T. C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS CORAFYA (BLGESEL CORAFYA) ANABLM DALI

ANLIURFA EHRNN KURULU VE GELMES

Doktora Tezi

Mehmet Sait ahinalp

Ankara-2005

T. C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS CORAFYA (BLGESEL CORAFYA) ANABLM DALI

ANLIURFA EHRNN KURULU VE GELMES

Doktora Tezi

Mehmet Sait ahinalp

Tez Danman Prof. Dr. E. Murat zgr

Ankara-2005

T. C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS CORAFYA (BLGESEL CORAFYA) ANABLM DALI

ANLIURFA EHRNN KURULU VE GELMES

Doktora Tezi

Tez Danman:

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... ...................................................................... mzas ............................................. ............................................. ............................................. ............................................. ............................................. .............................................

Tez Snav Tarih......................................

I

NDEKLERSAFYA

izelge Listesi..............................................................................................................V ekil Listesi...............................................................................................................VII Harita Listesi...............................................................................................................IX Fotoraf Listesi............................................................................................................X NSZ.....................................................................................................................XII

I.

GRA) KAVRAMSAL EREVE..................................................................................1 1. dari Merkez Olma lt..........................................................................3 2. Nfus Miktar ve Younluu lt...........................................................4 3. Sosyolojik lt..........................................................................................5 4. Ekonomik Faaliyet lt...........................................................................5 B) ARATIRMA ALANININ YER ve SINIRLARI.............................................7 C) ARATIRMANIN AMACI................................................................................11 D) ARATIRMA YNTEM VE VER KAYNAKLARI...................................14

II. ANLIURFANIN KURULUU ve KURULUUNA ETK EDEN ETMENLERA) ANLIURFANIN KURULUU.......................................................................21 B) ANLIURFANIN KURULUUNA ETK EDEN ETMENLER...................26 1. Su Durumu..............................................................................................27 a)Kaynaklar.......................................................................................29 a.1. Dergh Kaynaklar...........................................................30 a.2. Direkli Kayna...............................................................30 a.3. Cavsak Kayna...............................................................32 a.4. Kehriz Kayna................................................................32 a.5. Bamyasuyu Kayna........................................................33 b)Akarsular.......................................................................................33 b.1. Karakoyun Deresi.........................................................34 b.2.Cavsak Suyu..................................................................36

II

b.3. Srrn Deresi..................................................................36 c) Gller............................................................................................37 c.1. Halilrrahman Gl......................................................37 c.2. Ayn Zeliha Gl............................................................37 2. Gvenlik....................................................................................................38 3. klim...........................................................................................................48 4. Verimli Tarm Arazisinin Varl..............................................................52 5. Barnak ve Alet Yapm in Elverili Malzemenin Varl......................56 6. Flora ve Fauna...........................................................................................62 7. Paleolitik Kltrlerin Varl.....................................................................66

III.

ANLIURFANIN GELME EVRELERA) NEOLTK DNEM.........................................................................................70 B) NEOLTK SONUNDAN SELEVKOSLARA KADAR OLAN DNEM.....79 C) SELEVKOSLAR DNEM..............................................................................85 D) M.. II. YZYIL LE M.S. VII. YZYIL ARASI DNEM........................92 1. Nfus ve Etnik Yap..................................................................................95 2. ehrin Fiziki Yaps...................................................................................98 3. Eitim......................................................................................................104 4. Ekonomik Faaliyetler..............................................................................105 5. ehirde Yaanan Felaketler.....................................................................109 E) SLAM DNEM.............................................................................................110 1. Nfus ve Etnik Yap................................................................................113 2. ehrin Fiziki Yaps.................................................................................114 3. Eitim......................................................................................................115 4. Ekonomik Faaliyetler..............................................................................116 5. ehirde Yaanan Felaketler.....................................................................118 F) III. BZANS DNEM......................................................................................119 G) HALI KONTLUU DNEM.....................................................................123

H) XII-XVI. YZYIL ARASI DNEM...................................................127I) OSMANLI DEVLET DNEM......................................................................130 1. Nfus ve Etnik Yap................................................................................131 2. ehrin Fiziki Yaps.................................................................................139 3. Eitim......................................................................................................158 4. Salk.......................................................................................................162

III

5. Tarm.......................................................................................................165 6. Ticaret ve Sanayi.....................................................................................166 7. Ulam ve Haberleme.............................................................................178 J) CUMHURYET DNEM................................................................................181 1. 1923-1940 Aras Dnem.........................................................................181 a) Nfus..........................................................................................182 b) Eitim.........................................................................................190 c) Salk..........................................................................................192 d) Ekonomik Faaliyetler.................................................................192 e) ehrin Fiziki Yaps....................................................................199 2. 1941-1962 Dnemi..................................................................................202 a) Nfus..........................................................................................202 b) Eitim.........................................................................................205 c) ehrin Fiziki Yaps....................................................................206 3. 1963-1974 Aras Dnemi........................................................................209 a) Nfus..........................................................................................209 b) Eitim.........................................................................................211 c) Salk..........................................................................................214 d) Ticaret, Bankaclk ve Sanayi.....................................................214 e) Ulam ve Haberleme................................................................216 f) ehrin Fiziki Yaps....................................................................216 4. 1975-1988 Aras Dnem.........................................................................222 a) Nfus..........................................................................................222 b) Eitim.........................................................................................225 c) Ticaret ve Sanayi........................................................................229 d) Ulam........................................................................................234 e) ehrin Fiziki Yaps....................................................................235 5. 1988 Sonras Dnem...............................................................................243 a) Nfus..........................................................................................243 b) ehirsel Fonksiyonlar.................................................................245 b.1. ve Ticaret Fonksiyonu.............................................246 b.2. Ynetim Fonksiyonu...................................................263 b.3. Gvenlik Fonksiyonu..................................................268 b.4. Endstri Fonksiyonu...................................................269 b.5. Eitim Fonksiyonu......................................................276

IV

b.6. Salk Fonksiyonu......................................................286 b.7. Kltrel Fonksiyon.....................................................293 b.8. Elence, Dinlence ve Spor Alanlar............................305 b.9. Ulatrma, Haberleme ve Depolama Fonksiyonlar..............................................................308 b.10. Konut Alanlar..........................................................317 b.11. Mezarlklar................................................................332 c) anlurfa ehrinin Fonksiyonel Snflamadaki Yeri..................332 d) Meknsal Yayl Alan.............................................................335

IV-

ANLIURFANIN EHRSEL SORUNLARIA) PLANSIZ YAPILAMA VE GECEKONDULAMA..................................345 B) TARIM ALANLARININ GAL...................................................................348 C) ULAIM SORUNLARI....................................................................................352 D) ALTYAPI SORUNLARI (SU, KANALZASYON, ELEKTRK vb.).........354 E) DER SORUNLAR.........................................................................................357

V-

SONU VE NERLER..............................................................................360

ZET.................................................................................................................................372 ABSTRACT...................................................................................................................374 BBLYOGRAFYA...................................................................................................376

V

izelge Listesiizelge 1. anlurfada Ortalama Scaklk ve Ya Miktarnn Aylara Dal...................49 izelge 2. XVI. Yzylda Ruha ehrinde Hane ve Mcerred Saylar.................................132 izelge 3. Ruha ehrinde Okul ve renci Saylar (1890)................................................160 izelge 4. anlurfa ehri, li ve Trkiye Nfusunun Geliimi (1927-2000).......................183 izelge 5. anlurfada Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1927)..............185 izelge 6. anlurfada Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1935)...............187 izelge 7. anlurfada Faal Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm Kollarna Dalm (1927)..................................................................................196 (1935)..................................................................................197 izelge 8. anlurfada Faal Nfusun Ekonomik Faaliyet izelge 9. anlurfa ehrinde Bulunan lk ve Orta Dereceli Okullar (1973)......................212 izelge10. anlurfada Okur-Yazarlk Durumu (1965)......................................................213 izelge 11. anlurfa ehrinin Mahalleleri (1967)...............................................................217 izelge 12. anlurfa ehrinde Nfusunun Eitim Durumu (1980-1985)............................227 izelge 13. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm (1980-1985)........................................................................232 izelge 14. anlurfa ehrinin Mahalleleri (1987)...............................................................236 izelge 15. anlurfada ehirsel Alan Kullan (1987)......................................................242 izelge 16. anlurfada Merkezi Alanndaki yerlerinin Faaliyet Kollarna Gre Dalm (Austos-2003)..........................................................259 izelge 17. anlurfa OSBinde Tesis ve ilerin Sektrel Dalm (2003)......................274 izelge 18. anlurfa ehrinde Bulunan lkretim Okullar ve Liseler (2004).................278 izelge 19. anlurfadaki Liselerin Trlerine Gre renci ve retmen Saysnn Dal (2002-2003)..........................................................................281 izelge 20. ehir Nfusunun Cinsiyete Gre Eitim Durumu (1990-2000)........................285 izelge 21. anlurfada Konutlarn Kullanm Kolaylklarna Gre Hanehalk Says (2000)....................................................................................323 izelge 22. anlurfada Hanehalkna Gre Oturulan Konutun Oda Says (1985-2000).....................................................................................329 izelge 23. anlurfa ehrinin Mahalleleri (2003)...............................................................330 izelge 24. anlurfada Hane Byklne Gre Hanehalk Says (1990-2000)..............331

VI

izelge 25. anlurfada Hanehalk Bykl ve Oturulan Konutun Mlkiyet Durumuna Gre Hanelhalk Says (2000)........................................331 izelge 26. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Dalm(1980-2000).........................................................................................334

VII

ekil Listesiekil 1. anlurfada Scaklk ve Ya Miktarnn Aylara Dal.......................................50 ekil 2. Ruha ehri Nfusu (1518).......................................................................................133 ekil 3. Ruha ehri Nfusu (1525).......................................................................................133 ekil 4. Ruha ehri Nfusu (1566).......................................................................................135 ekil 5. 16. Yzylda Ruha ehrinin Nfus Art................................................................135 ekil 6. Ruha ehri Nfusu (1890).......................................................................................138 ekil 7. Geleneksel anlurfa Evleri Plnlarna Bir rnek: Ali Kl Evi Pln...................153 ekil 8. Ruha ehri'nde renci Saysnn Eitim Kurumlarna Gre Dal (1890)........161 ekil 9. Cumhuriyet Dneminde anlurfa ehri Nfusunun Geliimi (1927-2000)...........184 ekil 10. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfusu (1927)..................................................184 ekil 11. anlurfada Nfusun Ya Gruplarna Gre Cinsiyet Dalm (1927)....................................................................................................................186 ekil 12. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfusu (1935)..................................................188 ekil 13. anlurfa ehrinde Nfusun Ya Piramidi (1935)................................................188 ekil 14. anlurfada Okuma-Yazma Bilenlerin Nfus indeki Pay (1927).....................191 ekil 15. anlurfada Okuma-Yazma Bilenlerin Nfus indeki Pay (1935).....................192 ekil 16. anlurfada Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1927).........197 ekil 17. anlurfada Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1935).........198 ekil 18. anlurfada Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1927-1935)198 ekil 19. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1945-1960).....................................204 ekil 20. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1965-1970).....................................210 ekil 21. anlurfada Nfusun Okuma-Yazma Bilme Durumu (1965)...............................213 ekil 22. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1975-1985).....................................222 ekil 23. anlurfada Bir Okul Bitirenlerin Bitirilen Okula Gre Dal (1980)..............228 ekil 24. anlurfada Bir Okul Bitirenlerin Bitirilen Okula Gre Dal (1985)..............229 ekil 25. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1980)............................................................................................232 ekil 26. anlurfada alan Nfusun Ekonomik Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1985)............................................................................................233 ekil 27. anlurfada ehirsel Alan Kullan (1987)..........................................................243 ekil 28. anlurfa ehri, Merkez le ve l Nfuslar (1990-2000).....................................244 ekil 29. anlurfa OSB'nde Bulunan Tesislerin Sektrel Dalm (2003).........................275

VIII

ekil 30. anlurfa ehri ve evresinde Yer Alan Fabrika Tipi Endstri Tesislerinin Sektrel Dalm (2003)......................................................................................275 ekil 31. anlurfada alan Nfusun Ana Faaliyet Kollarna Gre Dalm (1980-2000)..................................................................................335 ekil 32. anlurfa ehirsel Alan Miktarnn Dnemlere Gre Geliimi (1940-2003).........336

