Powstanie Wielkopolskiehttps://pw.ipn.gov.pl/pwi/historia/oddzialy-powstancze/11107,Lotnictwo-wielkopolskie-1919-1920.html2021-05-24, 19:34

Lotnictwowielkopolskie1919-1920Mariusz Niestrawski

Historia polskiego lotnictwa to od wielu lat temat,obok którego trudno przejść obojętnie.Zainteresowanie historyków nie rozkłada sięjednak równomiernie. Zdecydowanie większąpopularnością cieszą się tematy związane znajwiększą chwałą polskich skrzydeł, czylikampaniami powietrznymi w czasie II wojnyświatowej. Mniej pisze się o początkach polskiegolotnictwa. Wśród nielicznych publikacjipodejmujących dzieje polskiego lotnictwa wlatach 1918-1920 także można zauważyć pewnąwybiórczość. Badacze kładą nacisk naprzedstawienie udziału polskiego lotnictwa wkształtowaniu się granicy wschodniej, mniejszauwaga towarzyszy zobrazowaniu wydarzeń wWielkopolsce. Sytuacja ta mogłaby prowadzić doniedoceniania wkładu Wielkopolski w budowęWojsk Lotniczych II Rzeczypospolitej, warto więcpochylić się nad historią lotnictwa na tymobszarze w latach 1919-1920.

Centrum, wokół którego ukształtowały się siłypowietrzne w byłym zaborze pruskim, byłolotnisko w podpoznańskiej Ławicy. Do końca 1918r. w na lotnisku w Ławicy stacjonował RezerwowyOddział Lotniczy Nr 4, który zajmował sięszkoleniem personelu latającego (pilotów iobserwatorów) oraz pomocniczego. W Ławicydokonywano także remontów i przeglądówsamolotów.

W tym oddziale w końcu 1918 r. służyło około 200żołnierzy. W większości byli to Niemcy, ale w tejgrupie znajdowało się także kilkudziesięciuPolaków. Wśród żołnierzy narodowości polskiejbył sierż. pil. Wiktor Pniewski, członek PolskiejOrganizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego,któremu Organizacja zleciła poczynićprzygotowania do zorganizowania polskiegooddziału lotniczego. Na początek polski pilotskupił się na zdobywaniu broni oraz sprawdzaniuzawartości magazynów i hangarów w Ławicy.Pniewskiemu udało się wciągnąć do konspiracji 5pilotów, 2 obserwatorów i 32 mechanikówlotniczych polskiej narodowości.

Wybuch powstania w Poznaniu zaskoczyłNiemców, którzy w ciągu kilku dni zostali wyparciz granic administracyjnych stolicy Wielkopolski.W dowództwie wojsk powstańczych pojawił sięjednak problem co zrobić z pobliską Ławicą, wktórej znajdowali schronienie żołnierze niemiec-

Zabudowania Stacji Lotniczej w Ławicy. Fot. z1919 r. ze zbiorów Cyfrowej Biblioteki Narodowej

„Polona”

cy z rozbitych oddziałów. W Komendzie Miastaścierały się dwa poglądy. POWzp sugerowałazdobycie Stacji Lotniczej. Z jednej strony dążyłaona do rozszerzenia obszaru zajętego przezPolaków, z drugiej – obawiała się uzbrojonychNiemców tuż pod Poznaniem. Pojawiło sięponadto ryzyko, że pozbawieni zaopatrzeniażołnierze niemieccy mogą rozpocząć rekwizycjeżywności w okolicy. Stanowisku POWzpsprzeciwiali się członkowie Komisariatu NaczelnejRady Ludowej, którzy obawiali się reakcjiniemieckiej (w tym bombardowań Poznania).

POW-iacy 4 stycznia przeforsowali swojestanowisko i dzień później przedstawicielepowstańców udali się na lotnisko. Polskie żądaniebezwzględnej kapitulacji spotkało się zezdecydowaną odmową. Z drugiej strony Polacynie chcieli się zgodzić z propozycjaminiemieckimi.

Po powrocie z Ławicy powstańcy zajęli sięopracowaniem planu zdobycia Stacji Lotniczej.Przed atakiem przecięto kabel elektryczny łączącyŁawicę z Poznaniem, przez co stacja lotnicza

skryła się w ciemnościach; miało to zapewnićzaskoczenie niezbędne dla powodzenia ataku. Donatarcia na lotnisko delegowano trzy kompaniepiechoty, pluton strzelców konnych, kilkaoddziałów POWzp i oddział sanitarny. Wsparciezapewniały dwa działa 8 cm i kilka karabinówmaszynowych. Dowództwo całej akcji objął ppor.Andrzej Kopa. Wśród powstańców szturmującychŁawicę znaleźli się m.in. późniejsi wybitni lotnicy:ppor. obs. Franciszek Stempniewicz, sierż. pil.Wiktor Pniewski, sierż. pil. Józef Mańczak czysierż. obs. Andrzej Płachta.

Główne siły miały uderzyć od strony wsi Ławica.Artyleria ubezpieczona oddziałem piechoty zajęłapozycje w rejonie stacji kolejowej Poznań-Wola.Natomiast kawalerię i ochotników z POWwyznaczono do pozorowania ataku od stronyPoznania. Wczesnym rankiem 6 stycznia doszło dozbrojnego przejęcia lotniska w Ławicy. Powstańcyponownie wysłali parlamentariuszy, ale nieprzyniosło to efektu. Wykorzystując ciemność,atakujący podeszli blisko do lotniska. Załoginiemieckich karabinów maszynowych celowały

Wypełnione płatowcami wnętrze hali sterowcowejw podpoznańskich Winiarach.

Widoczne kadłuby m.in. Albatrosów B.II, AEGC.IV, AEG N.I i LVG C.V. Fot. ze zbiorów CBN

„Polona”

za wysoko, więc nie stanowiły poważniejszejprzeszkody. Polskie działa oddały tylko czterystrzały, żeby nie wywołać przypadkiem pożaru nalotnisku. Straty po obu stronach były nieznaczne.Ograniczyły się do kilku zabitych i rannych. WŁawicy zdobyto 26 sprawnych samolotów i 20karabinów maszynowych. Wzięto przy tym ponadstu jeńców. Zdobycz powiększyła się znacznie wwyniku zajęcia hali sterowcowej w pobliskichWiniarach – powstańcom udało się tam przejąćokoło 215 płatowców. Zdobyto samolotydwumiejscowe LVG, Rumplery, Albatrosy iHalberstadty, jednomiejscowe myśliwce Albatros iFokker, a także dwumiejscowe szkolne Albatrosy.Poza samolotami w rękach powstańczych znalazłosię kilkadziesiąt silników lotniczych, częścizapasowe, amunicja i bomby lotnicze, broń

pokładowa, hangary polowe, samochody,motocykle, wozy taborowe, sprzęt fotograficzny,ekwipunek lotniczy, a także nieco sprzętubalonowego.

