HISTORI

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti III - Nr:iti III - Nr:iti III - Nr:iti III - Nr:iti III - Nr:5 E diel, 3 shkurt 2013E diel, 3 shkurt 2013E diel, 3 shkurt 2013E diel, 3 shkurt 2013E diel, 3 shkurt 2013

NE NE NE NE NE ATHINE ME 1881 MBI 70 MIJE VETE ATHINE ME 1881 MBI 70 MIJE VETE ATHINE ME 1881 MBI 70 MIJE VETE ATHINE ME 1881 MBI 70 MIJE VETE ATHINE ME 1881 MBI 70 MIJE VETE FLISNIN VETEM GJUHEN SHQIPEFLISNIN VETEM GJUHEN SHQIPEFLISNIN VETEM GJUHEN SHQIPEFLISNIN VETEM GJUHEN SHQIPEFLISNIN VETEM GJUHEN SHQIPE

IDENTITETI I ARVANITASVEDokumenti grek i 1881: Janë këtu më shumë se prej 10 shekujshDokumenti grek i 1881: Janë këtu më shumë se prej 10 shekujshDokumenti grek i 1881: Janë këtu më shumë se prej 10 shekujshDokumenti grek i 1881: Janë këtu më shumë se prej 10 shekujshDokumenti grek i 1881: Janë këtu më shumë se prej 10 shekujsh

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Influenca e nacionalizmit kulturor në marrëdheniet greko-shqiptare është shfaqur që në

fillimet e shfaqjes së nacionalizmitnë rajon. Duke jetuar për një kohëtë gjatë nën çatitë e dy peran-dorive, asaj bizantine dhe oto-mane, afërsia territoriale si dhendarja e disa vlerave të përbash-këta si ajo e një besimi të njëjtëfetar midis popullsisë greke dhenjë pjese të popullsisë shqiptarekanë krijuar premisat që grupe tëndryshme popullsie të identifiko-hen ose të përzgjellin kombin nëtë cilin dëshirojnë që të jenëanëtarë. Zakonisht kur flitet përkëtë aspekt në studimet shqiptareapo dhe të huaja nënvizohet dhemerret në shqyrtim fakti se ka pa-sur një asimilim më të madh tëpopullsisë shqiptare në atë grekesesa anasjelltas, gjë që sipas dhetë dhënave tingëllon si fakt ivërtetë, por nuk përjashtohet ras-

Shqiptarët e Greqisë iu shkruajnëShqiptarët e Greqisë iu shkruajnëShqiptarët e Greqisë iu shkruajnëShqiptarët e Greqisë iu shkruajnëShqiptarët e Greqisë iu shkruajnëshqiptarëve të Shqipërisë. "Nuk mund tëshqiptarëve të Shqipërisë. "Nuk mund tëshqiptarëve të Shqipërisë. "Nuk mund tëshqiptarëve të Shqipërisë. "Nuk mund tëshqiptarëve të Shqipërisë. "Nuk mund të

ndryshohen rrjedhat e historisë, nukndryshohen rrjedhat e historisë, nukndryshohen rrjedhat e historisë, nukndryshohen rrjedhat e historisë, nukndryshohen rrjedhat e historisë, nukmund gjakun ta bëjë ujë! mund gjakun ta bëjë ujë! mund gjakun ta bëjë ujë! mund gjakun ta bëjë ujë! mund gjakun ta bëjë ujë! Ata, erdhënAta, erdhënAta, erdhënAta, erdhënAta, erdhënarbërarbërarbërarbërarbër, jetuan suliot, vdiqën si grek", jetuan suliot, vdiqën si grek", jetuan suliot, vdiqën si grek", jetuan suliot, vdiqën si grek", jetuan suliot, vdiqën si grek"

Pas intervistës së deputetit Kristo Papa dhënë

gazetarit Artur Zhejit , idërgova një letër privatez.Papa, ku i tregoja se nukmund të ngrinte dorëkundër vetvetes, kundërgjakut të arbërit, kundërfamiljarëve të suliotve, pordeputeti i Agimit të Artëpaska probleme me vetvet-en, me njohjen e historisëgreko-shqiptare. Atëherepo i ribotoj letrën e sh-qiptarëve të Greqisë dër-guar shqiptarëve të Sh-qipërisë më 1899, pasi Kris-to Papa deklaroj se do nahante të gjallë si komb passhpalljes së tij Non Gradanë Shqipëri. Kristo Papa ijep kurajo minoritarëvegrek që jetojnë në Shqipëritë bëjnë durim, por unë i

them se minoritarët grek idënojnë deklaratat e këtijnazisti që janë nxitëse drejtinjë lufte midis Greqisë dheShqipërisë. Edhe pse grekëti kanë bërë shumë të këqi-ja kombit shqiptar, përsërine shqiptarët i kemi falur,jemi treguar tolerantë dhekëtë e kemi bërë për paqene dy popujve dhe jo për frik,sepse Kombin shqiptar nuke tremb një Greqi e shpar-talluar ekonomikisht dhepsikologjikisht. Nga pikë-pamja numerike grekëtjanë një komb i vogël i kra-hasueshmëm me sh-qiptarët në Ballkan, ndër-sa progresionet de-mografike të çojnë në për-fundimin se në mesin eshekullit 21 do të ketë mëshumë shqiptar se grekë nëBallkan. Dokumenti...

Përmbi martesat në Malcinë e Shqipërisë së

Veriut kemi shumë përsh-krime veçanërisht tëDurhamit dhe të Cozzit, qëkanë të mirën, se mbësh-teten mbi të dhëna tëshumë viteve. Të tjera tëdhëna kemi nga Hahnipërmbi zakone dasme nëMirditë dhe së fundi ështëmateriali, që kammbledhur vetë. Janë ndalu-ar martesa midis fiseve osefamiljeve, që vinë prej tënjëjtit stërgjysh, qoftë vijamashkullore edhe prej 10brezash. Farefisëri nga vijafemërore as merret parasy-sh në Shqipëri. Vindish për-mend kelmendasit e Syr-misë dhe thotë që përbëhenprej shtatë fiseve që mar-tohen midis tyre. Pikëpam-

ja që njerëzit janë farefis,kur kanë pasur në vijën emeshkujve përpara shumëbrezash një stërgjysh tëpërbashkët, ka ekzistuaredhe në kohën e mesme nëEvropën Qendrore, dhePerëndimore. Zakoni i për-dorshëm në lidhje të mëdhafisesh të Malit të Zi, që tëmartohen brenda lidhjes sëfiseve, ka filluar të hyjë nëShqipëri. Kur i propozovamëmës së Prenk Bib Dodësta martonte të birin me njëzonjushë të quajtur Marta,që kishte qenë dikur shoqeme të bijën Davidika dhe,sipas kuptimit tonë, nukmund të quhej farefis, si evetmja katolike e Sh-qipërisë së Veriut me sh-kollë evropiane, atëherëplaka u zëmërua fort, dukethënë se Marta ishte...

Zakonet e malësoreve mbi lidhjen eZakonet e malësoreve mbi lidhjen eZakonet e malësoreve mbi lidhjen eZakonet e malësoreve mbi lidhjen eZakonet e malësoreve mbi lidhjen emartesës, njohjet e fiseve, fejesa, paja,martesës, njohjet e fiseve, fejesa, paja,martesës, njohjet e fiseve, fejesa, paja,martesës, njohjet e fiseve, fejesa, paja,martesës, njohjet e fiseve, fejesa, paja,shumat e parave që jepen, shuarja eshumat e parave që jepen, shuarja eshumat e parave që jepen, shuarja eshumat e parave që jepen, shuarja eshumat e parave që jepen, shuarja e

armiqësive përmes dasmave, ditët e dasmësarmiqësive përmes dasmave, ditët e dasmësarmiqësive përmes dasmave, ditët e dasmësarmiqësive përmes dasmave, ditët e dasmësarmiqësive përmes dasmave, ditët e dasmësdhe traditat e ruajtura brez pas brezi...dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...

Shpellat e SanShpellat e SanShpellat e SanShpellat e SanShpellat e SanGiorgio-s, pasuri eGiorgio-s, pasuri eGiorgio-s, pasuri eGiorgio-s, pasuri eGiorgio-s, pasuri ejashtëzakonshmejashtëzakonshmejashtëzakonshmejashtëzakonshmejashtëzakonshme

"Shpellat e trashëguara nga e"Shpellat e trashëguara nga e"Shpellat e trashëguara nga e"Shpellat e trashëguara nga e"Shpellat e trashëguara nga ekaluara, si strehë banimi në zonatkaluara, si strehë banimi në zonatkaluara, si strehë banimi në zonatkaluara, si strehë banimi në zonatkaluara, si strehë banimi në zonat

antike të Mënulj duhet vendosur në njëantike të Mënulj duhet vendosur në njëantike të Mënulj duhet vendosur në njëantike të Mënulj duhet vendosur në njëantike të Mënulj duhet vendosur në njëkontekst lëvizjesh, në kërkim të njëkontekst lëvizjesh, në kërkim të njëkontekst lëvizjesh, në kërkim të njëkontekst lëvizjesh, në kërkim të njëkontekst lëvizjesh, në kërkim të njësharmi të papritur dhe të paçmuarsharmi të papritur dhe të paçmuarsharmi të papritur dhe të paçmuarsharmi të papritur dhe të paçmuarsharmi të papritur dhe të paçmuar..."..."..."..."..."

○ ○ ○ ○

faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20

Letra e 1899: GrekuLetra e 1899: GrekuLetra e 1899: GrekuLetra e 1899: GrekuLetra e 1899: Grekupara se të bëhej grekpara se të bëhej grekpara se të bëhej grekpara se të bëhej grekpara se të bëhej grek

ishte arvanitasishte arvanitasishte arvanitasishte arvanitasishte arvanitas

Baron Nopça, jaBaron Nopça, jaBaron Nopça, jaBaron Nopça, jaBaron Nopça, jasi martohen shqiptarëtsi martohen shqiptarëtsi martohen shqiptarëtsi martohen shqiptarëtsi martohen shqiptarëte veriut të Shqipërisëe veriut të Shqipërisëe veriut të Shqipërisëe veriut të Shqipërisëe veriut të Shqipërisë

Baron Franc NopçaBaron Franc NopçaBaron Franc NopçaBaron Franc NopçaBaron Franc NopçaArben LlallaArben LlallaArben LlallaArben LlallaArben Llalla

M.A Dorian KoçiM.A Dorian KoçiM.A Dorian KoçiM.A Dorian KoçiM.A Dorian Koçi ti që dhe periudha të ndryshmekohore të ketë ndodhur procesi ikundërt si p.sh gjatë qeverisjes sëAli Pasha Tepelenës ku shumë za-kone, fjalë dhe veshje shqiptare(fustanella) u adaptuan gjerësishtnga popullsia greke e për rrjedhojëmund të ketë pasur popullsi grekeqë u konvertuan në shqiptare. Mekëtë konstatim dëshiroj të nënvi-zoj faktin se asnjë etni apo gruppopullate sado që të ketë shumëtë fortë disa komponentë të ident-itetit përcaktues nuk është e im-unizuar nga influenca epërzgjedhjes së kombësisë.Në rastin e marrëdhenieve greko-shqiptare dhe anasjelltas duket sekrijimi i shtetit kombëtar grekpothuajse një shekull më parë, in-fluencoi në krijimin e një naciona-lizmi etnik si pasojë e kontributittë zhvillimeve kulturore. Theme-limi i shtetit kombëtar grek sollisi rezultat dhe themelimin e njërrjeti arsimor të mirëorganizuar,shtypi kombëtar...