IX

Harita ListesiHarita 1: Aratrma Sahasnn Lokasyon Haritas...................................................................8 Harita 2: anlurfa ehri, Belediye ve Mcavir alan Snrlar...............................................10 Harita 3: anlurfa ehri ve evresinin Hidrografya Haritas...............................................31 Harita 4: anlurfa ehri ve evresinin Fiziki Haritas.........................................................41 Harita 5: anlurfa ehri ve evresinin Ana Morfolojik Birimleri.......................................42 Harita 6: ehrin lk Kurulduu Tlfndr Tepesi ve Yakn evresi.......................................45 Harita 7: anlurfa ehri ve evresinin Jeoloji Haritas........................................................59 Harita 8: anlurfa ehrinin Yayl Alan (1940)..............................................................200 Harita 9: anlurfa ehrinin Yayl Alan (1962)..............................................................207 Harita 10: anlurfa ehrinin Yayl Alan (1974)............................................................219 Harita 11: anlurfa ehrinin Yayl Alan (1988)............................................................240 Harita 12: anlurfa ehrinin Fonksiyon Alanlar (2003)..................................................248 Harita 13: anlurfa ehrinde Ticaret ve Alanlarnn Dal.......................................249 Harita 14: anlurfa ehri Merkezi Alannda Yerlerinin Zemin Kat Kullanllar(Austos-2003)...........................................................255 Harita 15: anlurfa ehrinde Ynetsel ve Askeri Alanlarn Dal (2003)....................265 Harita 16: anlurfa ehrinde Sanayi Alanlarnn Dal (2003).....................................273 Harita 17: anlurfa ehrinde Eitim Alanlarnn Dal (2004).....................................277 Harita 18: anlurfa ehrinde lkretim Okullarnn Hizmet Alanlar.............................279 Harita 19: Harran niversitesi rencilerinin Geldikleri llere Gre Dalm (2003)........................................................................................283 Harita 20: anlurfa ehrinde Salk Alanlarnn Dal.................................................289 Harita 21: anlurfa ehrinde Salk Ocaklarnn Hizmet Alanlar (2003).......................290 Harita 22: Salk Ocaklarnn ehir D Hizmet Alanlar..................................................292 Harita 23: anlurfa ehrinde Kltr Alanlarnn Dal (2003).....................................295 Harita 24: anlurfa ehrinde Tarihi Alanlarn Dal (2003).........................................297 Harita 25: Dergh ve Tarihi arlar Civarnda Arazi Kullanl.......................................304 Harita 26: anlurfa ehrinin Cadde ve Sokak Sistemi......................................................311 Harita 27: anlurfa ehrinin Meknsal Geliim Evreleri..................................................340 Harita 28: anlurfa ehrinde Mahallelerin Dal (2003)..............................................343

X

Fotoraf ListesiFoto 1. anlurfa Kalesi........................................................................................................144 Foto 2. anlurfann Tarihi ehir Kaplarndan Beykaps veya Mahmutolu Kulesi).......145 Foto 3. anlurfann Tarihi ehir Kaplarndan Harrankap.................................... ..........145 Foto 4. 19. Yzylda anlurfa (Ruha) ehrinin Kaleden Genel Grnm.......................147 Foto 5. anlurfann En Eski Camilerinden Olan Ulu Cami Minaresi ve Saat Kulesi........150 Foto 6. Balklgl Civarnda Geleneksel anlurfa Evlerine Bir rnek: Akarlar Evi.............................................................................................................152 Foto 7. anlurfada Tarihi Dokunun Egemen Olduu Alandaki Sokaklara Bir rnek: Gllolu Sokak.......................................................................................................154 Foto 8. anlurfada Tarihi Sokaklarda Geileri Salayan Kablar......................................154 Foto 9. anlurfada Sosyal Merkez Olarak Kullanlmakta Olan Eski svire Hastahanesi...........................................................................................164 Foto 10. 2004 Ylna Kadar anlurfa Devlet Hastahanesi Olarak Kullanlan Eski Millet Hastahanesi............................................................................................164 Foto 11. Haleplibahe ve evresindeki Ba-Bahe Alanlar...............................................165 Foto 12. anlurfann Tarihi Ticaret Binalarndan Gmrk Han ve Arasa Hamam.........171 Foto 13. Ruha(anlurfa)da Bir Handa hra Edilmek zere Bekletilen Yn Balyalar. (XIX. Yzyl Sonu)...............................................................................................175 Foto 14. Ruha(anlurfa)nn Sanayi Tesislerine Bir rnek: Basmahane Hal Fabrikas. (XIX. Yzyl Sonu)..................................................176 Foto 15. Ruha(anlurfa)da ehir i Ulam Salayan Aralardan Tahtrevan. (XIX. Yzyl Sonu).............................................................................180 Foto 16. anlurfann Tarihi arlarndan Kazaz Pazar....................................................250 Foto 17. anlurfann Fonksiyon Deitiren Tarihi arlarndan Boyahane.....................251 Foto 18. anlurfann En lek Hanlarndan Gmrk Hannda Yer Alan Yerleri..........251 Foto 19. anlurfann Fonksiyon Deitiren Tarihi arlarndan Knac Pazar................252 Foto 20. anlurfada Ticaret Faaliyetlerinin Etrafnda Younlat Caddelere Bir rnek: Divanyolu Caddesi................................................................................................252 Foto 21. MA inde Yer Alan Sarayn Caddesi (Kzlay Mevkii) ve evresindeki Yerleri.........................................................256 Foto 22. anlurfa Belediye Binas ve evresinde Yer Alan Hanlar...............................256 Foto 23. anlurfann kinci Derecede neme Sahip Ticaret Alanlarndan, mam Keskin Hububat Pazar...............................................................................262

XI

Foto 24. 500 Yatakl anlurfa Devlet Hastahanesi..............................................................288 Foto 25. anlurfann nemli Tarihi Kltrel Varlklarndan Olan Selahaddin Eyyubi Camii.....................................................................................299 Foto 26. anlurfada Karakoyun Deresi zerinde Yer alan Kprlerden Ali Saip Kprs...................................................................................................299 Foto 27. anlurfann ok Defa Sellere Maruz Kalmasna Neden Olan Karakoyun Deresinin Yatan Deitirmek Amacyla na Edilen Justinien Bendi.............300 Foto 28. anlurfada Tarihi Dokunun Hakim Olduu Alanda Yer Alan Camilerden Mevlevihane Camii...............................................................................................300 Foto 29. anlurfann En nemli Kltrel Varlklarndan Olan Balklgllerden Halilrrahman Gl..............................................................................................302 Foto 30. Halilrrahman Gl Kenarnda Yer Alan ve Eyyubiler Dneminde Kiliseden evrilen Halilrrahman (Deme) Camii.............................................302 Foto 31. anlurfada Dergh Alannda Yer Alan Dinlenme Alanlarndan Bir Grnm (Hasan Padiah Camii ve Balklgller Aras)......................................................306 Foto 32. anlurfadan Geen nemli Karayollarndan anlurfa-Gaziantep Karayolu (pek Yol)...............................................................309 Foto 33. anlurfann En lek Caddelerinden Biri Olan Atatrk Bulvar..........................309 Foto 34. anlurfa Vilayet Binas ve Kava.......................................................................313 Foto 35. anlurfa ehirleraras Otogar...............................................................................313 Foto 36. anlurfa Kalesinden ehrin Bat Kesimlerinde (Haleplibahe ve Buhara Mahallelerinde) Yer Alan Gecekondu Alanlarnn Grn............322 Foto 37. anlurfa Kalesinin Gneyinde, Yakubiye ve Topda Mahallelerinde Yer Alan Gecekondulardan Bir Grn..............................................................325 Foto 38. anlurfada Modern Tarzda na Edilmi Eski ve Yeni Binalarn Bulunduu Mimar Sinan Mahallesinden Bir Grnm...........................................................325 Foto 39. Veysel Karani Mahallesinden anlurfa Devlet Hastahanesinin de Bulunduu Esentepe Mahallesine Doru Bir Grnm..........................................................327 Foto 40. anlurfada Dubleks Villa Tipi Konutlarn Bulunduu Ferahkent Semtinden Bir Grnm. ...................................................................327 Foto 41. anlurfa Kalesinden ehrin Kuzeyine Doru bir Grnm..................................337 Foto 42. anlurfann Kuzeyinde Bulunan Esentepe Mahallesinden ehrin Gneyine Doru Bir Grnm..................................................................337 Foto 43. anlurfada Grlen nemli ehirsel Sorunlardan Tarm Alanlarnn galine Bir rnek: Karyaka Mahallesi..............................................................351

XII

NSZanlurfa... Nice medeniyetlere ev sahiplii yapan, 11000 yllk gemie sahip bir ehir... Trkiyenin en eski ehirlerinden biri olmas itibariyle, bir ok farkl kltre ev sahiplii yaparak onlar barnda kaynatran; barndrd her medeniyetten bir ok izler tayarak, zengin tarihi ve kltrel deerlerini ekonomik ve stratejik zellikleriyle youran ve Neolitik Dnemden balayarak, Urhaydan Edessaya, Ruhadan anlurfaya dek sren uzun srecin yaand, kutsanm ehir... Sahip olduu uzun gemi ve konumu nedeniyle, tarihin farkl dnemlerinde farkl zellikler kazanm olan anlurfa ehrinin kuruluu ve gelimesinin, ehir corafyas asndan incelenmesi nem arz etmektedir. Stratejik konumundan dolay bir ok saldrlara maruz kalmas ve tahribata uramas nedeniyle talihsiz bir ehir olarak nitelendirilecekse eer, bu talihsizliin ehrin cazibesinden de kaynaklandn unutmamak gerekir. Blbln dili, belasdr misali, ehrin yaad onca savalar, gzellii ve neminden kaynaklamsa da, ayn nedenlerden bir o kadar da imar edilmitir. anlurfa ehri, her dtnde ayn yerden ayaa kalkmsa, bunun nedenlerini zengin kltr birikiminde ve sahip olduu ekonomik potansiyelinde aramak gerekir. Her ne kadar ehir, medeniyetlerin bir atma alan olmusa da, anlurfay medeniyetlerin atma alan olarak grmek yerine, medeniyetlerin buluma yeri olarak nitelendirmek, herhalde daha doru bir yaklam olacaktr. ehir Corafyas bakmndan tarihi incelendiinde, ehrin farkl medeniyetlerin etkisiyle ekillendii ve kendine has bir zellik kazand grlecektir. Yaplan bu alma ile ehrin kuruluu ve kuruluundan itibaren gnmze kadar geirmi olduu gelime evreleri corafi bak asyla ortaya konmaya allmtr. ehirle ilgili her ne kadar tarihi almalar mevcutsa da, ehrin gelime evreleri corafi bak asyla ele alnmamtr. Bundan dolay bu almay ehir tarihi corafyas olarak nitelemek mmkndr. Kuruluu ve gelimesinin kapsaml bir ekilde ele alnmas nedeniyle de, anlurfa ehri ile ilgili zgn bir almadr. almann birinci blmnde kavramsal ereve, konunun nemi, amac, aratrma alannn yeri ve snrlar ile metot ve veri kaynaklar ortaya konmu; ikinci blmde anlurfa ehrinin kurulu yeri seimi zerinde rol oynayan etmenler; nc blmde nedenleri ile birlikte ehrin gelime evreleri; drdnc blmde de gelime srecinde ortaya kan ehirsel sorunlar corafi bak asyla ele alnmtr. Beinci blmde ise, yaplan bu aratrmann sonular ve tespit edilen sorunlarla ilgili neriler ortaya konulmutur. phesiz ki kapsaml bir almay, kiinin tek bana ve yardm almadan ortaya koymas mmkn deildir. Yaplan bu alma esnasndan da bir ok kii, kurum ve

XIII

kurulutan nemli yardm ve katklar grlmtr. Bu nedenle de, beni ynlendirerek, gerek verdii fikirlerle alma aamasnda yeni ufuklar almasn salayan ve gerekse yapm olduu katklardan dolay byk yardmlarn grdm, bata danman hocam olan sayn Prof. Dr. E. Murat zgr olmak zere, Tez zleme Komitesinde yer alan hocalarm Prof. Dr. Mesut Elibyk ve Do. Dr. Harun Takran ile yardmlarn esirgemeyen blmmzn dier hocalarna; bu almann balarnda bir mddet tez danmanln yrten emekli hocam sayn Prof. Dr. Ejder Kalelioluna; aratrma esnasnda gerekli olan bilgi, belge, veri ve dokmanlarn temin edilmesinde nemli yardmlarn grdm anlurfa Valilii ve Belediyesi bata olmak zere, ehirde bulunan dier kamu kurum ve kurulularna; anlurfa Kltr, Eitim, Sanat ve Aratrma Vakfna, anlurfa Ticaret ve Sanayi Odasna; bugnlere gelmemde byk pay sahibi olan deerli aileme, bana verdikleri destek ve gsterdikleri sabrdan dolay eime, biricik oluma ve arkadalarma teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Yaplan bu almada bir takm eksikliklerin varl elbette mmkndr. Ancak bu durum, ihtiya duyulan belge, veri veya bilgilerin yokluundan veya temin edilememesinden kaynaklanmtr. Bunun ho grlmesini diler, yaplan bu almann ehir corafyasna veya anlurfaya ilgi duyanlara ve anlurfallara faydal olmasn, anlurfada halk arasnda yerleik Urfaya gelen alar, Urfadan giden alar sznn birinci ksmnn ortadan kalkmasna bir balang olmasn temenni ederim.

