1. Biznesi dhe mjedisi i jashtm i tij Prof. dr. Besim Beqaj

2. Objektivat e ligjerats

Rendsia e mjedisit t jashtm t biznesit

Megamjedisi dhe elementet e tij

Mikromjedisi dhe elementet e tij

Evoluimi i rolit t biznesit n shoqri

Prgjegjsit sociale t biznesit

3. Organizatate biznesit Faktort politiko-ligjor Faktort socio-kulturor Faktort ndrkombtar Faktort teknologjik Faktort ekonomik Ndikimi i makromjedisit mbi biznesin 4. Organizata e biznesit Partnert Furnitort Rregullatort Klientet Konkurrentt Sindikatat Fuqia puntore Ndikimi i mikromjedisit mbi biznesin 5. Mjedisi i biznesit ka nj efekt jashtzakon isht t madh p rsukses et apodshtimet e ndrmarrsve. Pes faktort mjedisor ky przhvillimine bizneseve dhe krijimin e vendeve t puns jan: 1. Mjedisi ekonomik (prfshirk tu edhe rregulloret mbi taksat) 2. Mjedisi teknologjik 3. Rrethanat konkurruese 4. Mjedisi social 5. Mjedisi global i biznesit 6. 7.

Pr mundsuar rritjen e siprmarrsis, qeveria mund t:

Qeveria mund t zvogloj riskun e siprmarrsis duke miratuar ligje q u mundsojn siprmarrsve nnshkrimin e kontratave t zbatueshme nga gjykatat. Shum shtete sot nuk kan ligje t tilla, dhe n kt mnyr e rrisin dukshm riskun e nisjes s nj biznesi.

Qeveria mund t themeloj nj monedh shtetrore q mund t tregtohet n tregjet botrore. Nj element i cili ia pamundson Rusis bashkngjitjen n tregjet botrore dhe forcimin ekonomik sht mungesa e nj monedhe t tregtueshme.

8.

Qeveria mund t fokusohet n eliminimin e korrupsionit n biznes dhe n qeveri. N shum shtete t varfra marrja me biznes sht shum e vshtir sepse qeverit jan shum t korruptuara. N kto shtete sht shum e vshtir t merret leje pr ndrtimin e nj fabrike, apo edhe pr hapjen e nj dyqani, sepse u duhet dhn ryshfete zyrtarve. Lidert e korruptuar t bizneseve mund ti krcnojn konkurrentt dhe ta minimizojn konkurrencn.

Qeveria mund ti mbaj taksat dhe rregulloret n nivel minimal. Siprmarrsit krkojn prfitime sa m t mdha nga investimet e tyre, prfshir ktu edhe investimin e tyre kohor. Nse qeveria u merr bizneseve shuma t mdha parash prmes taksave ather bizneset mund t binden se nuk ia vlen t investohet.