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15Në foto: (Majtas) "Largimi banorëve të Pargës" tablo e Francesco Hayez(Lart) "Suljoti në pritë ", tablo e Henri Decaisne dhe Marko Biçari

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 3 shkurt 201314

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom HISTORIAAAAANALIZANALIZANALIZANALIZANALIZA FFFFFAKTETAKTETAKTETAKTETAKTET

Rrugëtimi i identitetitRrugëtimi i identitetitRrugëtimi i identitetitRrugëtimi i identitetitRrugëtimi i identitetittë arvanitasvetë arvanitasvetë arvanitasvetë arvanitasvetë arvanitasve

Dokumenti i 1881: "edhe në vetë Dokumenti i 1881: "edhe në vetë Dokumenti i 1881: "edhe në vetë Dokumenti i 1881: "edhe në vetë Dokumenti i 1881: "edhe në vetë Athinën, ashtu si në More (Peloponez), mbi 70 mijë vetëAthinën, ashtu si në More (Peloponez), mbi 70 mijë vetëAthinën, ashtu si në More (Peloponez), mbi 70 mijë vetëAthinën, ashtu si në More (Peloponez), mbi 70 mijë vetëAthinën, ashtu si në More (Peloponez), mbi 70 mijë vetëflasin vetëm gjuhën shqipe, pa ditur asnjë fjalë greqisht... Është fjala për një etnicitet homogjenflasin vetëm gjuhën shqipe, pa ditur asnjë fjalë greqisht... Është fjala për një etnicitet homogjenflasin vetëm gjuhën shqipe, pa ditur asnjë fjalë greqisht... Është fjala për një etnicitet homogjenflasin vetëm gjuhën shqipe, pa ditur asnjë fjalë greqisht... Është fjala për një etnicitet homogjenflasin vetëm gjuhën shqipe, pa ditur asnjë fjalë greqisht... Është fjala për një etnicitet homogjen

që i tillë njihet sëpaku për dhjetë shekuj në këtë hapësirë të lartpërmendurqë i tillë njihet sëpaku për dhjetë shekuj në këtë hapësirë të lartpërmendurqë i tillë njihet sëpaku për dhjetë shekuj në këtë hapësirë të lartpërmendurqë i tillë njihet sëpaku për dhjetë shekuj në këtë hapësirë të lartpërmendurqë i tillë njihet sëpaku për dhjetë shekuj në këtë hapësirë të lartpërmendur

M.A Dorian KoçiM.A Dorian KoçiM.A Dorian KoçiM.A Dorian KoçiM.A Dorian Koçi

vijon nga faqja 13

...dhe kulture kombëtare të shtrirë gjith-andej nëpër territorin e shtetit kombëtar.Pra, nga prania dhe forca e një sistemi ar-simor të kontrolluar nga shteti, e njësistemi të mjeteve të informimit masiv tëkontrolluar nga shteti dhe e organizatavekulturore që mbështesin gjuhën e një rajo-ni të veçantë dhe artet....si një kulturë eveçantë e kombit u përforcua më tepër na-cionalizmi etnik. Për shkak të sistemit pe-randorak otoman të mileteve, ku popull-sia e krishterë ortodokse në Ballkan kon-siderohej si "Rum"(greke) dhe privilegjevetë fituara që herët nëpërmjet Patriakanëssë Stambollit, ky rrjet shkollash dhe eduki-mi në gjuhën greke ishte i përhapur dhenë territoret shqiptare me popullsiortodokse, ku në rajone të veçanta si Hi-mara vazhduan të funksionojnë edhe 20vjet pas shpalljes së pavarësisë dhe theme-limit të shtetit kombëtar shqiptar. Mirëponëse para themelimit të shtetit kombëtargrek ato kishin një karakter universalistdhe i shërbyen popullsisë lokale për ar-simim dhe edukim, përfshi këtu dhe popu-llsinë myslimane shqiptare, pas themelim-it të shtetit kombëtar grek ato fituan kar-akterin partikularist të nacionalizmit grekdhe filluan të shërbejnë si fidanishte tëHelenizmit. Si qendra të tilla, në momen-tin kur u shfaq nacionalizmi shqiptar ish-te e kuptueshme që do të hynin në konf-likt nacionalist me shkollat dhe edukiminshqip që shprehte sa karakterin e për-plasjeve greko-shqiptare për krahinën ediskutueshme të Epirit por dhe rolin qëluante arsimimi dhe kultura kombëtare nëzgjedhjen e kombësisë.

Një pjesë e madhe e studiuesve kur stu-diojnë nacionalizmin grek bien dakort senë krijimin e kombit grek një rol të madhka luajtur "dëshira" sesa përkatësia etni-ke sipas modelit që ka përkufizuar Renan,ndaj dhe kjo trashëgimi politike e krijimittë kombit grek ka pasur një peshë speci-fike në lidhje me marrëdhëniet greko-sh-qiptare dhe anasjelltas. Ndërsa në fillimete tij shteti grek arriti që të "asimilonte"sipas këtij koncepti grupin e madh etnikshqipfolës në Greqi , të njohur si arvani-tas apo dhe një popullsi tjetër shqiptare sisuliotët që ishin brenda territoreve oto-mane dhe shumë afër atyre shqiptare, dukei bërë pjesë përbërëse të kombit grek, pre-tendimet vazhduan dhe për popullsinëortodokse në thellësi të territoreve sh-qiptare duke mos marrë parasysh aspakkriterin etnik. E gjithë kjo luftë e heshturdhe e ashpër nacionalizmash nën çatinë ePerandorisë Otomane la një shije të hidhurkur u krijua shteti kombëtar shqiptar dheu përcaktuan kufijntë e rinj të tij pasi pro-paganda greke dhe nacionalizmi grek iakish arritur qëllimit që të paraqiste parafaktorit ndërkombëtar një realitet krejtndryshe nga sa ishte ai i vërteti etnik. Sig-urisht që kjo mospërputhje midis realitetitetnik dhe "dëshirës"për të zgjedhur krijoinjë konflikt të hapur nacionalist në Epir,influenca e të cilit në formë spirale ështëndjerë vazhdimisht në marrëdheniet gre-ko-shqiptare. Mirëpo përpara se shteti ko-mbëtar grek të fillonte të kishte preten-dime territoriale drejt territoreve sh-

qiptare, i ishte dashur që të neutralizontedhe të asimilonte grupin e madh etnik tëarvanitasve që shtriheshin në disa ngarajonet qendrore dhe më kryesore tëmbretërisë greke. Në një dokument të min-istrit të jashtëm të Greqisë, Kumundero,të vitit 1881, dërguar Mbretërisë gjermanepër ndihmë, ndër të tjera, thuhet se "edhepas pesëdhjetë vitesh të shtetit të pavarurgrek, një pjesë e madhe e popullsisë nëMore, që është shumë e njësishme etni-kisht, nuk heq dorë prej qënësisë së sajshqiptare". Më tej ai vëren se "edhe në vetëAthinën, ashtu si në More (Peloponez), mbi70 mijë vetë flasin vetëm gjuhën shqipe,pa ditur asnjë fjalë greqisht", duke pohuarmë tej se "është fjala për një etnicitet ho-mogjen që i tillë njihet sëpaku për dhjetëshekuj në këtë hapësirë të lartpërmendur".Për më tepër edhe pse elitat arvanitaseishin inkorporuar në sferat më të larta tështetit kombëtar grek, sërish në momentedecizive të vendosjes së aleancave politikenë Ballkan, këto elita bashkëpunimin ekërkonin me popullsinë shqiptare ndaj tëcilës ndiheshin shumë afër etnikisht si ish-te rasti i vitit 1899 ku Greqia fill pashum-bjes në luftën Greko-Turke të vitit 1897kërkonte të vendoste aleanca të fuqishmenë rajon. Në vitin 1899, revista greke

"Helenizmi" boton një shpallje të nënshk-ruar nga zotërinjtë: Shehu, Boçari e Xhave-lla, ku ndër të tjera shkruhej "Në luftën e1821 që bëri Greqia kundër Turqisë luftoidhe raca jonë, raca shqiptare, dhe me ndih-mën tonë u çlirua edhe Greqia. Midis kaqheronjve kujtojmë edhe ata të Hidrës, Spe-cies dhe Kranidhit. Heronjtë më të shumtëtë steresë ishin shqiptarët e Sulit të Hima-rës, të Athinës, Tebës, Livadhjasë, Korin-tit, dhe nga shumë vende të Moresë që fla-sin edhe sot shqip. Përveç shqiptarëve tëkrishterë, ishin edhe 3500 shqiptarë mus-limanë që luftonin bashkë me grekët kundërturqve... S'kemi për të thënë ndonjë gënjesh-tër, vëllezër, po të pohojmë se shqiptarët eçliruan Greqinë".

Gjithësesi pavarësisht këtyre fakteveshumë domethënës të fundit të shekullit tëXIX dhe fillimit të shekullit të XX, influen-ca e nacionalizmit etnik grek dhe një tra-dite bashkëjetese prej mëse 170 vjetësh nështetin kombëtar grek ku elementi arvani-tas kish hyrë në një proces asimilimi nukmund të bënte të mundur që këto demon-strime të ishin të një përmase të madhe.Në ditët e sotme problemi dhe statusi i pop-ullsisë arvanitase në Greqi vazhdon të jetëi mjegullt dhe disa ngjarje kulturore që kanëndodhur brenda komunitetit arvanitas

mund të konsiderohen si ngjarje që ring-jallën një çështje të harruar dhe që nën ten-dencat unifikuese të Globalizmit kishte ten-denca për tu harruar. Një nga veprimtarëtmë të rëndësishëm të ringjalljes kultur-ore arvanitase gjatë viteve 1980-2000 ësh-të studiuesi, avokati dhe publicisti AristidhKolia i cili në librin e vet "Arvanitët dheprejardhja e grekëve" i bëri jehonë sërishmitit pellazg të origjinës së përbashkëtgreko-shqiptare që nga lashtësia dhe ripo-honte me krenari se 90 nga 100 heronj tëKryengritjes janë arbër, por kjo jo vetëmqë nuk përmendet nga historianët tanë, porbëhet përpjekje të fshihet ky fakt dhe ngana tjetër të përdëllehet i gjithë populli ar-bëror. Gjithësesi pavarësisht kësaj ring-jallje kulturore duhet pranuar fakti se pop-ullsia arvanitase në Greqi edhe pse për njëkohë shumë të gjatë kish ruajtur një iden-titet të fortë gjuhësor të veçantë të dësh-muar edhe nga udhëtarë të shumtë të huajqë vizituan territoret greke në 50 vjeçarine parë të shekullit të XIX, madje dhe nëhapat e para të zgjimit kombëtar të sh-qiptarëve kishte pasur aktivistë të shquarqë kishin marrë pjesë në lëvizjen naciona-liste shqiptare si Anastas Kullurioti, nëvitet 90-të paraqitej me me një ndërgjegjehelenike si rezultat i shumë proceseve

Në foto: (Poshtë)Marko Bocari

(Djathtas)"Suljoti në

pritë", tablo eHenri Decaisne

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 3 shkurt 2013SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI HISTORINë një dokument të ministrit të jashtëm të Greqisë, Kumundero, të vitit 1881, dërguar Mbretërisë gjermaneNë një dokument të ministrit të jashtëm të Greqisë, Kumundero, të vitit 1881, dërguar Mbretërisë gjermaneNë një dokument të ministrit të jashtëm të Greqisë, Kumundero, të vitit 1881, dërguar Mbretërisë gjermaneNë një dokument të ministrit të jashtëm të Greqisë, Kumundero, të vitit 1881, dërguar Mbretërisë gjermaneNë një dokument të ministrit të jashtëm të Greqisë, Kumundero, të vitit 1881, dërguar Mbretërisë gjermane

për ndihmë, ndër të tjera, thuhet se "edhe pas pesëdhjetë vitesh të shtetit të pavarur grek, një pjesë e madhe epër ndihmë, ndër të tjera, thuhet se "edhe pas pesëdhjetë vitesh të shtetit të pavarur grek, një pjesë e madhe epër ndihmë, ndër të tjera, thuhet se "edhe pas pesëdhjetë vitesh të shtetit të pavarur grek, një pjesë e madhe epër ndihmë, ndër të tjera, thuhet se "edhe pas pesëdhjetë vitesh të shtetit të pavarur grek, një pjesë e madhe epër ndihmë, ndër të tjera, thuhet se "edhe pas pesëdhjetë vitesh të shtetit të pavarur grek, një pjesë e madhe epopullsisë në More, që është shumë e njësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qënësisë së saj shqiptare"popullsisë në More, që është shumë e njësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qënësisë së saj shqiptare"popullsisë në More, që është shumë e njësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qënësisë së saj shqiptare"popullsisë në More, që është shumë e njësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qënësisë së saj shqiptare"popullsisë në More, që është shumë e njësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qënësisë së saj shqiptare"

Ja dokumentet dhedëshmitë që tregojnërrugëtimin në Greqi

asimilues që kishin ndodhur një shekull egjysëm më parë që me themelimin embretërisë së re greke. Këto procese asimi-luese ishin bazuar në ato karekteristikaqë kishin ndihmuar për të themeluar ko-mbin grek si identiteti fetar, urbanizimi imenjëhershëm që hyri mbretëria e re grekedhe sidomos rajoni i Atikës ku kjo popullsiishte më tepër e përqendruar. Si të krish-terë ortodoksë që ishin,dhe duke qenë seortodoksia ishte në themel të identitetithelen modern që po lindte, shumë prej tyrekishin marrë në luftën për çlirim, disa prejtyre madje u bënë dhe udhëheqës të saj.Njëlloj si në shekujt e mëparshëm hele-nizmi ndihmohej nga përzierja dhe mosk-ompaktësia e disa popullsive, si dhe pro-cesi i urbanizimit. Mungesa e një traditeletrare vepronte po kështu në këtë drejtim.Rrjeti i arsimimit greqisht që po zhvillo-hej ishte, sëbashku me Kishën, një motor ifuqishëm i greqizimit, veçanrisht kur ushtuan përpjekjet për të shkolluar dhe va-jzat. Por, ajo që ndihmoi në fshirjen e gju-hës shqipe ishte dhe zhvlerësimi i saj so-cial, të paktën në hapësirën publike: tëflisje shqip do të thoshte t'i përkisje sh-tresës më të ulët të shoqërisë neo-heleni-ke, domethënë të ishe fshatar ose marinar,kuse të flisje greqisht kishte kuptimin e tëqenit një "helen i vërtetë".