Mehmet Sait AHNALP Haziran 2005-Ankara

1

I. GRA) KAVRAMSAL EREVE Yerleme, bir toplumsal kmenin ya da kalabalk bir nfus topluluunun, yaamak ve ekonomik etkinliklerini srdrebilmek iin belli bir yeri semeleri eylemi1 olarak tanmlanmaktadr. Korunma/dinlenme arzu ve igdsnn yan sra, dier temel ihtiyalarnn peinden srekli komak yerine, bunlarn bir arada kolaylkla bulunabilecei yerlerde, sabit bir hayat srme istei, yerlemeyi dourmutur. Yerleme, ayn zamanda insan topluluklarnn uzun bir sre sonucunda ulatklar dnm noktalarndan biridir. Yerleme konusunun ele alnd corafyann nemli aratrma alanlarndan biri de Yerleme Corafyasdr. Yerleme Corafyas, belli bir sre iinde insanlarn ortaya kard yerlemelerin; kkenlerini, geliim ve deiimlerini, kurulu yeri zelliklerini (sit ve sitasyonunu), grnmlerini(fizyonomi), ilevlerini (fonksiyon), dal ve paternlerini aratran bir corafya alandr2. Yerleme Corafyas tanmnda geen sit (site) ve sitasyon (situation), yerleme konusunun nemli iki kavramdr. Bunlardan sit bir yerlemenin deimeyen, sabit yerini ifade eder ki, buna kurulu yeri de denilebilir. nsanlar, yerlemelerini bir yere kurarlarken baz ihtiyalarna cevap verecek zellikler aramtr. Su temini, korunma/savunma, ekonomik faaliyet alan bunlarn banda gelir. Bu ihtiyalar dorultusunda(ki ou doal ortamdan yararlanmay hedefler) insanlar, savunulabilir bir tepeye, gizlenilebilir bir vadi iine; suya kolay ulaabilecei birikinti konisi zerine, kaynak veya akarsu kenarna; ekip biebilecekleri bir dzle veya aa kesebilecekleri bir ormana yakn olmak istemilerdir. Yerlemenin konumu(sitasyon), sitinden farkl olarak deiebilir bir niteliktir. nk yerlemenin konumu, dnyann veya lkenin zamanla deien nfus, idari, siyasi ve ekonomik g alanlar ile ana yol gzerghlarna gre durumunun bir sonucudur. Bir zamanlar ok canl olan alanlar arasnda, ana gzerghlar zerinde bulunan bir yerleme, bu elverili konumunu zamanla yitirmi

1 2

Kele, 1980: 146. zgr ile zel grme.

2

olabilir. Buna karlk yeni dnya veya lke dzeninde ilek yollar zerinde, eitli faaliyetlerin kendini gsterdii kimi yerlemelerin nemi artabilir. Yeni artlara gl corafi potansiyelleri ile ayak uyduran yerlemeler varlklarn gelierek srdrrler. Yerlemelerin kkenlerinin aratrlmas ise; yerlemenin tarihi geliimiyle ilgili bir husustur. Yerlemenin ne zaman, niin kurulduu, var olma/yok olma nedenleri bu konuda anahtar rol oynarlar ki, canl organizmalara benzeyen yerlemelerin kuruluu ve gelimeleri, yerleme plnlamas asndan byk deer tar. Defalarca doal ve beeri afetlere maruz kalm, ama srarla ayn yerde varln asrlarca srdrm yerleim birimlerinin, var olu nedenlerinin bilinmesi, bundan sonra da varln srdrmesinde etkendir. Yerleme Corafyasnn zerinde durduu bir dier konu, fizyonomi veya yerleme morfolojisidir (physiognomy, morphology;). Yerlemeler asndan fizyonomi denildiinde yerlemenin pln, dardan grnm, bykl ve oraya has nitelikleri anlalr. lev (fonksiyon), bir yerdeki faaliyet ve mekansal faydalanmalar ifade eder. Daha ak ifadeyle yerlemenin ekonomik ve sosyal hayat alanna ait bir kavramdr. Bir yerlemede yaayanlarn geimlerini salamak, kiisel ve toplumsal baz ihtiyalarn karlamak gayesiyle, gnn belirli saatlerinde altklar, bir araya geldikleri faaliyet alann ifade etmektedir. Bir kasaba veya ehirde, ticaret, ynetim, endstri, salk, eitim, rekreasyon, kltr gibi fonksiyonlarla daha sk karlalr. Yerlemelerdeki fonksiyonlar ve bunlarn arlk derecesi yerlemelerin krsal ve ehirsel yerlemeler olarak ayrlmalarna yol amasnn yannda, bu ilevlerdeki eitlilik ve uzmanlama, zellikle ehirsel yerlemelerde etki alanlarnn olumasna dolaysyla da bir yerleme hiyerarine yol aar. ehir Corafyas, Yerleme Corafyasnn bir alt dal olarak ehirsel yerlemelere odaklanmtr. Aratrmamzn konusunun anlurfa ehri olmas nedeniyle, asl alma alanmz ehir Corafyasdr. ehir Corafyas; ehirlerin kurulu ve gelimesini ve bu srete rol oynayan faktrleri, ehir ii arazi kullanm alanlarn, ehirsel fonksiyonlar ve ehirlerin evresindeki krsal alanlarla ilikilerini inceler.

3

ehirlerde yaayan insan nfusundaki art ve dnyann yerleilebilir btn ksmlarndaki ehirsel3

hayatn

yaygnlamas

20.

yzyln

karakteristik

zelliklerinden biridir . Gnmzde gelimilik seviyesinin nemli gstergelerinden biri de ehirleme orandr. Bir lkedeki ehirlerin says ve ehirlerde yaayan nfusun toplam nfusa orannn yksek olmas gelimilik seviyesinin yksek olduunu gstermektedir. ehirler, esas itibariyle ok deiik kltrel ve ekonomik zelliklere sahip byk miktardaki nfus kitlelerinin bir arada yaad alanlardr. ehir tanm, farkl disiplinler tarafndan deiik ekillerde yaplmtr. Buna gre, sosyologlar, ehir ve blge planlamaclar, siyaset bilimciler ve corafyaclarn farkl ehir tanmlarndan sz edilebilir. Disiplinlere gre farkllklar gsteren ehir tanm, lkeden lkeye hatta zamanla deiebilmektedir. ehir tanmlamada kullanlan ltleri drt ana grupta toplamak mmkndr: 1)dari Merkez Olma lt 2)Nfus Miktar ve Younluu lt 3)Sosyolojik lt 4)Ekonomik Faaliyet lt 1. dari Merkez Olma lt Bu kategori ierisinde yer alan tanmlar, krsal yerlemeler dnda belli bir idar birimin merkezi olan yerlemeleri ehir statsnde deerlendirmektedir. Hollanda, Yunanistan, Kanada ve Japonya gibi lkelerde belediye snrlar, ngiltere Norve, Danimarka ve Avustralya gibi lkelerde belediyelerle birlikte dier mahalli idare alanlar4 ehir olarak deerlendirilmektedir. Trkiyede Devlet statistik Enstits, ile ve il merkezlerinde yaayan nfusu ehirli nfus olarak deerlendirmekte ve dolaysyla bu merkezleri ehir olarak kabul etmektedir. Bu tr bir tanmlama ou zaman sakncalar dourmakta olup, salkl bir deerlendirme yapmay engellemektedir. Gnmz Trkiyesinde bir ilin veya ilenin idari merkezi konumunda olup, kasaba ya da ky zellii tayan yerlemeler bulunduu gibi, idari bir merkez olmad halde ehirsel nitelikler tayan bir ok yerleme de mevcuttur.

3 4

Johnson, 1972: 1. Kele, 1961: 17.

4

2. Nfus Miktar ve Younluu lt Bu gruba giren tanmlamalarda, belli bir nfus bykl lt alnarak ky, kasaba ve ehir ayrm yaplmaktadr. Trkiyede, 442 sayl Ky Kanununda nfusu 2.000 den aa yurtlara ky, nfusu 2.000 ile 20.000 aras olanlara kasaba ve 20.000 den ok nfuslu olanlara da ehir denir. ibaresi yer almaktadr5. ehir ve kr yerlemesi ayrm iin kullanlan nfus eikleri, lkelere gre deiiklikler gstermektedir. rnein, Danimarkada 250 nfuslu yerlemeler ehir statsnde deerlendirilirken, Korede bu rakam asgari 40.0006, Japonyada 30.000, svirede 10.000, A.B.D.nde 2.500 ve Almanyada 2.000 dir7. phesiz ki, nfus miktarna dayanan tasnif ehir ve kr yerlemesi ayrmnda yeterli olmamaktadr. Bu tasnifte kr yerlemesi iin tespit edilen miktarn altnda kalan bir yerleme ehir zellii tayabilmekte, ehir yerlemesi iin belirlenen miktarn zerinde nfusa sahip olan bir yerleme ky veya kasaba zellii tayabilmektedir. Baz corafyaclar 3.000 nfusu ayrc bir snr olarak dnmlerdir. Mesela 5.000 gibi daha byk bir sayy tercih edenler, bu snrda durmayarak, ehircilerin ou gibi 10.000 saysn da seenler grlmtr. Fakat yukarda zikredilen nfus saylarnn hemen hepsi tek bana ky ile ehir ayrmnda kullanlamaz gibi grnmektedir8. Trkiyede bir yerleme biriminin ehir saylabilmesi gerekli grlen nfus miktar snr ilk nce 3.000 olarak tespit edilmiken, daha sonraki zamanlarda bu snr 5.000e ardndan da 10.000e ykseltilmitir. Gnmzde bu snr, 20.000e hatta 30.000e kmtr. Bunda Cumhuriyetin kuruluundan gnmze kadar Trkiye nfusunda sregelen nfus art etkili olmutur.9 Nfus miktarna gre yaplan ehir ve kr yerlemesi arasndaki ayrmn salkl sonular vermemesi nedeniyle nfusla ilgili yeni kriterler ortaya konmutur. Nfus ile ilgili olarak ortaya konan dier bir kriter de nfus younluu miktardr. rnein, Fransada km2 ye 500, Almanyada 1000, ngilterede 2.500 kiinin stnde nfusun dt yerler10 ehir olarak deerlendirilmektedir.5 6

442 sayl Ky Kanunun 1. maddesi. Kele, 1961:19. 7 Doanay, 1994: 410. 8 Gney, 1995: 9. 9 zalar, 2003: 63. 10 Gney, a.g.e.: 9.

5

3. Sosyolojik lt Bu tr tanmlamamalarda esas alnan kriter, ehir ve kr yerlemesi olarak kabul edilen yerlerde insanlarn srdrm olduklar hayat tarzlardr. Mesela Queen ve Carpenter ehri, yerine ve zamanna gre ayrt edici faaliyet ve zellikleri bulunan insanlar ve binalar topluluu olarak tanmlamaktadrlar. Wirthe gre ehir, toplumsal bakmdan benzerlik gstermeyen fertlerin meydana getirdii nisbeten geni, youn nfuslu ve devamllk vasf olan yerlemelerdir11. Sosyolog Anderson, ehir veya ehirlemeyi insanlarn bir yaam biimi veya geicilik, yzeysellik, belirsizlik gibi kesin davranlarla karakterize edilmi insan hali olarak ifade eder. Bu tanmlama tipi, sosyal tipler arasndaki farklar ifade etmeye yetebilir. Fakat, corafyaclarn i kollarna gre tanmlamalarn iyi ifade etmez12. Yukarda belirtilen tanmlamalarda grlecei gibi sosyolojik tanmlamalar ile corafyaclarn tanmlamalar arasnda byk farklar bulunmaktadr. Dolaysyla sosyolojik tanmlamalarda kullanlan ltler de ehir ve kr yerlemeleri arasndaki ayrm yeterince ortaya koyamamaktadr. 4. Ekonomik Faaliyet lt Bu tip tanmlamalarda, herhangi bir yerlemedeki tarm ve dier faaliyet kollarnda alan nfusun oran l alnmaktadr. Bu ltlere gre bir yerin ehir olarak deerlendirilebilmesi iin tarmla uraan nfus orannn toplam nfus ierisinde belli bir oran gememesi gerekmektedir. Belli bir oran vermek g olmasna ramen, herhangi bir yerlemede ekonomik olarak bir faaliyete katlan nfusun(faal nfus) % 50den fazlas tarm d sektrlerde alyorsa, bu grup yerlemeleri, ehir saymak gerektiini dnenler vardr13. Zaten esas olarak tarmsal faaliyetler bir ehrin genel ekonomik faaliyeti olamaz. Nfusunun byk ounluu tarm sektrnde alan bir yerleme nfusu ok da olsa, ky ya da kasaba zellii tamaktadr. Ancak unutulmamas gereken bir husus da gelimekte olan lkelerde ve zellikle Akdeniz lkelerinde, ehirsel yerlemelerde tarmsal sektrde alanlarn oranlarnda bir art gzlendiidir. Sonu olarak, ehir tanmn yapmak iin sadece bir lte bal kalmamak gerektii sylenebilir. Bu nedenle corafyaclar ehir tanmn yaparlarken,11 12

Kele, 1961: 19-20. Northam, 1979: 9-10. 13 Doanay, 1994: 411.