9. T diplomuarit m t suksesshm t universiteteve n t ardhmen do t jen ata q do t mund t gjinden n autostradn e informacionit.INTERNET-i sht nj rrjet i pajisjeve kompjuterike dhe t telekomunikacionit i cili i lidh njerzit gjithandej bots n nj sistem unik komunikimi. Informatat mbi gati seciln tem q mund ta imagjinoni tani mund t gjinden n internet.Pa marr parasysh profesionin t cilin e zgjidhni, gjasat jan se ju do t bheni m produktiv nse prdorni teknologjit m t reja, prfshir ktu kompjutert, modemet, fakset, et j . 10. Konkurrenca n mes t bizneseve kurr nuk ka qen m e madhe se sot. Disa kompani e kan gjetur prparsin e tyre konkurruese duke u fokusuar n prodhimin e produkteve t cilsis s lart. Synimi i shum kompanive sht q t kenzero defekte asnj gabim n produktet e tyre. Disa kompani si MOTOROLA n SHBA dhe TOYOTA n Japoni i jan afruar prmbushjes s ktij standardi.Megjithat, pr ruajtjen e prparsis konkurruese nuk mjafton vetm prodhimi i nj produkti cilsor. Sot kompanit duhet t ofrojn produkte CILESORE dhe SHERBIME t jashtzakonshme pr MIME konkurruese.Pr kt arsye sot kompania General Motors (GM) po zhvillon fabrika pr prodhimin e veturave n Argjentin, Poloni, Kin, Tajland. Kombinimi i cilsis dhe krahut t lir t puns me koston e minimizuar t distribucionit ka rezultuar me tregje m t mdha dhe rritje afatgjate t GM-s. 11. Prodhuesit dhe organizatat shrbyese n t gjith botn kan msuar se konsumatort e sotshm jan shum krkues. Ata nuk dshirojn vetm prodhime t kualitetit t lart pr mime t ulta, por edhe shrbime t mira. N fakt, produktet n shekullin 21 do t jen t dizajnuaran at m nyr q t mund ta fascinojn, magjepsin dhe knaqin konsumatorin, duke i tejkaluar edhe pritjet e tija.Secila organizat prodhuese dhe shrbyese n bot duhet ta ket nj shenj mbi dern e saj q u thot puntorve se KONSUMATORI ESHTE MBRET. Biznesi tani ka filluar t drejtohet nga konsumatori, dhe jo nga menaxhmenti. Kjo do t thot se vendin e par duhet ta zn dshirat dhe nevojat e konsumatorit. 12. sht e mundur q nj biznes ti knaq konsumatort e vet por jo edhe ti prmbush disa nga nevojat e komunitetit n t cilin operon. Pr shembull, n prpjekjet e tyre pr ti knaqur puntort dhe klientt, firmat mund t ndrmarrin veprime q e dmtojn mjedisin. Nj rezultat i till sht jashtzakonisht i padshirueshm n mjedisin e sotshm t biznesit.Organizatat e rangut botror n t ardhmen duhet t prpiqenq ti prmbushin nevojat e t gjitha palve me interes.Palt me interesjan t gjith njerzit q mund t fitojn apo t humbin nga politikat dhe aktivitetet e nj organizate. 13. 14. Demografia sht studimi statistikor i popullsis n raport me madhsin, densitetin dhe karakteristikat e saja.Bota e sotme po kalon npr ndryshime t mdha t cilat po ndikojn n mnyr dramatike n mnyrn ton t jetess, n vendbanimet tona, n gjrat t cilat ne i blejm dhe n mnyrn se si e kalojm kohn.Pr m tepr, zhvendosjet e mdha t popullsis po u japin disa firmave mundsi m t mdha ndrsa t tjerave po ua zvoglojn ato. 15. 16. Mjedisi i Biznesit n Kosov 17. Perspektiva Makroekonomike 18.

T dhnat statistikore jo t plota

• • Investimet

• • Prodhimi

• • Popullsia

• • Niveli i papunsis

19. E ndodhur n qendrn e Ballkanit Perndimor, me nj hapsire prej rreth 10.908 km2, Kosova e ka nj popullsi prej 2 milion banorve. Rreth 90% t banorve jan shqiptar, ndrsa 10% pakica, duke prfshir ktu: serb, boshnjak, rom, goran dhe turq.Densiteti dhe nataliteti i popullsis jan m t lart i t n Evrop. Shumica e banorve t Kosovs jan t rinj, ndrsa 64% prej tyre jan nn moshn 30 vje, kurse vetm 5% mbi 65 vje. Studimet demografike tregojn se n dekadn e ardhshme popullsia e Kosovs pritet t rritet me prqindje mesatareprej1.6 1.8 %.Kosova ka prjetuar imigrime t konsiderueshme ndrsa e popullsis s saj nuk jeton n Kosov (por ka emigruar kryesisht n Evropn Perndimore). 20. N baz t standardeve t saja ekonomike Kosova konsiderohet t jet shtet n zhvillim, me nj BPV pr kok banori prej1200euro dhe nj indeks t zhvillimit njerzor prej 0.735 (Riinvest 2005). Indeksi i Zhvillimit Njerzor (IZN) sht nj matje e niveleve t varfris, analfabetizmit, edukimit, kohzgjatjes s jets, lindjes s fmijve dhe faktorve t tjer, dhe faktorve t tjer pr shtetet an e mban bots. Ky indeks prdoret pr t prcaktuar nse nj shtet i prket bots s par, t dyt apo t tret. Dhjet shtetet m t zhvilluara e kan IZN-n n mes t 0.963 dhe 0.878, kurse dhjesht shtett e fundit n list n mes t 0.281 dhe 0.379.Megjithat, duke qen se sht shtet q ka dal nga lufta dhe q po kalon npr procesin e transicionit, Kosova prballet me shum pengesa n zhvillim dhe karakterizohet me disa kontraste n profilin e saj makroekonomik. Pr shembull, BPK-ja e tejkalon BPV-n me rreth 21%, eksportet i mbulojn importet me vetm8 %, papunsia shtshum e lart n 39-49%, ndrsa buxheti i konsoliduar i Kosovs financohet kryesisht nga taksat e dogans. 21. 22.