Pikërisht ky dyzim kulturor kish influ-encuar më tepër helenizmin por i kish dhënëjetë dhe një literature të tërë në greqisht tëshkruar nga nga anëtarë të shquar të kësajpopullsie për origjinën e përbashkët të ko-mbeve grek dhe shqiptar si dhe përpjekjevepër të krijuar një monarki të përbashkëtgreko-shqiptare. Nën procesin e vazh-dueshëm të helenizmit të nxitur dhe ngashteti kombëtar grek, përpjekja për të sh-kruar dialektin e tyre shqip u minimali-zua deri sa në në vitet 80-të të shekullit tëXX kemi një rigjallërim të këtyre për-pjekjeve me botimin e revistës "Besa", kunë të 34 numrat e saj përveçse artikujveshkencorë rreth kulturës arvanitase nëgreqisht u botuan dhe artikuj në gjuhënshqip por me alfabetin grek. Që prej viteve1980-te, ka patur nje krijim te shoqerivekulturore arvanitase edhe botimeve te njereviste edhe disa librave mbi kulturen ar-vanitase (megjithese shume pak te botuarane ate gjuhe). Ne disa zona, Ungjilli i Pash-keve lexohet ne Arvanitika (Gerou, 1994a).Ndoshta ndermarrja me domethenese - perpublikun e gjere - eshte nxjerrja e CD - menje librushke te bashkangjitur shpjegimi -Arvanitic Songs (FM Records, 1994)

Emigrimi masiv i shqiptarëve të pasviteve 90-të në Greqi përveçse pati efektetë rëndësishme në ekonominë greke dheshqiptare, në aspektin kulturor pati njëndikim të tërthortë që u demonstrua në njërigjallërim të gjuhës shqipe në zonat ru-rale ku banon popullsia arvanitase. Sipaspërllogaritjeve të një autori grekV.Rafalaidhis, kjo popullsi rezulton të jetërreth 3.000.000 në shtetin e sotëm grek. ,numër që tingëllon i ekzagjeruar pasimund tu korrespondojë atyre që kanëorigjinë arvanite dhe jo atyre që kanëndërgjegje dhe deklarohen si arvanitas.Nuk ka patur ndonjë statistike zyrtare mbite si edhe me çdo minoritet tjetër ne Greqi,qe prej 1951 (ndërsa statistikat e më-parshme konsiderohen si te pabazuara,duke reflektuar më shumë ata me njëndergjegje të fortë etnike). Sot, vlerësimi mëi mirë mbi ata që flasin gjuhën edhe që kanë

një ndërgjegje të fortë arvanite arrin nënumrin përreth 200.000 vetëve. Trudgill(1983:128) i vlerëson në 140.000 folësit nëAtika edhe Boetia, një numër i përmendurpo ashtu nga Hill (1900:135). Për arvanita-sit në veri-perëndim, një shifer prej 30.000është dhënë prej Ciampi-t (1985:87), i cilipo ashtu e ve numrin për grupin në totaltek 156.000-201.000 vetë. Disa pjesëtarëtë komunitetit, japin shifra shumë më tëmëdha, tek rreth 1.600.000 (Kormos,1994:1 ; edhe Gerou, 1994b:2). Kjo shifërmund ti korrenspondojë të gjithë grekëveqë kanë paksa origjina arvanitase, por sig-urisht jo folësve të tanishëm edhe atyre mendërgjegje të ngjashme. Sikurse me tëgjitha gjuhët e tjera minoritare, përveç tur-qishtes, Arvanitika nuk ka status ligjor ne

Greqi edhe nuk mësohet në asnjë nivel tësistemit arsimor.

Në këto kushte ka qenë shumë e vësh-tirë influencimi i një nacionalizmi kultur-or me tendenca shqiptare nga ana tyre pasizhvillimet politike në Shqipëri kanë qenëmë të vonshme sesa në Greqi. Madje nërastin e tyre mund të flitet për ringjalljene një teze të hershme dhe romantike të na-cionalizmit etnik shqiptar që i kërkonterrënjët e veta në origjinën e përbashkët pel-lazgjike me popullsinë greke. Një sërë li-brash të shkruar nga elita e këtij komuni-teti vital në Greqi si "Arvanitët dhe pre-jardhja e grekëve" e Aristidh Kolisë apo"Arvanitasit-fiset e reja doriane të Hele-nizmit të ri" të Kosta Birit e shtjellojnë mëtepër këtë tezë, duke e bërë dominante në

ligjërimin e sotëm arvanit. Mirëpo, bren-da këtij ligjërimi historik e kulturor shpeshherë shtjellohet dhe nuanca krenarie përnumrin e madh të udhëheqësve të Revolu-cionit Grek nga gjiri i kësaj popullsie, afër-sia dhe ndihmesa e shqiptarëve në këtëRevolucion si dhe përforcimi i disa karak-teristikave të veçanta të popullsisë arvan-itase si trimëria, besa e sakrifica për atd-heun. Të gjitha këto tipare identitare kanëkrijuar premisat për të pasur herë pas hereshfaqje të një nacionalizmi të zbehtë kul-turor që u vu re nga përfaqësues të shquartë këtij komuniteti si Aristidh Kolija, TaqiMihas etj gjatë ndërhyrjes së NATO-s nëIsh-Jugosllavi ku në emisione të ndryshmetelevizive dhe artikuj në gazetat më tëmëdha greke mbrojtën çështjen shqiptarepërkundrejt mendimit nacionalist grek qëe denigronte, argumentuan se përse Gre-qia nuk duhet të ishte aleate me Serbinë,aleancë për të cilën qarqet nacionalistegreke bërtisnin se është e "shenjtë" si dhepohuan afërsinë e tyre etnike shqiptare.Zhvillimi i këtij nacionalizmi të zbehtë kul-turor që ngjalli dhe acarim në qarqet na-cionaliste greke, i përngjan tipit të zhvil-limit të nacionalizmit që përqafohet nga njëgrup intelektualësh që tregojnë interes përgjuhën e popullit dhe folklorin duke pohuarveçantinë dhe afërsinë me një komb tjetërfqinj, gjë që krijon premisa që dalë nga dalënë të ardhmen dhe nën dritën e zhvillimevetë ndryshme politike në rajon mund tëkalojë në hapa të tjerë më të rëndësishëmqë mund të kompromentojë ndërtimin e ko-mbit grek dhe shqiptar në rajon. Ky rig-jallërim linguistik, kulturor për momentinnuk është shoqëruar me një rigjallërim tëidentitetit etnik të veçantë nga ai grek, porlë të gjitha premisat e hapura sidomos nëkuadër dhe të rritjes së nacionalizmi sh-qiptar apo dhe efekteve të krizësekonomike që ka kapluar Greqinë. A do tërikthehet Moreja dhe rrethinat e Atikës,Tebës, ishullit Eubea, Hidra e Speca trun-gut të vet etno gjuhësor nga i cili është sh-këputur për më tepër se një shekull si pa-sojë e presionit të fortë asimilues të shtetitkombëtar grek? Përgjigjia e kësaj pyetjesigurisht që do të përbente një nga kuri-ozitetet më të mëdha nëse nacionalizmi kul-turor shqiptar do të bënte të mundur që tëinfluenconte në rrjedhën identitare të njëpopullsie thellësisht të asimiluar si janë ar-vanitasit dhe sigurisht në këtë rast do tëpërbënte një rast sui generis në rajon.

*Studiues*Studiues*Studiues*Studiues*Studiues

BibliografiLibra:1- Claire.N (2009). Në fillimet e na-

cionalizmit shqiptar. Tiranë: Përpjekja2- Hyskaj).T.E(2008), . Sfidat e

nacionalizmit.Rasti i Ballkanit. Tiranë:"Progres"

3- Koçollari .I(1994) Arvanitët.Tiranë:Albin

4- Kolia.A(2008) Arvanitët dhe pre-jardhja e grekëve. Tiranë; Toena

Internet:1- Greqia që flet shqip në: http://

ëëë.zeriyt.com/greqia-qe-flet-shqip-t348.0.html

2- GHM (=Greek Helsinki Monitor)(1995): "Report: The Arvanites" në:h t t p : / / ë ë ë . f o r u m i s h q i p ta r . c o m /shoëthread.php?t=12198

"Largimi banorëve të Pargës" tablo e Francesco Hayez

www.shqiptarja.com E diel, 3 shkurt 201316

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom HISTORI

AAAAARGUMENTERGUMENTERGUMENTERGUMENTERGUMENTE PPPPPËRPLASJETËRPLASJETËRPLASJETËRPLASJETËRPLASJET

Arben LlallaArben LlallaArben LlallaArben LlallaArben Llalla

Replikë çjerrjeve luftëReplikë çjerrjeve luftëReplikë çjerrjeve luftëReplikë çjerrjeve luftëReplikë çjerrjeve luftënxitëse të Kristo Papësnxitëse të Kristo Papësnxitëse të Kristo Papësnxitëse të Kristo Papësnxitëse të Kristo Papës

Botohet letra e 1899 që shqiptarët e Greqisë i dërgonin shqiptarëve tëBotohet letra e 1899 që shqiptarët e Greqisë i dërgonin shqiptarëve tëBotohet letra e 1899 që shqiptarët e Greqisë i dërgonin shqiptarëve tëBotohet letra e 1899 që shqiptarët e Greqisë i dërgonin shqiptarëve tëBotohet letra e 1899 që shqiptarët e Greqisë i dërgonin shqiptarëve tëShqipërisë. "Nuk mund të ndryshohen rrjedhat e historisë, nuk mundShqipërisë. "Nuk mund të ndryshohen rrjedhat e historisë, nuk mundShqipërisë. "Nuk mund të ndryshohen rrjedhat e historisë, nuk mundShqipërisë. "Nuk mund të ndryshohen rrjedhat e historisë, nuk mundShqipërisë. "Nuk mund të ndryshohen rrjedhat e historisë, nuk mund

gjakun ta bëjë ujë! gjakun ta bëjë ujë! gjakun ta bëjë ujë! gjakun ta bëjë ujë! gjakun ta bëjë ujë! Ata, erdhën arbërAta, erdhën arbërAta, erdhën arbërAta, erdhën arbërAta, erdhën arbër, jetuan suliot, vdiqën si grek", jetuan suliot, vdiqën si grek", jetuan suliot, vdiqën si grek", jetuan suliot, vdiqën si grek", jetuan suliot, vdiqën si grek"

Pas intervistës së deputetitKristo Papa dhënë gazetaritArtur Zhejit , i dërgova një

letër private z.Papa, ku i tregoja senuk mund të ngrinte dorë kundërvetvetes, kundër gjakut të arbërit,kundër familjarëve të suliotve, pordeputeti i Agimit të Artë paska prob-leme me vetveten, me njohjen e his-torisë greko-shqiptare. Atëhere po iribotoj letrën e shqiptarëve të Gre-qisë dërguar shqiptarëve të Sh-qipërisë më 1899, pasi Kristo Papadeklaroj se do na hante të gjallë sikomb pas shpalljes së tij Non Gradanë Shqipëri. Kristo Papa i jep kura-jo minoritarëve grek që jetojnë në Sh-qipëri të bëjnë durim, por unë i themse minoritarët grek i dënojnë dek-laratat e këtij nazisti që janë nxitësedrejti një lufte midis Greqisë dhe Sh-qipërisë. Edhe pse grekët i kanë bërëshumë të këqija kombit shqiptar,përsëri ne shqiptarët i kemi falur,jemi treguar tolerantë dhe këtë ekemi bërë për paqen e dy popujve dhejo për frik, sepse Kombin shqiptarnuk e tremb një Greqi e shpartallu-ar ekonomikisht dhe psikologjikisht.Nga pikëpamja numerike grekëtjanë një komb i vogël i krahasuesh-mëm me shqiptarët në Ballkan,ndërsa progresionet demografike tëçojnë në përfundimin se në mesin eshekullit 21 do të ketë më shumë sh-qiptar se grekë në Ballkan.

