27 ARALIK 1983

YAYlN KURI:JLU Prof. Dr. TUran YAZGAN - Doç. Dr. A. Mertol TULUM - Doç. Dr. Enis ÖKSÜZ • Doç. Dr. Mustafa E. ERKAL s Doç. Dr. Ahmet GÖKÇEN .: Yar. Doç. Dr. Ahmet YÖB'ÜK - Dr. Taııer KA­RAHASANOGLU

. TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI e Sı:ı,yı : 27 0 · Aralık 1983 c:) İki Ayda Bir Yayınlamr. 0 Saıiıbl: Türk Dünyası Araş­tırmalan Vakfı Adma Prof. Dr. Turan YAZGAN e Yazı ~leri Müdürü: Saadet PlNAR 0 İdarehane: . H aşkadem Mahallesi, .Kınktulumba Soka#J, Belediy;e Sarayı Arkası. Ankaravi M.8hmet ' Erendi Medresesi-İSTANBUL e Dizgi-Baskı: Kazancı Matba,a.. cılık Sanayii e Fiyatı ı 400 TL., Yıllık Abone Bedeli U~ Sa yıl 2000 TL. Öğretmen ve Öğrencilere 1500 TL. YUrtdışı: Almanya SO DM.. ,A.B.D. 27 $, Banka. Hesap No.: Türkiye Vakıflar Bankası Aksara,y Şubesi 20/2Q054-9 0 Ziraat Bankasi Aksaray .Şubesi 13081. . . . . . . . .

. . .·. HABERLEŞME· ADRESI: .,

P.K.. ~- Aksara;itsT~UL . ·Telefon: 's2053~

GAGA VUZLA·ru:N Hmtsın'ANLIGI KABULtJ ve tNANIŞLARİNDAKt tSLA.Mt UNSURLAR MESELESt

Yrd. Doç. Dr. Harun GtJNGÖR•

· Moldavya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 'başta olmak üzere, SOvyetler Birliğiniİı ~eşitli ·bölgeleri· ile Bulıgaristan'da Provad­ya · y~kımnda, 'farna ;bölgesindeki köylerde, Dobruca ve Ka var­na ile Bulgarist~~ın .güneyinde Yanbol ve Topolovgrad çevre­sinde yasayan ~avuzlar; Peçenek, Uz (Oğuz) ve Kuman (Kıpça:k). larla An~do~u Selçuklu Sultam n. kzedd.ln Keykavus'iı ta.k!i:ben Dobr:ucaya yerleşen Anadolu Selçuklu Türklerinin hı .. ristiy.anlaşm.ı.ş olan ;bakiyeleridir.

Bütün göçebe Türk :kavimlerinde olduğu gibi, Peçenek, Uz ve K1:1Inanlar da .tek tanrı inancına~ yanari bir dine sahiptiler*~. Bu !}taviın.l,erin Orta Asya'dan tbatıya doğru yöneldikleri, Kara­

. demZin kuzeyindelG .bozkırlan elegeçird.iıkleri zaman da aynı di-~i inanışa sahip alımuan muhtemeldir1•· ·

Peçenekler 915 yılında Rus hududuna !geldikleri, onlarla ilk olarak münasebette ıbulundU!klan z~an. Ruslar henfu; hı­ristiyan değillerdi. Peçenek-'Rus münasebetleri, Ruslarılı hıris­tiyanlığı kabul ettikleri 989 yılıİldan sonra rla devam etmiştir . . ııus· :kn~ Vladimir'in haJdm.iyeti zamanında (972-1015) Alman· misyonerle~den Br.uno, 1007 yılında Peçeneklere giderek, .

* Erciy~ 'Üniversitesi İla.hiyat Fakwtesi .. Eski Türk dininiİı Şamanizm ve Totemtz_m ol~uku ileri süıillmüşse

de, son · yapılan ar~ınnalar, Türklerin Şamani.zm ve T.otemizm gibi bir fn?.nç . sistemi ve dinleri olmadığını, Türklerin isl3,mdan önce de' tek ~ya inandıklarını ve d.l.ı:iıerinin . Tek ~n Dini oldu~ u or­taya ·koymuştur. Bkz Prof. !Jr. Hikmet Tanyu, İslamiıktan · önce Türklerde Tek Tann tna.ncı ,Ankara 1980, s . 20-1--202 + yine aynı yaza. rın, Türklerin Dint Tı;rlhçesi, !stanbul,. 1978; s. 21-30; Dr. A. Vehbi Eser, Türklerin Eski Dini Hanitlik, Töre, Mart 1983 Sayı: 142, s. 73-74