Parlamenti i Kosovs i ka aprovuar kto ligje, t miratuara edhe nga Prfaqsuesi Special i Sekretarit Gjeneral t OKB-s,q nd rlidhenme zhvillimin e ekonomis Kosovare.

• 1. Ligji pr hipotekat

• 2. Ligji pr krijimin e regjistrimin e prons;

• 3. Ligji pr tregtin me botn e jashtme

• 4. Ligji pr mbrojtjen e ambientit

• 5. Ligji pr inspektoratin e puns

• 6. Ligji pr menaxhimin e financave publike

• 7. Ligji pr farrat

• 8. Ligji pr taksen mbi pasurit e patundshme (si dispozit e UNMIK 2003/29);

• 9. Ligji pr kooperativat bujqsore;

• 10. Ligji pr planifikimin hapsinor;

• 11. Ligji pr siguri n pun, mbrojtje t shndetit e ambientit t puns

• 12. Ligji pr pesticidet;

• 13. Ligji pr ndryshimin dhe shtimin e ligjit 2003/2 mbi menaxhimin e financave;

• 14. Ligji pr inspektoratin sanitar

• 15. Ligji pr kadastrat;

23.

• 16. Ligji pr transportimin e produkteve t rrezikshme

• 17. Ligji pr njsit matse

• 18. Ligji pr materialin fidanor;

• 19. Ligji pr ndrtimin;

• 20. Ligji pr aktivitetet hoteliere dhe turistike;

• 21. Ligji pr mbrojtjen e konsumatorit;

• 22. Ligji pr tregtin e brendshme

• 23. Ligji pr taksn personale n t ardhura ( si shtes e UNMIK 2004/52)

• 24. Ligji pr taksn mbi profit (si dispozit e UNMIK 2004/51);

• 25. Ligji pr trashgimin

• 26. Ligji pr punt n metalet e muara;

• 27. Ligji pr mbrojtjen e ajrit nga ndotja;

• 28. Ligji pr blegtorin;

• 29. Ligji pr lotarit;

• 30. Ligji pr konkurrencn;

• 31. Ligji pr administratn tatimore dhe procedurat;

• 32. Ligji pr patentat;

• 33. Ligji pr korrupsionin;

24. 25.

• • Madhsia

• • Aktiviteti

• • Formati ligjor

26.

Madhsia

Shqyrtimi i ndrmarrjeve sht br n baz t numrit t puntorve dhe llojeve t ndrmarrjeve si n vijim :

• • Mikro - ndrmarrjet, ndrmarrjet me 1 deri n 9 puntor;

• • Ndrmarrjet e vogla, ndrmarrjet me 10 deri 49 puntor;

• • Ndrmarrjet e mesme, ndrmarrjet me 50 deri 249 puntor;

• • Ndrmarrjet e mdha, ndrmarrjet me mbi 250 puntor;

27.