Dokumenti i mëposhtëm mbantitullin "THIRRJE E LIDHJES AR-VANITËT E ATHINËS DREJTUARVËLLEZËRVE ARBËR TË AR-BËRISË" është marrë nga libri ibotuar në vitin 1996 nën kujdesin estudiuesit arvanitas Aristidh Kola icili ka bërë dhe komentet e tij. Nëfund të dokumentit na paraqiten trenënshkrimet me mbiemrat Shehu,Boçari, dhe Xhavella. Këta mbiem-ra i përkasin familjeve të shquara ar-vanitase që i kanë dhënë lavdisëGreqisë.

THIRRJE E LIDHJES ARVANITËTE ATHINËS DREJTUAR

VËLLEZËRVE ARBËR TË ARBËRISËVËLLEZËR! Ju themi dhe ju qua-

jmë vëllezër, pasi edhe na ndajnëvendi dhe feja, nuk pushojmë së qenivëllezër, sepse të gjithë arbërit kudoqë gjendemi sot, jemi pasardhës tëpellazgjëve, të cilët ata të parët er-dhën nga Azia në Europë dhe u ven-dosën në Arbëri. Sepse jemi bij të Ale-ksandri i Madh, të parit burrë meemër në botë që fitoi ndaj gjithë Azisë.

Sepse jemi bij të Pirros, atij mbretie gjenerali të madh të Arbërisë, i cilifitoi mbi romakët dhe do të bëhejedhe ai si Aleksandri i Madh, po tëkishte rrethanat e tij, domethënë tëkishte përballë armiq të çrregullt ebarbarë si persët, midët dhe indianëtdhe jo si romakët që ishin të rregullte të shkolluar. Sepse jemi bij tëSkënderbeut të madh, që fitoi mbitre Sulltanë dhe ruajti lirinë e Ar-bërisë deri në çastin që mbylli sytë,prej plagëve të rënda që kishte mar-

rë në betejën e fundit kundërarmiqve të atdheut të vet, Arbërisë.Sepse, fundja më në fund, kemi tënjëjtin atdhe, të njëjtin gjak, tënjëjtat veshje dhe të njëjtën gjuhë.

VËLLEZËR! Lloj-lloj armiqshhynë ndërmjet nesh dhe na ndanë,dhe na bënë të huaj, dhe na shkapër-danë, e na bënë armiq me njëri-tjetrin, dhe kështu arbër gjenden nëAustri, arbëreshë në Itali, arvanitënë Greqi, por lavdia më e madhe dhenderi më i madh është tek ju, që du-ruat gjithë të këqijat e skllavërisëdhe qëndruat në Arbëri, në atdheuntonë të dashur e të madh. Mirëpo,sado që të gjendemi larg atdheut tonëtë madh, Arbërisë ne të tjerët, sadoqë të bëhemi të mëdhenj në vend tëhuaj si njerës; pashallarë, gjeneralëdhe ministra, nuk e harrojmë kurrëbrezin tonë dhe atdheun tonë tëvërtetë. Në Austri na thonë austri-akë, në Itali italianë dhe në Greqigrekë; por ne jemi mirënjohës ndajkëtyre kombeve që na përbujtin dhena nderojnë si vëllezër të tyre dhena besojnë poste drejtuese nëpër sh-tete dhe ushtri, ndërsa u shërbejmëme besnikëri siç u ka hije njerëzvetë ndershëm, gjithë herë ëndërrojmëatë ditë të lavdishme e të ndriturqë do të ngrihet kombi arbër i lirëme flamurin e vet, me mbretin e vet,me administratë të vetën dhe meushtrinë e vet.

Sot ndodhemi në një kohë që ko-mbet po rilindin. Shikoni grekët!Ishin skllevër dhe vuanin nënzgjedhën turke. U zgjuan një ditënga zëri i Rigas Fereos dhe u ng-ritën, thyen zinxhirët e skllavërisë,e përzunë tiranin nga dheu i tyre eu bënë mbretëri.

Shikoni serbët! Ngritën krye dheu çliruan!

Shikoni malazezët! Nuk i ndanëkurrë armët nga duart e tyre dhe uçliruan!

Shikoni vllehët! Luftuan dhe uçliruan.

Shikoni bullgarët! Luftoi për taRusia dhe u çliruan. Ata janë të vet-

mit që u çliruan me gjak të huaj. Gjithë këto kombe, grekët, ser-

bët, malazezët, vllehët e bullgarët,ishin raja të Sulltanit dhe tani ubënë mbretëri të lira, secili me fla-murin e vet, buxhetin e vet, gjykatate veta e ushtrinë e vet. U bënë tëlira e të vetëpushtetëshme dhe ngagjithë këto kombe, vetëm ne, ar-bërit, jemi ende në gjumë dhearmiqtë tanë na rrethojnë, na sh-trëngojnë nga të gjitha anët e duantë na shqyejnë e të na copëtojnë.Austria i ka sytë të mbërthyera mbiArbërinë tonë. Don ta gllabërojë tëgjithën e të zbresë në Selanik. Ital-ia don Vlorën tonë. Mali i Zi don Sh-kodrën tonë, Serbia, Bullgaria dheVllahia hahen për Manastirin tonë,për Durrësin tonë, Prizrenin eKrujën tonë, që ishte kryeqytet iSkënderbeut tonë! Nuk kemi asnjëmik. Të gjithë janë armiqtë tanë,sepse të gjithë duan të keqen dheshkatërrimin tonë. Gjithë kombet qëi kishte shkelur Turqia pak a shumëu çliruan. Vetëm armenët, çifutëtdhe ne arbërit gjendemi ende pa li-rinë tonë, dhe më e keqja, humbëmqenien tonë kombëtare dhe të gjithëna quajnë turq, ndërsa nuk jemiaspak turq, por arbër të pastër.Pasardhës të pellazgjëve dhe jemitë parët njerëz që shkelën dhe u ven-dosën në Europë.

Ne arbërit ishim gjithmonë

shtylla e Turqisë. Eshtrat tonagjenden të mbjella në Hungari, nëSerbi, në Mal të Zi, në Krime, nëBullgari, në Greqi, në Persi, në Ar-abi, e gjer në kufijtë e Indisë. Gjakui arbërit për katërqind e ca vjet rro-dhi e rrjedh për jetën e Turqisë. Potë mos ishim ne, Turqia do të kishteikur prej vitesh nga Europa. Emegjithatë Turqia as që ka ndër-mend të na japë lirinë, por don tëna këtë roje të saj, që t'i ruajmë tro-jet derisa të shkatërrohet ajo dhe nebashkë me të. Mirëpo nëse Turqiaështë e natyrshme ashtu siç po eshohim si dritën e diellit, që të sh-kojë andej nga ka ardhur, pse ështëpopull i huaj i ardhur nga thellësitëe Azisë, dhe u vendos në troje të hua-ja, pasi shkatërroi lirinë dhembretëritë e këtyre vendeve, popërse të shkatërrohemi dhe ne bash-kë me të?

Përse dheu ynë të bëhet austri-ak, apo të ndahet mes austriakëve,italianëve, serbëve, bullgarëve dhegrekëve?

Nëse Turqia na jepte lirinë, do tëbëheshim barrikadë ndaj rrebeshitaustriak dhe italianë nuk domundte të shkelte trojet tona.Sa përmalazezët, serbët, bullgarët dhegrekët, do të gjenim mënyrën që tëmbroheshim. Por Turqia nuk e dotë mirën tonë, ajo do vetëm gjakundhe eshtrat tona. Mirëpo koha ecëndhe armiqtë tanë që na rrethojnë,mprehin shpatat e duan të na sh-kelin e të gllabërojnë dheun tonë etë na bëjnë skllevër. Erdhi, vëllezër,koha që të gjithë arbërit të kemi njëmendim. Duhet të lëmë armiqësinëqë na lindën Turqia dhe besimet fe-tare. Turqinë dhe fenë duhet ta lëmëmënjanë. Turqia është turp i huajdhe duhet ta flakim, feja është përsecilin më vete dhe secili duhet tambajë siç e gjeti. Do të ishte mirë tëqemë arbërit të gjithë muhamedanëapo të gjithë të krishterë, mirëpo,gjersa kemi besime të ndryshme:muhamedanë dhe të krishterë dhetë ndarë në herezi të ndryshme:ortodoksë, papistë, myslimanë,bektashinj, rufainj, do të ishte mirët'i linim fetë mënjanë ashtu siç janë,pse njeriu duhet të ketë një fe dheparajsa u bë nga Zoti për të mirëtdhe Ferri për të këqinjtë. Asnjë ikrishterë i keq nuk do të shkojë nëparajsë dhe asnjë muhamedan i mirënë Ferr. Prandaj të shohim fisin tonëdhe gjendjen tonë.

Për sa kohë që gjendemi nën Tur-qinë është si të jemi mbyllur në njështëpi që po digjet. Po të mbesim atydo të digjemi dhe ne. Turqia është e

ArmiqësitëLloj-lloj armiqsh hynë ndërmjetnesh dhe na ndanë, dhe nabënë të huaj, dhe nashkapërdanë, e na bënë armiqme njëri-tjetrin, dhe kështuarbër gjenden në Austri,arbëreshë në Itali, arvanitë nëGreqi, por lavdia më e madhedhe nderi më i madh është tekju, që duruat gjithë të këqijat eskllavërisë dhe qëndruat nëArbëri, në atdheun tonë tëdashur e të madh

Në foto:KristoPapa

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 3 shkurt 2013SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI HISTORI

Letra e 1899 e arvanitasve:Greku, para se të bëhej

grek ishte arvanitas

dënuar nga rrethanat që të largohetprej Europës. Atë nuk mund ta shpë-tojë asgjë. Duhet të largohemi ngazjarri, duhet të ndahemi sa më shpejtnga Turqia, që të mos zhdukemi dhene bashkë me të. Thamë se jemi tërrethuar prej armiqve: austriak,malazezë, serbë, bullgarë dhe grekë,por nga armiqtë, disa janë të rrezik-shëm e disa jo. Italia dhe Austriamund të na hanë e të na gllabërojnëe të na zhdukin nga faqja e dheut.Po të biem në thonjtë e Italisë apo tëAustrisë, pas pak vjetësh nuk do tëketë Arbëri. Që të shpëtojmë, duhettë bëjmë marrëveshje me një prejarmiqve tanë të parrezikshëm;malazezët, serbët, bullgarët apogrekët. Le t'i shqyrtojmë: malazezët,serbët dhe bullgarët janë copëza tëRusisë. Ata punojnë për Rusinë dhekush bashkohet me ta bie në gojën eRusisë. Ata të tre, duan apo s'duan,një ditë do të bëhen vasalë të Ru-sisë. I vetmi shtet nga të gjithë këtoqë dolën prej hirit e prej gër-madhave të Turqisë, që e ka të ga-rantuar jetesën e vet nga e gjithëEuropa, është Greqia. Tokën e Gre-qisë nuk mund ta shkelë askush.Kastile përfshimë edhe Greqinëndër armiqtë tanë, pse aparanca egjërave kështu tregon.

