Òºðèéí çîõèöóóëàëò

Òºðèéí ¿¿ðýã:

1. Òºðèéí ãîë ¿¿ðýã áîë èíôëÿöè áèé áîëãîõã¿éí òóëä õýðýãöýýòé ìºí㺺ð ýäèéí

çàñãèéã õàíãàõ þì.

2. –Ãàäààä ¿ð àøèãèéí õýìæèõ, òàòâàðûí òóñëàìæòàé èðãýäèéí îðëîãûã äàõèí

õóâèàðëàõ

-øèíý ¿éëäâýðëýëèèéí ãàçðûí áàðèëãûí òºñºëä óðüä÷èëàí ä¿ãíýëò õèéõ,

áàéãàëèéí îãîí áàéäàë àëäàãäóóëàõ ýñýõýä øàëãàëò õèéõ

-ýð¿¿ë ìýíäýä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ ¿éëäâýðëýëèéã çîãñîîõ

-õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã ñýðãýýõýä êàïèòàë çàðöóóëàõ òàëààð

¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äýä ¿¿ðýã äààëãàâàð ºãºõ çýðýã.

3. Õ¿í àìä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã çàõ çýýëèéí áèø ñåêòîðûã óäèðäàõ / áàòëàí

õàìãààëàõ, õóóü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãà, óëñûí óäèðäëàãà, íýãäñýí ýð÷èì õ¿÷ ,

íèéòèéí àæ àõóé áà àõóéí õýðýãëýýíèé ¸è¸òåì, áîëîâñðîëûí áà ýð¿¿ë ìýíä ñóóðü

øèíæäýõ óõààí/

4.çàõ çýýëä øóäàðãà áóñ ºðñºë人í ãàðàõã¿é áàéõ , èíôëÿöèéí ýñðýã áîäëîãî

ÿâóóëàõ,

óëñûí çàðëàãà áîëîí òºñâèéí àëäàãäëûã áàãàñãàõ àðãà õýìæýý àâàõ

3. Äîòîîäîä áîëîí îëîí óëñàä ¿íäýñíèé êàïèòàëèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ

òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ

6. Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã òîãòâîðæóóëæ , ¿éëäâýðëýëèéí óíàëòûã 纺ëð¿¿ëýõ,

èíôëÿöè àæèëã¿éäëèéí õÿçãààðëàõ ,ýäèéí çàñãèéí òãòâîðòîé ºñºëòèéã äýìæèõ

îðîëäëîãî õèéõ.

Ãýõ ìýò ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý.

1

Òºðèéí ñàíãèéí áîäëîãî

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëòûí íýã ãîë õºø¿¿ðýã íü òºðèéí ìýäýëä áàéõ àñíãèéí

áîäëîãî þì. Äýýð ¿åýñ ñàíãèéí áîäëîãî íü ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä òºð îðîëöîõ øóóä

óäèðäàõ ÿâäëûí èëðýë áîëæ áàéâ.

Ñàíãèéí áîäëîãî ãýäýã íü òàòâàð öóãëóóëàõ , Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí õààíû îðäíû

çàðäëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ãýäýã àãóóëãààð àíõ áèé áîëæýý.

Òºðèéí ñàíãèéí áîëîãî ãýäýã íü óëñûí çàðëàãà áà îðëîãîîð äàìæóóëàí ýäèéí çààãò

òºðººñ íºëººëºõ àðãà ìºí. Àëü ÷ óëñ îðîí óëñ òºðèíé áàéãóóëàãààñ ¿ë õàìààðàí

ººðºº îðøèí òîãòîíîõûí òóëä ñàíãèéí áîäëîãî ÿâóóëäàã.

Ñàíãèéí áîäëîãî çºâõºí òºñâèéí òýíöëèéã õàíãàõàä áèø , ìàêðî ýäèéí çàñãèéí

òýíöëèéã õàíãàõàä ÷èãëýíý.

Ñàíãèéí áîäëîãî íü õÿìðàëûí ýñðýã çîõèöóóëàëò õèéæ, àæëûí áàéðààð õàíãàõ ,

èíôëÿöèòàé òýìöýõ çýðãýýð òàâèãäàæ áàéãàà çîðèëãîîñ õàìààðàí õýëáýð íü

ººð÷ëºãäºæ áàéäàã.

Îð÷èí ¿åèéí ñàíãèéí áîäëîãî íü òºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí íººöèéã àøèãëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë ,

ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ àðãà òºðèéí ñàíã çóçààòãàõ ãîë ýõ ¿¿ñâýðèéã òîäîðõîéëäîã.

Òºðèéí ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûã øóóä áà øóóä áóñ àðãûã àøèãëàõ øèíæ ÷àíàðààñ íü

õàìààðàí äèñêðåöèéí áà äèñêðåöèéí áèø ãýñýí 2 õýñýãò õóâààäàã.

/Øóóä-òºñâèéí õºðºí㺺ð çîõèöóóëàõ/

Äèñêðåöèéí áèø áóþó àâòîìàòààð òîãòâîðæèõ áîäëîãî , òºðèéí íºëººã¿éãýýð ýäèéí

çàñãèéí ìåõàíèçì òîãòâîðæèíî.

2

Òºñâèéí àëäàãäàë

Áîäèò ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý áà àæèë ýðõëýëòèéã ººð÷ëºõ, èíôëÿöèä

õÿíàëò òàâèõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã ò¿ðãýòãýõ çîðèëãîîð òºð òàòâàð áà

çàñãèéí ãàçðûí çàðäëûã çîðèóä çîõèöóóëàõûã äèñêðåö ñàíãèéí áîäëîãî ãýíý.

¯éëäâýðëýë ýðõëýã÷, ãýðèéí àæ àõóé íü õýðýãëýý , õºðºí㺠îðóóëàëò áà ãàäààä

ýäèéí çàñãèéí àñóóäëààð õóâèéí ñîíèðõîë äýýð øèéäâýð ãàðãàæ áîëîõ þì. Ýíý íü

óíàëò áà èíôëÿöèä õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é. Çàñãèéí ãàçàð ¿¿íèé ýñðýã òàòâàð , áîëîí

çàðäëûí áîäëîãîîð äàìæóóëàõ õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã àâäàã.

Óëñûí çàðëàãà áà òàòâàðûí áîäëîãî íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã òîãòâîðòîé áîëãîõîä

÷èãëýãäñýí òºðèéí çîõèöóóëàëòûí ãîë õýñýã þì. Ýíý íü íèéò çàðäëûí òºâøèíä øóóä

íºëººëºõ áà öààøëààä íèéò á¿òýýãëýõ¿¿í ¿éëäâýðëýë , àæèë ýðõëýëòýíä ìºí

íºëººëíº.

Òºñâèéí áîäëîãî

Òºñºâ íü îðëîãî çàðëàãà ãýñýí 2 õýñãýýñ á¿ðäýíý. Õýðýâ ýäãýýð õîîðîíäîî òýíöýæ

áàéâàë òºñºâ òýíöýë õàíãàëàà ãýñýí ¿ã. Çàðëàãà íü îðëîãîîñîî äàâæ áàéâàë

òºñâèéí àëäàãäàëòàé , ýñðýã áàéâàî òºñâèéí èë¿¿äýëòýé áàéíà ãýñýí ¿ã.

Òºñâèéí øóãàì

Îðëîãî, á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðàëò

Çàñãèéí ãàçðûí õóäàëäàí àâàëò=çàñãèéí ãàçðûí çàðëàãà

Öýâýð òàòâàð= çàñãèéí ãàçðûí îðëîãî

Òºðèéí àëäàãäàë= Çàðëàãà – Îðëîãî

Òºñºâ õýâèéí áàéõ íü ò¿¿íèé îðëîãî ,çàðëàãà òýíöýæ áàéõ ÿâäàë þì.

3

Òýíöýë õàíãàñàí òºñºâ

Òºñâèéí èë¿¿äýëÇ

àñ.ã

àç-í

õóä

àëäà

í àâà

ëò,

öýâý

ð òà

òâàð

Òºñºâ åð íü õàñàõ ¿ëäýãäýëòýé áàéäàã. Ýíý íü òºðººñ íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ

ñàëáàðò îðîëöîõ îðîëöîî íü ºñ÷, òºðèéí àëáàí õààã÷äûí òîî íýìýãäýõ, öýðýã àæ

¿éëäâýðèéí öîãöîëáîðûí çàðäàë íýìýãäýõ ãýõ ìýòýýð òàéëáàðëàãäàíà.

Òºð òºñâèéí àëäàãäëûí óëìààñ ººðèéí çàðäëàà íºõºæ ÷àäàõã¿é äàìïóóðàëä îðæ

áàéíà ãýñýí ¿ã áèø. Ýíý íü ººðèéí àëäàãäëàà íºõºõèéí òóëä õýë õýëýí ýõ ¿¿ñâýð

áèé.

- Øèíý ìºí㺠õýâëýõ, ýíý íü èíôëÿöèéã òºð¿¿ëäýã

- Òàòâàðûí áèø îðëîãî òóõàéëáàë ãàäààä æóóë÷äààñ îðîõ îðëîãî ýíý íü ÄÍÁ-íû 6

õóâü áàéäàã

- Ãàäààä ºð ,îëîí óëñûí çýýë çýðýã þì.

- Äîòîîä ºð. Ýíý íü ï¿¿ñ , õ¿í àìä õóäàëäàæ áàéãàà óëñûí ¿íýò öààñ , ¿¿íä óëñûí

çýýëëýãýý , òºðèéí ñàíãèéí ¿¿ðýã îðíî.

Òºâëºðñºí òºñâèéí àëäàãäàë íü óðò õóãàöààíä òýíöâýðò õ¿¿ãèéí õóâèéã

ºñãºäºã, ìºí ¿íèéã íýìýãä¿¿ëíý.

Òºñâèéí àëäàãäëûã á¿òöèéí áà ìº÷ëºãò ãýæ àíãèëäàã.

Á¿òöèéí àëäàãäàë ãýäýã íü òîäîðõîé ñàíãèéí áîäëîãî áà àæèëã¿éäëèéí õýâèéí

òºâøèíòýé áàéõ íºõöºë äýõ òºâëºðñºí òºñâèéí îðëîãî , çàðëàãà õî¸ðûí çºð¿¿ãýýð

òîäîðõîéëîãäîíî.

̺÷ëºãèéí àëäàãäàë ãýäýã íü æèíõýíý áîäèò àøèãëàãäàæ áàéãàà áîëîí á¿òöèéí

òºñâèéí àëäàãäëûã õýëíý. Á¿òöèéí áîëîí ìº÷ëºãèéí àëäàãäëûí ººð÷ëºëò íü ýäèéí

çàñãèéí áàéäëààñ õàìààðíà.

Óëñûí òºñºâ

Óëñûí òºñºâ áîë òºðèéí ìºíãºí îðëîãî çàðëàãûí äàíñ ìºí.

Òºñºâ íü íèéãìèéí ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýë, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã

óðàìøóóëàõàä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Çàñãèéí ãàçàð íü óëñûí çàðëàãûí ò¿âøèí

4

áîëîí òàòâàð íîîãäóóëàëòûã ººð÷ëºõ çàìààð íèéò ýðýëòèéí õýìæýýã çîõèöóóëæ

áîëíî Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí áîãèíî õóãàöààíû õýëáýëçýëä íºëººëíº.

Òºñâèéí ýêñïàíñ áà ðåñòðèêò áîäëîãî:

Ýêñïàíñ ãýäýã íü óëñûí çàðëàãà íýìýãäýõ áà òàòâàð îíîãäóóëàëò áóóðàõûã

õàðóóëàõ áà ýíý íü ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûã äàâàõ ÿâäëûã õºíãºâ÷ëºõ , ýäèéí

çàñãèéã õóðäàñãàõ áîëîìæèéã îëãîäîã.

Ðåêñðèêò ãýäýã íü óëñûí çàðäëûã áàãàñãàõ , òàòâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ áà ýíý íü

èíôëÿöèéã ñóëðóóëàõ , ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã õýâèéí áîëãîäîã áàéíà.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÒÎÃÒÎÎË

2000 îíû 9 ä¿ãýýð Äóãààð 33 Óëààíáààòàð ñàðûí 1-íèé ºäºð õîò

Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð áàòëàõ

òóõàé

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí õîðèí òàâäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 7, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëèéí 7 äàõü õýñãèéí çààëòûã ¿íäýñëýí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:

1.Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã õàâñðàëò ¸ñîîð áàòàëñóãàé.

2.Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò òóñãàñàí çîðèëò, àðãà õýìæýý á¿ðèéã Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äýä íýã á¿ð÷ëýí õàðèóöóóëæ àæèëëàõûí õàìò õºòºëáºðèéí áèåëýëòèéí ÿâöûã Óëñûí Èõ Õóðàëä æèë á¿ð òàíèëöóóëæ áàéõûã Åðºíõèé ñàéä Í.Ýíõáàÿðò ¿¿ðýã áîëãîñóãàé.

