No: 60, 200646

Semra KILIÇ, Ali ÝNCE, Hasan ÖZÇELÝKSüleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü,

32260 ISPARTA

Türkiye'nin Ekonomik Deðer TaþýyanGeofitlerinden Corydalis solida subsp. solida

ve Corydalis conorhiza (Fumariaceae)'ninAnatomik Özellikleri

15, 60, 46-54 2006

Ekoloji

ÖzetTürkiye'de pek çok geofit doðal olarak yetiþmektedir. Bunlardan önemli bir kýsmý

endemiktir. Son zamanlarda ekonomik önemi olan pek çok geofit antropojenik baskýfaktörlerinin tehdidi altýnda kalmýþtýr. Bu nedenle geofitlerin tehdit faktörlerinin, korumastatülerinin ortaya konmasý ve biyolojik özelliklerinin bilinmesi öncelik taþýmaktadýr.

Bu çalýþmada, Türkiye'de yayýlýþ gösteren Corydalis (Fumariaceae) cinsine ait 2taksonun (Corydalis solida subsp. solida ve Corydalis conorhiza) anatomik özellikleriincelenmiþtir. Taksonlarýn kök, gövde ve yaprak gibi çeþitli organlarýnýn anatomik yapýsýortaya konulmuþtur. Otsu gövdelerin öz bölgeleri uzunlamasýna oluklu bir yapý gösterenkanal þeklini almýþtýr. Ýncelenen taksonlarýn gövdelerinde farklý sayýda ve büyüklükteiletim demeti bulunur. Her iki taksonda da kambiyuma rastlanmamýþtýr. Kök öz bölgesiksilem (metaksilem) elemanlarýyla kaplýdýr. Yaprak amfistomatik, mezofil izolateraldir.Stoma indeks oranlarý C. solida subsp. solida için 0,8645, C. conorhiza için 0,9952 olaraktespit edilmiþtir. Çevresel baský faktörleri ve taksonlarýn durumu arazi gözlemlerinedayanarak ilgili literatürlerin ýþýðýnda irdelenmiþtir.

Anahtar Kelimeler: Anatomi, bitki tahribi, biyoçeþitlilik, Corydalis.

The Anatomical Characteristics of two Economically Important Geophytes of Turkey: Corydalis solida subsp. solida

and Corydalis conorhiza (Fumariaceae) Abstract

Many geophytes in Turkey are grown naturally and a considerable amount of themare endemics. Recently most economically important geophytes have becomeendangered due to anthropogenic pressure factors. Therefore, understanding of theirbiological characteris-tics, threat factors and protection statuses deserve specialimportance.

In this study, the anatomical characteristics of two taxa, Corydalis solida subsp. solidaand Corydalis conorhiza, belong to the genus Corydalis (Fumariaceae) distributed naturallyin Turkey were investigated. Detailed explanations of root, stem and leaf anatomies aredescribed. The herbaceous stems are turned into an empty canal. The vascular bundle indifferent size and numbers drew our attention to the stems of the investigated taxa. Thestems have no cambium in both C. solida subsp. solida and C. conorhiza. The root iscovered with xylem (metaxylem) components. The leaves are amphistomatic type andmesophylles are isolateral. Anthropogenic factors and status of the taxa are discussed inthe light of literatures and our field observations.

Keywords: Anatomy, biodiversity, Corydalis, endangered plants.

GÝRÝÞTabiatta en büyük harika olay, þüphesiz ki canlý

çeþitliliðidir. Ýnsanoðlu da bu çeþitliliðin bir üyesidir.Gün geçtikçe biyolojik çeþitliliðin azalmasý veyadoðanýn tahribi, tek baþýna insanoðlunun ortayaçýkardýðý küresel bir sorundur. Doða korumanýnamacý da biyolojik çeþitliliðin ve habitatlarýnýn(biyotop) korunmasýdýr. 18. yüzyýldan bu yana türölümlerinin hýzlandýðý açýkça söylenebilir. Zama-nýmýzda günlük olarak 70-300 arasýnda canlý türü

antropojenik faktörler sebebiyle yeryüzündenkaybolmaktadýr. Sadece tropiklerde yok edilenormanlar nedeniyle yýllýk ortalama 17500 türün yokolduðu kaydedilmektedir (Çolak ve Sorger 2004).

