Libri polemizues për gruan e MuhameditLetërsi

Najbor rishkruan historinë e ShqipërisëBibliotekë

Ky është Vangjush FurxhiPortret

Historia e letërsisë s’është ndërrim gardistëshDebat

Nikolla Naço në letrat e LagushitKomunikim

E diel, 5 tetor 2008 Redaktore përgjegjëse: Admirina PEÇI milosao2005@yahoo.com

Niazi SulçePROF. NASHO JORGAQI

Në faqen 2 Në faqen 3

NGA KIÇO BLUSHI

NGA BEHAR GJOKA

NGA REBEKA MARTHA BURDA

SAMI FRASHERISi vishej, ç’hante, kur shkruante...

Në fillim të viteve 80 mu dha rasti që të shkojanë Turqi dhe gjëja e parë që mendova ishte tëshfrytëzoja këtë rast për t’i rënë në gjurmë jetëssë vëllezërve Frashëri në Stamboll. Sigurisht,kjo nuk qe gjë e lehtë për shumë arsye, jo vetëm

se nuk do të më premtonte koha, por kërkonte do-mosdo një përgatitje paraprake. Për këtë iu vurapunës për t’u njohur me materiale të botuara në sh-typin e kohëve të kaluara, dokumente që ruheshinnë Arkivin e Shtetit, e sidomos kujtime të bashkëko-hësve, veçanërisht ato të Lumo Skëndos.

Për Sami Frashërin, për ideologun dhe illumunistin e lëvizjes sonë kombëtare të shekullit të kaluem, deri më tash janë botue vëllime të tana librash, si në gjuhën turqishte, po ashtu edhe nëgjuhën shqipe. Nëpër konferenca gjuhësore janë

mbajtë dhe mbahen edhe kësaj dite e kendej me dhjetë e qindaligjerata mbi jetën dhe mbi veprat e Sami Frashërit. Unë, kësajhere do të mundohem me cekë përkitazi mbi disa karakteristi-ka kryesore nga jeta e këtij pinjollit të madh të lëvizjes sonëkombëtare Shqiptare, që deri më sot s’janë shkrue aq sa duhennëpër këto vëllime të shumta të biografëve të Sami Frashërit.

Një portretme fakte tëpanjohura,një zbulimi plotë ipamjesfizikedhe asajshpirtërore…

E diel, 5 Tetor 2008II- PERSONAZH

Zakonet e vogla të njeriut të madh. Regjimi i një jete të tërë, deri në detaje të im-ëta. Çfarë hante dhe çfarë ushqimesh nuk fuste në gojë, çfarë hobesh kishte, çfarëngjyrash përdorte në shkrimet e tij, pse pëlqente vetëm letrën me ngjyrë të kaltër,çfarë vishte kur dilte dhe ç’tesha mbante në shtëpi, si fliste me fëmijët, me miqtëdhe si u përgjigjej debatuesve, raporti që kishte me pastërtinë dhe rregullin, çfarë lexontedhe me ç’të ardhura jetonte, sa u pagua për çdo vepër që shkroi, dhe si ishin ditët e pleqërisë, isëmurë, dhe me borxhe… Një portret me fakte të panjohura, një zbulim i plotë i pamjes fizike dheasaj shpirtërore…

ZbulimiFaktet

SAMI FRASHERIDalin në dritë dëshmi të panjohura

PROF. NASHO JORGAQI

Në fillim të viteve 80 mu dharasti që të shkoja në Turqidhe gjëja e parë që mendovaishte të shfrytëzoja këtë rastpër t’i rënë në gjurmë jetës së

vëllezërve Frashëri në Stamboll. Sigur-isht, kjo nuk qe gjë e lehtë për shumë ar-sye, jo vetëm se nuk do të më premtontekoha, por kërkonte domosdo një përgatitjeparaprake. Për këtë iu vura punës për t’unjohur me materiale të botuara në shtypine kohëve të kaluara, dokumente që ru-heshin në Arkivin e Shtetit, e sidomos kuj-time të bashkëkohësve, veçanërisht ato tëLumo Skëndos. Vëmendja ime u përqen-drua në radhë të parë te Naimi, por kjo s’dotë thotë që të mbeteshin jashtë dy vëllezërite tjerë, Abdyli dhe Samiu. Për këtë të fun-dit, kisha pasur rast të dëgjoja kujtimet enipit të tij N. Emerit, që kish ardhur nëShqipëri me rastin e 100 vjetorit të Lidhjesshqiptare të Prizrenit. Ai kish sjellë biledhe disa relikte nga gjyshi i tij, një tufë ngamjekra e thinjur e Samiut, skrivaninë, etj.,të cilat sot ndodhen në Muzeun tonë ko-mbëtar. Por ndërkaq, gjatë kërkimeve tëmia, duke shfletuar gazetën “Dielli” të vitit1960, që ishte rezervat në fondet e Bib-liotekës Kombëtare, hasa papritur në njëshkrim të rrallë, kushtuar kryesisht jetësvetjake të Sami Frashërit. Ishte hera e parëqë e shikoja nga kaq afër figurën e ril-indësit tonë të madh. Shkrimi i takonte njëemri krejt të panjohur, Niazi Sulçegllu.Nga prapashtesa e mbiemrit fillimishtmendova se autori mund të ishte turk, pornga gjuha e përdorur e aq më tepër nga tëdhënat e tërthorta që mora më vonë u bin-da përfundimisht se Niazi Sulçe ishtepadyshim kosovar. Në vitet e pritme, gjetatë dhëna se ç’ishte ky njeri dhe më rezul-toi se ishte një intelektual kosovar i mër-guar në Turqi. Për më tepër merrej meletërsi dhe studime historike. Ai kish lin-dur në Pejë (1938) dhe pas mësimeve të paraqë kish marrë në vendlindje, kish kryerfakultetin e gazetarisë në Universitetin eAnkarasë. Ai jetonte tashmë në Turqi, pornuk i kish ndërprerë lidhjet me atdheun.Përkundrazi, shkruante letërsi në gjuhënamtare, kish botuar afro tridhjetë libra, nëmes tyre vëllimet me poezi “Pranvera epërgjakun”, “Vajtim për nanën”, “Rubair-at hyjnore”, etj. Por kontributi i tij duketveçanërisht në libra me karakter publicis-tik dhe analitik, që kishin në qendërkauzën e Kosovës, luftën kundër zgjedhësserbe si “Demostrata 1984”, “Drejt repub-likës”, “Dita e gjyqit”, “Kosova në zjarr”,etj. Interes të veçantë paraqesin veprat metema historike si “Burrat e mëmëdheut”,“Kosova”, “Epopeja e Lidhjes së Prizren-it”, “Arbëreshët e Italisë”, “Çamëria Alva-nite”, etj. Një veprimtari kjo e larmishmedhe e pasur, që flet për interesat e tij tëgjera, për patriotizmin dhe kurajën atd-hetare në trajtimin e çështjeve që kanë tëbëjnë me kauzën shqiptare.

Dëshmi për këtë është dhe shkrimi përSami Frashërin, që përmbledh të dhëna meshumë vlerë nga jeta e atdhetarit, dijetaritdhe shkrimtarit tonë të shquar. Ai flet përpunën hulumtuese që autori ka bërë, dukevjelë materiale faktike, që hedhin dritë mbifigurën e Samiut në radhë të parë si njeri.Niaziu na e afron dhe zbulon jo vetëm por-tretin fizik, por dhe atë shpirtëror dhe intele-ktual të enciklopedistit të madh. Ai shkel nëgjurmët e jetës së tij, na çon në Erenqoi tëYskidarit, ku Samiu jetoi e punoi për viteme radhë. Na flet për mjedisin, familjar dheshoqëror, për interesat dhe veprimtarinë etij të gjithanshme, për kulturën e gjerë. Lex-uesi vihet në dijeni për regjimin e punës, përzakonet dhe metodën e studimit dhe krijim-it. Del qartë se ç’punëtor i madh ka qenë aikur njihesh me dëshmi që tregojnë përkush-timin e tij në punë gati deri në martirizim.Mjafton të shikosh fotografitë e viteve të fun-dit dhe bindesh për këtë. Pa mbushur tëpesëdhjetat ai ishte krejt i thinjur dhe mepamjen e një plaku të shtyrë në moshë, sadoqë vështrimi i syve dhe hiret dëshmojnë përvitalitetin shpirtëror dhe intelektual. Paskësaj pamjeje fshihet një jetë ngarkuar mëpunë fisnike, me detyra të sferave më tëndryshme, një jetë e ballafaquar me vësh-tirësi dhe pengesa të mëdha, me sfida poli-tike, ekonomike dhe fizike. Për të gjitha këtoautori sjell fakte e detaje tepër të rëndë-sishme, që përftojnë dhe zbulojnë shtatinmadhor të një figure, siç është ajo e SamiFrashërit.

Niazi Sulçeja e ka shkruar herët këtë ese,në rininë e tij, kur ishte në formim e sipërdhe kur akoma nuk e zotëronte gjuhënletrare. Ai e ka shkruar në kosovarishte, nënjë të folme dialektale, që vende vende sikure vështirëson ndonjë kuptim, por pavarë-sisht nga kjo, materiali është aq i pasur dheaq i rëndësishëm sa i përcillen lexuesit dësh-mi të pa zëvendësueshme që ai ka qëmtuare mbledhur në mjedisin e shqiptarëve tëStambollit. Sami Frashëri, Stamboll 1882

Sami Frashëri, 43 VJECSami Frashëri

E diel, 5 Tetor 2008 ARKIVA- III

NIAZI SULÇE

Për Sami Frashërin, përideologun dhe illumunistin e lëvizjes sonë kombëtare të shekullit tëkaluem, deri më tash

janë botue vëllime të tana librash,si në gjuhën turqishte, po ashtuedhe në gjuhën shqipe. Nëpër kon-ferenca gjuhësore janë mbajtë dhembahen edhe kësaj dite e kendej medhjetë e qinda ligjerata mbi jetëndhe mbi veprat e Sami Frashërit.

Unë, kësaj here do të mundohemme cekë përkitazi mbi disa karak-teristika kryesore nga jeta e këtijpinjollit të madh të lëvizjes sonëkombëtare Shqiptare, që deri mësot s’janë shkrue aq sa duhen nëpërkëto vëllime të shumta tëbiografëve të Sami Frashërit.

Samiu, si pohojnë dhe tregojnëshumë vetë, t’afërmit dhe të njof-shëmit: ka pasë shtatin e gjatë dhetë përkulun me bel të hollë, me balltë gjanë dhe pak të dalun përjash-ta. Ngjyrën e syve i ka pasë të zezëdhe shum të shkëlqyeshme. Mjekrae bardhë dhe e pastër, prejmollëzave teposhtë i ka fillue m’uzvarrë. Flokët, vetëm ne tepe, pakësi kanë fillue me i ra. Prej punës sëpa-lodhëshme dhe intensive, tuemos dhanë pushim vehtes, si shen-detin e vetë që e ka dobësue, ashtuedhe prej moshës në dukje të parë,asht tregue pak ma i vjetër. Si nështëpi, ashtu edhe në shoqni, gjith-monë serioz, dhe në të folun i am-bël dhe buzagaz ka qenë. Askënd,në çfarëdo rasti që të jetë, nuk e kangucë kurr në të folun. Ndajgjithëkujt xhentil dhe modest ashttregue. Në pamje të parë e mandej,në sejcilin person ka ngjallë respecte dashuni të thellë.

Gjatë bisedimeve miqësore,mendimet e të tjerëve ka ndëgjue

me vëmendje shum të madhe. Tuepasë respect të thellë ndaj çdo llojmendimi, edhe me qenëse s’ashtpajtue me atë mendim, deri në fundmbasi që ka ndëgjue, tue shtue:“Keni plotsisht të drejtë, vetëm seunë me tamam nuk pajtohem memendimin e juej”, ka shtue mbaspak. Mendimet e veta, me të drejtë,pa impozim deri në fund ka mbr-rojtë. Ndonjiherë nëpër polemikakur hynte, nga inati, edhe tue mosqenë në vijën e drejtë, me lehtësi kamuejtë me dalë në krye.

Samiu, si ndaj të tjerëve, ashtuedhe ndaj familjes, e sidomos ndajanëtarëve të shtëpis ka qenë shumëi respektueshëm. Kërkënd nuk kapasë në zemër për m’e zemrue, saqë edhe ndaj shërbëtorëve asht rue-jtë shum për mos m’e fye në ndog-ja. Në kohën kur asht nxë e polem-izue në bisedë, ndaj kundërshtarit:“Shum mbarë po bani”, me tëthanëmen asht mjaftue. Në çfarëdobidedë që të jetë, gjithmonë më zat’ulët ka pasë dëshirë të ndëgjontendonjifarë zhurme. Ndonjani prejshkallëve me poterë nëse ka dalë,apo nëse ka zdrypë, menjiherë Sa-miu ka vrapue te dera: “Çka po ba-het? Mos po digjet gja? Ka pyetë.

Pa pastërtin, parregullinë,shpërndamjen e teshave aty-këtu,aspak nuk ka pëlqye. Nëpër kambë,as ndonji letër të vogël të shkyemenuk ka përballue për m’e pa.Mandej, as ma të voglën mahi nuke ka pasë në zemër për m’e ndie.

Samiu, ndaj jetës së re menji-herë kambë ka ndrrue, si me thanëme mall ka përqafue. Mbrapambe-tuninë gjithmonë ka luftue me tëgjitha forcat e veta. Jetën e lirë dhetë njerëzishme gjithmonë ka lak-mue dhe ka vue vehtes për principashtu me jetue. Ndaj modes së redhe përtrimjes gjithmonë ka shkue,krah për krah. Moden, jo vetëm për-

Vijon në faqen 4

Sami Frashëriparë nga afër

Me familjenSamiu, si ndaj të tjerëve, ashtu edhendaj familjes, e sidomos ndaj anëtarëvetë shtëpis ka qenë shumë i respek-tueshëm. Kërkënd nuk ka pasë nëzemër për m’e zemrue, sa që edhe ndajshërbëtorëve asht ruejtë shum për mosm’e fye në ndogja.

Para vdekjesSamiu, në ditën pak para vdekjes,vajzës së vetë: “Më lexo pak prejGazilellës”, paska lutë. Edhe ajo babëssë vetë, prej librit nji pjesë të dashme epaska lexue. Samiu, tue dhanë shpirt,prej buzëve të veta vetëm këto dy fjalëpaska pëshpëritë: “Shqipëri” dhe “Allah”.

Sami Frashëri, Stamboll 1888

Sami Frashëri, me fëmijet e vet në vitin 1898

E diel, 5 Tetor 2008IV- PERSONAZH

Ka pasë shtatin e gjatë dhe të përkulun me bel të hollë, me ball të gjanëdhe pak të dalun përjashta. Ngjyrën e syve i ka pasë të zezë dhe shum tëshkëlqyeshme. Mjekra e bardhë dhe e pastër, prej mollëzave teposhtë i ka fillue m’uzvarrë. Flokët, vetëm në tepe, pakës i kanë fillue me i ra… Pa pastërtin, parregullinë,shpërndamjen e teshave aty-këtu, aspak nuk ka pëlqye. Nëpër kambë, as ndonji letër të vogëltë shkyeme nuk ka përballue për m’e pa

ZbulimiFaktet

jashta, por edhe mbrenda shtëpis ka dijtë përmrekulli për me aplikue. Në të veshun, nëjetën komode, me veprime e me gjeste edhendaj fëmijëve të vetë çdo herë ka qenë sishembelltyrë. Samium jo përjashta, por asbrenda, me bizhame kurrkush nuk e ka patue u endë. Samiu, në shtëpi, gjatë verës, njikëmishë me jaka të tërhequna dhe të mby-llëta ka veshë. Ndërsa kambëve, nëpër shtë-pi gjithëkush shihte tue veshë nji palë pu-puqe ku pjesa e mbrapme ishte e mëshelun.Gjatë dimnit, nji mantil të zi dhe shum tëgjatë, apo herë mbas here, nji palltë në formëtë xhypës, edhe kjo e ngjyrës së zezë, e gjatëdhe e bollshëme shiheshte që e veshte.Herkë, më qenëse s’ka pasë në qejf, asnjiherënuk e ka veshë. Po ashtu edhe sendet emëndafshta ka pasë shumë mëni për meveshë. Në shtrat në jorgan nuk asht mbulue.As batanijen nuk e ka përdorë asnjiherë.

Me qenëse ka qenë smuet ngapak shën-detit të vet, Samiu ka dhanë kujdesë tëveçantë. Për ditë kryet dhe fytyren me ujë tëftofët, e mjekrën e gjatë dhe të bardhë mesapun e ka fërkue dhe e ka la. Në rojtoreshum rrallë ka shkue. Mjekra me t’u rriturvetë me gërshanë e ka pre dhe e ka ujdisë.Në dhomën e punës dhe të fjetjes, ditë e natëpa rreshtun stufen e ka ndezë.

Samiu, ndaj të gjithë fëmijve, e sidomosfëmijve të vetë, ka qenë shumë i kujdesshëm.Për rrethë edukimit të tyne, çdo sakrificë katregue. Për dhanje të mësimit profesora spe-cialë ka nxanë. Për dhanje të gjuhënave ara-bishte e frengjishte nergut prej Algjeris kanxanë njifarë Mesut Efendiun. Ndërsa më-sues i gjuhës turqishte, AbdurrahmanEfendinë vinte. Për mësimet e vizatimit, tëpunëdorës e për mësimet e muzikës (pi-janos), të tjera profesore në shtëpi i kanëardhë. Dhe vetë Samiu, n’atë kohë procedi-min e të dhanunit mësim nëpër shkolla tuemos e pëlqye, djalin e vetë, sportistin gjenialtë ma vonëshëm të Turqis, Ali Samiun, tuemos e çue në shkollë, në shtëpi vetë ka filluem’e eduku. Por, prej lutjeve të shumta të bax-hanakut, të mjekut Xhelal Ismail Pashës nënji anë, dhe n’anë tjetër edhe të nipit, ishministrit të punëve të jashtëme, të Safa Beut,disi Samiun e kandisen dhe kështu djalin AliSamiun, ka fillue m’e dërgue në shkollën mëtë mirë, n’atë të Galatasarajit në Stamboll.

Samiu, edhe me gjithë admirimin edashurin e pa-kufishme që ka ndie për fëm-ij, ata, përveç kohës së bukës, vetëm gjatëorëve të duhura të ditës i thirrëtë pranë ve-htes, ku edhe ata, si fëmij ma, i vijshin saora, turr e vrap, me plot gaz e gëzim në zemër.

Samiu, ndaj tyne, gjithmonë me matunishum të madhe ka folë e ka bisedue me ta.

Me qenëse gjatë kohës së pleqnis, ka len-gue shum prej smundjes së shiatikut, në sh-tëpi, të shtatë fëmijt me rradhë, i kanë frik-sionue kambët e Samiut. Në mbramane, nëorët e shprazëta, shum herë vajzës së vetë kalutë që të lexonte copa prej Viktor Hygos, apoprej vargjeve të bukura të Lamartinit. Kuedhe ajo, me plot dëshirë, deri në fjetje,rrinte tue lexue babës së vetë shum tëdashun.