ÄÝÄ ÄÀÐÃÀ Æ.ÁßÌÁÀÄÎÐÆ

5

Óëñûí Èõ Õóðëûí 2000 îíû 33 äóãààð òîãòîîëûí

õàâñðàëò

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛͯÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÕªÒªËÁªÐ

Óëñûí Èõ Õóðëûí ýýëæèò ãóðàâ äàõü óäààãèéí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íä øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü 2000 îíû Óëñûí Èõ Õóðëûí ñîíãóóëüä îðîëöñîí ÌÀÕÍ-ûí ìºðèéí õºòºëáºðò ¿íäýñëýí èðýõ äºðâºí æèëä õèéæ ã¿éöýòãýõ ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðºº òîäîðõîéëæ áàéíà.

Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí ¿íäñýí çîðèëò íü:

-ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëæ, ºíäºð ºñºëòèéã õàíãàõ;

-ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ÿâóóëæ, òîãòâîðòîé ºíäºð ºñºëòèéã õàíãàõ ;

-áîëîâñðîë, ñî¸ëûã äýýäëýí õºãæëèéí ãîë òóëãóóð - õ¿íýý õºãæ¿¿ëýõ;

-íèéãìèéí áàÿëàã, îðëîãûí õóâààðèëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîí íèéãìèéí õàìãààëëûí îíîâ÷òîé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð àìüäðàëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ;

6

-á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã áàòëóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ, õîò, õºäººãèéí õºãæëèéí ÿëãàà, àìüäðàëûí ò¿âøíèé çºð¿¿ã áàãàñãàõ;

-ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ òºðèéí áîäëîãûã Ìîíãîë îðíûõîî ºâºðìºö îíöëîãò òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëæ ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ, ºíäºð ÷àäàâõèòàé, õàðèóöëàãàòàé ñàéí çàñàãëàë òîãòîîõîä îðøèíî.

Íýã .ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÎ

Íèéãìèéí ñàëáàðò áàðèìòëàõ ¿íäñýí çîðèëò íü õ¿íèé õºãæëèéã õàíãàõ îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, èðãýäèéí àìüäðàëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä ÷èãëýãäýíý.

1.Õ¿í àìûí áîëîâñðîëûí õýðýãöýýã æèãä õàíãàõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ á¿õ íèéòýýð ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ, ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ òîãòîëöîîã õóâü õ¿íèé ñîíèðõîë, íèéãìèéí õýðýãöýý, çàõ çýýëèéí ýðýëòýä íèéö¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, îð÷èí ¿åèéí ìýäëýã îëãîõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò õèéãäýõ õºðºí㺠îðóóëàëò, èõ çàñâàðûí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëíý.

-À÷ààëàë èõòýé ñóðãóóëèéí áàðèëãûã ºðãºòãºõ, øèíýýð áàðèõûí çýðýãöýý õºäººãèéí ñóðãóóëèóäûí áàðèëãûã çàñâàðëàæ, ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí ¿éë àæèëëàãààíû õýâèéí íºõöºëèéã õàíãàíà.

-Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò õóâèéí õýâøëýýñ õèéõ õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèí óðàìøóóëíà.

-Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûã êîìïüþòåðæ¿¿ëæ, èíòåðíåòèéí ñ¿ëæýýíä õîëáîæ ýõýëíý.

-Áîëîâñðîëûí àãóóëãûã õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûã àæèëä ñóðãàõ, àìüäðàëä áýëòãýõ, ººðèéí îðíû óëàìæëàëò áîëîí îð÷èí ¿åèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäýñ ñóóðèéã ýçýìø¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð øèíý÷èëæ, îð÷íû ñòàíäàðòûã áàòëàí ìºðä¿¿ëæ, ÷àíàðûí ¿íýëãýýíèé òîãòîëöîîã òºëºâø¿¿ëíý.

-ªºðèéí îðíû áîëîí ãàäààä îðíóóäûí áîëîâñðîëûí áàðèìò áè÷ãèéã õàðèëöàí çºâøººðºõ áîëîìæèéã èäýâõòýé ýðýëõèéëíý.

-Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí æóðìûã øèíý÷ëýí ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Ñóðàõ áè÷ãèéã øèíýýð çîõèîõ, õýâë¿¿ëýõ, ò¿ãýýõ àðãà ìåõàíèçìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

7

-Äóíä ñóðãóóëüä õàìðàãäàõ õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëæ, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðíû çàðäëûã òºð õàðèóöäàã áîëíî.

-Ýìçýã á¿ëãèéí áîëîí îëîí õ¿¿õýä íü çýðýã ñóðàëöäàã ºðõèéí 3-ààñ äýýøõè õ¿¿õäýä 2000-2001 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí õè÷ýýëèéí õýðýãñëèéã ¿íý òºëáºðã¿é îëãîíî.

-Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýã ºðãºòãºæ, õ¿¿õäèéã öýöýðëýãò ºðãºíººð õàìðóóëàõûí çýðýãöýý ãýðèéí íºõöºëä õ¿¿õäèéã ñóðãóóëüä áýëòãýõ øèíý àðãà õýëáýðèéã íýâòð¿¿ëíý.

-ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí ñàëáàðûã Ìîíãîë Óëñàä áàéãóóëæ, òîãòâîðòîé àæèëëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ýäãýýð ñóðãóóëüä ñóðàëöàãñäàä ñóðãàëòûí òºëáºðºº òºëºõºä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-Äîòîîäûí èõ ñóðãóóëü, êîëëåæèä ñóðàëöäàã îíö ñóðëàãàòàé áîëîí ãîö àâúÿàñòàé îþóòíóóäàä óðàìøóóëàë, òýòãýëýã îëãîõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

-Äîòîîäûí èõ ñóðãóóëü, êîëëåæèä ñóðàëöàæ áàéãàà ÿäóó ºðõèéí áîëîí ìàë÷èí ºðõ, õî¸ðîîñ äýýø õ¿¿õýä íü çýðýã ñóðàëöàæ áàéãàà àéëûí íýã õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí òºëáºðèéã òºð õàðèóöäàã áîëíî.

-Äîòîîäûí èõ ñóðãóóëü, êîëëåæèä ñóðàëöàãñäàä ¿ç¿¿ëýõ õºíãºëºëòèéã îëîí óëñûí íèéòëýã æèøãèéí äàãóó á¿ðýí ýäë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ îþóòíóóäûã ÷ºëººò öàãààðàà õºäºëìºð ýðõýëæ àìüäðàë, àõóéãàà äýýøë¿¿ëýõýä íü á¿õ òàëûí äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, àëñûí çàéíû ñóðãàëò, ò¿ð õóãàöààíû òºðºëæñºí ñóðãàëòûí õýëáýðèéã îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëæ, ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëæ, áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã ýðñ áóóðóóëíà.

-Òºðèéí áîëîí òºñºâò áàéãóóëëàãóóäûã ìýäëýã ÷àäâàð ºíäºðòýé áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ íýãäñýí áîäëîãî, õýðýãöýýã òîäîðõîéëæ óëñûí çàõèàëãà ºã÷ áàéõ, çàõèàëãûí äàãóó áýëòãýãäñýí ãýðýýò áîëîâñîí õ¿÷íèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõ ¿¿ðãèéã òºð õàðèóöíà.

-ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä ñóðãàõ îþóòàí, ìàãèñòðàíò, äîêòîðàíòûí òîîã íýìýãä¿¿ëíý. Îð÷èí ¿åèéí ìýäýýëýë, øèíý òåõíèê, òåõíîëîãèòîé òàíèëöàõ ãîë õºø¿¿ðýã áîëñîí îëîí óëñûí ò¿ãýýìýë ãàäààä õýë ñóðàõ, àøèãëàõ ºíäºð øààðäëàãà òàâèíà.

-Áàãø, áîëîâñðîëûí óäèðäàõ àæèëòàí áýëòãýõ, ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ òîãòîëöîîã øèíý÷ëýíý.

-Òóñãàé ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëíý.

2.Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûí ÷àíàðûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí ò¿âøèíä õ¿ðãýæ, õ¿í àìûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, äóíäàæ íàñëàëòûã óðòàñãàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý.Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Òºñ⺺ñ ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóóðü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíä çàðöóóëàõ õºðºíãèéã æèë á¿ð íýìýãä¿¿ëíý.

8

-Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ ýì÷èëãýý, ¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðëèéã øèíý÷ëýí òîãòîîõ çàìààð òºðèéí ºì÷èéí ýìíýëã¿¿äýä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýã, îíîøëîãîî, øèíæèëãýýã ¿íý òºëáºðã¿é áîëãîæ, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûã áèå äààëãàí õºãæ¿¿ëíý.

-Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóóðü òóñëàìæèéã ºðõèéí ýìíýëãýýð ¿ç¿¿ëýõ òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëíý.

-Äàðõëààæóóëàëòûí ñàí áàéãóóëæ, òàðèëãààð óðüä÷èëàí ñýðãèéëýãäýõ õàëäâàðò ºâ÷íèé òàðõàëòûã øàò äàðààëàí áóóðóóëàõ, óëìààð óñòãàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý.

-Íèéãìèéí ýìçýã á¿ëýãò õàìðàãäàõ ºíäºð íàñòàí, îëîí õ¿¿õýäòýé ºðõ òîëãîéëñîí ýõ, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õä¿¿ä, òàõèð äóòóó èðãýäýä ýìíýëãèéí òóñëàìæèéã ¿íý òºëáºðã¿é ¿ç¿¿ëíý.

-Ýõ íÿëõñûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ýíäýãäëèéã áàãàñãàõ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ, òºðººñ çàðäëûã íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý.

-Ýìèéí íýãäñýí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ýì òàðèëãûí õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, ÷àíàðûí õÿíàëòûã õ¿÷òýé áîëãîíî. Õýâòýí ýì÷ë¿¿ëýãñäèéí ýì òàðèà áîëîí ò¿ðãýí òóñëàìæèéí àâòîìàøèíû øàòàõóóíûã èðãýäýýñ ãàðãóóëäàã ãàæóóäëûã àðèëãàíà.

-“Ýð¿¿ë ìýíäèéí òåõíîëîãè” ¿íäýñíèé õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý.

-Îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé òºâ¿¿äèéã ýäèéí çàñãèéí á¿ñ¿¿äýä áàéãóóëæ, îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæ, íàðèéí ìýðãýøëèéí ýì÷ ìýðãýæèëòíýýð õàíãàíà.

-Ýìíýëãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæèéí àâòîìàøèíû ïàðê øèíý÷ëýëòèéã ñóìäàä 40-ººñ äîîøã¿é õóâüä, àéìàã, íèéñëýëä 60 õóâüä õ¿ðãýíý.

-Ñóìûí ýìíýëãèéí õºãæëèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ, òýäãýýðèéã ýìíýëãèéí çîðèóëàëòûí áàéð, òîíîã òºõººðºì溺ð õàíãàõ, ýì÷, ýìíýëãèéí àæèëòíû ìýäëýã, ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýõ, òîãòâîð ñóóðüøèëòàé àæèëëàõ íºõöºë, õºø¿¿ðãèéã áèé áîëãîõ çàìààð õºäººãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí õ¿ðòýýìæ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëíà.

-Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ÿëàíãóÿà íºõºí ñýðãýýõ ýì÷èëãýýíä ðàøààí ñóâèëëûí ¿éë÷èëãýýã ºðãºíººð àøèãëàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý.

-Õóâèéí õýâøëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë÷èëãýýã äýìæèæ, òýäãýýðèéã ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí ñàíãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õ¿ðýýã ºðãºòãºíº.

-Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, ýì÷ íàðûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéã ÷àíàðæóóëàí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí ÷àíàðûí áàòàëãààã ñàéæðóóëíà.

9

-Èõ ñïîðòûã òºðèéí èâýýëä áàéëãàíà. Íèéòèéí áèåèéí òàìèð, ñïîðòûã õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, çàëóó ¿åèéí áèå áÿëäðûã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ºðãºí õºãæ¿¿ëíý.

3.Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ñî¸ë, óðëàãèéã äýëõèéí ñî¸ëûí íèéòëýã îëîëò, ¿íýò ç¿éëñ, äîðíûí ñî¸ëûí ºâºðìºö ºí㺠àÿñòàé óÿëäóóëàí ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Ñî¸ë óðëàãèéí áàéãóóëëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã òºãºëäºðæ¿¿ëæ, óäèðäëàãûã ñàéæðóóëíà.