Mirëpo, po të thellohemi pak nëesencë, po të këshillohemi paksa mehistorinë, po t'i shqyrtojmë mirëgjërat, do të shohim se Greqia nukka asnjë armiqësi me ne dhe asmund të ketë. Historia na thotë segrekët janë pasardhës të pel-lazgjëve, gjyshërve tanë, se grekëtdhe arbërit në vitet e Bizantit kish-in një fe, një mbretëri dhe një shtet,se Skënderbeu fliste dhe arbërishtdhe greqisht dhe se shkruante gre-qisht dhe se Greqia e sotme ështëvepër arbërore dhe greke. Në luftëne 1821-shit që bëri Greqia kundërTurqisë, luftoi edhe fara jonë, ar-bëreshët dhe Greqia u çliruan edheme ndihmën tonë. Në mes të kaqheronjve që nxori Kryengritja greke,të gjithë heronjtë detarë, përveçsevetëm Psarionëve, ishin arbër tëHidrës, të Specës, të Poros dhe tëKranidhit. Heronjtë më të shumtëtë steresë ishin arvanitas të Sulit, tëHimarëss, të Athinës, të Tebës, të Li-vadhjasë, të Atlandës, të Korinthitdhe shumë zonave të Moresë, që derimë sot flasin arbërisht. Përveç ar-vanitasve të krishterë qenë edhe3500 arvanitas muhamedanë qëluftuan bashkë me grekët kundërturkut dhe prijësa të tyre qenë TafilBuzi, Gjoleka, Hodoja e të tjerëkapedanë të shquar arvanitas. Nukdo të themi asnjë gënjeshtër, vëllezër,po të themi se Arvanitët çliruan Gre-qinë!

Është e vërtetë se gjatë revolu-cionit grek të 1821-shit, grekët dhearvanitët u goditën ndërmjet tyredhe arvanitasit mysliman vranëMarko Boçarin, ndërsa Karaiskaqivrau Musa Qafëzezin, mirëpo nukluftonin grekët kundra arvanitasve,por luftonin grekët me turqit dheturqit me grekët. Suliotët, himariotëtdhe kaq arvanitas të tjerë, i luftoninarvanitasit sikur të ishin turq e jo

arvanitas, Shkodran pasha, Musabeu, Çelo Picari, Omer Vrioni, AgoVasjari, Ahmet Dimo e kaq të tjerëluftuan kundër grekëve si turq e joarbër. Dy ngjarje të mëdha të asajkohet na bindën se arvanitët dhegrekët mendonin si të ishin vëllezëre jo si të qënit të huaj ndërmjet tyre.Njëra ngjarje është kjo: Kur Ali Pa-sha i vuri Kardhiqoitët të çarmato-sur në një vathë dhe u thakapedanëve grek të zbraznin armëtmbi ta, kapedanët i thanë Ali Pa-shës: "Jepu më parë armë e pastajfillojmë luftën. Sa janë të çarmato-sur, ne nuk i vrasim!"

Dhe kështu kapedanët grekë nuk

i ngjyen duart në gjakun e vëllezërvekardhiqiotë dhe e lanë këtë lavdi tëpandershme tek qenia më e ndyrëqë ka lindur Arbëria, tek ThanasVaja me lekliotët e tij!Ngjarja e dytëndodhi në urën e Alamanës kurAthanas Dhiako ra i gjallë në duarte turqëve. Omer pashë Vrioni ko-mandant arvanitas, u përpoq me çdomënyrë ta shpëtonte, por nuk mun-di, sepse Qose Mehmet pasha kurmësoi se Omer Vrioni donte ta shpë-tonte gjithsesi Dhiakon nga duart eturqëve, dha urdhër që sa më shpe-jt ta shkonin në hell si derr. Kur emori vesh këtë Omer Vrioni qau sifëmijë për vdekjen e Dhiakos.

Këto dy ngjarje dëshmojnë se nëzemrën e popullit grek e arvanitasështë rrënjosur ndjenja e farefisnisë

që kanë grekët me arvanitët. Greku,para se të bëhej grek ishte arvani-tas, domethënë pellazg. Grek do tëthotë: Arvanitas i qytetëruar.

Gjuha jonë, arbërishtja është mëe vjetër se greqishtja e lashtë, që sote quajnë gjuha homerike. Gju-hëtarët e mençur të Europës e kon-siderojnë greqishten si një përkry-erje të arbërishtes dhe Greqia paArbëri dhe Arbëria pa Greqinë janëgjëra gjysmake. Kur Greqia dhe Ar-bëria të bashkohen, atëherë do tëbëhet Greqia e Madhe dhe Arbëriae Madhe.

Kështu siç jemi, kemi nevojë tëmbështetemi në shpatullat e një

fqinji. Po të mbetemi me Turqinë,rrezikojmë të humbasim bashkë metë. Po të shkojmë me Italinë, do tëna gëlltisë, dhe pas disa vitesh dotë kemi humbur etnitetin tonë e dotë bëhemi italianë, pasi interesi i sajështë që të mos mbetemi arbër e tëngremë krye ndonjë ditë. Po të sh-kojmë me Austrinë do ta pësojmë mëkeq se me Italinë. Po të shkojmë memalazezët apo serbët, apo bullgar-ët, do të bëhemi një ditë vasalë tëRusisë. Veç kësaj, malazezët, serbëtdhe bullgarët janë popuj të huaj dheështë turp për ne që jemi vendas tëkërkojmë mëshirë nga malazezët,serbët dhe bullgarët. Po të duam tëveprojmë vetëm, e para do të na go-dasë Turqia e s'do të na ndihmojëaskush dhe e dyta, edhe po të çliri-

hemi nga Turqia, nuk do mundimtë jetojmë vetëm, pse vendi ynë ësh-të i varfër, nuk kemi shkollë dhe mëe keqja, nuk kemi një besim: ca jemimuhamedanë, ca të krishterë dhembretëritë e krishtera që ndodhenrreth nesh do të gjejnë çdo mënyrëqë të na bëjnë të grindemi mes neshe të gjejmë shkak të huajt të ndë-rhyjnë në punët tona të brendshmee të na coptojnë. Jetesa e një shtetite tillë arbëror në mes gjashtë sh-teteve të krishterë, Italisë, Austrisë,Malit të Zi, Serbisë, Bullgarisë dheGreqisë, është jetë shkurtër dhe sh-katarrimtare e madhe për kombintonë. Nuk na mbetet mënyrë tjetër,vëllezër, veç t'i thërrasim mendjessa më shpejt, të harrojmë kush ësh-të muhamedan e kush i krishterëdhe të mbështetemi mbi Greqinë etë krijojmë Mbretërinë Greko-Ar-bërore, si Hungarezët me Austri-akët, dhe Suedezët me Norvegjezët.Janë të shumta arsyet që na dety-rojnë të bëjmë këtë dhe vetëm këtë:

1- Dheu i Greqisë është i garan-tuar dhe askush nuk mund ta sh-kelë, edhe po shkeli do ikë shpejt.

2- Grekët janë fara jonë dhe nejemi vëllezër të larguar, pasi janëedhe ata bij të gjyshërve tanë, pel-lazgjikëve.

3- Kemi të bëjmë me Greqinë,pse kemi mijëra arvanitas këtu dhegjuha arvanitase flitet gjer brendanë Athinë.

4- Sepse liria e Greqisë ështëgatuar edhe me gjakun arvanitasedhe po të mos qenë arvanitasit, Hi-drasit, Speciotët, Poriotët, Suliotët,Himariotët, etj. Nuk do të mundtetë çlirohej Greqia.

5- Grekët dhe arvanitët kanë tënjëjtat zakone dhe të njëjta sjellje,veshin të njëjtat veshje-fustanellat,flasin gjuhën tonë dhe ne të tyrendhe nderin e familjes e kemi dheata dhe ne, mbi kryet tona e jo nënkëmbët siç e kanë të tjerët, që nukdinë ç'do të thotë nderi i gruas dhe

i kanë gratë e tyre hoteleve e bir-rarive të hargalisen me botën ehuaj para syve të tyre! Zoti e ruajtarbërin nga një gjendje e tillë.

6- Grekët janë pak, siç jemi dhene, nuk do të mundin kurrë të nabëjnë si të duan e të na helenizojnë,por do të jemi në jetë të jetëve ar-bër përkrah tyre.

7- Se në te vërtetë shkronjat ar-vanitase janë ato të greqishtes dhene me grekët të bashkuar të kemishkronjat tona të natyrshme, të sh-kruajmë me germat tona dhe jo vl-laçe, italiane si ato që sajojnë nëBukuresht e gjetkë.

8- Grekët i njohim e na njohin.Jetuam mijëra vjet me grekët e je-tojmë ende si vëllezër, sepse farattona, Grekja dhe Arbërorja,gjenden në një vend që u përket tëdyve. Mijëra grekë jetojnë brendanë Arbëri dhe mijëra arbër jetojnëbrenda në Greqi dhe kurrë deri mësot nuk luftuan njeri-tjetrit. Dhenë Arbëri grekët dhe arvanitasitjetojnë si vëllezër, dhe në Greqi ar-vanitasit me grekët jetojnë sivëllezër, sepse të dy popujt grekdhe arbër jetojnë në vende që upërkasin që të dyve, dhe nuk ësh-të njëri popull në tokën e tjetrit sinë tokën e huaj. Ajo çka ështëgreke është dhe arvanitase dhe ajoçka është arvanitase është dhegreke. Gjaku nuk bëhet ujë!

Shikoni vëllezër, sa arsyetë mëdha kemi që të bëhemi njëme grekët, ndërsa nuk kemi asn-jë arsye që të qasim italianët, aus-triakët, vllehët, malazezët, serbëtdhe bullgarët!!!

Kur të themi të bëhemi një megrekët, nuk themi të bashkojmëfetë tona, apo qeverisjen tonë. Njëbashkim të tillë as e mendojmë,as e duam! Ne duam nga Greqiaqë të sigurojmë vendin tonë, të zh-villojmë tregtinë tonë, të ndriço-hemi nga dija e saj.....

Ne mendojmë që Greqia të ketëfuqi si shtet në Greqi dhe Arbërianë Arbëri, dhe jo Arbëria të jetë enënshtruar ndaj Greqisë. Nënkup-tojmë bashkimin vetëm në njëbashkimi të dukshme të mirëkup-tuar, duke pasur të njëjtin mbret,të njëjtin ministër të jashtëm dhetë njëjtin ministër të luftës dhe tëluftojë Greqia për Arbërinë dheArbëria për Greqinë, me një fjalëtë kemi të njëjtët miq e të njëjtëtarmiq. Nënkuptojmë që Arbëria tëketë ushtri të sajën, xhandarmëritë sajën, polici e administratë tësajën, financa të vetat, gjykata esistem arsimor të vetin. Një shem-bull të tillë e kemi tek Austria e Hun-garia, ku nuk është afria që ështëndërmjet arvanitëve e grekëve. Aus-triakët janë gjermanë dhe hungarezëtnjë popull lindor, krejtësisht i huaj.

Përpara vëllezër! Ejani tëbëhemi një Mbretëri Greko-Arbëroredhe duhet të bëhemi, sepse kemi njëgjak, një atdhe, dhe një zot!