ı Prof. Dr.. Altdes Nimet Kurat, IV ..!XVII! yüzyıl Karadeniz Kuze­yindeKi 'f(lrk Kavimleri ve Devletleri', Ankara, 1972, s . · ı04

-248-

H. GüNGÖR: GAGAVUZLARıN HmtsTlYAN OLUŞU

bunlar arasında hıristiyanlığı yaymaya çalışnuş, ·bazı kalbileleri de hıristiyan etmiştF.

1036 yılından itibaren Tuna havzasına inen Peçenaldere ge.lince, ıbu bölgede, -Bizanslılarla müna.Sebette ·bulunan Peçenek:~ lenden . .bir lasmı, bir yandan kendi iç dhtila.flan, diğer yandan

. ise; Bizans Imparatorluğunun hıristiyaıilık propagandasını

'-'hudud:ların ~ınd'a. nüfuz tefevvukunun sartı ve hududların , ' • # •

içinde ise birlik hatta varlık şartı olarak uygulanıası yanında kavimlerin savaşçı ruhunu öldürmek için de.!kullanmaian' neti- · cesinde hıristiyanlaşmışlardJrl.

Peçenciderin müslüman tüccarlada temasta . ·bulundukları tesbit edilmişse de, bunlardan isla.tniyeti kabul edenlerin ol~p · olmadığı ıbilinmemekted.i.r4.

Peçenekleri daha :batıya atarak onların yurtlannı işgal eden Uzlar'da, 985 yılında Rus knezi Stavaslov'un müttef$i, sıfatıyla Volga · Bulgarları'na :karşı harekete · geç1Jtk!eri zaman Ruslar hıristiyan. olm.a.rruŞ~ardı. Bu ;bakımdan, Uzlann .da hu tarihlerde hıristiyan olmaJan düşünülemez.

1064:_ yılında Tuna .. yı ~geçerek Bizans ülkesine saldıran Uz-' ların -bir !bölümü, Bizans ülkesinde hıristiyanlığı :kaıbuı· etmiş,

orada yerleş~ler~. Uzla.rdan ·bl.r bölümü ise,, Peçenekle bir­likte Bizans ilikesinden teikrar eski yurtları (Orta Asya) - isti­·kametinde ilerleyerek Rus knezlerine sığınmış (1084), diğer ufak TÜıık zün,.releri ile 'birleşerek ''Karakalpa;k"· (Çorniye Klobuky) ları meydana getirmişlerdir. Çoğunluğunu Peçenek ve Uzların meydanagetirdiği Karakalpakların bir ·kısmı, hıristi­yanlığın Ortodöks mezhebini kabul etmiş, bir yandan hıristi­yanlaşır.k:eİı., diğer yandan da slavla;Şarak Rusların içinde kay- · bolmuşlardır. Diğer ibir kısım Karakalpak ise, yin~ Ruslann etkisi ile hıristiyanlığın Ortodoks mezhebini · ıbenimsemiş, mil­liyetlerini ise mti.hafaaz etmişlerdir. İşte bu zümreniİı.. 1224 deki

2 DanieP-Rops, l'Egllse des Temps Bıirbares, Paris, 1965, s. 587; Or. Akdes N'unet Kurat, Peçenek Tarihi, !stanbul, 193-7, s. 78.. 79.

3 Cami (Biı.ykurt), Osmanlı Ülkesinde Hıristiyan Türkler (U. Baskı), İstanbul, 1932, s. 103 ·

4 Kurat, K!aradeni.z:ln Kuzeyindeki ·Türk Kavimleri .. -.. s. 104 s Kurat, Peçenek Tarihi, s. 152

-249-

' .

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI Aralık 1983 1

Moğol saldınsı sırasında tekrar D6bru-ea'ya gelerek, böl~ede yaşayan daha önceki ırkdaşları ile ·karıştıkları tahmin edil­mektedir'.