-¯íäýñíèé óëàìæëàëò ñî¸ë, óðëàãèéã ñîíãîäîã áîëîí îð÷èí ¿åèéí óðëàãòàé õîñëóóëàí õºãæ¿¿ëíý. Ýõ õýë, áè÷èã, ñî¸ëîî ñóäëàõ, ñóðòàë÷ëàõ, ýðõýìëýí äýýäëýõ, õ¿ì¿¿ñèéí ñî¸ëòîé õàðèëöààíû íèéòëýã õýì õýìæýýã òºëºâø¿¿ëíý.

-Õàðõîðóì áîëîí Ìîíãîë äàõü Ò¿ðýãèéí ¿åèéí çýðýã çàðèì õºøºº äóðñãàëûã õàäãàëæ õàìãààëàõ, ñýðãýýí çàñâàðëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëíý.

-Ñîíãîäîã áîëîí õ¿¿õäýä çîðèóëñàí óðëàã, íîì õýâëýëèéã òºðèéí èâýýëä àâ÷, òýäãýýðèéí óðàí á¿òýýë÷äèéã îëîí óëñûí óðàëäààí, òýìöýýíä îðîëöóóëàõ, ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõýä òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæèéã íýìýãä¿¿ëíý.

-Ñóìäûí ñî¸ëûí òºâ¿¿ä, íîìûí ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààã ñýðãýýæ, õºäººãèéí õ¿í àìûí ñî¸ë, óðëàã, ìýäýýëëèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý, õ¿ðòýýìæèéã ºðãºòãºíº.

-Õ¿¿õäèéí íîìûí îðäîí áàéãóóëíà.

-Óðëàã, ñïîðòûí ãîö àâúÿàñòíûã òºðººñ õºõ¿¿ëýí äýìæèíý.

-Èðãýäèéí ø¿òëýã áèøðýëèéí ÷ºëººò áàéäëûã õàíãàõûí çýðýãöýý Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñî¸ë, ìýäëýã, çàí ñóðòàõóóíû ºâ áîëñîí óëàìæëàëò øàøíûã ñóäëàõ, øàøíû óðëàãèéã ñýðãýýõ, ºâëºõ, õºãæ¿¿ëýõýä òºðººñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-Ìîíãîë÷óóäûí îþóí ñàíààíû àìüäðàëä ¿íäýñíèé ýðõýì óëàìæëàëûã äýýäëýõ, àõìàä ¿åý õ¿íäëýõ, ºâºã äýýäñèéíõýý õ¿íëýã çàí ñóðòàõóóíûã äàãàí áàðèìòëàõ ¿çýë ñýòãýëãýý òºëºâø¿¿ëýõýä á¿õ øàòíû ñóðãóóëü, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã ÷èãë¿¿ëíý

4.Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ¿íäýñíèé ÷àäàìæèéã äýýøë¿¿ëýí õºãæëèéí õàðüöàíãóé øèíý äàâóó òàë îëæ àâàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí á¿òýýëèéí ¿íýëýìæèéã ºñãºõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Ìîíãîë Óëñûí øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéã 2010 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ óðò õóãàöààíû ¿íäýñíèé õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëíý.

-Õºãæëèéí óðò õóãàöààíû õºòºëáºðèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàí ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã øèíæëýõ óõààí-áîëîâñðîë-¿éëäâýðëýëèéí áèå äààñàí öîãöîëáîðûã áàéãóóëàí àæèëëóóëíà.

10

-Óëàìæëàëò òåõíîëîãè, áèîòåõíîëîãè, øèíý ìàòåðèàë, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, ýð÷èì õ¿÷íèé øèíý ýõ ¿¿ñâýð çýðýã ñóäàëãààíû àæëûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ºãºõ óëñûí çàõèàëãûã íýìýãä¿¿ëæ, ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ àæëûã äýìæèí óðàìøóóëíà.

-Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ãàäààä, äîòîîäîä ñóäëàà÷, ýðäýìòýä áýëòãýõ õýìæýýã íýìýãä¿¿ëíý.

-Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñ¿ëæýý, ñàí áèé áîëãîæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé íîìûí ñàíãóóäûí ñàí õºìðºãèéã áàÿæóóëàí àøèãëàëòûã ñàéæðóóëíà.

-Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäàä øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðºìæ, óðâàëæ, ìàòåðèàëûí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëíý.

-Øèíæëýõ óõààí, áîëîâñðîë, ¿éëäâýðëýëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàí çîõèñòîé õîñëîëûã áèé áîëãîí îþóíû á¿òýýëèéí ¿íýëýìæèéã äýýøë¿¿ëýí, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

-Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ãàäààä îðíóóäòàé øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ñàëáàðò èäýâõòýé õàìòðàí àæèëëàæ, õàìòàðñàí ëàáîðàòîðè, òºâ¿¿äèéã áàéãóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

5.Íèéãìèéí áàÿëàã, îðëîãûí õóâààðèëàëòûã îíîâ÷òîé áîëãîæ, àðä èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí óíàëòûã çîãñîîí, íèéãìèéí äîòîðõè îðëîãûí ÿëãààã áàãàñãàæ, òóéëûí ÿäóóðëûã àðèëãàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-ªðõèéí àìüæèðãàà äîðîéòîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí öîãöîëáîð àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ, õºäºëìºðèéí íàñíû õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé ÿäóó èðãýäèéã õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð àìüæèðãààíû äîîä ò¿âøèíãýýñ áàãà îðëîãîòîé ºðõèéí òîîã 1999 îíûõîîñ 2 äàõèí áóóðóóëíà.

-Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã ýíý îíîîñ ýõëýí ýýëæ äàðààòàé íýìýãä¿¿ëýí 2000 îíû ýõýí ¿åèéíõýýñ Ç äàõèí ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðãýíý.

-Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíû öàëèíã 2001 îíîîñ ýõëýí æèë á¿ð íýìýãä¿¿ëæ, îäîîãèéíõîîñ 2 äàõèí ºñãºíº.

-Òºðèéí àæèëòíû àæèëëàõ, àìüäðàõ íºõöºë, õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, õóâüäàà îðîí ñóóö áàðèõàä íü òóñëàõ çîðèëãîîð õºíãºëºëòòýé çýýëèéí ñàí áàéãóóëíà.

-Àëñëàãäñàí áîëîí ãîâü íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà òºðèéí àëáàí õààã÷èä, áàãø, ýì÷ íàðò òóñãàé íýìýãäýë îëãîäîã áîëíî.

-Íèéãìèéí õàìãààëëûí ¿íäýñíèé òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ÷àäàâõèéã íü äýýøë¿¿ëíý.

11

-Íèéãìèéí äààòãàëûí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ¿ð õ¿¿õýä, ãýð á¿ë, òºðºë ñàäíàà äààòãàëä õàìðóóëàõ çàìààð ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ áîëîëöîîã áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý.

-Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð, òýòãýìæèéí õýìæýýã èðýõ æèëýýñ ýõëýí íýìýãä¿¿ëæ 2 äàõèí ºñãºíº.

-Òýòãýâðèéí íàñàíä õ¿ðýýã¿é òýòãýâýð àâàã÷ èðãýäèéí íºõºí îëãîâðûã òýòãýâðèéí äîîä õýìæýýíä õ¿ðãýæ íýìýãä¿¿ëíý.

-Òýòãýâðèéí äààòãàëûí íýðèéí äàíñûã á¿ðýí íýâòð¿¿ëíý.

-Íèéãìèéí äààòãàëûí õàìðàõ õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ, øèìòãýë, õóðààìæèéã õóãàöààíä íü á¿ðýí òºëºõ õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëæ, íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãóóäûí ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëíý.

-Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüòàé óÿëäóóëàí õºäºëìºðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, ýð¿¿ë àõóéí ñòàíäàðòóóäûã øèíý÷ëýí ìºðä¿¿ëíý.

-¯éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãûí óëìààñ òàõèð äóòóó áîëñîí èðãýäèéí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâýð àâ÷ áàéõ õóãàöààíû òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýë áîëîí òýäíèéã àñðàõ, ñóâèëàõ, ýì÷ëýõ çàðäëûã ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷íèé äààòãàëûí ñàíãààñ òºëºõ æóðàìä øèëæèíý.

-Ìàë÷èä, õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéã íèéãìèéí äààòãàëä õàìðóóëæ, òýäíèé íèéãìèéí õàìãààëëûã ñàéæðóóëíà.

-Çàëóó ãýð á¿ëèéã ñóóöòàé áîëîõîä íü çîðèóëàí óðò õóãàöààíû õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ æóðàì òîãòîîæ, õýðýãæ¿¿ëíý. Áàéãóóëëàãûí ìýäëèéí îðîí ñóóöûã õóâü÷ëàõ àñóóäëûã øèéäâýðë¿¿ëíý.

-Àõìàä äàé÷äàä ¿ç¿¿ëýõ õºíãºëºëò, ¿éë÷èëãýýíèé íýð òºðëèéã íýìýãä¿¿ëíý.

-ßäóó áîëîí òàõèð äóòóó èðãýä, îëîí õ¿¿õýäòýé ýõ÷¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ íèéãìèéí õàëàìæèéã íýìýãä¿¿ëíý.

-Èðãýäèéã àæèë ýðõëýõ áîëîëöîîãîîð õàíãàõ öîãöîëáîð àðãà õýìæýý àâàõ çàìààð øèíýýð àæëûí áàéð áèé áîëãîõ ñàíàà÷ëàãûã äýìæèí óðàìøóóëíà. Æèæèã çýýëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí àðãûã ºðãºí íýâòð¿¿ëíý.

-Àæèëã¿éäëèéí äààòãàëä õàìðàãäààã¿é, óäààí õóãàöààãààð àæèëã¿é áàéãàà íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí èðãýäèéã ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí èäýâõòýé àðãà õýìæýýíä îðîëöîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý.

-Õàðàà õÿíàëòã¿é õ¿¿õä¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã àëü áîëîõ ãýð á¿ëä íü òºâëºð¿¿ëæ, òýäíèé îðîí ãýðòýý õ¿ì¿¿æèõ íºõöºëèéã íü á¿ðä¿¿ëýõýä àíõààðíà.

12

-Ìýðãýæëèéí ñóðãàëò-¿éëäâýðëýëèéí òºâ¿¿äèéí ñóðãàëòûí ÷èãëýë, ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

-Îðîí íóòàãò æèæèã, äóíä ¿éëäâýð õºãæ¿¿ëýõ, òàðèàëàí, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ æèìñãýíý, òàõèà øóâóó, çºãèé çýðýã àæ àõóé ýðõëýõèéã äýìæèõ çýýëèéí ñàí áàéãóóëíà.

-Ãàäààäàä àæèëëàæ áàéãàà èðãýäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, ãàäààäàä àæèëëàõ õ¿÷ ãàðãàõ, ãàäààäààñ àæèëëàõ õ¿÷ àâàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëíý.

-Õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºë㺺íèé òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã á¿ñ íóòãèéí õºãæèëòýé óÿëäóóëàí áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý.

Õî¸ð. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÎ

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëòûã áàòàòãàí ýêñïîðòûí áàðèìæààòàé, õóâèéí õýâøèëä òóëãóóðëàñàí á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé, ºíäºð ºñºëòèéã õàíãàíà. Óóë óóðõàé, ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëàõ ò¿âøèíã àõèóëàõ, ýêñïîðòûí ¿éëäâýðëýë, àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºãíº.

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õóðäàöûã íýìýãä¿¿ëæ 2004 îí ãýõýä æèëèéí 6 õóâüä õ¿ðãýíý. Ýíý çîðèëãîîð äàðààõü áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëíý:

-ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëòûã õàíãàíà;-áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûã ýð¿¿ëæ¿¿ëíý;-ºì÷ õóâü÷ëàëûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, ¿ð àøãèéã íü äýýøë¿¿ëíý;-¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýæ, ýêñïîðòûã äýìæèíý;-äýä á¿òöèéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëíý.

1.Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëòûã õàíãàõ õ¿ðýýíä:

-Òºãðºãèéí áîäèò õàíøèéã òîãòâîðæóóëæ, èíôëÿöèéã ýäèéí çàñàã, ¿éëäâýðëýë, õºðºí㺠îðóóëàëòûã óðàìøóóëàõ îíîâ÷òîé ò¿âøèíä áàéëãàíà.

-Òºñâèéí àëäàãäëûã áóóðóóëíà.-Àæèëã¿éäëèéã 50-èàñ äîîøã¿é õóâèàð áóóðóóëíà.-Ãàäààä õóäàëäààã àëäàãäàëã¿é áîëãîõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý.-Äàëä ýäèéí çàñãèéã àðèëãàõ ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí öîãö àðãà õýìæýýã øàò

äàðààëàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý.

-Ñòàòèñòèêèéí ¿éë àæèëëàãààíû õàðààò áóñ, áèå äààñàí áàéäëûã áýõæ¿¿ëýæ, àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîí ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäëûã õàíãàíà.

