27.04.2017 15.06 - asosjournal.com Abdulkadir GÜL.pdf · Osmanlı Dönemi Erzincan Kazasının Nüfusu The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s

39

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 39-66

Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date

27.04.2017 15.06.2017

Doç. Dr. Abdulkadir GÜL

Erzincan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler ABD

[email protected]

OSMANLI DÖNEMİ ERZİNCAN KAZASININ NÜFUSU

Öz

Çalışma alanını oluşturan Erzincan kazası, Doğu Anadolu Bölgesinin Yukarı Fırat

Bölümünde yer alan kendi adı ile anılan ovanın tamamından meydana gelmektedir.

Bu idari yapılanmayı büyük ölçüde coğrafi şartlar belirlemiştir. Erzincan, çeşitli

doğal ve beşeri ortam özellikleri bakımından, bölgenin diğer kesimlerinden ayrılır.

Erzincan kazası, bu özellikleri itibariyle sürekli nüfus barındırmıştır. Osmanlı

idaresine girdiği andan itibaren kazanın nüfus verilerine ulaşmak mümkündür.

Osmanlı, bölgeyi sınırlarına kattığı XVI. yüzyılın ilk çeyreğinden, XX. yüzyılın

başlarına kadar muhtelif defalar saymıştır. Bu sayım envanterleri günümüze

ulaşmıştır. Çalışmanın maksadı başlıkta da belirtildiği üzere sayım sonuçları esas

alınarak, Osmanlı dönemi Erzincan kazası nüfusunun dönemsel durumunu ortaya

çıkarmaktır. Çalışmanın giriş kısmında genel geçer nüfus bilgilerin yanı sıra

Erzincan kazasının nüfus sayımlarından bahsedilmiştir. Sonraki bölümünde ise

1516, 1520, 1530, 1591 tarihli mufassal tahrir defterleri, 1642 tarihli mufassal

avarız defter, 1636, 1643 tarihli icmal avarız defterleri, 1835 tarihli icmal nüfus

defteri ve 1917 tarihli gizli nüfus sayımlarının verileri esas alınarak Erzincan

kazasına bağlı şehir merkezi ve köylerin nüfusundan bahsedilmiştir. Nüfusun

hesaplanmasında muhtelif tarihli sayımlarındaki tasnif kriterleri göz önüne alınarak

değerlendirmeler yapılmıştır. Diğer taraftan metin içerisinde ihtiyaç duyuldukça

tablolara müracaat edilmiştir. Sonuç kısmında ise elde edilen bulgular

değerlendirilmiştir.

Anahtar kelimeler: Erzincan Kazası, Nüfus Sayımları, Nüfus, Osmanlı.

Osmanlı Dönemi Erzincan Kazasının Nüfusu

The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s. 39-66

40

POPULATION OF THE OTTOMAN PERIOD ERZINCAN TOWN

Abstract

The Erzincan town that constitutes the study area is formed from the whole of the

oven which is named with its name in the Upper Euphrates section of the Eastern

Anatolia Region. This administrative structure has largely defined geographical

conditions. Erzincan is separated from the rest of the region in terms of its various

natural and human environment characteristics. Ottoman territory added to its

borders XVI. in the first quarter of the century, XX. until the beginning of the

century, it has been various times. These census inventories have reached day-

today. The aim of the study is to reveal the periodic situation of the population of

Erzincan in the Ottoman period as mentioned in the title. In the introduction of the

work, the population censuses of the Erzincan town as well as the general

population information are mentioned. In the development section, the population

of the town center and the villages connected to the Erzincan town was mentioned

on the basis of the data of 1516, 1520, 1530, 1591 detailed records, the detailed

records of 1642, 1636, the abstract records of 1643, the invented inventory of 1835

and the 1917 secret censuses . Evaluations were made taking into consideration the

classification criteria of various dated censuses. Texts have been applied in the text

as needed. In the conclusion section, the findings were evaluated.

Keywords:Erzincan Town, Population Censuses, Population, Ottoman.

I.GİRİŞ

Bir ülkenin veya bölgenin bugünkü nüfusunu hacim ve yapısı itibariyle değerlendirebilmek için,

o nüfusun tarihi süreç içerisindeki gelişimini dikkate almak gerekir. Bu bakımdan idari

birimlerin ve bu birimler içerisindeki nüfusun gelişim özelliklerinin ortaya konulup

değerlendirilmesi önemlidir. Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat Bölümünde yer alan

Erzincan Ovası, ilkçağlardan günümüze kadar farklı toplumlar tarafından iskân edilmiştir.

Zaman zaman ortaya çıkan bazı olumsuzluklar ve özellikle doğal afetlere rağmen, ova

üzerindeki nüfus ve yerleşme hayatının çok fazla bir değişikliğe uğramaması, ortam

özelliklerinin insanların hayatlarını devam ettirebilmeleri açısından uygun şartlara sahip olması

ile alakalıdır.

Nüfus, sadece günümüzde değil, geçmişte de dünyada, gerek askerî ve gerekse malî konulardan

dolayı dikkati çekmiştir. Bu sebeple, nüfus miktarını tespit etmek için dönemin şartlarına ve

ihtiyaçlarına göre tahrirler yapılmıştır. Eski dönemlere ait bu tahrirleri ve nüfus verilerini

değerlendirmek üzere “tarihi demografi” diye bir bilim dalı teşekkül etmiştir1. Osmanlı Devleti

için de geçerli olan bu husustan dolayı, fethedilen bölgelerde öncelikle nüfus ve arazi tahriri

yapılmaktaydı2.Başlangıçta Osmanlı nüfus sayımlarının nedeni, devletteki toplam nüfusun ya da

toplumsal-etnik yapılanmaya ilişkin ayrıntıların doğru olarak kaydını yapmak gibi bir istekten

ibaret değildi. Geleneksel Osmanlı tahriri, vergi gibi bir amaç doğrultusunda gerçekleştirilen bir

sayımdı ve sonuçları da tapu tahrir defterlerine işleniyordu3. XV-XVI. yüzyıllardaki tahrirler,

1 Ömer L. Barkan, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, TM, c.X, İstanbul 1956, s.1–26.

2 Ömer L. Barkan, Hüdavendigâr Livası Tahrir Defteri I, TTK. Yayınları, Ankara 1988.

3 Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( 1518–1566), TTK. Yayınları, Ankara 1989.



41

yetişkin erkekleri, özellikle vergi ödeyen kişi olarak hane reisiyle birlikte bekârları ve

diğerlerini içeriyordu4. Dolayısıyla tapu tahrir defterleri, demografik bilgi açısından oldukça

değerli birer kaynak olarak değerlendirilebilir. Ancak tahrirle ilgili vurgulanması gereken nokta,

bunların ekilebilir toprakların alanını, yetiştiriciye vergi koymak üzere hesaplama amacı

gütmesidir5.

Erzincan ve havalisi Osmanlı sınırlarına katıldığı ilk dönemlerden itibaren nüfus sayımı

yapılmıştır. Bu ilk sayım sonuçlarını tahrir defterleri olarak adlandırılan kayıtlardan takip

etmekteyiz. Erzincan kazasının XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerinde hane veya nefer esas

alınarak yapılan nüfus hesaplamalarına ilişkin farklı yöntemler vardır6. 1516–1520–1530 tarihli

tahrir defterlerinde reaya; çift, nim-çift, bennak, caba ve ispence şeklinde kaydedilmiş, askeri

zümreye ait olanlar ise sipahi, sipahizade, nöker, nökerzade, çavuş, zaviyedâr ve sadât gibi

kişiler şeklinde belirtilmiştir7. Bu sayım defterlerinde reaya; hane, bennak ve mücerred şeklinde

ayrıntılı olarak verilmiştir. Ancak, nöker-zadegân, sipahi-zade, zaviyedar ve zaviyedar-zadegân

başlıkları altında askeri gruplar, genellikle nefaranbaşlığı altında tasnif edilmiştir8. 1530 tarihli

defterde nöker-zade ve zaviyedar zadelerin isimlerinin altında mücerred kayıtlarının bulunması,

diğer askeri zümreye ait kayıtlarda ise zümrenin hane mi yoksa mücerred mi olduklarına dair

herhangi bir kaydın bulunmaması, nüfusun hesaplanmasında karşılaşılan problemlerin başında

gelmektedir. Bununla birlikte 1591 tarihli mufassal defterde reaya, nefer şeklinde

kaydedilmiştir9.