Uzun zama.İı Karadenizin kuzeyindeki steplerin (Deşt i Kıp­çak) tek hakimi olan Kumanlar, Moğol istilasından çok önce, özelıikle Kırım'da Cenova'lı ve Venedik'J.i Katolik misyonerler ve Fransiskan rahiplerinin gayretleri ile hıristiyanlık telkin­lerine maruz kalmış, ·bunların ıbir kısmı .Katolik olurken, diğer bi.ıt •kısmı da Ruslann etkisi ile ortodoksiuğu seçmişlerdir. Ku­man •beylerinden Konça.k'ın oğullannın "Yuriy" ve "Danill" adlarını almış olmalan, onların da ortodoksluğa geçtiklerine dela.J.et eder7•

Gagavuzlarm mühim bir ·kısmını meydana getiren Selçuklu Türkl~d ise, 1261 yılında II. lzzeddiıı Keykavus'un Bizans imparatoruna sığınmasını takibeden yıllardan başlayara;k hıris- .

tiyanlık tel:k:in ve propagandasına maruz kalnuş, sulta.İUn mai-yeti, bir oğlu ve kİzı hıristiyan edilmişler<frr8. ·

Sultanı taki·ben Sarı Saltık'ın liderliğinde ~umeliye geçip, Dobruca.'ya yerleşen müslümanların bir bölümü, Halil Ece ile Karasi iline geçmi.ş9, Rumelide •kalanlar ise "San Saltuk fevt olduğundan sonra mürted ve ahiryan't olmuşlardır10 • .

Şahsiyeti, fikri ve ölilin tarihi hakkında ·kesin ·bir :bilgi ol­mayan· Sarı Saltık'ın11 , 1300 yılında ölmüş: ola;bileceği tahmin edilmektedir. Bu durumda, Dobruca'da.ki müslümanlann zi:kre· dilen tarihten sonra hıristiyanlaştıklan düşünülebi.J.lr.

6 Kur at, Karadenizin Kuzeyindeki Türk . Kavimleri... s. 68; Kırımlı Abdullahog'Iu Hasan. Gagavuzlar, Azerbaycan YurtbilgiSi Dergisi, Şu­bat 1934, Sayı: 26, s. 45.49: Mi hall Ciachir, Besarabieaıa Gaga~aran lstoricasa, Chişinau 1934, s. 12

7. Kurat, Karadenizin Kuzeyindeki Türk Kavimleri.·.. -s. 105 s lbni Bibt, ef.Evılmi.rü'f-A1a'iyye fi'l Umuri'l-Aili..'.iyye, Tıpkı Basun .

(TTK. yayınlanndan), Ankara 1956, s. 63-7-38 9 Yazıcı.Zade All, Tarih. Al.i Selçuk. Topkapı ·Sarayı, Revan Köşkü,

Nu, 1391, vr. 445 a ıo Yazıe:ı-zade Ali, a.g.e. vr. 445 b ıı Tayyip Okiç, San Saltık'a ait ·bir fetva, Aü!F. Dergisi, C. ı, Sayı:

1, s. 42.ô8; Franz Babinger, !şlam AkSik. San Saltık Oede md, C. !X, s. ;220;-21

-250-

H. GÜNGÖR : GAGA VUZLARIN HIRİSTİYAN OLU§U

Gagavuzlarm hıristiyanlığın Ortodoks mezh;ebini kabul et· . meleri, onlar arasında ortodoks misyonerierin faaliyetlerinin .. varlığı ve mü.z:ıasebette bulundukları Bizans, Rus, Yunan ve Romenierin ortodoks olmalan d.le açiıkıanabili.İ-. Z4.'a, 181'2 YJ.· lından ıbaşlayarak i878 yılına kadar Basara:bya'nık her yanına hakim olan Ruslar, Kisinev metropolitliğini eleğeçirmi.ş, bölge· ye yerleştir.d:ikİen R~ kolonlZatörleri ve papaz 'sıpıfı ile, bir yandan ibölge ha.No.riı ortodoks mezhebine •bağlamaya Çalışırken, diğer yandan onl~ slavlaştırmaya gayret etmişlerdir12• ·

Bizanslılar ve Ruslar tarafından · hıristiyanlpştınldığını

gördüğümüz G~gavuzlarm, inaruşlarmda bir takım isl2.mi unsur­larıgöze çarpar. Bunların ilki, dini termi,nolojidir. Şöyleki: Rus­lar (Slavlar) t8.ffi1. içiİı "Boje'\ Rumenler "Domn, Dumnezeu", Y:unanlılar "Teos" kelimelerini · kullanırken, Gaga~zlar isla.mi bir terim olan "ALLAH"· kelimesini kullanmaktadırlaı...u. Hiç