Òàòâàðûí òàëààð:

13

-Òàòâàðûí áààçûã ºðãºòãºí ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, òàòâàð öóãëóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã ýðñ ñàéæðóóëíà. Òàòâàðûí àëáûã áýõæ¿¿ëýõ öîãöîëáîð àðãà õýìæýý àâíà.

-Òàòâàð íîãäóóëàëò, òºëºëòºä òàâèõ õÿíàëòûã ñàéæðóóëæ, òàòâàðûí ºð áàðàãäóóëàõ óäèðäëàãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ÷àíãàòãàíà.

-Òàòâàð, õóðààìæèéí äàâõàðäëûã öýãöëýí íýã ìºð áîëãîæ íèéòýä èë òîä ìýäýýëíý. Òàòâàðûí õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéã áàãàñãàíà.

-Á¿ñ íóòãóóäàä õºðºí㺠îðóóëàëò, ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëòèéã óðàìøóóëàõ ãààëü, òàòâàðûí ÿëãàâàðòàé óÿí õàòàí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëíý. Àæ àõóéí íýãæèéí òàòâàðûí à÷ààëëûã 30 õ¿ðòýë õóâèàð áóóðóóëíà.

-պ人 îðîí íóòàãò ñîãòóóðóóëàõ óíäàà ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàí áîðëóóëàõààñ áóñàä ÷èãëýëýýð àæëûí áàéð áèé áîëãîñîí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã òîäîðõîé õóãàöààãààð îðëîãûí àëáàí òàòâàðààñ õºíãºëíº.

-Áàãà îðëîãîòîé èðãýäýýñ àâàõ îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã áóóðóóëàõ äýñ äàðààòàé àðãà õýìæýý àâíà.

-Èìïîðòûí áàðààíû ãààëèéí òàòâàðûã äóíäæààð 10 õóâèàð òîãòîîíî.

-Ýêñïîðòîä á¿òýýãäýõ¿¿íýý ãàðãàäàã ¿éëäâýð¿¿äýä òîíîã òºõººðºìæ, ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë èìïîðòëîõîä íü òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëíý.

-Ãààëèéí òàòâàð íîãäóóëàëò, õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéí á¿ðòãýë, òàòâàð òºëºëòèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã íèéòýä èë òîä áîëãîíî.

Òºñâèéí òàëààð:

-Òºñâèéí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã òîãòâîðòîé íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý.

-Òºñâèéã äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîòîé óÿëäóóëàí òºëºâëºæ, òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ¿ð ä¿íãýýð íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òîãòîëöîîíä ¿å øàòòàéãààð øèëæèíý.

-Òºñâèéí çàðëàãà ñàíõ¿¿æèëòèéí íîðì, íîðìàòèâûí ¿íäýñëýëèéã ñàéæðóóëíà.

-Òºðèéí ñàíãèéí áýëýí ìºíãºíèé óäèðäëàãûí òîãòîëöîîã òºãºëäºðæ¿¿ëíý.

-Àëò, çýñ, íîîëóóð, íåôòü çýðýã ñòðàòåãèéí ãîë á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿íèéí ýðñäëýýñ õàìãààëàõ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîíî.

-Òóñãàé çîðèóëàëòûí ñàíãóóäûí ýõ ¿¿ñâýð, çàðöóóëàëòûã òîäîðõîé áîëãîæ, òýäãýýðèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, èë òîä áàéäëûã õàíãàíà.

14

-Îðîí íóòàã òºñ⺺ áèå äààí á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëæ, îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.

2.Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä:

-Áàíêíû ñàëáàðûí á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëæ, àðèëæààíû áàíêóóäûã õóâü÷ëàõ, óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ, ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ çàìààð áàíêíû ýð¿¿ë òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëíý.

-Àðèëæààíû áàíêóóäûí îëãîñîí çýýëèéã ýðãýæ òºë¿¿ëýõýä çýýëäýã÷, çýýë îëãîã÷äûí õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ÷àíãàòãàíà.

-պ人 àæ àõóéí áàíêèéã Õºãæëèéí áàíê áîëãîí áýõæ¿¿ëæ, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íü äýýøë¿¿ëíý.

-Áàíêíû áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, äààòãàëûí êîìïàíèóäûí õºðºíãèéí ÷ºëººò ¿ëäýãäëèéã àøèãëàõ áîëîâñðîíãóé ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõòîé õîëáîãäñîí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëíý.

-¯éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëýõ, äîòîîäûí ¿éëäâýðëýë, õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ ìºíãº, çýýëèéí óÿí õàòàí áîäëîãî ÿâóóëíà.

-¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéã õºãæ¿¿ëýõ òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ, õ¿ðýýã íü íýìýãä¿¿ëýí, ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààã ºðãºæ¿¿ëíý.

-¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õóâü íèéë¿¿ëýã÷èä íîãäîë àøèã õóâààðèëàõ, îëãîõ ìåõàíèçìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, òýäíèé ýðõ àøãèéã õàìãààëíà.

-Äààòãàëûí ¿éë÷èëãýýíèé õàìðàõ õ¿ðýýã ºðãºòãºæ, íýð òºðëèéã íü îëøðóóëíà. Äààòãàëûí õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷, íèéòýä èë òîä ìýäýýëíý.

3.Õóâü÷ëàëûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, ¿ð àøãèéã íü äýýøë¿¿ëýõ õ¿ðýýíä:

-Õóâü÷ëàëûí ãàæóóäëûã àðèëãàæ, õóóëèéã ÷àíä ñàõèí õýðýãæ¿¿ëýõ õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëíý.

-Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ, ýöñèéí ¿ð ä¿í, ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä àíõààðíà.

-Àæ àõóéí íýãæèéã õóâü÷ëàõäàà õóóëèàð çºâøººðºãäñºí îëîí àðãóóäààñ îíîâ÷òîéã íü ñîíãîí àøèãëàæ, õóâü÷ëàëûã ýð÷èìæ¿¿ëíý.

-Ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí ¿íý öýíý á¿õèé òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã õóâü÷èëíà.

15

-Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðò á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéæ, òºðèéí áîëîí òºðèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàéí ñàëáàðûí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí òºðèéí ºì÷èä íîãäîõ õýñãèéã ¿å øàòòàéãààð õóâü÷èëíà.

-Íèéãìèéí ñàëáàðûí õóâü÷ëàëûí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ, õóâü÷èëíà.

-ªì÷ õóâü÷ëàëààñ îðîõ îðëîãûã õºðºí㺠îðóóëàëòàä çàðöóóëàõ çàð÷èì áàðèìòàëíà.

4.¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýí õºãæ¿¿ëæ, ýêñïîðòûã äýìæèõ áîäëîãûí õ¿ðýýíä:

¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ òàëààð:

-”Íîîëóóð” õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ, Ìîíãîë Óëñûí íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòûã ºñãºæ, äýëõèéí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëíý.

-Íîîëóóð, óëààí áóóäàé çýðýã ñòðàòåãèéí ÷óõàë ò¿¿õèé ýäèéí íººö á¿ðä¿¿ëæ, äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äèéã äýìæèæ ò¿¿õèé ýäýý áýëòãýõ, ýðãýëòèéí õºðºí㺠á¿ðä¿¿ëýõýä íü çýýë îëãîõ çýðãýýð òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëíý.

-Ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, ÿëàíãóÿà ìàõ, íîîëóóð áîëîí õîíü, òýìýýíèé íîîñ, àðüñ, øèðíèé áîëîâñðóóëàëòûí ò¿âøèíã àõèóëíà.

-”Íîîñ”, “Àðüñ øèð” äýä õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ, óãààñàí íîîñ, áîëîâñðóóëñàí àðüñíû ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëíý. Õîíü, òýìýýíèé íîîñ, ñàðëàãèéí õººâºð, àäóóíû äýë, ñ¿¿ë, àðüñ, øèðíèé áýëòãýëèéí ñòàíäàðòûã øèíý÷èëæ, ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ çàìààð ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-“Ìàõ” õºòºëáºðèéã áàòàëæ, ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëíý.

-Ìàë ýìíýëýã, ýð¿¿ë àõóé, õîðèî öýýðèéí íºõöºëèéí õýëýëöýýð áàéãóóëàõ çàìààð ìàõ, íîîñ, àðüñ, øèðýí á¿òýýãäýõ¿¿í ýêñïîðòëîõ èë¿¿ ºðãºí áîëîëöîî á¿ðä¿¿ëíý.

-Àæ àõóéí íýãæèéí óäèðäëàãûí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ õºòºëáºð, òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëíà.

-¯éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé õîðøîîã òºðººñ òàòâàð, çýýëèéí áîäëîãîîð äýìæèæ, ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýýíèé áîëîí àæëûí áàéðíû ºñºëòèéã óðàìøóóëíà.

-Àëòàíáóëàã, Çàìûí-¯¿ä, Öàãààííóóð çýðýã ãàçàðò ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ õýðýãæ¿¿ëýõ àëõàì õèéíý.

-Çàõ çýýëèéí íºõöºëä íèéöñýí ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã áýëòãýõ, òýýâýðëýõ, õàäãàëàõ, áîëîâñðóóëàõ òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ò¿¿õèé ýäèéí áýëòãýëèéí àæëûã Ẻíèé õóäàëäààíû ñ¿ëæýýòýé óÿëäóóëàí çîõèîí áàéãóóëíà.

16

-Ãàäààä, äîòîîä õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé îëîí óëñûí çàõ çýýëä ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëíý.

-Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí øàò äàìæëàãûã öººð¿¿ëæ, õºíãºí øóóðõàé, èë òîä áîëãîí íýã öýãèéí öîãö øóóðõàé ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëíý.

-Òóñëàìæèéí áàðààíû áîðëóóëàëòààñ îðñîí îðëîãûã ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã ºðãºòãºõ çîðèëãîä àøèãëàõ, ò¿¿íèé àøèãëàëòûí òóõàé ìýäýýëëèéã èë òîä áîëãîí õÿíàëòûã ñàéæðóóëíà.

- Õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, øóäðàãà áóñ ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ, ìîíîïîëèéí ýñðýã òýìöýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîí õýðýãæ¿¿ëíý.

Óóë óóðõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð:

-Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëýýñ îëîõ ýêñïîðòûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëíý.

-”Ýðäýíýò” ¿éëäâýðò òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëò õèéæ, çýñèéí áàÿæìàëûí áîëîâñðóóëàëòûí ò¿âøèíã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-Êàòîäûí çýñ ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí ÷àäëûã íýìýãä¿¿ëæ æèëä 10-15 ìÿíãàí òîíí öýâýð çýñ ¿éëäâýðëýíý.

-Àëò îëáîðëîëòûã îäîîãèéí õýìæýýíýýñ 1.5 äàõèí ºñãºíº.

-Òºìºðòýéí îâîîíû öàéðûí îðä, Áîðîîãèéí àëòíû ¿íäñýí îðä, Òîñîí, Áàÿíãîëûí àëòíû øîðîîí îðäûã àøèãëàõ óóëûí ¿éëäâýðèéã îéðûí æèë¿¿äýä áàðüæ áàéãóóëàõ, àøèãëàëòàä îðóóëàõ íºõöºë, áîëîëöîîã õàíãàíà.

-Òàâàí òîëãîéí êîêñæèõ í¿¿ðñíèé îðä ãàçðûã àøèãëàõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëæ, ñîíèðõîã÷ ãàäààä îðíóóäàä ñàíàë áîëãîíî.

-Òàâòûí àëò, Öàãààí ñóâàðãûí çýñ, Àñãàòûí ìºíãºíèé îðäûã àøèãëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

-Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí ñàëáàðò õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ãàäààä, äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí ýðõèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí, òàòâàð, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã îëîí óëñûí æèøèãò íèéö¿¿ëíý.

Ýðýë õàéãóóëûí àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëæ, ýðäýñ áàÿëãèéí íººöèéã á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð:

-Ãàçðûí òîñíû ýðýë õàéãóóëûí ñóäàëãàà áîëîí îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëíý.

-Óëñûí òºâëºðñºí òºñâèéí õºðºí㺺ð ã¿éöýòãýõ ãåîëîãèéí ñóäàëãààíû õýìæýýã æèë á¿ð òîãòâîðòîé ºñãºí 2,5 äàõèí íýìýãä¿¿ëíý.

17

-Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí 1:200000-ûí ìàñøòàáòàé ãåîëîãèéí çóðàã çîõèîõ àæëûã ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëíý.