Nüfus hesaplamasında kullanılan diğer kaynak ise XVII. yüzyılın ilk yarısına ait avarız

defterleridir. 1636, 1643 tarihli defterler icmaldir ve hesaplamalar da divani rakamlar

kullanılmıştır. 1642 tarihli defter içerdiği bilgiler itibariyle diğer iki defterle benzerlik

göstermekle beraber, mufassal bir avarız defteridir10. Bu defter “Hâneha-i ehl-i menâsıb reâyâ-

yı Müslimin ve zimmiyan-ı kaza-i Erzincan” tabiriyle başlar. Erzincan kazası bölümünde; reaya,

tımar ve zeamet sahipleri, zaviyeler ve tasarruf edenler, hatip, imam, abdalanlar, müezzin, fakir

ve işsizler, yeniçeri, sipahi, cebeci gibi askeri birlikler ile vergiye dâhil ve muaf olan Müslim ve

Gayr-i Müslim haneler hakkında bilgiler bulunmaktadır.

XVI. yüzyıl tahrir ve XVII. yüzyıl avarız defterlerindeki veriler esas alınarak yapılan nüfus

hesaplamalarında bir gerçek hanenin kaç kişiden oluştuğu meselesi önemli bir husustur. Tahrir

ve avarız defterlerinde bir hanenin ortalama kaç kişiden oluştuğu ve hanedeki fertlerin isimleri

tek tek ifade edilmediği için, bu defterlerdeki bilgilere dayanarak bir yerin nüfusunu kesin

olarak tespit etmek mümkün değildir. Fakat gerçek nüfusu bulmak için bugün bazı metotlar

uygulanmakta ve hane sayısı muayyen bir katsayı ile çarpılmaktadır. Hane karşılığı olarak;. F.

Braudel; 4, 4,5, Barkan; 5, F. Sümer; 7, J.C.Russel; 3,5, M.A Cook; 4,5, N. Güyünç; 5, Özdeğer

4 Erhan Afyoncu, “Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayalı Olarak Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler”,

Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. 1, Sayı. 1, İstanbul 2003, s. 267–286.

5 Barkan, “Hakana Mahsus İstatistik Defterleri”, s.29–59.

6 Kemal Çiçek, “Osmanlı Tahrir Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Metod Arayışları”, Türk

Dünyası Araştırmaları, 97, (Ağustos 1995), s. 97–98.

7BOA. TD. 60, 168, 387 vb. Reayanın mükellef olduğu vergiler için bkz. Halil İnalcık, “Osmanlılarda Raiyet

Rüsumu”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993, s.31–65.

8BOA. TD. 60, 168, 387.

9KKA. TD.40.

10 Mehmet İnbaşı, “Erzincan Kazası (1642 Tarihli Avârız Defterine Göre)”,A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü

Dergisi Sayı 41 Erzurum 2009, s.189-207.



42

2, 5–3 katsayılarını esas almışlardır. Bruce Mc. Gowan; 3,5–6 arasında katsayısının değişiklik

gösterebileceğini ifade etmiştir11. Nefer esas alınarak yapılan nüfus hesaplamalarında kabul

edilen görüş ise neferin 4 katsayısıyla çarpılarak tahmini nüfus hesaplanması şeklindedir12.

Erzincan kazasının kuzey sınırında ve kısa bir dönem idari açıdan Erzincan’a dâhil olan Kelkit

kazasına ait nüfus sayım defterlerinde, bir gerçek hanenin kaç kişiden oluştuğuna dair ipuçları

bulunmaktadır. 1835 tarihli Trabzon nüfus sayım defterinde, Kelkit kazası köy ve mezralarında

yaşayan Müslim ve Gayr-i Müslim nüfus kayıt edilirken, erkekleri sayılmıştır. Bir hanede

bulunan fertler mufassal şekilde belirtilmiştir. Hane reisi olarak kabul edilenlerin müşterek

özelliği evli olmalarıdır13 . Bir hane; baba, oğul veya oğullar, kardeş veya kardeş oğulları,

yeğenler ve belirtilmemiş olmasına rağmen anne ve kız çocuklarından oluşmaktadır. Bir

hanedeki erkek nüfus kadar kadın nüfusu esas alındığında, Kelkit kazasında ortalama bir gerçek

hanenin 6 kişiden oluştuğu söylenebilir14. Bu bulgular esas alınarak XVI. ve XVII. yüzyıla ait

nüfus hesaplamalarında, bir hane 6 kişi kabul edilmiştir.

Bu çalışmada kullanılan diğer bir kaynak ise Erzincan kazası nüfus verilerini de içeren Maliye

Ceride kataloğunda kayıtlı 2059 numaralı icmal nüfus defteridir 15 . 1835’te düzenlendiği

anlaşılan defterde, Erzincan ile birlikte, Tercan, İspir ve Pasinler kazalarının nüfus yoklama

bilgileri bulunmaktadır. Bu sayımda her sayım memuru birden fazla kazaya atanmış ve nüfus

sayımında farklı yöntemler kullanılmışlardır16. Kazada erkek nüfus, Müslim ve Gayr-i Müslim

şeklinde tasnif edilmiştir.Müslim nüfus yaş durumlarına göre değerlendirilmiş ve çocuklar sabî,

gençler tûvâna ve yaşlılar ise müsinn olarak kaydedilmiştir. Gayr-i Müslim ahali ise servetlerine

göre sınıflandırılmıştır. İktisadi durumu iyi olanlar al’â, orta seviyedekiler evsâd ve düşük

seviyede olanlar ednâ şeklinde ayrılmıştır. Bunun yanı sıra Gayr-i Müslim ahaliden cizye

vergisi veremeyecek durumdakiler ise amelmande şeklinde belirtilmiştir.

Çalışmada kullanılan son nüfus kayıtları ise 1917 yılına aittir.1917 yılında İttihat Terakki

yönetimi, sayım yaptırmıştır. Bu sayım Osmanlı’nın son nüfus verileridir. Bu sayımında nüfus,

etnik ve dini farklılıklarına göre sayılmıştır17. Bu sayımlar Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde

idari üniteleri kapsamaktadır.

11 Nejat Göyünç, “Hane Deyimi Hakkında”, TD, Sayı.32, İstanbul 1979, s.331–348.

12 Mehmet Öz, XV-XVI Yüzyıllarda Canik Sancağı, TTK. Yayınları, Ankara 1999, s.41–42, dipnot.2.

13BOA. NFS. d.1091,

14BOA. NFS. d.1091, 1092, 1093 vb.

15 Üzerinde tahrir tarihi yazılı olmayıp “cüz’-i sani” olarak kaydedilmiş olan ve Erzincan’dan başka Erzurum

eyaletine bağlı Tercan, Pasinler ve İspir kazalarının bulunduğu defter, Başbakanlık Osmanlı Arşivi D.CRD. 40465

numarada kayıtlı olan ve üzerinde Hicri 1251/Miladi 1835 tarihi bulunan başka bir defterin devamıdır. Bu defterde de

Erzurum Vilayetinin Erzurum Sancağı, Kiğı, Bayburt, Tortum ve Malazgirt gibi kazaların nüfus yoklamaları

bulunmakta ve defterin başında “cüz’-i evvel” ibaresi yer almaktadır.

Erzincan’ın yanı sıra, Erzurum ve Tercan’ın sayım işi de Muhyeddin Efendi tarafından yapılmıştır. BOA. ML. CRD.

2059, s.2.

16BOA. ML. CRD. 2059,s.3–4.

17BOA. DH. SN. THR. 82/55. Left. 6.



43

II. OSMANLI DÖNEMİ ERZİNCAN KAZASININ NÜFUSU

1. XVI. Yüzyıl

1.1. Şehir Nüfusu

Erzincan şehrinin kuruluşuna etki eden faktörlerin başında yaşanabilir iklim ortamı, su

kaynakları, tarım arazileri ve yol sistemlerinin daha ön plana çıktığı söylene bilir. Şehir;

doğudan (Geçit Çayı) ve batıdan (Vasgird Deresi) akarsular ve şehrin güneyinden geçen Karasu

Nehri ile kuşatılmış bir bölgenin kavşak noktasında, geniş tarım arazisinin tam ortasında

kurulmuştur. Erzincan, gelişimini tarım ve buna bağlı üretim potansiyeline borçludur. 1516’dan

itibaren Erzincan şehri, sosyo-ekonomik ve kültürel açıdan bakıldığında, sosyal hayatın

mesleklere, iş bölümlerine, farklı kültürel gruplara göre organize edildiği, müesseselerinin

kesinlik kazandığı, girift insan münasebetlerinin bütün hayata tesir ettiği yerleşme olarak

görülmektedir. Çok yönlü mekânsal ve işlevsel özellikleri ile şehir, sürekli bir değişim içindedir.

Şehrin kimliğini ortaya koyan bu değişim, aynı zamanda onun kültürel katmanları hakkında da

bilgiler vermektedir.

