2458-827X - Uyghur Studiesuyghurstudies.com/arsiv/tek/2013_1.pdf · 2017. 11. 30. · UluslararasÕ Uygur AraúWÕrmalarÕ Dergisi, SayÕ: 1/1 2013, Sayfa: 1-42. Xelqara Uy÷ur Tetqiqati

2458-827X

BAHAR SPRING 2013 SAYI SAN VOLUME 1/1

EDİTÖRDEN…

Değerli Okuyucular,

Yeni bir derginin ilk sayısını sizlere sunmanın mutluluğunu yaşıyoruz. Uygur AraştırmalarıDergisi, Uygurların dili, edebiyatı, tarihi, eğitimi, ekonomisi, kültürü gibi hemen hemen heralandaki bilimsel çalışmaların yayınlandığı uluslararası hakemli bir dergidir. Bahar ve Güz olmaküzere yılda iki kez yayınlanması planlanan dergi, Uygur araştırmaları alanında bir literatüroluşturmayı hedeflemektedir.

Uygur alanında yapılan bilimsel çalışmaların pek çok dergide dağınık olarak bulunması,bunlara ulaşmanın ve bu yayınları takip etmenin son derece zor olması, bu alana özel bir bilimselderginin gerekliliğini bizlere her zaman hissettirmiştir. Bu gereklilikten yola çıkarak birkaç yıldırçıkarmayı düşlediğimiz dergiyi, tamamen bilimsel olmak ve bu alandaki büyük boşluğu doldurmakamacıyla yayınlamış bulunmaktayız. Bu açıdan bakıldığında Uygur Araştırmaları Dergisi, Uygurlarüzerine yapılan bilimsel çalışmaların toplandığı bir başvuru kaynağı olma yolunda önemli bir rol deüstlenmiş bulunmaktadır. Bu alanda yapılan çalışmaların bir yerde toplanması, bu çalışmalarındaha fazla okunmasını ve atıf almasını da sağlayacaktır.

Uygur Araştırmaları Dergisi, Uygur Latin alfabesinin ve Uygur imlasının oluşturulması vebilimsel çalışmalarda kullanılması ve yaygınlaştırılması konusunda da sorumluluk alacaktır. Bukapsamda yayınlanan bütün makalelerde geçen Uygurca metinlerde dergimizinin baş kısmındaverilen bu Latin alfabesi kullanılacaktır.

Birçok akademisyenin karşılıksız ve gönülden yardımıyla Uygur Araştırmaları Dergisi2013 yılında çıkmaya başlamıştır. Bu ilk sayımızda editör kontrolü ve hakem sürecini tamamlamışbirbirinden değerli 9 yazı bulunmaktadır. Bize yazılarını gönderen araştırmacılara ve bu yazılarahakemlik yaparak destek veren tüm hocalarımıza çok teşekkür ediyoruz.

Uluslararası indekslere girme çalışmaları da devam eden dergimizin 2. Sayısı, Ekim 2013tarihinde yayımlanacaktır. Bütün Uyguristlerin katkısını bekliyoruz.

Dileriz bu dergimiz uzun soluklu bir yayın olur ve Uygur araştırmaları alanına büyükkatkılar sağlar.

Prof. Dr. Alimcan İNAYET

Yrd. Doç. Dr. Özgür AY

12.04.2013


İÇİNDEKİLER / CONTENTS

Sayfa / Page

Editörden… / Editor's Note…………………………………………………………… i

İçindekiler / Contents............................................................................................ iii

Alimcan İNAYET - 1930’lu Yıllarda Kaşgar’da Çıkan “Şerqî TürkistanHayati”, “Erkin Türkistan” ve “Yeñi Hayat” Gazetelerindeki BazıŞiirler / Some Poems Published in The “Şerqî Türkistan Hayati”,“Erkin Türkistan” and “Yeñi Hayat” Newspapers in 1930’s in Kashgar 1-42

Alimcan İNAYET - Uygur Şamanları ve Pratikleri Üzerine / A Study onUyghur Shamans and Their Practices ……………………….…….……….. 43-55

Hacı Qutluq QADİRİ - Some Similar Points of Japanese and UyghurLanguages / Japonca ve Uygurcanın Benzer Noktaları …….............…….. 57-66

Erkin SİDİQ - Başlanğuçta Ana Tilni Aldida Ögitiş Zörürliginiñ İlmiy Asasliri/ The Scientific Bases of Teaching Mother Tongue Firstly in ElementarySchools ………………………......................................................................... 67-74

Eset SÜLAYMAN - A Study on “Kashgar Prints”: “Eastern Turki” PrintedMaterials Published By The Swedish Mission Press in Kashgar (1892-1938) / “Kaşgar Yayınları” Üzerine Bir Çalışma: Kaşgar’da İsveçMisyonerliği Matbaası Tarafından Yayınlanan “Doğu Türkçesi” İleYazılmış Eserler ………………………………………………………..…... 75-108

İlham TOHTİ - Çin’in Orta Asya ile Olan Petrogaz İşbirliğinin GeliştirilmesiNoktasından Uygur Bölgesinin Stratejik Konumuna Bir Bakış / AView to The Strategic Position of Uyghur District From The Point ofChına’s Developing Petrogas Cooperation with The Central Asia ……….. 109-120

Nebijan TURSUN - Kaşgarlı Mahmud’un Günümüz Uygur MilliyetçiliğineKatkısı / The Contribution of Mahmud Kashgari To The Current UyghurNationalism ………………………………………...……………………..……….. 121-134

Vedat YEŞİLÇİÇEK - Erol SAKALLI - Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya TürkŞiirinde Bağımsızlık Metaforu: “Uyan” / The Metaphor ofIndependence “Wake Up” in The Turkic Poems From The EasternTurkistan to Anatolia ……………….……………………………………………. 135-143


Mağfiret Kemal YUNUSOĞLU - Molla Bilal Nazim ve Uniñ DastanlariHeqqide / Molla Bilal Nazim and His Epics ……..…………...……………... 145-151

Derya ERSÖZ - Semra Alyılmaz, Risâle-i Mûze-dûzluk (İnceleme-Metin-Dizin),Elik Yayınları, Ankara 2011, 335 s. …………………………………………. 153-154

Alimcan İNAYET - Uçkuncan Ömer, Uyğur Xelq tarixiy Qoaşaqliri Qamusi(Uygur Halk Tarihi Koşakları Kamusu), Şincañ UniversitetiNeşriyati, Ürümçi, 2009, 940 s. …….…………………..……….…...……….. 155-157

Yayın İlkeleri / Writing Policies……………………………………………....………… 159-167

Uluslararas Uygur Ara rmalar Dergisi, Say : 1/1 2013, Sayfa: 1-42. Xelqara Uy ur Tetqiqati Jornali, San: 1/1 2013, Sehipe: 1-42. International Journal of Uyghur Studies, Volume: 1/1 2013, Page: 1-42

1

1930’LU YILLARDA KA GAR’DA ÇIKAN “ ERQÎ TÜRK STAN HAYAT ”, “ERK N TÜRK STAN” VE “YEÑG HAYAT” GAZETELER NDEK BAZI RLER

Alimcan NAYET*

ÖZET Ceditçilik hareketinin etkisiyle 20. yüzy n ba lar ndan itibaren Do u Türkistan’ n

çe itli bölgelerinde çok say da gazete ve dergi ç kar lmaya ba lam r. “ erqî Türkistan Hayati”, “Erkin Türkistan”, “Yeñi Hayat” gazeteleri bunlar n baz lar r. 1930’lu y llarda

kar lan söz konusu gazetelerin dili Ça atay Uygur Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Tatar Türkçesi, Özbek Türkçesine ait unsurlar ndan olu turulmu karma dil özelli i göstermektedir. Ayr ca, bu gazetelerde çok say da iir bas lm olup, bunlar ça da Uygur iirinin ilk ürünleri say r. Ça atay iiri naz m biçimlerinin yan s ra, halk edebiyat naz m biçimleriyle de düzelenmi bu iirlerde ilim, e itim, uyanma, özgürlük, adalet, e itlik, birlik beraberlik gibi sosyal muhteval tema ve konular i lenmi tir. Bu makalede söz konusu üç gazetede bas lm iirler bir araya getirilmi , transkripsiyonu yap lm ve genel bir de erlendirmeye tabi

tutulmu tur.

Anahtar Kelimeler: Ceditçilik, Uygur, Ka gar, Erkin Türkistan, Yeñi Hayat, Gazete.

SOME POEMS PUBLISHED IN THE “ ERQÎ TÜRK STAN HAYAT ”, “ERK N TÜRK STAN” AND “YEÑG HAYAT” NEWSPAPERS IN 1930’s IN

KASHGAR

ABSTRACT Since the beginning of the 20th century a large number of newspapers and journals have

been published by the effect of Jedidist Movement in various regions of East Turkistan. “ erqî Türkistan Hayati”, “Erkin Türkistan”, “Yeñi Hayat” newspapers are some of them. The language of the newspapers mentioned, which were published in 1930’s, shows the characteristics of a mixed language composed of Chagatai Uyghur Turkish, Turkey Turkish, Tatar Turkish, and Uzbek Turkish. A large number of poems have been published in these newspapers and these are regarded as the first samples of contemporary Uyghur poetry. Sociological themes and issues like wisdom, education, enlightenment, freedom, justice, equality, unity and solidarity are treated in these poems, which were also ornamanted with folk literature verse besides Chagatai poems’ verse. The poems, which were published in three newspapers mentioned, are collected in this article; they are transcribed and evaluated generally.

Keywords: Jediddist Movement, Uyghur, Kashgar, Erkin Türkistan, Yeñi Hayat, Newspaper.

* Prof. Dr., Ege Üniversitesi, Türk Dünyas Ara rmalar Enstitüsü, zmir – TÜRK YE, E-posta: [email protected]

AL MCAN NAYET

2

19. yüzy n sonu ve 20. yüzy n ba lar nda Kazan K m merkezli Tatar Türkleri aras nda

ba lay p k sa zaman zarf nda tüm Orta Asya’ya yay lan ceditçilik hareketi gayet do al olarak Do u Türkistan’ da etkilemi , Uygur Türklerinin politik, sosyal ve kültürel hayat nda büyük de ikliklere neden olmu tur. Özellikle bu hareketin ilim, e itim, özgürlük, e itlik, adalet, milliyetçilik gibi temel de er ve söylemleri entelektüel çevrelerce hemen benimsenmi , bunlar n geni halk kitlelerine yay lmas için büyük çaba gösterilmi tir. Yay nc k bu çabalar n ba nda gelmektedir. 1910’lu y llardan itibaren Uygur ayd nlar Do u Türkistan’ n de ik bölgelerinde çe itli gazete ve dergi ç karmaya ba lam lard r.1 “ erqî Türkistan Hayati”, “Erkin Türkistan”, “Yeñi Hayat” gazeteleri i te bunlar n baz lar r. “ erqî Türkistan Hayati” 21 Temmuz 1933 tarihinden itibaren Ka gar Maarif Nezareti taraf ndan haftada bir ç kar lan “dinî, milli, ilmî, edebî, ahlaki ve siyasi gazetedir.” Künyesindeki “dilde, i de, fikirde birlik” ifadesi ceditçilik hareketinin Uygur Türklerinin 1930’lu y llardaki kültürel hayat üzerindeki etkisini yans tmaktad r.

Resim 12

erqî Türkistan Hayati” 13. say ndan itibaren “Erkin Türkistan” ad yla yay n hayat na devam etmi tir. Ka gar Maarif-i Diniye Nezareti taraf ndan ç kar lan “Erkin Türkistan” gazetesi de “haftal k milli, siyasi, ilmi, ehlaki ve edebi gazetedir.” “ er î Türkistan Hayat ”gazetesinin künyesinde bulunan “dilde, i de, fikirde birlik” ifadesinin yerini “Erkin Türkistan”da ““Yürekde da millet ba ida istiqbal sevdas / Qiyamet bolmayin çiqmas aniñ derd u alalas ” ifadesi alm r. Gazetenin niteliklerinden birini belirten “dini” ifadesi “Erkin Türkistan” gazetesinde yer almam r. 15 Kas m 1933 tarihinde ç kmaya ba layan “Erkin Türkistan” gazetesinin yay n hayat hangi tarihe kadar sürdürdü ünü bilmiyoruz. Bu gazetenin elimizdeki örne i 1 ubat 1934 tarihini ta maktad r.

1 Geni bilgi için bkz. Ershidin Tatliq, “1949-Y ld n Burun incangda Ç kar lan Gezit-Jornallar”,

(http://uyghur.xjass.com/lading/content/2009-04/07/content_74246.htm); Lokman Baran, “Ça da Uygur Edeb iyat n Olu umu”, Bilig, 2007

2 http://www6.ub.lu.se/externt/dokument/pdf/jarring/Kashgar/Kashgar_Newspaper_Vol1.pdf

1930’lu Y llarda Ka gar’da Ç kan “ erqî Türkistan Hayati”, “Erkin Türkistan” ve “Yeñgi Hayat” Gazetelerindeki Baz iirler

3

Resim 23

“Yeñi Hayat” gazetesi Ka gar Ne r Maarif Cemiyeti” taraf ndan ç kar lan haftal k “milli, siyasi, ilmi, ictimai, edebi ve ehlaki gazetedir.” Bu gazetenin 2. say 30 A ustos 1934 tarihini ta na göre, ilk say 23 A ustos 1934 tarihinde ç km olmal r.