Ma vonë, kur asht ndalue dalëja e Samiutnëpër rrugë, vetëm dy herë në muej, kanë patue dalë prej shtëpis, shum i menduem dhetë mërzitun prej halleve të shumta të jetës.

Dalja me familje nëpër rrugë, dhe mandejhypëja nëpër qerre ndamas të grave e të bur-rave, Samiun pa masë e ka zemrue.

Jeta familjare e Samiut, larg prej dishar-monis larg prej thashë e thanëmeve tëhallkut; jetë modeste dhe shum pastër kakalue.

Si çdo kush, edhe Samiu ka pasë lloj-llojdëshirash, shprehinash dhe nji memorjeshum të fortë çpikëse. Të vizatuemit edhe meqenëse nuk ka dijtë, por kaliografin e të sh-kruemit e ka pasë jashtëzakonisht shum tëbukur. Kjo shihet qartë nga korrespondencaqë ka pasë me shum miq, nga të katër anët ebotës. Shum tabela të dyqaneve dhe të shi-toreve, vetë Samiu ka pregaditë. Edhe ko-mpozicionet e kopërtinave të të gjitha ve-prave të veta vetë i ka hartue. Përpos këtyne,edhe klishet e tyne. Mandej, planin e qysh-kut ku ka banue n’Erenkoj, kush thueni qëka mbarrue? Vetë Samiu me dorën e vetë.Mandej edhe maqinën daktillografike meshkronja arabe, vetë ka ujdisë. Zejën e zdruk-taris me qenëse e ka pëlqye shum, në kopsh-tin e qyshkut të vetë edhe shum pemë kambjellë dhe e ka shartue. Llambën me gaznuk e ka përdorë asnjiherë, natën nën dritëne qiriut ka pasë shum dëshirë me shkrue.

Samiu perimet nuk i ka pëlqye. As vojin eullinit, as pilafin në gojë nuk e ka shtie. Prejhëve ma së shumti çorben, henat me span-aqë, me zela, me tambël e me djathë shum ika pëlqye. Cigaren nuk e ka përdorë për tanëjetën. As lojën e letrave nuk e ka pëlqye. Sa-miu, edhe fëmi kur ka qenë, aq shum meshokët e mahallës, apo me të tjerë fëmij nukka luejtë. Vetëm libra tue lexue, qysh në fëmi-ni ka pasë dëshirë të flakët m’u ba dijetar.Ende tue qenë në moshën 8-10 vjeçare,veshjen e hoxhallarëve tue kopjue, ashtugadi për çdo ditë ka shetitë.

Romane me lexue nuk ka pasë aq shumdëshirë. Mirëpo, me gjithë këtë, edhe vetë

Vijon nga faqja 3

SamiFRASHERIparë nga afër

Sami Frashëri, me të shoqen Emine Velije Samiu me dy vëllezërit Mehmetin dhe Tahsinin

Sami Frashëri në dhomën e vet të punës 1897

E diel, 5 Tetor 2008 ARKIVA - V

romane ka shkrue, dhe shum tëtjera, prej gjuhënave të hueja edhei ka përkthye. Prej romancierëve,ma së shumti shkrimtarët e letër-sis franceze dhe angleze, si dhetregimet e letrarëve të rij i kapëlqye. Për ta: “Këta shum do tëpërparojnë, vetëm nëse vazhdojnëme shkrue në gjuhën e tyne tëpastër amnore dhe letrare” – ka thanë.

Dëshira ma e madhe e Samiut ka qenë qënumrin e veprave të veta m’e nxjerrë në nji-qint. Mandej revistat: “Toka dhe Qielli”, panda me nxjerrë. Në jetë, e vetëmja dëshirë ezjarrtë, vetëm niherë me dalë nji shëtisënëpër Kinë e Hindi.

Mënyrë e punës ditore të Samiut ashtkështu: Ai, çdo mengjez shum herët, me t’uzbardhun drita asht çue. Menjiherë stufën edhomës e ka ndëzë, shtrojen mbasi që karregullue, deri në të lëmun të diellit vetëmka punue.

Shkrimet e pregadituna me Llallën mba-si që i ka dërgue në shtypshkronjë, çajin vetëme dorë e ka nxe. Mbas kaftjellit nji orë tëtanë mbasi që ka pushue, prap të shkruemitka vazhdue, deri në mesditë vetëm ka punue.

Në bukën e drekës me zilë asht thirrë. Nësofër, gadi gjithmonë vetë i mbrami ka zh-drypë. Mbas të granunit të bukës, nja dy orëka pushue. Mandej prap punës ia ka fillue.Afër mbramjes, mbasi që ka krye të shkrue-munit, nji kupë të vogël me konjak ka mar-rë. Ndërmjet kupës së konjakut dhe të bukëssë mbramjës, vetëm nji çaj ka pie. Mandejderi në ngranje vetëm ka bisedue. Gjatë ko-hës së dimnit, për m’u nxe, këtij çajit pakkonjak i ka shtue. Ndërsa gjatë ditëve të nxe-hta të verës, herë mbas here, deri në “çifte-havuzlar” ka shkue. Aty, në shoqni, nji kupëtë madhe me plot shkuma të birës ka pie. Tëngranunit bukë në mbramje me orë ka zg-jatë. Mbas bukës mbramnore aspak s’kapunue. Nëkohen kur s’ka pasë vizitues, herëtka ra me flejtë. Samiut herë mbas here,vizitues prej vendeve t’Afganis, Hindis, prejEgjyptit, prej Persis e Hungaris i kanë ardhë.Këta shpesh herë kanë ardhë edhe përdarkë. Samiu me ta, në gjuhen e vendit tëtyne u ka dhanë përgjigjen prej miqëve sh-qiptar me së shumti Vaso Pasha, Jani Vreto-ja dhe shumë shqiptar prej vendeve të jasht-me kanë ardhë. Ndërsa prej miqëve vendas,ma së shumti i kanë ardhë Veletin Çelebiu,Nexhip Asimi dhe poeti Mehmet Xhelali.

Nga të katër anët e botës, Samiut, në sh-tatë gjuhëna letra i kanë ardhë. Postierët përSamiun, thojshin se ishte njeriu që merretëma së shumti letra n’atë kohë në Stamboll.Edhe vetë ai, shumë letra në ditë ka shkrue.

Si çdo kush, edhe Samiu ka pasë lloj-lloj dëshirash, shprehinash dhe nji memorje shum tëfortë çpikëse. Të vizatuemit edhe me qenëse nuk ka dijtë, por kaliografin e të shkruemit eka pasë jashtëzakonisht shum të bukur. Kjo shihet qartë nga korrespondenca që ka pasë me shum miq,nga të katër anët e botës. Shum tabela të dyqaneve dhe të shitoreve, vetë Samiu ka pregaditë. Edhe kompozicio-net e kopërtinave të të gjitha veprave të veta vetë i ka hartue. Përpos këtyne, edhe klishet e tyne. Mandej, planine qyshkut ku ka banue n’Erenkoj, kush thueni që ka mbarrue? Vetë Samiu me dorën e vetë.

Letrat e kaltraSamiu, ka pasë zakon që shkrimet tëshkruente nëpër letra ngjyrë të kaltërtëtë mbyllët. Këto i ka pre për së gjatidhe ashtu ka shkrue. Nëpër skeje tëletrave, gjithmonë: “notizime marzhina-le” mbasi që ka shkrue, e ka kthyembrapa

Nji ditë, tue dyshue, të gjitha letrat i paskanëmarrë, si dhe vetë Samiun i paskanë marrënë hetime. Kur i kanë ndalue vizitorët përme shkue në shtëpi të Samiut, atëherë kur-rkush nuk paska guxue me trokitë, veç sh-qiptarëve në shtëpi të tij.

Kur ka qenë Samiu tue shkrue, kurrkushnë dhomën e tij nuk ka guxue me hye.Vetëm macës së madhe dhe tëlarme që shum e donte, sht-rimjes së saj afër kambëve tëveta, për këtë nuk kanxjerrë fare zanin.

Samiu, ka pasë za-kon që shkrimet të sh-kruente nëpër letrangjyrë të kaltërtë tëmbyllët. Këto i kapre për së gjati dheashtu ka shkrue.Nëpër skeje tëletrave, gjithmonë:“notizime marzhi-nale” mbasi që kashkrue, e ka kthyembrapa. Në shk-rimet epërditëshme kapërdorë gjithmonëngjyrën e zezë.Ndërsa titullin e sh-krimit ka shkrue mengjyrë të kuqe. E no-tizimet që ka kthyembrapa, janë shkrue mengjyrë të kaltërtë. Këtongjyra, që të mos përzihenshkrimet njana me tjetrën, i kapërdorë me dashje.

Shkrimet e veta, Samiu, ka shkrue shumbukur, të lexueshëm dhe kuptimplotë. Këtoshkrime t’shkrueme, Samiu s’ka pasë zakontë rilexoj përsëri, ashtu tu bë i ka dërguemenjiherë në shtypshkronjë.

Prej veprave të mbëdha dhe të vogla, saka shkrue, Samiut, gazetave që i ka dërgueherë mbas here; prej këtyne shkrimeveshumë pak të holla i ka hye në dorë. Me këtotë holla, Samiu shpenzimet ditore dhe indi-gencat e tjera familjare, me shum vështirësika përballue. Mandej, për shkak të mbarrim-it të qyshkut të ri n’Erenkoj (në Xhade-

bostan) edhe shum në borxhe ka hye. Sa qëedhe shtëpin e re si rehinë ka lanë. Përveçkësaj, edhe për libra që ka prue prej së jash-tëmi, vetëm për këto, edhe 1500 lira të tjeranë borxh përsëri ka hye. Ndërsa rroga mu-jore që ka marrë n’atë kohë Samiu prejdetyrës zyrtare, edhe atë në kohët e fundit,

ka qenë vetëm 50 lira. Këto të holla që kamarrë, medoemos të gjitha nevo-

jat familjare nuk i ka përbal-lue. Veç rrogës, Samiut,

burim i vetëm për membetë gjallë ka qenët’ardhurat nga ve-prat.

Edhe tue qenëkështu, në këtokondita kaq tëvështira tue jetue,Samiu prap seprap, veprat eveta nuk ka shk-rue për me fituetë holla, por përideal, edhe atepër ideal të njerz-imit. Ma na fund,në kohën kur kanxjerrë gazetën e

përditshme “Sa-bah” (Mëngjezi),

gazetat e tjera ditoreedhe pse shiteshin për

40 pare, Samiu, çmimine gazetës së vetë, për me

pasë lexues ma tepër, për10 pare ma ulet e ka zhdrypë.

Edhe veprat e mavonëshme, qëkanë vleftë shkencore, gjuhësore e ko-

mbëtare, edhe këto nuk ka nxjerrë për fitesë,por, me qenë i dobishëm, me i shërbye matepër popullit shqiptar. Samiut, inspirimidhe influenca e vetëme që detyrue për meshkrue këto vepra gjeniale, asht dëshira eflakët dhe pasioni i çelnikët që ka pasë përme shkrue për atdhe.

Veprat e Samiut që e ka shtyp n’atë kohëdhe gazeta “Sabah”, pronari i ma vonëshëmi saj ka qenë Mihrani. E ky person, n’atë kohënë Babilai, asht i njoftun si njeri shumdorështrënguet. Mihrani, me kohë të hollate shkrimeve të Samiut tue mos i pague, Sa-

miun e ka shtie në shum shtrënge-sa, të mbëdha. Sa që shumë herëedhe e ka turbullue e revoluteshumë Samiun. Mihrani, kur Sa-miun sulltani e ka çue si syrgjyntë Trablusgarb, dhe ma vonë nëmbarrimin e qyshkut n’Erenkoj,thashë e thanëmet që fliteshinndër popull se Mihrani ka ndih-

mue Samiun, këto nuk kanë baza të shën-dosha dhe nuk janë aspak të vërteta.

Samiut prej fjalorit të famëshëm dhe tëparë frengjisht-turqisht, në dorë me saktësisa të holla i kanë hye, aq mirë nuk dihet.Mirëpo, prej shkencave natyrore në krye tëformës (e forma me qenëse përmbanë 16faqe), prej Mihranit ka marrë vetëm 3 lira.Ndërsa prej volumit të fundit që s’ka marrëkurrnji pare, këtë antarët e familjes së tij edëshmojnë. Vepra “Shkencat Natyrore” sëpari asht parapa të dali në 5 volume, por mëvonë tue pa se kjo nuk mjaftonte, edhe sh-typja e të gjashtit volum ka qenë i paevitueshëm. Prej abonimeve të shumta që kashkrue n’atë kohë gazeta “Sabah”, shihetqartë se Samiu prej volumit të fundit s’kamarrë asnji pare. Mundë të bahet, që Mihra-ni tue mos marrë prej abonuesve të holla përket volum, edhe Samiut natyrisht nuk i kadhanë. Prej fjalorit të gjuhës turqishte, Sa-miu prej Ahmet Xhevdetit, në krye të formës,ka marrë 5 lira, që n’atë kohë mundë të num-rohet si niveli ma i naltë që ka marrë Samiun’atë kohë prej të gjitha veprave të veta.

Samiu, në kohët e fundit të jetës, për tëholla shumë shtrëngesa të mëdha ka hekë.Për 500 lira qyshkun e mbarruem ka dhanëpër rehinë. Me qenëse borxhin me kohë nuke ka pague, hisedarët edhe qyshkun në shitjee kanë nxjerrë. Për këtë, Samiu aq shumëqenka dëshprue, sa që edhe goja ju paskamarrë. Rrafsh dy ditë të plota nuk paskamuejtë me folë. Qyshkun lirë për me ble,edhe Ragip Pasha musallat qenka ba. Mbasvdekjes së Samiut, mbas pak Ragip Pasha qy-shkun e paska ble, dhe familjes së tij, për m’ubajtë, vetëm 24 orë afat i paska dhanë. Afatime t’u sosun, fëmijt e Samiut, qenkanë detyrueqë teshat e shtëpis m’e bajtë n’oborrin e xha-mis.

Edhe biblioteka e pasun e Samiut mbas vde-kjes, për 800 lira qenka nxjerrë në shitje. Njipjesë të këtyne veprave të çmueshme Zyhe-jrizade Ahmet Pasha, dhe pjesën tjetër AhmetXhevdeti paska ble.

Samiu, në ditën pak para vdekjes, vajzës sëvetë: “Më lexo pak prej Gazilellës”, paska lutë.Edhe ajo babës së vetë, prej librit nji pjesë tëdashme e paska lexue. Samiu, tue dhanëshpirt, prej buzëve të veta vetëm këto dy fjalëpaska pëshpëritë: “Shqipëri” dhe “Allah”.

HobetMandej edhe maqinën daktillografike me

shkronja arabe, vetë ka ujdisë. Zejën ezdruktaris me qenëse e ka pëlqye shum,në kopshtin e qyshkut të vetë edhe shum

pemë ka mbjellë dhe e ka shartue.Llambën me gaz nuk e ka përdorë

asnjiherë, natën nën dritën e qiriut kapasë shum dëshirë me shkrue.

ShijetSamiu perimet nuk i ka pëlqye. As vojin

e ullinit, as pilafin në gojë nuk e ka shtie.Prej hëve ma së shumti çorben, henat

me spanaqë, me zela, me tambël e medjathë shum i ka pëlqye. Cigaren nuk e

ka përdorë për tanë jetën. As lojën eletrave nuk e ka pëlqye

Ngjyra e shkrimitNë shkrimet e përditëshme ka përdorëgjithmonë ngjyrën e zezë. Ndërsatitullin e shkrimit ka shkrue me ngjyrë tëkuqe. E notizimet që ka kthye mbrapa,janë shkrue me ngjyrë të kaltërtë. Këtongjyra, që të mos përzihen shkrimetnjana me tjetrën, i ka përdorë me dashje

Shtëpia Eren-qoj ku ai vdiq më 18 qershor1904, kjo shtëpi u projektua nga vetë Samiu

E diel, 5 Tetor 2008VI - OPINION

Polemikarishkrimin

Rrekja mjerane, e gjer më tash vetëm epëshpëritur nën zë, për të kundruar dheshqyrtuar si letërsi bashkëkohore vetëmautorët dhe librat e botuara rreth dhepas viteve 90’, të cilët rezultojnë edheçmim-fituesit më të mëdhenj të kësajkohe, të mbushur me mediokritet letrar,fsheh dhe zbulon pikësynimin që këta fit-imtarë të çmimeve të lëshuara, më shumëshoqërisht dhe politikisht se sa artistikisht,të strehohen në Historinë e Letërsisë, nëtempullin e vlerave gjithkohore dhe gjith-hapësinore

mbi

BEHAR GJOKA

Kryetemë e mjediseveakademike, mediatike,politike, poetike dheatyre që nuk kanë asnjë lidhje me letërsinë,

prej disa javësh dhe muajsh, ështëbërë shkrimi ose mos shkrimi i his-torisë së letërsisë shqipe.Shumëkush, së paku nga ajo që ësh-të shkruar e zeza në të bardhë, sa ipërket këtij momenti, thelbësor përekzistencën e letrave shqipe, nëkëtë tollovi llapashitjeje pa shumëlogjikë dhe përgjegjësi, rreket qëvetëm sa të rrëmbejë flamurin ebërjes ose të mosbërjes së kësaj his-torie, pra realisht të zhbërjes edheca më tepër të asaj, që tani po rro-paten ta shpallin si Bibël apo Ku-ran shpëtimtar për letërsinë sh-qipe. Në fakt libri për letrat shqipe,gjithkohore dhe gjithhapësinore,nuk ka arsye të mjaftueshme që tëkundrohet dhe përftohet si një libërhyjnor, shkrimi ose mosshkrimit itë cilit lë vjerrë letraren dhe ekzis-tencën e saj. Vështrimi dhe përjeti-mi kështu vetëm sa ndikon për tafetishizuar këtë akt dhe për të hum-bur përgjegjësinë e institucionevepërkatëse, që ta kishin zënë fillin epunëve me kohë. E drejta për tëhyrë në këtë debat është e kujtdo,pavarësisht idesë dhe krahinës,besimit fetar dhe moshës, tituj-mbajtjes dhe çmim-fitueses, mung-esës dhe aspiratës për t’i pasur atoofiqe, pa peshë specifike në raportme letraren, porse askush nuk katë drejtën e përjashtimit të fak-torëve, letrarë dhe shkencorë, sipaskritereve të zyrtarshëm ose tëpazyrtarshëm, të klanit të qeverisëapo antiqeverisë, të gardizmit tëhershëm ose antigardizmit të ri, nëkontributin e rishkrimit të His-torisë së Letërsisë. Debati përmbishkrim-mos-shkrimin e Historisë

së Letërsisë, sepse ka më shumëgjasa që të mbetemi në vend-numëro në këtë sipërmarrje, duketqartë se ka rrëshqitur në binarët endarjeve dhe hapërndarjeve të za-konshme, madje krejt të rëndomtaqë ndodhin çdo ditë me ne sh-

qiptarët, e të gjitha anëve të kufir-it, ku “halli” më i madh, si me thënëhalli përmbi të gjitha hallet, çkasugjerohet më tepër, është që mung-esat e pranishme në shkrimin e his-torisë, gjer më tani të zëvendësohenme mungesa të tjera, mbase më tëmëdha, mediokritetin ta përm-bysim në një mediokritet ca më gji-gand, papraninë e letrares tashndërrojmë në mungim të plotë tësaj. Rishtas, si kurdoherë në rastedebatesh pabukëse, në mungesë tëideve dhe gjykimeve përbashkuese,kampet janë ndarë në dy grupimetë mëdha, pa asnjë shenjë se edhemundet të shkrihen akujt, ndërm-jetshëm për të komunikuar se çfarëmund të mendohet dhe ideohetpërmbi letraren. Ndarja e tyrebëhet e prekshme menjëherë, kursheh frymën e pranishme:

A- Grupimi i nostalgjikëve, qëmë tepër se sa shqetësimin e sh-kencës së Historisë së Letërsisë,merakoset për përfundimet e njëan-shme të studimtarisë zyrtare të sh-qipes, të kryera atëherë, për konk-luzionet me gjurmë shkencore tëmunguara, të shkencës dhe sh-kencëtarëve që e kundruan letrarene të gjitha kohërave me lenten e për-jashtimit të modeleve, që nuk i bë-nin hasana socrealizmit dhe siste-mit diktatorial. Ky grupim, jo fort ivogël, përbëhet kryesisht nga aka-demikët, e vjetër dhe të ri, ngatitujmbajtësit e shkencës letraresociologjike dhe ideologjike, e mëpërtej këtyre rrafsheve, që nisurvetëm nga kriteret e niveleve jash-tëletrare, ndihmoi në përzënien ngapanteoni i letrave shqipe të FishtësFishtësFishtësFishtësFishtës,KKKKKonicësonicësonicësonicësonicës, Santorit,Santorit,Santorit,Santorit,Santorit, HaxhiademitHaxhiademitHaxhiademitHaxhiademitHaxhiademit,SkirSkirSkirSkirSkiroit, Koit, Koit, Koit, Koit, Koliqitoliqitoliqitoliqitoliqit etj, që lexoi mesyzet e kufizimeve ideore, papërjas-htim të gjitha periudhat e letërsisëshqipe, qysh me letërsinë e shek-ujve XVI-XVII, me Buzukun, Bu-Buzukun, Bu-Buzukun, Bu-Buzukun, Bu-Buzukun, Bu-din, Madin, Madin, Madin, Madin, Matrangën, Bartrangën, Bartrangën, Bartrangën, Bartrangën, Bardhin, Bodhin, Bodhin, Bodhin, Bodhin, Bogda-gda-gda-gda-gda-

ninninninninnin etj., që shpërfilli krijimtarinëe L. PL. PL. PL. PL. Poradecitoradecitoradecitoradecitoradecit dhe M. KM. KM. KM. KM. Kutelitutelitutelitutelitutelit. Tekkëta, me heshtje dhe bërtitma,lëshohen tullumbacet e radhës sepo shkatërrohet historia, se pobien poshtë punët e mira të bëra nëvitet para përmbysjes së diktat-urës, se po nëpërkëmbet letërsia elartësive të “maleve të papush-tueshëm” të Realizmit Socialist.Nuk është vendi e as nevoja që tëndalesh gjatë në këtë mediokritettë “ndritshëm” të shërbesës ndajrendit dhe ideologjisë komuniste,por akademikët e nivelit të rëniesnga fiku, por edhe të hipjes nëpërfiq të rinj, së paku të kërkojnëndjesë, njëherë të vetme, për mash-trimin dhe vetëmashtrimin qëendën me atë historinë e përjash-timeve letrare, të teksteve dhe au-torëve të shumtë, lënë në harresë,mbi bazën e parimeve jashtëletraretë ideologjive dogmatike të kohëssë mosqenies sonë.

B- Grupimi i dytë, paksa mëradikal se sa i pari, në vullnet dheenergji, në ego dhe determinim tëhapësirave të “lirisë” dhe tëgjithçkaje që ka krijuar ajo, për-bëhet nga ata që vijnë në skenë mepsikologjinë e vitit zero, e atij vititkur bota fillon pikërisht me ata, nëkëto punët e letrave, dhe gjithë pje-sa tjetër, pra etapat e mëparshme,madje edhe ato vlera të pranishmenë modelin zyrtar, janë pa pikën evlerës përballë zbulimit të“gjenive” të tanishëm. Përbërja etyre është paksa më mikse dhe mëe ndërlikuar nga grupimi i parë,sepse aty janë të përfshirë një tipshkrimtarësh, që meqenëse janë tëpushtetshëm, deputet apo kandidatpër ministra apo kryeministra, du-het të udhëheqin edhe në lëmin eletrave, gjithnjë si pararojë, prap-arojë dhe anashrojë e shoqërisënjerëzore shqiptare. Ata dheaskush tjetër duhet të heqin udhën

e aspekteve shpirtërore, aq tëçmuara për lirinë ku edhe gjen-demi. Pjesë thelbësore e grupimit,të sfidantëve që do të shkruajnë his-torinë e letërsisë me çdo çmim dhemënyrë, e cila kërkon ndalimin eorëve dhe nisjen e një “bote të re”në sferën shpirtërore, në emër tëfaktit që kanë fituar gjithë çmimete shpërndara, pa doganë dhe mëtepri, këtyre viteve të “rrumpallës”letrare, që kanë përfituar të gjithandihmat dhe tenderat e ministrivetë arsim-kulturës, që i kanë marrëtitujt në mënyrat më të paimagjin-ueshme të mundshme, të studi-uesve të parathënieve dhepasthënieve, pra të njerëzve qërrojnë me pushtetin dhe mjelinpushtetin, në emër të famës dheegoizmit personal, dhe duke e futurprocesin e rishkrimit dhe dis-kutimit të historisë së letërsisë sh-qipe, në molonë e mediokritetit, kumegjithatë notojmë krenarë dheme vizion për t’u mbytur me njëpikë uji, si përherë.

Në këtë situatë të përjashtimit tëskajshëm, ku nuk vezullitet asnjëhije shprese dhe besimi, se debatidhe diskutimet mund të bëhen, pakmë të hapura dhe me tejpashmëri,pak më me kulturë dhe me vësht-rim shkencor, pak më letrare dhemë bindjen se po kryejmë një akttë nevojshëm, për hir të letrares, nëkëto rrethana është e vështirë tëheshtësh, por përsëri është pa vlerëtë flasësh në kurriz të letrares, siçedhe ia mbysin në tym analistët egjithdijes. Shkrimi i historisë, sido-mos i historisë së letrares është njëproces i hapur, është një rruginë kusecili brez, i duhet ta njohë dherishkruajë historinë, si përjetimdhe vlerësim, verifikim dhe prekjee vlerave të të gjitha periudhave,është një akt që nuk përjashton fak-torët e ndryshëm, përkundrazi ipërbashkon dhe arrin që të sendër-

HISTORIAE LETËRSISËnuk është ndërrim gardistësh

A duhet rishkruarhistoria e letërsisëshqipe? Për një mendjetë shëndoshë në punët eletrave, jemi pak tëvonuar në këtë aspekt, icili normalisht duhet tëishte në tryezën e punëstë doktor-profesorëvetanë, qysh në mbarim tëviteve 90’, jo se letrarjadhe studimi i saj ndjekinproceset politike dhesociale, porse arti dhekultura e mëparshmeishin përdorur dheshpërdoruar sishërbestare e sistemitdhe ideologjisë në fuqi,dhe pastrimi i letraresnga “mbetjet”jashtëletrare është inevojshëm dhe ipashmangshëm

E diel, 5 Tetor 2008 OPINION -VII

tojë një tekst, me jetëgjatësi dheprani vlerash letrare, dhe jo me për-jashtime dhe harresa të tyre. Shkri-mi apo rishkrimi i historisë sëletërsisë, i plotë ose i pjesshëm, for-mal ose përmbajtësor, i rrymavedhe shprehësisë letrare, individu-al ose tërësor, nuk është një akt ver-bal, si me thënë një ndërrim ithjeshtë i “garderobës” me ndër-rimin e motit dhe stinëve. Ky akt,pra shkrimi i një historie letrare,qysh me zanafillën e letrares e gjernë ditët e sotme, shkencore dhe epanashme, përpara se sa të mirato-hej fondi nga qeveria dhe special-istët e qeverisshëm, çka edhe his-torinë e letërsisë e rrëshqet në bi-narët e tenderave të përhershëm,përpara se të formohej grupi ipunës, më tepër në fshehtësi ile-gale, pa e kuptuar dot pse-në e sh-kaqeve të këtij veprimi në kushtete demokracisë dhe lirisë së shpre-hjes, përpara se sa në linja tëpërgjithshme, të bëhej ndarja e gru-peve të autorëve që do të merren mesecilën periudhë dhe tekst letrar,duheshin shtruar në parim dhe përdiskutim disa çështje, që në shijendhe gjykimin tim, do t’i hapninudhë debatit të gjerë dhe të special-izuar të fatit të historisë së letërsisëshqipe:

Së pari: A duhet rishkruar his-toria e letërsisë shqipe? Për njëmendje të shëndoshë në punët eletrave, jemi pak të vonuar në këtëaspekt, i cili normalisht duhet tëishte në tryezën e punës të doktor-profesorëve tanë, qysh në mbarimtë viteve 90’, jo se letrarja dhe stu-dimi i saj ndjekin proceset politikedhe sociale, porse arti dhe kulturae mëparshme ishin përdorur dheshpërdoruar si shërbestare e siste-mit dhe ideologjisë në fuqi, dhepastrimi i letrares nga “mbetjet”jashtëletrare është i nevojshëm dhei pashmangshëm, sidomos prej kë-

tyre rrethanave specifike të ekzis-tencës së letrave shqipe. Por, vone-sa e tejzgjatur në aspektin e veri-fikimit, tashmë vetëm me lentenletrare, nuk justifikon ngutin dhezellin e tanishëm, për të kryer meshpejtësi rrufeje këtë akt, që drua-jse do të realizonte edhe një historitjetër “përjashtimesh” të vleraveletrare, çka vetëm sa do ta ndër-likonte edhe ca më tepër shkrimindhe rishkrimin e historisë reale tëletrave shqipe. Shkrimi apo rish-krimi i historisë së letërsisë, nëfakt kërkon hulumtime dhe shqyr-time shkencore, të thelluara dhe tëvazhdueshme, pa mënjanuar ngaky proces asnjë faktorë letrarë dheshkencorë, brenda dhe jashtë Sh-qipërisë.

Së dyti: Cili është roli i mjedis-eve institucionale dhe i atyre indi-viduale, në procesin e shkrimit tëhistorisë së letërsisë shqipe? Më emira do të ishte që këto dy faktorëtë rëndësishëm, të ishin në bash-këveprim dhe mirëkuptim tëndërmjetshëm. Jemi në Shqipëri,të mos e harrojmë këtë rrethanë,dhe siç është bërë rregull i pashk-ruar, tashmë pjesa institucionale,ku futen Akademia, Fakulteti, In-stituti i Gjuhës dhe Letërsisë, i Al-banologjisë, e patjetër edhegrupime jashtë tyre, siç është Alb-shkenca, kryesisht japin direktivatë pafundme se si e qysh na u dash-kërka bërë historia e letërsisë nëkëto kohët e reja, si me thënë insti-tucionalja bën projektin dhe ten-derin, e studiuesit, brenda dhe jas-htë institucioneve dhe shoqatave,kudo që të jenë, nuk kanë rrugëtjetër vetëm se të vihen në shërbimtë faktorëve institucionalë, shken-corë dhe kulturorë, që gjer më tashpërjashtimin e alternativave ekanë pasur si tipar thelbësor. Pra,mungesa e vizionit dhe transpar-encës së veprimeve të domos-

doshme, nëpër institucionet eqeverisshme dhe të paqeverisshme,për shkrimin apo rishkrimin e his-torisë së letërsisë, lë shtigjet hapurpër hamendje dhe mëdyshje, letraredhe jashtëletrare, edhe në këtësipërmarrje të domosdoshme dhejetëdhënëse, nëse do të vijohet tëshkruhet dhe shqyrtohet letrarja,në këtë nahinë tonë. Mirëkuptimidhe bashkëveprimi, nëse do të gjen-det një mundësi e këtillë, që sigu-ron marrëdhënien e ndërsjellë,kurrsesi nuk do të thotë “nënsht-rim” i dyanshëm, jashtë rregullavedhe kodekseve shkencore.

Së treti: Kush mundet që ta shk-ruajë historinë e letërsisë? Në prak-tikën e shkrimit të saj, në letrat sh-qipe, kryesisht për nevojat e shkol-limit dhe të njohjes së letërsisësonë, ka ngjarë që historia e letër-sisë të shkruhet edhe nga individ tëveçantë, vendas apo të huaj. Kësh-tu ka ngjarë me historinë e popul-lit, gjuhës dhe letërsisë shqipe, nëitalisht, nga italo-arbëreshi Gaet-Gaet-Gaet-Gaet-Gaet-ano Pano Pano Pano Pano Petretretretretrottaottaottaottaotta, qysh në vitin 1932, njëtekst që ende viojnë që të mos jetëbotuar në gjuhën shqipe, për arsy-en e mosarsyes së “heroikës”letrare shqiptare, ndonëse më nëfund është përkthyer. Mbase, do tëvijojë edhe për disa vite situata evjeljes pa e cituar fare, siç edhe kangjarë nëpër këto 76 vite. Po ashtu,ka ndodhur edhe me tekstin e “ His-torisë së Letërsisë Shqipe” të RRRRRob-ob-ob-ob-ob-ererererert Elsiest Elsiest Elsiest Elsiest Elsies, në vitin 1997, por edhetë një varianti më të shkurtuar nëvitin 2005, në shqip dhe anglisht.Historia e Letërsisë shqipe ështëbotuar edhe nga Akademitë e Sh-qipërisë dhe Kosovës, në shërbesëtë shkallove të niveleve të ndry-shme arsimore. Për shtetin amë, siçedhe thirret ndonjëherë Shqipëria,libri i fundit për Historinë e Letër-sisë shqipe është botuar në vitin1983. Ky tekst, në një kuptim të

ngushtë, një pjesë të kon-siderueshme të autorëve dhe tek-steve i përjashtonte, kurse një masëtjetër të madhe të autorëve dhe tek-steve i lexonte me kufizime ideore,tashmë është i tejkaluar. Mirëpo, nëhapësirën më të gjerë të mund-shme, pra në kuptimin e kundrim-it të letërsisë shqipe deri në vitin1939, libri akademik, duke ia hequrvellonë ideologjike dhe so-ciologjike, shtrënguese dhe përjas-htuese, edhe mund të ruhen dhe tëshërbejnë të dhënat biografike mbiautorët dhe periudhat, si dheshqyrtimet mbi rrymat, drejtimetdhe format e shprehësisë poetike,të cilat janë përfundime të leximitdhe shqyrtimit të teksteve të eta-pave të ndryshme letrare. Pra, aitekst nga libër i përjashtimit të jopak alternativave, autorëve dheteksteve, nëse përpunohet dhe rish-kruhet, në parametra letrarë dheshkencorë, edhe mund të shërbejësi shtrat i shkrimit dhe rishkrimittë historisë së vërtetë të letërsisëshqipe, natyrisht duke bërë ndar-jen e letrares prej jashtëletrares.

Së katërti: Letërsia bashkëko-hore, ku bën pjesë qoftë modeli zyr-tar i Realizmit Socialist, me Ka-Ka-Ka-Ka-Ka-dardardardardarenëenëenëenëenë, AgollinAgollinAgollinAgollinAgollin, QosenQosenQosenQosenQosen, XoXoXoXoXoxxxxxenenenenen,AraAraAraAraArapinpinpinpinpin etj., me tekstet e shërbesëdhe të dyzimit letrar, pra edhe mevlera të njëmendta letrare, për se-cilin prej këtyre autorëve. Nëletërsinë bashkëkohore shqipe, du-het që të përfshihen autorët e di-asporës së vonë, A. PipaA. PipaA. PipaA. PipaA. Pipa, M. CamajM. CamajM. CamajM. CamajM. Camaj,për vlerat e teksteve letrare, nëpoezi, prozë, dramatikë dhe stu-dimet letrare dhe gjuhësore. Pjesë

e letërsisë shqipe bashkëkohoreështë edhe modeli antizyrtar,shpesh i emërtuar si disidencë, meZ. ZorbënZ. ZorbënZ. ZorbënZ. ZorbënZ. Zorbën, K. TK. TK. TK. TK. Trrrrrebeshinënebeshinënebeshinënebeshinënebeshinën, B.B.B.B.B.XhaferXhaferXhaferXhaferXhaferrin, Frin, Frin, Frin, Frin, F. R. R. R. R. Reshpeneshpeneshpeneshpeneshpen etj., grupimqë arriti që ta sendërtojë letrarennë poezi, prozë, dramatikë me njëpoetikë të veçantë. Po ashtu, letër-sia bashkëkohore, nuk mundet qëtë kuptohet pa vlerat letrare tëletërsisë së trojeve etnike, ku përf-shihen A. PA. PA. PA. PA. Pashkuashkuashkuashkuashku, në prozë dhedramatikë, A. ShkrA. ShkrA. ShkrA. ShkrA. Shkreli, Feli, Feli, Feli, Feli, F. Gung. Gung. Gung. Gung. Gunga,a,a,a,a,RrRrRrRrRr. Dedaj, B. Musliu, A. P. Dedaj, B. Musliu, A. P. Dedaj, B. Musliu, A. P. Dedaj, B. Musliu, A. P. Dedaj, B. Musliu, A. Podrim-odrim-odrim-odrim-odrim-jajajajaja, në poezi etj.