6

yerlemenin

barndrdn

nfusu,

sakinlerinin

ekonomik

faaliyetlerini

ve

birbirleriyle olan ilikilerini ve yerlemenin yakn evresiyle olan ilikisini de gz nnde tutarlar. Corafyaclar, daha fazla ehir teriminin davransal olmayan tanmna, yani allan ya da i yaplan alanlara eilirler. Gerekte, belli bir yerde yaayan insanlar eitli zellikte davranlar benimseyebilir, fakat corafyaclar insanlarn lokal yerlemeleri ve bundan kaynaklanan yaam tarzyla daha fazla ilgilenir. Bir ok corafyac, ehir tanmn; yerleim younluunun dier genel topluluklardan daha fazla olduu, iinde yaayanlarn temel ekonomik etkinliklerinin primer ekonomik sektrde olmad ya da tarm d ekonomik aktiviteler olduu ve lokal yerleme bakmndan blge iin kltrel, idari ve ekonomik bir merkez olarak kabul ederler14. Gney, ehri ksaca kk bir sahada, byk nfus kitlelerinin birlikte bulunduu, geimini temin ettii yerlemeler15 olarak tarif etmektedir. Bunun yannda ehirler, sadece sakinlerinin yaad ve geimini temin ettii yerlemeler olmayp, ayn zamanda yakn evresindeki krsal yerlemelerin ihtiyalarn karlayan ve bu krsal yerlemelerden de baz ihtiyalarn temin eden merkezi yerlerdir. ehir ne kadar byk olursa olsun btn ihtiyalarn karlama konusunda kendi kendine yeterli deildir. Genel olarak bir tanm yapmak gerekirse ehir; iskn manzarasnda byk lde beer mdahalesinin mevcut olduu16, yerli veya deiik yerlerden gelen byk nfus topluluklarnn bir arada yaad, sakinlerinin evredeki krsal yerlemelere nazaran farkl bir yaay tarzna sahip olduu, i ve meslek kollarnda eitliliin fazla olduu, sosyal, kltrel, salk ve eitim faaliyetlerinin bir araya topland ve bu zellikleriyle yakn ve uzak evresinin ihtiyalarn karlayan ayn zamanda yakn evresinden de baz ihtiyalarn karlayan, krsal yerlemelerdeki mesken tiplerinden farkl mesken tiplerine sahip, ou zaman ok katl konutlarn bulunduu, nemli yollarn bulutuu merkezi bir mevkide yer alan, yerine gre bir takm idari, adli ve askeri fonksiyonlar17 da bulunabilen alt ve st yap bakmndan fazlaca eksii olmayan, bugnk koullarda nfusu 20.000in zerinde olan18 yerlemelerdir.

14 15

Northam, 1979:10. Gney, 1995:1. 16 Gney, a.g.e.:6. 17 zgr, 2000: 125. 18 zalar, 2003: 64.

7

B) ARATIRMA ALANININ YER ve SINIRLARI Aratrma sahamz olan anlurfa ehri, Trkiyenin Gneydou Anadolu Blgesinin Orta Frat Blmnde anlurfa ilinin il merkezi durumundadr. l kuzeydoudan Diyarbakr, kuzeybatdan Adyaman, doudan Mardin, batdan Gaziantep illeri, gneyden de Suriye devlet snr ile evrelenmitir. anlurfa ehri, ayn ad tayan il idari alan ierisinde kuzeyden Hilvan, kuzeydoudan Siverek, kuzeybatdan Bozova, gneyden Harran ve Akakale, batdan Suru ve doudan Viranehir ileleriyle evrelenmi olan Merkez ilede yer almaktadr (Harita 1). Merkez ilenin orta bat ksmnda merkez bucanda yer alan ehrin, kuzeybatsnda Karakpr, kuzeyinde Mauk ve Ak, gneyinde Yenice, batsnda Kkler ve Kk sren, gneydousunda Konuklu, dousunda da Daetei kyleri yer almaktadr (Harita 2). anlurfa ehri, tarih boyunca nemli yollar zerinde yer almtr. Mezopotamya diye adlandrlan, Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda kalan blgenin kuzeyinde, bulunduu alan itibariyle, gney Mezopotamya ile Anadolu arasndaki nemli yollarn birleme sahasnda kurulmutur. Gnmzde de ehir, ksmen bu zelliini korumakta olup, Avrupadan balayarak Ortadouya uzanan karayolunun nemli bir blmn oluturan E-24 karayolu zerinde yer almaktadr. Bu karayolu; Gaziantep, Birecik ve Suruu anlurfaya balamakta, douda ise Viranehir ve Mardine uzanmaktadr. Ayrca bir baka yol da anlurfay Diyarbakra birletirmektedir. Bu yol ayn zamanda Hilvan ve Siverek ilelerini anlurfa ehrine balamaktadr. anlurfa ehri, bahsedilen bu nemli yollar ile Suriye snrnn yaknnda yer alan Akakale ile merkezinden balayarak ehrine ulaan karayolunun birleme noktasnda yer almaktadr. ehir, kuzeydousunda yer alan Sivereke 91 km, Hilvana 56 km; kuzeybatsnda yer alan Bozovaya 36 km; gneybatsnda yer alan Surua 45 km, gneyinde yer alan Akakaleye 53 km, Harrana 48 km; dousunda yer alan Viranehire ise 90 km mesafede yer almaktadr.

8

9

Aratrma sahasn ilgilendiren snrlar arasnda, anlurfa Belediyesinin mcavir alan ve belediye snr bulunmaktadr. Belediyelerin kontrol ve sorumluluunda altna verilmi, belediye snryla bitiik olmas zorunlu olmayan alanlar19 olarak tarif edilen mcavir alan snr, kuzeyden Karakpr belediyelik kynn mcavir alan snrna dayanmakta olup, buradan beldenin mcavir alan snrn batya doru takip ederek yeniden kuzeye ynelmekte ve Mauk Tepesine kadar devam etmektedir. Tepenin batsndan itibaren yeniden gneye ynelen snr Akabe boazna kadar devam eder. Buradan gneydouya doru ynelerek Tektek Platosu zerinde yer alan Nemrut harabeleri, Koren ile kizce mahallelerini kavisler izerek iine alr. Snr, Deirmen Tepesini gneyden evreleyerek douya ynelir ve anlurfa-Akakale yoluna ular. Bu yolu kuzeybatya doru bir mddet takip eden snr, Ziyaret Mahallesini darda brakarak tekrar kuzeydouya devam eder ve Hancaz Kyne ular. Buradan tekrar kuzeybatya ynelen snr Akamescit Kynn kuzeybatsndan yeniden kuzeydouya ynelir ve anlurfaMardin karayolunun kuzeyinde Gktepe Kyne ular. Buradan itibaren kuzeybatya ynelen snr, Daetei Kyne ulaarak, gneydouda Karakpr kasabasnn mcavir alan snrna tekrar ulam olur. Belediye snrlar, yukarda belirtilmi olan mcavir alan snrnn evrelemi olduu alana nazaran daha kk bir alan evrelemektedir. Esas olarak bir belediyenin hizmet vermi olduu alann gsteren belediye snr, teden beri beldeye ait saylan btn tarla, ba, bahe, ayr, mera, zeytinlik, palamutluk, otlak gibi yerleri ierir ve imknlar lsnde tepelerden, yollardan veya dier deimeyen yerlerden geirilir20. anlurfa belediyesi snrlarnn yer yer mcavir alan snr ile belediye snrnn akt da grlmektedir. Belediye snr, kuzeyden ve kuzeybatdan mcavir alan snr ile ayn olup, snr ehrin batsnda yer alan Yldz Tepesinin batsndan itibaren mcavir alan snrndan ayrlr. Yldz Tepesine kadar dou istikametinde devam eden belediye snr, buradan gneye uzanr. Mcavir alan snrna paralel olarak bir mddet devam ettikten sonra, Ama Tepesi batsndan gneydou ynelen snr, burada Yenice Kyn iine alr. Kuzeydouya doru anlurfa-Akakale karayolunu keserek devam eden belediye snr, Konuklu Kynn batsndan itibaren kuzeye doru ynelerek anlurfa19 20

Bayndrlk ve skn Bakanl, 1995: 12-13. Acarolu, 2002: 7.

10

11

Mardin karayoluna ular. Bu yolun kuzeyinde Karaolan Mahallesinin batsndan itibaren kuzeybatya ynelerek tekrar mcavir alan snryla kesiir (Harita 2). 1981 ylnda Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan hazrlanan Ky Envanter Etdleri iinde yer alan 1:25.000 lekli ky snr krokileri ve 1988 ylnda DE tarafndan 1:25.000lik topografya haritas paftalar zerine ilenerek hazrlanan ky idari snrlar incelendiinde, yukarda bahsedilen mcavir alan ve belediye snrlar ile baz kesimlerde akrken, baz yerlerde bu snrlar evrelemekte, baz kesimlerde de bu snrlar iinde kald grlmektedir. Ayn zamanda ehrin gneyinde yer alan Yenice Kynn idari snr ile ehrin en gneyinde yer alan Eyypkent Mahallesinin snrlarnn birbirine uymamas ciddi bir eliki olarak ortaya kmaktadr. Yukarda bahsedilen kurumlarca tespit edilen snrlar ayn lekli harita zerine ilendiinde, Yenice Ky idari snrnn kuzey kesimlerinin ehrin gney kesimlerini iine ald grlmektedir. Ancak, yukardaki tarihlerden sonra ky idari snrlarnn gncel halini gsteren bir alma, ileri Bakanl yada dier kurumlar tarafndan da yaplmamtr. Bu nedenle, zellikle Yenice Kynn idar snrnn son hali hakknda bir fikir sahibi olunamamaktadr. Ortaya kan bu durum itibariyle, Yenice Ky idari snrnn kuzey kesimini ehrin en gneyinde yer alan Eyypkent Mahallesinin gney snr olarak kabul etmek durumu ortaya kmaktadr. Bu elikili durum Harita 2de daha ak olarak grlmektedir. C) ARATIRMANIN AMACI anlurfa ehri, corafyac bak asyla yeterince aratrlmamtr. Yaplan almalar arasnda ehrin belli dnemlerine ait yaplm tarihi almalar mevcut bulunmakla beraber, ehrin kuruluu ve gelimesi ile ilgili btncl bir aratrma mevcut deildir. Dier taraftan il apnda yaplan almalar ehrin bahsedilen ynn ortaya koymaktan uzak kalm, ounlukla ilin ekonomik zellikleri ortaya konulmutur. anlurfa ehri, nemli bir tarihi gemie sahip olmak yannda, tarihsel sre ierisinde meydana gelen eitli olaylarda nemli roller de stlenmitir. Bu durum da anlurfa ehrinin gelime evreleriyle ele alnp incelenmesini gerektirmektedir. Kurulmu olduu alann zel konumu itibariyle, tarih boyunca byk bir stratejik neme sahip ehir iin, bir ok medeniyet tarafndan sava verilmitir.