Resim 34

“Yeñi Hayat” gazetesinin 3. Say ise 6 Eylül 1934’de “Yeñi Hayat Hürriyeti” ad yla km r.

3 http://www6.ub.lu.se/externt/dokument/pdf/jarring/Kashgar/Kashgar_Newspaper_Vol1.pdf 4 http://www6.ub.lu.se/externt/dokument/pdf/jarring/Kashgar/Kashgar_Newspaper_Vol2.pdf

AL MCAN NAYET

4

Resim 45

Gerek “ erqî Türkistan Hayat ”, “Erkin Türkistan” gazetesinin, gerekse “Yeñi Hayat”, “Yeñi Hayat Hürriyeti” gazetesinin “ser muhariri”, yani editörü Kutluk evkidir. Gazetede bas lan bir çok makale, haber ve iirin alt nda “ser muharir Kutluk evki” imzas yer almaktad r. Bu durum söz konusu gazetelerin birbirinin devam oldu u izlenimini uyand rmaktad r. Ancak bunun teyidi için gazetelerin tüm say lar n incelenmesi gereklidir.

Söz konusu gazetelerde büyük ço unlu u dahili ve harici haberler yer almakla birlikte, dini, milli, siyasi, ahlaki, edebi eserlere de yer verilmi tir. Türkiye, Almanya, spanya, Amerika, ngiltere ile ilgili haberlerin yo unlu u dikkat çekmektedir.

Gazetelerin dili Ça atay Uygur Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Tatar Türkçesi, Özbek Türkçesine ait unsurlardan olu turulmu karma dil özelli i göstermektedir. Gazetelerde “abone”, “sene”, “evraq”, “qarde ”, “genç”, “çal maq”, “ula maq”, “u ra maq”, “istemek”, “biraqmaq”, “i levçi”, “oquv”, “baylamaq”, “kette” gibi sözcük ve ifadeler, ayr ca “-daki”, “-dan”, “olunmaq”, “soranmaq”, “yahud” gibi morfolojik ö eler s k s k görülür. Bu durum ceditçilerin Türk dünyas için ortak Türk dili yaratma çaba ve giri imlerini gösterir.

5 http://www6.ub.lu.se/externt/dokument/pdf/jarring/Kashgar/Kashgar_Newspaper_Vol2.pdf


5

“Hamdlar olsun bu günlerde erqî Türkistan memleketi mazlumesi zulm-i esaretdin qutulub qevm-i hakimiyet yerle di. Dunyada ecnebi bir millet qol atsida esir mahkum ya amaqdin yaman mel’un bir i yoqdur. Buniñ ile beraber qevm-i hakimiyet veteni istiqlal u izzetdin kette bir ni’met tasavur qilinmas. Türkistan- erqîdaki milyonlarçe ahali mazlume heyli vaqitlardin beri Xitay mustebidleriniñ veh i idaresige giriftar bolub qevm-i vetenleriniñ umumiy menfe’etlerige hareket qili din memnu’ idi. Yurtniñ faide ve istiqbalidin bahs etmek münafi’-i milliyedin dem urmaq kette cinayet sanalur idi. Hazirda milletniñ çulburi ve tizgini öz cinsidin bol an mü fik atalar ve Mihriban qarinda lar qollaridadur.”6

Bu gazetelerin edebiyat sayfas nda genellikle iirlere yer verilmi tir. Elimizde bulunan gazete örneklerinden 50’den fazla iir tespit edilmi tir. Bu iirler ça da Uygur iirinin 1930’lu

llardaki durumunun incelenmesinde ilk el materyal say r. Çünkü bu gazeteler gerek ismi, gerekse içeri i itibariyle Çin yönetimince sak ncal görüldü ünden, bugüne kadar ara rmac lar n istifadesine sunulmam r. Elimizde bulunan örnekler sveçli Türkolog Gunnar Jarring’in koleksiyonundaki nüshalar olup, bunlar internette yay mlanm r.

Gazetelerde yer alan iirlerin ço u gazel, mesnevi, muhammes, murabba gibi Ça atay iiri naz m biçimleriyle, bir k sm da halk iiri naz m biçimleriyle yaz lm r. iirlerde ilim, e itim, uyanma, özgürlük, adalet, e itlik, ba ms zl k gibi sosyal muhteval tema ve konular i lenmi tir.

erqî Türkistan slam Cumhuriyeti’nin kurulmas ndan kaynaklanan ba ms zl k, özgürlük co ku ve heyecan yo un olarak hissedilmektedir. Elimizdeki gazete örneklerinde K rg z edebiyat na ait 5 parça iir bulunmaktad r. 4’ü K rg z Türkçesiyle, biri Uygur Türkçesiyle bu iirler de ça da K rg z edebiyat n olu um dönemlerini ara rmada k ymetli materyal say r.

6 erqî Türkistan Hayati, San: 1, 21- yul 1933 sene-i miladiye. “ arkî Türkistan Hayat ”, Say :1, 21 Temmuz 1933

AL MCAN NAYET

6

Bu makalede “ erqî Türkistan Hayati”, “Erkin Türkistan”, “Yeñi Hayat” gazetelerinde bas lm 50’den fazla iir bir araya getirilmi ve transkripsiyonu yap lm r. iirlerin transkripsiyonu yap rken, Ça atay Uygur Türkçesi alfabesinin imla özelli i ve dönemin ünlü uyumu kurallar göz önünde bulundurulmu tur. Ba bulunmayan baz iirler redifine, vurgulanan sözcü üne ya da konusuna göre isimlendirilmi tir. Bu iirler unlard r: “Gezitdur”, “Parça”, “Bugün”, “Bardur”, “Erzname”, “Kelgenmu”, “Olsun”, “ di”, “ le”, “Ya a”, “Ana Til”. Bu iirlerin dil, ekil ve muhteva özelliklerinin ayr nt incelenmesi bir ba ka çal mam n konusu olacakt r.

RLER

1

GEZ TDUR7 Biliñ kim a’mme e rehber gezitdur Tereqqî alemi e ser gezitdur Qayu millet ki tapmi dur muradin Aña her ömürde yaver gezitdur Cehan reftaridin bergeç xeberler Bize bir mür id-i ekber gezitdur Zaman pesbayidin dayim berib savat Maarif tufeyli e mader gezitdur Berib ümmetke ders ehbar-i alem Yaqin-i ustad dani ver gezitdur Hatt-i islah andin istikamet Taparkim din üçün musattar gezitdur Gezit na’a ina nadan cama’et Diyorlar kezzab a mazhar gezitdur Belli her ayr masum sözleride Xata mumkin velev dilber gezitdur Ve lekin ba mudir endi e eyler Tutulmaqdin eger ebter gezitdur Xata bolsa nolur nadir bela qasd Savabi alib u ekser gezitdur Gezit köbdur ulu devletler içre Ki üstüne uçar a per gezitdur Tereqqî uçi a uçma üçün per Saadet xanesi e der gezitdur Gezitsiz bu zamanda mumkin ermes Ya mes’ud-i sa’d exter gezitdur Aña zir-i nikindur cümle alem Kilid mülk-i skender gezitdur Tereqqî ve felah azadi fikr Bular devr-i rebi’ u sevda ger gezitdur Xususen ayet u sünnet asasi

7 erqî Türkistan Hayati, San:4, 1933 sene-i miladiye “ arkî Türkistan Hayat , Say :4, 1933”


7

Evellen merkez e bu mahsur gezitdur Bu emsi meniñ fikrim egerçe Misim köbdur ne em zerger gezitdur

Nazim emseddin emsi Afi Anh

2

ERQÎ TÜRK STANDAK MUH BBAN- VETENN Ñ SEDA- A QANES 8

Dehr ara bir dilber millet irur cananimiz ayemiz iqbal slam ve kötürmek animiz

zdeban qevm-i vetenniñ izzetin vicdanimiz Din bizniñ dinimiz iman bizniñ imanimiz

evq bizniñ evqimiz biz milletniñ qurbanimiz Köñlümizge din-i el i qiyle yerle ken xiyal Ne üçün u millet olmu alem içre paymal Orni tarihde aniñ irdi me’ali kamal

an bizniñ animiz iman bizniñ imanimiz q bizniñ i kimiz biz milletniñ qurbanimiz

Bizgedur meslek xulus qilib eyle sidq-i safa Himmet merdanelik kesbiyle terk etmek riya Mikir ile habis nifak zengeridin eyleb aba

evq ile bir qelbimiz iman bizniñ imanimiz Saf yürek birle çali mak niyet-i erkanimiz Meqsed metlub bizge milletke xidmet eylemek Zulüm istibdad hem zilletke nefret eylemek Aciz biçare miskinlerge efqet eylemek Din bizniñ dinimiz iman bizniñ imanimiz

q bizniñ i qimiz hürlik bizniñ armanimiz Heqqin izdeb özgerib tur anda bu ruyi zemin Barçe qevm millet içün tutqanda azim ahinin Ne üçün qalsun müzillet layida bu ehl-i din

evq bizniñ evqimiz iman bizniñ imanimiz Devr bizniñ devrimiz biz milletniñ qurbanimiz Qelbimiz mehzun vetenniñ izzeti ketmek ile Rahet eylermiz anin i qiyle se’y etmek ile Mundin özge zevk yoq bizge yimek içmek ile Devr bizniñ devrimiz vicdan bizniñ vicdanimiz Din bizniñ dinimiz biz milletniñ qurbanimiz

8 Erkin Türkistan, San. 15, 29 nci (november) 1933 sene-i miladiye “Erkin Türkistan, Say . 15, 29 Kas m 1933”

AL MCAN NAYET

8

Fikrimiz me gul nef’-i a’m ile am u seher Ruhimiz mesrur ger körse tereqqîdin eser Zülf-i ziba te’ali a köñül benddur me er

evq bizniñ evqimiz vicdan bizniñ vicdanimiz Din bizniñ dinimiz iman bizniñ imanimiz Bizni köydürgen bu millet ate i sakin emes Ta qiyamet köñlümizdin çi(q)ma i mumkin emes Çünki çin a q ehli ruhi qabil teskin emes

evq bizniñ evqimiz iman bizniñ imanimiz q bizniñ i qimiz qevm-i veten qurbanimiz

Köñlümizde yerle ib a q tereqqî cabeca Ruhimiz bolmi temeddün nazinin e ada Sa’ati qalmas aniñ efkaridin hergiz cüda Din bizniñ dinimiz iman bizniñ imanimiz Devr bizniñ devrimiz biz milletniñ qurbanimiz Qevm-i millet muhterem bolmaq bize metlub irur Çiqma i anin feleklere üstige mer ub irur Hem veten tamir-i tenaveri ne xo mehbub irur Din bizniñ dinimiz iman bizniñ imanimiz Devr bizniñ devrimiz biz milletniñ qurbanimiz, Cihad etermiz bolsa deb tahsin-i slam a kar Esirler qondi aniñ ziba cemali a ubar Kétse qi el tafsa i külse bu milletke bahar Din bizniñ dinimiz iman bizniñ imanimiz Devr bizniñ devrimiz biz milletniñ qurbanimiz Yoq bize te’sir eger alem melamet eylese Cehlidin ya hubsidin türlük mezemmet eylese Heq naheq ayrilur mevla qiyamet eylese Köydi yillar ruhimiz iman bizniñ imanimiz

q bizniñ i qimiz küçluq bizniñ iqanimiz Kesme ümidiñni evqi bolsa ta millet hayat Zerre çiqmay ti qa heq meslekde kesb eyleb sebat Çünki heq va’d etdi milletke saadet hem nicat Din bizniñ dinimiz ma uqimiz otanimiz Qevm-i milletniñ yolida hediye mal u canimiz

3


9

MUHEMMED EM N ZEVK ZADE TOLQUNN Ñ 9

Aç közüñ millet bu gün efletdin ol hu yarlar unçe yil efletde yatdiñ emdi bol bidarlar

Muddet-i atmi çe yildur künc-i emde yi ladiñ Din millet deb hemi e didemiz xunbarlar Zalim ehli çañgalida qiynadi bizlerni köb Qanimiz içti siqib cañcuñ kebi xunharlar

erqî Türkistan xazan feslide qal an ça da Din çira i yandi boldi qaytidin gülzarlar Qalma il qulluqda emdi dayima hu yar bol Besdur emdi unçe yillar tartmay dü varlar Her nefes miñ ükür qilmaq kerek bu devrniñ Emdi esla yetmesun kafir ehlidin azarlar Gevher nayab milletniñ emide yi la an

imdi vaqti boldi kel derdiñni qil izharlar Kö e-i emde yatib bimar irdiñ unçe vaqit

emdin azadliq zamani keldi ey dildarlar Kelsiñizçi cihad eteylik ilm u irfan yolida smimiz bolsun ecanib a zinda güftarlar lim üçün eyret qiliñ qarda imiz Türkler kebi

Men qeri sen ya dimey dayim bolub teyyarlar Bir mesel el içre bar zerger bilür zer qedrini Hakimiyetde bilür Türk ehli köb esrarlar Ar namus eylemey yatsaq yene efletiyle Bu cehan eyvani bol ay bizge ahir tarlar Tolqun eytur ükür kim deryayi nusretdin bugün Gevher meqsedle keldi bizge köb envarlar