W dzień po zdobyciu Ławicy przez Polakówkomendantem Stacji Lotniczej mianowano sierż.pil. W. Pniewskiego. Na lotnisku utworzono czterykompanie. W 1. kompanii lotniczej znaleźli siępiloci i grupa mechaników. Była to w zasadzieszkoła pilotażu, którą miał pod opieką sierż. pil. J.Mańczak. Sierż. Franciszek Gruszkiewiczdowodził 2. kompanią warsztatową, a 3.wartowniczą – sierż. Józef Szyfter. Ostatnimpododdziałem Stacji Lotniczej była 4. kompaniarekrucka. W 1. kompanii stworzono też GrupęBojową, w skład której weszli najbardziejdoświadczeni lotnicy dowodzeni bezpośrednioprzez komendanta Stacji Lotniczej. Ten ostatnipodlegał Dowództwu Głównemu Powstania zapośrednictwem kierownika referatu lotnictwa,którym kierował ppor. obs. F. Stempniewicz.Referat lotnictwa utworzono także 7 stycznia.

Tego samego dnia nad Stacją Lotniczą pojawiłysię trzy lub cztery niemieckie bombowce GothaG.IV, które przyleciały z lotniska we Frankfurcienad Odrą. Niemcy zrzucili 18 bomb – niepowodując co prawda strat w ludziach, jednakbombardowanie doprowadziło do zapaleniadrewnianego baraku. Straty mogły być znaczniewiększe, bowiem Polacy nie zdołali zorganizowaćsolidnej obrony przeciwlotniczej. Dopiero pobombardowaniu Stację Lotniczą zasiliły dwiekompanie, którym polecono przygotować karabinymaszynowe do odpierania ataków z powietrza.

Obrona przeciwlotnicza zdała egzamin kolejnegodnia, gdy Niemcy ponowili nalot. Formacja trzechbombowców Gotha G.IV nie zdołała przedostać sięnad lotnisko, dodatkowo jeden samolot zostałzmuszony do awaryjnego lądowania. Niemieccylotnicy zdołali zniszczyć Gothę zanim zostaliwzięci do niewoli i osadzeni w Cytadeli.

Pierwszy lot na korzyść wojsk na froncie lotnictwowielkopolskie przeprowadziło 17 stycznia. Załoga,składająca się z pil. Ludwika Piechowiaka i sierż.obs. Andrzeja Płachty, rozpoznawała wtedy rejonna zachód od Leszna. Po kilku dniach polskisamolot rozpoznawał sytuację na kierunkuZbąszynia. W drodze powrotnej polscy lotnicyzdecydowali się wylądować w okolicachPosadowa, by sierż. Płachta mógł złożyćmeldunek również dowódcy odcinka. Piechowiak iPłachta wykonali także szereg lotów nad północnąWielkopolską. Tego typu zadania wypełnialinajbardziej doświadczeni piloci i obserwatorzyStacji Lotniczej, która była punktem zbiorczymdla wszystkich polskich lotników w Wielkopolsce.

Kolejne dni i tygodnie przyniosły reorganizacjęwielkopolskiego lotnictwa na wzór armiiregularnej. Wpisywało się to zresztą w trendpanujący w całych powstańczych siłach zbrojnych.Tymczasowym dowódcą wielkopolskiego lotnictwamianowano 18 stycznia ppor. pil. JerzegoDziembowskiego. Pełnił on jednak krótko swąfunkcję, gdyż cztery dni później gen. JózefDowbor-Muśnicki przekazał dowództwo nadwielkopolskim lotnictwem w ręce płk. pil.Gustawa Macewicza.

W dniu 31 stycznia ustalono etat Dowództwa

Wojsk Lotniczych. Stanowisko dowódcy(inspektora) Wojsk Lotniczych powinien objąćpilot w stopniu generała majora, generałapodporucznika bądź ewentualnie pułkownika.Funkcję jego pomocnika miał pełnić pułkownikpilot. Ze względu na niedobór oficerówdopuszczano jednak, by był to młodszy oficer. WDowództwie przewidziano miejsce dla dwóchreferentów; jeden odpowiadałby za kwestietechniczne, a drugi za sprawy gospodarcze ifrontowe. W sztabie mieli służyć także adiutant isekretarz, którzy również mieli przynależeć dopersonelu latającego. Dowództwo WojskLotniczych było podporządkowane bezpośrednioDowódcy Sił Zbrojnych Polskich w Byłym ZaborzePruskim. W kompetencjach DWL znajdowały sięwszelkie sprawy związane z wojskami lotniczymi,szkołami lotniczymi, warsztatami i składami.

Również 31 stycznia ogłoszono etat eskadrylotniczej. Jednostką tej wielkości miał dowodzićkapitan pilot (ewentualnie porucznik pilot).Ponadto w skład personelu latającego powinnowchodzić sześciu pilotów, czterech obserwatorówi dwóch strzelców płatowcowych. W eskadrzeznalazło się także miejsce dla 125 ludzi personelunaziemnego. Przewidziano wyposażenie jednostkiw siedem samolotów: pięć wywiadowczych,myśliwski i szturmowy. Wyposażenie powinnyuzupełniać dwa samoloty rezerwowe. Na każdąmaszynę miał przypadać komplet narzędzi i sześćkompletów części zapasowych. Na każdy silnikprzydzielono dwa komplety części zapasowych.Eskadra otrzymywała także 5 śmigiełrezerwowych, 7 hangarów, 8 ciężkich karabinówmaszynowych, komplet narzędzi puszkarskich, 2

aparaty fotograficzne, 10 pistoletów sygnałowych,zapas amunicji do karabinów maszynowych ibomb, a także płachty i rakiety sygnalizacyjne.

W oparciu o ten etat w lutym i marcu 1919 r.rozpoczęto organizowanie eskadr. Odpowiednirozkaz wydano 12 lutego, a dzień później ppor.pil. W. Pniewski rozpoczął pracę nadwystawieniem 1. Wielkopolskiej EskadryLotniczej. Nowym komendantem Stacji Lotniczejw Ławicy wyznaczono ppor. pil. J.Dziembowskiego. Eskadrę Pniewskiegowyposażono w sześć samolotów: pięćwywiadowczych LVG C.V i jeden myśliwskiAlbatros D.Va. Stojący na czele wielkopolskiegolotnictwa płk pil. G. Macewicz troszczył się nietylko o lotnictwo w byłym zaborze pruskim, alemiał przed oczyma trudną sytuację, w jakiejznajdowały się polskie eskadry w Galicji. DowódcaWojsk Lotniczych w Wielkopolsce 14 marcazdecydował o wysłaniu 1. WEL na pomoc rodakomw Małopolsce. Mógł on sobie pozwolić naodesłanie tej eskadry na wschód, bowiem nalotnisku w Ławicy trwały gorączkowe pracezwiązane z organizacją kolejnego oddziałubojowego: rtm. pil. Tadeusz Grochowalski 14lutego rozpoczął tworzenie 2. WielkopolskiejEskadry Lotniczej. Stan personelu i samolotów wŁawicy przedstawiał się dobrze, w związku z czymjuż 2 kwietnia eskadra mogła odejść na front poddowództwem ppor. pil. Edmunda Norwida-Kudły.Na wyposażenie jednostki wchodziły niemieckiesamoloty dwumiejscowe Halberstadt Cl.II i C.Voraz jedna maszyna myśliwska Albatros D.III.