Türk halkýnýn çoðunluðu kýrsal kesimdeyaþamasý nedeniyle bitkileri yakýndan tanýr vekullanýmý konusunda önemli derecede bilgi vetecrübeye sahiptir. Gýda, baharat, ilaç vs. ihtiyaçlarýgenelde doðadan saðlanýr (Öztürk ve Özçelik 1991).

Yeryüzünde yaklaþýk 320 türü bulunan

(Heywood 1993) Corydalis DC. cinsi Türkiye'de 22taksonla temsil edilmektedir (Güner ve ark. 2000).Bu taksonlardan 8'i endemik ve tamamý geofittir.Ayrýca ilaç sanayiinde oldukça büyük öneme sahipbir cinstir. Yumrularý yiyecek olarak kullanýlmakta,toprak üstü kýsýmlardan kurutulup çayý yapýlmak-tadýr. Ayrýca çiçekçilikte ve peyzaj tasarýmlarýnda süsbitkisi olarak deðerlendirilebilmektedir (Öztürk veÖzçelik 1991). Metcalfe ve Chalk (1957) tarafýndanPapaveraceae familyasýnýn genel anatomik özellikleriaçýklanmýþ ve Corydalis solida L. taksonunun ana-tomik yapýsýndan kýsaca bahsedilmiþtir. Davis(1965), Türkiye'de yayýlýþ gösteren üyelerini 11takson olarak belirtilmiþtir. Özçelik (1998), C.rutifolia (Sibth. & Sm.) DC.’nin Doðu Anadolu'dayetiþen populasyonlarýný taksonomik ve morfolojikaçýdan incelemiþ; Flora of Turkey'de (Davis 1965)belirtilen ayýrt edici karakterlerin varyasyongöstermesi sebebi ile alt tür ayýrýmýnda karþýlaþýlanzorluklara dikkat çekmiþ ve çözüm getirmiþtir(Özçelik 1998). Liden (1995) bu genusun reviz-yonunu yaparak Türkiye'de 22 takson olduðunubelirtmiþtir. Ancak C. solida subsp. solida taksonununsistematik pozisyonu hakkýnda herhangi bir bilgivermemiþtir. Ayný araþtýrýcý daha önceden yaptýðý birçalýþmasýnda (Liden 1991), C. henrikii L. taksonununkromozom yapýlarýný incelemiþ ve kromozomsayýsýný 2n= 16 olarak belirlemiþtir. Her iki çalýþ-mada da ilgili cinsin anatomik yapýlarýna iliþkin herhangi bir bilgi verilmemiþtir.

Bu çalýþmada Türkiye'nin önemli geofitlerindenolan Corydalis taksonlarýnýn tehdit faktörleri, korumastatüleri ve biyolojik özelliklerinin belirlenmesiamacýyla iki taksonunun anatomik özellikleri ortayakonulmuþtur.

MATERYAL VE METOTBu çalýþmanýn materyali Corydalis cinsine ait 2

taksondan seçilmiþtir. C. conorhiza Ledeb. örnekleriA8 Rize Ýkizdere, Anzar köyü, Derebaþý Mevkii,2500-2600 m yükseklikteki çayýrlýk alandan toplan-mýþtýr. C. solida (L.) Swartz subsp. solida örnekleri C3Isparta, Aksu, Pýnargözü Mesireliði, 1500 m Pinusnigra Arn. ormaný altlarý ve açýklarýndan toplan-mýþtýr. Örneklerin bazýlarý %70 'lik alkol içindemuhafaza edilmiþtir. Geri kalan örnekler SüleymanDemirel Üniversitesi Herbaryum'unda korun-maktadýr.

Materyallerin kök, gövde ve yapraklarýndan el ilekesitler alýnmýþ ve %50'lik gliserin içerisinde 24 saatbekletilmiþtir. Lam üzerine yerleþtirilen kesitler safsu ortamýnda incelenmiþtir. Ýncelemelerde Sartur