NënshkruesitSHEHUBOÇARIXHAVELLA

Në foto:Kuvendi iGreqisë1856.Në këmbëdeputetshqiptar mefustanellë

GGGGGjatë revolucionit grek të 1821-shit, grekëtjatë revolucionit grek të 1821-shit, grekëtjatë revolucionit grek të 1821-shit, grekëtjatë revolucionit grek të 1821-shit, grekëtjatë revolucionit grek të 1821-shit, grekëtdhe arvanitët u goditën ndërmjet tyre dhedhe arvanitët u goditën ndërmjet tyre dhedhe arvanitët u goditën ndërmjet tyre dhedhe arvanitët u goditën ndërmjet tyre dhedhe arvanitët u goditën ndërmjet tyre dhearvanitasit mysliman vranë Marko Boçarin,arvanitasit mysliman vranë Marko Boçarin,arvanitasit mysliman vranë Marko Boçarin,arvanitasit mysliman vranë Marko Boçarin,arvanitasit mysliman vranë Marko Boçarin,ndërsa Karaiskaqi vrau Musa Qafëzezinndërsa Karaiskaqi vrau Musa Qafëzezinndërsa Karaiskaqi vrau Musa Qafëzezinndërsa Karaiskaqi vrau Musa Qafëzezinndërsa Karaiskaqi vrau Musa Qafëzezin

www.shqiptarja.com E diel, 3 shkurt 201318

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DORESHKRIMITTTTTRADITRADITRADITRADITRADITAAAAA ZAKONEZAKONEZAKONEZAKONEZAKONE

BARON NOPÇAJa si martohen shqiptarët

e veriut të ShqipërisëZakonet e malësoreve mbi lidhjen e martesës, njohjet e fiseve, fejesa,Zakonet e malësoreve mbi lidhjen e martesës, njohjet e fiseve, fejesa,Zakonet e malësoreve mbi lidhjen e martesës, njohjet e fiseve, fejesa,Zakonet e malësoreve mbi lidhjen e martesës, njohjet e fiseve, fejesa,Zakonet e malësoreve mbi lidhjen e martesës, njohjet e fiseve, fejesa,

paja, shumat e parave që jepen, shuarja e armiqësive përmes dasmave,paja, shumat e parave që jepen, shuarja e armiqësive përmes dasmave,paja, shumat e parave që jepen, shuarja e armiqësive përmes dasmave,paja, shumat e parave që jepen, shuarja e armiqësive përmes dasmave,paja, shumat e parave që jepen, shuarja e armiqësive përmes dasmave,ditët e dasmës dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...ditët e dasmës dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...ditët e dasmës dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...ditët e dasmës dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...ditët e dasmës dhe traditat e ruajtura brez pas brezi...

Para pak ditësh u botua nëshqip vepra e Baron

Franc Nopçës "Pikpamje fe-tare, doket dhe zakonet eMalcisë së madhe. Me disaveçori nga krahina eZadrimës dhe nga Shkodra".E botuar nga Qendra e Stu-dimeve Albanologjike, veprau përgatit për botim dhe u re-daktua nga Akad.AssocMarenglen Verli dhe dr. Ed-mond Malaj, ndersa ështëpërkthyer nga Mihal Zallari, icili edhe e gjeti dorëshkriminnë Bibliotekën Kombëtare tëAustrisë. Nga kjo vepër eveçantë, kemi shkeputur përlexuesit tanë një fragmentnga kapitulli mbi martesëndhe vdekjen në malsinë everiut të Shqipërisë. Frag-menti lidhet pikërisht me tra-ditën e martesës në këtozona.

Baron Franc NopçaBaron Franc NopçaBaron Franc NopçaBaron Franc NopçaBaron Franc Nopça

Në foto:(Lart)Fshatarete Iballesne rrethine Pukes(Poshtë)Burra tëfisit Kir,në veri tëDrinit nëMalësinëe Vogël

Martesa në MalciPërmbi martesat në Malcinë e Shqipërisë

së Veriut kemi shumë përshkrime veçanër-isht të Durhamit dhe të Cozzit, që kanë tëmirën, se mbështeten mbi të dhëna të shumëviteve. Të tjera të dhëna kemi nga Hahnipërmbi zakone dasme në Mirditë dhe së fun-di është materiali, që kam mbledhur vetë.

Janë ndaluar martesa midis fiseve ose famil-jeve, që vinë prej të njëjtit stërgjysh, qoftë vijamashkullore edhe prej 10 brezash. Farefisëringa vija femërore as merret parasysh në Sh-qipëri. Vindish përmend kelmendasit e Syrmisëdhe thotë që përbëhen prej shtatë fiseve që mar-tohen midis tyre. Pikëpamja që njerëzit janëfarefis, kur kanë pasur në vijën e meshkujvepërpara shumë brezash një stërgjysh të për-bashkët, ka ekzistuar edhe në kohën e mesmenë Evropën Qendrore, dhe Perëndimore. Za-koni i përdorshëm në lidhje të mëdha fisesh tëMalit të Zi, që të martohen brenda lidhjes sëfiseve, ka filluar të hyjë në Shqipëri.

Kur i propozova mëmës së Prenk Bib Dodësta martonte të birin me një zonjushë të quaj-tur Marta, që kishte qenë dikur shoqe me tëbijën Davidika dhe, sipas kuptimit tonë, nukmund të quhej farefis, si e vetmja katolike eShqipërisë së Veriut me shkollë evropiane,atëherë plaka u zëmërua fort, duke thënë seMarta ishte e një gjaku me Prenkën dhe se mëparë do ta vriste të birin me duart e saj sesa tëpranonte një gjë të këtillë. E vërtet që më vonëmë kanë thënë, që pa e ditur ishte propozuarnjë martesë, që edhe në rrethe të tjerë çmohetsi incest. Pra rasti nuk është një provë e fortë.Kumbaria ose vëllamëria me farefisin e nusesçmohet gjithashtu si "impedimentum matri-monii" (ndalesë e martesës-E.M.).

Fejesa e fëmijëve, dhe veçanërisht kur ësh-të fjala për të shuar armiqësi të vjetra, midisdy familjeve, bëhet bile para lindjes së tyre, ësh-të pra në radhë të parë çështja e prindërve.Kur bëhet fejesa, duke qenë fëmijë të rritur,atëherë është punë e atit ose e kryetarit të famil-jes, që e bën vetë, ose në fillim të bisedimeveme një ndërmjetës. Propozimi i një fejese bëhetgjithmonë nga i ati i djalit. Nusja dhe dhëndërinuk pyeten. Por fundit ky nuk është një zakonspecifik shqiptar, se sot e kanë kuçovllahët,martesa e të cilëve me bullgarët është e zor-shme pikërisht nga shkaku i këtij zakoni.

Kur nuk dihet, nëse një familje e jep vajzën,dërgohet një shkues, ose ati i dhëndrit, te familjae vajzës, që dëshiron të fejojë të birin dhe e bise-

don çështjen. Kur merren vesh, atëherë ven-dosin në shtëpinë e nuses ditën e martesës.Për këtë shkak shkon përsëri zëvendësi i dhën-drit te shtëpia e nuses dhe e bisedojnë datënedhe afatin në të cilin duhet të dorëzohet çmi-mi i nuses. Për nder të kësaj marrëveshjeje jepetnjë gosti, në të cilën ftohen njerëz të farefisit.Gotën e parë e pinë për miqësinë e re, që u lidhmidis të dy shtëpive, pastaj shkuesi dorëzonpjesën e parë të çmimit, d.m.th. paret e unazës.Shkuesi e kalon mbrëmjen në shtëpinë e nus-es; kur largohet i dhuron nuses disa groshë dhezbrazen pushkë, për të ngritur rëndësinë e fes-tës.

Nuk kam mundur të mësoj nëse në Shqipëri,sikurse në Maqedoni, kanë zakon të lidhin feje-sa dhe martesa në kohën kur shtohet hëna. Pasiështë bërë njëherë fejesa dhe është paguar një

pjesë e të hollave për nusen, atëherë nuk lejo-het më zgjidhja e fejesës nga ana e nuses, ose efarefisit të saj dhe fejesa me një person të tretë.Kjo do të ishte një çnderim për familjen e dhën-drit dhe, megjithëqë ky nuk e njeh të fejuarën,do të jepte shkak për hakmarrje të rëndë.Tërheqja e fejesës mund të mos ketë pasoja tëkëqija vetëm kur ajo betohet solemnisht, qënuk do të martohet dhe që do të mbetet çupë.Në kapitullin përmbi kanunin do të bëhet fjalëpër këtë betim.Meqenëse e fejuara në më tëshumtën e herëve nuk e ka parë të fejuarin esaj, dhe mund ta përfytyrojë vetëm në bazën elajmeve me gojë, atëherë shkaku nuk mund tëjetë përgjithësisht aversioni (antipatia). Lëshi-mi i fejesës bëhet më tepër, se vajza dëshirontë mos martohet, që kështu (veçanërisht nëShkodër ndodh kjo) të mund ta gëzojë jetën

plotësisht, pa pengesa. Për të fejua-rin prishja e fejesës do të ishte më elehtë me humbjen e parapagesës,por unë nuk njoh asnjë rast tëkëtillë.

Në vitin 1908 bëri përshtypje tëmadhe kur, me ndërhyrjen time, ibiri i Marka Gjonit pa në fotografitë fejuarën e tij, bijë nga Kelmendidhe m'u lutën ta ruaj të fshehtë, sendryshe familja e vajzës do ta mer-rte për fyeje (ofendim). Duke mos enjojtur të fejuarit njeri tjetrin, vjenvetiu që martesat nuk bëhen medashuri, të cilën nuk e njohin nëmalcitë e Shqipërisë Veriore dhe përtë cilën gjuha shqipe nuk e ka fol-jen "dashuroj". Në vend të foljesdashuroj, përdoren "me dashtë" ose"me lypë".Mosha e martesës për

femra është 15-20 dhe për meshkuj 18-20 vjet.Për të fejuarën paguhen 70-140-600 korona.Shuma varet në radhë të parë nga gjendjaekonomike e familjes së vajzës, por edhe ngaajo e familjes së djalit, prandaj varet nga ven-di i malcisë.

Pjesa më e madhe e çmimit paguhet,shumë a pak, një vit para martesës, në sh-tëpinë e dhëndrit dhe në praninë e shkuesit.Natyrisht këtë herë i takon familjes së nusestë përgatisë një gosti të pasur (oppulente). Vetëdorëzimi bëhet pas sofrës. Në vend të hollavenë Malcinë e Vogël marrin edhe kafshë shtë-piake ose armë; në Malcinë e Madhe vetëmarmë.Një ditë pas dorëzimt të mergjurit ,prindërit e të fejuarve shkëmbejnë përsëridhurata; ati i vajzës dhuron një kafshë të imtë50-100 grosh dhe i ati i djalit i kthen 100 grosh,për t'ia dhënë mëmës së vajzës. Pak para mar-tesës dhëndëri vetë i dërgon së fejuarësdjathë, raki dhe disa dele, ose dhi. Martesalidhet me shumë ceremonira. Katolikët kanëperioda të caktuara nga kisha. Më të shumtatherë martesa bëhet të hënën.Meqenëse nukndodh kurrë që dhëndëri të vendoset në rre-thin, ose bile në oborrin e nuses, atëherëgrumbullohen në mbrëmje, para martesës,në shtëpinë e nuses burra, nganjëherë edhegra, të cilët e përcjellin nusen te shtëpia edhëndrit. Dasmorët priten dhe përshënde-ten me zbrazje pushkësh, pastaj për nder tëtyre shtrohet sofër, ku janë ftuar natyrishtshumë mysafirë dhe ku nuk duhet të mun-gojnë rakia dhe dashi i pjekur në hell.NëMaqedoninë greke dhe në luginën e Rekësshqiptare luhet një përpjekje për dasmorët.Duket se në Malcinë e Shqipërisë veriore nuke njohin këtë gjoja përpjekje me pushkë.Meqenëse mungon dhëndëri bien vetiu edheceremonitë, që përdoren në Maqedoni nëlidhje me përpjekjen. Dasmorët flenë në sh-tëpinë e nuses dhe të nesërmen e shoqërojnënusen në banesën e re. Kryetarin e grupit,që shoqëron nusen e quajnë krushk ose, si-pas Cozzit, edhe gjeveri. Është mirë që nus-ja, siç ndodh në Bullgari dhe Maqedoni, kurvinë krushqit, të fillojë të rënkojë dhe të qajëdhe t'i përsëritë të nesërmen në mënyrë mëtë theksuar. Pajën e nxjerrin bashkë me nus-en. Kjo merr si pajë, në Malcinë e Madhenjë pjesë të mergjurit dhe petka, por në visete tjerë vetëm veshmbathje. Në mbledhjen epajës marrin pjesë të dy familjet: familja edhëndrit blen veshmbathje, d.m.th. shaminëshumë-ngjyrëshe, një stoli koke, vathë, njëjelek, opinga dhe një brez, pastaj disa sendeluksi, si sapun, etj. dhe, eventualisht, njëpasqyrë të vogël, për pjesën tjetër kujdesetfamilja e nuses. Krushqit e kalojnëmbrëmjen me këngë dhe zbavitje në sh-tëpinë e nuses. Në mëngjes gratë fillojnë tëkrehin, të veshin të stolisin, shkurt të nisinnusen. Duvakun që i mbulon kokën dhe ar-rin gjer mbi gji, ia hedh një fëmijë, por që

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 3 shkurt 2013SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DORESHKRIMI

nuk duhet të jetë jetim. Në Malcinë e Mad-he i venë nuses mbi kokë një rrobë, që kaformën e një hinke të lartë. Në Malcinë eVogël kjo është krahasisht e ulët. Kështutë nisur dhe stolisur e marrin atë krushqitnë dorëzim. Kur krushka është gati ta mar-rë nusen nga shtëpia e prindërve të saj ekap me dorë nga krahu i saj i djathtë dhe edetyron atë tri herë të ngrihet nga vendi. Itërë farefisi, që ndodhet aty i thonë "Çohu,çohu!". Duke lënë shtëpinë e prindërve ka-pet, duke qarë, pas zinxhirit të kazanit, qëvaret nga tavani dhe ku të mundet, por sëfundi e ndjek krushkun. Shkurt, para se tëdalë nga shtëpia, ndahet nga prindërit.Mëma rri prapa në shtëpi, të tjerët nga fare-fisi e përcjellin akoma një cope rrugë.