Dowodzona przez ppor. pil. E. Norwida-Kudłęeskadra trafiła na południowy front Powstania. Jej

pierwsze lotnisko polowe znajdowało się wmiejscowości Klęka, w okolicy Nowego Miastanad Wartą. Lotnicy eskadry wykonywali głównieloty rozpoznawcze. Według wytycznych płk. G.Macewicza eskadra Norwida-Kudły miałakontrolować, czy od strony Rawicza polskimwojskom nie grozi poważniejszeniebezpieczeństwo, przekraczając granicę zeŚląskiem wykonywała też loty propagandowe.

Wizytacja dowódcy Sił Zbrojnych Polskich ByłegoZaboru Pruskiego gen. Józefa Dowbora-

Muśnickiego na terenie lotniska w Ławicy(marzec 1919 r.). Tyłem, w butach z ostrogami,

stoi wielkopolski Inspektor Wojsk Lotniczych płkpil. Gustaw Macewicz, obok niego gen. Dowbor-Muśnicki. W szeregu oficerowie Stacji Lotniczej:od lewej ppor. pil. Jerzy Dziembowski, NN, ppor.pil. Wiktor Pniewski, ppor. pil. Edmund Norwid-Kudło, ppor. pil. Józef Mańczak, NN, ppor. pil.

Wojciech Biały i urzędnik wojskowy Hullej. Fot. zezbiorów ks. R. Kulczyńskiego SDB

Pierwszy lot nad południowym skrajemWielkopolski i północnym Śląska wykonała załogaw składzie ppor. pil. E. Norwid-Kudło i sierż. obs.Tadeusz Kostro. Samolotem typu Halberstadt C.Vprzelecieli oni nad Ostrowem Wielkopolskim,Kluczborkiem i Oleśnicą. Warto też wspomnieć ozakończonym katastrofą locie z 23 maja: ogodzinie 19:15 2. Eskadra straciła samolotHalberstadt C.V oraz załogę: sierż. pil. ŁukaszDurka i sierż. obs. Stanisław Kruszona. Samolotrozbił się podczas startu do lotu bojowego.

Na lotnisku w Ławicy 6 marca rtm. pil. T.Grochowalski rozpoczął organizowanie 3.Wielkopolskiej Eskadry Lotniczej. Na tym etapietworzenia wielkopolskich sił powietrznychpojawiły się już jednak problemy z personelem isprzętem; jednostka osiągnęła pełną sprawnośćdopiero 1 czerwca 1919 r. Kilka dni wcześniejGrochowalski przekazał dowodzenie nad eskadrąppłk. pil. Markowi Krzyczkowskiemu. Eskadręwyposażono głównie w wywiadowcze DFW C.V iLVG C.V.

W Wielkopolsce w okresie autonomii oprócztrzech eskadr wywiadowczych wystawionooddział o charakterze myśliwskim – 25 majarozpoczęto prace nad organizacją 4.Wielkopolskiej Eskadry Bojowej. Zadaniem tym

Dwumiejscowy samolot eskortowy HalberstadtCl.II nr SLŁ 208/18 w hangarze w Ławicy.

Poza nim znajdują się tu jeszcze m.in. AlbatrosC.Ia nr SLŁ 126/17 i Albatros C.VII.

Fot. ze zbiorów ks. Roberta Kulczyńskiego SDB

obarczono por. pil. J. Dziembowskiego. Poważnątrudnością okazało się wyposażenie eskadry wodpowiednie samoloty, w styczniu 1919 r. wWielkopolsce zdobyto bowiem bardzo niewielemyśliwców. Nowej eskadrze przekazano więcwyeksploatowane samoloty następujących typów:Fokker D.VII (2 szt.), E.V (1 szt.) i Albatros D.III(3 szt.). Latem eskadrę przezbrojono w wefrancuskie samoloty myśliwskie Spad S.VIIC1,ostatecznie powrócono jednak do niemieckichFokkerów D.VII.

Na początku czerwca 3. WEL skierowano nalotnisko w Górze koło Jarocina. Prowadziła onadziałania nad pograniczem wielkopolsko-śląskim,rozpoznawała tam ruchy wojsk niemieckich.Lotnicy zrzucali też ulotki adresowane doPolaków na Górnym Śląsku. Eskadra utraciła natym obszarze dwa samoloty. Sierż. pil. StanisławWrembel i sierż. obs. Marian Skórzyński zdołaliprzedostać się na obszar znajdujący się podwładzą polską, do niewoli dostała się natomiast

załoga drugiego samolotu: por. pil. Wiktor Lang isierż. obs. Jan Kasprzak.

W związku z przybyciem 3. Eskadry dopołudniowej Wielkopolski, 10 czerwca 2. Eskadrazostała przeniesiona do Kruszwicy. Z tego lotniskajednostka miała prowadzić rozpoznanie wzdłużlinii Bydgoszcz–Nakło–Piła. Również 10 czerwcado Poznania powróciła 1. Eskadra. Dzień późniejw uznaniu zasług w czasie kampanii w GalicjiWschodniej Naczelna Rada Ludowa uhonorowałaeskadrę orłami z metalu zaopatrzonymi wtabliczkę z napisem Za Obronę KresówWschodnich. Tabliczki zostały umieszczone napokrywach silników każdego samolotu weskadrze. Jednostka nie pozostała w stolicyWielkopolski, lecz odjechała od razu na lotnisko wWojnowicach koło Buku.

Samolot wywiadowczy LVG C.V o numerzebocznym 5 i nazwie własnej „Halka” ze składu1. Wielkopolskiej Eskadry Lotniczej w czasietransportu kolejowego na front wschodni. Fot. ze zbiorów ks. R. Kulczyńskiego SDB

Dalsze zwiększenie sił lotniczych w Wielkopolscemiało miejsce 17 czerwca 1919 r., kiedy toeskadra BR 66. została przeniesiona z Warszawyna lotnisko Ławica pod Poznaniem. Posunięcie tobyło spowodowane wzrostem napięcia w relacjachpolsko-niemieckich i obawami, że Niemcy niepodpiszą narzuconego im traktatu pokojowego,lecz wznowią kroki wojenne. Zdominowaną przezFrancuzów eskadrą dowodził francuski oficer kpt.Gontran de la Perelle.