12

Anadolu ve Arap yarmadalarnn kesime blgesinde, nemli su kaynaklarnn ve tarm alanlarnn hemen yaknnda bulunmas, ehrin tarih boyunca nemini srdrmesinde etkili olmutur. Sahip olduu bu stratejik konum nedeniyle ehir bir ok istila ve savalara maruz kalm, zel konumunun getirmi olduu bu olumsuz duruma ramen sit ve sitasyon zellikleri sayesinde gnmze kadar ayakta kalabilmitir. Bu nedenle tarihi boyunca, egemenlii altnda bulunduu medeniyetlerden olumlu veya olumsuz olarak etkilenmi olup, bu etkileim dorultusunda bir geliim gstermitir. Blgede kurulan krallk ve kontluklara bakentlik yapm olan ehir, zaman zaman byk imparatorluklarn garnizon ehri zelliini de tamtr. Yine anlurfa (Ruha) Osmanllar dneminde sancak merkezi ve gnmz Trkiyesinde de il merkezi olarak idari grev stlenmitir. ehir, bu zelliini bulunduu konuma borlu olduu gibi, sahip olduu bu konumun getirmi olduu deiim ve gelimeleri de yaamtr. Bu nedenlerden dolay ehir, tarih ierinde farkl farkl zellikler gstermi, bu zellikler, ehrin mimarisine, yaam biimine, sosyal yapsna, etki alanna kadar pek ok konuda etkili olmutur. anlurfa, ayn zamanda byk dinin mensuplarnn gerek farkl zamanlarda gerekse beraber yaad ve bu dinlerin retileri gereince kutsal saylan bir ehirdir. Bunun yannda bir ok etnik kkenden insan topluluklar, tarihin belli dnemlerinde beraber yaamtr. Bu mozayiin getirmi olduu farkl kltrel zellikler ehrin yapsnda kendini gstermi, ehrin nemini arttrmtr. Bu ynyle uygarlklarn buluma yeri olma zellii de kazanmtr. Gnmzde GAP ile birlikte ehrin ve yakn evresinin nemi byk oranda artmtr. GAPn tamamlanmasyla birlikte, projenin kalbi konumundaki ehir, yakn evresiyle birlikte sahip olduu ekonomik potansiyelini daha fazla harekete geirecek ve lke ekonomisine katklar artacaktr. anlurfa ehrinde yakn zamanlara kadar istihdamda hakim sektr olan tarm, yerini hizmet sektrne brakmaya balam, son yllarda da sanayileme abas ierisine girilmitir. ehirde balayan sanayileme hareketi, doal ve beeri kaynaklarn etkisiyle tarma dayal bir sanayi eklinde belirmi ve gnmzde de bu dorultuda devam etmektedir. ehirde kurulan sanayi tesisleri byk lde

13

ham maddesi tarm rnleri olan tesislerdir. anlurfa Organize Sanayi Blgesinde kurulan tesisler incelendiinde bu durum daha ak olarak ortaya kmaktadr. Denetimi altnda, Harran ve Suru gibi iki verimli ovas bulunan ehir; Virsanehir, Bozova, Siverek, Hilvan ve Ceylanpnar gibi dier ilelerin de tarmsal retiminin pazar durumundadr. Sahip olduu gen nfus sayesinde nemli bir i gc potansiyeline de sahip olan ehir, yakn gelecekte sanayide alma oran ykselmi Trkiye ehirlerinden bir olmaya adaydr. anlurfa, nfus byme hz, ulat nfus bykl ve gstermi olduu ehirsel zellikler nedeniyle bykehir olmaya aday bir ehirdir. Gneydou Anadolu Blgesinin nde gelen ehirlerinden biri olan anlurfa, gemii ok eski tarihlere dayanan ve bir ok uygarla ev sahiplii yapm bir ehirdir. Yaplan arkeolojik almalara gre 11.000 yllk bir gemie sahip olan ehir, Anadolunun en eski yerlemeleri arasnda saylmaktadr. lk yerlemenin Neolitik dnemde balad ehir, gnmze kadar varln korumutur. Btn bu zellikler, anlurfa ehrinin ehir Corafyas asndan incelenmesini gerektirecek bir hakkaniyet kazandrmaktadr. Bu almayla anlurfa ehrinin ilk kurulduu yerin ve bu yerin seiminde rol oynayan faktrlerin tespit edilmesi; tespit edilen bu faktrlerin ehrin kuruluu yerinin tespitinde ne ekilde rol oynad, hangi faktrlerin bu konuda daha nemli rol oynad tespit edilmeye allmtr. Yaplan aratrma gstermitir ki, ehrin kurulu yeri belirlenirken fiziki corafya faktrleri dikkate alnmtr. Bu faktrler arasnda iklim koullaryla yakndan ilikili olarak su durumu, doal bitki rts ve barnmaya ve korunmaya elverili jeolojik/jeomorfolojik ortam koullar nemli rol oynamaktadr. ehir tarihi dnemler boyunca, deiik gelime aamalar gstermitir. Tarihsel sre boyunca yaanan doal ve beeri olaylar ehri olumlu veya olumsuz ynde etkilemitir. Yaanan bu olaylarn hangilerinin gelime zerinde olumlu rol oynad, hangilerinin olumsuz rol oynad ve bunun sonucunda ortaya kan durumlar belirlenmeye allmtr. Ayrca bu almayla ehrin tarih boyunca kazanm olduu ehirsel fonksiyonlar ve bu fonksiyonlarn ehri hangi ynden etkiledii sorularna cevap aranmak amalanmtr.

14

zetlenecek olursa, ehrin

kuruluunun ve gnmze kadar olan sre

ierisinde gstermi olduu gelime aamalarnn ve yukarda ksmen bahsedilen artlarn bu gelime aamalar zerindeki rollerinin corafi prensipler ierisinde incelenmesi bu tezin ana amalarn oluturmaktadr. D) ARATIRMA YNTEM VE VER KAYNAKLARI Corafya aratrmalarnda kullanlan en nemli yntemlerden biri gzlemdir. Corafyann laboratuvar olan araziden bu yntemle elde edilen veriler byk nem tamaktadr. Fakat gzlem ynteminin uygulanmasndan nce yaplmas gereken bir takm almalarn da bulunduu muhakkaktr. Bu amala gerekli n almalarn yaplmas gerekir. Yaplmas gereken n almalarn banda aratrma sahas ile ilgili gerekli veri ve kaynaklarn temini gelmektedir. Bu nedenle aratrmamza balamadan nce konumuzla ilgili gerek corafi ve gerekse aratrmalarmzda yardmc olabilecek dier bilim dallarnda yazlm eserlerin ktphaneler ve internet zerinden taramas yaplmtr. Bylece aratrmalarda yararlanlacak eserler ve bulunabilecekleri yerler tespit edilerek, bibliyografik liste oluturulmu, daha sonra da tespit edilen bu kaynak eserler toplanmtr. Literatr iin zellikle Ankarada bulunan Milli Ktphane, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, YK Ktphanesi, niversite ile dier kurum ve kurulu ktphanelerinden faydalanlmtr. Ayrca aratrmamz iin nemli bir kaynak olan salnamelere de stanbuldaki T.C Babakanlk Devlet Arivlerinde ulalmtr. Aratrmalarda kullanlacak dier kaynaklar arasnda istatistik veriler de nemli bir yer igal etmektedir. Bu veriler arasnda demografik, meteorolojik ve ekonomik istatistikler saylabilir. Bu veriler, bata Devlet statistik Enstits(D..E) ve Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl olmak zere eitli kurum ve kurulardan salanmtr. Devlet statistik Enstitsnden farkl saym tarihlerine gre anlurfa ehrinin ve ilgili dier yerlerin nfus miktarlar, nfusun ya ve cinsiyet yaps, eitim durumu, mahalle nfuslar, i yeri saylar ve eitli ekonomik istatistikler elde edilmitir. Bylece bu veriler sayesinde aratrma alannn dnemlere gre nfus deiimi ortaya koyulabilmi, nfusun demografik ve ekonomik zellikleri belirlenebilmitir. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnden de ehir merkezi ve yakn evresinde bulunan meteoroloji

15

istasyonlarna ait meteorolojik veriler temin edilmitir. anlurfa ile ilgili yazlm corafi eser says yok denecek kadar azdr. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde hazrlanan anlurfa ehri adl bir yksek lisans tezi ve birka lisans tezi dnda herhangi bir corafi eser mevcut deildir. Fakat konumuzun ilenii srasnda byk yardmlar olan eitli konularda yazlm corafi kitap ve makaleler mevcuttur. Bunlar genel konularda yazlm olup, ounlukla Trkiye geneli ya da blge genelini ilgilendiren eserlerdir. Corafya aratrmalarnda bir dier nemli ve temel kaynak haritalardr. Bu nedenle konumuzla ilgili haritalarn iziminde yaralanlacak temel haritalarn temin edilmesi amacyla bata Harita Genel Komutanl olmak zere, Ky Hizmetleri Genel Mdrl ve Maden Tetkik ve Aratrma Enstits, anlurfa Belediyesi ve ller Bankas ile dier kurum ve kurulularn hazrlam olduklar eitli konulardaki harita ve planlara ulalmtr. anlurfa ve yakn evresini gsteren, Harita Genel Komutanl tarafndan hazrlanm 1:25000 lekli toporafya haritalarnn N 41-d2, N 41-d3, N 41-c1, N 41-c4, N 41-c2 ve N 41-c3 paftalar temel haritalarn iziminde, alann topografik ve hidrolojik zelliklerini ortaya koyulmasnda nemli faydalar salamtr. Ky Hizmetleri Genel Mdrlnce hazrlanan Ky Envanter Etdlerinde yer alan 1:25000 lekli ky snr krokileri sayesinde ehrin evresindeki kylerle olan snrlar tespit edilmitir. M.T.A Enstits tarafndan hazrlanan 1:50.000 lekli Urfa li Snrlarn Kapsayan evrenin Jeoloji Haritasnn sahamzla ilgili 4 paftas, sahann jeoloji haritasnn izilmesinde ve jeolojik zelliklerin belirlenmesinde katk salamtr. anlurfa ehrinin gelime aamalarnn ve ehirsel fonksiyonlarn gsterilmesi iin gerekli olan halihazr haritalarn temin edilmesi byk nem tamaktadr. Fakat bu konuda en byk yardmn grlecei umulan anlurfa Belediyesinde ehrin halihazr haritalar bulunamamtr. Belediyeden sadece mcavir alan ve belediye snrlarn gsteren 1:25.000 lekli bir harita ve mahalle snrlarn gsteren 1:5.000 lekli bir plan temin edilebilmitir. ller Bankas tarafndan 1988 ylnda hazrlanan 1:5.000 lekli anlurfa ehri halihazr haritas, ehrin o dnemdeki yayl alann gstermesi bakmndan ehrin geliim aamalarnn harita zerinde gsterilmesinde yardmc olmutur. anlurfa Valiliince 2002 ylnda hazrlanan 1:8.400 lekli anlurfa Kent Pln ehrin bu

16

tarihteki yayl alann gstermesi, bu haritann temel harita olarak kullanlmas sayesinde, ehrin fonksiyon alanlarnn ve mahalle snrlarnn gsterimi mmkn olabilmitir. Temin edilen plan ve haritalar, Paint Shop Pro 4.0-6.0, Photoshop 7.0 ve ksmen de ArcView 8.3 programlar kullanlarak amaca uygun yeni haritalar hazrlanmtr. l Salk Mdrlnden temin edilen Ev Tespit Fileri (ETF) ve dier veriler nda salk alanlarnn ehirdeki dal, salk ocaklarnn hizmet alanlarnn gsterimi yaplabilmitir. Ayrca ETFlerden mahalle baznda demografik bir takm veriler de elde edilmitir. l Milli Eitim Mdrl kaytlar, ehirde eitim alanlarnn daln ve ilkretim okullar ile genel liselerin hizmet alanlarn gsteren haritalarn hazrlanmasna temel tekil etmitir. Yukarda bahsedilen haritalar dnda alma esnasnda byk yarar salayan dier haritalara da eriilmitir. Bunlar eski dnemlere ait genellikle blge ile ilgili yaplm yabanc almalarda yer alan(eitli makale ve seyahatnamelerde) ehrin o gnk durumunu gsteren kroki ve haritalardr. Dier taraftan anlurfa Valilii, Belediye Bakanl, l Milli Eitim Mdrl, Sanayi ve Ticaret l Mdrl, l Turizm Mdrl, l Salk Mdrl, l Kltr Mdrl, anlurfa Ticaret ve Sanayi Odas Bakanl ve Esnaf ve Sanatkrlar Odas Bakanl gibi kurum ve kurululardan, ehirle ilgili baka veri ve dokmanlar da elde edilmitir. Son anlan iki kurulutan ehirde bulunan sanayi tesislerinin says, kurulduklar yerler, alan ii says ve tesis edilme tarihleri; esnaf odalar ve bu odalara kaytl iyerleri says tespit edilmitir. Bunlara ek olarak anlurfa Valilii zel dare Mdrl bnyesinde kurulmu olan ve anlurfa ile ilgili nemli yerel almalara katkda bulunan anlurfa Kltr, Eitim, Sanat ve Aratrma Vakf ile temasa geilmi, bir ok yerel aratrmac tarafndan hazrlanm kaynaklar gzden geirilmitir. Veri kaynaklar iinde corafya dndaki bilim alanlar tarafndan hazrlanan eserlerin de ayr bir yeri vardr. almamzda anlurfa ehrinin tarihsel sre iinde geirmi olduu dnemler, o dnemlerde meydana gelen ekonomik ve sosyal olaylar ele alndndan, zellikle tarih ve arkeoloji alannda yazlan eserler, dikkatle incelenmitir. Tarih alannda yazlan ve aratrmalarmzda nemli bilgiler edinmemizi salayan eserler arasnda, I. Demirkentin, Urfa Hal Kontluu I (1098-