Ser Muharir Qutlu evqi

4

EY EMDE YAT ANLAR10

Keliñlar din-i milletniñ emide dide-i giryanlar Neçe yil zalim ehli destidin ba ri tola qanlar Qiliñ millet e xidmet qalmasun köñlide armanlar Fidasi din-i milletniñ yolida bu aziz canlar Çiqib derd u diliñ izhar qil ey emde yatqanlar Zamanlar ötdi naheq zulmidin biz bolmadik dil ad Ki biz mazlum eli eyler idik zalim ehliden miñ dad Asaret zincirini sindirib çiqdik bolib azad Xarabelikde qal an bul vetenni eyledik abad Veten taqul a al unçe berib bir neçe qurbanlar

9 Erkin Türkistan, San. 15, 29 nci (november) 1933 sene-i miladiye “Erkin Türkistan, Say . 15, 29 Kas m 1933” 10 Erkin Türkistan, San: 18, 1 nci (cenuar ) 1933 sene-i miladiye “Erkin Türkistan, 1 Ocak 1933, Say : 18”

AL MCAN NAYET

10

Kelib bizler ademdin meqsedimiz a bilen nanmu Veya dunyada oynab pul tabib bes tolsa hemyanmu Eger dunyasi bolsa aqil kem bolsa nadanmu Din-i milletni qay usini tartmas ol irin canmu Nüçük til birle sözler dunyada ol tarz insanlar Zamani yetdi biz e emdi goya bext yar oldi Tolib mekteb e Türk o li köriñ bir güluzar oldi Hükümet mesnedide yax ilardin bir firar oldi Kelib biz e adalet kibr u men menlik keter oldi Bihamdullah nasib etdi Xuda biz e bu devranlar Du’a eyleñ hemme slam eli bir can bir ten bolsun Hemme erzan bolib her vaqit abadi veten bolsun Devamet kö Türk o lini ilim ile fen bolsun Bizniñdekler e növbet emdiki bolmay qaçan bolsun Kerekmes mal dunya bügün bizler e dastanlar Xudaya cümlemiz e saf dil birle diyanet ber Bütün azilerimiz e yene artuq ica’et ber Hemme mensebda iler e ada turmay adalet ber Kemine Tolquni a din üçün hidmet e himmet ber Yolida hediye can din üçün devr-i ahd peymanlar

Yaz uçi Muhammed Emin Zevqizade

5

SEN KÖRDÜK Q NL KDE11 Yeñi hayat seni kördük qiyinlikde Seniñ üçün neçe yillar esirlikde Mustebidler qarma ida ezildük biz Qutulduq biz zalimlerdin qiyinlikde Çiqdiñ millet qarañ udin yaru luq a Ba la endi ilim hüner maarif a Çiqsun o ul hem qizlariñ insanliq a Yeñi hayat seni kördük qiyinlikde Veten üçün yüzmiñlerçe qurban berdük Atmi yilliq bayliqlarni tamam berdük rz namus iffetlerni qo ub berdük

Yeñi hayat seni kördük qiyinlikde Bay bolsañ molla bolsañ qil il insaf

11 Yeñi Hayat, 13 nci septembr 1934 sene-i milad , San: 4 “Yeni Hayat, 13 Eylül 1934, Say : 4”


11

u ezilgen yurtuñ üçün yah i karab Yardem qil hem te viq qil qil il müketab Yeñ hayat seni kördük qiyinlikde Yeñi hayatniñ qedrin bilib yardem eyle Mal caniñ heq yoli a hemdem eyle Menfeat-i ehsileriñ bütün ta la Yeñi hayat seni kördük qiyinlikde Bizde hemme millet birdur ayrima yoq Qazaq Qir iz Xitay Tuñgan hem Uy urluq Tatar Özbek Rus Ma ollar bir bolduq Yeñi hayat seni kördük qiyinlikde Yeñi hayat sen mubarek sen ya il Eski adet nadanliqni sen ta la il Harmay talmay te viq ile sen qaq agil Yeñi hayat seni kördük qiyinlikde

Abdurahman Haci Rozi Xelfet O li

6

YEÑ HAYATD N XURSENDL K12 Yetse kimniñ ahi teñri e körer yeñi hayat Qilib fahr u neyini mesrur etküsi yeñi hayat Qasidi keltürüri maña bir gezit nami hayat Men hayat içre bu yeñli körmedim yeñi hayat Men veten sevdasi birlen turfe bir mahzun idim Boldi tab’im ça men emdi körüb yeñi hayat

adlikdin qay u ketti külküdin derd elem Merede cismim tabti goya kim yene yeñi hayat Milleta efletdin emdi oy aniñ ümid ile Çünki eflet devr ötdi bu irur yeñi hayat Cehl emrazi bilen bimar bol anlar üçün Safha-i ovraqida bardur deva yeñi hayat Alem-i ruyada hem siz körmegen esrarlar Cilvegerdur ariziyda körseñiz yeñi hayat Xain bedhuvahlar xeyli e bermesdin aman Kökreki e ni urub qan yi latar yeñi hayat Ömürlerdur bahr-i zillet içre erq ol an idük Çekti bulkün sahil-i izzet sari yeñi hayat Çekme ömrim ki verine sen fena fevcin felek Kim beka-i mülkide men hem ta körey yeñi hayat El saadet aftabiniñ tulu’ini körüb

12 Yeñi Hayat, 27 nci septembr 1934 sene-i milad , San: 6 “Yeni Hayat, 27 Eylül 1934, Say : 6”

AL MCAN NAYET

12

Ey Tulu’ kim disunler bumidur yeñi hayat

7

K- HÜRR YET13 Kimki hürriyetke talib bolmasa insan emes Cismdur cansiz aniñ cani hesab can emes Her ba i kim anda yoq sevda-i millet hem veten Ba emes ta dur kötermek gerdene ayan emes Bol uçar qu lar kebi azadliqniñ a iki Hiç ku altun kafesde ad hem hendan emes El üçün rahet taleb etmek imi insan i i Milletiñge qil muhebbet sen eger hayvan emes Ta ebed qalsunmu el mezlumiyetde xar zar Alem içre hiç millet biz kebi viran emes Cehl ara köymi bu milletniñ saadet hirmeni Vah aceb kim yene niçün me’il-i irfan emes Ah kim köñülge ot yaqdi veten sevdalari Közdin aqqan ya nedur a k içre ger ol qan emes

evk-i hürriyet irur insaniyetniñ cevheri Söymegen azadliqni sahib-i vicdan emes Bu erib milletke bext isteb ziyade hesretiñ Bundin özge saña evqi arzu arman emes

8 PARÇA14 Aceb ermes vetenniñ gülini körsek Tübinde sayra an bulbulni körsek U bulbul tavu indan lezzet alib Biz arman qilmas irdük unda ölsek

Abdurahman Haci

9

ÖTKEN ZULÜM ST BDAD A QAR NK LAB HEQQ DE15

Debde-i gülzar alemniñ beqasi inqilab Dehrniñ ranalarin nazuk edasi inqilab Her saadet ki veriniñ rehnümasi inqilab Derdmenler rohiniñ daim izasi inqilab Cehl-i zulmet kasrinin em’ ziyasi inqilab

13 Yeñi Hayat, 25 nci oktobr 1934 sene-i miladi, San: 10 “Yeni Hayat, 25 Ekim 1934, Say : 10” 14 Yeñi Hayat, 22 nci novembr 1934 sene-i miladi, San: 18 “Yeni Hayat, 22 Kas m 1934, Say : 18” 15 Yeñi Hayat, 10 nci desembr 1934 sene-i miladi, San: 22 “Yeni Hayat, 10 Aral k 1933, say : 22”


13

nqilab tolqunlari zulüm ehlini berbad eter Aciz mezlumlar viranesin abad eter Mustebidler xeyli e türlük bela icad eter Pence-i cevr sitemdin a’qibet azad eter Hasil-i avvalkim barçe illetler devasi inqilab Ey veten ehli bugün efletdin eyleñ ictinab Özgelerdek dehr ara siz hem boluñ a’licenab Bul enimet vaqtiñizni eylemen hak-i türab Çünki yillar a q eli bu vaqit üçün çekti azab Teñriniñ a q ehli e qil an atasi inqilab

10

BU HÜRR YET BAHAR OLD 16 Bihamdullah bu millet açiliban gülzar oldi Zuhur eyleb quya dek nur-i millet a kar oldu Bu ni’met qol a keldi neçe miñ canlar bolub qurban Ketib zulmet zemistani bu hürriyet bahar oldi Hemme cayda quruldilar maarif meclisi ru en Qarañ u keçede qal an idük emdi nehar oldi Veten millet üçün himmet kemerni belige baylab Tulu’ eyleb Qumuldin bizge bir aftab nisar oldi Ati Hoca Niyaz Haci mücahid qehriman azi Çiqib irdi bu zat dü men yüreki pare par oldi Bolub dü men muña bir köb erez nefsiyle zalimler Taqabil kelmidi me lub boluban ermsar oldi Esaret zenciriyle qol aya imiz idi ba liq Bu zatniñ eyretidin u bu zincir pare par oldi Bu Uy ur ba a tü ken idi iddetli bir künler Tüfeyliñdin seniñ elan zehi ho ruzgar oldi Qumardiñsen bu zulmet mivesi irdi zeher yeñli Aseldek semere-i hürriyet pi ib alma anar oldi Seniñ vesfiñni yazdi Abdurahman Arti ’tarçi Bolub hadim bu milletniñ emide biqarar oldi 11

R DERDMEND Ñ QO AQ 17 Ey biraderler keliñler belki ehl-i arlar Bizniñ ötken ömrimizge yi la aylik zarlar Bizni köb ezgen idiler hain u hunhvarlar Esla helqdin belki heqdin qilmas irdi arlar Nezr u isqad bilen yene tamamen vefqni

16 Yeñi Hayat, 24 nci canuar 1935 sene-i miladi, San: 33 “Yeni Hayat, 24 Ocak 1935, Say : 33” 17 Yeñi Hayat, 14 nci febreri 1935 sene-i miladi, San: 39 “Yeni Hayat, 14 ubat 1935, Say : 39”

AL MCAN NAYET

14

Bizge bermey yer idiler molla i an karilar ,Yoqli a sabr eyleban barlikke ükür etken id k

ul sebebdin bizge berdi heq neho ensarlar Ey Hudaya valimizni çe m-i beddin saqla il Bitsun ölsün hem yoqalsun zalim u cebbarlar Bu kemine molla Ehmed nazm etdi barini Ger tilim ketse hata e ayb qilmañ yarlar

12 VETEN YA LAR A18 Zulmetde qalmi irdi veten atdi tañ bu gün Ey millet(n)iñ fidayi hamiyyetli ya lari Heqniñ inayeti ile çiqduq yaru lu a Qurban berib (?) bir neçe miñlarçe ba lari Vaqti tereqqiy keldi közüñ aç milletim Hainler(n)iñ yüzige uruñ kaç milletim Qiymetli vaqit imi bu yoluñ aç milletim Tahsil ilim birle ziya saç milletim

Kamil Bedri 13

LLET A 19 Yürekde da millet ba ida devr-i iqbal sevdasi Qiyamet bol uçe çiqmas anin derd u alalasi Vetenniñ izzet u ani üçün can içre yalqin var Çiqar am u seher hesret içinde otluk ittiqasi Cehanda her ki iniñ bir em u metlubi bar irmi Veten u aqiniñ millet irur ma’ uq libasi Tosalmas hiç yoldin a q oti a mübtelalarni Bu dunya emleri mihnetleri hem ta u deryasi Muhebbet birle millet tuy usi ger dil e yerle se Kifaye aña ba e mek üçün vicdan qumandasi Esir eyleb köñülni cilvesiyle biqarar etmi Vetenniñ izzet u iqbal ani reñ zibasi Bülend-i himmet yi itler ziyneti milletke hizmetdur Eymendur muteber vicdan qa ida ruyi simasi Eger insan iseñ himmet ile yurtuñ a hizmet qil Muhebbet-i pi e qil külsun vetenniñ ba sehrasi Ki iniñ köñlige ot tü se millet i tiyaqidin Fi an eyler hemi e hicr içinde ruh-i eydasi Yeti mek vesle evqi ya eref birle fena bolmaq Vezife u budur her kimge qilsa a q da’vasi 14

18 Yeñi Hayat, 1935-y l 18-febreri, San: 40 “Yeni Hayat, 18 ubat 1935, Say : 40” 19 Yeñi Hayat, 28 nçi febreri 1935 sene-i miladi, San: 43”