reaktifi (Baytop 1972) kullanýlmýþtýr. Lamelin etrafýkanada balsamý ile kapatýlarak daimi preparatlarhaline getirilmiþtir. Bu preparatlardan anatomikyönden dikkati çeken özelliklerin fotoðraflarýçekilmiþtir. Yapraklarýn alt ve üst yüzeylerindenalýnan kesitlerde mm2'deki stoma sayýsý, stomaindeksi ve stoma indeks oranlarý belirlenmiþtir. Bu-nun için kesitler 10 X objektif ve 1 mm2'lik okülerile incelenip sayýmlarý yapýlmýþtýr. Çalýþmalardagenel anatomik çalýþma yöntemlerinden faydala-nýlmýþtýr (Meidner ve Mansfield 1968). Ýlgilitaksonlarýn çevresel baskýlarý üzerine yapýlan tartýþ-malar literatür ýþýðýnda arazi gözlemlerininsentezinden ibarettir. Anatomik kesitlerde þekillerinsýralanmasý tür sýrasýna göre (1: C. solida subsp.solida, 2: C. conorhiza) yapýlmýþtýr. Metin içersindeanatomik yapý kök, gövde, yaprak sýrasý ile veril-miþtir. Tekrar eden taksonlarda cins isimleri baþ harfiile kýsaltýlmýþ ve otör kullanýlmamýþtýr.

BULGULARKökte Anatomik YapýCorydalis solida subsp. solidaEn dýþta koruyucu doku olarak bulunan

ekzoderma 3-4 hücre sýralý, oval veya yuvarlakþekilli, mantarlaþmýþ hücrelerden oluþmaktadýr.Epiderma parçalandýðý için ayýrt edilememektedir.Korteks 4-5 hücre sýrasýndan oluþur. Endodermabelirgin olarak ayýrt edilememektedir. Periskl tekhücre sýralý parenkima hücrelerinden oluþur.Merkezi silindir floem ve ksilem elemanlarýylakaplýdýr. Floem elemanlarý bazý bölgelerde oldukçayoðun gözlenmektedir. Protoksilem hücreleriksilem kollarýnýn ucuna doðru radyal olarakuzanmaktadýr. Metaksilem trake ve trakeidlerdenoluþmaktadýr (Þekil 1a).

Corydalis conorhiza En dýþta koruyucu doku olarak bulunan ekzo-

derma 4-6 hücre sýrasýndan oluþmaktadýr. Epidermaparçalandýðý için ayýrt edilememektedir. Korteks; 7-8 hücre sýralý, kalýn çeperli, oval þekilli parenkimahücrelerinden oluþmuþtur. Endoderma tek sýralýdýrve çeper kalýnlaþmasý 4 yönlüdür. Periskl 1 sýralý veküçük parenkimatik hücrelerden meydana gelmiþtir.Daha sonra floem ve ksilemden meydana gelen vegeniþ bir alaný kaplayan merkezi silindir yer alýr.Parenkimatik öz bulunmayan merkezi silindirmetaksilem ile doludur. Protoksilem kol ucunadoðru radyal olarak uzanýr (Þekil 2a).

Toprak Üstü Gövdelerde Anatomik YapýCorydalis solida subsp. solidaEn dýþta tek hücre sýrasýndan oluþan epiderma

No: 60, 2006 47

Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis ... Ekoloji

S. KILIÇ, A. ÝNCE, H. ÖZÇELÝKEkoloji

yer alýr. Epiderma üzeri oldukça kalýn bir kutikulatabakasý ile kaplýdýr. Epidermanýn altýnda bir hücresýrasýndan oluþan hipoderma tabakasý yer alýr.Hipodermayý oluþturan hücreler epidermishücrelerine oranla daha büyük, iç ve dýþ teðetselçeperleri bombeli, radyal çeperleri ise dahadüzgündür. Bu tabakanýn altýnda geliþmiþ birkollenkimatik doku tabakasý (laküner kollenkima)gövdeyi çepeçevre sarmaktadýr. Bu tabaka gövdeninkavisli kýsýmlarýnda daha yoðun (2-3 tabaka veçeperleri daha kalýn) gözlenmektedir. Korteks 7-8hücre tabakasýndan oluþmaktadýr. Korteksioluþturan parenkima hücreleri oval veya yuvarlakþekilli olup merkeze doðru gidildikçe hücrelerbüyümekte ve hücreler arasý boþluklarý fazlalaþ-maktadýr. Bu tabakanýn ilk 3 veya 4 hücre sýrasýndakiparenkima hücreleri bol kloroplast ihtiva ederekklorenkimayý oluþturmaktadýr. Ýletim demetleri birhalkada 4 tane büyük, 2-6 arasýnda deðiþebilensayýlarda olan küçük koleteral iletim demetimevcuttur. Kambiyum net olarak gözlenememiþtir.Öz bölgesi parenkima hücrelerinin parçalanmasýsonucunda oluþan bir boþluk olarak bulunmaktadýr(Þekil 1b, c, d).