17

1112)

Urfa Hal Kontluu II (1118-1146),

F.Iltann Urfa Blgesi Tarihi,

A.Karakan Urfada Medreseler ve Eitim, S.K.Rossun Roman Edessa, R.Duvalin Histori deEdesse ve A.N. Turann hazrlam olduu 16. Yzylda Ruha(Urfa) Sanca adl doktora tezi burada zikredilebilir. Arkeoloji ve Sanat Tarihi alannda yazlan eserler arasnda, J.B.Segalin Edessa-The Blessed City, J.H.W. Drijwersin The Cults and Beliefs at Edessa, M.Ayatan Peygamberler ehri Urfa, B.elik tarafndan hazrlanan anlurfa Kent Merkezinde anak mleksiz Bir Neolitik Yerleim: Yeni Mahalle konulu yksek lisans tezi ve Y.Albayrakn Antik ada Edessa adl yksek lisans tezi gibi bir takm eserler de nemli katklar salamtr. anlurfa ile ilgili vekayinamelerden de yararlanlmtr. Gregory EbulFaracn Ebul-Farac Tarihi, Urfal Mateosun Urfal Mateos Vekayinamesi ve Papaz Grigorun Zeyli, Mar Yeuann Diyarbakr ve Urfann Felaket Yllar adl vekayinameleri bu balamda dnlmesi gereken kayda deer eserler arasndadr. eitli tarihlerde yazlm bu vekayinameler, ehrin o gnk durumu ve dnemin doal ve beeri olaylar hakknda bilgiler iermektedir. Farkl tarihlerde Ortadou Blgesini gezen baz seyyahlarn yazm olduklar seyahatnamelerde de anlurfa ehri ile nemli bilgilere ulamak mmkn olmutur. Bunlar arasnda Evliya elebinin Seyahatnamesi, Buckinghamn Travels at Mesopotamia, C.Chesneyin The Expedition For The Survey Of The Rivers Euphrates And Tigris, Strabonun The Geography Of Strabo, A.Gabrielin Voyoges Archologiques Dans La Turquie Orientale, W.F.Ainsworthun Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia ve V. Cuinetnin, La Turquie dAsie adl seyahatnameleri saylabilir. Corafya aratrmalarnda kullanlan temel verilerinden bir blm de gzlemlere dayanr. Bu nedenle aratrma sresince farkl tarihlerde ve anlurfa ehrinin farkl mekanlarnda geni apl gzlemlerde de bulunulmutur. Bu sayede kaytlara gememi bir takm bilgiler, arazi gzlemleri, yz yze grmeler, envanter almalaryla tarafmzdan tespit edilmitir. Bu gzlemlerden en nemlileri arasnda ehrin oturduu yerin fiziki yaps ve ehrin gelime aamalar ve fonksiyon alanlar iin yaplanlar yer almaktadr. Bu sayede, ehrin kurulu yeri zellikleri ile ilgili bilgilerin elde edilmesinin yannda, ehrin tarihsel geliim aamalarnn tespiti

18

ynnden nemli olan yap ve yerleim birimlerinin tarihlendirilmesi, ehir ii arazi kullanm ya da fonksiyon alanlarnn belirlenmesi mmkn olmutur. ehrin deiik tarihlerdeki yayl alanlarnn harita zerinde gsteriminde farkl tarihlerde izilmi plan ve haritalar, ekilmi hava fotoraflar byk nem tamaktadr. Ancak anlurfa iin ller Bankasndan elde edilen 1988 ylna ait halihazr haritadan baka herhangi bir haritann elde edilememesi, ehrin adm adm gezilerek bir tarihlendirme abas iine girilmesine yol amtr. ehirde bulunan kale, han, hamam, dini yap(cami, kilise) okul, kpr gibi yaplar ya da kalntlar esas alnarak, ina edildikleri tarihler ve bulunduklar yerler tespit edilmi ve ehir pln zerine bunlarn lokalizasyonlar yaplmtr. ehrin sahip olduu fonksiyonlar ve fonksiyon alanlar da ehir plan zerine ilenmitir. ehir ierisinde farkl kullanm alanlarn oluturan ticaret, ulam, sanayi, kltr, salk, ynetim, eitim, konut alanlar, turistik/elence/dinlence/spor alanlar fonksiyon alanlar haritasn oluturmak zere ehir plan zerine ilenmitir. Ayrca i yeri baznda ayrntl saptamalarda da bulunulmutur. Bunun iin ehrin merkezi i alanndaki iyerleri tek tek i kollarna gre gruplandrlarak 1:2.000 lekli halihazr harita zerine kaydedilmi, belediye kaytlarnda dahi olmayan i yeri bilgileri elde edilmitir. zellikle ehrin eski yerleim ksmnn sokaklar, konutlar ve bu konutlar arasnda yer alan tarihi neme sahip han, hamam, cami ve kilise gibi yaplar incelenerek, yerleme yaps tespit edilmitir. Bu almalar esnasnda, valilike hazrlanan harita zerinde bulunmayan ve yaplan aratrma gezisi esnasnda varl tespit edilen yerleme alanlar ve eitli resmi binalar harita zerine ilenerek bu harita gncelletirilmitir. Elde edilen veri ve kaynaklarn, yaplan gezi ve gzlemlerle birlikte analiz edilmesi aamasnda nemli bir yarar salamas ynnden, ehir iinde ve ehre hakim noktalardan fotoraf ve slaytlar ekilmek suretiyle grsel belgeleme ii de gerekletirilmitir. Alan almasnn gerek ncesinde ve gerekse sonrasnda, daha nceki dnemde toplanan kaynak eserler okunmu ve fileme yntemiyle gerekli yerler not edilmitir. Yabanc dilde yazlm olan eserlerin gerekli blmleri Trkeye tercme edilmitir. Bunun yannda Osmanlca yazlm olan salnameler gnmz Trkesine evrilmitir. Bu okumalar sayesinde aratrma konusu hakknda nemli bilgilere

19

ulalmtr. Bu bilgiler alan almas srasnda ve elde edilen dokman ve verilerin deerlendirilmesi aamasnda nemli yararlar salamtr. Bylece konuya daha salkl eilme imkan domutur. Yukarda bahsedilen bibliyografik tarama, kaynak eserlerin toplanmas ve yaplan alan almasndan sonra, aratrmann ve verilerin dier bir nemli

safhas olan deerlendirme safhasna geilmitir. Bu safhada, konu ile ilgili toplanan corafi eserler, dier bilim dallarnda yazlm eserler, istatistik veriler ve alan almas sonucunda elde edilen veriler analiz edilmitir. Bu deerlendirmeler, corafyann temel ilkeleri olan dalm, balant ve neden-sonu ilkeleri nda yaplmtr. Tme varm ve tmden gelim gibi akl yrtme yntemleri kullanlmtr. Yine elde edilen verilerin karlatrma yntemi kullanlarak deerlendirilmesiyle, ehrin sahip olduu baz zelliklerin il, blge ve lke iindeki konumu ortaya konmaya allmtr. Doal ortam ile beeri faaliyetler arasndaki etkileim, beeri faaliyetlerin kendi aralarndaki etkileimi ve bunun sonucunda ortaya kan durum, neden ve sonu ilikisi kurularak ortaya konulmutur. Bu ilke ve yntemler kullanlarak ehrin gerek gemite ve gerekse gnmzde sahip olduu zellikler ortaya konmutur. Elde edilen veriler nda, ehrin ilk kurulduu yer ve ehrin kurulu yeri zerinde rol oynayan doal faktrler, daha nce hazrlanm olan haritalar da gz nnde bulundurularak tespit edilmitir. Bu aamada arkeolojik veriler ve arkeologlarla yaplan birebir grmeler de byk fayda salamtr. Daha sonra ehrin tarihsel sre iindeki gelime dnemleri ve bunun zerinde rol oynayan faktrler tespit edilmitir. Gelime dnemlerinin ve ehrin yayl alanlarn tespitinde yaplan alan almas byk fayda salamtr. Bunun yannda konu ile ilgili eitli dnemlere ait bilgiler ieren kitap, makale, bildiri, seyahatname ve vekayinameler gibi eserlerden byk lde yararlanlarak dnemlere gre ehrin geliim durumu ve bunun zerinde rol oynayan doal, siyasi ve ekonomik faktrler ortaya konmutur. Alan almasyla yaplan tarihlendirme ilemlerinin sonular harita zerine ilenmitir. Mevcut kaynaklarda baz dnemlere ait harita, pln veya krokiler bulunmamas nedeniyle o dnemlere ait, ehrin yaklak olarak yayl alanlar alan almas srasnda yaplan tarihlendirmeler yardmyla ortaya konmutur. Ayrca ehrin eitli dnemlerine ait elde edilen plnlar da bilgisayar ortamnda st ste

20

bindirilerek ehrin dnemlere gre yayl alanlar haritalanmtr. Eldeki istatistiksel veriler nda dnemlere ait eitli grafik ve tablolar izilerek, o dnemlere ait beeri ve ekonomik zellikler ortaya konmutur. Yine bu veriler sayesinde, ehrin mahallelere gre beeri ve ekonomik zellikleri (dnemlere gre) harita zerinde dal yaplarak gsterilmitir. Daha sonra ehrin sahip olduu fonksiyonlar ve bu fonksiyon alanlar yaplan deerlendirmeler sonucunda orta kmtr. Deerlendirme aamasndan sonra tezin yazm aamasna geilmitir. Yaplan deerlendirmeler sonucunda elde edilen sonular tez yazm kurallar erevesinde yazya aktarlmtr. Corafi aratrmalarda; yaplan almalarla elde edilen sonularn, varsa tespit edilen sorunlarn ve bu sorunlarn ortadan kaldrlmasna ynelik nerilerin ortaya konmas byk nem tar. Bu ayn zamanda uygulamal corafyann temel konusunu oluturmaktadr. Bu nedenle, gerek elde bulunan yazl eserler ve gerekse yaplan alan almas sonucunda elde edilen verilerin deerlendirilmesiyle ortaya kan sonular, ehirsel sorunlar ve bu sorunlarn giderilmesine ynelik plnlama ile ilgili neriler tezin sonu ve neriler ksmnda belirtilmitir.

21

II. ANLIURFANIN KURULUU ve KURULUUNA ETK EDEN ETMENLERA) ANLIURFANIN KURULUU lk insan dnyaya geldiinde kendini koruma, yiyecek ve giyecek temini gibi bir ok konularda zorluklarla kar karya kalmtr. Henz bir meskene sahip olmayan, avlanmak iin gerekli aletleri yapacak ve kendisini souktan koruyacak giyecekleri yapacak bilgi birikimine sahip olmayan insanlarn bu zellikleri gz nnde tutulduunda, ilk insanlarn dnyaya geldii yerin insanlarn giyeceksiz olarak yaayabilecei scak bir kuak olmas gerektii gerei ortaya kmaktadr. Zamanla insanlar, hayatlarn daha zor artlar altnda geirebilecek bilgi birikimine sahip olduka bu scak kuaktan ayrlarak evreye yaylmlardr. Paleolitik insan topluluklarnn hayatlarn devam ettirebilmek iin yaygn olarak avclk, toplayclk ve balklk zerine temellendirilmi bir gebe yaama sahip olduklar bilinmektedir. Onlarn eitli ihtiyalar olmas dolaysyle aile gruplar, klanlar ve kabileler iin ok saydaki mevsimlik yaam alanlarnda birlikte yaama cazip hale gelmitir. Bu alanlar, yl boyunca temiz su kaynaklarna sahip, balk avlanabilecek nehirlere veya bataklklara yakn ve arazinin salam yksek kesimlerinde yer almlardr. Avc ve toplayc gebe insanlarn eitli ihtiyalarn giderebilmeleri iin, tarm yapabilecekleri ve hayvanlarn besleyebilecekleri uygun iklim ve toprak artlarnn hakim olduu ortamlarda yaamalar gerekmekteydi. Ayrca tarmsal retimi salamak iin bol su kaynaklarna ihtiya duyulmaktayd. Bu ihtiyalar bundan 15000 yl nce Mezolitik dnemde ortaya kmtr. Bu dnem bitki ve hayvanlarn kltre alnd ya da evcilletirildii ilk dnemdir21. Ziraat faaliyetleri buralarda hzla gelimi, insanlar arasnda i blm meydana gelmi, eitli tekilatlar kurulmu ve insanlar ilk defa bir yerde uzun sreyle yerleik olarak yaamaya balam ve bylece ilk byk uygarlklarn temelleri atlmtr22. M.. 5500 veya daha nce tarmla uraan topluluklarn yaad ilk ky yerlemeleri Gneybat Asyada kurulmutur. Bunu takip eden 1500 yl boyunca bu yaam ekli tepelerden ve dier yksek yerlerden Ortadounun nehir vadilerine21 22

Northam, 1979:31. Gney, 1995:15.