Osmanlı kayıtlarında, Erzincan şehri “nefs-i Erzincan”, “kasaba-i Erzincan”, “kaza-i

Erzincan”, “nahiye-i Erzincan”ve “medine-i Erzincan”şeklinde tanımlanmıştır. Bu kayıtlarda

göze çarpan ilk durum, Erzincan’da mahallede yaşayan nüfusun, sosyal sınıflara göre değil,

etnik ve dini farklılığa göre biçimlenmesidir. Yani aynı isimle şehirde bulunan iki mahalle

mekânsal açıdan bir bütünlük içinde olsa da, aynı mahallenin ayrı kısımlarında farklı etnik

yapılar vardır ve bu durum iki farklı mahalle gibi ele alınmıştır. Osmanlı dönemi şehrin

nüfusuna dair kayıtlar, 1516, 1530 ve 1591 tarihli üç mufassal tahrir defteridir. İlk tahrirden

itibaren şehrin nüfusunda sürekli bir artış söz konusudur. 1516 tarihinde Müslim ve Gayr-i

Müslim nüfus birbirine çok yakındır. 1591’de ise Müslim nüfusta belirli bir oranda artışın yanı

sıra Gayr-i Müslim nüfus sayısında 1530’daki yekûnun iki katından biraz daha fazla bir artış

olmuştur. Bu sayımlara göre 1516’da nüfusun % 53’ü Müslüman, % 47’si Gayr-i Müslim,

1530’da nüfusun % 55’i Müslüman, % 45’i Gayr-i Müslim, 1591’de nüfusun % 44’ü

Müslüman, % 56’sı Gayr-i Müslim’dir.

Erzincan’la ilgili XVI. Yüzyıl tahrir defterlerinde, şehirde 20 mahalle kaydedilmiştir. İlk tahrire

göre (1516-1518) bunun 7’sini Müslüman mahalleleri, 13’ünü Hristiyan mahalleler teşkil

etmektedir18. Ancak 1530 ve 1591 tarihlerinde Müslim mahalle sayısı 6 iken, Gayr-i Müslim

mahalle sayısı 14’e yükselmiştir. Müslim nüfusun yoğun şekilde iskân olduğu mahalleler Cami-

i Kebir, Hoca Şeyhi ve Cemaleddin; Gayr-i Müslimlerin meskûn olduğu büyük mahalleler ise

Çadırcı, Tökeloğlu ve Çukur’dur.

Tablo 1. XVI. Yüzyılda Şehir Nüfusunun Mahallelere Göre Dağılımı

Mahalle

1516 1530 1591

Müs G.Müs Müs G.Müs Müs G.Müs

Avannis - 165 - 120 - 168

Bogas - 63 - 71 - 228

18 İsmet Miroğlu, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), TTK. Yayınları, Ankara 1990, s.145.



44

Bozbeği - 88 - 99 - 456

Cami-i Kebir 588 - 688 - 942 -

Cemaleddin 413 - 562 - 408 -

Çadırcı - 313 - 330 - 912

Çukur - 62 - 107 - 432

Eskişehir 151 - 252 - 444 -

Gerekgerek

(Gürk-Barak)

250 - 354 - 570 -

Güzel Kazancı - 147 - 109 - 480

Halilullah Çelebi 178 - 630 - 558 -

Hoca Beği - 237 - 259 - 372

Hoca Evran - 88 - 336 - 102

Hocaşeyhi 560 - 695 - 762 -

Kiğlu/Kıği - - - 39 - 96

Hekim-ana 88 - - - - -

Melik Hatun - 230 - 354 - 540

Sağikoğlu - 103 - 79 - 108

Serkis - 122 - 159 - 360

Süleyman - 121 - 150 - 952

Tökeloğlu - 259 - 299 - 690

Toplam 2003 1998 3181 2511 3684 5572

Şehir Toplam 4001 5692 9256

Müslimlerin mahalleleri Gayr-i Müslim mahallelerden sayı olarak az olmakla birlikte,

barındırdıkları nüfus daha fazladır. Şehir nüfusunun yaklaşık %10–15’lik dilimini oluşturan

yönetici ve askeri zümre Müslim nüfusa dâhil edilmemiştir. Bu zümre dâhil edilirse, nüfus

Müslimlerin lehine biraz daha artacaktır. Bu yüzyılda şehirdeki Gayr-i Müslimlerin tamamı

Ermeni olup Rum, Yahudi ve diğer gruplara rastlanmamıştır.



45

Yüzyılın sonlarına doğru şehir nüfusu 1516 ve 1530 tarihlerine göre hızlı bir artış göstermiştir.

Yaklaşık aynı tarihlerde (1520) Erzurum şehri ile mukayese edildiğinde, Erzincan şehrindeki

bütün mahallelerin nüfus barındırmakta olduğu, buna karşılık Erzurum’da birçok mahallenin

boş ve harap vaziyette bulunduğu görülmektedir19. 1591 tarihli sayım göz önüne alındığında,

özellikle Gayr-i Müslim nüfusta dikkati çeken bir büyüme meydana gelmiştir. Bu dönemde,

Erzincan ile benzer şekilde Erzurum ve Bayburt şehirlerinde de toplam ve Gayr-i Müslim nüfus

artışında paralellik görülmektedir. Üç şehirde de % 50–100 arasında Gayr-i Müslim ve % 30–40

arasında ise Müslim nüfus artışı söz konusudur. Erzurum’da Gayr-i Müslim sayısındaki artışın,

Anadolu’daki Kayseri, Karaman, Amasya ve Trabzon şehirlerinden daha yüksek olduğuna

değinen Jennings yaklaşık 60 yıllık bir süre zarfındaki bu nüfus artışını göçlere bağlamaktadır20.

----------------1.2. Kırsal Nüfus

İlk sayımda (1516) Erzincan kazası, “nahiye-i cihet-i güney der vilayet-i Erzincan”, “nahiye-i

cihet-i kuzey der vilayet-i Erzincan” şeklinde idari açıdan iki nahiyeye ayrılmıştır. Nahiyelerin

yön tespiti, gün ışığının konumuna göre oluşturulmuştur. Güneydeki nahiyeye kuzey, kuzeydeki

ne isegüney nahiyesi denilmiştir. Ovanın ortasından geçen Karasu (Fırat) nehri, iki nahiyenin

doğal sınırıdır. Ayrıca bu iki nahiye, bir yerleşim biriminden ziyade, idari açıdan bir bölgeyi

ifade etmektedir. Nahiyeler köyler ve köy altı birimlerinden oluşmakta ve istisnada olsa köy altı

yerleşmeleri nüfus barınmakta idiler. 1516 ve 1520 tarihli tahrirler kazanın güney nahiyesindeki

köyleri, 1530 tarihli tahrir kuzey nahiyesindeki köyleri, 1591 tarihli tahrir ise kazanın tamamını

içermektedir. XVI. yüzyıl içerisinde Erzincan kazası 105 köyden oluşmaktadır(Ekler:1).

1516–1520–1530 tarihli üç tahrir defterinde21 kazada 11“hâl-i harâb” yani viran, terk edilmiş

köyler bulunmaktadır. Bu köyler; Urumsaray, Selepür, Saidahuru, Kalecik, Dinkiri, Lardosu,

Kürdbırastik, Bargüsor, Bakranis, Hamzası ve Endrisi’dir. Bölgenin Osmanlı fethiyle beraber

bazı Türkmen zümreleri, İran ve Azerbaycan’a göç etmeleriyle izah edilebilir22. 1530’da bu

köylerin büyük kısmı iskâna açılmış ve 1591’e gelindiğinde ise terk edilmiş olan köylerin

tamamı iskâna açılmış ve ilave yeni köyler kurulmuştur. Köylerdeki toplam nüfus artışı şehir

nüfusuyla benzer şekilde sürekli yükselmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla Osmanlı Devleti bir bölgeyi

fetih ettiği zaman, nüfus önce düşüyor sonra sağlanan nizam, düzen ve asayişle beraber nüfus

periyodik olarak artış gösteriyordu. Kırsaldaki nüfus artışı bu düşünceyi destekler niteliktedir.

Köyler içerisinde kendine bağlı mahalleleri olan Vasgird, Hah ve Cimin köyleri barındırdıkları

nüfus itibariyle diğerlerinden büyüktür. Hatta Vasgird Köyü’nün Celabuzur, Horan mahalleleri

ve Hah köyü’ nün Haçir mahallesi sonraki sayımlarda köy olarak kayıt edilmiştir. Şehre yakın

olan Vasgird ve Hah köylerinde günümüzde de şehirle olan etkileşimi önemini korumaktadır.

Ayrıca bu köyler şehirde ikamet eden bey, esnaf ve askeri zümrenin ev, bağ ve bahçelerinin

bulunduğu yerlerdir. Nüfus büyüklüğü bakımından ön plana çıkan diğer köyler; Zatkiğ,

Urumekrek, Til, Tılhasa, Şoha, Selüke, Piteriç, Keleriç, Pizvan, Mollaköy, Mıgısı, Kiy,

Pişkidağ, Kismikör, Haşhaşi ve Ergan’dır.