Corydalis conorhizaEpiderma dokusu 1 sýralý izodiyametrik hüc-

relerden oluþmuþtur. Üzerinde nispeten kalýnsayýlabilecek bir kutikula tabakasý bulunur. Epider-manýn altýnda 1 hücre sýrasýndan oluþan hipodermabulunur. Hipodermayý oluþturan hücreler epidermahücrelerine oranla daha büyük, dikdörtgenimsi veyer yer oval þekillidir. Korteksin epidermayakýnlarýndaki 4-5 sýralý parenkima hücreleri yoðunkloroplastlýdýr (klorenkima). Korteksin geri kalan 5-6 tabakasý oval þekilli, hücreler arasýnda yer yerboþluklarý bulunan parenkima hücrelerinden oluþur(Þekil 2c). Ýletim demetleri bir halkada 2 veya 3 adetve kolleteral tiptedir. Kambiyum net olarakgözlenememiþtir. Merkezi silindir; öz bölgesinioluþturan, parenkimatik dokuyu teþkil eden hücre-lerin parçalanmasý sonucunda oluþan boþluk olarakbulunur (Þekil 2b, c, d).

Toprak Altý (yumru) Gövdelerde AnatomikYapý

Corydalis solida subsp. solidaToprak altýnda bulunan yumru gövdeden alýnan

enine kesitlerde, en dýþta mantar doku yer al-maktadýr. Bu doku, yassý hücrelerden oluþmuþtur.Mantar tabakasý genellikle 4, nadiren 5 hücresýrasýndan oluþur. Mantar dokunun altýnda, paren-kimatik dokudan oluþan korteks tabakasý bulunur.

Korteksi oluþturan parenkima hücreleri yuvarlak,basýk þekillidir ve yoðun niþasta taneleriiçermektedir (Þekil 1e).

Corydalis conorhizaToprak altýnda bulunan yumru gövdeden alýnan

enine kesitlerde, en dýþta mantar doku yer alýr. Budoku yassý hücrelerden oluþmuþtur; genellikle 10,nadiren 11 hücre sýrasýndan oluþmaktadýr. Mantardokunun altýnda parenkimatik hücrelerden oluþankorteks tabakasý bulunur. Korteks hücreleriyuvarlak, basýk þekillidir ve yoðun niþasta taneleriiçermektedir (Þekil 2e).

Þekil 1a. C. solida subsp. solida'nýn kök enine kesiti.Ek: Ekzoderma; Ko: Korteks

Þekil 2a. C. conorhiza'nýn kök enine kesiti.Ek:Ekzoderma; Ko: Korteks; En: Endoderma; F: Floem; Ks: ksilem

No: 60, 200648

Yaprakta Anatomik YapýCorydalis solida subsp. solidaYapraðýn enine kesiti incelendiðinde alt ve üst

epidermanýn ince bir kutikula ile kaplý olduðugörülmektedir. Üst epiderma hücreleri alttakilereoranla daha düzgün ve büyüktür. Mezofil tamamenpalizat parenkimasýndan meydana gelmiþ olupyaprak izolateraldir. Palizat parenkimasý hücreleriuzun, silindirik yapýda ve hücreleri arasýnda boþlukçok azdýr. Ýletim demetleri kolateral tiptedir (Þekil1f). Yaprak yüzeysel kesitleri incelendiðindeyapraðýn her iki yüzeyinde de bulunan stomalar(amfistomatik) alt yüzeyde (23,2394) üst yüzeyeoranla (20,0923) daha yoðundur (Tablo 1). Stomalaroval þekilli olup anomositiktir. Stomalar 4 epidermahücresi tarafýndan kuþatýlmýþtýr (Þekil 1g, h).