Dalja e nuses nga shtëpia pritet me ba-tare pushkësh. Nusja vetë rënkon, qan dheshumë herë ndalet, për t'i hedhur njëshikim shtëpisë së prindërve. Pas disa qin-dra hapash ndahen edhe njerëzit e fundittë farefisit dhe krushqit me nusen vazh-dojnë rrugën e tyre. Nusja shtrëngon nëgrushtet e saj fundin e duvakut dhe anko-het dhe qan. Në Malci e bën këtë gjatë gjithërrugës, por në Malcinë e Madhe sa arrin tekufiri i fisit të dhëndrit pushon së qari. Sakohë rruga është e mirë për kuaj dhe mush-ka, nusja e bën atë hipur mbi kalë, ndry-she e zbresin dhe ecën në këmbë me krush-qit e tjerë.I ka hije çdo udhëtari, që i takonkrushqit, të zbrazë disa pushkë dhe tëthotë "për hair!". Atëherë njëri nga krush-qit i jep raki të pijë dhe bile ndodh, që ijapin edhe fishekët, që harxhoi për ndertë dasmorëve. Meqenëse një grup krush-qish kalon shumë herë nëpër toka fiseshme të cilët njeri ose tjetri nga dasmorëtështë në gjak, duhet atëherë të sigurohetbesa për të kaluar pa rrezik.Ndërsa njerëz-it e nuses e shpien atë në vendbanimin eri, mblidhen në shtëpinë e dhëndrit das-morët, numri i të cilëve arrin nganjëherënë 100 gjer në 200 veta dhe në Malcinë eVogël, kur i afrohen njerëzit e nuses sh-tëpisë së dhëndrit, iu del përpara një pjesëe këtyre dasmorëve. Kur të dy grupetndodhen ballë për ballë, ndalen dhe fillonnjë batare e përgjithshme pushkësh, në tëcilën marrin pjesë edhe kullat e fqinjëve,pastaj bashkohen të dy grupet, ulen përd-he, kapin gotat dhe çdonjëri, pasi e pi atëgjer në fund, zbraz pushkën e tij. Nuk dota harroj kurrë një takim të këtillë nënëQafën e Nermajt në Shalë. Në perëndimshkëlqente qielli ar dhe zjarr, deti dhe hor-izonti shkriheshin në dritën e diellit perën-donjës, majat e Dolomitëve të vargut tëNermajnës ndriçonin lart përmbi kokattona si hekur i skuqur, Lugina e Shalësishte zhytur në ngjyrë të kaltër të errët, siyj me ngjyrë portokalli xixëllonin qitjet epushkëve nga kullat e banorëve, që për-shëndetnin krushqit dhe përpara neshqëndronin 30-40 trima shaljanë me truptë mrekullueshëm në petkat e tyre më tëmira, në tirq të bardhë me gajtanë të zezë,në xhamadanë të kuq të qëndisur me ardhe argjend. Batare pas batare e krisninnë ajër gjersa jehona u kthye nga Nermajanë veshët tanë. Pasi pinë mirë krushqit uvunë përsëri në lëvizje dhe, kur arritën, ngalarg lajmëruan ardhjen e tyre me një "mirëmbrëma!" të fortë. Në hyrjen e nuses nështëpinë e dhëndrit përdoren ceremoniratë ndryshme. Në Kelmend është zakon tasjellin nusen tri herë rrotull shtëpisë,pastaj, si kuçovllahët, hedhin një mollëpërmbi çati; nuses i japin një dorë me gru-rë, pastaj, pa u penguar, i duhet të kapërcejëpragun me këmbën e djathtë, merr pastaj,pjesërisht si në Bullgari, një djalë të vogël

në krahë dhe sillet tri herë rrotull vatrës.Dua të përmend, që në Maqedoni nusja ulkokën tri herë përpara shtëpisë së re. NëBogë, siç është zakon te Osetët, krushku esjell nusen tri herë rrotull vatrës, por nëShqipëri e lënë të ulet mbi një kolltuk, saherë vjen rrotull. Gjurmë të këtij zakoni gje-jmë edhe në Bullgari.

Në Malcinë e Vogël gjeveri e shpie nus-en drejt në shtëpi, atje ajo ulet, merr nëkrahë një djalë 2-3 vjeç, e puth dhe i dhu-ron një palë çorape, pastaj dy gra e shpiennë një qoshe të dhomës, ku duhet tënusërojë sa kohë zgjatin sofrat, që shtro-hen për burra dhe për gra veç e veç. Cere-monia maqedonase, që e detyron nusen,kur hyn në shtëpinë e dhëndrit, të shkelëmbi një plug, ka një analogun në Krujë,ku e vënë të ecë përmbi një kobure tëargjendtë. Pas buke këndojnë, nganjëherëedhe kërcejnë, pastaj shkojnë të pushojnë.Fqinjët shkojnë në shtëpitë e tyre dhe nus-ja e kalon natën në shoqërinë e një das-moreje. Të gjitha këto ceremonira janëshumë të vjetra. Sjelljen rrotullvatrës e kanë pasur edhe indusitdhe gjermanët e vjetër, edhe nëKaukaz, ceremonia me djalin 2-3vjeç është si mjet magjik për tëlindur djem edhe në Azinë e Vogëldhe në Rumani, duvaku i nuseska qenë zakon i romakëve, igrekëve dhe i gjermanëve të vjetërdhe sot akoma i grekëve të veri-ut. Zakonin romak ta mbartin nëkrahë nusen përmbi pragun e sh-tëpisë, nuk e kanë shqiptarët.Kuçovllahët çorapet ia japin tëftuarve dhe nënës së dhëndrit.

Në të gjitha këto ceremonidhëndëri nuk merr pjesë. Në sof-rat në mbrëmjen e ditës së parënuk marrin fund ceremonitë emartesës. Heqja e duvakut bëhettë nesërmen në mëngjes. Nusen evënë përsëri, si në Trapani të Sicilisë, nëqoshen e dhomës dhe gjeveri i heq duvakunnë sy të mysafirëve, që janë mbledhur. Tëgjithë e admirojnë nusen dhe ndërsa jash-të zbrazen pushkë e urojnë atë me zë tëlartë: "për hair e me nafakë!" Tani fillonmbledhja e dhuratave më të holla për nus-en. Buka e dasmës, që lot një rol kaq tëmadh në Bullgari dhe në Maqedoni, në Sh-qipëri, duket se është gati e panjohur, seunë kam gjetur vetëm një lajm, që ka lidhjeme të. Në Planti ka qenë zakon, gjatë ko-hës së sofrës, që një grua kalonte radhën esofrës me nusen, që mbante një kulaç nëdorë, falënderonte secilin nga të ftuarit nëemër të nuses dhe njëkohësisht bënte py-etjen stereotipe: "Po thotë nusja lumja ekush na ka ardh e kush më ka prit N.N. çapo i çon nuses n'kulaç?" Meqenëse kjomënyrë lypse nuk i pëlqen shaljanëve, njëshaljan u mor vesh me kryetarin e Plantit,

që ta tallnin këtë zakon dhe prandaj py-etjes iu përgjigj me: "ia fal p.. të saj". Das-morët morën shumë inat dhe deshën tavrisnin, por kryetari i Plantit, i cili ishtemarrë vesh me të më pare, ndërhyri dhekështu ky shpëtoi. Përfundimi qe që zako-ni i kulaçit u prish.Normalisht duhej, qëditën kur bëhej heqja e duvakut të bëhejedhe kurorëzimi i çiftit, siç bëhet kudo nëmalcitë e Shqipërisë veriore, por kjo nukndodh gjithmonë, se të dy palët mundohenme këtë fushë ta shtyjnë martesën kish-tare sa të jetë e mundur, meqenëse ajo nukmund të prishet. Veçanërisht me qejf e bënkëtë pala e nuses, se shpreson, që kur tëmos jetë e kënaqur me martesën, të gjejërast më lehtë për arratisje. Por edhe ana edhëndrit e shtyn martesën kishtare samundet, gjersa nusja të ketë lindur njëdjalë; kur gruaja nuk bën fëmijë është mëlehtë, që burri të marrë një gra të dytë. Nukndodh kurrë që dhëndri ta ndajë nusen kurajo refuzon të vërë kurorë kishtare, porDurhami tregon një rast në lidhje me këtë.

Shtyrja e martesës mund të bëhet sidomosnë Shalë shumë dendur, nganjëherë edhe dyjavë dhe atëherë i kushton famullitarit shumëmundim, për t'i mbushur mendjen çiftit tëshkojë në kishë.Shumë të vlefshëm janë nëkëtë pikë shënimet në raportin e vizitës sëkryepeshkopit të Shqipërisë veriore nga viti1763. Kryepeshkopi lajmëron, që bashkë mehakmarrjen dhe vrasjen, mëkat i popullsisëështë konkubinati me bashkëshorten e ardhs-hme, dhe kjo ndodh se bashkëshortët presindy tre vjet, gjersa të lindë një djalë, për tëbërë kurorëzimin në kishë. Mënyra e "koi-tus" siç e paraqet figura në brezin e metaltëkelto-ilirian quhet në shumë vise të Ballkanit:"mënyra shqiptare".Edhe Shtern përmend,që në Gadishullin Ballkanik janë tre lloje tëkoitus-it. Mënyra dalmatine, italiane nga pra-pa, mënyra bullgare dhe ajo serbe, në të cilënburri i vë këmbët e gruas mbi supe. Kjo efundit është identike me atë, që në Rumani e

quajnë "mënyra shqiptare".Në Malcinë e Vogël, pas natës së parë të

çiftit, e nxirrnin nusen te dera e shtëpisë përtë admiruar yjet dhe zbrazin pushkë, siduket ka lidhje me besëtytninë, që çdonjërika yllin e tij. Një analogon gjendet në cere-monialin e vjetër indian, se në Indi i duhejçiftit pas martesës të soditë yllin polar, sim-bolin e qëndrue-shmërisë. Nga zakonet etjera pas martesës dua të përmend, që sën-duku i pajës gjatë një viti nuk duhet të lëvizënga vendi se kjo do të sillte fatkeqësi, pastajqë nusja disa muaj pas martesës vishet sipër festë dhe viziton prindërit e saj. Nga cer-emonitë e martesës sllave dhe ato rumune,që iu përngjajnë atyre, ceremonitë shqiptarendryshojnë kryekëput nga shkaku se tëfejuarit gjer pas martesës, si me thënë, nukduhet të shikohen. Të njëjtin zakon e kanëedhe sicilianët dhe kuçovllahët.