15

GÖHER AMALDUR MEKTEB20 Biliñlerkim cehanda qibletul iqbal irur mekteb Yeti dürmekke meqsed uci üzre bal irur mekteb Cehanda harliqdin telhkam bol an ki ilerge Hemme izz u erafet mesnedige fal irur mekteb Cehalet zulmetidin maarifet aynülhayati a Hizirdek körsetib yol rahnüma u dal irur mekteb Zelalet de tide yoldin ada qan bolsa her insan Aña yol körsetürge mür id amal irur mekteb Cehanda menzili mekteb kebi ziba körünmeydur Cehan ra’nasi ruhsari a tü ken xal irur mekteb Maarif gülleri açil anini körse mektebde

icaletdin iremniñ gül eni bes lal irur mekteb Hemme millet qilibdur kesb-i quvvet u bu mektebdin Saadet bai’si esbab-i istikmal irur mekteb Rezalet qaydepde mehbus olub avare bol an a Kelid-i fazl genc-i gevher amal irur mekteb Samimi dehrdin nakam iseñ mektebke kelgeysen Ki ilkide maarif dürri malamal irur mekteb 15 KA ER METB’ES E ULCAD N21 Qurulub metbu’at Ka er ehrige Çaçmaqda nurlar elniñ köñlige Ba lar aq yol a yah iliq qil a Tü ündüñlermu yaz anlari a Körsetkey tañni medenilik añni Tatla qan zeñni insan közige Tilegidur bilmek barçe birle mek Sinifi dü menlik cañcal orni a Ey ehl-i Ka er emdi yatmayli Aya basayli bilim yoli a Köz açiñ dostlar u xarliq yeter Qalmasliq bolsa zalim qoli a Doben cu iler senmincuyiler Bizni yetküzgey meqsed yoli a Ya asun metbu’at bitsun cahalet Ketsun xurafat yerniñ qehrige Bu derdmen (aciz) ötkeymu hu siz Mundin soñ eksiz kelgey özige

ulca Aciz

20 Yeñi Hayat, 21 nci mart 1935 sene-i miladi, San: 48 “yeni Hayat, 21 Mart 1935, Say : 48” 21 Yeñi Hayat, 1 nci april 1935 sene-i miladi, San: 51 “Yeni Hayat, 1 Nisan 1935, Say : 51”

AL MCAN NAYET

16

16 EDEB YAT22 Milletda lar yürüñler hürriyetni körüñler Keñlik hoquq bizlerge nesib boldi biliñler Tömür ki en üzdük biz asayi qa çiqduq biz Bu azadliq devride oynab külüb yürüñler Yeñi hükümet tüzüldi eskilikler buzuldi Bütün millet birlikde ittifaq a kiriñler Oy an millet bu demde alga basqil qedemde hlas bilen oqu a yardemde buluñlar enimet bil ni’metni qoldin bermeñ fursetni

lm irfan yolida keyin qalmay mañiñlar 17 VETEN Q 23 Artuq açildi, qara bextimiz Veten qizlari bextiyar olsun

an ve erefdur bizniñ textimiz Cahan tarixi xeberdar olsun. Neqarat Biz Uy ur qizimiz, vetenniñ qizimiz Cumhuriyetniñ tañ yulduzimiz Veten ufkunda ax am bol anda Bizniñ nurimiz saadet saçsun Ata yurtinda balalar tolganda stiqbal bizge quçaqlar açsun

Biz Uy ur qizimiz vetenniñ qizimiz Cumhuriyetniñ tañ yukduzimiz Eziz vetendin cehlni sürdük Qara kiçeler eri di tañ a Qizlar erkekler qoptuq hem yürüdik Bir yol açildi ilime dehqan a Biz Uy ur qizimiz vetenniñ qizimiz Cumhuriyetniñ tañ yulduzimiz

Xediçe Muzaffer

18 HÜRR YET KÜN ÜÇÜN24 Turub neçe vaqitlar asaretde biz

22Yeñi Hayat, 4 nci april 1935 sene-i milad , San: 52 “Yeni Hayat, 4 Nisan 1935, say : 52” 23 Yeñi Hayat, 4 nci april 1935 sene-i milad , San: 52 “Yeni Hayat, 4 Nisan 1935, say : 52” 24 Yeñi Hayat, 12 nci april 1935 sene-i milad , San: 53 “ Yeni Hayat, 12 Nisan 1935, Say : 53”


17

Harab u müzzelet haqaretde biz Aceb har bolmi idi bu veten Köyüb zulm-i vah etde can u beden Yene ki çiqib erq ara inqilab Tu ub zulmet içre açuq aftab Hicab-i mezalimni çak eyledi Veten ba ini saf pak eyledi Hükümet quruldi adalet ile Hoquq u musavvat izzet ile Hemme boldi ülfet ile ittifaq Yoqaldi ketib zulüm kibr u nifaq Saçib nurini elge azadliq Köñül içre yetkürdi dil adliq Hoquk-i veten barçe e a’m olub Toquz ert ile va’de a’lam olub Amel birle qanun körsetdi yüz Açildi köñüller bolub saf tüz Maarif ziyasiyle bertev saçib Mekatib havasiyle güller açib Qayan baqsa anda veten gülleri Yene sayra ur a k bulbullari Budur yah i islah hem emniyet Hemme se’yeler a’am üçün menfe’et Saadetke basdi qedem el bu gün Adalet üçün ba ladi bel bu gün Veten izzeti el üçün yah iliq Budur yah i ehlaq a’li qiliq Ya asun muniñ a sebebçi recal Bular boldi tarihimiz e cemal Veten ba ige etir saçsun saba Hamiyyet elige disun her haya

Q. . 19

AXS YETN TA LA BU GÜN25 Qarda larim bu gün bizge zor bayram kün Esirlik hem qulluqlardin qutul an kün Uzun bol an ol zencirni kesib ta lab Mustebidler qarma indin bo an an kün Bizge bu gün saadet kün arafet kün Keñ hoquqlar hem azadliq alin an kün Qan içküçi Ciñ urinniñ qiliçindin Allahniñ lutfi ile qutul an kün

iñcañdiki qara bulut yoqal an kün Rehmet yam ur üstümiz e quyul an kün

25 Yeñi Hayat, 22 nci april 1935 sene-i miladi, San: 55 “Yeni Hayat, 22 Nisan 1935, Say : 55”

AL MCAN NAYET

18

Qurub qal an ariqlarda sular aqib Te na bol an ba çe bostan açil an kün Fuqura a keñ hürriyet berilgen kün Maarif hem mektebleriñ açil an kün Kitab gezit cornallar a ruxset alib Metbe’niñ ma enisi qurul an kün

iñcañ xelqi ittifaq a keli ken kün Qol tutu ub a a ini bolu qan kün Ene Xitay mana Tuñgan Uy ur dimey Semnincuyi bayra a yi il an kün Ya a ya a Cuñxa mingo deyilgen kün Kuçalar a qizil ye il asil an kün Ya aymiz biz iñcañ xelqi birlikde deb Çoñ kiçik ittifaqni çaqir an kün Hem faraxor emeldarlar yoqal an kün Fuqara biçareler qutul an kün Bay feqirni hemme elni birdek körüb Adillikniñ tarazusi qurul an kün

eher sehra mektebleri açil an kün Oquv bilim her taraf a saçil an kün Her tarafdin feqirlerni yi durub Darülyetam darülaciz açil an kün Köhne eski nifaqlarni yoqatqan kün

incañdiki hemme millet dost bol an kün Hükümet e hidmet qilmaq meqsed ilen Umumi xelq ictima a yi il an kün Qorqmaymiz biz incañ xelqi hazir bu gün Canimiz hem malimiz fida bu gün Her kim bolsun hükümet e qar i çiksa Birle ken incañ xelqi teyyar bu gün Xainlerniñ devrileri ötdi bu gün Yal an te viq taratuçi bitsun bu gün Aldanmaymiz unda yal an te viqler e Atamiz hem anamiz mekteb bu gün

incañ xelqi oquv vaqti yetdi bu gün Nicatliqiñ oquv bilen seniñ bu gün Nadan qalma tiri incañ balalari Oqu bu gün oqu bu gün oqu bu gün Dinimizniñ hoquqi bizniñ bu gün Buyru an köb emellerni qilsaq bu gün Xuarafat u bid’etlerni alib ta lab Keñçilik to ri yolni tafsaq bu gün Feqir erib fuqara a nicatliq kün

i levçi diqanlar a keñçilik kün Su çikarib östeñ çafib bi nemler e Hükümet yardem qilur saña bu gün Sodagerler ittifaq a yi il bu gün

irket kilib sodalarni yürgüz bükün


19

Her türli ma inalar zakaz kilib incañ xelqin asanliq a çikar bu gün

Köhne fikri turmu larni ta la bu gün Tereqqiyniñ basquçi a bas il bu gün Yavrupaniñ alemi e yax i qarab Maarif hem mektebler e ba la bu gün Çoñ kiçik maarif e yapu bu gün Yansañ mekteb tursañ mekteb digil bu gün Keñ hoquqniñ hürriyetniñ qedrin bilib Erkek hem kizlariñni okut bu gün Hesedni hem exsiyetni ta la bu gün ttifaqu ittifak deb qaq a bu gün ururlik hem exsiyet e satilsañ sen

Siqar seni qarab tur an adalet kün Falan yerlik fukun yerlik bitsun bu gün Men menlikniñ nifak devri ötdi bu gün Ezilgen mezlumlar a yax i qarab nsaf bilen insanliqni oyla bu gün

Hiyle mikri eddarliqni ta la bu gün Herkim bolsañ to ri yol a kirgil bu gün Yal an eytib böhtan ilen yürer bolsañ Tutularsen rüsva bolub axir bir kün Qarda larim yavuzluqni ta la bu gün Oylasaqçi qançe qurban berdük bu gün Boyalduq biz incañ xelqi qizil qan a

exsiyetni ta la bu gün ta la bu gün Axiri Bar (Ürümçi Vekili Abdurahman Haci)

20

AHS YETN TA LA BU GÜN26 Qumuldin qehrimanlar qoz al an kün Yolbarsdek zalimler e atil an kün Mustebid hainlerni tarmar qilib Biçare hem esirlerni qutqaz an kün Turfanniñki inqilabi ba lan an kün Ciñ urin eskerleri atlan an kün

ica’etlu qehrimanlar qar i çiqib Mu ti ilen dü menlerni yoqatqan kün Ya asun bu iñcañdaki esker bu gün Ötkürdiler biçareler bek a ir kün Milletini hem vetenini qutqarur a Tiri ib azad qildi bizni bu gün

iñcañda zor inqilab qoz an an kün Eskerler fida bolub atil an kün Ata anam hem ailem yurtum dimey

26 Yeñi Hayat, 25 nci april 1935 sene-i miladi, San: 56 “Yeni Hayat, 25 Nisan 1935, Say : 56”

AL MCAN NAYET

20

Candin keçib qizil qan a boyal an kün Bil millet eskerlerniñ qedrin bu gün Qutqardilar Ciñ urindin bizni bu gün Rehmet eytqil iñcañ helki eskerler e Ya asun esker bu gün esker bu gün

iñ Doben heqiqetni añla an kün iñcañni zalimlerdin qutqaz an kün

Ezilgen mezlumlarni köb qay urub eyret ilen nicatliq a çiqar an kün

Ciñ urin iñcañ siñdin qovul an kün Yolda lari yer asti a kömülgen kün Qehriman iñ Dobenniñ sebebidin

iñcañ a zor hoquqlar alin an kün Ya asun iñ Dobendek rehber bu gün Ya asun iki cu i birdek bu gün Ya asun Lo zoñsiliñ Mahmud sicañ Ya asun goñ in cen cañ dotey bu gün Ya asun maarif hem mekteb bu gün Ya asun yardemcimiz bizniñ bu gün Hem muellim muellime talebeler Ya asun iñcañ helki birdek bu gün

(Ürümçi Vekili Abdurahman Haci Rozi Helfet O li) 21

RDEVS LHAMAT N B R UÇQUN27 Çira -i mazlum-i ümid yaruq olmasmu yanmasmu Qara yüz bextimiz edr cefasidin uyalmasmu Mezar-i cehlde efletde yatqanlar uyanmasmu Maarif unçesiyle gül en-i millet yasanmasmu Açildi sabih sadiq uyqudin bu el uyanmasmu Tamam deb eli hürmetle boldi mazhar-i ni’met Bizniñ millet tehi mahmur-i mest bade’-i eflet Buña mumkinmu insan bolmasun hesretle pür heyret Hoquqin fehm edib millet cehaletdin usanmasmu Açildi sabih sadiq uyqudin bu el uyanmasmu

(Ahiri Bar) 22 HELQ EDEB YAT 28 Bihamdullah ki yetdük u bu ayem-i saadetke Yetib sansiz aziz qarda imiz ruhi ehadetke Ketib dunya ta’luq mal bolub köb hanman viran Ula duq emdi biz Uy ur hoquq-i pür asaletke

27 Yeñi Hayat, 22 nci august 1935 sene-i miladi, San: 84 “ Yeni Hayat, 22 A ustos 1935, Say : 84” 28 Yeñi Hayat, 26 nci sintebr 1935 sene-i miladi, San: 94 “Yeni Hayat, 26 Eylül 1935, Say : 94”


21

Hesabsiz ba ketib orni a keldi bu hoquq bizge Ki boldi zulm-i istibdat mubadel bu adaletke Hoquq misqali tü di bizlere bir neçe miñ ba a Yeti dük emdi biz izzetke hem hürmet u rahetke Hoquqniñ qedrini bilmey enimet bika uxlaymiz Yatib efletde yetkeymizmu yene ol rezaletke Oquyli bileyli bermeyli qoldin u bu fursetni, Qutulub biz nadanliqdin berilmeyli cehaletke