Corydalis conorhizaYapraðýn enine kesiti incelendiðinde alt ve üst

epidermanýn ince bir kutikula tabakasý ile kaplýolduðu gözlenmektedir. Üst epiderma hücrelerialttakilere oranla daha düzenli ve büyüktür. Mezofiltamamen palizat parenkimasýndan meydana gelmiþolup yaprak izolateraldir. Palizat hücrelerinin üstepidermaya yakýn olanlarý uzun silindirik yapýda veoldukça bol kloroplastlý, hücreleri arasýnda boþlukyok denecek kadar az, orta kýsýmdaki palizathücrelerinin ise boylarý kýsalýp kalýnlaþarak küt þekilalmaktadýr. Yaprak ayasýnda bulunan iletimdemetleri kollateral tiptedir (Þekil 2f). Yaprak yüzey-sel kesitleri incelendiðinde yapraðýn amfistomatikolduðu yapraðýn her iki yüzeyinde bulunanstomalarýn alt yüzeyde (14,3224) üst yüzeye oranla(14,2547) daha yoðun olduðu görülmüþtür (Tablo1). Stomalar oval þekilli olup anomositiktir vestomalar çoðunlukla 4, nadiren 5 epiderma hücresitarafýndan kuþatýlmýþtýr (Þekil 2g, h).

TARTIÞMASon yüzyýlda (özellikle 1960'lý yýllardan sonra)

ticareti artan yabani çiçek soðanlarý bir yandan ülkeekonomisine katký saðlarken diðer taraftan bilinçsiztoplama ve dýþ satýmý Türkiye florasýna önemliderecede zarar vermiþtir (Ekim ve ark. 1991). Bunedenle geofitlerin biyoçeþitliliðinin tespitinde veçevre korumada önemli sorunlar yaþanmaktadýr. Busorunlarýn baþýnda yasadýþý yollarla geofitlerinyurtdýþýna kaçýrýlýþý gelmektedir.

Bitki kaçakçýlýðýnýn en önemli vasýtalarýndanbirisi eko-turizmdir. Milli parklarýn aðýr koruma

Tablo 1. Yapraklarda stoma indeksine iliþkin ölçüm deðerleri (1 mm2).

Þekil 1b. C. solida subsp. solida'nýn toprak üstü gövdesinin enine kesiti. E: Epiderma; Ko: Korteks; Ob: öz boþluðu; Id: Ýletim demeti

Þekil 1c. C. solida subsp. solida'nýn toprak üstü gövdesi-nin enine kesiti. K: Kutikula; E: Epiderma; Kl: Kollenkima; Ko: Korteks

Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis ... Ekoloji

No: 60, 2006 49

þartlarýna raðmen Antalya tarafýndan gelen eko-turizm þirketleri aracýlýðýyla Isparta'daki MilliParklardan bitkilerin kaçýrýldýðý tarafýmýzdan çeþitlivesilelerle dile getirildi. Problemin çözümü olarakda Valilik birimlerinden Kültür ve TurizmMüdürlükleri veya Çevre ve Orman Ýl Müdür-lükleri bünyesinde konuya yakýn akademisyenlerindanýþmanlýk yaptýðý bir komisyon tarafýndan kontroledilmesi gerektiði; böyle durumlarda güvenlikgüçleriyle iþbirliði yapýlmasý ve konuya duyarlývatandaþlarýn ilgili kurumlara bu konulara ihbardabulunabileceðini belirttik. Eko-turizmden geofitlerbaþta olmak üzere Türkiye florasýnýn zarargörmesini önlemek için turizm planlarýnýn ve ulusaldað yönetimlerinin bir temele oturtulmasý gerekir.Her çeþit alanda her türlü faaliyet yerine loka-litelerin önemine göre hizmet amaçlý sýnýflan-dýrýlmasý önem taþýmaktadýr. Her daðýn hiç olmazsaticari deðer taþýyan bitkilerinin geofitler baþta olmaküzere mahalli idareler yönetiminde kurularak küçükbahçelerle hem eko-turizmi canlandýrmýþ hem debitkisel gen kaynaklarýmýzý korumuþ olabiliriz.

C. conorhiza taksonu eko-turizmin yoðun olarakyapýldýðý bir yörede yayýlýþ göstermektedir. C. solidataksonu üzerinde sistematik çalýþmalar henüztamamlanmamýþtýr. Ýlgili cinsin revizyonunu yapanLiden (1995), revizyon çalýþmasýný ex-situ ortamda(kültür) yetiþtirilen örneklere dayanarak yapmýþtýr.Bu durum hem Türkiye'den bitkilerin çýkýþýnýn nederece kontrol edildiðini hem de yapýlan ilgiliaraþtýrmacýnýn revizyon çalýþmasýnýn ne kadar ciddimateryaller üzerine dayandýrdýðýný göstermektedir.Tüm bu nedenlerden dolayý çalýþmamýzda Corydaliscinsinin biyolojik özelliklerini ortaya koymayý amaçedindik. C. solida için taksonomik problemler diðer-lerine göre daha fazladýr. C. conorhiza alpinik kuþaktayetiþen bir taksondur. Dolayýsýyla bu ortamantropojenik faktörlerin az olduðu lokalitedir.Akdeniz Bölgesi'nde orman içlerinde, dikenlibitkilerin kenarlarýnda bol olarak yetiþmektedir.Beyþehir Gölü, kovada çayý ve Kýzýldað MilliParklarýnýn kesiþim yeri olan Isparta çevresinde bololarak yetiþmektedir. Ancak Milli Park sýnýrlarýdýþýnda kalan populasyonlarý için ayný þeysöylenemez.