Anashkalimi i këtyre çështjeveparimore, jetike për shkrimin e njëhistorie vlerash letrare, e cila du-het të shmangë estetikën e refuzim-it estetik, po ashtu edhe vlerën ehierarkisë letrare, si dy prej “rran-gullinave” të botës që lamë pas,vështirë se do të mbërrihet në këtëlartsynim. Megjithatë, midis këty-re aspekteve, nyja gordiane, kuedhe përplasen interesat dheegiozmat e tanishëm, krahinoredhe provinciale, fetare dhe antife-tare, letrare dhe pushtetnore,qeverisëse dhe opozitare, se ç’lidhjekanë rrafshet jashtëletrare hajde emerre vesh, të synimeve, klanoredhe të konceptimeve të ngushta,madje edhe gjurma thelbësore epërjashtimit të mënyrave të ndry-shme shkrimore, është letërsiabashkëkohore. Termi letërsi bash-këkohore, sipas optikës së shkencësletrare, ndonëse jo pak tituj-mbajtës të saj, hedhin shashka seajo, pothuajse nuk është fare, përf-shin të gjitha modelet letrare, zyr-tare dhe antizyrtare, etnike dhe tëdiasporës. Letërsia bashkëkohore,tashmë duhet vështruar dhe veri-fikuar në vlerat dhe shenjat letrare,si dhe duke shmangur praninë e re-fuzimit estetik në secilën alternativëtë shpërfaqur, të pandashëm në letratshqipe. Rrekja mjerane, e gjer më tashvetëm e pëshpëritur nën zë, për tëkundruar dhe shqyrtuar si letërsibashkëkohore vetëm autorët dhe li-brat e botuara rreth dhe pas viteve 90’,të cilët rezultojnë edhe çmim-fituesitmë të mëdhenj të kësaj kohe, tëmbushur me mediokritet letrar, fshehdhe zbulon pikësynimin që këta fit-imtarë të çmimeve të lëshuara, mëshumë shoqërisht dhe politikisht sesa artistikisht, të strehohen në His-torinë e Letërsisë, në tempullin e vler-ave gjithkohore dhe gjithhapësinore.Gjasat janë që të ndodhë pikërishtkështu, sepse ngasa është bërë pub-like prej institucioneve, kinse har-tuese të Historisë së Letërsisë, ku pombizotërojnë termat: letërsi e ndalu-ar, letërsi e burgut, letërsi antikomu-niste, të cilat në thelb, ka pak gjasa qëmerren me letraren dhe shprehësinëqë realizon ajo, dhe vetëm sa reali-zojnë përmbysjen e letërsisë së re, eletërsisë së shërbesës, e letërsisë sëRealizmit Socialist, çka do të sug-jeronte një tipologji tjetër verifikimi,si model i “Realizmit Demokratik “,ku “gardistët e kuq”, tashmë janë zëv-endësuar me “gardistët blu” ose tëçfarëdo ngjyrese tjetër. Ky nxitim,krejt i habitshëm dhe mendjemarrës,i shkencëtarëve, me kontributeletrare dhe shkencore, por edhe mekontribute partiake dhe qeverisëse,do të thellonte përjashtimin që e kreume sukses Socrealizmi, pak vite mëparë.

SCili është roli imjediseve institucionaledhe i atyre individuale,në procesin e shkrimit tëhistorisë së letërsisëshqipe? Më e mira do tëishte që këto dy faktorëtë rëndësishëm, të ishinnë bashkëveprim dhemirëkuptim tëndërmjetshëm. Jemi nëShqipëri, të mos eharrojmë këtë rrethanë,dhe siç është bërë rregulli pashkruar, tashmë pjesainstitucionale, kryesishtjapin direktiva tëpafundme se si e qysh nau dashkërka bërë historiae letërsisë në këto kohëte reja si me thënëinstitucionalja bënprojektin dhe tenderin, estudiuesit

E diel, 5 Tetor 2008VIII- LETERSI E HUAJ

Skandali shkallmoi erënendacake kur po hyja nëMedinë teksa kapja beline Safuanit. Komshitë uderdhën rrugëve si stuhi

uji që përmbyt vadin. Fëmijët qën-dronin në tufë dhe tregonin megisht, nuk flisnin vetëm guhaknin.Nënat i mbërthyen në gjoks ndërsashpresonin t’ua mbronin sytë. Bur-rat ziheshin në pluhur, pëshpërit-nin, gjykonin. Buzët e babait timdridheshin si loti në anë. Ajo çkapanë: robdëshamba ime binte ngashpatullat, pa u vënë re. Flokët mëbinin duke më fshikulluar faqet.Gruaja e Profetit po vinte vërdallëme një burrë tjetër. Ajo çka nukpanë: ëndrrat e vajzërisë sime m’uthyen copash te këmbët e mia, tështypura nga një e vërtetë sa evështirë aq dhe e vonuar si hovi ikuajve. Qepallat i lashë të mby-lleshin, doja të ndaloja refleksintim te vështrimi i umës, njerëzve tëmi. Lëpiva buzët e plasaritura, shi-jova kripën dhe erën e fortë tëmjerimit. Dhimbja më kapi sto-makun si duar të fuqishme që sh-trydhin rrobat e lagura, vetëm seunë isha e thatë. Gjuha m’u shtrime nge si hardhuca që ngrohet nëdiell. Vendosa gjoksin mbi shpatul-lat e Safuanit, po kalërimi i kuajvem’i shkallmonte eshtrat pas njëri-tjetrit.

“Al-zaniya!” qau dikush.“Tradhtare!”.

I hapa paksa sytë. Pjesëtarët eumës ende më tregonin me gishtduke u çirrur edhe hapnin krahëtpër të thënë mirëserdhe. Pashë tëtjerë, hipokritët, ata tallnin dhezbulonin dhëmbët e tyre të zinj.Ansarët, shpëtimtarët tanë, hesht-

nin dhe dyshonin. Mijëra vërshuanrrugë, thithnin nga pluhuri ynëduke marrë frymë thellë. Ishinkureshtar të shinin, sikur isha njëkarvan me thesare dhe jo njëkatërmbëdhjetë vjeçare të zeshkët.

Kuajt ndaluan, por vazhdova,pranë tij dhe me vrull u hodha nëkrahët e Muhamedit. Tashmë ishame të edhe njëherë prandaj morafrymë lirisht. U përpoqa të kishafatin tim, po kjo pothuajse më

rrënoi, ndërsa madhështia e dashu-risë së tij ka mundësi të më shërojë.Mjekra m’u bë jastëk për gjoksintim, duke më ledhatuar me sanda-let e tij prej druri. Mirëseardhjadoli nga fryma e tij, e pastër dhe eqartë si puthja. “Falë Allahut eshpëtova shtëpinë, Aishja ime”, -mërmëriti ai. Turma e mbledhurgjëmoi duke më therur kurrizin. Esolla kokën, ashtu të rëndë si ekisha, për të parë. Umar, u mbësh-

LibriPolemikat

Së fundmi në libraritë amerikane dhe shumë shpejt ato angleze, doli në shitje libri i SherriJones, shkrimtare amerikane “Xhevahiri i Medinës”. Libri sillet rreth personazhit të njohurtë besimit islam, Aishes, gruaja e njohur e profetit Muhamed. E vetmja gjë që e lidh këtë libërme romanin e Salman Rushdies “Vargjet Satanike”, është pikërisht feja islame dhe personazhet e saj.Edhe ky libër si ai i Rushdies kaloi me probleme, autorja Jones është marrë në mbrojtje nga autorite-tet e Karolinës së Jugut në SHBA, në Amerikë botuesi i parë nuk e mori përsipër botimin pasi kishtefrikë, pastaj botuesi i dytë i mori parasysh rreziqet. Ndërsa ai anglez ka probleme me sigurinë e jetës,por premton se do ta botojë librin...

S’ka asnjë formulë të përcaktuar se deri ku duhet të shkojë letërsia.Si shprehje e kumtit të lirisë së individit ajo duhet të kapërcejëkufijtë e së mundshmes, së pamundshmes, të realitetit dhe të fan-

tazisë. Ajo, pra letërsia, thjesht duhet të jetë si shprehje e ndjenjave,përcjellëse e tyre, e papërcaktueshme me misione, suaza, ajo duhet tëjetë për njeriun. Sigurisht është ai që përcakton llojin e veprës letrareqë do, sepse jo vetëm është konsumatori i saj në thelb dhe si mall, porështë njëkohësisht dhe përçuesi i saj. Ajo vepër që një njeri e quan tëmirë, pra thotë një të vërtetë sipas botëkuptimit të tij, nuk mund të jetënjësoj e vërtetë dhe për tjetrin, prandaj secili prej tyre ka të drejtën ezgjedhjes, përzgjedhjes, selektimit, refuzimit, etj. Lexuesi qëndron ko-mod në këtë aspekt, sepse letërsia shkon te ai, dhe ai ka të drejtën dhelirinë që ta përfillë letërsinë, ose më thjesht një vepër letrare që i pëlqen,ose ta refuzojë të kundërtën e saj.

Gjatë kohërave janë njohur edhe lexues, refuzues me pasoja, ose lex-ues të përciptë, që e kalojnë shkallën e refuzimit duke pranuar mevetëdije misionin e shkatërrimit. Në përpjekje për të zhdukur atë qënuk është e tij, e konsideron të tillë, ose atë vlerë që u përket “barbarëve”,atëherë, ai i organizuar ose i vetëm djeg biblioteka, djeg libra, vret au-torë, gjithmonë në emër të asaj që ai e quan “të mirë”, të asaj që ai quan“të vërtetën” e vet, e cila duhet e vërtetë universale. Veprime të tillalexuesi, ose refuzuesi, i ka konsideruar si shkalla më e lartë e mohimitdhe e çlirimit nga e keqja “nga barbarja”, si mundësi e madhe shpëtimitë vetes dhe pasardhësve të tij nga “fara e keqe”. Por me kalimin e kohësdhe brezave, njeriut këto veprime dhe të tjera nuk i kanë rezultuar tëefektshme. Ai ishte dëshmitar se letërsinë “e keqe” (që mund të mosketë qenë ajo që dogji ai me shokë), në vetvete e zhduku koha, e vetmjaqë me kalimin e saj dhe ndërrimin e brezave e bën atë që s’mund të bëjnëushtri të tëra.

Sigurisht ai do të vazhdojë të jetë dëshmitar se tjetri dhe koha e tij dotë ruajnë ato vlera që për të janë të papranueshme, të pakonceptueshme.S’mundet që të ekzistojë një marrëveshje, e cila të jetë lehtësisht e nën-shkrueshme nga palët, pas negociatave të gjata, që secila prej tyre tërespektojnë rregullat e tjetrit dhe madje të përcaktojnë sanksione nërast të shkeljeve të rregullave, parimeve dhe besimeve. Është e pamun-dur të ekzistojë në letërsi një marrëdhënie e tillë qoftë mes dy lexuesve,apo mes lexuesve dhe shkrimtarit.

Thelbi i letërsisë, i vlerës apo i antivlerës së saj qëndron pikërisht teshkrimtari, te marrëdhëniet e tij me veten, me tjetrin, mënyrën e kon-ceptimit, që ashtu si dhe njerëzit edhe shkrimtarët mund ta konsiderojnëtjetrin si “barbari”, ose “i, e keqja”.

Libri ose LibraLibri ose LibraLibri ose LibraLibri ose LibraLibri ose LibratttttSë fundmi, në libraritë amerikane dhe shumë shpejt ato angleze, doli

në shitje libri i Sherri Jones, shkrimtare amerikane, “Xhevahiri i Med-inës”. Libri sillet rreth personazhit të njohur të besimit islam, Aishes,gruaja e njohur e profetit Muhamed. E vetmja gjë që e lidh këtë libër meromanin e Salman Rushdies “Vargjet Satanike”, është pikërisht feja is-lame dhe personazhet e saj. Edhe ky libër si ai i Rushdies kaloi me prob-leme, autorja Jones është marrë në mbrojtje nga autoritetet e Karolinëssë Jugut në SHBA; në Amerikë botuesi i parë nuk e mori përsipër bot-imin pasi kishte frikë, pastaj botuesi i dytë i mori parasysh rreziqet.Ndërsa ai anglez ka probleme me sigurinë e jetës, por premton se do tabotojë librin. Pjesë nga dy librat kaq të diskutuar, të debatuar, të refu-zuar dhe për të cilat është shkaktuar një dhunë e madhe, po i botojmëedhe ne, duke shmangur paragrafët që fyejnë personazhet e botës islame.

Në Shqipëri, vite më parë u zhvillua një debat për botimin ose jo të“Vargjeve Satanike”. Nga mosbotimi duket se çfarë vendimi u mor. Kyroman pati vlerësime, ndoshta pak më të zbehta do t’i ketë edhe romanii Jones. Vlerësimet e romanit të Rushdies (1988) u bënë si pjesë e formëssë reagimit apo kundërveprimit të asaj pjese shkrimtarësh apo kritikëshqë u ndikuan nga veprimet e jashtme që ndodhën si pasojë e botimit tëlibrit, veprime që s’kanë lidhje me letërsinë në vetvete.

Natyrisht, si pasojë e veprimeve të dhunshme ndaj një libri apo li-brave të tjerë, veprime që të kujtojnë luftën, të dalin shumë pyetje, qës’mund të marrin përgjigje përfundimtare asnjëherë. Njeriu është kri-jues i madh dhe hera-herës dinak, posedues, zotërues, por edhe push-tues. Ai krijoi çuditërisht kryqëzatat apo shpiku aktet e dhunshme, qëtë dyja janë bërë në emër dhe në mbrojtje të Zotit, që njëri nga profetëtpreket në librat e mësipërme. Në emër të Zotit apo profetëve të ndry-shëm u justifikua vdekja e tjetrit, s’ka rëndësi nëse ishte lexues apo jo,tjetri dhe shumë të tjerë u vranë dhe do vriten. Po letërsia, çfarë llojkrijimi është ai që bëhet me emrin e Zotit dhe profetëve të tij?!

Deri ku duhettë shkojë letërsia

GILMANA BUSHATI

“Xhevahiri i Medinës”SHERRI JONES

E diel, 5 Tetor 2008 LETERSI E HUAJ -IX

toll, gjëmoi dhe më pas u ngrys. Ish-te këshilltari dhe shok i Muhamed-it, po jo shok e mik me gratë. “Pa-shë Allahun, ku ishe? Pse ishevetëm me atë burrë që s’është iyti?”. Akuzat e tij më fshikulluansi era që hyn përmes turmës dhelëshon shkëndija në flakë.

“Al-zaniya!” qau prapë dikush.Belbëzova sikur në vend të fjalëvedo hidhja gurë......

...Muhamedi më shtyu drejthyrjes së xhamisë. Si në një moza-ik fytyrat e tyre silleshin para meje:Hamali lëkurëtrashë dhe gruaja etij e zbehtë Fazia, tashmë quhetJamila, gërthisnin dhe nxiheshin,llafazani i qytetit, Umm Ayman,shtrëngonte buzët e rrudhura, AbuRamzi, argjendari tundte grushtinteksa i dukeshin unazat e arta. Iprisja thashethemet kur do kthe-hesha, dhe të heqja vetullat, porkjo? Njerëzit që më njihnin që kurkisha lindur tani donin të më nda-nin copash. Po Safuani?, – kthevakokën për ta parë, por ishte zh-dukur. Si gjithmonë. Gishta tëvrazhdë m’i shkulën flokët. Bërti-ta dhe i shtyva, po një lumë pësh-tyme m’u hodh në krah. Muhame-di më la në këmbë dhe iu kthye tur-mës pastaj ngriti dorën lart. Hesh-tja ra si qefini, myftitë madje dheshkëlqimi.

“Aishes i duhet të pushojë”, - thaMuhamedi. Zërin e kishte të lodhurme sa e kuptova. “Ju lutem ktheju-ni në shtëpi”.

Ai më shtrëngoi me krahë dhehymë në xhami. Motrat e mia-gratëndenjën pranë hyrjes së kopshtit,dy nga dy. Sawdah erdhi me vrap,ulërinte, më rroku me krahët evishkët. Iu lut Allahut për kthimintim, puthi hajmalinë e saj për të mëlarguar syrin e dreqit. Pastaj erdhiHafsa, qante, m’i puthte duart dhefaqet. Pëshpëriu, “mendova se ikepërgjithmonë”. S’mund t’i thoshase gati kishte të drejtë. Umm Sala-ma tundte kokën, nuk e bëntebuzën në gaz, sikur të kishte frikëse koka mund t’i binte nga qafa e

Të lindësh përsëri”, këndonte Xhibriel Farishtandërsa binte nga qiejt,“më parë duhet tëvdesësh. Hej ej! Hej ej!

Më parë duhet të dish të fluturoshpastaj të ngrihesh nga zemra etokës. Tat-taa! Taka-tun! Si do tëqeshësh, nëse më parë nuk qan? Sido ta fitosh dashurinë e mistershmetë së dashurës, pa psherëtirë? Baba,nëse do të që lindesh prapë ...”. Pakpara se të perëndonte mëngjesi i njëdimri, diku andej nga Dita e Vitit tëRi, dy njerëz, të rritur, njerëz të gjallë,ranë nga një lartësi e madhe, njëzete nëntë mijë e dy këmbë, drejt e nëKanalin Anglez, pa ndonjë ndihmë,parashutë apo krahë, ranë nga qiellii pastër.

“Po ta përsëris, duhet të vdesësh,kështu të them” dhe kështu dhe kaqposhtë hëna prej alabastre përshkoinatën deri në vajtim. “Djalli memeloditë e tua”, fjalët janë si kristali-na në të bardhën dhe të akulltënnatë, “në filma ju doni t’i dëgjonikëngëtarët, por po më shqetësojnëshumë tani këto zhurma tëtmerrshme.”

Xhibrieli, solisti i parë, kërceu nëdritën e hënës dhe këndoi poezinë esapokrijuar, notonte në ajër me sti-lin flutur, pastaj me atë të bretkosës,e mblidhte veten si top, shtrintekrahët drejt gati pafundësisë, gatidrejt perëndimit, qëndronte siheraldik, i tërbuar, shtrirë, vintekundër njëra-tjetrës mendjelehtës-inë dhe gravitetin. Tani mbështilleti lumtur dhe këndon me zë të hidhur.“Oh, baba Salad, ti je, shumë mirë.Çfarë kemi, plaku Shumsh”. Për të,tjetri, është hije e bezdisshme që bieshpejt, hija është e veshur me kos-tum gri me kopsat e xhaketës të zbër-thyera, me duart rreth vetes, pranonse e ka të pamundur të vërë kapelerepublika, prandaj e thërret me emërtë tillë. “Hej Leshko”, çirret Xhibri-eli, dhe vendos të zmbrapset për sëdyti, “Brenda në Londër, bah! Ja kujemi! Maskarenjtë nuk duan ta dinëse çfarë i goditi. Meteori, vetëtimaapo hakmarrja e Zotit. Jashtë në ajërtë pastër, e dashur. Bam! Bram bambapabam? Çfarë hyrjeje, dreqin. Be-tohem: shpinë”.

Jashtë pa lënë gjurmë: zhurma emadhe ndiqet nga rënia e yjeve. Filli-

mi i përbotshëm, jehonë e vogël elindjes së kohës...reaktivi viganBostan, Fluturimi A I - 420, u nda memijëra pa paralajmërim, atje lart nëqiell, i kalbur, i bukur, i bardhë borë,qytet i ndriçuar Mahagonia, Babilo-nia, Alfavila. Por Xhibrieli i kishtevënë emrin, nuk duhet ndërhyrë:Brenda në Londër, kryeqyteti i vila-jetit, puliti dhe i picërroj sytë në natë.Ndërsa në lartësitë e Himalajaveshpërthimi i parakohshëm dhe i sh-kurtër i diellit në ajrin e pluhurosurtë janarit ishte një pikë që u zhduknga ekranet e radarëve dhe ajri ipastër ishte plot me trupa, duke zbri-tur nga katastrofa e Everestit te zbe-htësia e bardhë e detit.