(Sibu Mi u Çuda Muhammed brahim Emin O li) 23

RDEVS LHAMAT N29 Umumniñ rahetin meqsedde tutmaq an-i insandur Ömür hayra ihsan etmek eñ maqbul ihsandur Hamiyyet-i ba’is hürriyet-i qevm esirandur Bolub hu yar millet cehl zilletdin uyanmasmu Açildi sabih sadik uyqudin bu el uyanmasmu Hamiyyet perveran alem oldi vasl-i amal Hamiyet birle etmi dur cehan temin istiqbal Ne yerde himmet olsa ol yere a iq irur iqbal Hevai nefse tü ken bi hamiyyetler usanmazmu Açildi sabih sadik uyqudin millet uyanmasmu Yeti di himmet ile millet mes’uda maqsuda Köçürdük ömür nimetlerni beyhude beyhude Biz olduq ehl-i hüsran hemseferler yetdiler suda Cehaletdin haqaretdin rezaletdin usanmasmu Açild sabih sadik uyqudin millet uyanmasmu 24 BUGÜN30 Qaplab al an hileger zalim bulut ketti bu gün Aylanib üstüñde yüzgen zor tuman ketti bu gün Qar ya ib boran çiqib iñcañni muzlat an idi Qo ladi törtinci ay on ikisi qaçti bugün Qayla iñcañ xelqi rehmet yam uri ya di bu gün Kökledi vadi derext östeñde akti sular bu gün Ta da yaylav kökerib her türli hayvan yerlenib Oyda diqanlar tarib a liqni köb aldi bu gün Ussu an biçare millet yetti meqsed e bu gün Suni içdi çe mesidin bu maarifniñ bu gün Hem eher sehra a kildilar imaret yax ilab Mekteb üçün miñ sinif teyyarladi millet bu gün

iñcañ üçün qildi himmet bu maarif e bu gün

29 Yeñi Hayat, 3 nci oktobr 1935 sene-i milad , san: 96 “Yeni Hayat, 3 Ekim 1935, Say : 96” 30 Yeñi Hayat, 1935 nci y 2 nci dekabr, 113 san “ Yeni Hayat, 2 Aral k 1935, Say : 113”

AL MCAN NAYET

22

Bu saxavetlik eziz yolba çimiz sicañ bu gün Hemmeni berdik körüb birlikke ba lab Lo siliñ Artdurub xidmetni qilmaqda u in cen cañ bu gün Ya asun iñcañda millet hemmesi birdek bolub Ya asun merkezde üç rehberçimiz birdek bu gün

(Abdurahman Haci) 25 BARDUR31 Sadaqet bizde yoqtur deme yal animiz bardur, lim ve maarifetdin deme kim noqsanimiz bardur.

Deme kim emir maaruf eylemek e bizde yoq vasta, Buluñ fuçqaq semaverxanelerde lafke meddahimiz bardur. Medarislerde yoq diban qay urma beyhude, Bolur te’asil hasil dep delil burhanimiz bardur. Tababet babida bizdin muqqedem hiç millet yoq, Ne e afyon murekkep rasla an macunimiz bardur. Ticaret babida sorsañ tüzüldi neççe irketler, Bolub neyreñ firip na ittifak mekkarimiz bardur. Hekimlik bizde bar süfkö bilen envai illet e, Çibiklar birle cin ko laydi an dahanimiz bardur. Safani sofide abedeni mihrabçida kör dayim, badetni ribe eyleydi an eytanimiz bardur.

Taacupla a xelqniñ hali a bu da keçer yahu, Yürer yi lar küler i ler aceb devranimiz bardur. 26 ERZNAME32 Ka er Yeñi Hayat Gezitesiniñ ba muhariri Qutlu Hacim Canablari a Ka er ya larinin bilindürüb tutqan erzimiz(n)iñ uçuri Aya Haci Qutlu heqiqet u’ar Bugün elge fazilik bolub a kar Saña erz eytar Ka er gençleri Deme genç belkim suhan sencleri Tulu’i digen müfteri keltedum Niçün bizge eyler bu yenli hücum Gezitege yazib bizni rüsva qilib Hemme sirlarimizni if a qilib Niçük zulüm külfet irur bizge bu Aniñ çün qilib erzni sizge bu Feqet gâhi gâhi içermiz arab Yatarmiz hemi e bolub mest havab Çekib ne e efyun ve oynab qumar

31 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 28 nci sintebir, San: 12 (188) “ Yeni Hayat, 28 Eylül 1936,Say : 12 (188)” 32 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 28 nci sintebir, San: 12 (188) “ Yeni Hayat, 28 Eylül 1936, Say : 12 (188)”


23

Qilurmiz sefilane def-i xumar Veten din millet bilen karimiz Feqet yoq budur fi’l etivarimiz Buniñliq bilen bir günah bolma ay Bu aqa yüzlerimiz siyah bolma ay Qaçan sen bu erzge qulaq salmanin Terahhum bilen iltifat qilmasañ Bulub na’ilaç birçemiz ula ib Qilarmiz veten xidmetin birle ib Tulu’i i enme bularniñ sözi Heqiqetdin ari yoqdur tüzi 27 TULÛ A CAVAB33 Aya ey Tulû yazibsiz maqal Hemme ya lani eyleban bi mecal Ki bes irdi avvalqi güftariñiz Ziyade bolubdur bu e ’ariñiz Çekindür qelemni Tulû budem Tola hicv qilmañ bizi dembedem Meniñ bu sözüm i’tirazdin emes Hemme xelq bir xil u birdek emes Hesab ilmide herf ebcedde bar Ki dal birle zalda tefavütmu bar rur dal tört zaldur yette yüz

Faqat bir nuqat ferq yoq ba a söz Hemmeni erab ne exordur dise Bolur içmegenler cuda bimeze Veten ya lari müstebid devride Fera et bile irdi fil qesdide Vetenniñ bahari güli açilib Közin açdi uyqusidin oy anib Veten hizmetige kiri di budem Tola hicvler birle qilmañ adem Eger qilsañiz hicvni siz davam Ölüb qal usi rohi ey niknam Karilar dua birle yari berib Qilib yardem yax i yol a salib Yene ulemalarmu uyqin açib Xuda emri nurini elge saçib Ular hem özini kilib a kar Veten hizmetin qilsa köb yara ar Xudaya özüñ rehnimaliq kilib Hemme köñlige ri d u tevfiq berib

33 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 11 nci oktabr, San: 17 (193) “Yeni Hayat, 11 Ekim 1936, Say : 17 (193)”

AL MCAN NAYET

24

u elni veten xadimi eylegil Veten xa’inini adem eylegil

(Emini)


25

28 LAY QDUR34 Maarif e qedem basqan ki i hürmetke layiqdur Aña rehber bolub i levçiler cür’et e layiqdur Oqub ilm ü hüner kesb etküçi dayim ferihlikde Bu dunya axiretde qatmu qat izzetke layiqdur Ma’arif qarma ida terbiyetlengen ziyaliler Yene bir neçe yilda xizmeti millet e layiqdur Biliñ evladlarim ilim istemek bizler e farz bol an lmniñ qedrini bilgen ki i cennetge layiqdur

Bu günler bizlere gevher kebi qiymetli bir kündur Aniñ qedrin bilib alga basi eyretge layiqdur Yigirme iki yil iñcañni ezgen eski xunxorlar Cehangirlikde taf an devletiñ la’netge layiqdur Hemme milletni tutqunluqda mahrum qil uçilarniñ Qani ev alari hem raheti mihnet e layiqdur Neçe yildin beri mahkum qilib zulmetde qoy anlar Körüñ kim devleti mahzun bolub töhmetge layiqdur Hemme milletlere ne ter salib qanlar içib ötgen Özi Yañ ciñ süfetlik ejdeha vah etge layiqdur Faqat insaf qilmay dunyada hiçkimni közge ilmay Keçe kündüz nedamet üstige hesretge layiqdur Heqiqet bilmegen zalim cehangir text bextidin Yarim saet içide ayrilib urbetge layiqdur Xuda rehm eyleban mazlum duasin müstecab eyleb Bu devletni müyesser eylegen vicdan a layiqdur Bize ikbal ele bext saadet üsti üstige Quruldi yeñi devlet nisbeti öhretge layiqdur Neççe yil u mukaddes inqilabniñ muqtezasidin Ki incañ ülkesi xolik bilen rahetge layiqdur Heqiqetni adalet bilgüçi cür’etli iñdoben, Veli cu i bilen fucu iler (r)ehmetge layiqdur Bularniñ emrini mehkem tutub qedrini bilgenler Saadet üstige ihsan bilen i retge layiqdur Bizim unda adaletlik hükümet-i ittifaqi kim, Hemme millet e ox efqati rehmetge layiqdur Bu yeñi yol bilen mañ an ki iniñ hürmeti artib Xalayiqlar içide mu’teber ismetge layiqdur Ne yerdin keldi bizlerge yaru luq berq-i lami’dek Hemme millet dilide u’lesi hasletge layiqdur Yeñi iñcañni irfan nuriyle gülletküçilerniñ ki dunyada izzet hürmeti devletge layiqdur

Bu ni’met qedrini bilmey xurafat izdigenlerni Siyasetlik ibadethanede ibretge layiqdur Kuçarniñ mu’teber a’yanlari exsi adavetde

34 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 10 nci noyabr, San: 29 (205) “Yeni Hayat, 10 Kas m 1936, Say . 29 (205)”

AL MCAN NAYET

26

enimet hidmete u ra mi an efletge layiqdur Hemi e millet ayrib Aqsuluq Ka ger Kuçarliq deb Texi hem mustebid quyruqlari iybetge layiqdur Aya va hesreta qayçan bitür bizlerde nadanliq Bu nadanliq a qar i xelqimiz efqetge layiqdur

ikayet qilma il sen ehl-i alem xelqidin esla Veten millet e xidmet eylemek Midhatge layiqdur

(Midhat: Kuçar Maarif Hadimi Abdulhamid Mahdum Sabir Haci O li) 29 AHLAK35 Eger dostum tabay diseñ saadet Diseñ can u tenim olsun selamet Diyanet rehberiñ olsun efendim Maarif tahsil et kesb kemal et

eriç ayilma pey ember yolidin Canab-i Heq e dayim qil itaet Hoquqiñ saqla berbad olmisun ol Hoquq-i ayra hem qilma xiyanet Hemi e rast sözle yal an eytma Zira yal anda bol ay köb helaket Riya birle nifaqdin ictinab et Hulus-i qelbiyle eyle ibadet Riyaliq hiç amel-i maqbul olmas Riyadin yüz berur hemde felaket Mürayiler xuda(ni)ñ dü menidur Aniñ üçün riya irkdin ibaret Tevazuliqda ol ey merd aqil Tevazuliqda yoqdur hiç nedamet Tekebbürlikni qoy hiç qilma ani Zir andin tu ar türlük ekavet Tekebbürlik ile eytani körgil Niçük öz özine qildi cinayet Emin bol zor hünerdur emniyetde Olur izzetlu erbab-i amanet Bütün el örügey sendin yüzini Amanetge eger qilsañ xiyanet Xudadin qorq ! Qorqma hiç ki idin Hoquq-i Allah a eyle köb ri’ayet Faqat qorqsañ xudaniñ sen özidin Saña hiç ki idin yetmes mehafet Gunalarni qili din ictinab et Bahadirliq udur udur ica’et Ki iniñ eyibini sen hergiz açma Eyüb köbdur özüñde bi nihayet

35 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 24 nci noyabr, San: 35 (211) “Yeni Hayat, 24 Kas m 1936, Say : 35 (211)”


27

Heqayiq a ali terk et hurafat Delil olsun saña aqil ile et Avam kitabi a salma közüñni Ularda yoq ma’qid qil u maqalet Tabi’at hem kitabullah ki ige Qilur eksiz bu ey dostum kifayet Hükm birle tolu Allah kitabi Oqu vaqtiyle ey sahib-i dirayet Resulniñ sünnetin qoyma unutma

eri’etde qila kör istiqamet Eger maqbul olsa bu nasayih Veli oldu kerekmes hiç keramet Keramet ittiqadur ey birader Aniñsiz hasil olmas hiç siyadet

anliq u müslimanliq da udur Heqiqetde udur nefse riyaset Tiri ey yaz uçi her kimdin avval Özüñ yaz an a qil il sen ri’ayet 30 ÇAR36 Emir eyledi hükmi revan Keñ boldi yollar ançinan Yürmekde eller adman Dahilerimiz bolsun aman “Devran sürüb neçend zaman” Tikseledi best u belen Xo boldi xelq encimen Oldi koçalar xo çimen Boldi eher bir yeñi ten “Kirdi aña hem yeñi can” Keñ boldi xob tar koçalar Heyran qalur bir neçeler Eyleb xoram bir qançeler Mañmaqda keñ bir munçeler “Yolba çilar bolsun aman” Açib yeñi dervazeler Her yan kitib avazeler Misli gülistan sahnedek Best u belendni tazeler “Hu yarlar bolsun aman”

36 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 6 nci dekabr, san: 40 (216) “Yeni Hayat, 6 Aral k 1936, Say : 40 (216)”