W drugiej połowie czerwca 3. WielkopolskaEskadra Lotnicza, już pod dowództwem ppor. pil.J. Mańczaka, została wysłana z Wielkopolski nawschód i 25 czerwca wyładowała się w Stryju wGalicji Wschodniej.

Podpisując 28 czerwca 1919 r. traktat wersalskiRepublika Weimarska zrzekała się pretensji doWielkopolski znajdującej się w rękachpowstańczych, rezygnowała też z PomorzaGdańskiego. Z tego drugiego obszaru jejadministracja i siły zbrojne miały się jednakdopiero ewakuować. By uzyskać wgląd wprzebieg wypadków na Pomorzu, strona polskazamierzała wykorzystać 2. Wielkopolską Eskadrę.Z lotniska w Kruszwicy rozpoznawała ona obszarypołudniowej części Pomorza, ponadto polskiesamoloty zrzucały ulotki przeznaczone doPolaków mieszkających w Bydgoszczy i Toruniu.W czasie jednego z lotów z ulotkami sierż. pil.Józef Mühlnikiel i sierż. obs. T. Kostro zabłądzili iznaleźli się nad Piłą. Polski Halberstadt C.V został

przechwycony przez dwa niemieckie myśliwcetypu Fokker, które eskortowały polską załogę doczasu jej powrotu nad polskie terytorium.

Warsztaty Stacji Lotniczej w Ławicy. Widocznesamoloty wywiadowcze Rumplery C.Ib nr 124/18

(nr niemiecki 3088/18), C.I nr 13./... i jeden zniewidocznym numerem oraz Albatros C.Ianr 118/17 (nr niemiecki 15559/17). Fot. ze

zbiorów ks. R. Kulczyńskiego SDB

Wobec wygasania groźby ataku niemieckiegozmniejszyła się liczba eskadr w Wielkopolsce.Dnia 30 lipca 1919 r. 2. Eskadra zostałaprzeniesiona z Kruszwicy na front litewsko-białoruski.

Zakończenie działań wojennych w GalicjiWschodniej w połowie sierpnia umożliwiło 3.Eskadrze powrót do Wielkopolski. Jednostkarozlokowała się w Buku. Według Ordre deBataille polskich Wojsk Lotniczych w sierpniu1919 r. na Froncie Wielkopolskim w liniiznajdowały się dwie eskadry: 3. WEL i eskadra BR66. Tworzyły one Grupę Lotniczą FrontuWielkopolskiego. W dawnej Prowincji Poznańskiejprzebywała też 4. Eskadra Bojowa, która jeszcze

nie osiągnęła pełnej sprawności bojowej, atakże 1. Eskadra Lotnicza, stanowiąca rezerwę.

Eskadra Pniewskiego 3 września wyruszyła nafront polsko-bolszewicki. Niemal dwa tygodniepóźniej dołączyła do 2. WEL stacjonującej wBobrujsku. Trzecia eskadra pozostała wWielkopolsce ponad miesiąc dłużej – do połowypaździernika bazowała w Buku, a później teżzostała skierowana na front litewsko-białoruski.

Centrum Środy Wielkopolskiej. Zdjęcie zwysokości 200 m wykonali 19 lipca 1919 r. ppor.

obs.Stefan Korcz i sierż. pil. Władysław (?)Bartkowiak. Ze zbiorów CBN „Polona”

Latem 1919 r., w celu dokonania uzupełnień, nalotnisko w Ławicy została przeniesiona 10.Eskadra Lotnicza. Zaopatrzono ją we francuskiesamoloty wywiadowcze Bréguet XIVA2, a zimąpersonel przeszkolił się w lataniu na tychmaszynach. Ze względu na zbliżający się terminprzejęcia przez Polskę Pomorza Gdańskiego

podległa dowództwu Frontu Wielkopolskiegoeskadra rozpoczęła intensywne loty wywiadowczei propagandowe. W styczniu i lutym 1920 r.lotnicy 10. Eskadry wykonali wiele zadań nadBydgoszczą i Toruniem, a 17 lutego oddział zostałprzebazowany na lotnisko w Bydgoszczy.

Zimę w Wielkopolsce spędziła także 4. EskadraBojowa. Do początków 1920 r. personel doskonaliłumiejętności pilotażu, szkolił się też w walcepowietrznej i lotach grupowych. Jednostka 17lutego 1920 r. przeniosła się z Ławicy na lotniskow Bydgoszczy. W trakcie doskonalenia śmierciąlotnika zginęło dwóch pilotów: w sierpniu 1919 r.ppor. pil. Bolesław Szczepański, a w lutymnastępnego roku – ppor. pil. Stefan Mierzejewski.

Wystawienie przez Wielkopolan czterech silnychoddziałów lotniczych byłoby niemożliwe bezposiadania sprzętu oraz odpowiednio licznego idobrze przeszkolonego personelu latającego itechnicznego. Dostęp do sprzętu, w tymsamolotów, zapewniono sobie dzięki zdobyciuStacji Lotniczej w Ławicy i hali sterowcowej wWiniarach. Poważniejszą trudnością byłoznalezienie odpowiedniej liczby żołnierzy ioficerów lotnictwa, szczególnie zaś personelulatającego. Brało się to z dyskryminującejPolaków niemieckiej polityki personalnej wlotnictwie. Z tego względu w Wielkopolsce napoczątku 1919 r. dostrzegalny był znacznyniedobór pilotów i obserwatorów.

Już w parę dni po zdobyciu lotniska w Ławicystało się oczywiste, że kadry lotników skupione wwielkopolskiej POWzp są zbyt nieliczne dlaskutecznego wykorzystania majątku

zgromadzonego na terenie Stacji Lotniczej.Komenda Główna wydała więc odezwę na łamachprasy, w której nawoływała weteranów lotnictwaniemieckiego do zgłaszania się do GłównegoBiura Werbunkowego. Werbunek ten przynosiłdość dobre efekty. Już w dniu zdobycia Ławicy, 6stycznia, do służby w lotnictwie zgłosił się sierż.pil. Wojciech Biały. W późniejszym czasie zszeregów powstańczych i z oddziałówwielkopolskiej armii regularnej przeniesiono dolotnictwa m.in. obserwatorów: ppor. ZdzisławaBilażewskiego, sierż. Józefa Klicze, ppor. WiktoraKarczewskiego, ppor. Józefa Banaszaka, sierż. J.Szyftera (dwaj ostatni byli obserwatoramibalonowymi); pilotów: ppor. J. Dziembowskiego,ppor. Franciszka Jacha, ppor. Józefa Hendricksa,ppor. Stefana Łuczaka, sierż. StanisławaRozmiarka, sierż. Antoniego Katarzyńskiego, plut.Kazimierza Jankowskiego, kpr. JózefaKuklińskiego, kpr. Ludwika Patalasa oraz dwóchinnych podoficerów Czesława Wojtczaka iFranciszka Przybylskiego, a także mechaników:Władysława Bartkowiaka, Józefa Wrzesińskiego iKazimierza Brzezińskiego. Wielkopolskielotnictwo zasilali też weterani armii niemieckiejspoza regionu. Z niemieckiego lotniska wBydgoszczy samolotem Albatros D.III przyleciałna wyzwolony obszar plut. A. Bartkowiak, por. B.Szczepański przedostał się do Wielkopolski zWarszawy.

