,

5Kamieniołom i kamieniec

Ujście Wieprzówki do Skawy

Źródła Wieprzówki w paśmie Leskowca

i Łamanej Skały

Łamana Skała (Madahora) 929 m n.p.m.

Leskowiec922 m n.p.m.

Zdjęcia (zdj. lot. z arch UM), opracowanie merytoryczne i graficzne oraz przygotowanie do druku: Jan Zieliński, Wojciech Bloch i doc. dr hab. Witold Alexandrowicz. Wszelkie prawa zastrzeżone.

5

Kamieńce w pierwszej fazie rozwoju są siedliskami trudnymi do zamiesz-kania. Brak bezpiecznych kryjówek, duże nasłonecznienie czy ryzyko zala-nia, zniechęca większość zwierząt do zasiedlania. Są jednak gatunki, które skuszone dużą ilością materii organicznej potrafią tu przetrwać. Należą do nich m.in. owady, a za nimi pojawiają się pająki i więksi drapieżcy - gady. Liczba gatunków stopniowo wzrasta i uzależniona jest m.in od stopnia roz-woju roślinności, od stanu poziomu rzeki. Kamieńce Wieprzówki i kamieniołom zamieszkuje wiele ciekawych zwie-rząt, tu wymienimy tylko nieliczne chronione i charakterystyczne. Należą do nich chronione gady, a wśród nich jadowita żmija zygzakowata (Vipera berus), wymieniany już zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix), jaszczurka żyworodna (Lacerta vivipara) i jaszczurka zwinka (Lacerta agilis). Warto wiedzieć, że żmija i jaszczurka żyworodna są jajożyworodne i rodzą młode, które wykluwają się w narządach rodnych samicy. Z innych ciekawych zwierząt można wymienić jednego z największych polskich pająków - wymyka szarawego (Arctosa cinerea), przedstawiciela pogońcowatych. Norkę, wielkości palca, buduje na żwirowisku, u wylotu jej czatuje na zdobycz. W norce potrafi przetrwać dłuższe zatopienie. Jest bardzo wrażliwy na zmiany środowiska, zatem jego występowanie świadczy o jakości kamieńców. Jego bliskim krewniakiem jest częściej tu spotykany krzecznik naziemnik (Trochosa terricola), którego samica nosi ze sobą kokon z jajami, wykazując podobnie jak większość pająków troskę o potomstwo. Bujnie porośnięte kwitnącymi roślinami kamieńce są miejscem ucztowa-nia licznych motyli i ich gąsienic, chrząszczy czy błonkoskrzydłych. Wśród nich wyróżnia się paź królowej (Papilio machaon), chrząszcz - kruszczyca złotawka (Cetonia aurata) oraz osa klecanka (Polistes sp.)

Kamieniołom - to popularna nazwa miejsca na górze o nazwie Bukowski, której podnóże sięga Wieprzówki, a całe zbocze jest jednym wielkim odsłonięciem warstw lgockich, piaskowców i łupków. Powstało ono w wyniku działalności rzeki i człowieka, który dawno temu eks-ploatował potrzebny mu kruszec. Dziś jest to atrakcja turystyczna, a głównie dydaktyczna dla studentów geo-logii i geografii. Można na jego przekroju prześledzić różne zjawiska towarzyszące wypiętrzeniu się Karpat. Warstwy pierwotnie poziome, dzisiaj stoją pionowo, skośnie, są przesunięte względem siebie, a wszystko to na 100 m wzdłuż i około 30 m prawie pionowo w górę. Kamieniołom jest też doskonałym punktem widoko-wym skierowanym na zachód i południowy - zachód.

Krzecznik naziemnik

Żmija zygzakowata

Jaszczurka żyworodna, gody

Jaszczurka zwinka

Wymyk szarawy, jeden z największych polskich pająkówKamieniec w okresie letnim, gdy nie ma obfitych opadów, pora-sta roślinami i staje się oazą różnorodnego życia zwierząt