AL MCAN NAYET

28

Obdan kilib yolba çilar eyret kilib hem i çiler eherge xob ziynet berib

Tahsin qilidur neçeler “Bu i çiler bolsun aman” Tarif kilib keñ koçani Xursend kilib bir neçeni

emlerde qildiñ qançeni Bidar kilib köb keçeni “(Fazil) dua qil her zaman”

brahim Ahund 31 YEÑ HAYAT TUHFES 37 Ey veten eydalari bizlerge zor himmet kerek Ülkemiz islahi a kö bilen eyret kerek Sayfa-i tarihqe nami yazilmi bu veten Ni üçün qaldi töben bir payede diqqet kerek Bir neçe vakit mustebidler bu vetenni ezdiler Zulüm ile elni talab köñlide deb devlet kerek Emdi tu di bir quya nuri olub incañ a qa Yorutub iç birle ta ni hemme e furset kerek Yah idur tofraqimiz bardur qizil hem akimiz Lik yoq irfan ile se’y ve hüner ibret kerek Eyle ib hasil hüner qu a oh a( ) uçdilar ular Almaduk mundin xeber emdi hüner hidmet kerek Bar irur ta larda kan hiç kimise ani bilmegen lm e qoy il qedem ger bolsa köb eret kerek

Kimki tahsil hüner qilsa hemme am u seher Qayda barsa adur bolmas ana öhret kerek ki alem ereti ilm u hünerdur evqeti

Oy aniñ bu devrde bolsa eger millet kerek Qançe tabsan cah ve mal dunya irur hali zeval Kesb qil ilmu kemal bergey huda cennet kerek Meqsediñ bolsa eger izzetle hürlikde ya Tinmayin kesb-i ilm et bolsa ger rahet kerek Hvahlasañ dunya eger kesb eylegil ilm u hüner Buña sendin her zaman ihlas ile ra bet kerek Nefs deb bozma özün bir hilda bolsun her sözün Rast ile dilni tüzüñ yetsun size rehmet kerek Eytma a ziñda veten serf et vetenge can u ten Rastliqni qil i’ar her i de rast niyet kerek Feyzi sen toxtat qelem hu ehli bir milletge em Añla ay akil bu söz bolsa aña hikmet kerek

37 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 15 nci dekabr, San:Ç 44 (220) “Yeni Hayat, 15 Aral k 1936, Say : 44 (220)”


29

Uyu mada m h m d

AL MCAN NAYET

30

32 YAZSA BOLAMDU38

Azadliq küni nurin saçqanda Qulluqniñ tüni kobub qaçqanda Alem elleri közin açqanda

unda efletde yatsa bolamdu

Dunya milleti tamam oy ansa Türli sen’etler ixtira qilsa lm u hünerle yurtin barlatsa

Sustluqda liñ ib tursa bolamdu

Yeñi qurul an rehber hükümet Hemme ellerge berdi hürriyet Millet vetenge kilmayin xidmet Yene arqada qalsa bolamdu

Qilsa alti çoñ siyasi u’ar Eziz vetenni yeñidin bahar Bolsa bir güzel xu buy lalezar Uqmay de tlerde yürse bolamdu

lm u hüner deb veten yi lasa Zaman bilimniñ zamani bolsa Ba qa ellerdin ibret almisa Bi perva ine tursa bolamdu

Vetenniñ emib tatliq aq sütin Dayim yeb turub türli ni’metin Ciddi revi de qilmay xidmetin Milletçi debla alsa bolamdu

Yax i söz ilen qilsa iltimas Gahi añlasa gâhi añlamas Veten halini eytsa bolsa mas Tenqid xencerin saysa bolamdu

Dermend derdini eytti unçelik si hem savuq yum aq hem yirik

Lakin hemmesi irur perdelik Perde içrerek tursa bolamdu

Hidmet qilma an milletge tuluq zida millet dilleride yoq

Milletçi mendeb yürgini quruq Açuqla tenqid qilsa bolamdu

Ahmed Ziyai

38 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 3 nci dekabr, san: 39 (215) “Yeni Hayat, 3 Aral k 1936, Say : 39 (215)”


31

33 ÖTKEN KÜNLER HEQQ DE E’ R KO AK39 Oqu bu gün qerinda lar köb künlerni keçürgen biz Ba din ötken ehvallarni ta ölgünce unutmaymiz Çoruquñni qurutma il körgen künni unutma il Babalarimiz digen sözni köñüllerdin çiqarmaymiz Taqet qilmay ul zulüm e inqilabni qoz an biz Neçe miñler qurban berib u künlerge yeti ken biz Çehreleri ay a oh közleri hem künge oh

ul süfetlik qurbanlarni kökreklerdin çiqarmaymiz Oq tekkende mecruh bolub Allah diban tovlab yatqan

u qarde ler firaqida köz ya larni qurutmaymiz Sizib aqqan bulaqlardek kökreklerdin qanlar çiqqan

unda ölgen ehidlerni can köksidin çiqarmaymiz Keçelerde yulduzlardek a izlardin ti körünüb Yilan kebi köb tol an an qerinda ni unutmaymiz Köyüvatqan haletide ey ata deb yad eylegen

eribli de ehid ölgen biraderni unutmaymiz Veten üçün eziz canni fida qilib birge çiqib Ata ana körmey ketken tuqqanlarni unutmaymiz Ey Hudaya dü menlerge alib qil il bizlerni deb Suda aqib ölgenlerni ba rimizdin çiqarmaymiz Ölükleri suda aqib su leyida yatqanlarni Hayatliqda ta ölgünce köñlümizdin çiqarmaymiz Ah balam deb ata ana közleridin qan çiqar an Ta üstide ölgenlerni hiyallardin çiqarmaymiz Ah can aka meni birge alib ketti deb yi lab yatib Dü men qolida qal anlarni köñlümizdin çiqarmaymiz At üstide ketib barib kökreki e oqlar tegib Yiqilib tü üb canin bergen ehidlerni unutmaymiz Dü men oqi çala tekken kiyimlerge ot tuta qan Bu iki derd azabida ölgenlerni unutmaymiz Oqu bu gün qerinda lar oqu vaqti keldi emdi Ötken künni hiyal qilib harmay talmay çali qaymiz

iñcañ Altincisi Uy ur Atlik Eskeri 31- tuan Cudu Len Lencañ Salih 34 EDEB YAT40 Yeñi iñcañ ba inda Sayrab tur an bulbullar Türlük reñde açil an Ho buraqliq gül güller

39 Yeñ Hayat, 1936 nci miladi 20 nci dekabr, San: 45 (221) “Yeni Hayat, 20 Aral k 1936, Say : 45 (221)” 40 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 27 nci dekabr, San: 48 (224) “Yeni Hayat, 27 Aral k 1936, Say : 48 (224)”

AL MCAN NAYET

32

Eytib aldi u’arni Çaqirmaqda dil diller Saçib ho buy iñcañ a Açilmaqda u güller Doben cu i fu cu i Açmaqda yeñi yollar Olmaqda azad bu gün Neçend yillik yoksullar Bu hürriyetni açqandur Ol qehriman baturlar Millet ba a saçti Öçmes mukaddes nurlar Tulu’ eyleb ul qemer Ziyasini saçurlar Bu iki nur birle ib Millet közin açurlar Harmay talmay ölgünçe Dü menge oq aturlar Hiç tohtatmay eyretle

bu yol a mañurlar Keliñ ya lar keliñler Oqu üçün yürüñler Oqub milletler içre ttifaqni quruñlar

Yeñi hayat yoliniñ Neticesin körüñler

uz kebi ey ya lar Bu yol a köz açiñlar

Orta Mektebniñ kinçi Sinif Talebesidin (O uz) 35 YAH TURM KÖRÜ MÜMK N41 Oqub bilib añliq bolsak heqiqetge yeti mumkin Añliq bol an himmetlerni yah i yol a sali mumkin Heqiqet e yürü birlen hurafatni qoyu birlen Yah i oqub bili birlen meqsedler e yeti mumkin Milli zidliq tamam bitse ittifaqliq tezdin yetse Yurtumizni islah qilib rahet ilen ya mumkin Nadan helqni yol a salsaq bu yol bilen behre alsaq

eribler e efqet qilsaq iqtisad a yeti mumkin Heqiqet e biz çamdasaq medeni xelqni ülgü alsaq Dost dü menni anik tafsaq i ni yol a sali mumkin

eyret qilib alga bassaq cehangir e qar i tursaq Zalimlerni bir yoqatsaq azadliqda ya mumkin

41 Yeñi Hayat, 1937 nci y miladi 7 nci yanvar, San: 51 (227) “Yeni Hayat, 7 Ocak 1937, Say : 51 (227)”


33

Rü vehorluq tamam bitse her hususda adil bolsa ki alem rüsva bolmay izzet birle turu mumkin

Hemme millet birdek bolsak harmay talmay i leb tursaq planin yah i qursaq yah i turmi körü mumkin

Abdullah Sidiqi 36 KELGENMU42 Cehan a biz hemme keyf u safa qil ili kelgenmu Dutar tanbur ile ne me neva qil ili kelgenmu Huda birle resulniñ emrini tutmay kéçe kündüz Qumar oynab araq içib gunah qil ili kelgenmu Oqub ilm u hüner tafib vetenni saqlamay dayim

ir mihnnet ile can a cefa qil ili kelgenmu Tereqqiy eylese a yarlar ilm u hüner birlen

ubar a o(o)x a özimizni fena qil ili kelgenmu lmniñ sayesinde ba qalar qilsa terekkiyler

Cehalet astida i leb xarab bol ili kelgenmu Bölekler ful malin(ni) ilim hüner yoli a serf etse Tafib ful biz ani bid’etge serf etkeli kelgenmu Minutni zay’i etmey i lese a yarlar biz ah Qosaq bakib tiriklikni ada qil ili kelgenmu lim sen’etni biz qilmay heqiqi se’y ile hasil

Meded ya nek bend pir deb seda qil ili kelgenmu Tafalmay dunyani hem ahiretniñ i ini qilmay Eziz ömrini beyhude tamam qil ili kelgenmu Huda fazli ile unda yaruq künler bolub tursa Cehalet tünleride uqmayin yürgili kelgenmu Demek ya’ni maarif ittifaq nurini iñcañ a Saçib tursa yene bi behr olub yürgili kelgenmu Bu ni’met qedrini bilmey hesed birle adavetde Özi halfini yah i eylemey yürgili kelgenmu Deri ah u nadamet qilmayin hidmet maarif a Buluñ buçqaqda her hil i qilib yürgili kelgenmu Qilibsen köb nasi’et hemmege ey haci Abdullah Nasihat eyleban elge özüñ yürgili kelgenmu

Quçar Abdullah Qari Haci 37

ALEMDE SAÑA SAADETN BERUR MEKTEB43 Keliñ evladlarim bizge amanliqni berur mekteb Esaret zencirin üzüb yaru luqni berur mekteb Ezildük bir neç e yil mustebidlerniñ qol astida

42 Yeñi Hayat, 1937 nci y miladi 11 nci yanvar, San: 52 (228) “Yeni Hayat, 11 Ocak 1937, Say : 52 (228)” 43 Yeñi Hayat, 1937 nci y miladi 11 nci yanvar, San: 52 (228) “Yeni Hayat, 11 Ocak 1937, Say : 52 (228)”

AL MCAN NAYET

34

Bu zalimler e vay dadliqni emdi bergüsi mekteb Veten e xidmet eyleñler ezilgen künni yad eyleb ki dünyada ferhatlikni bizlerge berur mekteb

Oquñiz keçe kündüzlerde harmay belki hiç talmay Esaretni yoq eyleb bizge azatlik berur mekteb Cehalet vaqtimiz bitti oqumaq künimiz yetdi Tamami xelq e yaruqluq nurlarini saçqusi mekteb Hemmemiz üzmesek biz pay mektebdin keçe kündüz Din u imanimizni rah rastliq a salur mekteb Qutuluñ tez tez o lanlar bu zalim aqsaqallardin Yoqaltip tez bularni bizge dil adliq berur mekteb Qarañiz Avrupaliq a hava üstide seyreyler Qutuldurub bizi yerdin hava a yetküzer mekteb Oqup mekteblerde tutqan Avrupaliqni u ul xelqler Berurler emdi bizge Avrupaliq derecesin mekteb Oqu il senmu emdi eflet uyquñdin közün açib ki alemde saña hem hidayetni berur mekteb

Ofalda mu’ellim Çaq Abdullah Zakiri 38 EDEB YAT BAHAR 44 Ey arqada lar Uy ur ada lar Uyganiñizlar obdan ada lar Kaçan içe siz uxlab yatursiz Uy andi alem to di quya lar Uy aniñizlar uy andi qu lar Hem yer zemanlar hem ta u ta lar Uy andi bulbul sayrar seherde Eyleb hikayet sirdin bu qu lar Eytur ilimniñ to di quya i Tuymay yatursiz siz yaz u qi lar Ketti cehalet qi lari emdi Keldi bahar ilm u bili ler Sizdin bölek xelq asmanda uçti Sizge ne boldi himmetli ya lar Hem teñlerimiz uçsa havada Yürse bolamdu yerde ada lar Yer üzde yürmek armanmu sizge Uçmaqqa kökde ba lañ qaya lar Yer u hava hem bilmekge muhtaç Oquñ bilursiz her ne revi ler Oquñ uçarsiz asmanda qu dek Oquñ bilursiz her nev’i i ler Türli hünerler çiqti bilimdin ki cehanniñ bexti bili ler