Szczególnie palącym problemem był brakoficerów lotnictwa. W połowie stycznia wWielkopolsce było ich zaledwie dwóch: ppor. obs.F. Stempniewicz i ppor. pil. J. Dziembowski.Starszych oficerów zdecydowano się sprowadzić z

innych zaborów, lotnictwo miało jednak zachowaćcharakter regionalny, więc awansowanonajbardziej zasłużonych podoficerówwielkopolskich sił powietrznych. Podporucznikami7 lutego zostali dwaj doświadczeni piloci JózefMańczak i Wiktor Pniewski, natomiast 21 lutegona najniższy stopień oficerski awansowanopilotów Ludwika Piechowiaka i WojciechaBiałego, obserwatorów lotniczych FeliksaGórnickiego i Andrzeja Płachtę oraz obserwatorabalonowego Józefa Szyftera. Dnia 3 marca napodporucznika awansowano Kazimierza Mayera.Awanse w trybie przyspieszonym uzyskali takżenieliczni oficerowie wstępujący dowielkopolskiego lotnictwa z armii niemieckiej: 20marca porucznikiem został F. Stempniewicz,natomiast 10 dni później zaszczyt ten spotkał J.Dziembowskiego. Stempniewicz 3 czerwcaotrzymał stopień kapitana.

Oficerom-weteranom lotnictwa niemieckiegobrakowało jednak odpowiedniego doświadczenia,by zająć najważniejsze stanowiska w wielkopol-

Zamek w Kórniku z lotu ptaka. Fotografię zwysokości 50 m wykonali 24 lipca 1919 r. sierż.

pil.Władysław (?) Bartkowiak i ppor. obs. Stefan

Korcz. Ze zbiorów CBN „Polona”

skich siłach lotniczych. Konieczne stało sięwsparcie Polaków z pozostałych zaborów. Zewzględu na osobę zwierzchnika Sił ZbrojnychPolskich w Byłym Zaborze Pruskim – gen. J.Dowbora-Muśnickiego – szczególnie licznie wWielkopolsce reprezentowani byli weteranilotnictwa rosyjskiego. Jeszcze w czasie PowstaniaWielkopolskiego w regionalnych WojskachLotniczych znaleźli się: rtm. pil. T. Grochowalski,ppor. pil. Jan Jasiewicz i ppor. Henryk Rybka.Mimo oficjalnego zakończenia działań wojennychdo wielkopolskiego Dowództwa (Inspektoratu)Wojsk Lotniczych przybywali następni oficerowie:ppor. pil. E. Norwid-Kudło, ppor. artylerii FeliksCiechomski, ppłk pil. M. Krzyczkowski, kpt. obs.Leon Raden, ppor. pil. Roman Bejm, por.Włodzimierz Kurganowicz, ppor. piechotyKsawery Macewicz, ppor. pil. KazimierzZiembiński, mjr pil. Jerzy Syrokomla-Syrokomski,por. kawalerii Bohdan Baczyński, ppor. inż.Mieczysław Pietraszek i ppor. obs. LucjanKulikowski.

W Wielkopolsce znalazło się także kilku oficerówdawnych Cesarsko-Królewskich Sił Powietrznych.Do Sił Zbrojnych Polskich Byłego ZaboruPruskiego 5 czerwca 1919 r. przyjęto por. pil. W.Langa, natomiast 30 sierpnia w rozporządzeniuInspektoratu Wojsk Lotniczych znalazł się por.

Erwin Sarkotić.

Mimo pomocy z innych zaborów liczba personelulatającego i pomocniczego w Wielkopolsce byłaniezadowalająca. Poprawić stan rzeczy mogłotylko zorganizowanie szkolenia lotniczego.Prowadzono to zarówno od podstaw, jak ifinalizowano szkolenie zaczęte jeszcze w armiiniemieckiej. Od połowy stycznia 1919 r. tezadania były realizowane w 1. Kompanii Lotniczej,która z czasem przekształciła się w SzkołęLotniczą. Na początku czerwca 1919 r.dotychczasowy dowódca ppor. pil. J. Mańczakwraz z 3. Eskadrą Lotniczą odszedł na front –najpierw wielkopolski, a później galicyjski.Nowym komendantem mianowano ppor. pil. L.Piechowiaka.

W pierwszej kolejności do Szkoły Lotniczej moglikandydować weterani I wojny światowej,zwłaszcza z lotnictwa. Do sierpnia wyszkolono 24pilotów, a do końca roku 25 następnych. Przyjętoniemiecki skrócony (wojenny) program szkolenia,podzielonego na dwa kursy: pilotaż wstępny(około 100 lotów z instruktorem na samolociedwusterowym o mocy silnika 100 KM) i kurswyższy (około 50 samodzielnych lotów), kończącesię egzaminem. Po kursie niższym uczeń musiałwykonać szereg zadań: wiraże, spirale pojedynczei podwójne, wzlot na wysokość 2 tys. m i przelot odługości 60 km. Absolwent kursu wyższegopowinien umieć latać na 4-6 typach samolotów, aostatnim akordem szkolenia był przelot 450-kilometrowy.

Najważniejszym instruktorem w Szkole Lotniczejbył pochodzący z Kielecczyzny Adam Haber-

Włyński, który do Poznania przybył w połowiemarca 1919 r. Poza nim przyszłych pilotówwychowywali: ppor. pil. F. Jach, ppor. pil. J.Hendricks, sierż. pil. Czesław Wawrzyniak i por.pil. W. Lang. Obok dobrych instruktorówkorzystny wpływ na poziom wyszkolenia miałszeroki dostęp do sprzętu latającego. W okresieod marca do sierpnia 1919 r. w ewidencji SzkołyLotniczej było przeciętnie około 20-30 samolotów.Były to maszyny zdobyte na lotnisku w Ławicy,zmontowane z płatowców i silników znalezionychw hali sterowcowej na początku PowstaniaWielkopolskiego, bądź też zakupione po stronieniemieckiej. Dysponowano maszynami szkolnymize sterem podwójnym i pojedynczym, samolotamiwywiadowczymi i myśliwskimi. Reprezentowanebyły następujące typy maszyn: Albatros B.II, C.I iC.VII, Rumpler C.I, AEG C.IV, HalberstadtCl.II, Albatros D.III, Fokker D.VII i E.V.