Kush jam?Kush është tjetër?Aeroplani u nda përgjysëm, fara

e bishtajës sapo nxori kokën ngatoka, veza i nënshtrohet misterit tësaj. Dy aktorët, mendjemadhi dhe imbërthyeri Xhibriel dhe zoti Sala-din Shamsha, nuhatën erën e du-hanit nga një cigare e vjetër. Sipër,prapa, poshtë tyre në boshllëk atjebinin karriget, kufjet e stereofon-ikëve, tryezat e pijeve, kontenierët,biletat e zbritjes, videot për lojra tëblera në dyqanet pa doganë, kapeletë thurura, letra filxhanësh, ba-tanije, maska oksigjeni.

Në avion gjithashtu kishte emi-grantë, një numër i madh gra tëpjekura në mënyrë e duhur, e kish-in kryer detyrën e tyre për të matu-ar gjatësinë dhe për të dalluar nis-hanet mbi organet gjenitale të bur-

rave, në avion kishte dhe fëmijë, mbinumrin e ligjshmërinë e të cilëve Ipati llogaritur dyshimet e saj qever-ia britanike - të gjithë këta u përz-ien me tepricat e aeroplanit, të copë-tuara në mënyrë të barabarë, njël-loj absurde, fluturuan copëzat eshpirtit, kujtime të harruara,ndërgjegjet e flakura, gjuhë të ash-pra, intimitetet e dhunuara, shakatë pakuptueshme, ardhmëri të shua-ra, dashuri të humbura, kujtime tëharruara të boshit, fjalë buçitëse,tokë, që i përket, shtëpi. Një budal-la kërciti nga rryma e ajrit, Xhibri-el dhe Saladin duken si pako tëhedhura pa kujdes dhe si të kapurnga një sqep lejleku, dukej kështusepse Shamsha po binte me kokënpërpara, një pozicion i preferuar përfoshnjat kur dalin nga kanali ilindjes, ai filloi të acarohej pasi tjetris’pranonte të binte me stilin e du-hur. Saladini binte pikiatë ndërsaFarishta përqafonte ajrin, duke errahur me këmbë e duar, një aktorshumë i lodhur dhe pa ndonjë tekni-kë që të përmbahej.

Poshtë, në masën e madhe tërève, duke pritur hyrjen e tyre, umpiks ngadalë rryma e Mëngës An-gleze, zonë e shënuar për ri-mishërimin e tyre të ujshëm.

“O, këpucët e mia janë japoneze”,këndoi Xhbrieli, duke përkthyer njëkëngë të vjetër në anglisht me njëzërin e njeriu që kërkon të sulmojëkështu kombin mikpritës.

“Pantallonat janë angleze, nësedoni. Në kokë kam kapele ruse; porzemrën indiane e kam të tërën”.Retë lëviznin drejt tyre, dhe ndosh-ta kështu ndodhte për shkak të mis-tifikimit të madh të tyre dhe të bre-roreve, lëkundjet e fuqishme tëbubullimave u rrinë si çekanëperëndimit, ose ndoshta ishte kën-ga (njëri është i zënë me shfaqjen,tjetri i fishkëllen asaj), ose kllapia eshkulmit të erës që ruan për ta njo-huri të plota për atë që do tëvijë...por për çdo lloj arsyeje, dy bur-rat, Xhibrielsaladin Farishtasham-sha, të dënuar për këtë

pafundësi, por gjithashtu duke idhënë fund rënies engjëlloredjallë-zore, nuk u bënë të vetëdijshëm përmomentin se kur filloi procesi ishndërrimit të tyre.

Ndryshim?

saj e gjatë. Zainab e shihte sh-trembër Muhamedin sikur tëishin vetëm ata të dy në dhomë.Por shqetësimet e tij ishinvetëm për mua. Kur stomakumë shtrëngoi sërish, e ishaduke u rrëzuar nga dhimbja, aimë kapi dhe më ngriti aq lehtësikur të isha prej ajri. E në tëvërtetë, kisha lënë pak gjëbrenda meje. Notoja në krahëte tij në apartamentin tim. Ai eshkelmoi derën për ta hapurdhe më futi brenda, më uli sër-ish ndërsa rregullonte shtra-tin. U mbështeta pas muri, ekënaqur nga qetësia – deri satë bërtiturat e Umarit hynë nëdhomë, i ndjekur nga vetë ai....

….”Të lutem Umar”, - thaMuhamedi. “A nuk e sheh seështë e sëmurë?”

“Po e llaston.”“Jam i lumtur që e shoh të

gjallë, falë Allhahut.” Dashurianë sytë e tim shoqi më bëri tëskuqem. Si mund ta tradhtojame atë mashtrues. Safuani mëjoshi me liri, pastaj e lidhi fa-tin tim me dëshirat që kishte.Aspak ndryshe nga burrat etjerë.

Ndoshta, përveç, Muhamen-dit.

“Yaa habibati, çfarë shpërbli-mi mund t’i jap Safuanit ibn alMu’attal që të solli gjallë në shtë-pi, pranë meje?”

“Një qind kamxhikë besoj semjaftojnë,” mërmëriti Umar.

“Po Safuani i shpëtoi jetën.”“Duket që Umar mendon se

duhej të kisha mbetur nëmëshirën e çakejve apo bedu-inave”, - thashë.

“Të paktën do vdisja me ndertë paprekur.”

“S’ka ndodhur asgjë menderin e Aishes”, - tha Muhame-di.

“Thuaja Hasan ibn Thabit”, -tha Umar. “E dëgjova qëparë qërecitonte peozi për gruan tëndedhe atë ushtarin që shkon pasfemrave.”

Një poezi. Nuk habitem qëuma të më ketë ndjekur pas si njëtufë qenjsh kur ika nga qyteti.Fjalët e Hasanit ndërsejnë aqshumë turmat në atë farë urre-jtjeje aq shpejt sa dhe duart e ng-ritura të Muhamedit mund tashtypin atë. Po nuk doja që Umartë më shihte tek dridhesha. “Unë,me Safuanin? Është qesharake”,thashë. “Jam gruaja të të shen-jtit Profet të Allhahut. A kamundësi të dua dikë tjetër veçatij?”

E ndjeva se Muhamedi po mëshikonte. Nxehtësia m’u përhapsi flakë në lëkurë. A mos e kup-toi gënjeshtrën që qendronte pasbuzëqeshjes sime? Hapa të shpe-jtë u dëgjuan në gurët e oborrit.Dora e një burri shtyu derën ehapur të apartamentit. Unaza etij e argjendtë shkëlqeu si maja eshpatës: Aliu, kushëri i Muha-medit, i cili e kishte adoptuar, pornjëkohësisht edhe dhëndër…

“Vargjet satanike”SALMAN RUSHDIE

ShënimShënimShënimShënimShënimKKKKKy fray fray fray fray fragment është shkëputurgment është shkëputurgment është shkëputurgment është shkëputurgment është shkëputurngngngngnga pra pra pra pra prolooloolooloologu i rgu i rgu i rgu i rgu i romanit “Xheomanit “Xheomanit “Xheomanit “Xheomanit “Xhevvvvva-a-a-a-a-hiri i Medinës” me titull “I vhiri i Medinës” me titull “I vhiri i Medinës” me titull “I vhiri i Medinës” me titull “I vhiri i Medinës” me titull “I vet-et-et-et-et-mi gisht trmi gisht trmi gisht trmi gisht trmi gisht treeeeegues”. Nggues”. Nggues”. Nggues”. Nggues”. Nga kjo pjesëa kjo pjesëa kjo pjesëa kjo pjesëa kjo pjesëjanë hequr djanë hequr djanë hequr djanë hequr djanë hequr dy try try try try tre pasazhe qëe pasazhe qëe pasazhe qëe pasazhe qëe pasazhe qëmund të fymund të fymund të fymund të fymund të fyejnë personazhet eejnë personazhet eejnë personazhet eejnë personazhet eejnë personazhet ebotës islamebotës islamebotës islamebotës islamebotës islame.....

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

E diel, 5 Tetor 2008X - BIBLIOTEKE

“Historia e Shqipërisë dhe e familjes së saj Mbretërore 1443-2007”, ePatric Najbor është një vepër, në të cilën ai përpiqet të vendosë tëvërtetën historike duke paraqitur me objektivitet, veçanërisht në saj tëburimeve të jashtme faktet dhe personat, të cilët nuk janë njohur deri tani ngahistoriografia shqiptare.BBIBLIOTEKE

Patric NAJBORKam rishkruar

historinë e ShqipërisëADMIRINA PEÇI

Patric Najbor, doktor ishkencave politike dhestudiues francez i historisë mendon se EsatPashë Toptani kishte

një strategji të tijën kur e dorë-zoi Shkodrën dhe u tërhoq bash-kë me ushtrinë e tij nga qyteti,duke ua lënë atë në dorëmalazezve. Sipas tij ai u tregua jotradhëtar, por largpamës dhe i sh-kathët, meqënëse disa ditë mevonë nën presionin e Fuqive teMedha, mbreti Nikolla i Malit teZi, u detyrua ta kthente qytetin.

Në të vërtetë kjo është vetëmnjë linjë në librin e tij studimor“Historia e Shqipërisë dhe efamiljes së saj Mbretërore 1443-2007”, vepër në të cilën aipërpiqet të vendosë të vërtetënhistorike duke paraqitur me ob-jektivitet, veçanërisht në saj tëburimeve të jashtme faktet dhepersonat, të cilët nuk janë njohurderi tani nga historiografia sh-qiptare. Ai thotë se “në mënyrëmodeste jam munduar të sjell njëkontribut në rishikimin e his-torisë së Shqipërisë”, aq i debat-uar këto kohë. Libri i cili ështëbotuar në Francë para pak ditësh,është i ndarë në pesë vëllime. Nëvëllimin e parë autori ështëpërqendruar kryesisht në luftënpër pavarësi që zë vendin kryesordhe për këtë ai ka studiuar vep-rimet e Fuqive të Mëdha për tëruajtur ose zgjeruar sferat e tyretë influencës, si dhe rolin e tyrenë zgjedhjen e princit VilhelmWied (1914). Po në këtë vëllim aitrajton edhe personazhin e EsatPashë Toptanit, ku ndër të tjerashkruan: “Me shpalljen e Luftësse Parë Botërore, Esat Pasha urreshtua menjëherë në anën eAleatëve në krah të te cileve ailuftoi dhe nga ana tjetër dukepranuar që ushtria serbe e dër-muar nga lufta të terhiqej dukekaluar nëpër Shqipëri ai shpëtoiFrontin e lindjes si dhe vendosiShqipërinë në kampin e fit-imtarëve”.

Ditë të qeta në KlishiAutoriAutoriAutoriAutoriAutori:Henri MillerPërktheuPërktheuPërktheuPërktheuPërktheu: Elvana ZaimiLlojiLlojiLlojiLlojiLloji: RomanBotuesBotuesBotuesBotuesBotues: Koha DitoreFaqeFaqeFaqeFaqeFaqe: 98Romani biografik “Ditë të qeta nëKlishi” është një vepër theblësore dheshprehëse e karakterit të shkrimtaritamerikan Henry Miller, i cili njihet përpërzjerjen e seksit me filozofinë si dheështë një vepër informuese për ko-hën në të cilën ai jetoi. Ai është sh-krimtari i romaneve që u ndaluan përshumë vite nga publikimi dhe qarkulli-mi në SHBA dhe që vuri para sprovësligjet federale përballë artit dhe por-nografisë. Libri është një pasqyrë editëve që autori kaloi në Paris në vitet’30. Mënyra e hapur e diskutimit të tijpër seksin bëri që romani tëqarkullonte në Francë dhe shumë vitetë tjera shumë më herët sesa të bot-ohej në vendlindjen e autorit. Botimi iparë i kësaj kryevepre në SHBA u bëi mundur vetëm në vitin 1961. Romaniështë përshtatur edhe për disa filmatë suksesshëm.

FFFFFan Noli dhean Noli dhean Noli dhean Noli dhean Noli dhe Ahmet Zo Ahmet Zo Ahmet Zo Ahmet Zo Ahmet Zogugugugugu

Në vëllimin e dytë të librit, au-tori paraqet periudhën e vitevenjëzetë duke sjellë, sidomos, njëveshtrim të ri persa i perket fig-urave të Fan Nolit dhe AhmetZogut.

“Në kundërshtim me atë që përshumë kohë është folur, Fan Noli,ishte larg të qenurit demokratmëqenëse qeveria e tij bolshevikeeci drejt diktaturës duke shpallurnë të gjithe vendin gjendjen e sh-tetrrethimit, duke vendosurgjykatat e jashtëzakonshme dheduke mos mbajtur premtimin e tijpër të organizuar zgjedhjet.

Fan Noli nga ana tjetër thoshtese “demokracia eshtë një komedihipokrite, parlamenti një morg,dhe zgjedhjet e lira një komedi evertete”. Logjikisht meqënëse FanNoli ishte, si mbas “historise zyr-tare”, demokrat, Ahmet Zogu duhejte ishte diktator në një kohe kur aiishte një përsonalitet në ngjitje ikësaj periudhe meqënëse ka qenëme radhë minister i mbrendshëm,kryeministër, dhe pastaj Presidenti Republikës, para se të behej mbrete që do të mund të fliste në emer të

BIOGRAFIA E AUTORITDrDrDrDrDr. P. P. P. P. Paaaaatrice Najbor është diplomuar në Institutin e Studimetrice Najbor është diplomuar në Institutin e Studimetrice Najbor është diplomuar në Institutin e Studimetrice Najbor është diplomuar në Institutin e Studimetrice Najbor është diplomuar në Institutin e Studimevvvvve të Mare të Mare të Mare të Mare të Mardhëniedhëniedhëniedhëniedhënievvvvve Ndëre Ndëre Ndëre Ndëre Ndërkkkkkombëtarombëtarombëtarombëtarombëtareeeee(ILERI) të P(ILERI) të P(ILERI) të P(ILERI) të P(ILERI) të Parisit, titullar i një diplome të studimearisit, titullar i një diplome të studimearisit, titullar i një diplome të studimearisit, titullar i një diplome të studimearisit, titullar i një diplome të studimevvvvve të lare të lare të lare të lare të larta të specializuara (DESS) të diploma-ta të specializuara (DESS) të diploma-ta të specializuara (DESS) të diploma-ta të specializuara (DESS) të diploma-ta të specializuara (DESS) të diploma-cisë dhe administrimit të orgcisë dhe administrimit të orgcisë dhe administrimit të orgcisë dhe administrimit të orgcisë dhe administrimit të organizaanizaanizaanizaanizatatatatatavvvvve ndëre ndëre ndëre ndëre ndërkkkkkombëtarombëtarombëtarombëtarombëtareeeee, doktor i shk, doktor i shk, doktor i shk, doktor i shk, doktor i shkencaencaencaencaencavvvvve politike politike politike politike politikeeeee. Ai ka r. Ai ka r. Ai ka r. Ai ka r. Ai ka reali-eali-eali-eali-eali-zuar një tezuar një tezuar një tezuar një tezuar një tezë mbi “Dykrzë mbi “Dykrzë mbi “Dykrzë mbi “Dykrzë mbi “Dykrenarenarenarenarenarja e Shqipërise në marja e Shqipërise në marja e Shqipërise në marja e Shqipërise në marja e Shqipërise në mardhëniet ndërdhëniet ndërdhëniet ndërdhëniet ndërdhëniet ndërkkkkkombëtarombëtarombëtarombëtarombëtare bashkëke bashkëke bashkëke bashkëke bashkëkohorohorohorohorohore” (Pe” (Pe” (Pe” (Pe” (ParisarisarisarisarisXI - 1992) dhe shumë shkrime në kuadër të një diplome të studimeXI - 1992) dhe shumë shkrime në kuadër të një diplome të studimeXI - 1992) dhe shumë shkrime në kuadër të një diplome të studimeXI - 1992) dhe shumë shkrime në kuadër të një diplome të studimeXI - 1992) dhe shumë shkrime në kuadër të një diplome të studimevvvvve të thelluara (DEA) të mbre të thelluara (DEA) të mbre të thelluara (DEA) të mbre të thelluara (DEA) të mbre të thelluara (DEA) të mbrojtjesojtjesojtjesojtjesojtjesdhe sigurimit eurdhe sigurimit eurdhe sigurimit eurdhe sigurimit eurdhe sigurimit europian (Lille II -1990) midis të cilëvopian (Lille II -1990) midis të cilëvopian (Lille II -1990) midis të cilëvopian (Lille II -1990) midis të cilëvopian (Lille II -1990) midis të cilëve “Sistemi dhe politika e sigurimit të Sh-e “Sistemi dhe politika e sigurimit të Sh-e “Sistemi dhe politika e sigurimit të Sh-e “Sistemi dhe politika e sigurimit të Sh-e “Sistemi dhe politika e sigurimit të Sh-qipërisë” dhe “Çështja shqiptarqipërisë” dhe “Çështja shqiptarqipërisë” dhe “Çështja shqiptarqipërisë” dhe “Çështja shqiptarqipërisë” dhe “Çështja shqiptare e Ke e Ke e Ke e Ke e Kosoosoosoosoosovës”). Ai është autor i “Dinastisë së Zovës”). Ai është autor i “Dinastisë së Zovës”). Ai është autor i “Dinastisë së Zovës”). Ai është autor i “Dinastisë së Zovës”). Ai është autor i “Dinastisë së Zogut” 2002 dhe igut” 2002 dhe igut” 2002 dhe igut” 2002 dhe igut” 2002 dhe i“Historisë së Shqipërisë dhe i f“Historisë së Shqipërisë dhe i f“Historisë së Shqipërisë dhe i f“Historisë së Shqipërisë dhe i f“Historisë së Shqipërisë dhe i familjes së saj mbramiljes së saj mbramiljes së saj mbramiljes së saj mbramiljes së saj mbretëretëretëretëretërororororore 1443-2007)” në pesë vëllime 2008.e 1443-2007)” në pesë vëllime 2008.e 1443-2007)” në pesë vëllime 2008.e 1443-2007)” në pesë vëllime 2008.e 1443-2007)” në pesë vëllime 2008.