44 Yeñi Hayat, 1937 nci y l miladi 14 nci yanvar, San: 53 (229) “Yeni Hayat, 14 Ocak 1937, Say : 53 (229)”


35

Oquñ digençe arqa qaçarsiz Hiyle qilarsiz tüliki ada lar Veh imu siz ya sustmu horunmu Öz nef’iñizge qilmay tala lar Aqil ki iler em yeb feri an Ahvaliñizdin ey ba ri ta lar Lékin xeber yoq sizlerge esla Oquñ dise siz gerdenni qa lar Yi lar cemi köb ahvaliñiz a Közdin töküban qan birle ya lar

u sabih sadik ilimniñ zamani Uxlab yatursiz ey arqada lar. 39 OLSUN45 Cehan ba ida bu yeñi hükümet payidar olsun Adalet tehtide rehberlerimiz bir qarar olsun Ahali içre birlik hüküm sürsün munqerz olmay Adalet e hükümet hem sadaqet helq e yar olsun Cehan zalimleri olsun zebun derd u elem birle Sahavet pi e efqet ehli dayim tacidar olsun Felekler eber-i rehmet birle alemni kilib gül en Yer üzre behrlerdin dür gevherler nisar olsun Revac olsun maarif gül eni alemde afetsiz Hezan-i ömür bu dem adliq birle bahar olsun Bela-i rencidin her dayima muhlis olub ya lar Cehanda bed nezerler ad olmay haksar olsun Mürevvec olsun alem arzida bu yeñi devlet Muhalifniñ hemi e ruzgaridin demar olsun Cebel-i lutfe aylansun hemme zahmetli deryalar Adalet birle alemde hükümet behtiyar olsun Elem bünyadi her adayim zemin birle olub hemvar Bahar-i adl ile alem güzel bir lalezar olsun Bihamdullah ki tökti hasilat e car-i hürriyet Köründi asman-i erqde envar-i hürriyet

Qa er oñ Encüy daresinde çi Sabit Devlet O li 40

46 Mustebidlik devride ehvalimiz urbet idi Renc u mihnetler ilen cevr u cefa zulmet idi Milletim qarda larim bu inqilabdin ilgeri Qaysi zulmetde ya ab kelgen erib millet idi

45 Yeñi Hayat, 1937 nci y l miladi 18 nci yanvar, San: 54 (230) “Yeni Hayat, 18 Ocak 1937, Say : 54 (230)” 46 Yeñi Hayat, 1937 nci y l miladi 21 nci yanvar, San: 55 (231) “Yeni Hayat, 21 Ocak 1937, Say : 55 (231)”

AL MCAN NAYET

36

nqilab vaqtide ötken bizleniñ ehvalimiz Bek tola külfet içide katta bir deh et idi Hiç ki ige oq çiqarmay öy içide olturub Qetli’am bol an qerinda lar tola ermesmudi Oq ati qan pehlevanlar eher ta ida yürseler

eher içide ya balalar köb ehid bol an idi Bu eziz can lezzetidin balalarin ta lab etib Özini ta lab quduq a qistalib ölgen idi Qi savuq künlerde köb aciz u tul xatun ki i Çölge kaçib muzlab ölgen köb eribler bar idi Ba ri a tañib kiçik emçekdeki ferzendlerin Ah balam deb yi la ib canini bergenler idi Ta qari çiqmaq üçün tabutqa salib mürdeni Yat ki ini tuqqanim deb yi la anlar kim idi Ebke ige yalbarip bergen su añni sen ada Bu i ikdin men çiqib alsam digenler kim idi Çanalib o ul yigitler hanimani sorulub Bu elemler derdide qal an atalar kim idi Barçe millet bir bolub bilsek hükümet qedrini Rehm eyleb teñrimiz bizge ata qil ay idi Her xususdin boldi hörlük yeñi hükümet vaqtida Mustebidler vaqtida mektebni kim açqan idi Oqutu qa balalariñlarni berinle diseler Añlasa ötañ atini xelq tola qaçqan idi Zor qilib alsa kiçik balani ötañ a yi ib Le’net eytib mustebid e hemme xelq tillar idi. Éy biraderler u künni köñlümizde bek tutub Balalarni bidiri mekteblerge biz bersek idi. Yad etib ötken u künni hemme millet bir bolub

ah erkek xah xatun oqusaq yax i idi. iñcañ Uy ur Atlik Eskeri Altincisi 31 nci Tuan Cu DuLen Lencañ Salih

41

KR MGE TAB47 Ba la ey fikrim nuri meni erklik ba ige Saç nuruñni hemmide yetküzgil sana’et ta ige Yoq nicat maña hemi e sen nuruñni saçmasañ Yol tapalmasmen qarañ u içre nuruñ salmasañ Qutalalmasmen cehaletdin meni qutqazmasañ Bu helaketdin çiqalmasmen maña eyf salmasañ Sen vehimler astida mestur idiñ mahkum idiñ Faidesiz tübsiz hurafatlar a sen çömgen idiñ Emdi üstiñdin kötürildi vehimler perdesi Bulmasun ba çi saña emdi hurafat ba çisi Sen esaretdin qutulduñ i le ey fikrim nuri

47 Yeñi Hayat, 1937 nci y l miladi 4 nci fevral, San: 59 (235) “Yeni Hayat, 4 ubat 1937, Say 59 (235)”


37

Ketdi üsti din bulut etdi erklik tañlari Saç nuruñni yaf yaru bolsun erklik ba lari Sayrasun anda tereqqiy bulbul ve qumrilari Siz inib i ke kiri di ba çeniñ ba bendleri Açilur emdi bu ba da zor sana’et gülleri Küçlenur emdi bu ba niñ iqtisadi küçleri Közge köründi yaqinla di sa’adet ta lari Ma’rifet ister erinmes ba çemizniñ elleri Dost bolub rahet ya arlar bu veten milletleri

Turfan Abduresul Abdulkeyumi Eseridin 42

LE48

le dostum hiç erinme qol küçüñ birle ya a Sen ki ilerdin soranma öz küçüñ birle ya a Hiç vaqit qilma horunluq ol feqirliq açquçi Kökrekiñni sen kerib yür dunyada bol çin ki i Ki idin yardem sorab yürmek horunlarniñ i i Hiç ki idin hiç soranmas çin ki i bol an ki i El içinde muteber bolmas horun bol an ki i Hiç vaqitda ilgeri kelmes horunlarniñ i i ctihad qil tinmay i le bol çirayliq er ki i

Qol küçüñ birle keçin ol zor ki ilerniñ i i Bil safa yoq dunyada sen çiñ turub i qilmasañ Bu hayat meydanige fu qaq türüb sen tü meseñ Hemme tabi’etni özüñge qul qilib i letmeseñ Her vaqitda kainatdin istifade qilmasañ

Turfan Abduresul Abdulkeyum Eseridin 43 ERTEYAZ TES RAT 49 Erteyaz vaqti yetib keldi çiqib xo buy amal

em tüni qi ketdi körsetti bahar irin cemal Ey veten sen ne çirayliq bek yéqimliq anamiz Bu erib evladlariñni ad qil efqatle al Köb zaman emlik qara künlerde ötken balalariñ Bihaya zalim astida bol an idiler peymal Emdi köz açdi seniñ ru en havayiñ körgili Xo bolub tafsun seniñ muñluq quça iñda kemal Yaz bolub açil usi reñ reñde güller nur saçib Ba -i sehra maysa yafraqlar ye il reñ ho mu hal Sayra ur kök tal u birle qaldu aç hem sufiyañ Ol çirayliq qu lar avazi qilur insani lal

48 Yeñi Hayat, 1937 nci y l miladi 11 nci fevral, San: 61 (237) “Yeni Hayat, 11 ubat 1937, Say : 61 (237)” 49 Yeñi Hayat, 1937 nci y l miladi 18 nci mart, San: 69 (245) “Yeni Hayat, 18 Mart 1937, Say : 69 (245)”

AL MCAN NAYET

38

Ho havayiñ ey veten hicran eminiñ darusi Sen ya a izzet u bidarliq ile tafmay zeval

evqi)


39

44 DOSTUM A50

e ey dostum vetenni i ilen abad et Saye’-i se’yiñle her vaqit elleriñni ad et ctihad eyleb özüñni cehldin azad et

Ülke istiqbali a yah i nemune qoyda ket To riliq birle adaletni özüñge qil u’ar ttifaqla ictihadni eyle dayim özge yar

Se’y et qil milletiñge yah iliqlarni nisar Rast köñlüñle öziñni hidmete amade et Qançe vaqit zulm u sitemler astida bol an harab Bu veten milletleri derd otida bol an kebab Mustebidler zulüm ile aciz veten qanin orab Cehlde ötken u deh etlik zamani yad et Zulüm ile köb vaqit ezilgen elni parlatmaq üçün Bu vetenniñ iqtisadi aldi a mañmaq üçün Yeñi iñcañdin bozuq adetni yoq qilmaq üçün lm u irfanni ögen kesb hünerge eyret et

Tut özüñni her zaman edr u hiyanetdin yiraq Havb-i efletdin uyan sustluq horunluqni biraq Zulüm ile mikr u nifaqni ta la tut köñlüñni aq ttifaq-i ülfet muhabbetni özüñge adet et

Harmayin i leb vetenge bir heqiqi i çi bol ttifaq birlik ile dayim tutu ub qol a qol

Qoyma hiç vaqit hatiriñda ittifaqsizliq a yol Hemmege dostdek qara dostuñ a oh a ülfet et Körmediñ sen köb zaman azadliqlardin eser Neçe vaqit eflet ara qal an cehandin bixeber Ketdi u bedbeht keçe yarudi emdi tañ seher Qalqe ornuñdin bilimge himmetiñni sarf et

Ne riyat Ahmed Ziya’i 45 VETEN MGE TAB51 Emdi Al a Mañi qa Zulüm astida ezilib harab bol an iñcañ sen Aceb obdan yeti diñ yeñi erkin turmu qa Törtünçi ayda qurul an helqperver hükümet Dahileri tiri ur seni azad qili qa Neticede ba ladi seniñ güzel sahneñde Alte u’ar asasi i ni yol a qoyu qa Teyyarlandi mihnetdin azad ol an elleriñ Birlik sefin küçeytib uyu malar quru qa

50 Yeñi Hayat, 1937 nci y l miladi 22 nci fevural, San: 63 (239) “Yeni Hayat, 22 ubat 1937, Say : 63 (239)” 51 Yeñi Hayat, 1937 nçi y l miladi 1 nc april, San: 73 (249) “Yeni Hayat, 1 Nisan 1937, Say : 73 (249)”

AL MCAN NAYET

40

Qo na bol an uralar birle senin helqleriñ Tiri maqda her zaman dostluq birle turu qa Milletleriñ hoquqda beraberlik u’ari Berdi büyük yardem yeñi iñcañ bolu qa Parahorluq yoqulu birle keñru sahneñdin Sebeb boldi i lerni pakiz alib bari qa Tinçliqni ornatib hayinlerni yoq qili Birle helqiñ eri di asayi da ya qa slah qili u’ari sayeside ey veten ge bolduñ heyli köb yeñi utuq ali qa

Kündin künge kavlanib altun kümü kanleriñ qtisadiñ ba ladi al a qedem basi qa anli veten elleriñ sen’et birlen parlanib

Himmet birle çali sun seni abad qili qa Heqiqetni eytqanda muhebbetlik balalariñ Razi bolmas hidmetde esla sustluq qili qa Ya a veten izzetle ketdi sendin qara tün Evladlariñ çamdaydu emdi al a basi qa

Ahmed Ziya’i 46 YA A52 Ey analar oqutiñlar Cehangirge qul bolmaylik Cehangirge qul boluban Zulmetlerde biz qalmaylik Törtinçi ay on ikisi Cuñxa miñgoniñ mivesi Ali insaniñ ayesi On tört millet birle eylik Doben cu i fucu iler Siliñ rehber in cin cañlar Yolba çimiz bu dâhiler Arqasidin erge eylik Ya a iñcañ on tört millet Ya a ya a hem hükümet Ya a Cungo senmincuyi Azadlikde biz ya aylik Yeñi iñcañ bolsun abad

ul qizlar olsun azad Xain dü men bolsun berbad Oynab külüb biz ya aylik Oqu devri emdi keldi Quya nuri hem saçildi Ali mektebler açildi

52 Yeñi Hayat, 1937, San: 75 (251) “Yeni Hayat, 1937, Say : 75 (251) “


41

Cehaletde uxlamaylik Avvalda köb ezildik biz Qul çöridek satilduq biz Hayvan kebi kün kördük biz Emdi ya ab oqu eylik Ya a iñcañ on tört millet Ya a ya a hem hükümet Ya a Cungo senmincuyi Azadlikde biz ya aylik

ayemizdur alte u’ar Bizlergedur çoñ iftihar Bolsun dü menler taru mar Emdi bizler kün köreylik Xainlerniñ sundi zulmü Adaletniñ keldi devri On tört millet keliñ emdi Qol tutu ub biz i le eylik

iñcañ eli yatmañ emdi Cehaletni ta lañ emdi Cehangirge qar i turub Qehrimanliq körseteylik Ya a iñcañ on tört millet Ya a ya a hem hükümet Ya a Cungo senmincuyi Azadlikde biz ya aylik slahatge biz kiri ib eyret bilen köb tiri ib

Sana’etni yol a qoyub Bu vetenni gülleteylik Tört yüz milyon Cungo eli Hem iñcañniñ milletleri ttifaqni mehkem tutub

Cehangirni yoq qilaylik Zaman zaman bizniñ zaman Ol dâhiler bolsun aman Cehangirge bermey imkan Ülkemizdin yoq qilaylik Ya a iñcañ on tört millet Ya a ya a hem hükümet Ya a Cungo senmincuyi Azadlikde biz ya aylik Ya a Doben cu i ya a Ya asunlar Haci Ata Siliñ birle incencañlar Ba lañ bizni erge eylik

M.F.