-Àøèãò ìàëòìàëûí îðä èëð¿¿ëýõ õýòèéí òºëºâ á¿õèé òàëáàé áîëîí õèë îð÷ìûí íóòàã äýâñãýðèéí 50000 õàâòãàé äºðâºëæèí êì-ýýñ áàãàã¿é òàëáàéä 1: 50000-ûí ìàñøòàáòàé ãåîëîãèéí çóðàã, åðºíõèé ýðëèéí àæëûã ã¿éöýòãýíý.

-Õºðºí㺠îðóóëàëò, òàòâàðûí òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð àøèãò ìàëòìàëûí ýðýë õàéãóóëûí àæëûã õóâèéí õºðºí㺺ð ÿâóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-Ãàçàðç¿éí ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýýã ò¿øèãëýí îëîí óëñûí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèä íèéöñýí ãåîëîãèéí ìýäýýëëèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëíý.

Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí óíàëòûã çîãñîîõ òàëààð:

-Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí óíàëòûã çîãñîîæ, ò¿¿íèé òîãòâîðòîé õºãæèõ íºõöºëèéã õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëíý.

-Òàðèàëàíãèéí ãàçðûí ýçýìøèë, àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð àøèãëààã¿é òàðèàëàíãèéí òàëáàéí òºëáºðèéã íýìýãä¿¿ëæ, óðèíøèëñàí òàëáàéí áîëîí ãàçðàà ¿ð àøèãòàé àøèãëàí òîãòâîðòîé óðãàö àâ÷ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ãàçðûí òºëáºðèéã õºíãºëíº.

-¯ð ¿éëäâýðëýõ àæ àõóéí íýãæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã äýìæèõ çàìààð áóóäàéí ÷àíàð ñàéòàé ¿ðýýð äîòîîäûí õýðýãöýýã õàíãàíà.

-Óñàëãààòàé òàëáàéí àøèãëàëòûã íýìýãä¿¿ëíý.

-Áîðäîî ¿éëäâýðëýõ ¿¿ñãýë ñàíàà÷èëãûã äýìæèíý.

-Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ çýýëèéí îíîâ÷òîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý.

-Ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã èðãýä, æèæèã àæ àõóéä òåõíèêýýð ¿éë÷ëýõ àæ àõóéí íýãæ¿¿ä áèé áîëîõûã äýìæèíý.

-“Íîãîîí õóâüñãàë” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëíý.

-“Öàãààí õóâüñãàë” ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëæ, õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àìûí ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæèéã ñàéæðóóëíà.

-Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýëèéí ñòàíäàðò, ÷àíàðûí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã òºãºëäºðæ¿¿ëæ, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

Àÿëàë æóóë÷ëàëûã òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëãîõ òàëààð:

18

-¯íäýñíèé àÿëàë æóóë÷ëàëûí åðºíõèé òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàëáàð äóíäûí çîõèöóóëàëò, óäèðäëàãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

-Óëààíáààòàð, Õàðõîðèí, ªìíºãîâü, Õºâñãºë çýðýã ãàçàðò àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëíý.

-Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã îëîí óëñûí æèøèãò îéðòóóëíà.

5.Äýä á¿òöèéã á¿ñ íóòãààð õºãæ¿¿ëíý.

-Àâòî çàì, çàìûí áàéãóóëàìæèéã áàðüæ áàéãóóëàõ, çàñâàðëàõ, àð÷ëàí õàìãààëàõàä õºäºëìºð ýðõëýýã¿é èðãýäèéã ºðãºíººð îðîëöóóëæ áàéíãûí îðëîãîòîé áîëãîíî.

Ãóðàâ. Á¯Ñ ÍÓÒÀÃ, ժĪªÃÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÎ

Ýäèéí çàñãèéã íóòàã äýâñãýðýýð á¿ñ÷ëýí õºãæ¿¿ëæ, á¿ñ íóòàãò äýä á¿òýö á¿ðä¿¿ëýõ, õºäººä ÷èãëýñýí òàòâàð, õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýëèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð èðãýä òóõàéí íóòàãòàà ñóóðüøèí àìüäðàõ òààòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Á¿ñ÷èëñýí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîæ á¿ñ íóòàã, àéìàã, îðîí íóòãèéí õºãæëèéí ñòðàòåãèéã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéí õàðüöàíãóé æèãä õºãæëèéã õàíãàõ äýñ äàðààòàé àðãà õýìæýý àâíà.

-Á¿ñ íóòãóóäàä õºðºí㺠îðóóëàëò, ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëòèéã óðàìøóóëàõ ãààëü, òàòâàðûí ÿëãàâàðòàé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëíý.

-Á¿ñ íóòàã á¿ðò ò¿¿õèé ýä, áàðàà, õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé Ẻíèé õóäàëäààíû ñ¿ëæýý áèé áîëãîæ, õºäººãèéí õºäºëìºð÷èä, ìàë÷äûã õàðüöàíãóé õÿìä ¿íýòýé, ÷àíàð ñàéòàé õ¿íñ, ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààãààð õàíãàíà.

-Ìàë÷èí ºðõèéí áîëîí ôåðìåðèéí àæ àõóéí ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã õóóëèàð çîõèöóóëæ, õîðøîî, ôåðìåðèéí àæ àõóé áàéãóóëàõ çàìààð ìàë÷èä õàìòûí õ¿÷ýýð àæ àõóé, àìüäðàëàà ººä òàòàõ ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûã äýìæèíý.

-Ìàë ñ¿ðãèéã òºðèéí õàìãààëàëòàä áàéëãàõ òîãòîëöîîã çàõ çýýëèéí íºõöºëä íèéö¿¿ëýí òºãºëäºðæ¿¿ëýõ, ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý, áýë÷ýýð óñæóóëàëò, òýæýýëèéí àþóëã¿éí íººö á¿ðä¿¿ëýõýä òºðèéí áîäëîãîîð äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-Ìàë ñ¿ðãèéã äààòãàëä õàìðóóëíà.

-Ìàë ñ¿ðãèéã áàéãàëèéí ãàìøãààñ õàìãààëàõ òîãòîëöîî, ãàìøãèéí òóñëàìæèéí ñ¿ëæýýã á¿ðä¿¿ëíý. Á¿ñ íóòãóóäàä àéìàã äóíäûí îòðûí íººö áýë÷ýýðèéã áèé áîëãîíî.

-1999-2000 îíû çóäûí õîõèðëûã îéðûí 2-3 æèëä áàãòààí àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâíà. Çóäààð õîõèðîë ¿çýæ îðëîãî íü àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøèíýýñ äîîø îðñîí ìàë÷èí ºðõèéã ìàëæóóëàõ àðãà õýìæýýã îëîí íèéòèéí õÿíàëò, îðîëöîîòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëíý.

19

-Ìàë÷èí ºðõ, òàðèàëàí÷èä, àæ àõóéí íýãæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëæ, ¿éëäâýðëýë-øèíæëýõ óõààíû õîðøèæ àæèëëàõ ¿¿ñãýë, ñàíàà÷ëàãûã äýìæèíý.

-Ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ìàëûí óäìûí ñàí, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, õîðèî öýýðèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã çàõ çýýëèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí øèíý÷ëýíý.

-Ìàëûí áðóöåëë¸ç, ÿì, ñ¿ðüåý, ëåéêîç, àäóóíû öóñ áàãàäàõ ºâ÷èíòýé òýìöýõ àæëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëæ, ìàë ýìíýëãèéí ëàáîðàòîðèéí îíîøëîãîî, øèíæèëãýýíèé ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàí, ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã äýìæèíý.

- Õàÿãäñàí, ýâäýðñýí õóäãèéã ñýðãýýí çàñâàðëàõ, øèíýýð õóäàã ãàðãàõ çàìààð ãîâü, òàë õýýðèéí á¿ñèéí áýë÷ýýðèéí 70-ààñ äîîøã¿é õóâèéí óñíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëíà.

-Óñò öýãèéí ýçýìøëèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

-Àéìãèéí òºâ¿¿äèéí íèéòèéí àæ àõóé, óñíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, õ¿í àìûã ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí óñààð õàíãàõ öîãöîëáîð àðãà õýìæýý àâíà. Õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ýðäýñæèëò, õàòóóëàã èõòýé óñûã 纺ëð¿¿ëýõ, öýíãýãæ¿¿ëýõ àæëûã ¿å øàòòàéãààð çîõèîí áàéãóóëíà.

-Á¿õ àéìãèéí òºâ, ñóìäûã íèéòèéí õàëóóí óñòàé áîëãîíî.

-Óëààíáààòàð, Õîâä, Óëààíãîì, ªëãèé, ̺ðºí, Óëèàñòàé õîòóóäûí íèéòèéí àæ àõóéã ñýðãýýõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëæ, òºâ áîëîí ç¿¿í 8 àéìãèéí òºâèéí íèéòèéí àæ àõóéã øèíý÷ëýõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëíý.

- Öàõèëãààíû òºâëºðñºí ýõ ¿¿ñâýðò 2 àéìãèéí òºâ, 40 ãàðóé ñóìûí òºâèéã õîëáîæ, 80 ãàðóé ñóìûí äèçåëü ñòàíöûã øèíý÷èëíý.

-Ñóìûí òºâèéí òîìîîõîí õýðýãëýã÷äèéã ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ýýð ýýëæ äàðààòàé õàíãàíà.

-պ人ãèéí ìàë÷èí çóóí ìÿíãàí ºðõèéí íýí òýðã¿¿íèé õýðýãëýýã íàð, ñàëõèíû ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ¿¿ñâýðýýð õàíãàõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Òºìºð çàìûí õºäëºõ á¿ðýëäýõ¿¿í, çàìûí àæ àõóéã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàõ, ¿åð óñíààñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý.

-Á¿ñ íóòãèéí áîëîí ýõ ãàçðûí òýýâðèéí ñ¿ëæýýíä Ìîíãîëûí òºìºð çàìûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Èðãýíèé íèñýõèéí ñàëáàðò õîëáîî, íàâèãàöûí øèíý òåõíèê, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëñíèé ¿íäñýí äýýð Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ àãààðûí çàéí àøèãëàëòûã íýìýãä¿¿ëíý.

20

-Èðãýíèé íèñýõèéí çîð÷èã÷ òýýâðèéí îíãîöíû ïàðêèéã øèíý÷ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-Àâòîòýýâðèéí õýðýãñëèéí òåõíèêèéí õÿíàëòûí ¿çëýã õèéõ òîãòîëöîîã îëîí óëñûí æèøãèéí äàãóó áîëîâñðîíãóé áîëãîæ øèíý÷èëíý.

-Îëîí óëñûí àâòîòýýâðèéí õàðèëöààã ºðãºòãºí õºãæ¿¿ëíý.

-Àâòî çàìûí ñ¿ëæýýíèé ãîë çàìóóäûí äàãóóõ Áóëãàíû Ýãèéí ãîë, Çàâõàíû Òýñ, Áóÿíò, Ñýëýíãèéí Ç¿¿íá¿ðýíãèéí òºìºð áåòîí ã¿¿ð¿¿äèéã áàðüæ àøèãëàëòàä îðóóëæ, Õýíòèéí պ쿿ëò, Çàâõàíû Ñàðõàéðõàíû òºìºð áåòîí ã¿¿ðèéí áàðèëãûí àæëûã ýõë¿¿ëíý.

-Á¿õ àéìãèéí òºâèéã ìýäýýëýë õîëáîîíû îëîí óëñûí áîëîí äîòîîäûí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõ òåõíèêèéí íºõöºëººð õàíãàæ, õîò õîîðîíäûí õîëáîîíû àâòîìàòæóóëàëòûí ò¿âøèíã 85 õóâüä õ¿ðãýæ, òåëåôîí õýðýãëýã÷äèéí òîîã 20 õóâèàð íýìýãä¿¿ëíý.

-Ðàäèî òåëåâèçèéí ñòóäèéí áîëîí òåõíèêèéí äàìæóóëàõ ñ¿ëæýýã ¿íäñýíä íü òîîí òåõíîëîãèîð ºðãºòãºí øèíý÷ëýæ, á¿õ àéìãèéí òºâèéã õýò áîãèíî äîëãèîíû FM-ðàäèî ñòóäèòýé áîëãîíî.

- պ人 îðîí íóòàãò õ¿ðãýõ ðàäèî, òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëãèéí ñóâãèéí òîî áîëîí öàãèéã íýìýãä¿¿ëæ, ñîíñãîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëíà.

-Øóóäàí õîëáîîíû ¿íäñýí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ øèíý ¿éë÷èëãýýíèé òºðë¿¿äèéã íýâòð¿¿ëæ, áàãóóäàä õýâëýë, øóóäàí õ¿ðãýõ ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëíà.

-Õºäºë㺺íò õîëáîîíû õàìðàõ õ¿ðýýã ºðãºòãºíº. Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, Èíòåðíåòèéã ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õýðýãñýë áîëãîí õºãæ¿¿ëíý.