19BOA. TD. 205, 387.

20 C. Ronald Jennings, “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century A Study of Kayseri, Karaman,

Amasya, Trabzon and Erzurum”, IJMES, vol. 7, 1976, s. 21–57.

21BOA. TD. 60, 168, 387.

22 Faruk Sümer, Safevî Devletinin Kuruluşu ve Genişlemesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK Yayınları, Ankara

1992, s.17–22.



46

Hülasa XVI. yüzyıl boyunca kazadaki nüfusun yaklaşık 1/3 şehirde, 2/3 iken köylerde

meskûndu. Kazanın nüfusuna dair gelen bir değerlendirme yaptığımızda: 1516’da 4001 kişi,

1520/30’da 5692 kişi, 1591’de 9256 kişi şehirde yaşarken, kırsalda ise 1516’da 13014 kişi,

1520/30’da 15540 kişi ve 1591’de 43516 kişi meskûndur. Kazanın tahmini toplam nüfusu

1516’da 17351 kişi, 1520/30’da 21540 kişi ve 1591’de ise 53468 kişidir. Gözlemlendiği üzere,

kazada güney nahiyeye bağlı köyler, kuzey nahiyedekilerden daha fazla nüfus barındırmaktadır.

2. XVII. Yüzyıl

2.1. Şehir Nüfusu

XVII. yüzyıla ait defterlerde reaya; tımar ve zeamet sahipleri, zaviyeler ve tasarruf edenler,

hatip, imam, abdalanlar, müezzin, fakir ve işsizler, yeniçeri, sipahi, cebeci gibi askeri birlikler

ile vergiye dâhil ve muaf olan Müslim ve Gayr-i Müslim haneler hakkında bilgiler

bulunmaktadır23. Bu dönemde (1636–1643) şehirde, Müslüman 6 mahalle ile Müslüman ve

Gayr-i Müslimlerin birlikte yaşadıkları 3 mahalle olmak üzere toplam 9 mahalle vardır. XVI.

yüzyıla ait Gayr-i Müslim mahallelerinden sadece Çukur ve Hoca Beğ mahalleleri XVII.

yüzyılda da kaydedilmiş iken, diğer 12 mahalle hakkında herhangi bir kayda rastlanmamıştır.

Bu durum, XVI. yüzyılda ortalama 5 ile 20 hane arasında değişen Gayr-i Müslim mahallelerin

birleşmesinden kaynaklanmış olmalıdır. Bu tahrirde şehirde bulunan mahalleler şunlardır:Cami-

i Kebir24, Şancı Çelebi25,Cemaleddin26, Debbağ27, Eskişehir28, Gerekgerek29,Çukur30 ve Hoca

23BOA. D. MKF. 27448; MAD. 5152; 6422.

24 Sur içinde olduğu bildirilen bu mahalle 1 miralay, 8 zaim, 5 tımar sahibi, 1 çavuş, 13 dergâh-ı âli sipahisi, 5

yeniçeri, 4 cebeci, 6 kale muhafızı, 4 imam, 12 sadât-ı kîram , 1 müftü, 1 kadı, 1 müderris, 1 hüddam, 2 Molla, 1

hademe, 1 ferraş, 1 vakıf görevlisi,1 cüzhan, 3 müezzin, 1 zaviyedar, 2 ulûm-ı kiram, 16 fakir ve amel-i mandegan

(Derviş, Divane, Sofi ve Molla) tamamı Müslüman olmak üzere toplam 174 hanedir. Bunun yanında 13 farklı iş

kolunda 21 esnaf faaliyet göstermektedir. BOA. MAD. 5152, s.302–307.

25Mahallede tımar sahibi 8, sipahiyan-i dergâh-ı âli 11, yeniçeri 2, cebeci 4, imam 3, hüddam 2, müderris 1, sadât-ı

kîram 5, şeyh 1 (Hazret-i Hüdavendigar Mevlana Şeyh Salih Efendi), derviş 7, fakir ve amel-i mandegan 21 (öksüz,

sağır, a’ma, abdal ve dul kadın), Müslüman reaya 91 ve kışlakçı 5 olmak üzere 167 hanedir. Tamamı Müslüman olan

mahallede 8 meslek kolunda 10 esnaf bulunmaktadır. BOA. MAD. 5152, s.307–312.

26 Bu mahalle adını taşıyan güney Erzincan nahiyesinde hem bir köy, hem de bir kışlak vardır. Mahalle mirliva 1,

zaim 4, dergâh-i âli çavuşu 1, tımar sahibi 18, sipahi 8, yeniçeri 3 cebeci 2, müftü 1, sadât-ı kîram 5, imam 3, derviş

1, fakir işsiz-güçsüz 15, dul kadın 27, yetim 3 ve Müslüman reaya 54 olmak üzere toplam 147 hanedir. BOA. MAD.

5152, s.312–317.

27 Eskiden Halilullah olarak adlandırılan bu mahalle 5 tımar sahibi, 2 zaim, 5 ebna-i sipahiyan, 7 yeniçeri, 1 muhafız,

2 imam, 1 hatib, 1 müezzin, 1 ferraş, 2 sadât-ı kîram , 8 dul kadın, 2 yetim ve 32 Müslüman reaya olmak üzere

toplam 73 hanedir. Mahallede dört farklı meslek grubunda 5 esnaf vardır. BOA. MAD. 5152, s.317.

28 XVI. yüzyılda bu mahallenintamamı Müslüman’dır. Eskişehir adıyla şehirde iki mahalle bulunmakta olup,

Müslüman olan mahallede tımar sahibi 9, zaim 1, yeniçeri 24, sipahiyan-ı dergâh-ı âli 7, imam 2, müderris 2, şeyh

(Şeyh Seyyid Ömer Efendi, Akkaşi Dede Şeyh Haydar ve Aydi Halife-i Şeyh Hazretleri) 3, hattat 1, sadât-ı kîram 6,

dul kadın 7, a’ma 1, vakıf görevlisi 2, yetim 2, Müslüman reaya ve kışlakçı 49 toplamda ise 123 hane bulunmaktaydı.

Mahallede ayrıca 4 meslek zümresi faaliyettedir. 82 hane olan Gayr-i Müslim mahallesinde ise 8 farklı iş kolunda 11

esnaf bulunmaktadır. Bu mahalle Gayr-i Müslim mahallelerinin en büyüğüdür. BOA. MAD. 5152, s.336.

29 XVI. yüzyılda bazen Gürk-Barak ismiyle de adlandırılan ve bu dönemde Erzincan’ın en büyük mahallesi olduğu

anlaşılan Gerekgerek’te; 14 tımar sahibi, 5 zaim, 5 sipahi, 11 yeniçeri, 9 cebeci, 14 merd-i kal’a (mustahfızan ve

urban-ı kal’a-i Erzincan), 5 imam, 1 ferrâş, 2 müezzin fakir biran ve amel-mandegan grubundan olan 4 dul kadın, 1

a’ma, 136 hane Müslüman reaya ve kışlakçı toplamda ise 225 hanedir. Mahallede 5 farklı iş kolunda 5 esnaf

kayıtlıdır. BOA. MAD. 5152, s.320.

30 Çukur adıyla şehirde iki mahalle bulunmaktadır. Müslüman olan mahallede; 1 tımar sahibi, 1 merd-i kal’a, 3 sipahi,

1 imam, 1 müezzin 43 Müslüman reaya, 18 kışlakçı meskûndur. Toplamda 93 hane olan mahallede 6 farklı iş

kolunda 7 esnaf faaliyet göstermektedir. 48 haneden oluşan Gayr-i Müslim mahallesinde ise, 2 farklı iş kolunda 2

esnaf faal durumdadır. BOA. MAD. 5152, s.334.



47

Beğ’dir31. Erzincan şehrinde sosyal yapıyı askeri sınıf, dini görevliler, esnaf, fakir, kimsesiz ve

işsiz grupların oluşturduğu görülmektedir. Askeri ve idari görevlilerin sayısı 229’dur. Dağılım

ise Erbâb-ı Tımar 60, Zaim 20, Sipahiyan 47, Yeniçeri 52, Cebeci 19, Merd-i Kal’a 22, Şehr-i

Mirliva 1, Çavuş 1, Kuloğlu 2 ve Ebna-i Sipahiyan 5 şeklindedir. Görüldüğü gibi, askeri

görevliler içerisinde tımar, yeniçeri ve sipahiler ilk sırayı almaktadır. Askeri ve idari görevlilerin

şehir nüfusu içerisindeki oranı %18,4’tür.