Aktiviteti

Ndrmarrjet e vogla jan shqyrtuar gjithashtu edhe n baz t aktivitetit t tyre ekonomik t ndar n 17 sektor:

• Agrokultura, gjuetia dhe pylltaria

• Peshkimi;

• Industria e minierave (qymyr, linjit dhe minerale t tjera)

• Prodhimtari

• Furnizim me energji elektrike, gas dhe uj t ngroht

• Ndrtimtari

• Shitje me shumic dhe pakic, riparim i veturave dhe motoikletave dhe artikujve t tjer pr prdorim personal dhe shtpiak

• Hotele dhe restorante;

• Transport, magazina dhe trafik;

• Ndrmjetsimet financiare;

• Shrbimet e patundshmris, qiradhnies dhe shrbimeve t aktivitetit t biznesit

• Administrimi publik dhe i mbrojtjes, sigurimi i obliguar social

• Edukimi

• Mbrojtja shndetsore dhe shoqrore;

• Aktivitetet e tjera shoqrore pr shrbime personale (pastrim, heqje e ujrave

• t ndotura)

• Ekonomit private familjare me personel t punsuar;

• Organizata dhe trupa ndrkombtare;

28.

Formati ligjor

Shqyrtimi prfshin formatin ligjor t organizatave t biznesit t cilat jan t ngjashme me ato t shteteve evropiane:

• • Ndrmarrje e pavarur tregtare;

• • Partnership i prgjithshm ;

• • Partnership i kufizuar;

• • Kompani me prgjegjsi t kufizuara;

• • Shoqri aksionare;

• • Kompani e huaj;

• • Ndrmarrje n pronsi shoqrore;

• • Ndrmarrje publike;

• • Kooperativ bujqsore.

29. 30. Numri m i madh (98%) i ndrmarrjeve private n Kosov prbhet nga ndrmarrjet q punsojn 1 deri n 9 puntor. Ato me 10-49 puntor prfaqsojn 1.7% t ndrmarrjeve kurse ato me 50-249 puntor prbjn vetm 0.2% t ndrmarrjeve. Kjo demonstron se mikro-ndrmarrjet (ato q punsojn prej 1 deri 9 puntor) jan pundhnsit m t mdhenj n Kosov, por edhe n tr rajonin. 31.

Ndonse sht e vshtir t ndrtohen indikator t plot pr performansn e tyre, pr shkak t mungess s raportimit (ekonomia informale), n prdorim vihen shifra t prafrta pr t dshmuar rritjen e NVM-ve:

Pr ta ilustruar rritjen e ktyre ndrmarrjeve do ta prdorim rritjen e numrit t puntorve t tyre.

Krahasimi 200 7-200 8 :