Genel olarak Fumariaceae, Türkiye Florasý'nda(Davis 1965) ise Papaveraceae familyasý içersinde yeralan Corydalis cinsinin 6 taksonu endemik olup 2taksonu ise nadir olmak üzere 8 takson IUCN (TheInternational Union for the Conservation of Natureand Natural Resources.) tehlike kategorilerine göre

sýnýflandýrýlmýþtýr. Endemiklerden 4'ü (C. henrikiiLiden, C. caucasica DC. subsp. abantensis Liden, C.lydica Liden, C. wendelboi Liden) EN, 2'si (C. rutifolia(Sibth. & Sm.) DC. subsp. kurdica Cullen & Davis,C. solida (L.) Swartz subsp. tauricola Cullen & Davis)LR (Ic) kategorilerinde yer almaktadýr. Endemikolmamakla beraber nadir yayýlýþ gösteren 2 (C.angustifolia (Bieb.) DC., C. bulbosa (L.) DC. subsp.marschalliana (Pall.) Chater) takson ise VUkategorisinde gösterilmiþtir (Ekim ve ark. 2000).

Bu çalýþmada, Türkiye'de yayýlýþ gösteren

Þekil 1d. C. solida subsp. solida'nýn gövdesinin iletim demeti. F: Floem; Fp: floem parenkimasý; T: Trake; tr; trakeid; Kp: Ksilem parenkimasý

Þekil 2b. C. conorhiza'nýn toprak üstü gövdesinin enine kesiti. K: Kutikula; Ko: Korteks; Öb: Öz boþluðu

S. KILIÇ, A. ÝNCE, H. ÖZÇELÝKEkoloji

No: 60, 200650

Corydalis cinsine ait C. conorhiza ve C. solida subsp.solida taksonlarýnýn anatomik özellikleri ýþýkmikroskobu aracýlýðýyla incelenmiþtir.

C. solida türünün alt türleri arasýnda kesin sýnýrlarolmadýðý belirtilmiþtir (Davis 1965).

Kök enine kesitlerinde en dýþta rizoderm tabakasýyer almaktadýr. Rizodermin altýnda hücre çeperlerimantarlaþmýþ olan korteks tabakasý yer almaktadýr.Bu tabaka C. conorhiza taksonunda 7 veya 8 hücresýrasýndan oluþmakta ve hücre çeperleri yüksekoranda mantarlaþma göstermektedir (Þekil 2a). C.solida subsp. solida taksonunda ise bu tabaka 4 veya 5hücre sýrasýndan oluþmakta ve hücre çeperlerindemantarlaþma oraný oldukça azdýr (Þekil 1a). Korteksbitiminde endoderma C. conorhiza taksonundabelirgin olarak ayýrt edilmesine raðmen (Þekil 2a),C. solida subsp. solida taksonunda bu tabaka tamolarak ayýrt edilememiþtir (Þekil 1a). Perisikltabakasý her iki taksonda da tam olarak ayýrtedilememektedir. Ýletim demetleri floem veksilemden oluþmaktadýr. Kök merkezi (öz)metaksilem elementleri ile doludur (Þekil 1a, 2a).