LVITRINA E LIBTIT

Jeta pasionante e MopasanitAutoriAutoriAutoriAutoriAutori: Stephen CoulterPërktheuPërktheuPërktheuPërktheuPërktheu: Sonila MeksiBotuesBotuesBotuesBotuesBotues: IdeartFaqeFaqeFaqeFaqeFaqe:392Mopasani dehej nga vera e jetës. Aindjente brenda tij një dashuri kaf-shërore dhe e thellë, mëshirëplotë dhee shenjtë për gjithçka që jetonte, qërritej, për gjithçka që ishte një krijesënë sytë e të gjallëve. Dashuria dheçmenduria kishin qenë temat kryesoretë jetës së tij. U varros pa arkivol nëvarrezat e Monparnasit. Kishte shpre-hur dëshirën që të varrosej rrafsh nëatë tokë që e kishte ushqyer; ajo iuplotësua. Ndërmjet atyre që nderoninpër herë të fundit eshtrat e tij, ishinedhe dy gra që ai i kishte dashur: Her-mina dhe Klemi. Ato u larguan, tëheshtura dhe të kapura dorë për dore

E diel, 5 Tetor 2008 BIBLIOTEKE- XI

Ky libër, që nga koha e botimit të parë e deri më sot,është ribotuar pafundësisht. Në “Gra të vogla”, Ellkot natregon krijimin e saj më të mirë, por edhe një nga më tëmirët e të gjitha kohërave

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

○

LVITRINA E LIBTIT

“GRA TË VOGLA”,libri i të gjithëKOHRAVE

Një nga libratmë të bukur tëtë gjitha ko-

hërave “Gra të vogla”është më shumë sekaq: një libër i pavde-kshëm. Ky libër, qënga koha e botimit tëparë e deri më sot, ësh-të ribotuar pafundë-sisht. Pasi të lexohetështë e pamundur tëharrohet. Në “Gra tëvogla”, Ellkot na tre-gon krijimin e saj mëtë mirë, por në tënjëjtën kohë edhe ngamë të mirët e të gjithakohërave. Jeta epërditshme e motraveMarç, nëpërmjet gëzi-meve, keqkuptimevedhe dashurive të para,ka mrekulluar dhevazhdon të mrekullojëlexuesit e të gjithëbotës. Libri flet përjetën dhe dashuritë ekatër motrave që urritën gjatë luftësCivile Amerikane. Ro-mani u bazua në eks-periencën e vetë autores, e cila ekaloi fëmijërinë në Germantoëntë Pensilvanisë me tre motrat esaj, Anna, May dhe Elizabeth.

E dashura Beti, e talentuaraXho, e brishta Megi, ngacmues-ja Emi, këto janë katër motratMarç. Përmes ëndrrave të tyre,gratë e të gjitha moshave janëbërë pjesë e kësaj familjeje të pa-krahasueshme dhe janë ndierthellësisht të kënaqura, kurMegi shkëputet nga rrethi i

të gjithë shqiptarëve, territori i tëcilëve kishte qenë cunguar me 2/3nga Konferenca e Ambasadorëvembledhur ne Londer më29.07.1913...”

Sipas Patric Najbor, “studimi iperiudhës zogiste tregon se mbre-ti Zog me realizimet e tij në fushatinstitucionale, legjislative, eduka-tive, shëndetësore, ushtarake, dip-lomatike, ekonomike dhe nëdrejtim të zhvillimit të ndërtimittë rrugëve dhe të infrastrukturëssë vendit ka vendosur bazat e njështeti modern, demokratik të tipitperendimor dhe duke zëvendësuartë drejtën e forcës me forcën e tëdrejtës, ai paraqitet si njeriu mëprogresist i kohës. “Ataturku sh-qiptar” i vëtetë shfuqizoi feudal-izmin, dekretoi shtetin laik dhekontribuoi në zhvillimin e ligjitper vendin e gruas në shoqërineshqiptare”.

PërPërPërPërPërpjekjet epjekjet epjekjet epjekjet epjekjet embrmbrmbrmbrmbretit Leka Ietit Leka Ietit Leka Ietit Leka Ietit Leka I

Në vëllimin e tretë Najborpërpiqet të tregojë udhëtimin egjate e të vështirë të familjesmbretërore në mërgim dhe luftëne vazhdueshme të mbretit Leka Ipër çlirimin e Shipërisë nga komu-nizmi dhe të Kosoves nga zgjedhaSerbe.

Najbor na sjell për këte problemnë vellimin e pestë edhe shumë do-kumenta, shpesh të panjohur, të ve-primëve të ndryshme politike tëmbretit Leka. “Mund të themi sepertej mosmarrëveshjeve të sh-qiptarëve të diasporës, mbretiLeka ka punuar per ribashkimin ekombit shqiptar”, shkruan Najbor.Më tej në këtë vëllim autori tregonse si Princi trashëgimtar Leka IIeshtë përgatitur për t’i shërbyervendit të tij.

Kthimi i familjes mbretëroreNë vellimin e katërt Najbor tre-

gon kthimin e familjes mbretërorenë Shqipëri dhe rrethanat politiketë viteve 2000 si në Shqipëri ashtuedhe në rajon. Këto rrethanasollën pas një rruge të gjatë pavar-esinë e Malit të Zi 03.06.2006 pastajtë Kosovës 17.02.2008, kthimin nepushtet të Sali Berishes 03.09.2005dhe tranzicionin e gjatë e të vësh-tirë demokratik, marrjen të pande-hur të Ramush Haradinaj07.03.2005, miratimin nga parla-menti të ligjit për familjenmbretërore 08.05.2003, kthimin epallatit të princeshave 05.11.2005,nënshkrimin e Marrëveshjes sëStabilizim Bashkimit 12.06.2006, sidhe vdekjen e presidentit IbrahimRugova 22.01.2006 dhe të mbretëre-shave Geraldinë 22.10.2002 dhe Su-zan 17.07.2004.

DokumnetaDokumnetaDokumnetaDokumnetaDokumnetangngngngnga ara ara ara ara arkikikikikivvvvvaaaaattttt

Vellimi i pestë i ëktij libri përm-ban dokumenta të arkivave, të trak-tateve ndërkombëtare dhe të mar-rëveshjeve sekrete, të letrave dhepemëve gjenealogjike. Duke botu-ar këto tekste origjinale në tërës-inë e tyre, najbor tregon më shumëse permendjen e thjeshtë të tyre,me qellim që lexuesi të ketëmundësi vetë të shprehë mendi-min e tij mbi faktet e treguara. Lib-ri përfundon me një bibliografi tëpasur të veprave të shekullit të XVe deri në ditët tona.

AutoriAutoriAutoriAutoriAutori: Luiza Mei EllkotPërktheuPërktheuPërktheuPërktheuPërktheu: Guri ShytiLlojiLlojiLlojiLlojiLloji: RomanBotuesBotuesBotuesBotuesBotues:OMSCA-1FaqeFaqeFaqeFaqeFaqe: 334

motrave për të filluar njëjetë të re...

Pa asnjë dyshim, “Gratëe Vogla” mbetet vepra më emirënjohur e Louisa MayAlcott. Sharmi dhe pafajë-sia vijon të tërheqë lexues-it, pavarësisht faktit se re-aliteti shoqëror dhe famil-jar i përshkruar në romanështë shumë shumë i ndry-shëm nga jeta familjare editëve tona. Xho Marçshikohet si një nga person-azhet më të kompletuar dhemë i dashuri personazh nëletërsinë për fëmijë. Në fakt,shumë djem ndjehen mirëkur e lexojnë librin po aq saedhe vajzat. Ndërsa lexues-it e ditëve tona shpesh e gje-jnë këtë personazh tepër tëmirë për të qenë e vërtetë,sipas standardeve të sho-qërisë së kohës së autores,vajzat e familjes March janëtë brishta. Autorja tentoi t’ujepte personazheve të vetanjë dozë egoizmi, vaniteti,inati dhe turpi, cilësi që nukqenë parë kurrë më herët nëpersonazhe të tilla për fëm-

ijë. Alcott e shkruajti librin përvajza me qëllimin e vetëm për tëfituar para. Kur pjesa e parë upublikua si një vepër e përfundu-ar, lexuesit kërkuan të dinë mëshumë mbi fatet e vajzave të famil-jes March. Alcott shkroi “Gratë eMira”, e cila tashmë publikohetbrenda pjesës së parë. Megjithëseautorja e shkrojti librin si padëshirë, ajo krijoi një personazhqë hyri në jetën e fëmijëve tëshumë brezave.

Djalli në trupAutoriAutoriAutoriAutoriAutori: Raymond RadiguetLlojiLlojiLlojiLlojiLloji: RomanPërktheuPërktheuPërktheuPërktheuPërktheu: Nasi LeraBotuesBotuesBotuesBotuesBotues: AlbinFaqeFaqeFaqeFaqeFaqe: 152Një meteor në letërsinë franceze tëshek XX, i cilësuar nga krtika “një gje-ni i parakohshem”, “një çudi’ Mik iRembosë, arriti të shkruaje dy ro-mane, njeri nga të cilët “Djalli në trup”ku të rrëmben analiza psikologjike edashurisë së një të riu.

Gjithë shpirtratAutoriAutoriAutoriAutoriAutori: Javier MariasPërktheuPërktheuPërktheuPërktheuPërktheu: Shpëtim DodaLlojiLlojiLlojiLlojiLloji: RomanBotuesBotuesBotuesBotuesBotues: IdeartFaqeFaqeFaqeFaqeFaqe: 272“Javier Marías ka një talent të jash-tëzakonshëm, proza e tij arrin të ndër-lidhë në mënyrë mahnitëse ironinë filo-zofike me dhembshurinë që përlindetprej qenies sonë të rrëgjosur, prej im-pulseve që na shtyjnë drejt vetësh-katërrimit.”

“E kuqja është blu”AutoriAutoriAutoriAutoriAutori: Edoardo SanguinetiPërktheuPërktheuPërktheuPërktheuPërktheu: Silvana LekaLlojiLlojiLlojiLlojiLloji: PoeziBotuesBotuesBotuesBotuesBotues: IdeartFaqe:Faqe:Faqe:Faqe:Faqe: 88Edoardo Sanguineti është një ngaemblemat e poezisë dhe kulturës jovetëm të neomodernitetit italian, poredhe më gjerë. Ai është poet i përtejavangardës, kulturolog i shumëfishtëdhe autor i një serie tekstesh poet-ike, narrative e teatrale, i mjaft studi-meve kritike, eseve dhe komenteveletrare e kulturologjike, siç janë atombi Danten, Paskolin, etj.

E diel, 5 Tetor 2008

besoim te vetja, paçka se kjo i sillte vuajtje.I heshtur, si ai, sepse askurrë dhe asnjëherë

nuk ju qa shokëve për hallet që ka pasur nëjetë, Vangjushit i fliste edhe heshtja.

I veshur thjesht, e mbaj mend për një kohëtë gjatë me të njëjtën xhaketë, kokulur, punë-tor, i vetë mënjanuar, njeri që bluante shumëpara se të nxirte një fjalë, ai nuk pëlqente tërrinte kafeneve, nuk të fuste kurrë mik përndonjë hall e nuk pranonte kurrë të përdorejas si “mik” për të bërë ndere e favore të pam-erituara; ai nuk dilte nëpër gazeta e televizionetë jepte mend e të bënte gjykime, madje ai ish-te aktori më i vështirë për t’u rekrutuar ngaregjisorët për ndonjërol….

Këtë cilësi të karakter-it të tij unë e lidhja jovetëm me edukatën e tijfamiljare, po me vetëdijene një njeriu dhe artisti tëvërtetë që nuk do të vjelënga shoqëria asgjë që nuke meriton, pasi misioni içdo artisti të vërtetë, si-pas tij, nuk është të vjelëe të marrë sa më shumë,po të japë sa më shumë, tëpërkushtohet e të kushtë-zohet nga dëshira për tëlënë pas vetëm vlera…

Vangjushi e kishtevuajtje të madhe të ven-doste të pranonte një rol,sepse kjo vuajtje do të sho-qërohej më pas me një

përgjegjësi e vetvuajtje artistike që vetëm teai e kam pikasur…Gjithë regjisorët që kanëpunuar me Vangjushin mund të pohojnë se satë vështirë e kanë patur t’a bindnin të pranon-te një rol, por ama sa të lehtë e kishin me tëpasi ai pranonte të hynte në skenë, për mëtepër sa të sigurtë ishin ata për suksesin… Potë pranonte Vangjushi rolin, do të thosh që ske-nari ishte i mirë, jo vetëm roli i tij ishte i mirë,pra edhe suksesi i filmit do të ishte i garantu-ar. Prandaj në galerinë e figurave që ka luaj-tur Vangjushi nuk gjen dot as edhe një rol qëmund të thuash që ai ka luajtur dobët, që ai eka marë për “plan”, si thuhej në atë kohë….

Për këtë arsye Vang-jushi ka pak role, kraha-suar me mundësitë dhe of-ertat, prandaj nuk gjen asedhe një rol që nga kënd-vështrimi i sotëm mund taqortosh!

Prandaj e vetmja ndjesikritike që të vjen pasi esheh atë në ekran është kjo:

- Po pse, o Vangjush, psenuk na le më tepër role?....

Aq e vështirë ishte që aitë pranonte një rol, sa kish-te raste që, për ta detyruartë merrte ndonjë rol, për-doreshin edhe “metoda”presioni, të ndyra, deriedhe duke e denoncuar nëkomitet të partisë, dukethënë se ai nuk e pranonrolin me që… me që “roli

XII- KINEMA

PërArtistin

Sytë e tij të gjallë e të zinj dalin nga ekrani sa herë lipset ta kujtojmë dhe meheshtjen e tij duket sikur na nënërit në vesh këto fjalë: Miq të mi, mund të të tradhtojëkujtesa e shoqërisë, mund të të tradhtojnë shokët, mund të të harrojnë edhe të afërmit, po një gjënuk të harron e nuk të tradhton dot kurrë: Puna dhe talenti yt!

Ky ështëVangjush

FURXHI!

KIÇO BLUSHI

Nuk e dija që do të ishtekaq e vështirë të hidhja në letër disa rreshtapër shokun tim të fëmijërisë e rinisë, Vangjush

Furxhiun. Për një aktor të madh, përnjë artist të përmasave të Vangjushit,duket sikur është e lehtë të kujtosh, tërrëfesh, të vlerësosh e të çmosh një art-ist me një shkrim që lipset për tëpërcjellë një libër të tij me studime tëpabotuara… Ka artistë e aktorë të tjerë,që i njoh e i vlerësoj më pak, a ndoshtamë shumë e që do t’a kisha ku e ku mëtë lehtë të shkruaja in memoriam disafjalë në nderim e në kujtim të tyre…

Ndoshta është modestia e lindur teVangjushi, një modesti dhe thjeshtësie tij gati-gati gjenetike, (veti kjo fort errallë sidomos te aktorët të bërë mefamë për së gjalli) që ndoshta më jeppak lëndë e ca më pak mundësi të flaspër të, ndonëse në mungesë të tij, si për njëartist përnjimend të madh, të cilin nuk e mbu-lon dot as harresa dhe as mopërfillja e mizoresKohë.…

I ndjej sytë e butë të tij që do të më qorto-nin, po t’a lavdëroj me të drejtë, natyrisht pa ingrënë hakun… Ai nuk do ta pranonte këtëdhe jo vetëm unë po edhe miq të tjerë të tij nukdo të guxonin t’a lavdëronin në sy… Sepse atijnuk i pëlqenin lavdet, mburrjet, pozat prej të“madhi”; Vangjushi skuqej, turpërohej si njëfëmijë e ndoshta është aktori i vetëm i skenësdhe i ekranit që në jetë ishte aq i turpshëm, aqi ndrojtur, aq i thjeshtë, aq modest, ndërsa nëskenë aq i qashtër dhe kryekrejt i papërsërrit-shëm e origjinal; atij i vinte turp e ndot prejfalcitetit e pozave, prej shtinjakëve dhe mbur-racakëve që sot rrëmbushin aq rrëndom mje-diset artistike nga që e ngjitin si pa gjë të keqsurratin në tregun e reklamës, që talentin eservirin mbi tryezën e favoreve, që smirën dhezilinë i hipin nëpër podiume, që karakterin eshesin për çmime të pamerituara, duke pan-dehur se kjo është fama e vërtetë, përjetësiaqë synon akti i krijimit.

Vangjiush Furxhiu ishte ngjizur me tjetërfrymë. Ai është ndoshta fisniku i fundit iskenës dhe jo vetëm i artit. Ai asnjëherë nuk evuri kontributin e vet artistik dhe punën eçmuar si pedagog në Akademinë e Arteve nëdisproporcion të zhdrejtë me snobizmin kar-akteristik të aktorëve provincialë që emërohennë kryeqytet e bash për këtë arsye tjetërsohen,trashin zërin, dalin nga vetja,…Vangjushi ish-te dhe mbeti përherë Vangjush; ai thoshte atëqë mendonte, ai heshtte kur duhej heshtur,dëgjonte më shumë se fliste, nuk vishte kos-tumin e rolit nga rekuizita e hipokrizisë, pohynte në lëkurën e rolit e jo vetëm të rolit, poedhe të shokut e të atij që e quante mik me poatë natyrshmëri që hyn njeriu në shtëpinë evet..

Vangjushi nuk e ndiqte famën si ndjek hijatë zotin, nuk gjurmonte dukjen, autoreklamën,krekosjen, nuk lakmonte lavdinë, nuk këm-bente arrogancën me autoritetin për t’u dukurmë me peshë, se ishte aq i mençur dhe mirëfil-li i talentuar sa t’a kuptonte që ato, -gradat dheofiqet, pozat dhe vetmburrjet - vërtet mund tëvijnë së gjalli nga allishverishet e manipuli-met, po janë të përkohshme e të padobishmedhe me kalimin e kohës ato, pra lavdia e pam-erituar, do të kthehet një ditë edhe kundër tëzotit. Sepse Vangjushi e dinte se emri mund tëlartësohet vetëm nga talenti, mundi, djersa,vuajtja e sidomos nga puna e ndershme pakushte e pa shpërblime materiale...Ai nukhynte kurrë në borxh moral, jo se kishte frikëmos mbetej borxhli, po se kishte dinjitet dhe

është pozitiv”… Mjerisht, sedra e tijprofesionale dhe ndershmëria e tij ejashtëzakonshme, veti këto që sa vjendhe i gjen shumë rrallë sot, kanëndikuar, veç të tjerash, edhe për tëdëmtuar shëndetin e tij, pas traumëssë rëndë që ai pësoi sidomos pas “Njol-lave të murme”… Pikërisht “Njollat emurme” lanë një njollë të rrëndë e teerrëet në shëndetin e tij, në mënyrënse si ai e shihte jetën, shoqërinë, sepseVangjushi në të vërtetë kishte njëshpirt tepër të brishtë, si të një fëmijeqë në vend të zemërimit, më kollaj eka të rrëfejë habinë……

Me Vangjushin ndajmë kujtimet esë njëjtës rrugë, rrugës Koço Çamçenë Korçë, prapa kishës Shën Gjergjiqë më vonë u prish nga themelet e nëvend të saj u ngrit një ngrehinë mon-stër që u quajt me mburje bibliotekë…Kemi lindur në të njëjtin vit e që ngakopështi e deri sa mbaruam gjimna-zin, kemi qenë përherë bashkë. Mad-

je të dy, jo se ishim harrakatë, madje asokohekemi qënë nga më të turpshmit e klasës,(mëpëlqen ta përsëris këtë: i tillë mbeti Vangjushideri në fund, paçka se u bë një nga aktorët mëtë shquar e më të ndritur të Shqipërisë), ndajnuk kam drojë të them se ne, ndonëse nukbënim prapësira të moshës, prapëseprarëmbetëm të dy në klasë, pikërisht në lëndët eartit e çuditërisht edhe në letërsi… Na i kish-te marrë asokohe mendjen arti, filmat, letër-sia; fatmirësisht, falë prindërve, po me kundër-shtimin tonë që buronte nga një sedër tipikekorcare, bëmë si bëmë dhe e hëngrëm turpinme bukë dhe pranuam të ulemi sërrish në ban-ga me ata që i kishim pasur “nën vete”…

Pra, kemi mbetur në klasë, në vitin e tretëtë gjimnazit “Fuat Babani” e kjo ndoshta kaqënë goditja e parë që kemi marë nga jeta,sepse familjet tona nuk e kishin atë luks që tëprisnin edhe një vit më shumë nga dalja jonënë punë, d.m.th në rrogë… Megjithatëprindërit tanë, me sakrifica, na detyruan tëhanim turpin me bukë e të nisnim nga e parashkollën. Pa këtë këmbëngulje, ndoshta do tëna mungonte Vangjushi në kulturën tonë,sepse ai ndoshta do të kishte mbetur i zhy-tur në anonimatin e të parealizuarve….