W końcu 1919 r. Szkoła Lotnicza zakończyładziałalność i weszła w skład Wyższej SzkołyPilotów. Do tego czasu wykształciła 49 lotników.Bardziej znanymi absolwentami placówki byli: A.Katarzyński, W. Bartkowiak i Bolesław Gallus. Odczerwca kandydatów na pilotów przenoszono doszkół w Warszawie i Krakowie. W Ławicypozostawiono tylko uczniów zdolnych dowykonania jednego samodzielnego wzlotu. Wtrakcie działalności szkoły zdarzył się tylko jedenwypadek: 4 czerwca 1919 r. śmiertelnie rannyzostał st. szer. Bohdan Daszkiewicz.

Późną wiosną 1919 r., po przybyciu do PolskiArmii gen. Józefa Hallera, Stację Lotniczą zasiliłokilku francuskich instruktorów i francuskiesamoloty. Dało to początek Francuskiej Szkole

Transformacji (Przemiany).

Kursanci przechodzili w niej kurs myśliwski nafrancuskich samolotach Spad S.VIIC1. FrancuskaSzkoła funkcjonowała do końca 1919 r., po czymwłączono ją do Wyższej Szkoły Pilotów.

Znacznie poważniejszym problemem aniżeliszkolenie pilotów było wykształcenieobserwatorów, w Wielkopolsce notowano bowiemznaczny niedobór lotników tej specjalności. Brakwiększej liczby obserwatorów uniemożliwiałponadto stworzenie oficerskiej szkołyobserwatorów. Zamiast więc kształcić oficerów-obserwatorów, w Wielkopolsce podjęto decyzję oprzeszkoleniu strzelców płatowcowych dowykonywania pracy obserwatorów. SzkołaObserwatorów powstała na bazie 4. KompaniiRekruckiej, a jej komendantem mianowano ppor.obs. F. Górnickiego.

Poważną trudnością było znalezieniekompetentnych instruktorów, którzy moglibyprzekazywać odpowiednią wiedzę kandydatom nalotników-obserwatorów. Zadaniem tym zajmowalisię m.in. sierż. pil. Józef Jakubowski i sierż. obs. J.Klicze. W szkole wykładano: fotografię, czytaniemap, naukę obsługi radiostacji i strzelanie zkarabinu maszynowego obserwatora. W okresieod marca do czerwca 1919 r. placówka wypuściła20 obserwatorów i przeszkoliła 20 strzelcówpłatowcowych do roli obserwatorów. W tymczasie kandydaci na obserwatorów wykonalistosunkowo niewiele, bo zaledwie 112 lotów,spędzając 22 godziny w powietrzu. Bardziej znaniabsolwenci kursu obserwatorów w Ławicy to: Z.Bilażewski, Kazimierz Szczepański, J. Klicze,

Wiktor Czysz i Adam Bińkowski.

Mimo dość dużej liczby wysokowykwalifikowanych majstrów lotniczych wWielkopolsce podjęto się szkolenia takżemechaników. Już w połowie stycznia, w oparciu o2. Kompanię Warsztatową, zorganizowano wŁawicy szkołę warsztatową. Została ona 1 maja1920 r. przemianowana na Szkołę ObsługiLotniczej. Wtedy to sierż. F. Gruszkiewiczprzekazał dowództwo ppor. WładysławowiPopiele. W samym tylko 1920 r. placówkęopuściło 132 wyszkolonych mechaników.

Lotnictwo wielkopolskie potrzebowało równieżżołnierzy personelu pomocniczego.Radiotelegrafistów (zarówno monterów sprzętu,jak i żołnierzy obsługujących radiostacje)szkolono w dowództwie batalionu telegraficznegow podpoznańskich Winiarach. Innych specjalistówWojska Lotnicze wyszukiwały wśród żołnierzy SiłZbrojnych Polskich Byłego Zaboru Pruskiego.

Lotnictwo wielkopolskie weszło w skład polskichWojsk Lotniczych w końcu września 1919 r., a 24tego miesiąca dotychczasowy zwierzchnikwielkopolskich sił powietrznych gen. G. Macewiczzostał mianowany przez J. Piłsudskiegoinspektorem wojsk lotniczych Ministerstwa SprawWojskowych. Macewicz nie tworzył nowegosztabu, do Warszawy pojechali za nim oficerowiez Poznania. Dzień później pod rozkazy Macewiczaweszły eskadry przybyłe do Polski z „BłękitnąArmią” gen. Józefa Hallera oraz lotnictwowielkopolskie.

Wkład Wielkopolski w budowę Wojsk Lotniczych

II Rzeczypospolitej okazał się bardzo poważny.We wrześniu 1919 r. Wielkopolanie mogli

Samolot Bréguet XIVB2. Zwracająuwagę oznaczenia dwóch państw:

polska szachownica lotnicza na ogonie,francuskie kokardy na górnym płacie.Zdjęcie wykonano 14 lipca 1919 r. nad

Wielkopolską z innego samolotuBréguet (prawdopodobnie lot miał

charakter propagandowy – tego dniaprzypadała 130. rocznica zburzenia

Bastylii, a w Poznaniu odbyła się paradawojskowa). Fot. ze zbiorów CBN

„Polona”

przekazać władzom w Warszawie: InspektoratLotnictwa, dowództwo I Wielkopolskiej GrupyLotniczej, cztery dobrze wyekwipowane eskadrylotnicze, Stację Lotniczą w Ławicy. Wcześniej zWielkopolski do Warszawy i Galicji wysłano około30 samolotów. Mimo podporządkowania sięwładzom w Warszawie Wielkopolska nadalznacząco wpływała na proces budowy polskiego

lotnictwa. Podpoznańska Ławica w dalszym ciągubyła jednym z najważniejszych lotnisk na ziemiachpolskich.