- Äàëàé àøèãëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, äàëàéí áàÿëãèéã àøèãëàõ òàëààð ÷àðìàéëò òàâèíà.

-Áàðèëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ åðºíõèé òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëíý.

-Í¿¿ðñíèé óóðõàéíóóäûí òåõíèê òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ õºäºº îðîí íóòãèéí í¿¿ðñíèé õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâíà.

Áàðóóí á¿ñýä:

-ĺðãºí, Óëààíáîîì, ¯åí÷èéí óñàí öàõèëãààí ñòàíöûã áàðèõ, áàðóóí á¿ñèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéã äîòîîäûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëãîõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Õîâä, ªëãèéí íèñýõ áóóäëûã øèíý÷ëýí òîõèæóóëíà.

21

-Õîâä-Óëààíãîì-Õàíäãàéò, ªëãèé-Öàãààííóóðûí àâòî çàìûã ¿ðãýëæ¿¿ëýí áàðüæ, Àðâàéõýýð-Áàÿíõîíãîðûí àâòî çàìûã Ãîâü-Àëòàé-Õîâä-Óâñ-Áàÿí-ºëãèéí àâòî çàìòàé õîëáîõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéíý. Öýöýðëýã-Òîñîíöýíãýë-Óëèàñòàé, Õîâäûí Áóëãàí-ßðàíòûí àâòî çàìûã áàðüæ ýõýëíý.

-Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-àëòàé, Õîâä, Áàÿí-ºëãèé, Óâñ, Çàâõàí àéìãóóäûí òºâä ñàíñðûí õîëáîîíû ÂèÑÀÒ ñòàíöûã ñóóðèëóóëàõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Á¿ñèéí ðàäèî ðåëåéí øóãàì, Çàâõàí, Óâñ àéìãèéí òºâèéã õîëáîñîí äàìæóóëàõ áàéãóóëàìæèéã òîîí òåõíîëîãèä øèëæ¿¿ëíý.

Õàíãàéí á¿ñýä:

-×àðãàéòûí ÓÖÑ-ûã áàðüæ, Ýãèéí ãîëûí óñàí öàõèëãààí ñòàíöûã áàðèõ ýõ ¿¿ñâýðèéã èäýâõèéëýí ýðýëõèéëíý. Áàÿíòýýãèéí í¿¿ðñíèé îðäûã ò¿øèãë¿¿ëýí äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí òºâèéã ýð÷èì õ¿÷íèé òºâëºðñºí ýõ ¿¿ñâýðò õîëáîíî.

-Ýðäýíýò-Áóëãàí-̺ðºíãèéí ÷èãëýëèéí àâòî çàìûã áàðüæ ýõýëíý. Õàðõîðèí-Öýöýðëýãèéí àâòî çàìûã àøèãëàëòàä îðóóëíà.

-Àðõàíãàé, Õºâñãºë àéìãèéí òºâä ÀÒÑ, êàáåëü øóãàìûí ºðãºòãºë, øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.

Òºâèéí á¿ñýä:

-Äàëàíçàäãàäûí äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûã àøèãëàëòàä îðóóëíà.

-Äàðõàí-Ýðäýíýò, Íàëàéõ-Ìààíüò-×îéðûí õàòóó õó÷èëòòàé àâòî çàìûã àøèãëàëòàä îðóóëíà. ×îéð-Ñàéíøàíä-Çàìûí-¯¿äèéí àâòî çàìûã áàðüæ ýõýëíý.

-Òºâ, Ñýëýíãý àéìãèéí ñóìäûã íýã öýãýýñ îëîí öýãò ðàäèî õîëáîîíû ñèñòåìýýð õîëáîîæóóëàõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Ãîâüñ¿ìáýð, Äîðíîãîâü, Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìãèéí òºâä ñàíñðûí õîëáîîíû ÂèÑÀÒ ñòàíöûã ñóóðèëóóëàõ àðãà õýìæýý àâíà.

Ç¿¿í á¿ñýä:

-×îéáàëñàíãèéí äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöûí ºðãºòãºë, øèíý÷ëýëèéã äóóñãàí á¿ñèéí õýðýãëýã÷äèéã ýð÷èì õ¿÷íèé íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýðýýð õàíãàæ, õàìðàõ õ¿ðýýã íü ºðãºòãºíº.

-Ýðäýíý ñóì-Áàãàíóóð-ªíäºðõààí-×îéáàëñàíãèéí àâòî çàìûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí áàðèíà.

-×îéáàëñàí, Áàðóóí-óðòûí íèñýõ áóóäëûã øèíý÷ëýí òîõèæóóëíà.

22

-Õýíòèé, Ñ¿õáààòàð, Äîðíîä àéìãèéí òºâèéã õîëáîñîí øèëýí êàáåëèéí ñ¿ëæýý áàéãóóëæ, îéðîëöîîõ ñóì, ñóóðèí ãàçðûí õîëáîîíû òîíîã òºõººðºìæèéã òîîí òåõíîëîãèîð ºðãºòãºí øèíý÷ëýíý.

Íèéñëýëä:

-Óëààíáààòàð õîòûí öàõèëãààí, äóëààí, óñàí õàíãàìæèéí ñèñòåìä øèíý òåõíèê, òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ çàìààð õýðýãëýã÷äèéã íàéäâàðòàé õàíãàíà. Óëààíáààòàð õîòûí åðºíõèé òºëºâëºãººã øèíý÷ëýí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëíý.

-Îðîí ñóóö áàðèõ ñàí á¿ðä¿¿ëæ èðãýäèéí îðîí ñóóöíû õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí õàìò íèéñëýëä òºðèéí àëáàí õààã÷èä, çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí 1000 àéëûí îðîí ñóóöíû öîãöîëáîð áàðèíà.

-Õîòûí çàìûí ñàíãèéí õºðºí㺺ð àâòî çàì, ã¿¿ðèéí øèíý÷ëýëò, çàñâàðûí àæèë õèéõýýñ ãàäíà îðîí ñóóöíû õîðîîëëûí äîòîðõ àâòî çàìûã èæ á¿ðíýýð çàñàæ ñàéæðóóëàõ àæëûã ã¿éöýòãýíý.

-Óëñ õîîðîíäûí ñòàíöûã ºðãºòãºíº.

-Ãýð õîðîîëëûã íýãäñýí áîäëîãî ñõåìèéí äàãóó õºãæ¿¿ëæ, óñàí õàíãàìæ, õîëáîî, òýýâýð, íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëíà. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàí òîãòâîð ñóóðüøèëòàé áàéõ íºõöºëèéã õàíãàæ, òóñëàõ àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëíý.

ĺðºâ. ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÁÎÄËÎÃÎ

Áàéãàëèéí áàÿëãèéã ò¿¿íèé äààö, ÷àäàâõèòàé íü íèéö¿¿ëýí çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ çàìààð ýêîëîãèéí áàðèìæààòàé ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õàíãàõ, îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõ, õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí èðãýíèé ýðõ, ¿¿ðãèéã òîäîðõîé áîëãîæ, áàéãàëü îð÷íûã àðä èðãýä ººðñ人 õàìãààëàõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí áàéãàëü îð÷íû óðò õóãàöààíû áîäëîãî, õºòºëáºðèéã á¿ñ íóòãèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàí ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëíý.

-Áàéãàëü îð÷íû áîäëîãî, àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿàì, íóòãèéí çàõèðãààä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààíû íýãäìýë áàéäëûã õàíãàõ ÷èãëýëýýð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

-Áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é äýâøèëòýä òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèíý.

-Áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé ãîë íººö, áàÿëãèéí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí áîëîí õîìñäëûí ºðòãèéí ¿íýëãýý, ¿ç¿¿ëýëòèéã òîãòîîæ, áàéãàëèéí íººöèéí àøèãëàëò, õàìãààëàëò, íºõºí ñýðãýýëòèéí ñòàíäàðòûã áàòëàí ìºðä¿¿ëíý.

23

-Áàéãàëèéí íººö áàÿëàã àøèãëàñíû áîëîí áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëñíû òºëáºð, õóðààìæèéã øèíý÷ëýí òîãòîîæ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîíî.

-Îéí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëíý. Îéí òóõàé ¿íäýñíèé õºòºëáºð¿¿äèéí ýõíèé ¿å øàòíû çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëíà.

-Àøèãò ìàëòìàëûí îðäûã áàéãàëüä õàëã¿é òåõíîëîãèîð àøèãëàõ ýðõ ç¿é, õÿíàëò, óðàìøóóëëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîíî.

-Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ñ¿ëæýýã ºðãºòãºí, õàìãààëàëòûí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëíà. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí îð÷íû á¿ñèéí èðãýäèéí àìüäðàë, àõóéí íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý.

-Õîâîð, íýí õîâîð àìüòàí, óðãàìàëûã ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà

-Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, àæëûí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëíà. Óñ, öàã óóð, îð÷íû áîëîí áîõèðäîë, öàöðàãèéí õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé òîãòîëöîî, òåõíèê, òåõíîëîãèéã øèíý÷èëíý.

-Áàéãàëü îð÷íû ìýäýýëëèéí ñàíãèéí áîëîí ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã îëîí óëñûí æèøèãò õ¿ðãýíý.

- Èðãýäèéí ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã ºðãºòãºæ, õýðýãæèõ íºõöºëèéã áàòàëãààæóóëñíààð ýçýìøèã÷èä ãàçðûí ¿ðæèë øèìèéã óäààí õóãàöààíä òîãòâîðòîé õ¿ðòýõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

-Ãàçðûã àæ àõóéí ýðãýëòýä îðóóëàõ ñîíèðõëûã íýìýãä¿¿ëýõ, àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð èðãýä, áàéãóóëëàãóóäàä óäààí õóãàöààãààð áàòàëãààòàé ýçýìø¿¿ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

-Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ, òýäãýýðèéí òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõààð ãàçðûã óðò õóãàöààãààð ò¿ðýýñë¿¿ëýõ õºø¿¿ðãèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ õýðýãæ¿¿ëíý.

-Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýõ öºëæèëòèéí ÿâöûí ñóäàëãààã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, òºñëèéí õ¿ðýýíä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëæ öºëæèëò, õºðñíèé ýâäðýëòýé òýìöýíý.

-Ãàçðûí õºðñèéã ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý. Óðãàö íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿í õ¿÷ õ¿ðýõ áîëîìæã¿é ãàçàð ãàðñàí îé, õýýðèéí ò¿éìðèéã óíòðààõ çîðèëãîîð òóíäàñ íýìýãä¿¿ëýõ, òàðèìàë óðãàìëûã ìºíäðººñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é àðãà, òåõíîëîãîîð áýë÷ýýð, îéí õîðòîí, õºíººëò øàâüæ, ìýðýã÷èäòýé òýìöýõ, áýë÷ýýðèéí õîðò óðãàìëûí òàðõàëòûã áàãàñãàõ àæëûã

24

ýð÷èìæ¿¿ëæ, ¿ëèéí öàãààí îãòîíîòîé òýìöýõ òàëáàéã 2000 îíûõîîñ 1,5 äàõèí íýìýãä¿¿ëíý.

-Óëààíáààòàð õîòûí õîã õàÿãäëûã ÿëãàõ, òýýâýðëýõ, çàéëóóëàõ, áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿éãýýð áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð áàéãóóëæ àøèãëàëòàä îðóóëàõ àñóóäëûã öîãöîëáîðîîð øèéäâýðëýíý. Äàðõàí, Ýðäýíýò, ×îéáàëñàí çýðýã òîìîîõîí ñóóðèí ãàçðûí õîã õàÿãäëûã ÿëãàõ, òýýâýðëýõ, çàéëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð áàéãóóëàõ àæëûí ýõíèé ýýëæèéí áýëòãýëèéã õàíãàíà.

-Óëààíáààòàð õîòûí îð÷íû áîõèðäëûã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð àéë ºðõèéã á¿ðýí øàòàëòòàé, ò¿ëø áàãà õýðýãëýäýã çóóõààð äýñ äàðààòàé õàíãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëíà.

-Áàéãàëü îð÷íû õî¸ð òàëûí áîëîí îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëíý. Ýêîëîãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ãàäààä îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí òóñëàìæ äýìæëýãèéã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà

Òàâ. ÁÀÒËÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÃÀÄÀÀÄ ÁÎÄËÎÃÎ

1.Ìîíãîë Óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ òîãòîëöîî, öýðãèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãûã Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäñèéí äàãóó òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëæ, ýíý ñàëáàðò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàðñàí ãàæóóäàë, áýðõøýýëèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâíà. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ, çýâñýãò õ¿÷èí, áóñàä öýðãèéí ¿éë àæèëëàãààíä èðãýíèé õÿíàëò òàâèõ àðãà, õýëáýðèéã òóñãàí ìºðä¿¿ëíý.