Në martesat shqiptare nuk është zakonnë fejesë, që të takohen nusja dhe dhëndërikur dorëzohen dhuratat e dhëndrit, që nëShqipëri bëjnë një pjesë të mergjurit; pra bieposhtë vizita e dhëndrit dhe natyrisht edhevallja pas fejesës. Shqiptarët nuk njohin aszakonin e grekëve të Maqedonisë, d.m.th. tapërcjellin çiftin në dhomën e fjetjes dhe aqmë pak të kontrollojnë këmishën e nuses,ose t'i dërgojnë nënës së saj një shishe meraki me ngjyrë të kuqe.Kemi përmendur senë Shqipëri, veçanërisht në malci, ndodh qëe rrëmbejnë vajzën kur prindërit nuk duantë japin pëlqimin e tyre. Ndërsa në Bosnjedhe në Rumani e rrëmbejnë vajzën, me pël-qimin e prindërve, për të shpëtuar të dy palëtnga shpenzimet e fejesës, por në Shqipërikjo përjashtohet, se atje grabitja e vajzësshkakton hakmarrje, gjë që nuk ekzistonnë Bosnje dhe Rumani. Në Shqipëri nuknjihen martesat, që lidhen duke e zëvendë-suar mergjurin në shërbim. Në Bosnje dhebile edhe në Rumani gjenden gjurmë të mar-tesave me grabitje dhe në Bosnje edhe te-prica të martesave me shërbim. Në Shqipërimungon ky zakon, se kanuni e ndalonkryekëput "hyrjen dhëndër" në shtëpinë enuses (kollovar). Në gojëdhënën e fisit tëKelmendit ka gjurmë të martesës me shër-bim. Shumë nga ceremonitë shqiptare i gje-jmë edhe në vende të tjera, si p.sh. në Zi-benbyrgen, në Maqedoninë greke dhe nëRumani, nusja kthehet te prindërit pasmartesës për një kohë. Ardhja e nuses triherë rrotull vetes praktikohet pjesërishtnë Gjermani për shërbëtorët. Përveç nëShqipëri, ku dhëndëri shumë herë nuk fleme nusen e tij në një shtrat, këtë zakon ekanë edhe në Indi, Armeni, Zvicër, Shva-ben dhe në Oberpfalz (Gjermani). Intere-sant është, që në Shqipëri nuk ekzistojnëgjurmë të një tregu vajzash, megjithëqëHerodoti përmend, që ilirët kishin pasur.Në Zibenbyrgen ka pasur gjurmë të këtijinstitucioni gjer në mes të XIX-it shekull.Nëlidhje me sa thamë përmbi martesat, ështëmirë të përmendim shenjat e këqija, që tre-gojnë fatkeqësira në jetën e martesës, siçështë shkelja e kurorës. Kur i zgjidhet brezinjë burri, dhe ky e tërheq zvarrë pa e pika-sur, atëherë kjo është shenjë se gruaja etradhton. Në këtë rast në Bullgari kujtojnëqë gruaja e ka së paku mendjen te një burrëtjetër. Në Greqi kujtojnë se në këtë rast njënga gratë e familjes ka lindur fëmijë. Në Knit-telfeld të Shtajermarkut (Austri) besojnë sekur një vajzë humbet përparësen, është shen-jtë, që i dashuri e tradhton. Kur e ndan burrigruan për tradhti e pret brezin në dy copë.Natyrisht ka të ngjarë që paralelja e Knit-telfeldit ka lidhje të vjetra më të thella. Dukepërmendur lindjen e një gruaje na kujtohetcingulumsi (petrahili) i priftit.

Në foto:(Lart)Djem tëRajës sëMërturitnë luginëne Drinit tërrethit tëTropojes(Poshtë)Burra nëShkodër,1903

www.shqiptarja.com E diel, 3 shkurt 201320

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom SPECIALE

SHPELLAT E SAN GIORGIO-SHistoria dhe kultura arbëreshe i

përkasin edhe S. Giorgio Lucano-sPietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

San Giorgio Lucano, 25 janar2013. "Aftësia jonë për të parëdhe interpretuar të ardhmen

mbështetet në aftësinë për të rilex-uar, rivizutuar dhe rivlerësuar ç'kaetërit tanë kanë prodhuar të cilatshpesh i harrojmë, të hutuar siç jeminga kultura mediatike globale. Nërealitet, nga burimet natyrore tëParkut Pollino tek ato historike,kulturore dhe deri gjuhësore të al-banofonisë, Lugina Sarmento mundtë largojë nga vetja problemet eizolimit gjeografik, viktimizmin,depresionin demografik, relacionaldhe ekonomik duke luajtur kartëne turizmit kulturor siç, për shem-bull, janë shpellat e gurta ranoredhe albanofonia që kthehen nëmjete të shfrytëzueshme jo vetëmnga komunat direkt të interesuarasi San Giorgio, Shën Pali dhe ShënKostandini, por të të gjithë luginësdhe të Bazilikatës". Kjo është ajo qërezulton nga fjala e gjatë dhe em-patike e presidentit të krahinës sëBazilikatës, Vito De Filippo, që mby-lli takimin në San Giorgio Lucanombi vlerën historike eantropologjike të shpellave të saj, kuu përfshinë edhe pesë komuna tëtjera të Luginës Sarmento: ShënPali Shqiptar, Shën Kostandini Sh-qiptar, Cesrsosimo, Noepoli dheTerranova di Pollino. Iniciativa, embështetur fort nga kryebashki-aku, Franco Cirigliano, së bashkume pesë kolegët e tij të Luginës,synon të rizbulojë dhe rivlerësojëpasurinë e jashtëzakonshme kul-turore e historiko-antopologjike tësë kaluarës që këto shpella përfaqë-sojnë e në të cilat gjetën strehimshqiptarët koronë, kur në 1534 udërguan nga mbreti i Napolit, Car-lo V, për të krijuar Mënuljin e ngaku pas rreth 70 vjetësh u përzunënga shteti i Noja-s (Noepoli) qërithemeloi me kolonët autoktonë,në fillim të '600, atë që sot quhetSan Giorgio Lucano.

"Pasuria e jashtëzakonshme emijëra shpellave të trashëguaranga e kaluara, si strehë banimi nëzonat antike të Mënulj - thotëpërmbledhur kryebashkiaku - du-het vendosur në një kontekstlëvizjesh, të panjohur pjesërishtedhe nga vetë të interesuarit, nëkërkim të një sharmi të papriturdhe të paçmuar: ato mund të kthe-hen në një tjetër motorr real të njëkulture, njëherësh, autoktone dhearbëreshe në brendësi një vokacio-ni komplementar dhe më të gjerëqë është Parku Pollino, në të cilinSan Giorgio rikthehet të bëjë pjesë

TTTTTRADITRADITRADITRADITRADITAAAAA VVVVVLERALERALERALERALERA

Grutat e Mënuljit, edhe Mënuljika pjesë në kulturën aljbëreshe

Mënulj, 25 janar 2013. "Kapaçitata jonë të ruanjeshë largu e të marrshë vesh për motin

çë do të vinj është të dishë si të diuvasnjeshë e sitë vljersoshë atë çë bën prindët e tanë e çë shumëherë harronjem, tue pënxuar kulturën medjatikeglobale. Vërtetë është se tue zënur fil ka Parkune Puljinit me gjithë risorsatkulturale e linguistike sido-mos ato aljbëreshe, Valsar-mendi mënd shkarkonjgjithë ata probleme të vjetërsi izolamendi xheografik,depresjuna demografike eekonomike tue ljuajturkartën e turismi kulturor megrutat e Mënuljit e kulturënaljbëreshe çë janë stru-mende jo vetëm për ShënPaljin, Sh'kostandinmin eMënuljin po për Valsarmen-din e Bazilikatën të tërë".Këto janë fjaljët më interesande çë mënd mbid-hen tek intervendi i pljiot e empatik çë bëripresëdhendi i Bazilikatës Vito De Filippo çëmbllyn knvenjin çe u bë për grutat e Mënuljit kumuartin pjesë të jeret pesë katunde e Valsarmen-dit: Shën Palji i Aljbëreshve, Sh'kostandini i Al-

jbëreshve, Çërtoza, Noja e Terranova.Inicjativaçë deshiroi fort sinku i Mënuljit, dott. Franco Cir-igliano, me të tjerët sinkra e Valsarmendit, do tëzbuljonj e të vljerësonj petkun kulruror e stori-ko-antropoloxhik e motit të ljasht i këtyre gruta,ku më pare se të tjeret aljbëreshët korone, Carlo

V,rregji i Napuljit, në1534, i dergoi të zëjnvend e ku ata së pari efondartin Mënuljin e kai çilji krei i Nojës i nxu-ar për te rrifundarnej në1607 më kolonë autoc-tonë shtatëdhjetvjet mëpas."Petku i madh i kë-tyre grutave çë janë mëse një milj, si shpi të paranë anën më e vjetër e ka-tundit, thot shkurtusinku Cirigliano, do in-serirtur tek një contest

itinerante çë s'njohnjen mungu munuljotë e çëzbuljon një maxhi e papritur e pljot me rrëkicëdhja si motor çë shtin kulturën e vendit e atë al-jbereshe te një dhiskurs më i hapt çë është ai iParkut i Puljinit, tek i çilji Mënulji u pruar e muarnjë pjesë e madhe".Xhurnalisti Pietro Valicenti u

dha shumë për të skuprirnej e të rivalutarnej këtogruta e pat kundër dhe paizanët e tij. Ipoteza eValiçendit ështe se të parët çë zunë vend i gjengrutat xha të bera (ashtu si e kemi thënë në RIL-IDASIN e 2/10/2012 e sipas neve këta kljen al-jbëreshët korone) e stistin dhe më të tjera, pse ishshumë ljeth për botën shuralje e ashtu kontinu-artin njera vitrat gjashtëdhjete e i dhanë kono-tacjunën katundit, tue tramandartur çë ka i tretimilen me ato një vend i jetës e ngaditëshme sishpi e për shumë mot bashkë me kafshën, si kan-dina, si katoqe për miqt. Këto strutura. Duan tëjenë tutelartur me materjaliun çë janë të bëra eashtu si janë të stisura. Grutat kanë një vljerë ibukuri e naturës, pse në tërësinë e tyre jane sux-hestive si në të jetuarit i ngaditë, si në vljerën is-torike megjithëse ististin afër strutura me çimendçë i shkarziejtin bukurine e çë duan nxierr.Të risk-uprirnjeshë , prandaj, këtë petk ekomuzeal mëndtë jetë një sprënxë për kulturën e Valsarmendit,për ekonominë e saj me prodhote agrikolturje përte ngrëne e me vera çë gjënjën temperature ide-ale tek këta lokale e bashkë me keta tëriprodhuçiret terrakotat për të çiljat Mënulji vejpër nëmënat e në këtë microculturë njerzit e kësajllake mend të skuprirnjen se storja aljbereshe ësh-te edhe e atyre. PietroPietroPietroPietroPietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

me të drejtë të plotë".Pietro Valicenti këtyre shpellave

i ka dedikuar jetën me qëllim riv-lerësimin e tyre duke luftuar jo pakkundër mendjemadhësisë dhe mi-opisë të vetë bashkëqytetarëve.

Hipoteza e Valicenti-t është sebanorët e parë (dhe në këtë rast,sipas opinionit tonë të dokumentu-ar në Rilindasin e datës 2 tetor2012 (nr. 47), ishin pikërisht ar-bëreshët koronë) i gjetën shpellat

e gatshme, u vendosën aty dukekrijuar edhe të tjera, duke parë ti-pologjinë e ranore të tokës që i për-shtatej lehtë qëllimit. Gërmimi kavazhduar deri në vitet gjashtëdh-jetë dhe ka ndryshuar peizazhin e

zonës, duke trashëguar ndër viteambiente të jetës së përditshme,nga tipologjia e banesës e deri te,për një kohë të gjatë, bashkëjete-sa me kafshët shtëpiake, deri tekantinat dhe depozitat për ruajtjene pijeve dhe hapësirave për takimeargëtuese. Duhet mbrojtur kjo pa-suri në arkitekturën e saj, në res-pekt si të ambientit ashtu edhe tëtipologjisë së ndërtimit. Shpellatkanë vlera si në peizazh, pasi të rik-thejnë në jetën e përditshme të asajkohe, ashtu edhe në aspektin his-torik, pavarësisht nga ndërhyrjete invazive të çementos që prishinimazhin e ndaj të cilit duhet ndë-rhyrë. Kjo pasuri ekomuzealemund të jetë një mundësi opti-mizmi për gjallërinë e Luginës,për ekonominë e saj në vdekje:produkte bujqësore, ushqime dheverëra gjejnë në këto ambiente ra-nore temperaturën ideale për ru-ajtjen e tyre dhe ringritjen e njëartizanati tipik traditë e SanGiorgio-s e që njihet ndër shekuj:përpunimin e baltës. Nga kjo mik-rokulturë banorët e Luginës Sar-mento mund të zbulojnë që histo-ria arbëreshe është e pasur e që upërket edhe atyre: një mënyrë eveçantë për të qenë italianë!