Şehirde “e’imme ve hatib ve sadât-ı kîram” şeklinde kaydedilmiş olan dini vasıflı kişilerin

sayısı toplam 111’dir. Bunların görevlerine göre dağılımı: İmam 23, Müftü 2, Hüddam 3,

Zaviyedar 1, Vakıf Görevlisi 3, Cüzhan 1, Şeyh 4, Hatib 1, Sadât-ı Kîram 40, Kadı 1, Müderris

4, Faraş 3, Ulûm-ı Kiram 2, Müezzin 6 ve Derviş 8 şeklindedir. Bu kişilerin şehrin toplam

nüfusu içerisinde %8,9 gibi bir oranda olduğu anlaşılır. Dini vasıflı kişilerin içerisinde sadât-i

kîram, imam ve dervişler ilk sırayı alır. Defterlerdeki bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla Erzincan

bilim ve tasavvuf merkezlerinden biridir.

Fakirler defterlerde “fâkiran”, işsizler ise “bîrân” veya “amel-mandegan” başlığı altında tasnif

edilmiştir. Bu grupta 155 kişi bulunmaktadır. A’ma 3, Derviş 2, Sofi 1, Molla 1, Öksüz 2, Sağır

2, Abdal 1, Dul Kadın 56, Yetim 7, Muhtaç 1, Fakir 63 ve İşsiz 16 kişidir. Fakir, dul kadın ve

işsizlerin sayısı önemli bir yekûn tutmakta olup, şehir nüfusu içerisinde oranı ise %12,3’tür.

Tablo2. Mahallelere Göre Şehir Nüfusu (1636–1643)

Mahalleler Toplam Nüfus (hanex6)

Cami-i Kebir 179

Cemaleddin 151

Çukur 112

Debbağ 74

Eskişehir 114

Gerekgerek/ Gürk Barak 214

Hocabeği 111

Şancıçelebi 166

Toplam 1246 (7476) kişi

Şehrin nüfus bakımından en büyük mahallesi Gerekgerek olup onu Cami-i Kebir, Şeyh Çelebi

ve Cemaleddin mahalleleri izlemektedir. Şehrin 1246 hanesinin 1048 hanesi Müslüman, 198

31 Hoca Beğadıyla da şehirde iki mahalle vardır. Müslüman mahalle; ehl-i menâsıb 17, Müslüman reaya 28 toplamda

ise 45 hanedir. Mahallede 3 farklı iş kolunda 5 esnaf bulunmaktadır. Gayr-i Müslim olan mahalle ise 66 hanedir.

Mahallede 8 farklı iş kolunda 9 esnaf faaliyet göstermektedir. BOA. MAD. 5152, s.338.



48

hanesi de Gayr-i Müslim’dir. Bu durumda şehir % 84’ü Müslüman, % 16’sı da Gayr-i Müslim

nüfustan ibarettir.

2.2. Kır Nüfusu

Bu dönemde Erzincan kazasına bağlı Güney ve Kuzey Erzincan nahiyelerinde köy, mezra,

kışlak ve çiftlikten oluşan 88 kırsal yerleşme bulunmaktadır(Ekler:2).Güney Erzincan Nahiyesi;

XVII. yüzyılda nahiyedeki 52 kırsal yerleşmenin tamamı köydür. Bunlardan 27’si Müslüman ve

Gayr-i Müslimlerin birlikte ikamet ettikleri yerleşim birimleridir. 18 köyde sadece Müslüman, 6

köyde ise Gayr-i Müslim nüfus ikamet ederken, bir köy ise boştur. Nahiye 790 Müslüman ve

440 Gayr-i Müslim olmak üzere toplam 1230 hanedir. Kuzey Erzincan Nahiyesi; 36 kırsal

yerleşmeden oluşur. Bunlardan 2’si kışlak 4’ü ise Türkmenlerin yerleştiği mezralardır.

Nahiyedeki toplam 796 hanenin 478’i Müslim, 318’i ise Gayr-i Müslim’dir. Kırsal alanda

nüfusun büyük kısmı Güney Erzincan nahiyesine toplanmıştır.Kuzey ve Güney Erzincan

nahiyelerindeki kırsal yerleşmelerde toplam 2026 hane, şehirde ise 1246 hane meskûndur. Söz

konusu dönemde şehir merkezinde 7446 kişi, köylerde ise 12156 kişi, kaza genelinde ise

tahmini toplam nüfusun 19602 kadar olduğu anlaşılmaktadır.

3. XIX ve XX. Yüzyıl

3.1. Şehir Nüfusu

Erkek nüfusun tespiti için yapılan 1835 tarihli nüfus sayımında Erzincan kazasında Müslimler

sabî, tûvâna ve müsinn; Gayr-i Müslimler ise al’â, evsâd, ednâ ve amelmande şeklinde tasnif

edilmiştir. 1835’de 47 mahallenin bulunduğu şehirde mahallelerin 34’ünde Müslim, 11’inde

Gayr-i Müslim ve 3’ünde ise her iki cemaatin bir arada meskûn oldukları görülmektedir. Büyük

mahalleler; Gerekgerek, Karaağaç ve Çukur’dur32.

Şehirde yaşayan toplam 6461 erkek nüfusun %76,8’sini (4965 kişi) Müslimler, %23,2’sini de

(1496 kişi) Gayr-i Müslimler oluşturmaktadır. Müslimlerden 2102’si tûvâna, 1924’ü sabî ve

939’u müsinn olarak kaydedilmiştir. Gayr-i Müslimler 68 al’â, 620 evsâd, 169 ednâ ve 639

amelmande şeklinde sınıflandırılmıştır. Görüldüğü gibi Müslim nüfusun büyük çoğunluğu

gençlerden oluşurken, Gayr-i Müslim nüfusun büyük bir kısmı ekonomik durum itibariyle orta

seviyede bulunmaktadır.

Tablo 3. Müslüman Nüfusun Mahallelere Göre Dağılımı (1835)

Mahalle Tûvâna Sabî Müsinn Toplam

Abdulkerimoğlu 56 53 18 127

Aktaş 59 57 35 151

Ali Efendi 75 46 29 150

Beşirli 38 34 17 89

Çeri 33 30 13 76

32BOA. ML. CRD. 2059. s.2–4.



49

Çizmeci 16 12 12 40

Dane 49 45 20 114

Eskişehir 20 22 16 58

Fazlı 25 20 5 50

Fetullah 57 53 23 133

Gerekgerek 148 145 81 374

Hacı Abdulgani 30 41 15 86

Hafızlı 30 22 8 60

Halilullah 97 91 53 241

Hancı 56 47 24 127

Hoca Beğ 34 29 16 79

Kalem 108 100 39 247

Karaağaç 179 133 61 363

Kızanoğlu 43 35 19 97

Kiğılı 18 10 - 28

Kurşunlu 105 101 39 245

Küdabi 58 55 25 138

Molla Ahmed 36 36 24 96

Molla Ali 26 39 11 76

Molla Gözü 110 106 35 251

Molla Seydi 42 45 30 117

Odabaşı 26 16 11 53

Ömer Efendi 79 83 32 194

Ramazan oğlu 63 49 15 127

Bu mahalle yalnızca 1516 senesine ait tahrir kaydın da mevcut olup sonraki dönemlere ait tahrir ve avarız defterleri

kayıtlarında rastlanmamıştır. BOA. TD. 60, s.9.



50

Selami 104 77 37 218

Seydi Beğ 29 25 20 74

Şaban Ağa 63 62 39 164

Taşçı 55 59 35 149

Tekneli 15 18 9 42

Tekye 69 71 40 180

Tilek 51 57 22 130

Toplam 2102 1924 939 4965

Tablo 1. Gayr-i Müslim ve Toplam Nüfusun Mahallelere Dağılımı (1835)

1784’deki Erzincan depreminde Süleyman Paşa’nın hapse attırdığı ve halk arasında “Küçük Müftünün Evi” diye

anıla gelen Erzincan Müftüsünün evi bu mahallededir. Mücteba İlgürel, “1784 Erzincan Depremi”, Tarih Boyunca

Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri 22–23 Mayıs 2000, Bildiriler, İstanbul 2001, s.199.