Gövde enine kesitlerinde, en dýþta epidermis,hemen altýnda hipodermis tabakasý yer alýr. Butabakanýn hemen altýnda C. solida subsp. solidataksonunda geliþmiþ kollenkimatik doku tabakasý(laküner kollenkima) yer almaktadýr. Kollenkimatabakasý gövdenin kavisli kýsýmlarýnda daha yoðunolarak gözlenmektedir. Bu tabakanýn altýnda kortekstabakasý yer almaktadýr. C. conorhiza taksonundakorteksi oluþturan parenkima hücrelerinin ilk 4 veya5 tabakasýnda yoðun kloroplast bulunmakta,merkeze doðru yer alan parenkima hücrelerindekloroplast azalmakta veya bazý hücrelerinde isegörülmemektedir (Þekil 2c). C. solida subsp. solidataksonunda ise korteksi oluþturan parenkima hücre-lerinin ilk 3 veya 4 hücre sýrasýndaki parenkimahücreleri bol miktarda kloroplast taþýmaktadýr (Þekil1c). Korteksin hemen altýnda iletim demetlerininbulunduðu vasküler sistem bulunmaktadýr. C.conorhiza taksonunda 3 büyük koleteral iletimdemeti vardýr. Ayrýca 2 veya 3 tane oldukça küçükiletim demetinin varlýðý dikkati çekmektedir (Þekil2b). C. solida subsp. solida'da ise 4 tane büyükkoleteral iletim demetinin yanýnda 2-6 arasýndadeðiþen sayýlarda olan küçük iletim demetlerigözlenmiþtir (Þekil 1b). Her iki taksonda da floemve ksilemin birleþme noktalarýnýn incelenmesisonucunda kambiyum gözlenememiþtir. Gövdeninöz bölgesi parenkima hücrelerinin parçalanmasýsonucunda oluþmuþ ve kanal þeklini almýþtýr.

Yapraklar izolateral mezofil yapýsýna sahiptir.Ýnceleme materyallerimizde yapraðýn her ikiyüzeyinde de palizat parenkimasý vardýr (Þekil 1f,2f). Metcalfe ve Chalk (1957) yaptýklarý birçalýþmada Corydalis cinsine ait bazý taksonlarýnyaprak anatomisini incelemiþler ve yaprakta mezofiltabakasýnýn tamamýnýn palizat parenkimasýndanoluþtuðunu ve izolateral bir mezofile sahip oldu-ðunu tespit etmiþlerdir. Bu veri sonuçlarýmýzýdestekleyici niteliktedir. Ýnceleme materyallerimizinönemli özelliklerinden biri olan stoma indeksleri C.conorhiza yapraklarýnda üst epidermis stoma indeksi14,25, alt epidermis stoma indeksi 14,32'dir. C. solida

Þekil 2c. C. conorhiza'nýn toprak üstü gövdesinin enine kesiti. K: Kutikula; E: Epiderma; Kl: Kollenkima; Klo:Klorenkima

Þekil 2d. C. conorhiza'nýn gövde iletim demeti. Ko: Korteks;Fp: Floem parenkimasý; Kp: Ksilem parenkimasý;Ah: Arkadaþ hücresi; T: trake; tr: Trakeid

Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis ... Ekoloji

No: 60, 2006 51

Þekil 1e. C. solida subsp. solida'nýn toprak altý gövdesinin enine kesiti. Md: Mantar doku; Nt: Niþasta tabakasý

Þekil 2e. C. conorhiza'nýn toprak altý gövdesinin enine kesiti. Md: Mantar doku; Nt: Niþasta tabakasý

Þekil 1f. C. solida subsp. solida'nýn yaprak enine kesiti. K: Kutikula; E: Epiderma; Pa: Palizat parenkimasý

Þekil 1g. C. solida subsp. solida'nýn yaprak üstü yüzeysel kesiti. E: Epiderma; St: Stoma

Þekil 1h. C. solida subsp. solida'nýn yaprak altý yüzeysel kesiti. E: Epiderma; St: Stoma

Þekil 2f. C. conorhiza'nýn yaprak enine kesiti. K: Kutikula; E: Epiderma; Pa: Palizat parenkimasý; Id: Ýletim demeti