Symbolicznym zamknięciem okresu niezależnościwielkopolskiego lotnictwa stały się pokazylotnicze, które odbyły się 28 września 1919 r. wŁawicy. Były to pierwsze na ziemiach polskichzawody tego typu, a ich inicjatorem był gen. G.Macewicz oraz redakcja „Polskiej FlotyNapowietrznej”. Pierwszą konkurencją byłolądowanie w punkt ze stojącym śmigłem. Wśród10 uczestników najbliżej wyznaczonego miejscawylądował ppor. pil. S. Mierzejewski naAlbatrosie B.II. Następnie odbył się pokazakrobacji. Wśród pięciu najlepszychwielkopolskich pilotów zwyciężył ppłk T.Grochowalski na Fokkerze D.VII, choć faworytembył z pewnością lecący na Albatrosie D.III A.Haber-Włyński. Siedmiu pilotów stanęło dopojedynku o palmę pierwszeństwa wśród lotnikówmyśliwskich. Konkurencja ta polegała nazestrzeliwaniu baloników karabinamimaszynowymi. Walka została dokończonanastępnego dnia, a jej zwycięzcą ogłoszono plut.pil. A. Bartkowiaka lecącego na Spadzie S.VIIC1.

Wielkopolski Inspektorat Wojsk Lotniczychzakończył działalność, ale w Poznaniu pozostałodowództwo grupy lotniczej, które pod względemoperacyjnym było podporządkowane DowództwuGłównemu Wojsk Polskich Byłego ZaboruPruskiego, a pod każdym innym InspektoratowiWojsk Lotniczych w Warszawie. OficerowieDowództwa Głównego zdawali sobie sprawę znajważniejszej bolączki wielkopolskich eskadr –niedoboru oficerów-obserwatorów, zachęcali więc

oficerów innych broni, szczególnie artylerzystów,do wstępowania do Wojsk Lotniczych.

Na początku listopada przy dowództwie grupylotniczej uruchomiono ponadto OddziałAerofotogrametryczny. By zapełnić etaty,poszukiwano specjalistów (kreślarzy, litografów ifotografów) w innych formacjach znajdujących wWielkopolsce.

Dnia 15 listopada 1919 r. Dowództwo GłówneWojsk Polskich b. Zaboru Pruskiegoprzemianowano na Dowództwo FrontuWielkopolskiego. Tego dnia został ogłoszony składkorpusu oficerskiego dowództwa frontu. SzefemOddziału III (Lotnictwa) był ppłk pil. T.Grochowalski. Zmarł on w grudniu, gdyprzebywał na urlopie w Łucku. W związku z tymna początku stycznia następnego roku obowiązkiSzefa Oddziału III przekazano ppłk. pil. JanowiKieżunowi, jednakże już po miesiącu SzefemOddziału III Dowództwa Frontu Wielkopolskiegomianowano kpt. pil. Jana Wierzejskiego.Natomiast w styczniu 1920 r. na stanowiskokomendanta Stacji Lotniczej w Ławicy powróciłkpt. pil. W. Pniewski.

W końcu 1919 r. w Ławicy połączono SzkołęLotniczą i Francuską Szkołę Transformacji,tworząc Wyższą Szkołę Pilotów. Celem jejistnienia było ujednolicenie poziomu wyszkoleniapolskich pilotów. Kadra szkoły składała się zPolaków i Francuzów. Na początku 1920 r.komendantem szkoły mianowano por. pil.Ludomiła Rayskiego, a gdy w końcu kwietniaodszedł on na front, zastąpił go por. pil. L.Piechowiak. Po wypadku Piechowiaka kolejnym

dowódcą został 30 maja ppor. pil. AntoniWroniecki. Francuskim personelem dowodził mjrRaymond Pons de Pierre de Bernis, szefempolskiej drużyny wyszkolenia był ppor. pil. Cz.Wawrzyniak, a francuskiej – kpt. MarceliTerrasson. Wśród słynniejszych instruktorówwymienić można A. Haber-Włyńskiego ifrancuskiego asa myśliwskiego z okresu I wojnyświatowej por. Marcela Émile Haegelena.

Kursantami byli absolwenci niższych szkółpilotażu, którzy mieli się przeszkolić na możliwiejak największej liczbie typów samolotów. Latanierozpoczynało się na niemieckich maszynachdwumiejscowych. Trening zaczynano od AlbatrosaB.II, później uczniowie przesiadali się naAlbatrosy: C.I, C.III, C.V, C.X, C.XII, następnielatali na Rumplerach C.I i C.IV. Na konieckandydaci na pilotów przechodzili przeszkoleniena nowoczesnych samolotach wywiadowczychLVG C.V i C.VI. Mogli oni ponadto latać naAviaticach, AEG C.IV i Halberstadtach. Pozakończeniu doszkalania na maszynach produkcjiniemieckiej uczniowie przesiadali się nafrancuskie Bréguety XIV i Morane-SaulnierMS.30E1.

Po wstępnym kursie następowała kwalifikacjauczniów na pilotów wywiadowczych, których odrazu wysyłano do eskadr, oraz na kandydatów napilotów myśliwskich, którzy jeszcze przez okołomiesiąc pod okiem A. Haber-Włyńskiego uczyli sięakrobacji i walki powietrznej. Stosowanonastępujące typy samolotów myśliwskich:Albatros D.III, D.V i D.Va, Fokker E.V i D. VII orazSpad S.VIIC1 i S.XIIIC1. Szkolenie kończyło sięprzelotem na lotnisko w Toruniu. Absolwenci

szkoły otrzymywali dyplom pilota, ale odznakapilota należała się lotnikom dopiero po wykonaniu10 lotów frontowych.

W krytycznych miesiącach latem 1920 r. naczelnewładze lotnicze traktowały Wyższą Szkołę Pilotówjako rezerwuar samolotów, które można byłoprzydzielić eskadrom. W końcu tegoż roku szkołęprzeniesiono do Grudziądza. Do tego czasuprzeszkolono 115 pilotów, którzy wykonali 17,3tys. lotów ćwiczebnych i spędzili w powietrzu2325 godzin. W trakcie szkolenia zdarzyły się trzywypadki śmiertelne.

Po kilku miesiącach Wyższą Szkołę Pilotówopuściła grupa przeszkolonych pilotów. Dowódcaplacówki, por. pil. L. Rayski, powrócił wówczas doistniejącego już wcześniej pomysłu stworzeniakolejnej eskadry – o charakterze bombowym. Nawiosnę 1920 r. przedstawił swoją propozycjęcentralnym lotniczym władzom wojskowym, którezgodziły się na powstanie nowej eskadry, którąnazwano 21. Eskadrą Niszczycielską. Jednostkęna front poprowadził por. Rayski, który dobrałsobie pilotów z najlepszych absolwentów WyższejSzkoły Pilotów. Nie mieli oni jednak żadnegodoświadczenia frontowego. Wyposażenie eskadrystanowił jeden bombowiec Gotha G.IV oraz sześćsamolotów wywiadowczych AEG C.IV. EskadraNiszczycielska 30 kwietnia wyruszyła z Ławicy naUkrainę.