·şüphesiz ;burada :ku.1:lanılan ":Alliı.h" mefhumu, ·isla~<Wd doğ- · maniış, doğurulmainı..ş o~an tannyı ifade için değil, hıristiyan ilahiyatınca · Ek:§.nim-i Selase'~ bir unsuru· olarak tkabul edi-len "Baıba" unsu~ iç~ ·kulla,nıl:ını.ştırt•. ·

Burada su hususu -belirlmek isteriz •ki, Eski Türkçedeki Tengri-Tanrı · ·kelimesi, .btıgQhkÜ çeşitli Türk lehçelerlnde, her lehçenin fonetik özeliğine göre, Tengri, Tengere, Tingri, Tan gara, Teiıri, Ture, T.anara... vb. ş~killerde söylenmesine rağ- ·

· menı5• bu kelime Gagavuzca din ·kitaplan ve sö~üklerde yoktur.

Gagavuzlar ·Kudüs'ü izyarete giden erkeklere "Hacı", :ka­dınlara ise "Hacıka" derler16

• Hacı adaylarının hacca uğurlanışı ve hacılai'll1 ;karşılaruş meqısimleri Anadolu'da ya.şayan müs­lüman Türklerinki ile aynıdii-. İkisi arasındaki temel fark; müs-

u R.P. Janin, les Egl.iSes S~pare·e~ d'Orlent, P~ •• 1~27, s. i20-21: Mihail ·cıachir, Dieticnar Gagavuio {Tiurco) -Romfuı. Chi.§inalı, l938, s.

10; . G. A. Gaydarcı, E.K. Koltsa, L.A. Pokrovskaya, B.P. '!\ıkan, Ga.- . gavuz'ko-Russko-Moldavski Slovar, Moskva 1973, s. 41 · ·

ı• ·Mihail · cıaclıir, Dua .cıutaba Gagauzlar ıcın, Chişinau 1935, s. 5, 10, ll ...

ıs · Prof. Dr. Abdulkadir !nan, Eski Türk Dini Tarihi, !stanbul, 1~76, ·s. 1:8-19

ıe MihaH Cia.chir,.Dictionar Gagavuzo {Tiurco)-Roman ... s. 59; Wlodziml­erıı Zajaczli:owski, Przyczynki do etnografil Gagavuzow, RO. {Krakow . 1956>. ·xx. s. 356.

-251

,/

TÜRK DÜNYASI ARAS) TIRMALARI Aralık 1983

lünia.nlar hacı olmak için Kabe'yi. Gagavuz~ ise Kudüs'ü Ziya­ret etmektedirler.

Kısaca. ifade etmek gerakirse; Gaıgavuzlarca !kullanılan .bü­tün islami' terimler, Cenet (Cennet), Cendem (Cehennem), Oruç, Hac, Haram, l{elal ... vs. sadece hıristiyan ila.hiyatmda1d anlam- . ları ile •kullarulmakta. olup, islami hiç bir anlam taşımazlar.

Gagavuzların dini inaruşla.rında islam öncesi Türk kültürü­nün izlerine rastlamak . mümkündür. Şöyleki.: Gagavuzlar hıris­tiyanlığın tem~l esprisine ayk.ın olarak k~ban ibadetine fazlaca önem verirler. Hemen her işe .başlarken ve işler başarıldıktan ronra 'kurban kesllir. Kurbanlar büyü~kbaŞ hayvanlardan ·yani, sığır cinsinden ola:bileceği gibi, küçükbaş hayvanlı_u-dan, kpyun .. ve keçiden de olSJbilir. Gagavuz inançlarında horoz kur.banına da rastlanır. Horoz 'kur.baıiı eski Türk dininde· olmadığı gibi, is­l~da da yoktur. Horoz kurbanının . 'hıristiyanlık öncesi slav ddninden Gagavuzlara geçmiş olması muhtemeldir17•

Kurban iba.deti içinde en dikkate değeri, Divan-ü Lügat-it Türk'te "Id~" (s~· 63), adıyla ~D.ııan ve Gaıgavuz\arca da. '~.Allah­lık" denilen ,kurba,u.dır18• Zajaczkowski., .obu konuda şu •bilgiyi

> .

vermektecii:r. Allahii,k: Mal, mülk sahiıbi .·bir çiftçinin en güzel

. boğa yavrusunu :ıru'rba.n.lı!k olarak seçmesi ye kırlara salıver mesidir. AHalılık adı verilen .hayv~ sürü ile otlamaz, ayn .bes­Lexpr. Bu hayVanlar ziyan dahi yapsalar tarladan kovul.m.azlar.