Në shtatëvjeçare kemi luajtur bashkë nënjë pjesë teatrore; shfaqjen e dhamë nëskenën e “Republikës”, unë kisha rolin e njëplaku, pija cigare dhe, më kujtohet vetëmkaq: prapa perdes Kolaqja, një personazh injohur që shiste biletat e kinemasë, mëbënte me shënjë të shuaja cigaren se mos ivija zjarrin skenës… Na dhanë një çmim,do të na jepnin edhe një si çertifikatë, tëcilën as Vangjushi as unë nuk shkuam tamarrim tek Shtëpia e Pionierit se na vinteturp…

E pra atëhere, kur me Vangjushin sa-jonim bileta fallco për të hyrë çdo ditë nëkinema, sepse kinemaja ishte shkolla e vet-me që mund të bashkonte asokohe ëndërrënme realitetin, mundësinë me të pamundurën,absurdin me të zakonshmen, urrejtjen medashurinë, nuk na shkonte në mend që njëditë Vangjushi do të bëhej një nga artistët mëshquar të artit e të filmit shqiptar...

Aq më pak na shkonte atëhere mendja sedo të vinte një ditë që Vangjushi të mos ishtemë mes nesh….Por sytë e tij të gjallë e të zinjdalin nga ekrani sa herë lipset ta kujtojmë dheme heshtjen e tij duket sikur na nënërit nëvesh këto fjalë: Miq të mi, mund të të tradh-tojë kujtesa e shoqërisë, mund të të tradhtojnëshokët, mund të të harrojnë edhe të afërmit,po një gjë nuk të harron e nuk të tradhton dotkurrë: Puna dhe talenti yt!

Ky është Vangjush Furxhiu!

E diel, 5 Tetor 2008 KALENDAR-XIII

EEKSPOZITA

Ervin Muçaj sjell“Era ka ndryshuar”

“MILLENIUM 2” TIRANE GALERIA KOMBËTARE E ARTEVE

TTEATER

Ndarja vjen një ditë. I prekur nga humbja ebashkëshortes së tij, me të cilën kishte jet-uar vite të tëra, një burrë gjen forcën tëkapërcejë dhimbjen. Kjo temë ka ngacmuarrealizimin e një filmi të shkurtër artistik “Ilvento e cambiato”(Era ka ndryshuar)prodhuar nga Puglia Film Commission meide, skenar dhe regji të Irvin Muçajt dheMassimo Federico. Premiera e tij do tëshfaqet sot pasdite, ora 18:00 në sallën evogël të Teatrit Kombëtar. Personazhet ekëtij filmi janë aktorët italianë Alberto Rub-bini dhe Pia Vatcher.

“MILLENIUM ” KORÇE

“MILLENIUM ” ELBASAN

“MILLENIUM ” SHKODER

IMPERIALKKINEMA

KKINEMA

GALERIA “DIDART”

“Skampa 2008”hap dyert për jubileun

TEATRI I OPERAS

AKADEMIA E ARTEVE

TEATRI KOMBËTAR

GALERIA “KLEDIO”

“Wanted”Në kinema “Millenium 2”, për publikun e kryeqytetit do tëvazhdojë të shfaqet filmi “Wanted” me regji të Timur Bek-mambetov dhe aktorët James McAvoy, Morgan Freeman,Angelina Jolie, Terence Stamp, Thomas Kretschmann etj.Nga e hëna deri të premten, ora 10:00, 12:30, 15:00(çmimi200 lekë të hënën dhe 300 lekë ditët e tjera. Ora 18:00 dhe21:00, çmimi 500 lekë.

“Street kings”Në kinema “Millenium” në Korçë do të vazhdojë të shfaqetfilmi “Street kings” me regji të David Ayer dhe aktorët KeanuReeves, Forest Whitaker, Hugh Laurie, Chris Evans, Cedricthe Entertainer etj. Nga e hëna në të premte, ora 17:00 dhe19:30, çmimi 200 lekë.

“Sex and the city”Në kinema “Millenium” në Elbasan edhe gjatë kësaj jave dotë vazhdojë të shfaqet filmi “Sex and the City” me regji tëMichael Patric King dhe aktorët Sarah Jessica Parker, KimCattrall, Kristin Davis, Cynthia Nixon, Chris Noth etj. Ora11:00, 100 lekë; ora 16:00, 150 lekë; 18:00, 150 lekë dhe19:00, 200 lekë.

“Rendition”Në kinema “Millenium” në Shkodër, edhe këtë javë do tëvazhdojë filmi “Rendition” me regji të Gavin Hood dhe ak-torët Omar Metwally, Reese Witherspoon, Aramis Knight,Rosie Malek-Yonan, Jake Gyllenhaal etj. Orari i shfaqjevenga e hëna në të diel dhe çmimi i biletave: ora 11:00, 100lekë, ora 16:00, 150 lekë, dhe ora 18:00, 150 lekë.

Salla Nr.1“Iron Man”

Në sallën Nr.1 të kinemasë “Imperial” nëSheraton gjatë javës në vazhdim do të vazh-dojë të shfaqet filmi “Iron Man” me regji të JonFavreau dhe aktorët Robert Downey Jr, TerrenceHoward, Jeff Bridges, Gwyneth Paltrow, LeslieBibb etj. Nga e hëna në të dielë, ora: 10:30-12:30, 13:00-15:00, çmimi i biletës 300 lekë.

“Fools Gold”Po në këtë sallë do të shfaqet premiera e filmit“Fools Gold” me regji të Andy Tennant dhe ak-torët Matthew Mçonaughey, Kate Hudson,Donald Sutherland, Alexis Dziena, Ewen Brem-ner, etj. Oraret: 15:30-17:30, 18:00-20:00 (Çmi-mi i biletës 300 lekë), 20:30-22:30 dhe 23:00-01:00 (Çmimi i biletës 500 lekë).Salla Nr.2

“Fools Gold”Në sallën Nr.2 gjatë kësaj jave do të shfaqet filmi“Fools Gold” me regji të Andy Tennant dhe ak-torët Matthew Mçonaughey, Kate Hudson,Donald Sutherland, Alexis Dziena, Ewen Brem-ner, etj. Oraret: 11:00-13:00, 13:30-15:30, çmi-mi 500 lekë.

“Gjuetari i balonave”Po në këtë sallë do të shfaqet filmi “Gjuetari ibalonave” me regji të Marc Forster dhe aktorëtKhalid Abdalla, Atossa Leoni. Ora 16:00, çmimi500 lekë.

“Iron Man”Gjatë mbrëmjes në sallën Nr.2 do të shfaqet filmi“Iron Man”. Oraret: 18:30, 21:00, 23:30, çmimi600 lekë.

“Sotiri”Deri në datën 16 tetor në Galerinë e Arteve do të qëndrojnë tëekspozuara fotografi të edicionit të parë të konkursit ndërkombëtarpër fotografë të rinj “Sotiri”, i cili u mbajt në Korçë më 15 maj – 6qershor 2008. Janë 60 fotografi të 19 autorëve të rinj nga Austria,Belgjika, Greqia, Hollanda, Sinagapori, Maqedonia, Bosnje -Herzegovina, Finlanda, Kosova, Gjeorgjia dhe Shqipëria.

“Rafols-Casamada”Në sallën Nr.1 të Galerisë Kombëtare të Arteve do të qëndrojë eçelur ekspozita e piktorit të njohur spanjoll Rafols-Casamada. Janërreth 40 vepra të artistit, të realizuara në një hark kohor prej 50vitesh, 1950-2005. Albert Rafols Casamada (Barcelonë 1923)është një nga artistët përfaqësues.

“Re-painting”Kështu titullohet ekspozita e përkohshme që do të qëndrojë nëkatin e dytë të GKA-së, aty ku më parë ishin ekspozuar vepra tërealizmit socialist. Sali Shijaku, Ksenofon Dilo, Agim dhe Xhene-ta Kadillari, Skënder Kamberi, Anastas Kostandini kanë pikturuarnë mur nga një vepër të tyre të krijuar në kohën e diktaturës.

“Peisazhe Tirane”Piktori Shkëlqim Kokonozi që prej ditës së nesërme vjen në njëekspozitë personale në galerinë e artit “Didart”. E titulluar “Pei-sazhe Tirane”, në të janë ekspozuar 14 punë të piktorit mbi pei-sazhe të caktuara të kryeqytetit. Pikturat e realizuara në vaj mbikanavacë i përkasin të gjitha vitit 2008 dhe ekspozohen për herëtë parë për publikun. Ekspozita do të qëndrojë e hapur deri nëdatën 25 tetor.

“E kuqe vatre”Në galerinë e artit “Zenit” qëndron e hapur ekspozita personale epiktorit kosovar Gani Gashi. Më shumë se 40 piktura janë ekspo-zuar nën titullin “E kuqe vatre”, të realizuara kryesisht dy vitet efundit.

“Napoli në Tiranë”Në datën 8 tetor, ora 18:15 në sallën e Aka-demisë së Arteve do të promovohet libri i ro-mancierit dhe studiuesit francez DominiqueFernandez, “Porporino, o i Misteri di Napo-li”, i ftuar nga Instituti Italian i Kulturës. Ndër-sa në orën 19:00 , programi do të vazhdojëme koncertin e Accademia dei Solinghi, nëkuadrin e Stindës Ndërkombëtare Koncertore“Klasik”.

“Carmina Burana”Edhe sot në mbrëmje, ora 19:00, në TeatrinKombëtar të Operas, Baletit dhe AnsamblitPopullor do të ngjitet baleti “Carmina Bura-na”. Vepra e kompozuar nga Karl Orff, vjebme koreografi të Arian Sukniqit, me inter-pretimin e solistëve, korit, trupës së baletitdhe Orkestrës Simfonike të TKOB-së.

“Trojanët”Edhe sot në mbrëmje në Teatrin Kombëtar, ora19:00 do të shfaqet drama “Trojanët” me regji tëgrekut Vangjelis Theodhoropulos dhe aktorëtMargarita Xhepa, Luiza Xhuvani, Ema Andrea,Rajmonda Bulku, Eneida Xhelili, Neritan Licaj,Guljem Radoja, Arben Derhemi, Marjeta Lajrja,Eftjola Lacka, Loredana Gjeci, Suela Bako, Es-meralda Metka, Adelina Muça etj.

Medea” e regjisorit malazez SlobodanMilatoviç, interpretuar nga aktorëte “Teatrikal Grup Kotor” të Malit të

Zi kanë çelur edicionin e dhjetë të FestivalitNdërkombëtar Teatror “Skampa-2008”. Nëkëtë vit jubile, qyteti i Elbasanit do të presë10 trupa teatrore shqiptare dhe të huaja. Drej-tori i festivalit, regjisori Adonis Filipi thotëse në 10-vjetorin e tij, ashtu si në edicionet emëparshme, ky festival shënon “një sfidë ar-tistike dhe menaxheriale të vazhdimësisë sëvet”. Duke e cilësuar festivalin e këtij viti sinjë “teatër ndryshe”, në prag të çeljes, ai fal-enderoi Ministrinë e Turizmit, Kulturës, Rin-isë dhe Sporteve, si dhe Bashkinë e Elbasan-it, për mbështetjen që i kanë dhënë kësaj ve-primtarie. Veç trupës së qytetit organizues,Teatrit “Skampa”, me shfaqjen “Dasma”, meregji të Erand Sojlit, do të marrin pjesë dhe

teatri “Dodona” i Prishtinës, me shfaqjen“Kopshti Zoologjik”, me regjisor E.Albi, tru-pa ‘Bylis” e Fierit, me shfaqjen “Pushtet”, meregjisor Adonis Filipi, teatri Migjeni, i Sh-kodrës, me shfaqjen “Putargat e Thata”, tëStefan Çapalikut.

Ndër trupat e huaja, përveç asaj të Malittë Zi, janë Teatri Kombëtar “Shtip Maqe-donia” me shfaqjen “Gjithandej” me regji tëDejan Prajkovskit, Teatri ASOU-Graz, Aus-trali, me shfaqjen “Origjinë e panjohur”, meregjinë e Klaus Seeëald, teatri “Aida Vila Pit-est” i Rumanisë, me shfaqjen “Dashuria tëdërgon fishekun e fundit”, me regji të Lu-minita Bortas, dhe teatri i Barit (Itali), meshfaqjen “Leksioni i Pianos”, me regjisorKarlo Bruni. Përveç Elbasanit, shfaqjet do tëngjiten edhe në Akademinë e Arteve dhe Te-atrin Kombëtar në Tiranë.

JAVA

ART

E diel, 5 Tetor 2008XIV- KOMUNIKIM

Tre intelektualë të shquar për Nikolla N. Naçon. Një vepër ePoradecit 77 vjet më parë, botuar në Konstancë të Rumanisë metitull “Një fatos i veteranerisë shqiptare...”, një vepër Ismet Dër-makut botuar në korrik të 2002, me titull “Nikolla N. Naço – Korça (1843 –1913) Apostull i shqiptarizmit” dhe një shqyrtim mbi këtë vepër nga Bedri Dedja

Personazhenë kohë

Në letrat e Lasgushit...Nikolla NAÇO

REBEKA MARTHA BURDA

FFFFFaleminderitaleminderitaleminderitaleminderitaleminderitLasgush PLasgush PLasgush PLasgush PLasgush Poradecioradecioradecioradecioradeci

Lasgush Poradeci, 77 vjet më parë,botoi në Konstancë të Rumanisëbroshurën shkencore “Një fatos iveteranerisë shqiptare...” Për bot-imin e kësaj broshure dhe ribot-imin disa herë të saj Lasgush Po-radeci pati një letërkëmbim të den-dur me mikun e tij Vani Burdën.

Grac, 23 Mars 1932Fort i nderuar e i dashur mik!Pikë së pari të kërkoj ndjesë që

pushova gjer më sot, me gjithë qëshkaku është i largimit tim ngaShqipëria. Djethnaj të dërgova njënumër të “Shqipërisë së re” me stu-dimin që kam bërë mbi Kryeveter-anin e Lëvizjes sonë Kombëtare nëRumani, dajon tënd të madh Ni-kollë Naço – Korçën. Studimi përm-ban vijat themeltare të veprës së tijringjallëse për Kombin tonë. Sapotë jem lehtësuar nga puna e rëndë,do ta zgjeroj studimin më tej, kësh-tu që të kremtojmë 50 – vjetorin efillimit të shoqërisë së mësimit sh-qip “Drita” më 1934 (26 dhjetor), t’ijapim popullit shqiptar një fytyrëtë plotë të mundimeve dhe kriji-meve të para të Veteranerisë sonëlavdirëndë.

Me shumë të fMe shumë të fMe shumë të fMe shumë të fMe shumë të fala. Lasgushala. Lasgushala. Lasgushala. Lasgushala. LasgushPPPPPoradecioradecioradecioradecioradeci

Më 1 maj 1932 do të gjendem nëMë 1 maj 1932 do të gjendem nëMë 1 maj 1932 do të gjendem nëMë 1 maj 1932 do të gjendem nëMë 1 maj 1932 do të gjendem nëShqipëriShqipëriShqipëriShqipëriShqipëri.....

Tre muaj më vonë Lasgush Po-radeci i drejtohet përsëri Vani Bur-dës në Korçë:

I dashur dhe i shtrenjti!Është e kotë dhe e tepërt të të sig-

uroj me fjalë, sepse të kam siguru-ar në zemrën time, që kur të vijëemir yt, do të di të mbush detyrimetsiç i ka hije emrit të vërtetë e tëpastër të një veternani si ti.

Të lutem, të ma dërgosh me njënjeri broshurën e Naços (timen) nëPoradec, (sapo ta marrësh këtëshënim), me qenë që sapo të jem nëPoradec pasnesër të Hënën, do tëfilloj ta plotësoj më së miri jetësh-krimin dhe veprën e Naços. Tëlutem dërgoma menjëherë.

Të përqafTë përqafTë përqafTë përqafTë përqafoj me dashurioj me dashurioj me dashurioj me dashurioj me dashuriLasgush PLasgush PLasgush PLasgush PLasgush Poradecioradecioradecioradecioradeci

Tiranë, 12 kTiranë, 12 kTiranë, 12 kTiranë, 12 kTiranë, 12 korororororrik 1932rik 1932rik 1932rik 1932rik 1932

Lasgush Poradeci, një nga njo-hësit më të mirë të Naços dhe sho-qërisë “Drita” të Bukureshtit, embyll këtë studim me fjalët e dalaprej shpirtit të tij: “… Kjo virtutë etrishme, kjo trini e njëshme evetijës më përmbajtëse të rracës

i Flamurtarëve të Veteranerisë, Kr-ijonjësi dhe Shpirtëzonjësi plot mefamë i Shoqërisë “Drita” Nikollë.N. Naço, i Cili prej mos – shqiptaritgatoi njeriun shqipëtar, dyke nalënë për trashëgim Fytyrën e tij Ur-dhëronjëse, që të ndritet në përjetë-si testamenti i Vjershëtorit: “Sitrashëgim ju lemë shpirtin t’onë”

Faleminderit Ismet DërmakuMë 3 korrik 2002 u bë në Aka-

deminë e Shkencave të Shqipërisëpromovimi i librit të Prof. Dr. IsmetDermaku “Nikolla N. Naço – Korça(1843 – 1913) Apostull i shqipta-rizmit”. Këtij studimi Prof. Dr. Is-met Dermaku i ka kushtuar mbi tridekada punë e kërkime në Buku-resht, Tiranë, Moskë, Leningrad,Sofje etj duke shfletuar qindra emijëra faqe dokumentash. Në njësallë të mbushur plot, me gjithë seishte vapë e madhe, akademikuBedri Dedja mbajti fjalën kryesoreduke vlerësuar lart veprën e Prof.Dermakut mbi figurën e Nikolla N.Naços. Ky libër, me përmbajtje tëthellë shkencore dhe dokumentare,nxjerr në pah punën e madhe,sakrificat e mëdha për hapjen e sh-kollave shqipe, gazetave shqipe,përgatitjen dhe shpalljen e pavarë-sisë së Shqipërisë të Nikolla Naços.