• • • • 31% Rritje

• • • • 60% Njsoj

• • • • 9% Rnie

32. Ndrmarrjet jan t klasifikuara pr nga aktiviteti si prodhuese, tregtare dhe shrbyese. T dhnat nga nj hulumtim i NVM-ve n vitin 200 7rrfenin se49.5%prej tyre jan ndrmarrjetregtare,32.2% ndrmarrjeprodhuese , ndrsa18.3%ndrmarrje shrbyese . N vitin 200 7sektori i tregtis dominoi njsoj sikur n vitin 200 6dhe vitet e mparshme, madje duke treguar nj tendenc drejt rritjes s mtutjeshme pr shkak t rnies n numrin e ndrmarrjeve prodhuese.Shtrirja gjeografike sipas rajonit sht gati e njjt me at n nivel shteti, me prjashtim t rajonit t Prizrenit ku dominojn ndrmarrjet prodhuese sikur n vitin 200 6me 46.4%, ato tregtare me 34.5%, ndrsa ato shrbyese me 19.0%. 33. 34. 35. Perspektiva e Biznesit 36. 1. Pengesat ndaj biznesit Tabela vijuese tregon listn e plot t pengesave me t cilat ballafaqohet biznesi, t radhitura nga vetm ndrmarrsit n vitin 2005. T dhnat tregojn se ndrmarrsit kan perceptim negativ pr mjedisin e biznesit. Barrierat kryesore q e pengojn biznesin n Kosov jan kombinimi i konkurrencs s padrejt bashk me korrupsionin dhe ekonomin informale. N ann tjetr ekziston nj paknaqsi e madhe e ndrmarrsve me shrbimet publike (furnizimi me energji dhe uj). (Riinvest NVM-t 2006). Intensiteti absolut do t jet 100 n rastet kur respondentt e konsiderojn nj penges specifike si dika me rndsi maksimale, pra kur respondentt e vlersojn nj penges specifike me shkall t lart, dhe anasjelltas. 37. Pengesa Intensiteti(T gjitha nd rmarrjet) 1. Konkurrenca e padrejt 782. Korrupsioni 763. Ekonomia informale/e zez 734. Sh rbimet Publike (Energjia dhe Uji) 705. Taksat e larta696. Rrug t dhe Telekomunikacioni647. Evazioni Fiskal628. Konkurrenca e Fort 609. Pengesat administrative5810. Mungesa e Ligjeve 5811. Vonesa e pagesave (mbledhja e borxheve)5412. Qasjet n financime (mungesa e burimeve nd rkomb tare)4413. Mungesa e K rkes s4414. Mungesa e informatave p r Bizneset3915. Kapacitetet e Kufizuara2816. Sigurimi i materialeve, makinave dhe pajisjeve2717. Niveli i aft sive t pun tor ve 1318. Aft sit menaxhuese8 38. Tabela vijuese e tregon zhvillimin e barrierave pr vitet 2000-2005 Aty ne mund t shohim se problemet me ligjin dhe implementimin e tij kan rn n mas t madhe q nga viti 2000, ndonse ato vazhdojn t konsiderohen si nj nga barrierat kryesore n listn e prgjithshme t barrierave. Ajo sht nj ndr pengesat kryesore q kan psuar rnie t madhe n intensitet dhe n pozitn e saj, duke lvizur nga vendi i dyt n vitin 2002 n vendin e gjasht n vitin 2006.N ann tjetr qasja n financa ka treguar rritje t vazhdueshme n list, prderisa taksat e larta dhe konkurrenca e fort kan mbetur stabile duke mbetur n maje t lists. 39. Pengesat 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ligj et(Implementimi i tyre) 85 76 67 52 55 58 Konkurrenca e padrejt 75 75 75 72 79 78 Qasja n financa 61 76 54 52 51 44 Taksat e larta 51 57 59 68 64 69 Konkurrenca e fort 49 58 63 65 66 60 Korrupsioni 41 42 49 68 76 Vonesat n pagesa 56 54 54 40. Ekonomia informale prbn penges m t madhe pr sektorin e prodhimeve n krahasim me at t tregtis, dhe edhe m t madhe n krahasim me shrbimet. Sektori i shrbimeve i konsideron si pengesa kryesore taksat e larta dhe shrbimet publike n telekomunikacion.N ann tjetr vonesat n pagesa prbjn problem serioz pr ndrmarrjet tregtare n krahasim me t dy sektort e tjer. sht e qart se sa u prket pengesave t ndrlidhura me mjedisin e brendshm nuk ka kurrfar dallimi n mes t sektorve.Si prfundim, sht me rndsi t prmendet se analiza sektoriale tregon se mjedisi i jashtm prbn pengesn kryesore dhe u shkakton m shum presion NVM-ve n krahasim me mjedisin e brendshm. 