Bu hayvanı ·kimse ;ça.lmaz, . ~sızlamaz. BUılıan dövrnek, , hır­pa.lama:k. büyük günah sayılır. Gagavuzlar, ibu hayva.nlara kurt­

larm bile do~adığıha inanma:ktadırlar19 • .

Yuk~ıda;k.i aÇıklainadan da anlaşılacağı üzere, kurban iba­. dutinin islami bir iz taşıdığını ka:bul etmek mümkün değildir.

Gaga.vuzlarni zengilı :kurban kilitünde islamdan ·Çok, eslti 'İ'ürk . küıtürüriün izlerl vaı;dır. .

. . 11 Mircea. Eliade, Histoire des Croyances et des !dees Religiuses, Paris,

1983, S, 3, '9, 39 . . :ıo Mihail Cfa.chir, Gagavuza. (THırco)-Romii.n ... s, 10; Zajaczkowkı •. a,g,m,

·S, 357 JJ Zajaczkowı$1, a.g.m. s, 357.

-252-

H. GüNGÖR : .GAGA VUZLARIN HIRISTlYAN OLUŞU

Ölen kimse için "Can Pidesi" dağıtılmasıın, ihtihar eden kirruıelerin "Urenha"larda olduğU ıgjıbP1 , pencereden çıkanlma:. sı22, islSmi etkilerden çok, eski TiWk 'kültürüiıün izlerini 'taşı­makt8.dır.

· Gagavuzların ina.:nışlarındaJri islAmi unsurlardan diğer bi­risi de, ·kilisede ·kadınlann durumud\ır; ibütün Ortodoks, Katoli:k ve Ermeni Gregoryen •kiliseleri ile Protestan -kiliselerinde :kadın­lar ve erkekler, yanyana diziimiş . sıralarda, hiç -bir ayniıla tabi tutulmaksızın otururlarken, Gagavuz kiliselerinde "kadınl.ai-

' üst ·katta-mahfilde bulun\!! ve sık parmaklıklar arasından ·ba-karla.r.ken, erkekler aşağıda dururlar. Kadınlarm er~ekle ka• rışması uygunsuz .telakki edilir"23•

· Gagavuzlar, isla.miyett~ olduğu ig.bi, fakir, yoksul ve kimse· sizlere yardımda iblılunur ve buna da "Hayır" adını v:erirler%4•

Bütün ·bunlar, Gagavuz inançlannda az da olsa islAmi bir takım unsurlann varlıW:m gösterir. Eski Türk ·kültürünün izleri ise, islami izlerden daha köklü olarak Gaıg,avuz inançlannda vıu--lığını hissettirmektedir. · ·

GagaVuzl.ar ndiçin.hıristiyaJüığın dini terminolojisini değilde, isl8.mi terminolojiyi kullanmış ve kullanmaktadır? Bunun çeşit· li sebebleri vaz:dır: ·

a) Gagavuzlar Tür-ktürler ve Türkçeden ·başka !isan !bil:. mezler. U~ zaman Osmanlı idaresinde ,kalmış, TiWklerle mil· nasebetlerini -kes~e~lerdir.

b) Gagavuzlarm mühim ıbir :kısmını meydana getiren.Sel­çuklu .Türkleri, daha önce izah edildiği gibi, müslüma.nlıktan hıristiyanlığa dönmüş, yarii mürted olmuşlardır. Bunlann -Qıris· tiyan olmad~ önce, isi.a.mi teri@eri ;bildikleriİıde şüphe yoktur. Bu ·Türkler, hıristiyan olduklan zaman .da kendi .bildikleri te-rimle~ kullanmışlardır. · .

1 • ,

e() Zajaczkowski, a.g.m. s. 360 ıı· Prof. Dr. Abdulkadlr _İnan, Tarihte ve Bugün ŞıırnaniZm, TTK ya.

ymlarmdan, (!kinci Baskı), Aııkara, ı972, s. IM Z! Atanas !. Man9f, Gagavuzl~r, Çev: Türker Aca.rotıu, Ankara, i939, s.