S. KILIÇ, A. ÝNCE, H. ÖZÇELÝKEkoloji

No: 60, 200652

subsp. solida yapraklarýnda üst epidermis stomaindeksi 20,09, alt epidermis stoma indeksi 23,23'dür(Tablo 2). Yapraklarýn üst epidermisindeki stomasayýsý alt epidermise oranla daha azdýr. Iþýða direkmaruz kalan üst epidermisteki stoma sayýsýnýn altepidermise oranla daha az olmasý terlemeyiayarlamak için normal bir bulgudur (Yentür 1995).C. conorhiza stomalarý 4 veya 5 epiderma hücresitarafýnda çevrelenmektedir (Þekil 2g, h). C. solidasubsp. solida stomalarý 4 epiderma hücresi tarafýndançevrelenmektedir (Þekil 1g, h). Metcalfe ve Chalk(1957), komþu epidermis hücrelerini göz önünealarak dikotil bitkilerde beþ tip stoma þekli ayýrtetmiþlerdir. Bu tipler sistematik amaçlar içinkullanýlmýþtýr (Yentür 1995). Ýnceleme mater-yallerimizde epiderma hücresi ile stoma komþuhücrelerinin arasýnda þekil ve büyüklük bakýmýndanfazla bir fark olmadýðý gözlenmiþtir. Buna görestomalar anomositik tip özellik göstermektedir. Buözellik inceleme materyallerimiz için sistematik birkriterdir. Elde edilen tüm sonuçlar karþýlaþtýrýlmalýolarak Tablo 2'de verilmiþtir. Sonuç olarak ikiCorydalis taksonunun anatomik özellikleri buçalýþmada çeþitli yönleriyle anlatýlmakta ve ilgilicinsin daha iyi tanýnmasýna katký saðlamaktadýr.

Þekil 2g. C. conorhiza'nýn yaprak üstü yüzeysel kesiti.St: Stoma; E: Epiderma

Þekil 2h. C. conorhiza'nýn yaprak altý yüzeysel kesiti.St: Stoma; E: Epiderma

Tablo 2. C. solida subsp. solida ve C. conorhiza‘nýn anatomik özelliklerinin karþýlaþtýrýlmasý.

Türkiye'nin Ekonomik Deðer Taþýyan Geofitlerinden Corydalis ... Ekoloji

No: 60, 2006 53

KAYNAKLARBaytop A (1972) Bitkisel Droglarýn Anatomik Yapýsý. Ýstanbul Üniv. Ecz. Fak. Yayýnlarý, Ýstanbul.Çolak AH, Sorger F (2004) Türkiye Çiçekleri. Lazer Ofset Matbaa Tesisleri San. ve Tic. Ltd. Þti.,

Ankara.Davis PH (1965) Flora of Turkey and the East Aegen Islands. Vol. I, Edinburgh Univ. Press,

Edinburgh.Ekim T, Koyuncu M, Güner A, Erik S, Yýldýz B, Vural M (1991) Türkiye'nin Ekonomik Deðer

Taþýyan Geofitleri Üzerinde Taksonomik ve Ekolojik Araþtýrmalar. T.C. Tarým ve Köyiþleri BakanlýðýOrman Gn. Md. Yayýnlarý 269, Ankara.

Ekim T, Koyuncu M, Vural M, Duman H, Aytaç Z, Adýgüzel N (2000) Türkiye Bitkileri KýrmýzýKitabý. Barýþcan Ofset, Ankara.

Güner A, Özhatay N, Ekim T, Baþer KHC (2000) Flora of Turkey and the East Aegean Islands(Supplement II). Vol. 11, Edinburgh Univ. Press, Edinburgh.

Heywood VH (1993) Flowering Plants of the World. Oxford Univ. Press, New York.Liden M (1991) New Tuberous Species of Corydalis (Papaveraceae). Wildenowia 21, 1/2, 175-179.Liden M (1995) A Revision of Corydalis Sect. Fumarioides Liden: Part 2. Rheedea 5/1, 1-36.Meidner H, Mansfield TA (1968) Physiology of Stomata. Graw-Hill, New York.Metcalfe CR, Chalk L (1957) Anatomy of the Dicotyledons. I, Clarendon Press, Oxford.Özçelik H (1998) Corydalis rutifolia (Sibth. & Sm.) DC. (Papaveraceae)'nin Doðu Anadolu'daki

Populasyonlarý Üzerinde Taksonomik ve Morfolojik Bir Çalýþma. Süleyman Demirel Üniversitesi, FenBilimleri Enst. Derg. 3, 1, 145-159.

Öztürk M, Özçelik H (1991) Doðu Anadolu'nun Faydalý Bitkileri. Semih Ofset ve Matbaacýlýk,Ankara.

Yentür S (1995) Bitki Anatomisi. Ýstanbul Üniversitesi Yayýnlarý, No: 3808, Ýstanbul.

S. KILIÇ, A. ÝNCE, H. ÖZÇELÝKEkoloji

No: 60, 200654