Paź królowej

Kamieńce - zarastające stanowiska inicjalne, to fragmenty łach żwirowych, żwirowo-piaskowych, położone najbliżej koryta rzeki, które stopniowo są „opanowywane” przez wkraczającą roślinność pionierską. Rzadko osiągają zaawansowane sta-dium sukcesji, ponieważ wskutek częstych przybo-rów wody są pustoszone i cały proces zaczyna się od nowa. Występują wszędzie, bez względu na wy-sokość, zmienia się tylko skład gatunkowy wkra-czającej na nie roślinności. Na kamieńcach w Rzykach rośnie wiele gatunków roślin typowych dla tego terenu, ale często niewi-docznych wśród innych. Tu, mając dogodne wa-runki, są znacznie liczniejsze, porastają całe poła-cie bądź górują nad innymi. Ich nasiona najczęściej przyniosła woda i wiatr, a czasem także zwierzęta. Są to najczęściej rośliny ciepłolubne, o małych wy-maganiach glebowych, ale lubiące glebę przepusz-czalną, piaszczystą. Należą do nich m.in żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare), dziewanna pospolita (Verbascum nigrum), dziewanna drobnokwiatowa (Verbascum thapsus), len siewny (Linum usitatissi-mum), życica wielokwiatowa (Lolium multiflorum), czosnaczek pospolity (Alliaria petiolata), niecier-pek gruczołowaty (Impatiens glandulifera) (obcy), rdestowiec japonski (Reynoutria japonica) (obcy), lępiężnik biały (Petasites albus) i różowy (Petasites hybridus), wierzbówka kiprzyca (Chamaenerion angustifolium), wierzbownica kosmata (Epilobium hirsutum), żarnowiec miotlasty (Sarothamnus sco-parius), wrotycz pospolity (Tanaceum vulgare), szczeć pospolita (Dipsacus fullonum), czyściec le-śny (Stachys sylvatica), gorczycznik pospolity (Bar-barea vulgaris), mięta pieprzowa (Mentha piperita) i wiele innych, których tu niesposób wymienić.

Żmijowiec zwyczajny Wierzbownica kosmata Żarnowiec miotlasty

Dziewanna pospolita Dziewanna drobnokwiatowa

Erozja rzeczna - żłobienie przez wodę powierzchni, polegające na pogłębianiu (erozja denna), przesuwaniu (erozja boczna) i wydłużaniu (erozja wsteczna) koryta rzecznego. Zasięg i tempo erozji rzecznej zależą od prędkości przepływu, rodzaju ruchu wody, ilości i rodzaju materiału wleczonego, odporności podłoża, spadku i przebiegu koryta. 1. Erozja denna - prowadzi do pogłębienia koryta i samej doliny rzecz-nej. Szczególnie silna jest w górnym biegu rzeki, gdzie spływająca woda ma dużą prędkość i niesie stosunkowo duże ilości materiału skalnego. Występuje głównie wskutek tarcia kamieni o dno (abrazja rzeczna), w jej wyniku przekrój poprzeczny koryta przypomina literę V.

Lepiężnik różowy

Ścieżka została zrealizowana w ramach wygranej w konkursie

pt. „Stwórz ścieżkę edukacyjną”.

W odsłonięciu obserwować można:1. Środkowe warstwy lgockie – jest to monotonny kompleks skalny

składający się z ciemnych, twardych piaskowców o spoiwie krzemionkowym i czarnych łupków. Piaskowce i łupki występują w zbliżonych proporcjach. Jest to typowy osad fliszowy tworzony przez prądy zawiesinowe w głębokim morzu, ale w stosunkowo małej odległości od podnóża skłonu kontynentalnego.

2. Warstwowania – piaskowce warstw lgockich charakteryzują się bardzo dobrze widocznymi strukturami powstającymi w czasie składania osadu, laminacje. Dominującą odmianą są warstwowania równoległe, rzadziej można spotkać inne typy (przekątne, smużyste

itp.). Rodzaj warstwowań umożliwia rekonstrukcję warunków depozycji osadów.

3. Fałdy – bardzo dobrze widoczne struktury fałdowe odsłonięte pod kamieniołomem. Są to strome fałdy niekiedy przecinane uskokami.

2. Erozja wsteczna – występuje głównie przy źródłach oraz progach rzecznych. Powoduje wydłużanie się doliny rzecznej w górę cieku.

3. Erozja boczna – wymywanie przez płynącą wodę brzegów. Spowo-dowana jest ruchem wirowym wody - woda podmywa brzegi wklęsłe a po przeciwnej stronie akumuluje (osadza) niesiony materiał (kamienie, żwir, piasek, ziemię). W wyniku jej działania powstają meandry (zakola rzeczne). Na półkuli północnej potęgowana przez siłę Coriolisa - powo-duje większe wymywanie brzegów prawych.

Ostatniemu z wymienionych rodzajów erozji przeciwdziałają rosnące wzdłuż koryta rośliny. Poprzez mocno splecione ze sobą systemy korzeniowe drzew i krzewów powstaje naturalna trójwymiarowa „siatka” utrzymująca brzeg w całości (zdj. poniżej). Ważne dla tego przestrzennego tworu jest, aby wzdłuż brzegów rosły zwarte drzewostany i zarośla krzewiaste. Szczególnie w gór-nym i środkowym biegu rzeki, gdzie niszczycielskie siły wody są największe. Wzdłuż doliny Wieprzówki sadzono kiedyś topole oraz wierzbę purpurową - wiklinę. Inną metodą mającą tę samą zasadę działania, jest regulacja poto-ków. Model naturalny - przynajmniej w teorii - powinien być stosowany w miarę możliwości w pierwszej kolejności.

Osa klecanka