-Çýâñýãò õ¿÷èí, õèëèéí öýðãèéí çýâñýãëýë, òåõíèêèéí øèíý÷ëýëèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã òîãòîîæ ýõíèé øàòûã õýðýãæ¿¿ëíý.

-Öýðãèéí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, øèíý÷ëýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëæ, öýðãèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëíý.

-Ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð öýðãèéí àëáûã ãýðýýãýýð õààõ íºõöºëèéã ñàéæðóóëæ íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ìýðãýæëèéí àíãè ñàëáàðûí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé ìýðãýøëèéí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëíý.

-Çýâñýãò õ¿÷íèé áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèé ñóðãàëò, áýëòãýëèéí àãóóëãûã ºíººãèéí çîðèëò, øààðäëàãàòàé íèéö¿¿ëýí ººð÷èëæ áîëîâñðîíãóé áîëãîõûí çýðýãöýýãýýð ¿íäñýí ¿¿ðãýýñýý ãàäíà áàéãàëèéí ãàìøèã, ¿éëäâýðèéí îñëûí õîð óðøãèéã àðèëãàõ, èðãýäýä õ¿ì¿¿íëýãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ñóðãàæ äàäëàãàæóóëíà.

-Öýðãèéí ä¿éö¿¿ëýõ àëáà õààã÷äûã áàéãàëèéí ãàìøèã, ¿éëäâýðèéí îñëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òýäãýýðòýé òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîé ÷èãëýëýýð ñóðãàæ äàäëàãàæóóëíà.

-Çýâñýãò õ¿÷íèé àëáà õààã÷äûã ͯÁ-ûí ýíõèéã ñàõèóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ áýëòãýëèéã õàíãóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëíý.

25

2. Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ, èðãýäèéí àìãàëàí òàéâàí àìüäðàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëíý. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ õèëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî, õèëèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ áîëîí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýýíèéí õýðýãæèëòýä ¿íýëãýý õèéæ, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã îíîâ÷òîé áîëãîíî. Õèëèéí öýðãèéí áèå äààñàí òîãòîëöîîã áèé áîëãîíî.

-Ìîíãîë Óëñûí õèë äàìíàñàí õóëãàéã òàñëàí çîãñîîõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ, ÿëàíãóÿà Óâñ, Çàâõàí, Õºâñãºë, Äîðíîä, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí íóòàãò õèëèéí çºð÷èë ãàðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ýð÷èìæ¿¿ëæ, õèëèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäëûã õàíãàíà.

-Õèëèéí öýðãèéí õîëáîî, òåõíèê õàíãàìæ, óíàëãûã ¿å øàòòàéãààð ñàéæðóóëíà.

-Óëñûí õèëèéí õàìãààëàëòàä îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéã ºðãºíººð òàòàí îðîëöóóëàõ òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

-ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ-òàé áàéãóóëñàí õèëèéí äýãëýìèéí áîëîí áîîìò, ãàðöûí òàëààðõè ãýðýý õýëýëöýýðèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ øèíý÷ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Îðîí íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà îôèöåð, àõëàã÷ íàðûí òîãòâîðòîé àæèëëàõ ñîíèðõëûã áèé áîëãîõ àðãà õºø¿¿ðãèéã á¿ðä¿¿ëíý.

- Îôèöåð, àõëàã÷ íàðûí àõóé õàíãàìæ, íèéãìèéí áàòàëãààã ñàéæðóóëàí òýäýíä ýíãèéí ìýðãýæèë äàâõàð ýçýìøèõýä íü òóñàëíà. Õèë äýýð àëáà õààæ áàéãàà îôèöåð, àõëàã÷ íàðûí ãýð á¿ëèéã àæëûí áàéðààð õàíãàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

-Á¿ñ íóòàãò àþóëã¿é áàéäàë, öýðãèéí èòãýëöëýëèéã áýõæ¿¿ëýõ îëîí òàëò àðãà õýìæýýíä èäýâõòýé îðîëöîæ, öýðãèéí ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëíý.

-Áàéãàëèéí ãàìøèã, ¿éëäâýðèéí òîìîîõîí îñëûí õîð óðøãèéã àðèëãàõàä çîðèóëñàí õºðºí㺠á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýíý.

-¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë èðãýíøèë, ýêîëîãèéí á¿õ òàëûã õàíãàõ, òýäãýýðò ñºðºã íºëººëæ áîëîõ ãàäààä äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéã ñýðýìæëýí çàéëóóëíà.

-Èðãýäèéí àìãàëàí òàéâàí àìüäðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ, èðãýä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëíý.

-Ãàäààäàä àæèëëàæ áàéãàà ººðèéí îðíû èðãýä áîëîí Ìîíãîë Óëñàä àæ òºðæ áàéãàà ãàäààäûí èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëíý.

26

3. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàë, Ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëä òîäîðõîéëñîí çàð÷èì, ÷èãëýëèéã óëñ îðíû áîëîí äýëõèé

äàõèíû øèíý íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëæ, ¿íäýñíèé ÿçãóóð ýðõ àøèã, òîãòâîðòîé õºãæëèéí çîðèëãîä íèéöñýí áèå äààñàí, íýýëòòýé, îëîí òóëãóóðò ãàäààä áîäëîãûã èäýâõòýé ÿâóóëíà. Ãàäààä

áîäëîãûí çàëãàìæ ÷àíàð, íýãäìýë áàéäëûã ýðõýìëýæ, Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýãò ýçëýõ áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã òóóøòàé ¿ðãýëæë¿¿ëíý. Ýíý

çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

Õºðø îðíóóäòàé õàðèëöàõ òàëààð:

-Õºðø îðíóóäòàé òîãòîîñîí ñàéí õºðøèéí íàéðñàã õàðèëöàà, á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààã óëàìæëàë, èòãýëöýëä òóëãóóðëàí ºðãºòãºí õºãæ¿¿ëíý.

-ÎÕÓ-òàé ñàéí õºðøèéí íàéðñàã õàðèëöàà, ýðõ òýãø, õàðèëöàí àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã Ìîíãîë Óëñ, ÎÕÓ-ûí íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé Ãýðýýíèé çààëò, ¿çýë ñàíààíû äàãóó á¿õ ñàëáàð, ÷èãëýëýýð ºðãºòãºí õºãæ¿¿ëæ, õóðèìòëàãäñàí àñóóäëóóäûã çîõèñòîéãîîð øèéäâýðëýíý.

-ÁÍÕÀÓ-òàé ñàéí õºðøèéí íàéðñàã õàðèëöàà, ýðõ òýãø, õàðèëöàí àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã Ìîíãîë Óëñ, ÁÍÕÀÓ-ûí íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé Ãýðýý áîëîí 1998 îíû õàìòàðñàí ìýäýãäëèéí çààëò, ¿çýë ñàíààíû äàãóó òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëíý.

-Õºðø îðíóóäûí õèë îð÷ìûí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõ áîëîí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû áîëîìæ, ÷àäàâõèéã èë¿¿ àøèãëàõ, ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ, ñî¸ë, õ¿ì¿¿íëýãèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëíý.

Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóäòàé õàðèëöàõ òàëààð:

-Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàãò ãàäààä áîäëîãûí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, òóñ á¿ñ íóòãèéí îðíóóäòàé õî¸ð òàëûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëíý.

-Ìîíãîë Óëñûí àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ, ãàäààä õàðèëöààã ºðãºòãºõºä ÀÍÓ-òàé òîãòîîñîí õàðèëöàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ, õàðèëöàà õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàíà.

-ßïîíòîé òîãòîîñîí èæ á¿ðýí ò¿íøëýëèéí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä áàòàòãàæ ºðãºòãºí õºãæ¿¿ëíý.

-Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã Óëñ çýðýã Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòãèéí îðíóóäòàé íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëíý.

-ÀÑÅÀÍ-û ãèø¿¿í îðíóóä, Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä, Êàíàäòàé òîãòîîñîí óëñ òºðèéí õàðèëöààíû ò¿âøèíã àõèóëæ, õàìòûí àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýýã ºðãºòãºí áýõæ¿¿ëíý.

27

-Á¿ãä Íàéðàìäàõ Òóðê Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàõñòàí Óëñ çýðýã Òºâ Àçèéí îðíóóäòàé ò¿¿õ, ñî¸ëûí óëàìæëàëûã ýðõýìëýí íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëíý.

-Ëàòèí Àìåðèêèéí îðíóóäòàé îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí õ¿ðýýíä õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý, òóñ á¿ñèéí íºëºº á¿õèé óëñ îðíóóäòàé õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà òîãòîîõ ÷èãëýëýýð àæèëëàíà.

-Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàã, Ç¿¿í õîéä Àçèéí àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäëààð õî¸ð òàëûí øóãàìààð ñàíàë ñîëèëöîõ, ÿðèà õýëýëöýý èäýâõòýé õèéõ àæëûã òîãòìîëæóóëíà.

Åâðîïûí îðíóóäòàé õàðèëöàõ òàëààð:

-Ìîíãîë Óëñàä àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õàíãàõàä Åâðîïûí îðíóóäòàé òîãòîîñîí õàðèëöàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ, õàðèëöàí àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëíý.

-Åâðîïûí Õîëáîîòîé ò¿íøèéí õàðèëöààãàà áýõæ¿¿ëýí ò¿¿íèé ãèø¿¿í îðíóóä, òóõàéëáàë ÕÁÍÃÓ, Èõ Áðèòàíè, Ôðàíö, Èòàëèòàé õàìòûí àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëíý.

-Åâðîïûí áóñàä îðîíòîé õàðèëöàí àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëíý.

Îéðõè Äîðíîä, Àôðèêèéí îðíóóäòàé õàðèëöàõ òàëààð:

-Ìîíãîë Óëñûí íýýëòòýé ãàäààä áîäëîãûí õ¿ðýýíä Îéðõè Äîðíîä, Àôðèêèéí îðíóóäòàé õàðèëöààãàà ºðãºòãºæ, ÿëàíãóÿà õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëíý.

ͯÁ, îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàõ òàëààð:

-ͯÁ, ò¿¿íèé ñèñòåìèéí áîëîí îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ, òýäãýýðèéí õ¿÷, áîëîìæèéã óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ¿ð á¿òýýëòýé àøèãëàõûã ÷àðìàéí àæèëëàíà.

-Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí àþóëã¿é áàéäàë, öºìèéí çýâñýãã¿é ñòàòóñûí òóõàé ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí òîãòîîë, öºìèéí çýâñãýýñ àíãèä áàéõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýí öºìèéí çýâñýãã¿é ñòàòóñàà îëîí óëñûí õýìæýýíä õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëíà.

-Ýâñýëä ¿ë íýãäýõ õºäºë㺺í, 77-ãèéí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ, õºãæèæ áóé îðíóóäûí íèéòëýã çîðèëãî áîëîí ººðèéí îðíû ¿íäýñíèé ýðõ àøèãò íèéöñýí àñóóäëóóäààð õàìòðàí àæèëëàæ, Óìàðä-ªìíºäèéí õîîðîíäûí ÿðèà õýëýëöýýã óðàãøëóóëæ, òîõèðîëöîîíä õ¿ðýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëíý.

-Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ºìíº áîëîí îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýðýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëíý.

28

-Õ¿íèé ýðõ, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéíõíèé áàéäëûã ñàéæðóóëàõ, ¿íäýñòýí äàìíàñàí àñóóäëóóä, òóõàéëáàë çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðýã, àëàí õÿäàõ ¿éë àæèëëàãàà, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñòîé òýìöýõýä ÷èãëýñýí îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýðò íýãäýõ áîëîìæèéã ñóäàëæ, ýíý ÷èãëýëýýð îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàíà.

Îëîí òàëò ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ òàëààð:

-Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàã, Ç¿¿í õîéä Àçè, Òºâ Àçèéí àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäëààðõ îëîí òàëò ¿éë ÿâö, ÿðèà õýëýëöýý, á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí èíòåãðàöèä ¿ð àøèãòàé îðîëöîõ îíîâ÷òîé õýëáýðèéã ñîíãîæ àæèëëàíà.

-ÀÑÅÀÍ-û Á¿ñèéí ÷óóëãà /ÀÐÔ/-ûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ, ÀÏÅÊ, Àçè-Åâðîïûí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí îëîí òàëò ÿðèà õýëýëöýýíä îðîëöîíî.

Ãàäààä ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã äýìæèõ ÷èãëýëýýð:

-Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí íýãäìýë áàéäëûã õàíãàæ, ãàäààä ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã óëñ îðíûõîî íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òóëãàìäñàí çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëíà.