22

yaylmtr. Bu dnemde kzn ift srmede kullanlmas, sulama sistemleri kurularak yeni rnlerin yetitirilmesi gibi teknolojik bir takm gelimeler olmutur. M.. 3000 yllarnda Frat ve Dicle nehirleri arasnda bulunan baz kyler bym ve fonksiyonlar deimitir. Tamamiyle ehir zelliini kazanan ilk yerlemeler, M.. 3000-2500 yllar arasnda Frat ve Dicle nehirlerinin vadilerinde ortaya kmtr23. Dnyadaki ilk ehir yerlemelerinin rnekleri Mezopotamyann Verimli Hilalinde ortaya kmtr ve buradan Nil Vadisi (Msr), ndus Vadisi (Hindistan), Hwang Ho Vadisi (in) ve Orta Amerikaya yaylmtr. Nil Vadisinin aa kesimlerinde kurulan yerlemeler, M..3500-4000 yllarna tarihlenirken, ndus Vadisinin yukar kesimlerinde ilk yerlemeler M.. 3300 yllarnda kurulmu ve nihayet indeki Hwang Ho nehrine pek de uzak olmayan Wei Vadisindeki ehir zelliindeki yerlemelere M..2250 yllarnda rastlanlmtr24. Anadoluda insan topluluklarnn varl ok eski tarihlere uzanmaktadr. Anadoluya ilk gelen insanlar, tamamiyle doal barnaklarda hayatlarn srdrmlerdir. Yaplan prehistorik kazlar, Anadoludaki ilk insan izlerine baz blgelerde gnmzden 50-60 bin yl, bazlarnda 100-150 bin yl (Karain maaralar), hatta baz blgelerdeyse, rnein Yarmburgaz maarasnda, 400 bin yl ncesine dayandn ima etmektedir. Hatta son yllarda yaplan aratrmalarla, bu tarih gnmzden 900 bin yl ncesine kadar geri ekilmitir. Konyann Akehir ilesinde yer alan Dursunlu siti, Anadolunun en eski yerlemesidir.25 anlurfa ehrinin kuruluu ile ilgili gerek tarihiler gerekse dier bilim insanlar tarafndan ortaya atlan pek ok gr bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm da rivayetlere dayanmaktadr. nl tarihi Gregory Abl-Farac ya da dier adyla Bar Hebraeusun vermi olduu bilgilere gre, Hz. Ademin dnyaya geliinden sonra hkm sren Hanokh ya da Enoch, insanlara ehirler kurmasn retti ve onun devrinde 180 ehir kurulmu olup, bunlarn biri ve en k Urhaidir. Hanokh veya Enoch ismi Sryanice bir kelime olan Noh veya Noahdan tremi olup, Nuh peygambere verilen addr. Tufan onun zamannda olmutur ve bu ehirler tufandan sonra kurulmutur. Yine Ebl-Faraca gre, tufandan sonra Babilde hkm sren byk avc Nemrud, ehir ina etmi olup, bunlar Arach, teki isimleriyle Erech23 24

Johnson, 1972: 2-3. Northam, 1979: 34. 25 Takran ile zel grme notlar.

23

ya da Erekh (Urhay ya da Edessa), Akhar ya da Akkad (Nisibis) ve Kalya ya da Calach (Satik ya da Seleucin)dr26. Drdnc yzylda yaayan Sryani Aziz Efraim(Ephrem) Kitab- Mukaddese dayanarak Nemrudun Orhay adyla bilinen Erekhde yaadn ileri srmtr. Aziz sidoros, Nemrudun Babilden g ettikten sonra, Edessay kurduunu ve daha ncesinde de Erekh diye bilinen bir ehirde yaadn ileri srmektedir. Kitab- Mukaddeste ad geen Nemrud bir ehir kurucusu olarak anlmaktayd27. Kitab- Mukaddeste Nemrudun hkmdarlnn balangcnn Erekhte olduu bildirilmektedir28. Gerek Musevi, gerek Hristiyanlk ve gerekse slamiyet inancna gre birbirlerine dman olan Hz. brahim ve Nemrudun adlar hep birlikte anlmaktadr. Kitab- Mukaddeste, Nemrudun ehirler kuran ve kurduu bu ehirler arasnda Erekh adl bir ehir bulunan bir hkmdar olarak anlmas dolaysyla Hz brahiminde bu ehir veya yaknnda yaad ihtimalini ortaya karmaktadr. Ayrca, Erekh ile zdeletirilen Edessann yaknnda nemli bir putperest merkez olan Harrann bulunmas, Hristiyan din adamlarn bu dnceye sevk etmi olmaldr. Kitab- Mukaddeste yer alan bu bilgiler nda Urhay ya da Orhainin Erekh olduuna inanlmas, ehrin Hristiyanlardan nceki yerleimcileri olan Museviler tarafndan da kabul grdnden, bu inan zamanla Musevilerden Hristiyanlara onlardan da Mslmanlara geerek kabul grmtr. anlurfa ehrinde bulunan Balkl Gln Hristiyanlar tarafndan da kutsal kabul edilmesi bu inann halk arasnda gnmze kadar gelmesine sebep olmutur. Ancak bu gr savunulamaz, nk Erekhin (Uruk) Gneydou Mezopotamyada, yani Orhaydan be yz milden fazla bir uzaklkta bulunduunu biliyoruz. Onun, iinde bulunduu eyalet olan Osrhoenenin ikincil bir biimi olmas da muhtemel deildir. Bilginler Orhay, Kallirhoenin yani gzel akar (su) ehrinin bozulmu biimi olarak veya Samice wrh(su), Arapa wariha(sular bol), kknden tremi bir isim olarak kabul etmektedirler. ehrin adn sadece Seleukoslar dneminde alm olduunu varsaydndan tr bu kuramlara ihtiyatla yaklalmaldr29.

26 27

Abl-Farac, 1999 a: 69-73; Hayes, 2002: 21; Duval, 1975: 20. Segal, 2002: 29. 28 Kitab- muaddes, Tekvin: 10/10 29 Segal, a.g.e.: 31.

24

anlurfa ehri ile ilgili olarak yazlan bir ok eserde30 ehrin dier bir eski ismi de Ur ya daUr-l Keldaniyyin yani Keldanilerin Urudur. Oysa Ur ehri bugnk Irak snrlar iinde Babil blgesinde yer alan eski bir yerlemedir. Eski Mezopotamyada Uru veya Ur-a adn tayan baka ehirler vard. Bunlardan biri Ugarit arivlerinde Hititlere tbi bir ehir olarak grnmektedir. Dieri ak olarak kuzeydou Mezopotamyada bulunmaktayd. Bir Byk Ur ve bir de Kk Ur dan sz edildiini okuyoruz. Onlarn bizim Orhaymzla ayn ehir olmalar pek muhtemel deildir. Sryani Mihail tarafndan zikredildiine gre, Basil yle demektedir: Tufandan sonra, Nuh zamannda Kral Nemrud... Orhay kurdu. Ona Ur yani ehir adn verdi ve Keldanilerin orada yaamasndan tr ona hay kelimesini ekledi. Bylece nasl ki Uralem(Kuds) alemin yaad ehir anlamna gelmekteyse, o da Keldanilerin ehri anlamna gelmektedir. Metropolit Basilin de farkettii gibi Ur kelimesi ehir kavramndan fazla bir anlama gelmemi olabilir. Aziz Efraim ve dierlerinin Orhay Erekhle zdeletirmelerindeki isteklilik daha ziyade kelimenin Urh veya Urk olmu olabilecei fikrini telkin etmektedir31. Yine E. Ungerdan naklen M. Ayatan32 bildirdiine gre ehre Uru ad da verilmekte ve bu ehrin Harran ovasnda bulunduu belirtilmektedir. M. . III. bin ylda nemli bir ekonomik ve siyasi merkez olan Eblann ivi yazs metinlerinde Harran yer almasna karlk, Urhay ya da Orhai adna rastlanmamaktadr. Bu metinlerde ad geen Ursu aslnda ynetimin bakenti olan Ursaum olup, Gaziantep dolaylarnda yer almaktadr33. ivi yaztlarndan iyi bilinen Uru ehri hemen hemen kesinlikle Fratn dousunda deil batsnda bulunmaktadr34. ehrin ne zaman ve kimler tarafndan kurulduuna dair bilgiler veren tarihilerden biri de Urfal Mateostur. Kendisi de bir Ermeni olan Mateos, ehrin Ermeni kral Tigran35 tarafndan kurulduunu ne srmektedir. Ancak bu grn doru olduu kabul edilemez. nk gnmze kadar yaplan aratrmalar sonucunda bu konuda en kk bir ipucuna bile rastlanlamamtr. Ayrca Ermeni30 31

Halep ve Ruha salnameleri; emsettin Sami, Kamus-l Alam; anlurfa l Yllklar v.b. Segal, 2002: 32. 32 Ayata, 1988: 6. 33 Hauptmann, 2002: 26. 34 Segal, a.g.e.: 34. 35 Urfal Mateos, 2000: 1.

25

hkmdar Dikran (Tigranes)n Osrhoene Krall henz kurulmadan nce M..89 ylndan itibaren 20 yl sren hakimiyeti36 dnda eski dnemlerde Ermenilerin hakimiyeti ile ilgili herhangi bir veriye rastlanlmamaktadr. Bu nedenle de Mateosun ehrin Dikran tarafndan kurulmu olduuna dair iddias gerekleri yanstmamaktadr. Eer Mateosun kastettii Dikran, yukarda bahsedilen Dikran ise, zaten o dnemde ehir mevcuttu. Nitekim Mateosun Vekyinamesine notlar yazan E. Dulaurierin grleri37 de bunu desteklemektedir. anlurfa ehrinin bulunduu alan ve evresi, tarih boyunca nemli yerlemelere sahne olmu bir blgedir. Tarihin eski dnemlerinden gnmze kadar tarih sahnesinde yer alan bir ok medeniyetlerin kalntlarnn bu blgede bulunmas, aratrma sahamz ve evresinin Anadolunun yerleme tarihinde nemli bir yere sahip olduunu ortaya koymaktadr. anlurfa ilinde gerek yerli gerekse yabanc bilim insanlar tarafndan yaplan arkeolojik kazlar sonucunda ok sayda eski yerleim yerleri ortaya karlmtr. anlurfa blgesi tarihncesi aratrmalar, Gautierin 1894 ylnda Birecik ilesinin Surtepe ve Yelvez arasndaki blgede bulduu Paleolitik aa ait (Yontma Ta Devri: M.. 600.000-10.000) bir el baltas ile balar38. Bozova ilesinin Gller mevkiinde yer alan Biris Mezarl ve St Tarlasnda yaplan almalar sonucunda Paleolitik devrinin sonlarna ait olduu tahmin edilen malzemeler bulunmutur39. Arkeolojik kazlardan elde edilen buluntular, ehir merkezindeki Balklgl civarnn gnmzden 11.000 yl nce Neolitik a insanlar tarafndan iskn edildiini kantlamtr40. Arkeolog elik tarafndan 1997 ylnda Halilrrahman Glnn kuzeyinde yaplan arkeolojik almalarda Erken Neolitik aa ait bir tabaka tespit edilmitir. Kaz almalar ile elde edilen malzemelerin Nevali ori buluntularyla karlatrlmas sonucunda imdiye kadar ortaya karlmam olan Erken Neolitik aa ait eski yerleim yerinin varln ortaya koymaktadr. Fakat bu eski yerleim yeri bugnk ehirsel yerleim alann altnda kalmtr41.36 37

Segal, 2002: 39. Bkz. Urfal Mateos, 2000:1, dipnot 3. 38 Krkolu, 2002 a: 95. 39 Krkolu, a.g.m.: 95, 96. 40 Krkolu, a.g.m.: 11. 41 elik, 2000: 5.