Mahalle Al’

a Evsâd

Edn

â

Amelmand

e

G.Müsli

m Nüfus

Topla

m

Nüfus

Abdulkerimoğlu - - - - - 127

Acem oğlu 5 51 15 60 131 131

Aktaş - - - - - 151

Ali Efendi - - - - - 150

Beşirli - - - - - 89

Cuma - 13 4 9 26 26

Çeri - - - - - 76

Çizmeci - - - - - 40

Çukur 8 130 41 130 309 309

Dane - - - - - 114

Eskişehir - - 1 9 10 68

Fazlı - - - - - 50



51

Fetullah - - - - - 133

Gerekgerek - 10 - - 10 384

Hacı Abdulgani - - - - - 86

Hafızlı - - - - - 60

Halilullah - - - - - 241

Hancı - - - - - 127

Hekim 2 48 12 56 118 118

Hekim oğlu 4 19 3 18 44 44

Hoca Beğ 1 7 - 7 15 94

Kalem - - - - - 247

Karaağaç - - - - - 363

Kazancı 5 49 3 40 97 97

Kefariye 8 90 14 66 153 153

Kızanoğlu - - - - - 97

Kiğilı - - - - - 28

Kurşunlu - - - - - 245

Küdabi - - - - - 138

Mitini 21 43 18 56 139 139

Molla Ahmed - - - - - 96

Molla Ali - - - - - 76

Molla Gözü - - - - - 251

Molla Seydi - - - - - 117

Odabaşı - - - - - 53

Ömer Efendi - - - - - 194

Ramazan oğlu - - - - - 127

Selami - - - - - 218



52

3.2. Kır Nüfusu

Daha önceki kayıtlardan farklı olarak kaza, idari bakımdan güney ve kuzey nahiyelere

ayrılmamıştır. Bu dönemde 92 kırsal yerleşme biriminin 87’si köylerden meydana

gelmektedir(Ekler:3).Köylerin dışında 1 mezra, 2 çiftlik ve 2 vank köy altı yerleşim biriminde

nüfus bulunmaktadır. Köylerin 16’sında Müslim ve Gayr-i Müslimler birlikte yaşamaktadır.

Köylerdeki erkek nüfustan 9330 kişinin %78,5’ini (7321 kişi) Müslim, %21,5’ini ise (2009 kişi)

Gayr-i Müslim nüfus oluşturmaktadır. Müslim nüfusun 3304’ü tûvâna, 2739’u sabî ve 1278’i

ise müsinn olarak tasnif edilmiştir. Gayr-i Müslim nüfus ise 178 kişi al’â, 777 kişi evsâd, 236

kişi ednâ ve 818 kişi ise amelmande şeklinde belirtilmiştir.

Köylerin ortalama nüfus büyüklüğü 85–90 kişi arasındadır. Müslim ahalinin meskûn olduğu

büyük köyler sırasıyla, Cimin, Kiy, Nörkah, Büyük Çakırman ve Piteriç’tir. Diğer taraftan

Küçük Köşnigar, Gürcüoğlu Mezraası, Yalnızbağ ve Balı Beğ mahalleleri Müslim nüfusun az

olduğu kırsal yerleşmelerdir. Gayr-i Müslim ahalinin meskûn olduğu büyük köyler sırasıyla,

Sipyatağı, Güllüce, İrgan, Piteriç ve Ekrek-i Hüma’dır. Gayr-i Müslim nüfusun az olduğu kırsal

yerleşmeler Sağıroğlu mezraası, Cencige, Mağacur, Ürek ve Şıhlı köyleridir.

Bu devrede bazı mezraların zaman içerisinde nüfuslanarak köye dönüşmesi dikkat çekicidir.

Hancıoğlu, Gürcioğlu, Kuzey Göl, Deniz Damı33 ve Sağıroğlu mezraları bu yerleşmelere örnek

gösterilebilir. Keleriç mezrası gibi bazı mezralar ise sürekli nüfus barındırmaktadır. Örneğin;

1835’de Keleriç köyüne bağlı Keleriç mezrasında tamamı Müslüman olmak üzere 12 tûvâna, 3

sabî ve 4 müsinn olmak üzere toplamda 19 kişi yaşamaktadır34.

Bu köyler; Ağcakend, Cileyli, Cencine, Ekrek-i Hüma, Harabedi, İrgan, Karakilise, Karatuş, Mağacur, Mollakend,

Nörkah, Pizvan, Rumekrek, Sıbyatağı, Şıhlı ve Ürek’tir.

33“karye-i mezbûr mezraa olub kadimü’l-eyyâmda mer’a iken birkaç kimesneler gelüb tavattun eyleyüb avârız verir

yer olmağla…..” 1642’deki bu kayıttan anlaşıldığı üzere bir mezra iken sonradan köye dönüşmüştür BOA. MAD.

5152, s.395.

34BOA. ML. CRD. 2059, s.3.

Seydi Beğ - - - - - 74

Sürmeneli oğlu 2 58 21 62 143 143

Şaban Ağa - - - - - 164

Şancı Çelebi 8 86 25 98 217 217

Taşçı - - - - - 149

Tekneli - - - - - 42

Tekye - - - - - 180

Tilek - - - - - 130

Yeni 4 16 12 29 61 61

Toplam 68 620 169 639 1496 6461



53

Kazada 1835’de Mercan-ı vank (1 al’â, 3 evsâd, 1 ednâ ve 3 amelmande toplam 8 kişi) ve

Mitini Efendi (10 evsâd, 4 ednâ ve 2 amelmande toplam 16 kişi) adında iki çiftlik yerleşmesi

bulunmaktadır. Bu yerleşmelerin tamamı Gayr-i Müslim olup 28 erkek nüfusa sahiptir. Aynı

tarihte Vank-i Yanlızbağ ( 4 evsâd, 2 ednâ ve 2 amelmande toplam 8 kişi) ve Vank-i Dercur (?)

(5 evsâd, 2 ednâ ve 2 sabî toplam 9 kişi)da toplam 17 kişi meskûn olup, tamamı Gayr-i

Müslim’dir35.

Çalışmada kullandığımız Erzincan kazasının son nüfus verilerine dair kayıt ise 1917 sayım

sonuçlarıdır. Bu sayım sonuçları icmal şeklindedir. 1917'de Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakır ve

Elazığ vilayetleri ve bu vilayetlere bağlı olan kazalarda nüfus sayımı yapılmıştır. Dâhiliye

Nezareti tarafından valiliklere gönderilen gizli şifreler ile yukarıda belirtilen bölgelerdeki

Müslim ve Gayr-i Müslim unsurların miktarları ve birbirlerine oranlarının tespit edilerek

bildirilmesi istenmiştir36. Müslümanlar ilk defa alt gruplara göre, alışıla geldiği üzere Gayr-i

Müslimler ise etnik-mezhep esasına göre kayıt edilmiştir. Tutulan kayıtlarda Türk unsuru (ټ)

harfi, Kürtler (ک) harfi, Ermeniler (ا) harfi, Süryani, Protestan, Katolik, Keldani gibi diğer Gayr-

i Müslim zümreler de (ص) harfi ile rumuzlandırılmıştır37. Kaza merkezlerinde kaymakamlıklar

aracılığı ile yapılmış olan nüfus sayımları vilayet merkezlerine gönderilmiş ve oluşturulan nüfus

defterleri Dâhiliye Nezareti'ne ulaştırılmıştır. Bu sayım Osmanlı İmparatorluğu döneminin son

nüfus sayımıdır.

Tablo 5. 1917 Yılı Erzincan Nüfusu

Yerleşim Yeri Türk Kürt Ermeni Yahudi Rum Diğer Gayr-

i Müslimler

Erzincan 53.370 6.669 4.000 _ 400 225

Refahiye 17.430 6.390 450 _ 1.779 _

Kemah 17.100 3.400 2.500 _ 560 100

Kuruçay 9.070 2.650 70 _ _ _

Pülümür 200 1.000 90 _ _ _

Bu sayımda Erzurum Vilayetine bağlı Erzincan kazasında 53370 Türk, 6669 Kürt, 4000 Ermeni,

400 Rum ve 225 ise Hıristiyanların diğer mezheplerine mensup nüfus bulunmaktadır. Kazanın

toplam nüfusu ise 64664’tür38.

SONUÇ

Osmanlı döneminde Erzincan kazasında, doğal afetler, güvenlik sorunları, kıtlık ve ulaşım

zorlukları gibi daha birçok olumsuz etkenlere rağmen nüfus kayıtları tutulmuştur. Şehir

merkezindeki nüfus genellikle belirli bir düzeyde kalmıştır. Mahalleler önce sur içi, sonra sur

dışına doğru gelişmiş ve şekillenmiştir. Köylerin nüfus barındırma kapasitelerinin daha yüksek

olduğu görülmektedir. Erzincan kazasında köyler, çevre idari ünitelere göre az sayıda olmasına

rağmen daha fazla nüfus barındırmaktadırlar. Hah, Biteriç, Keleriç, Cimin ve Vasgirt gibi köyler

35BOA. ML. CRD. 2059, s.4.

36BOA. DH. SN. THR. 82/55. Left. 9, 11, 22, 31 vd.

37BOA. DH. SN. THR. 82/55. Left. 2, 3, 6, 7,

38BOA. DH. SN. THR. 82/55. Left. 18, 25, 26, 27, 28, 43, 47–49.



54

fazla nüfus tutabilmiş hatta bunlara bağlı mahalleler oluşmuştur. Ayrıca kazadaki köyler coğrafi

dağılım itibariyle birbirlerine daha yakın mesafelerde konumlanmışlardır.