-Õàíäèâëàã÷ îðíóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ, ãàäààä õóäàëäààíû òààëàìæòàé íºõöºëèéã õàíãàõ, ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéí ýðõ àøãèéã ãàäààä îðíóóäàä õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð:

-Ìîíãîë Óëñûí èðãýä ãàäààäàä çîð÷èõ íºõöºëèéã õºíãºâ÷ëºõ, õèëèéí ÷àíàäàä ñóðàëöàõ, õºäºëìºð ýðõëýõ íºõöºëä õóóëü ýðõç¿éí àëü áîëîõ òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëæ, êîíñóëûí ¿éë÷èëãýýã îëîí óëñûí æèøèãò õ¿ðãýíý.

Ñî¸ë, õ¿ì¿¿íëýãèéí õàðèëöààíû ÷èãëýëýýð:

-Ãàäààä îðíóóäòàé õ¿ì¿¿íëýãèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõäýý èðãýä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îðîí íóòãèéí çàõèðãààòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ àñóóäëûã àíõààðíà.

-Áîëîâñðîë, ñî¸ë, óðëàã, ñïîðò, ìýäýýëëèéí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ñàíãóóäòàé èäýâõòýé õàðèëöàæ, øààðäëàãàòàé ãýðýýíä íýãäýí îðæ, õ¿ì¿¿íëýãèéí îëîí óëñûí àðãà õýìæýýíä Ìîíãîë Óëñûí îðîëöîîã èäýâõæ¿¿ëíý.

-Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ñî¸ëûã ñóðòàë÷ëàõ çàìààð Ìîíãîë Óëñûã ñîíèðõîã÷, òàëàðõàã÷äûí ýãíýýã ºðãºòãºõ ÷èãëýëýýð àæèëëàíà.

29

-Õèëèéí ÷àíàä äàõü ìîíãîë ãàðàëòàé õ¿ì¿¿ñòýé õàðèëöàà, õîëáîîãîî ºðãºòãºæ, õ¿÷, áîëîëöîîã íü àøèãëàõ, äýìæèõ áîäëîãî ÿâóóëíà.

Çóðãàà. ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÕßÌÐÀËÛà ÀÐÈËÃÀÕ,ÄÝà ÆÓÐÌÛà ÁÝÕƯ¯ËÝÕ ÁÎÄËÎÃÎ

1.Òºðèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìýíäýý ¿ð íºëººòýé, øóóðõàé ¿éë÷èëæ, òýäíèé ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàõ, øóäðàãà ¸ñûã õýâø¿¿ëýõ, ñàéí çàñàãëàëûã á¿ðä¿¿ëýõèéã çîðèíî. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä:

-Çàñãèéí ãàçàð, ÿàì, àãåíòëàã, çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ, ò¿¿íèé óäèðäëàãûí òóõàé õóóëèéí íýãäñýí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëíý.

-Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãûí ýðõ, ¿¿ðãèéí õóâààðèëàëò, çîðèëò, ÷èã ¿¿ðýã, ¿éë àæèëëàãààíû õýòèéí òºëºâ, á¿òöèéã îíîâ÷òîé áîëãîæ, àæèë ¿¿ðãèéí äàâõàðäàë, õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé õèéäýãäëèéã àðèëãàíà.

-Òºðèéí çàõèðãàà, òºðèéí àëáàíû øèíýòãýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëæ, òºðèéí àëáàíû àæèëòíû ìýäëýã ÷àäâàðûã àõèóëæ, òºðèéí áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ õºòºëáºð, òºñºë àðãà õýìæýýã ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëíý.

-Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ òàòâàð, ñàíõ¿¿, íèéãìèéí äààòãàë, èðãýíèé á¿ðòãýë, ýð¿¿ë àõóé, ãàçàð ýçýìøèõ çºâøººðºë îëãîõ çýðýã õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, øóóðõàé áàéäëûã õàíãàíà.

-Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëòèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîí øèíý òîãòîëöîîíä îðæ, òºðèéí àëáûã îíîâ÷òîé, çàðäàë áàãàòàé àæèëëàõ çîõèîí áàéãóóëàëòàíä øèëæèíý.

-Õóóëèéí äàãóó îëãîäîã çºâøººðë¿¿äèéí äàâõàðäëûã àðèëãàæ, õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã áàòëàí ìºðä¿¿ëýõ çàìààð îëãîõ çºâøººðºë, òóñãàé çºâøººðëèéí òîîã áàãàñãàõ àðãà õýìæýý àâíà. Õóóëü áóñààð çºâøººðºë îëãîõûã çîãñîîíî.

-Õóóëü òîãòîîìæèéã íèéòýä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ àæèëëàãààíû àðãà õýëáýðèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ýíý ÷èãëýëýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëæ, àëáàí áóñ ñóðãàëòûã äýìæèíý. Òºðèéí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñ¿ëæýýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîæ, îð÷èí ¿åèéí òåõíîëîãèéí ¿íäñýí äýýð íàéäâàðòàé øóóðõàé áàéäëûã íü õàíãàõ àðãà õýìæýý àâíà. Òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä ñîëèëöîõ ìýäýýëëèéí ñòàíäàðòûã òîãòîîæ ìºðä¿¿ëíý.

-Ãàäààäûí èðãýäèéí á¿ðòãýë, õÿíàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýý áàéãóóëíà.

-Èðãýä ººðèéí ñîíãîñîí èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë, ò¿¿íýýñ áàéãóóëñàí ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ áîëîëöîîã ºðãºæ¿¿ëíý.

30

-Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûã äýìæèæ, òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä áîëîí ÿëàíãóÿà íèéãìèéí ñàëáàðò îðîëöîîã íü ºðãºæ¿¿ëíý.

- Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ çàðèì ãàçàð, õýëòýñ, àãåíòëàãûí îðîí íóòàã äàõü ñàëáàðûã íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ Çàñàã äàðãàä õàðúÿàëóóëíà.

-Çàñãèéí ãàçàð, ¿éëäâýð÷íèé áàéãóóëëàãà, àæèë îëãîã÷äûí íýãäñýí õîëáîîíû ãóðâàí òàëò ò¿íøëýë, õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé ãýðýý áàéãóóëàõ ¿íäñýí äýýð òºðèéí çàðèì àæèë, ¿éë÷èëãýýã òýäíýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Õàðàà õÿíàëòã¿é õ¿¿õýä, ãýð îðîíã¿é õ¿ì¿¿ñ, àðõàã àðõè÷äûí òàëààð òóñãàé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, òýäíèéã íèéãýìø¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëíà.

-Çàìûí õºäºë㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûã äýýøë¿¿ëæ, öàãäààãèéí ýðã¿¿ë, çîõèöóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû àðãà õýëáýðèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîí óíàëãà, òåõíèê õýðýãñëýëèéã øèíý÷èëíý.

-Õîò, ñóóðèí ãàçðûí öàãäààãèéí ýðã¿¿ë, æèæ¿¿ðèéí õ¿ðòýýìæ, øóóðõàé áàéäëûã ñàéæðóóëæ èðãýäèéí àìãàëàí òàéâàí, àþóëã¿é àìüäðàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ èðãýä-öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëíý.

2. Òºðèéí àëáàíû õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàí, íýð õ¿íäèéã ºðãºæ, ÷àäâàðæóóëíà.

-Òºðèéí àæèëòíû ìýäëýã ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ õýðýãöýýã òîäîðõîéëæ, óã õýðýãöýýã õàíãàõ ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð øààðäàõã¿é ñóðãàëòûí øèíý õýëáýðèéã íýâòð¿¿ëýõèéí çýðýãöýý òýäíèéã äîòîîä, ãàäààäûí äèïëîìûí äàðààõü ñóðãàëòàä òîäîðõîé áîäëîãî, ÷èãëýëòýéãýýð õàìðóóëæ, òºðèéí àëáàí õààã÷äûí ìýðãýøèë, óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëíý.

-Óëñ òºðèéí á¿õ àëáàí òóøààëòàí áîëîí òºð, çàñãèéí ºíäºð àëáàí òóøààëä àæèëëàõ õ¿ì¿¿ñèéí ºì÷, îðëîãûí á¿ðòãýëèéã ñàéæðóóëæ, àâèëãàëòàé òýìöýõ ãýðýýòýé àæèëëóóëíà.

-Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëæ, ìýðãýæëèéí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ àøãèéã óëñ òºðèéí äàðàìò øàõàëòààñ õàìãààëàõ ¿ð àøèãòàé ìåõàíèçì á¿ðä¿¿ëæ, á¿õ øàòíû òºðèéí àæèëòíû àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëò, àæëûí ÷èã ¿¿ðãèéã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ ä¿ãíýõ, óðàìøóóëàõ, õàðèóöëàãà òîîöîõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëíý.

-Òºñâèéí îðëîãûí á¿ðä¿¿ëýëò, çàðöóóëàëò, òºðèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãèéí àøèãëàëò, õàäãàëàëò, õàìãààëàëò, òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí áàéäàëä òàâèõ õÿíàëòûã ÷àíãàòãàí ¿ð íºëººã íü äýýøë¿¿ëæ, òºñâèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä õºíäëºíãèéí õÿíàëò õèéæ áàòàëãààæóóëäàã æóðìûã õýâø¿¿ëíý.

31

-Òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãààñ èðãýä, õýðýãëýã÷äèéã äàðàìòëàõ, ìîíîïîëü áàéäëàà áóðóóãààð àøèãëàõ àëèâàà èëðýëòýé òýìöýõ, ýíý çîðèëãîîð òºðèéí áàéãóóëëàãààñ èðãýäèéí òàâüñàí õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ, õÿíàëò òàâèõ íèéòèéí ãýðýýíèé æóðàìòàé áîëãîíî.

3.Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëæ, õóóëèéí õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëíà.

-Õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëººã ñóäàëæ, õÿíàëò øèíæèëãýý õèéæ, ¿íýëãýý ºãºõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîíî.

-Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

-Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã 2004 îí õ¿ðòýë øèíý÷ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã áîëîâñðóóëàí Óëñûí Èõ Õóðàëä îðóóëæ áàòëóóëíà.

-Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãà áèé áîëãîæ, õ¿íèé ýðõèéí ÷èãëýëýýð íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèä Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã íèéö¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Õóóëü, ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí òýãø áàéäëûã õàíãàíà.

-Àðõèâûí ñàí õºìðºãèéí õàäãàëàëò, õàìãààëàëòûí íàéäâàðòàé áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, òºðèéí àëáàí õýðýã õºòëºëòèéã ýìõ öýãöòýé, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà õýìæýý àâíà.

-Îþóíû ºì÷èéí çîõèöóóëàëòûã äýëõèéí æèøèãò íèéö¿¿ëýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëæ, îþóíû ºì÷èéí õîëáîãäîëòîé õóóëü òîãòîîìæèéã îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýðò íèéö¿¿ëíý. Yíäýñíèé áîëîí óëàìæëàëò îþóíû á¿òýýë, òåõíîëîãèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

-Òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëò, óÿëäàà õîëáîî, õàðèóöëàãûã ñàéæðóóëæ, ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäëûã õàíãàíà.

4. Àâèëãàë, õýýë õàõóóëü, ãýìò õýðýãòýé øèéäâýðòýé òýìöýæ, òýäãýýðèéí áèé áîëîõ õºðñèéã àðèëãàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëíý.

-Àâèëãàëòàé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý.

-Çýâñýãò äýýðýì, õàð òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõ, áîðëóóëàõ, ìºíãºí òýìäýãò õóóðàì÷ààð ¿éëäýí ã¿éëãýýíä îðóóëàõ çýðýã øèíý òºðëèéí îíö íîöòîé ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëíà.

-Îðëîãûí òàòâàð, ãààëèéí ¿íýëãýý, òàòâàð íîãäóóëàëò, ëèöåíç, çºâøººðºë îëãîõ çýðãýýð òºðèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñíèé òºëºº øàí õàðàìæ àâàõ ÿâäëûã òàñëàí çîãñîîíî.

32

-Õóâü÷ëàë, ãààëü, òàòâàð, áàíê, ìºðäºí áàéöààõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé á¿äãýð÷ áàéãàà õýðã¿¿äèéã øàëãàí òîãòîîæ, ¿ð ä¿íã èðãýäýä èë òîä ìýäýýëæ áàéíà.

-Ø¿¿ã÷äèéí ñàõèëãà, ¸ñ ç¿éí áàéäàëä îëîí íèéòýýñ òàâèõ õÿíàëòûí òîãòîëöîî áèé áîëãîæ, ø¿¿ã÷èéã ýã¿¿ëýí òàòàõ, îãöðóóëàõ, òýäýíä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ìåõàíèçìûã òºëºâø¿¿ëíý.

-Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñòðàòåãè òºëºâëºãººã ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëíý.

__________îÎî_____________

33