51 JJ Manof, i .g.e. s. 21 z• . Za.jaczkowskl, a.g.m. s. 360

-253-.. 1

TÜ'RK D'()Ny.ASI ARASTIRMALARI Aralık 19SS

c) Gagavuzların çoğunlukta •bulunduğu Dobruca ·bölgesi, Bulgar Ekzarh'lığınıİı kurulduğu 28 Şubat 1870 yılına kadar Yunan papazlarının etkisi altında kalınıştı..ı-25• Bu zamana kadar çocuklai-ını rum o.kul:la.pna gönderen Gaıgavuzlar, . rumcayı öğ: renmemiş olsalar ·bile, Rum alfa:besini öğrenmişle;I"dir·. Fatih Sultan Mehmed zamanından itibaren •başlayan, Yun~ alfabesi ile yazılıpış Türkçe (Karamanlıca) kitaplarda-ki 4inl terimler, tamamen islami terimlerle karşılanmıştı.~. Karamanlıca de­ni.J.en ve hemen hepsi diru nitelikte olan ·bu -kitaplarııı hem Ba· saraıbY.a'lı Gaıg;avuzlar arasında, hem de Bulgaristan'da yaşay:an Gagavuzlar arasında mevcut _olduğu, okunduğu_ tesbit edilmiş­t.ir2". Bu ·kitaplarda daki termlııoloji, yukanda izah edildiği gi­bi islami terminolojidir; Allah, peygamber, Oruç, Kelime-i Şe­hadet, Haram, Hela.I, Kurban, Cennet, Cehennem ... vs.28 Dikkate değer .bir husus, :bu kitaplarda da tanrı . -keliınesinin kı.ıllanıl­madığıdır. Son zamanlarda gerek Kril alfa:besi ile, gerek Latin alfabesi ile yayınlanmış dinl ~taplarda da hep ·islam{ terimler kullanılmaıktacJ.ır29. ·

Sonuç olarak, X. yüzyıldan itibaren hıristiyanlık tel:kinl~ rine maruz kala Gagavuzlar ,bir yandan Rusların, diğer yan­dan Bizans ve Yunanlılada çeşitli misyon~r · teşkilatıa.nn · f~ali­yetleri sonunda hıristiyanlaşmışlardır. Ga~yuzların hıristiyanlı­ğfuda, islam öncesi Tür~ kültürünün D.zleri ile islim.i izlere rastlanma:ktadır. Hıristiyan ilahiyatma dair mefhumlan izah ve aniatmada isl8.mi terimleri kullanmış :ve kullanm~~tadırlar.

ıs Osman Nuri Peremeci, Tuna Boyu ·Tarihi, !stanbul, 1~42, s. 199 lo Aurel Decei, Patrik ll. Gennadios Skolarios'un F-atih Sultan Mehmet

İçin Yazdıg-ı Ortodosks ttikad-nAmesinin Türkçe Metni, . Fatih ve ~ tanbul Dergisi, C. 1, Sayı: :1, s. 111-112

~7 Mefkure Mollova,. Sur_ le terme "Karaman" et !es recherhers sı.ir !es" Karamans'', De j, Ecmann, Güney-Do~ Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı: 8-9 (1979-1980), s. 202 ,

28 Kar-amanlıca İncil ve Tevrat çevirilerindeki terimler için bkz: Ahd1 Cedid (AXTH TZET/T), İstanbul, 1905, S. 4-., 5, 6, . 7.-.. vd.; Aziz Kita.blar Yahud Ahti Atik lle AhtiCetltte (AZ~ KIT.A.r.AAP riXOT A!XTI AT.IK I.AE AXTI TZETITTE) İstanbul, 1856, s. 2, 3, 4-, 886 ... vd; Hrlstlyan Mezhebiniİl Tarif ve alimi (:XPilTIAN :MEZXEırnp:t:ı TAP!~ BE TA.At:Ml), Konstantinepole1, 1900, s. 67,· 68, 77, 80... vd-.

~ Mihall Ciaehir Dua Chltaba Gagavuzlar Icın, Chl.şinau· (1934, s. 3, 4, 58, 59.; Ai (Aiozlu) Evanghelieasa, (Matta İncili), Çev: Miha.l.1. Clachir, Chİsinau, 193~. s. ı.ı.68; tncll, yani Evangellon_ !ncü !oanisin 'l'ahrtrl Yüzre', ·Çev: lvan Todoroz, Dr. St. Tomova., Sofie,, 1927! s. 3.;1-12

--254-