Kazada sürekli nüfusun tutuna bilmesinin en önemli sebebi, tarihi süreçte sulu tarımın oldukça

yaygın olmasıdır. Ovayı çevreleyen dağların yükseltileri fazladır. Bu durum, karın erime

oranının Temmuz ayının başlarına kadar uzamasına vesile olmakta ve ırmaklar veya çaylar yılın

büyük bir bölümünde bol su taşımaktaydı. Suya kolay ulaşabilmek yerleşmelerin konumunu

belirlemiştir. Suya yakın olmak için köy ve köy altı yerleşmelerin çok büyük bir kısmı ovayı

çevreleyen Esence ve Munzur dağı olarak adlandırılan dağ silsilelerinin eteklerinde

yoğunlaşmıştır. Onlarca çay ve dere olarak nitelendire bileceğimiz su kaynağı sayesinde köy ve

köy altı yerleşimlerinde sulu tarım yapılmaktaydı. Kazada birçok sulama kanalı bulunmaktadır.

Osmanlı’dan önce de mevcut olan bu arak ve su kanalları sonraki dönemlerde de varlıklarını

korumuşlardır. Bu durum fazla nüfusu besleme açısından bir avantaj sağlamıştır. Ancak ranta

dönüşebilecek bir artık üründe pek oluşamamış, doğal olarak kazanın ticari potansiyelini ve

buna bağlı olarak nüfusun çok fazla artmasına imkân vermemiştir. Diğer bir ifadeyle üretim orta

düzeyde bir kaza nüfusuna yetebilmiş, ancak ticari meta haline dönüşememiştir.

Osmanlı merkezi idaresi dönem dönem nüfusu artırmak, bir mali ünite olarak kazayı belirli bir

nüfusun altına düşürmemek, üretim artırmak ve güvenliği tesis etmek gibi gerekçelerle nüfus

nakil etmiştir. Ancak bu nüfus hareketi demografik yapıyı kökten değiştirecek boyutta

olmamakla birlikte, az da olsa kaza nüfusunu etkilemiştir. Erzincan’ın birçok zaviye ve tarikat

merkezi olmasının tarihsel arka planı mevcuttur. Kaza nüfusun artması ile şenlendirme

faaliyetleri, tarikat ve zaviyeler arasında doğrudan ilişki vardır. Devlet nüfusu bölgede tutmak

için sufi hareketleri desteklemiş ve bu tarz dini kurumlara vergi muafiyetleri getirmiştir. Tarihi

süreçte kazada nüfusu dağılmış, kaybolmuş köy sayısı oldukça düşük düzeydedir. Sayımlar

arasında varlığına rastlamadığımız az sayıda köy bulunmaktadır. Hülasa köyler tarihi süreçte

çok büyük bir yüzde ile nüfus barındırmış ve varlığını devam edip günümüze kadar

ulaştırmıştır.

Kaza nüfusu yukarıda bahsedilen faktörlere bağlı olarak belirli bir düzeyde artış göstermiştir.

Ancak olağan dışı faktörler arasında sayabileceğimiz savaşlar, eşkıyalık hareketleri, kıtlık,

göçler gibi etkenler kaza nüfusunun gelişim eğrisine etki etmiştir. Bu durum nüfus miktarına

bazen menfi bazen ise müspet yönde tesir etmiştir. Kısaca Erzincan kazası nüfus itibariyle orta

büyüklükte bir idari ünite olup, üretim-tüketim, doğal çevre, güvenlik gibi faktörlere bağlı

olarak fazla nüfus tutma kapasitesine evrilememiştir. Ancak terk edilmiş, viran olmuş ve doğal

olarak çok az bir nüfus barındıran bir noktaya da inmemiştir.

KAYNAKLAR

Bu çalışma; “Tarihi Coğrafya Çalışmalarına Katkı Osmanlı Dönemi Obsesif ve Mantıksal

Esnekliği Olan Topluluklar Üzerine Çalışmalar” adlı proje Erzincan Üniversitesi BAP

Koordinatörlüğü (SBA-2016-332) tarafından desteklenmiştir.

Arşiv Kaynakları

D. MKF.(Bâb-ı Defteri Mevkûfat Kalemi) 27448.

D.CRD.( Bâb-ı Defterî Cerîde Odası) 40465.

DH. SN. THR.(Dahiliye Nezareti Sicil-i Nüfus İdare-i Umumiyesi) 82/55.



55

KKA. TD.(Kuyud-u Kadime Tapu Tahrir Defterleri) 40.

MAD.(Maliyeden Müdevver Defterler) 5152, 6422.

ML. CRD. (Maliye Cerîde Odası Defterleri))2059.

NFS. d.(Nüfus Sayım Defterleri)1091, 1092, 1093.

TD.(Tapu Tahrir Defteri) 205, 387, 60, 168, 387.

1.Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnifleri. (BOA.) İstanbul.

2.Araştırma ve İnceleme Eserler

Afyoncu, E.(2003). “Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayalı Olarak Hazırlanmış Çalışmalar

Hakkında Bazı Görüşler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. 1, Sayı. 1,

İstanbul, s. 267–286.

Barkan, L. Ö. (1956) . “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, TM, c.X, İstanbul,

s.1–26.

Barkan, L. Ö-Meriçli, E.(1989). Hüdavendigâr Livası Tahrir Defteri I, Ankara:TTK Yayınları.

Çiçek, K.(1995). “Osmanlı Tahrir Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve

Metod Arayışları”, Türk Dünyası Araştırmaları, 97, (Ağustos ), s. 97–98.

Göyünç, N.(1979).“Hane Deyimi Hakkında”, TD, Sayı.32, İstanbul, s.331–348.

İlgürel, M.(2001). “1784 Erzincan Depremi”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve

Deprem Semineri 22–23 Mayıs 2000, Bildiriler, İstanbul.

İnalcık, H.(1993).“Osmanlılarda Raiyet Rüsumu”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi,

İstanbul: Eren Yayıncılık.

İnbaşı, M.(2009).“Erzincan Kazası (1642 Tarihli Avârız Defterine Göre)”, A.Ü. Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 41 Erzurum, s.189-207.

Jennings, C. R.(1976). “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century A Study of

Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, IJMES, vol. 7, s. 21–57.

Miroğlu İ.(1990). Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara: TTK. Yayınları.

Öz, M.(1999). XV-XVI Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara: TTK. Yayınları.

Sümer, F.(1992). Safevî Devletinin Kuruluşu ve Genişlemesinde Anadolu Türklerinin Rolü,

Ankara: TTK Yayınları.

Ünal, M.A.(1989). XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( 1518–1566), Ankara: TTK Yayınları.