26

Her ne kadar arkeolojik aratrmalar sonucu varl tespit edilen ve gnmzde Yeni Mahalle snrlar iinde bulunmas nedeniyle ayn isimle anlan bu yerleme, anlurfa ehrinin en eski yerleim yeri olarak grnmekte ise de, bu alanda Paleolitik dnem insanlarnn yaad, evrede bulunan akmak ta ve yontma ta aletlerden anlalmaktadr. klim artlarnn dzelmesi, zamanla elde edilen beceriler neticesinde, insanlar evrede bulunan kalker gibi mesken yapmna uygun malzemeleri de kullanarak meskenler ina etmilerdir. Buras, aslnda gnmz anlurfa ehrinin ilk ekirdeini oluturan Neolitik yerleme olmaldr. B) ANLIURFANIN KURULUUNA ETK EDEN ETMENLER nsanolu yaamn devam ettirmek iin, tarih boyunca elverili artlara sahip olan yerleri tercih etmitir. Bu tercihler her zaman doal artlarn etkisi altnda kalmtr. Yeryznde kurulan ilk yerlemeler incelendiinde bu durum daha net olarak ortaya kmaktadr. Henz srekli bir yerlemenin grlmedii tarih ncesi dnemlerde insanolu gebe bir yaam srmekteydi. Bunun temelinde de esas ekonomik faaliyeti olan avclk ve toplayclk yatmaktayd. Geimini temin etmek iin avlanabilecei ve yiyebilecei bitkileri toplayabilecei yerlere doru her zaman hareket halinde bulunmaktayd. Bu nedenle de srekli kalabilecekleri yerlemeler ina etmemiler, aa kovuklar ve maaralar gibi doal barnaklarda yaamlarn srdrmlerdir. Neolitik Dnemden itibaren insanlar yerleik hayata gemilerdir. Bu dnemde insanlar avclk ve toplaycln yannda bitki tohumlarn ekmeye ve baz hayvanlar evcilletirmeye balamlardr. Bu da ancak elverili doal artlarn olduu yerlerde grlmtr. Bu sahalarda fiziki evre, zellikle tarm yapabilecekleri ve hayvanlarn besleyebilecekleri uygun iklim artlar ve verimli topraklar byk nem kazanmaktayd. Ayrca bol su kaynaklarnn varl, insan yaam ve tarmsal faaliyetleri desteklemesi bakmndan nem tamaktayd42. Aratrma alanmz olan anlurfa ehrinin yerleme tarihi yukarda da belirtildii gibi gnmzden 11000 yl ncesine kadar dayanmaktadr. Yaplan arkeolojik almalar sonucunda ilk srekli yerlemenin Neolitik Dnemde balad ortaya kmtr. Bu dnemin temel zellii Neolitik Devrim olarak adlandrlan,42

Northam, 1979:32.

27

insanlarn yerleik hayata gemesi, eitli bitki tohumlarn ekerek onlar kltre almalar ve baz hayvanlar evcilletirmeleridir. Bu dnemde yerlemelerin situasyonunda fiziki evre artlar temel etken olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle anlurfa ehrinin bulunduu alanda kurulan ilk yerlemenin yer seiminde temel etkenler yine fiziki evre artlar olarak kendisini gstermektedir. Dolaysyla bu yerlemenin kuruluunda siyasi etkenler, nemli yollara ve maden kaynaklarna yakn olmak ya da savunma amal bir karakol ehrinin kurulmas gibi beeri faktrlerin etkisi yoktur. Bu konudaki tek beeri etken olarak insanlarn sosyal bir varlk olarak toplu yaama ihtiyac karmza kmaktadr. Bu durum, temelde gvenlik ile ilgili bir olgu olmakla birlikte, insanlarn eitli ihtiyalar iin birbirine muhta olmas, akrabalk, yardmlama ve dayanma gibi ihtiyalardan ileri gelmektedir. Eski anlurfa ehrinin kurulu yerinin seiminde eitli etmenlerin rol olduunu kabul etmekle birlikte, bylesine kurak bir blgede yaamsal neme sahip suya ulaabilmenin en nde gelen etmen olduu dnlebilir. 1. Su Durumu Yeryznde canl hayatnn devam iin gerekli olan en nemli etmenlerden biri de sudur. Suyun olmad bir yerde kayda deer bir canl yaam alanndan sz etmek de mmkn deildir. Gerek bitki ve hayvan, gerekse insan yaam iin suyun nemi yadsnamaz bir gerek olduuna gre, suyun bulunduu yerlerde bitki, hayvan ve insanlarn toplanmas ve younlamas da son derece doal bir sonutur. Dnya tarihi boyunca yerlemelerin sit artlar incelenecek olursa, suyun bu konuda ne denli nemli bir rol oynad aka grlecektir. lk gebe kabilelerden en modern topluluklara kadar hemen her topluluk akarsu kylarna ya da yer alt suyunun yzeye kt su kaynaklarna yakn yerlere yerlemilerdir. nsanolunun sudan yararlanmas, ilk olarak ime suyu ihtiyacn gidermek iin su temin etmekle balamtr. Daha sonra yerleik hayata geilmesiyle, evcilletirmi olduu hayvanlarn sulanmas ve nihayet tarmn balamasyla da tarlalarna su verilmek suretiyle var olan su kaynaklarndan yararlanmay daha st noktalara tamtr. yi rn verebilecek sahalarn saptanmas yannda, su kaynaklar, yer semede ve yararlanma asndan nemli bir etmen haline gelmitir. Tarm sahalarnn sulanmas, evcilletirilmi hayvanlarn su gereksinmeleri sayesinde, su kaynaklar civarnda

28

toplanma daha da nemli hale gelmitir. Su kaynaklar insan gruplarn tarm sahas kadar kendine eken bir etmen olmutur43. Dnyann ilk byk uygarlklar de yine suyun bol olduu alanlarda ortaya kmtr. M.. 3000li yllarda ortaya kan bu byk uygarlklar ve onlarn oluturduklar ehirsel zellikler tayan ilk nemli yerlemeler, Mezopotamyada Frat ve Dicle vadilerinde ortaya km, oradan da Msrda Nil, Hindistanda ndus ve inde Sar rmak vadilerine yaylmtr. anlurfa ve yakn evresinde yaplan arkeolojik kazlar, bu alandaki en eski yerlemelerin Frat Nehri ve kollarnn kenarlarnda ya da nemli su kaynaklarnn bulunduu alanlarda yer ald gereini ortaya karmaktadr. Genellikle akarsu kenarlarnda bulunan eski yerlemeler, ya akarsu vadisinin dik yamalarndaki maaralarda ya da akarsu kenarndaki bir hyk zerinde bulunmaktadr. anlurfa ehri, tarih boyunca deiik zamanlarda deiik isimlerle anlmtr. Bunlar arasnda en uzun sreli kullanlanlar Urhay (Orrhei ya da Orhai), Callirhoe Yanndaki Antioch, Edessa (Edes) ve Ruhadr. Bu isimler terminolojik olarak incelenecek olursa Urhay, Aramice bir kelime olup, Greke yazl Orrhoeidir44. Callirhoe yanndaki Antioch ise, Byk skenderin Edessay onurlandrmak iin kulland bir isim olup, buradaki Callirhoe kelimesi Greke suya yakn olan ehir anlamn tamaktadr45. Yine Byk skender tarafndan eski anlurfaya verilen ve sular bol anlamna gelen Edessa ad da Makedonyann bakenti; sular bol ve ok yeil bir ehir olan Edessaya benzemesinden dolay verilmitir46. Arap hkmranlnda ehre verilen ve Osmanllar dneminde de kullanlan Ruha (Er-Ruha) ad da Arapa suyu bol olan yer anlamna gelmektedir. Bu isimlerden de anlalaca zere anlurfa ehrine tarih boyunca verilen isimler hep sularnn bol olmas ya da su kaynaklarna yakn olmas zerine temellendirilmitir. Ayrca Romallar dnemine ait olan sikkelere baklacak olursa bu sikkeler zerinde ayann altnda yzen bir nehir tanrs figryle bir ynt zerinde oturmu ehir tanras47 resminin bulunmas, ehrin adnn ok eski dnemlerden beri su ile43 44

Tundilek, 1985: 4-5. Hauptmann, 2002:25. 45 Segal, 2002: 35; Hauptmann, a.g.m: 25; Ross, 2001: 8. 46 T.C. Kltr Bakanl, 1997: 11. 47 Segal, a.g.e.: 36.

29

birlikte anldn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu durum anlurfa ehrinin, tarihi boyunca (bugn de bir ksm varln korumu olan) nemli su kaynaklarna sahip ve birok nemli su kaynana da yakn olduunu gstermektedir. Gerekten de ehrin kurulu olduu alan ve yakn evresi incelenecek olursa bir ok nemli su kaynann ve akarsuyun bulunduu grlecektir. Bu akarsularn neredeyse tamamna yakn yakn tarihlere kadar mevsimlik de olsa varln korurken, maalesef bugn bu akarsular kurumu yada kanalizasyonlarn bal olduu ve sadece kirli sularn akt yataklar haline gelmilerdir. Yine ehir ve yakn evresinde birok karstik kaynak ve bazalt rtleri iinde ortaya kan, kaliteli sular olan birtakm kaynaklar bulunmaktadr. ehrin zellikle gneybat ksmnda ve balkl glleri de besleyen su kaynaklar bata olmak zere pek ok su kayna varln korurken, bir ksm kaynaklar zaman ierisinde kuruyup ortadan kalkmtr. ehrin kurulduu yer ve evresinde bulunan hidrografik elemanlar balca grup altnda incelemek mmkndr. Bunlar: Kaynaklar, akarsular ve gllerdir. a) Kaynaklar anlurfa ehrinin iinde ve yakn evresinde bugn bile ok sayda su kayna mevcuttur. Ancak bu kaynaklarn debisi yldan yla deimekle beraber, uzun yllardan beri debide bir azalma olduu gzlenmektedir. Bunda kurakln yan sra, ime ve kullanma amal olarak bir ok artezyen kuyusunun almasyla yer alt su seviyesinin dmesi byk rol oynamaktadr. Bu mevcut kaynaklarn sularnda, evrede bulunan dereler gibi k ve ilkbahar aylarnda bir art grlmektedir. Kaynak sular da akarsular gibi ime, kullanma ve yeterli debi bulunmas durumunda sulama suyu olarak da kullanlmas bakmndan, yerlemeler iin byk nem tamaktadr. Kaynak sular zellikle temiz olmalar nedeniyle insanlarn en temel ihtiyac olan ime suyu olarak byk deer tar. Bu nedenle de her zaman bol kaynak sularnn bulunduu alanlar, dier artlar da elverili olduu takdirde yerleme iin uygun olmaktadr. anlurfa ve yakn evresinde bulunan kaynaklarn byk bir ksm karstik kaynak niteliindedir. Fakat bunlarn yannda bazalt kayalarnn arasndan szlerek yzeye km kaynaklar da mevcuttur. ehrin gneybatsnda bulunan ve Balkl

30

glleri besleyen kaynaklarn ok eski dnemlerden beri varlklarn koruduklar sanlmaktadr48. ehir ve yakn evresinde bulunan nemli su kaynaklar unlardr: a.1. Dergh Kaynaklar anlurfann gneybatsnda, yer alan Dergh kaynaklar, Halilrrahman ve Ayn Zeliha gllerini besleyen balca kaynaklardr. Sz konusu kaynaklar, anlurfa Kalesinin de zerinde yer ald Eosen kalkerlerinden oluan tepenin kuzey yamacndan kmaktadr. Bu nedenle karstik kaynaklar nitelii tamaktadrlar. Aslnda bu kaynaklar birbirine yakn be kaynaktan olumaktadr (Harita 3). Gllerde meydana gelen seviye deimeleri, bu kaynaklarn debilerinde meydana gelen deimelerle paralellik gstermektedir. Yal geen k ve ilkbahar aylarnda kaynaklarn debilerinde artlar grlrken, scak ve kurak geen yaz mevsimlerinde debilerde dler grlmektedir. Hatta XIX. yzylda gllerin kaynaklardan beslenememesi yznden kuruduu ve gl yataklarnda abaclarn kuma dokuduklar belirtilmektedir49. Balkl glleri besleyen bu karstik kaynaklarn suyu, gllerden ktktan sonra, Karakoyun Deresinin eski yata boyunca douya doru akarak, gzergh zerinde bir ok cami ve ardan gemektedir. Ksmen aktan ve ksmen da baz ar ve hanlarn altndan gemekte olan bu sulardan, gnmzde bile bir ok i yeri yararlanmaktadr. Dergh kaynaklarnn suyu ehir iinde kullanldktan sonra Kelleci ay ad verilen yerden getikten sonra ehrin dna km olur50 . a.2. Direkli Kayna anlurfa ehrinin kuzeybatsnda, kalker tabakalardan kan bir dier karstik kaynaktr. anlurfa Belediyesi tarafndan etrafnda kuyu almadan nce, kaynaktan kan sular hemen nndeki bir havuzda biriktirilmekte ve evresinin su ihtiyacn karlamaktayd. Kaynaktan kan sular, Direkli Deresini de oluturmaktadr. Bu dere, Karakoyun Deresinin balangcn ve en nemli beslenme unsurunu oluturmaktadr (Harita 3, 4). Bu sular evrede bulunan bahelerin sulanmasnda da kullanlmaktayd.

48 49

Hayes, 2002: 21. Aar, 1964: 12. 50 Bengisu, 1968: 46

31

32

Direkli kaynanda da dier kaynaklar gibi yal ve kurak dnemler boyunca artma ve azalmalar olmaktadr. Yal mevsimlerde 4