41. Barrierat Prodhim Sherbime TregtiKonkurrenca jolojale 817380Korrupsioni787180Ekonomia Informale/ e zez 766478Taksat e larta706771Sh rbimet publike (rryma dhe uji) 696675Konkurrenca e ashp r/fort 655852Rrug t dhe Telekomunikimet 646465Evazioni fiskal 615869Ngarkesat administrative 595856Ligjshm ria ( ligjet dhe zbatimi i tyre) 576156Vonimi i pagesave ( Inkasimi i borxheve) 574460Mungesa e k rkes s 464145Qasja n kredi ( mungesa e burimeve eksterne te financimit) 444248Mungesa e informacioneve p r biznes 403838Kapacitetet e pamjaftueshme 282831Sigurimi i materialit, makinave dhe pajisjeve 262526Niveli i aft sive t t pun suarve 121414Aft sit tuaja menaxheriale 898 42. Eksporti dhei mporti jan aktivitete shum t rndsishme ndrmarrse. Prderisa e para tregon aftsin e ndrmarrjeve kosovare pr t konkurruar n tregjet ndrkombtare, e dyta siguron stabilitet buxhetor dhe e rrit ofertn pr konsumatort kosovar.Prezenca e ndrmarrjeve kosovare n tregjet ndrkombtare mbetet simbolike. N krahasim me vitet e kaluara, penetrimi i NVM-ve n kto tregje mbetet konstant. Q nga viti 2002, pjesmarrja e NVM-ve n aktivitete eksportuese kurr nuk ka qen m e madhe se 6.5 (viti 2003), ndrsa t dhnat nga ky vit tregojn pak a shum t njjtin prpjestim. N ann tjetr, t dhnatgjith ashtu tregojn se pjesmarrja e NVM-ve n aktivitete importuese sht mjaft m e madhe krahasuar me ato t aktiviteteve eksportuese.Ndon senumri ka rn n krahasim me vitet e para pas lufts, importi mbetet akvititeti kryesor i ndrmarrjeve kosovare. Rreth 35% t ndrmarrjeve kosovare kan importuar n vitin 2005. 43. 44. 45. 46. Ekziston nj perceptim negativ n mesin e ndrmarrsve pr nivelin e korrupsionit. Edhe t dhnat e funditflasin p rnj rritje te perceptimeve negative.Prderisa n vitin 2004 rreth 72% t ndrmarrsve menduan se korrupsioni sht shum i prhapur, n vitin 2005 ky numr sht rritur n 79%.N prgjithsi ndrmarrsit kosovar besojn se korrupsioni sht i prhapur n Kosov. Ata gjithashtu besojn se ky fenomen nuk sht luftuar sa duhet. 47. 48. 2005 2004 2003 1. Rritja e kostove p r shkak t k rkesave p r ryshfet 21.8 20.7 20.9 2. Pengesat n aktivitetet e biznesit p r shkak t shtyrjeve burokratike artificiale 17.9 17.5 15.7 3. Pengesat n aktivitetet e biznesit p r shkak t cil sis s dob t t sh rbimeve publike 18.4 17.7 15.9 4. E mir mban konkurrenc n e padrejt 22.8 23.2 25 5. Krijon nj mjedis t pap rshtatsh m p r investime 19.1 20.8 22.4 Totali 100 100 100 49. Nj aspekt tjetr kufizues pr rritjen e mtejme t NVM-ve sht edhemungesa e mundsis pr t thith urinvestime t jashtme. Financimi i NVM-ve mbetet shtje prioritareprkundrejtindikacioneve pr rritje n sektorin financiar gjat vitit t kaluar.N baz t hulumtimeve t bra nga MTI -ja , NVM-t e pyetura konsiderojn se problemet me investimet ejashtme p rb jn nj r n nd r brengatm serioze pr biznesin e tyre. N prgjithsi, investimet ejashtmenuk konsiderohen si t mjaftueshme pr nevojat e NVM-ve.Sektori financiar komercial ka prjetuar zhvillime t rndsishme. Numri i degve t bankave sht rritur nga 47 n Mars t vitit 2002 n 112 n Dhjetor t vitit 2002,nd rsan 7 banka, 40 deg dhe 100 zyra n vitin 2003. N fund t vitit 2004 ishin shtat banka, 42 deg dhe 158 zyra t degve, nj rritje prej dy degve dhe 58 zyrave t degve q nga viti 2003. Megjithat, sistemi financiar n Kosov mbetet i pazhvilluarsa duhet . 50.