AL MCAN NAYET

42

47 TÖRT NÇ S YO ER DAXUY XAT RAS ÜÇÜN53 Buraderler biz iñcañda neler körgen Cehangirler tuza inda köp ezilgen Qaragör ve mustebidler qarma inda Qanlar yutup derd mihnet çekip kelgen

unda halimiz biçarelik yüzlengende Nicatliqniñ inqilabi yürüp kelgen Arslan kebi inqilapniñ yigitleri Qan aquzup Ciñ urinni basip kelgen Yolba çimiz iñ Dobenniñ eyretile Törtinçi ay nurluq küni çiqip kelgen Emdi bu yil törtinçi ayniñ törtinçisi Tört ya a qedem basip ya ap kelgen Bu iñcañni nurlandur an afril ayi On tört millet dostluqini tüzüp kelgen Yolba çimiz Doben cu i fucu iler Milletler e rehnimaliq qilip kelgen Çin heqiqet alte büyük u’arlar a Bütün millet ihlas bilen i lep kelgen

le emdi hiç yatma il farlaq iñcañ Xelqiñ seni cehangirdin saqlap kelgen

Abdulkerim sazade 48 ANA T L54 Ana til bilgen ki iniñ izzetin qil um kelur Ana tilni a zidin altun berib al um kelur Yurtimizda qedri yoq nerse ana tildur bugün Bilmigenler e aniñ qedrini bildürgüm kelur Biz balalar a atalardin qalibdur yadigar Yah i asrab nesil evladlar a qaldur um kelur Bu ana til ger ise Amerika ve Afrikada Serf etib miñlarçe tilla anda men bar um kelur Ey ana til bizge sen ötken ulu lardin ni an Sen bilen ruy-i zeminde iftihar etküm kelur Sen qizil gül ya ki bulbul köñül gülzari sen

bu suretlerdedur sen her zaman körgüm kelur Alma sen yahud anar sen ya ki sen emam-i am Etir güldek buy alib ba im a qistur um kelur Qiz musen quzi mu sen ya ki qezi birle qimiz Yax i körgen yax idin yax e ox at um kelur Öz tilini ta la an a zi bozuqniñ a zi a

53 Yeñi Hayat, 1937 nçi y l San: 75(251) “Yeni Hayat, 1937, Say : 75 (251)” 54 Yeñi Hayat, 12 nci agust 1935 sene-i miladi, San: 81 “Yeni Hayat, 12 A ustos 1935, Say : 81”


43

Taza qati çermlik kefi im ile ur um kelur Öz tilidin özge tilni istegenler tilini Aradek til uc bilen neçe tilim til um kelur Öz atasi öz tili öz dinidin öz yurtidin Birsidin tan an birige ox adur digüm kelur

bu tilini ta la an adem veten e dost imes Bil ki hemme yurtidin bigane deb eyt um kelur Ana tile hemmeni yazmaq a mümkin bolmadi Ver ne hemme sözni men Uygurçeleb yaz um kelur

Abdulla Naimi

RG Z EDEB YAT 1

Z TURMU 55 Bari Qir iz cumu un Bayan qilsam turmu un Egri fikri qilbaybiz Erteñ qanday bolo un Kasi tarlab birden at Karz qilib qoy soyub Qono unan bata alat Keçe kündüz mal ba at Kemçilik tartbaycan ba at Cayki künü bel baylab Ca il cöñbö teñcaylab Qatin tosa liq ciyib Toy beri et bel baylab Eki çetken azamat Eki könök teñfarlab Endi qayda i bar deb Erikgenden içqaynab Sasiq ayran köbçölik Savasi andan bir bölök Caylodo mali caydari Cañ üyrönçüq taylari Cal i birden mini ib Çari ib cürgön baldari Cabduqlarin kümü löb

onday ötken baylari Qir iz A artu Uyu masida Qir iz Muhemmed Ahund

2 QARDA LAR M56

55 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 26 nci noyabr, san: 36 (212) “Yeni Hayat, 26 Kas m 1936, Say . 36 (212)” 56 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 8 nci dekabr, san: 41 (217) “Yeni Hayat, 8 Aral k 1936, Say : 41 (217)”

AL MCAN NAYET

44

Mekteb irur darülaman Mekteb hayati-i cavidan Mekteb irur aram can

eyret qilib oqu o lan Mekteb irur darüledeb Mekteb irur ihsan-i rab Mekteb irur gülzar aceb

eyret qilib oqu o lan Mekteb hemme gevher saçar Mekteb size cennet açar Mekteb cehaletdin qaçar

eyret qilib oqu o lan Mekteb irur irfan size Mekteb berur iman size Mekteb irur derman size

eyret qilib oqu o lan Mektebdedur ilm u kemal Mektebdedur hüsn u cemal Mektebdedur milli xiyal

eyret qilib oqu o lan Mekteb demek mescit yoli Mekteb irur izzet güli Mektebni sizler bulbuli

eyret qilib oqu o lan Kir iz Aqartu Uyu masida Mu’ellim Tur un

3 CAÑ ZAMAN57

incañda i 14 mildet tu andar Birikib belin bu andar Bizderge erkin kün boldu Qulduq salçi tu andar Munday zaman kelgen coq Murun bizge bergen coq Munday azad zamandi Cañi iñcañ elderi Ata babañ körgen coq Cañi ökümet çifqali Ciñ urindi çifqali Cariqtu azad kün boldu

57 Yeñi Hayat, 1936 nci miladi 29 nci dekabr, San: 49 (225) “Yeni Hayat, 29 Aral k 1936, Say : 49 (225)”


45

Bu iñcañ a nur toldu iñcañ a nurlar çaçilib

Curdlarda mekteb açilib Balalarin oqutub 14 mildet birle ib intimaq colun ba tadi Köne eski adavat bulardin barin ta tadi Oqub çiqqan baldari Medeniyet ba dadi Oqutun coldu keñeytdi 14 mildet teñeldi Kündö küngö tü ünüb Medeniyet örgenib bari millet çü endi Cañi zaman ba ta an Ca asin Haci atam in adil doban

Yolda M. O li 4

RG Z EDEB YAT 58 Ötünüb selam aytarmiz Hükümet bizniñ atamiz Talim alub Uygurdin Kelib kar bolub yatamiz Yeñidin oquv yol açib Ya asun bizniñ hükümet Ya likda ömr ötkezmey Hemmemiz birlik bolamiz Hünerlik bizni ba çimiz Örgensun Kir iz xelqimiz Oy ansa bizni xelqimiz Hürmetlük bolur ba imiz Qanun a i in to rilab Qalmasun xelqde ya imiz Avval i zalim hükümet Heydep yürgen hayvandi Aqartu üyüm açilib Nurlar biz e saçilib Hareket qili her qanca Aqardi zaman bar unça Qaçmasdan bizler oquv a Ya ay tur an zamanda Caliniylab otdek turamiz Cehangir üçün can fida Ya asun rehber hükümet Yoqalsun zalim cehangir

58 Yeñi Hayat, 1937 nci y l miladi 21 nci yanvar, San: 55 (231) “Yeni Hayat, 21 Ocak 1937, Say : 55 (231)”

AL MCAN NAYET

46

Qiz iz Akartu Uyu masidin A. Qadri


47

5 BUGÜN59 Oy anib eflet u uyqudin turu kündur bugün La’l üzüb çiqdi zaman çolfan süfet kündur bugün Hem hoquqda babberaberlik nicat kündur bugün Lutf ihsan eyleban berdi Hudavendi kerim lim sen’et ba larin açqan hayat kündur bugün

Oquñizlar u bu kün millet beraberlik ilen Bizlere bergen füzun ali devletdur bugün Yeñi iñcañ ülkesi alti asas maddedur lim üçün bel ba lagil qimmet baha kündur bugü

Yeñi iñcañ rehberi qoydi qedem mekteb üçün Qar i tursaq biz cehangir e saadetdur bugün Oy anib eflet u uyqudin turu kündur bugün

Qir iz Aqartu Uyu ma Tarafidin A. Qadiri

KAYNAKLAR BARAN Lokman, “Ça da Uygur Edebiyat n Olu umu”, Bilig, 2007.

HO UR Erkin, “Azadl kt n Burun incangda Tarq an Gezit-Jornallar” (1949 Y ndan Önce Do u Türkistan’da Da lan Gazete ve Dergiler), incañ Tarix Materyalliri, Say . 15.

SMAY L Ablimit ve slam MAHMUTCAN, Haz rq Zaman Uy ur Edibliri (Ça da Uygur Yazarlar ), incañ Xelq Ne riyati, Ürümçi, 1993

KA GARLI Sultan Mahmut, Ça da Uygur Türklerinin Edebiyat , T.C. Kültür Bakanl Yay nlar , Ankara, 1998

OSMAN smayil, “Azadl kt n lgiri incangn ng Herqays Cayl da Ne r Q an Gezit-Jornallar Heqq de Eslime” (1949 Y ndan Önce Do u Türkistan’ n Çe itli Yerlerinde Yay nlanan Gazet ve Dergiler Hakk nda An lar), incañ Tarix Materyalliri, Say . 32,

incañ Xelq Ne riyati, Urumçi, 1992.

SUTAN Azad, Bügünki Zaman Uy ur Edebiyati To risida (Moder Uygur Edebiyat Hakk nda) incañ Xelq Ne riyati, Ürümçi, 1997.

TATL Q Ershidin, “1949-Y ld n Burun incangda Ç kar lan Gezit-Jornallar” (1949 ndan Önce Do u Türkistanda Ç kar lan Gazeteler), http://uyghur.xjass.com/

lading/content/2009-04/07/content_74246.htm ( 04. 12. 2012).

TEKL MAKAN Abdureup, Ça atay Uy ur Tili Grammatikisi, Milletler Ne riyati, Pekin, 2007.

TURAK, Eli, “Uy ur Gezitçilik Tarixidin Umumiy Katalog” (Uygur Gazetecilik Tarihinin Genel Katalo u), incañ Kütüxaniçiliki, Say . 4, 1994.

Uy ur Edebiyati Tarihi, C: 3, Milletler Ne riyati, Pekin, 2006.

59 Yeñi Hayat, 1937 nci y l milad 11 nci fevral, San: 61 (237) “Yeni Hayat, 11 ubat 1937, Say : 61 (237)”

Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1/1 2013, Sayfa: 43-55.Xelqara Uyğur Tetqiqati Jornali, San: 1/1 2013, Sehipe: 43-55.International Journal of Uyghur Studies, Volume: 1/1 2013, Page: 43-55.

43

UYGUR ŞAMANLARI VE PRATİKLERİ ÜZERİNE

Alimcan İNAYET**

ÖZETUygur Türkleri tarihi boyunca Şamanizm, Maniheizm, Budizm ve Hıristiyanlık gibi

çeşitli dinlere inanmışlardır. Bütün bu dinler Uygur Türklerinin inanç sisteminde ve psikolojikyapısında, maddi ve manevi kültüründe derin izler bırakmıştır. Bunlardan şamanizm halaUygurlar arasında yaşamaktadır. Uygur şamanları bir taraftan şaman uygulamalarını vegeleneklerini İslami anlayışa uydurmaya çalışırken, diğer taraftan İslami uygulama vegelenekleri şamanist amaçlar için kullanmaktadırlar. Bu makalede günümüzde Uygurlararasında “perihon”, “bahşı”, “dahan”, “molla”, “büvi” olarak bilinen şamanlar ve onlarınbüyüsel tedavi yöntemleri, uygulamaları, şaman dualar ele alınıp değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Uyghur, Şaman, Bahşı, Molla, Perihon, İslam.

A STUDY ON UYGHUR SHAMANS AND THEIR PRACTICES

ABSTRACTThroughout the history Uyghur Turks have had various religious beliefs such as

Shamanism, Maniheism, Buddhism and Christianity. All these religions have turned out to bemarkers of Uyghur Turks’ structures of belief, psychological situation and material andspiritual culture. Shamanism is still believed among Uyghur people with some modificationsand forms a big part of social life. On the one hand Uyghur Shamanists follow Shaman’spractices and traditions by adapting them to Islamic understanding, on the other hand theyutilize Islamic practices and traditions for Shamanist aim. In this paper, shamans who areknown as “peryhon”, “bahshi”, “dahan”, molla”, “büvi” among Uyghur people today, and theirmagical treatments methods, practices, and shaman prayers will be evaluated.

Keywords: Uyghur, Shaman, Bahshi, Peryhon, Molla, Islam.

Şamanlık kendine has değerler sistematiği ve düşünce modeli ile Türk kültürüne ruh verenönemli inanç sistemlerinden biridir. Bu sistem bin yıllık İslam inanç, kültür ve ideolojisinintah

Documents

2458-827X - Uyghur Studiesuyghurstudies.com/arsiv/tek/2013_1.pdf · 2017. 11. 30. · UluslararasÕ Uygur AraúWÕrmalarÕ Dergisi, SayÕ: 1/1 2013, Sayfa: 1-42. Xelqara Uy÷ur Tetqiqati