FFFFFaleminderitaleminderitaleminderitaleminderitaleminderitBedri DedjaBedri DedjaBedri DedjaBedri DedjaBedri Dedja

Nj¸ Kryevep¸r shkencore p¸r Ni-kolla Naçon.

Prof. dr. Ismet D¸rmaku mevepr¸n e tij “Nikolla N. Naço – Ko-rça (1843-1913) apostull i shqipta-rizmit” i ngriti nj¸ lapidar nj¸r¸snga figurat m¸ t¸ ndritshme t¸ Ril-indjes Komb¸tare.

Bedri DedjaP¸r mua ¸sht¸ nj¸ k¸naq¸si krejt e

veçant¸ q¸ t¸ hap diskutimin k¸tu n¸sall¸n e Akademis¸ s¸ Shkencave t¸Shqip¸ris¸ p¸r p¸rurimin ekryevepr¸s shkencore t¸ prof. dr. Is-met D¸rmaku kushtuar NikollaNaços, l¸vizjes s¸ RilindjesKomb¸tare dhe historis¸ s¸ arsimitdhe t¸ mendimit pedagogjik sh-qiptar.

Ne, Koli Xoxi, Iliaz Gogaj dhe un¸nuk do ta harrojm¸ kurr¸ gjestinpatriotik dhe ndihm¸n e madhe t¸ish – drejtorit t¸ Arkivit t¸ Kosov¸s,Ismet D¸rmakut, n¸ dhjetor t¸ vitit1973, kur nis¸m hulumtimin e par¸atje p¸r vepr¸n madhore “Historiae arsimit shqiptar”, e cila ukuror¸zua dhe u botua si maket p¸rher¸ t¸ par¸ n¸ vitin 1990. Mekompetenc¸n e tij si historian ai nahapi at¸here shum¸ shtigje p¸r t¸k¸rkuar me bujarin¸ e tij si nj¸ sh-

s’onë, ish trupëzuar aty përparagjysmë shekulli tërësisht prej Stër-madhit Naço. Në çdo kremtimshpirtëror të ditëve të sotme, në çdoPelerinatë Gjaku të ditëve të sotme,në çdo Pelerinatë Gjaku të ditëve tënesërme, kremtime dhe pelerina-ta që lidhin të shkuarën me të arth-men, dyke bërë një tradicion ngashëmbëllat e mara pre të parëve,kanë pjesë me të mbëdhenj e me tëvegjël, gjithë Shqiptarët prej njëgjaku, të mbledhur përqark tryezës

së përgazëshme që i u shtron Shte-ti fisnik dhe zemërgjerë nuk kapjesë vetëm një njeri: Ay i Cili, qënë kohën më të errët të ringjalljess’onë, pat dhënë gjakun dhe jetën evet për të paragatitur kremtiminmë të madhërishmë nga gjithëkremtimet, kremtimin që ështëkremtimi i kremtimeve:

Kremtimin e Shpirtit; nuk kapjesë Ay, i Cili, dyke përvetësuarheroikërisht misionin e frikshëmtë organizimit dhe lirimit të një

populli të tërë, krijoi në mes tëkaosit t’onë kombëtar Muzikën (ahtë përlotur!) të shpirtit të tij, dykebërë Shoqëri “shqipëtare” páanëtarë shqipëtar, Shkollë “sh-qipëtare” pá nxënës shqipëtar,Gazeta “shqipëtare” pá këndonjësshqipëtar, Shtypshkronjë “sh-qipëtare” pá klientë shqipëtar,Kishë “shqiptare” pá të krishterëshqipëtar, xhami “shqipëtare” pamyslimanë shqipëtar... nuk kapjesë Burri i Math i Kombit, Dekani

Nikolla Naco

E diel, 5 Tetor 2008 KOMUNIKIM -XV

qiptar i klas¸s s¸ par¸, duke na sh-truar n¸ tryez¸ te gjith¸ thesaret earkivit q¸ drejtonte dhe duke naleht¸suar pun¸n p¸r realizimin eq¸llimit t¸ misionit ton¸. ¨sht¸ enatyrshme q¸ nj¸zet e n¸nt¸ vjet m¸par¸ ne vet¸m mund t¸ nuhasnim q¸ky pun¸tor i palodhur i arsimit sh-qip n¸ Kosov¸, do t¸ b¸hej edhe nj¸nga historian¸t m¸ t¸ shquar t¸ ko-mbit ton¸ – çfar¸ v¸rtetohetkat¸rcip¸risht, tani kur kemi marr¸n¸ duar librin e tij p¸r NikollaNaçon.

Trajtim shterues i jet¸s s¸ nj¸ pa-trioti.

Vepra “Nikolla N. Naço – Korça(1843 – 1913), apostull i shqipta-rizmit”, botuar n¸ Prishtin¸ m¸ 2000¸sht¸ nj¸ lib¸r shum¸dimensional, icili e ka trajtuar gati – gati n¸m¸nyr¸ shteruese jet¸n dhe vepr¸ne patriotit, luft¸tarit, diplomatit,publicistit, organizatorit, peda-gogut dhe shkenc¸tarit shum¸ t¸shquar shqiptar t¸ gjysm¸s s¸ dyt¸ t¸shekullit XIX dhe fillimit t¸ shekul-lit XX, Nikolla Naços t¸ kolonis¸shqiptare t¸ Bukureshtit. Fjal¸n p¸rk¸t¸ vep¸r do t¸ thon¸ m¸ mir¸historian¸t, si njer¸z m¸ kompetent¸se un¸. Por edhe un¸ nuk jam krejtinkompetent n¸ k¸t¸ ç¸shtje, sido-mos p¸r historin¸ e arsimit dhe t¸mendimit pedagogjik shqiptar.

Nikolla Naço nuk ka qen¸ i pan-johur p¸r mua. Por tani q¸ lexovalibrin e prof. dr. Ismet D¸rmakut p¸rt¸, m’u konfirmua plot¸sisht idea q¸kam pasur n¸ embrion se NikollaNaço p¸r kontributet e tij si organi-zator i arsimit n¸ gjuh¸n shqipe, n¸botimin e librave t¸ par¸ shkollor¸,si drejtor i s¸ par¸s Normale p¸rp¸rgatitjen e m¸suesve shqiptar¸, sikryetar i shqiptar¸ve t¸ Rumanis¸, iarsimit t¸ tyre atje, i propagand¸sdhe ushtrimit t¸ fes¸ n¸ gjuh¸namtare, meriton pa rezerva t¸ quhetgjeneralisimus i arsimit komb¸tar.Dhe kjo ¸sht¸ reale p¸r t¸ karakteri-zuar n¸ m¸nyr¸ metaforike figur¸ne k¸tij gjigandi. I till¸ t¸ duket ai, pot¸ kujtojm¸ k¸tu vet¸m dialogun eNikolla Naços me mbretin Karol I-r¸ t¸ Rumansi¸ n¸ prani t¸ kryemi-nistrit Majoresku dhe t¸ mareshalitRobescu. “A, zot¸ria juaj, zoti kry-etar shqiptar? – Po, si urdh¸roniMadh¸ri, un¸ jam kryetari ishqiptar¸ve t¸ Bukureshtit, st¸rnipi pelazg¸ve q¸ tund¸n bot¸n, sikund¸rAleksandri i Madh, Pirroja, GjergjKastrioti q¸ i vun¸ gardh invazion-it turk duke shp¸tuar Evrop¸n sidhe shume t¸ tjer¸ bij t¸ Shqip¸ris¸.Madh¸ri, t¸ na p¸rkrahni dhe t¸ nandihmoni q¸ t¸ mundemi edhe ne t¸lirohemi nga prangar e Turqis¸ si

dhe t¸ na jepet vendi p¸r shkoll¸,kish¸ dhe xhami (shqiptare).

Sfida t¸ rSfida t¸ rSfida t¸ rSfida t¸ rSfida t¸ reja.eja.eja.eja.eja.Vepra e Nikolla Naços ¸sht¸ n¸

themel t¸ t¸ gjitha shkollave t¸ parashqipe, n¸ themel t¸ pedagogjis¸ sh-qiptare t¸ periudh¸s s¸ Rilindjes. Dot¸ mjaftonte vet¸m normalja “Dri-ta”, t¸ cil¸n ai e themeloi duke qen¸edhe drejtor i saj, p¸r ta quajtur at¸Promete t¸ arsimit shqip. Hapja ek¸saj shkolle normale mund t¸ ish-te mish¸rim vet¸m i vizionit t¸ nj¸

pedagogu t¸ madh. Siç ¸sht¸ shpre-hur vet¸ Naço: “Pas nj¸ v¸shtir¸siet¸ madhe n¸ vitin 1892 arrita t¸ hap-ja me mjetet e mia t¸ parin institutshqiptar k¸tu n¸ Bukuresht, nj¸ sh-koll¸ normale p¸r t¸ p¸rgatiturm¸sues dhe propagandist¸. I hapadyert e shkoll¸s duke pritur nx¸n¸sorthodhoks¸, katolik¸ dhe mu-hamedan¸, ku do t¸ merrnin m¸simee ushqim q¸ m¸ von¸ k¸ta e nd¸rtuanatdheun e tyre, sepse e ngrit¸n fla-murin e kultur¸s n¸ Shqip¸ri, duke

Letra e dytëTiranë, 12 korrik 1932Të lutem, të ma dërgosh me një njeribroshurën e Naços (timen) nëPoradec, (sapo ta marrësh këtëshënim), me qenë që sapo të jem nëPoradec pasnesër të Hënën, do tëfilloj ta plotësoj më së miri jetësh-krimin dhe veprën e Naços. Të lutemdërgoma menjëherë.

Letra e parëGrac, 23 Mars 1932

...Djethnaj të dërgova një numër të“Shqipërisë së re” me studimin që kam

bërë mbi Kryeveteranin e Lëvizjes sonëKombëtare në Rumani, dajon tënd tëmadh Nikollë Naço – Korçën. Studimi

përmban vijat themeltare të veprës së tijringjallëse për Kombin tonë. Sapo të jem

lehtësuar nga puna e rëndë, do tazgjeroj studimin më tej...

vuajtur n¸ raste edhe me burgje dheinternime.” Un¸ jam plot¸sisht da-kort me konkluzionit madhor t¸prof. I. D¸rmakut, i cili k¸t¸ nor-male e quan universitet. V¸rtet¸ aiqe universiteti i par¸ shqiptar,nx¸n¸s dhe laureat¸ t¸ t¸ cilit qen¸personalitete t¸ shquara t¸ aksionitdhe t¸ mendimit revolucionar siDervish Hima, Kristo Luarasi, Jas-har Erebara, Thoma Avrami, Sha-hin Kolonja, Mihal Lehova, MihalGrameno, Asdreni e t¸ tjer¸. Me t¸

drejt¸ Mihal Grameno qe shprehurse q¸ t¸ num¸rohen veprat atdhetaret¸ Naços duhen libra t¸ m¸dhenj.Kurse Fan Noli p¸r Naçon qe shpre-hur: “Ju siguroj q¸ e quaj vetent’ime fatbardh¸ q¸ u poqm¸ e lidhm¸miq¸si bashk¸, se prej kohed¸shironja t¸ njihnja p¸r s¸ af¸rmiushtarin m¸ t¸ vjet¸r e m¸ energjikt¸ çeshtjes shqipe.” T¸ nd¸rmarr¸shvepra t¸ tilla, siç ¸sht¸ kjo e prof.D¸rmakut p¸r Naçon nuk ¸sht¸ asdetyr¸ e leht¸, as detyr¸ komode.Mua q¸ n¸ vitin 1973 m¸ lan¸p¸rshtypje t¸ thell¸ horizonti i gjer¸i k¸tij autori si edhe njohja e thell¸e historis¸ s¸ komunitetit shqiptart¸ Rumanis¸ dhe e problemeve t¸ his-toris¸ s¸ Rilindjes son¸ Komb¸tare.Ai q¸ at¸here m’u duk zbulues n¸“trevat” e k¸saj historie.

Prof. D¸rmaku i cili i kushtoipjes¸n m¸ t¸ madhe t¸ jet¸s k¸saj ve-pre, ka arritur me k¸t¸ nj¸ ngakuror¸zimet m¸ t¸ sukseshme t¸ ve-primtaris¸ s¸ vet shkencore, pasbotimit t¸ nj¸zet numrave t¸ “Vjetar-it” t¸ Arkivit t¸ Kosov¸s si kryere-daktor, si profesor ordinar p¸r his-torin¸ n¸ Fakultetin Filozofik t¸ Uni-versitetit t¸ Prishtin¸s, si autor ikat¸r librave dhe dhjet¸ra punimeveshkencore n¸ revista brenda dhejasht¸ vendit. Un¸ nuk i shteroj dotmendimet e mia p¸r vepr¸n e re t¸Ismet D¸rmakut, aq¸ m¸ shum¸ sotkur d¸shirojn¸ t¸ flasin edhe koleg¸t¸ tjer¸. Por nj¸ mendim e nj¸ d¸shir¸p¸rmbyll¸se do ta shpreh. I dashurmiku im Ismet D¸rmaku! Un¸ prestani prej jush zbulimet e t¸ fshehtatdhe t¸ panjohurat t¸ “kontinentit”Naum Veqilharxhi!

(Fjal¸ e mbajtur n¸ promovimine vepr¸s s¸ prof. dr. Ismet D¸rmakut“Nikolla N. Naço – Korça, apostulli shqiptarizmit” mbajtur në korriktë vitit 2002 n¸ Akademin¸ e Shken-cave t¸ Shqip¸ris¸ n¸ Tiran¸).

* * *

Xha NaçoXha NaçoXha NaçoXha NaçoXha Naço.....Në këtë vit të 165 vjetorit të

lindjes tënde e ndjej për detyrëedhe në emër të kujtimit të gjyshit,Vani Burdës, të mamasë sime Mar-tha Burdës, në emër të sakrificavetë Tua dhe të Tyret, të shpreh be-simin tek Zoti dhe e Vërteta sefamiljarisht i dhamë gjithçka këtijvendi, familjarisht e mbajtëm përzemër gjithnjë Shqipërinë eVërtetë me gjakun tonë, me pasur-inë tonë, me sakrificat tona,ndonëse morëm veç plagë e dhem-bje të shumta dhe heshtje... Njërrugë e vetme e harruar e Korçësmban ende emrin Tënd.

Dhe asgjë tjetër...

DurDurDurDurDurrësrësrësrësrës, T, T, T, T, Tetor 2008etor 2008etor 2008etor 2008etor 2008

E diel, 5 Tetor 2008XVI- ART PAMOR

Këto tre vizatime, të GjergjFishtës i takojnë kohës kur ai

ishte ende student dhe janëfotografuar nga fotografi

shkrodran Shan Pici. GjergjFishta nisi të jepej shumë pasvizatimit në kohën kur merrtemësime në Bosnje gjë e cila

dëshmohet, sipas padre Leon Kabashit“nga disa punime të ruajtura ku

shprehet jo vetëm me kujdes e preçizion,por që edhe shpirti e mendja e tij ishinnë dispozion apo prirje të natyrshme nga

estetika dhe artet e bukura”

Fakti se At Gjergj Fishta kaqenë edhe piktor, nuk ështëmë i panjohur. Dy vjet më

parë, në faqet e “Milosaos” kemibotuar një varg vizatimesh e ski-cash të poetit, një pjesë e tyre mar-rë nga faqet e fletoreve dorëshkrimtë “Lahutës së Malcisë” që ruhet nëarkivin e shtetit. Por, kjo anë e kr-ijimtarisë së Fishtës është thuajsee pazbuluar. Vizatime të tjera tëpanjohura kemi hasur këto ditë nënjë botim të hershëm të viteve ’40.Këto tri vizatime i takojnë kohës

Tri vizatime të panjohuratë GJERGJ FISHTËS

kur Fishta ka qenë ende student.Dy portretet vendosur përballë

njëri-tjetrit, djaloshi me kostumkombëtar, pushkë në sup e qeleshenë kokë, si dhe kjo natyrë e qetë, tëbefasojnë me qartësinë dhe natyr-shmërinë e linjave.

Pader Leon Kabashi, ish-nxënësi Fishtës, i cili e ka studiuar nëthellësi kontributin e Fishtës nëarte, shkruan në një botim të 1943-it, se “Gjergj Fishta është një ndërprodhuesit, udhëheqësit dhe nx-itësit kryesor të arteve të bukura nëShqipëri. E them këtë jo vetëm se ekam ndier, por sepse kam pasur fa-

tin të marr mësime e të drejtohemprej tij, për disa kohë dhe raste tëndryshme në Shqipëri dhe jashtësaj. Gjergj Fishta deshi të realizon-te të gjitha ato që i ndjente, por jopër faj të tij, hovet psikike endeshën me vështirësi të vendit,kohën dhe mjetet e megjithëkëtë ipërballoi, se kjo është një veti krye-sore e një artisti”. Duket, që në fëm-ijërinë e tij Fishta do i ketë pasurnë gjak për përparimet e ndry-shme, i nxitur sidomos prejfrançeskanit italo-shqiptar, Le-onard de Martino, si dhe të tjerëveqë shihnin te ai cilësi fenomenale.

Kabashi shkruan se në Bosnje,Fishta pati rastin të shohë ndry-shimet prej vendit të tij. Atje u dhashumë pas vizatimeve, gjë e ciladëshmohet, sipas padre Leon Ka-bashit, “nga disa punime të ruajtu-ra ku shprehet jo vetëm me kujdese precizion, por që edhe shpirti emendja e tij ishin në dispozicionapo prirje të natyrshme nga esteti-ka dhe artet e bukura”. Po në këtëbotim, nga ku i kemi marrë këto trivizatime, Kabashi na jep dhe njëfakt mjaft domethënës për dy pik-tura të plota të Fishtës, të cilave sotnuk iu dihet fati. Kabashi kujton se

“dy pikturat peizazhe të Fishtës,varur në rruginën e shkollës, tëpunuara bukur me laps blu, për ne,mijëra fëmijë, veshur, dikush mebradavekë e dikush me braktesha,ishin një nxitje e pandërprerë përedukimin e artit”. Këto tri vizatimejanë një plus i vogël për të plotësuarkëtë anë prej artisti në krijimtarinëe Fishtës.

Vizatimet janë fotografuar nga imirënjohuri fotograf i Shkodrës,Shan Pici, falë të cilit kanë mbërri-tur deri në ditët e sotme. Origjina-let e tyre, s’dihet nëse ruhen ende,diku.

ADMIRINA PEÇI

Dy pikturaiNuk dihet ku mund të

jenë sot, por sipasdëshmive të Pader

Leon Kabashit, Fishtakur jepte mësim në

gjimnazin e jezuitëvekishte realizuar dy

piktura peisazhe, tëpunuara bukur me laps

blu, të cilat i kishinvarur në rruginën e

shkollës.

VizatimetVizatime të tjera tëpanjohura realizuarnga Fishta, kemihasur këto ditë, nënjë botim tëhershëm të viteve’40, botuar me rastine përvjetorit tëvdekjes së Fishtës.Këto tri vizatime, itakojnë kohës kurFishta ka qenë endestudent.