Ek 1. XVI. Yüzyılda Kırsal Nüfus

Yerleşme 1516 1520/1530 1591

Ağgi 13 30 72

Ahurcuk 117 150 366



56

Ahurekrek 81 79 198

Akdağ 61 189 426

Baburşi 123 135 486

Bahik V 15 180

Bakranis 12 V 30

Bargüsor V V 42

Baskitil 94 93 192

Baştilek 214 358 858

Bulmasor 24 _ _

Cemaloğulları _ 18 192

Cencige 87 58 324

Cırzımı 141 146 522

Cileyli 105 160 408

Cimin 359 300 1062

Çakırman 117 192 240

Çemre 30 26 102

Çorhasa 88 170 360

Çubuk 55 _ 24

Dacirek 60 150 456

Dinkdink 123 85 270

Dinkiri V 21 72

Endrisi 190 V 486

Ergan 324 538 1428

Erkek-i hüma 212 410 708

Esesi 37 75 258

Geçüt 56 161 432



57

Gelensi 56 61 402

Germir 190 303 918

Gönye _ 40 162

Hah 617 712 2262

Halma 73 94 306

Hamzası 199 V 738

Harabedi 12 7 6

Harpuşta 57 93 150

Hasanoğlu kışlağı _ 102 127

Haşhaşi 176 227 636

Hekirge 208 71 384

Hınzoru 112 164 282

Hockinos 77 128 306

Hozevans 105 189 474

Hozunsu 158 342 792

Kaburşu 107 _ 234

Kalecik V 19 246

Karatuş 210 384 840

Karge 24 32 132

Karpuzahuru _ 12 18

Keleriç 304 86 486

Kertah 239 142 276

Kismikör 135 249 570

Kiştim 39 107 276

Kiy 218 294 936

Kom 69 _ 300



58

Köskös 323 391 1068

Köşünger-i büzürk 118 96 348

Köşünger-i sağir 54 66 252

Kurutilek 106 135 449

Küpesük 26 _ 162

Kürdbırastik V 155 126

Lardosu V 30 6

Magacur 143 _ 858

Mahallecik 81 121 294

Mahmudlu 67 329 84

Mıgısı 374 _ 948

Mitini 231 227 762

Mollakendi 96 178 168

Norkah-ı kafiri 31 90 138

Nörkah-ı İslami 99 96 198

Pağnik 182 267 426

Pişkidağ 283 281 798

Piteriç 616 677 1608

Pizvan 220 282 582

Pulur 101 216 462

Saidahuru V 48 24

Sansa 37 52 144

Selepür V 63 30

Selüke 138 232 378

Sılbıs 136 223 432

Sırader 154 227 606



59

Sipyatağı 118 179 456

Sörperan 51 59 168

Süleyman kışlağı 90 133 228

Sürbeham 67 26 72

Sürbehan 18 116 300

Şahnabırastik 79 82 348

Şenk 58 _ 198

Şoha 343 396 780

Tahmir 43 51 V

Tavrisge 121 44 120

Tılhasa 85 102 336

Til 163 213 396

Ucan 40 130 150

Ulalar 39 40 60

Urumekrek 222 _ 960

Urumsaray V 54 92

Vakf-ı bırastik 170 289 864

Vank-ı Ali 18 48 60

Varaskiğ 97 94 396

Vartanik 18 25 108

Vasgird 1127 964 2052

Yalnızbağ 195 152 498

Zatır 12 21 48

Zatkiğ 206 423 852

Kızas V 12 25

Ağcahan/Ağcakend 61 43 134



60

Vank-ı Hetik 13 _ _

Şah Gaib Kışlağı 18 21 33

Ocah 40 42 67

Bekartaş ahurcuk V _ 34

Hacı Kuşcu Kışlağı 12 _ _

Kürd Kelahbur 132 156 321

Kara Deyr 42 12 48

Gürvelik 18 22 34

Ek 2. XVII. Yüzyılda Kırsal Nüfus

Yerleşme Yeri Nüfus Yerleşme Yeri Nüfus

Anderis 130 Keleriç 60

Badranis - Kertah 145

Bargisor 95 Kırık Kışlağı 60

Başbırastik 5 Kiy 335

Başkallacık 30 Kom 15

Baştilek 65 Köbrek 10

Bulmusor 35 Köskök 55

Cemaledin Kışlağı 20 Köşnigar-ı Sağir 120

Cemaloğlu Kışlağı 5 Köşünker i Kebir 210

Cengice 80 Kurucatelek 190

Cırzını 150 Küpesi 50

Cileyli 45 Kürd Brastik 20

Cimin 235 Lardusi 25

Çakırman 65 Mağaçur 15



61

Çakırman 155 Mığısı 315

Çolhasa 95 Mitini 225

Dacirek 40 Mollaköy 170

Dermemi 40 Norhiğak 95

Dinkdink 120 Nörkah 120

Ekrek i Huma 130 Parasniğ 80

Erdene 15 Penetke 30

Erkek 40 Pişkidağ 50

Esesi 55 Piteriç 135

Gelinsi 5 Pizvan Yoğurtlu 200

Germiri 95 Pulur 40

Göğne 20 Radik 120

Gürlevik 35 Rumekrek 100

Hacirun Kışlağı 18 Selüke 150

Hah 285 Sıblus 110

Hamla 85 Sılbıs 75

Hamzaoğlu 15 Sipyatağı 190

Hamzası 150 Şenk 60

Harabidi 40 Şoha 130

Harpuşta 40 Tavriske 55

Haşhaşı 200 Tenüzdamı/ Denizdamı 45

Hekirge 125 Tılharıs 110

Herdir - Til 170

Hılır 15 Ula 210

Hınzori 80 Urik 140

Hozansi 100 Vakıfbırastik 190



62

Ek 3. XIX. Yüzyıl Kırsal Yerleşmelerdeki Müslüman Nüfus

Yerleşme Tûvâna Sabî Müsinn Toplam

Ağcakendi 7 6 1 14

Ağgi 11 13 4 28

Ahmediye 10 9 6 25

Bahik 15 11 10 36

Balı Beğ 9 4 - 13

Bırastik-i Kebir 77 51 14 142

Bırastik-i Sağir 37 13 14 64

Piteriç 82 101 40 223

Celabuzur 25 18 11 54

Çakırman-i Kebir 58 57 28 143

Çakırman-i Sağir 14 12 7 33

Çençiğe 110 86 36 232

Çerme 30 29 10 69

Çimin 324 275 144 743

Çorhasa 69 56 21 146

Hozavans 60 Vasgetil 75

İrgan 170 Vasgird Celabuzur Mh 440

İzinik Mezraası 15 Vasgird Değirmenler Mh 190

Kabirşi Gabruşu 35 Vasgird Horan Mh 130

Kadağan 35 Vasgird Melik Mh 140

Kallacık 80 Vasgird Toplam 1025

Karakulak Kışlağı 295 Vasgird Vartanşa Mh 125

Karaküçük Kışlağı 245 Yalnızbağ 180

Karatuş 135 Zatkiğ 180



63

Çüleyli 14 22 7 43

Dahir 71 39 27 137

Denizdamı 32 22 6 60

Ekrek-i Taksir 63 47 26 136

Erkek-i Hûma 58 67 26 151

Esesi 42 63 20 125

Geçirdek 5 3 5 13

Geçüt 17 4 4 25

Göyne 25 29 19 73

Gürcioğlu mezraası 2 3 4 9

Hah 140 119 72 331

Hancıoğlu mezraası 13 9 5 26

Handisi 27 22 2 51

Harabedi 33 22 12 67

Hılır 35 37 17 89

Hınzırlı 26 9 9 44

İrgan 15 22 3 40

Kadağan-ı Kebir 51 42 17 110

Kadağan-ı Sağır 15 13 7 35

Karakilise 95 79 28 202

Karatuş 105 84 32 221

Karbuşi 20 23 10 53

Keleriç 104 100 44 248

Kerküze 10 5 4 19

Kertah 64 56 32 152

Kırmana 36 19 10 65



64

Kisnikör 23 22 13 58

Kiy 209 149 89 447

Köşnigar-ı Kebir 56 50 33 139

Köşnigar-ı Sağir 4 - 2 6

Kurutilek 5 7 1 13

Kuzey Gölmezraası 4 2 4 10

Küpesi 47 45 24 116

Lardusu 23 19 13 55

Mezraa-ı Göyne 12 6 6 24

Mıhar 43 30 6 79

Mitini 48 48 16 112

Mollakend 28 28 6 62

Nörkah 92 65 29 286

Pişkidağ 31 23 11 68

Pizvan 43 23 13 79

Pulur 46 33 11 90

Rumekrek 51 30 30 111

Rumsaray 53 42 8 103

Semiz Ali 15 15 3 33

Sılbıs 62 53 23 138

Sırnas 20 11 11 42

Sibyatağı 37 56 23 116

Süleymanlı 30 35 11 76

Şıhlı 89 61 31 187

Tilek 11 2 3 16

Tulhas 79 46 11 136



65

Ürek 46 48 21 115

Vağaver 27 27 9 63

Vaskirt 47 37 10 94

Vaskitil 21 22 11 54

Yanlızbağ 6 3 3 12

Ek 4. XIX. Yüzyıl Kırsal Yerleşmelerdeki Gayr-i Müslim Nüfus

Yerleşme A’la Evsâd Ednâ Amelmande Toplam

Abdulgani Efendi 4 27 5 22 58

Ağcakendi - 26 7 12 49

Cüleyli 3 2 1 4 10

Çençiğe - 2 - 2 4

Ekrek-i Hüma 6 45 10 48 109

Gelensi 7 29 7 33 76

Germülü 7 17 3 19 46

Güllüce 6 59 14 46 125

Hancı 7 23 9 38 77

Harabedi 10 23 10 36 79

Harpuşta 6 35 12 32 85

Haşhaşi - 25 9 17 51

İrgan 13 28 20 41 112

Karadiğin 8 21 5 22 56

Karakilise 5 34 14 29 82

Karatuş 2 6 - 4 12

Maçur - 4 1 2 7

Mahmudlu 5 48 12 40 108



66

Mezraa-i

Sağıroğlu

- 2 - 1 3

Mığısı 34 110 38 142 324

Mollakend 3 24 3 19 49

Norkah - 5 3 4 12

Piteriç 11 35 17 58 121

Pizvan 16 39 14 42 111

Rumekrek 1 12 2 12 27

Sibyatağı 21 43 18 57 139

Sürbahan - 13 1 12 26

Şıhlı - 7 4 4 15

Taçirek 1 16 4 12 33

Ürek - 6 1 6 13

Zatir 2 11 2 4 19

Documents

27.04.2017 15.06 - asosjournal.com Abdulkadir GÜL.pdf · Osmanlı Dönemi Erzincan Kazasının Nüfusu The Journal of Academic Social Science Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran 2017, s