Analizując wkład Wielkopolski w budowę polskichWojsk Lotniczych nie można pominąć działalnościwarsztatów Stacji Lotniczej w Ławicy. W samym1920 r. zmontowano tam 215 samolotów iwyremontowano następnych 97. Wielkopolanie

dostarczali ponadto samoloty Wojsku Polskiemupoprzez zakupy w Niemczech. W latach1919-1920 Wielkopolska nabyła około 20samolotów myśliwskich Fokker D.VII, a takżekilkadziesiąt maszyn wywiadowczych różnychtypów (AEG C.IV, DFW C.V, LVG C.V).

W miesiącach, w których zapadały rozstrzygnięciaw wojnie polsko-bolszewickiej, Wielkopolska byłaczęsto miejscem reorganizacji eskadr. Rozkazcofnięcia się do Poznania 10 lipca otrzymała 14.Eskadra Wywiadowcza (do kwietnia 1920 r.nazywana 3. Wielkopolską Eskadrą Lotniczą). Wkońcu sierpnia na lotnisko Ławica w celuwyposażenia w nowy sprzęt wysłano ToruńskąEskadrę Wywiadowczą.

W październiku 1920 r. zawarto w Rydze rozejmkończący działania zbrojne na froncie polsko-radzieckim, co pozwoliło zwrócić większą uwagęna zachodnią granicę państwa. Na lotnisko wOstrowie Wielkopolskim została 8 listopadaprzesunięta 15. Eskadra Myśliwska (wcześniej 4.Wielkopolska Eskadra Bojowa). Stamtądjednostka miała dozorować sytuację

na granicy pomiędzy Wielkopolską apozostającym nadal w granicach niemieckichGórnym Śląskiem.

Wielkopolska okazała się mieć znaczący wkład wbudowę polskich Wojsk Lotniczych. W okresieautonomii regionu wystawiono w tej dzielnicycztery silne eskadry, ale również zorganizowaniew Ławicy na wiosnę 1920 r. 21. EskadryNiszczycielskiej było możliwe dzięki samolotomprzejętym w hali sterowcowej w Winiarach (AEG

C.IV). Sprzęt zdobyty w Ławicy i w Winiarachumożliwił ponadto zasilenie jednostek bojowychorganizowanych w innych dzielnicach Polski.Podobnie lotnicy wielkopolscy służyli nie tylko wpięciu wspomnianych wyżej eskadrach.Absolwenci Szkoły Lotniczej, SzkołyObserwatorów, Wyższej Szkoły Pilotów i SzkołyObsługi Lotniczej zasilali także szeregi oddziałówlotniczych z innych obszarów kraju. Wielkopolskielotnictwo powstało zbyt późno, by odegraćpoważniejszą rolę w czasie PowstaniaWielkopolskiego. Trzy wielkopolskie eskadrywywiadowcze latały jednak ponad polsko-niemiecką linią demarkacyjną. Piękną kartę whistorii polskich sił powietrznych zapisała 1.Wielkopolska Eskadra Lotnicza w czasie walk nafroncie ukraińskim. Wszystkie jednostkiformowane na lotnisku w Ławicy odznaczyły się wtrakcie wojny polsko-bolszewickiej. Wyposażonew liczne i przede wszystkim wartościowesamoloty, należały w tym konflikcie donajkorzystniej wyróżniających się polskichjednostek lotniczych. Personel naziemny i latającycechował się sporym doświadczeniem inieprzeciętnymi umiejętnościami. W latach1919-1920 1. Wielkopolska Eskadra Lotnicza (wkwietniu 1920 r. przemianowana na 12. EskadręWywiadowczą) wykonała 515 lotów bojowych,spędzając 756 godzin w powietrzu. Jeszczewięcej, bo 547 lotów w czasie 793 godzin wykonałpersonel 2. Eskadry Lotniczej (późniejszej 13.Eskadry Myśliwców). Mniejszy wysiłek bojowydotyczył pozostałych eskadr wystawionych wWielkopolsce. Personel 3. Eskadry Lotniczej (14.Eskadry Wywiadowczej) w 191 lotach spędził nadnieprzyjacielem 353 godziny, 4. Wielkopolskiej

Eskadry Bojowej (15. Eskadry Myśliwskiej) – 346godzin w 277 lotach, natomiast 21. EskadryNiszczycielskiej – 270 godzin w 117 lotachbojowych.

Po zakończeniu walk o granice II Rzeczypospolitejzwiązki regionu z lotnictwem uległy zmianie.Wielkopolskie eskadry zostały rozmieszczone wróżnych częściach Polski. Do Warszawy trafiła 12.Eskadra, 14. Eskadra połączyła się z 21. iprzeniesiono ją do Krakowa. Na wielkopolskielotniska powróciły tylko eskadry 13. i 15., nalotnisko w Ławicy przeniesiono także 1., 5. i 10.Eskadrę Wywiadowczą). Podpoznańskie lotniskoopuściła Wyższa Szkoła Pilotów, a w Ławicyutworzono w to miejsce 3. pułk lotniczy, który –pozostając w gotowości do następnej wojny – miałszkolić personel pomocniczy oraz doskonalićumiejętności pilotów i obserwatorów.

Źródła

Archiwalia: Archiwum Państwowe wPoznaniu, Rozkazy Dowództwa FrontuWielkopolskiego. Rozkazy Dowództwa OkręguGeneralnego w Poznaniu, Rozkazy DzienneDowództwa Głównego Sił Zbrojnych w b. ZaborzePruskim i DOGen w Poznaniu; * CentralneArchiwum Wojskowe w Warszawie, InspektoratWojsk Lotniczych MSWojsk., Siły Zbrojne ByłegoZaboru Pruskiego i Front Wielkopolski, SzefostwoLotnictwa Naczelnego Dowództwa WP.

Wydawnictwa źródłowe: G. Łukomski, B.Polak, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919.Działania bojowe – aspekty polityczne –

kalendarium, Koszalin–Warszawa 1995; * Oniepodległą i granice. Komunikaty Oddziału IIINaczelnego Dowództwa Wojska Polskiego1919-1921, oprac. M. Jabłonowski i A. Koseski,Warszawa–Pułtusk 1999; * PowstanieWielkopolskie 1918-1919. Wybór źródeł, wybór ioprac. A. Czubiński i B. Polak, Poznań1983; Wojskowe aspekty PowstaniaWielkopolskiego 1918-1919. Wybór materiałówźródłowych, Poznań 1985.

Prasa: „Kurier Poznański” 1919; * „Polska FlotaNapowietrzna” 1919.

Wspomnienia: Z. Harlender, Na podniebnychszlakach (zakochani w maszynach). Wspomnieniaz frontu i pierwszej polskiej szkoły pilotów,Warszawa 1935; * J. Meissner, Wspomnieniapilota, t. I: Jak dziś pamiętam, Kraków–Wrocław1985.

Bibliografia

Publikacje zwarte: K. Hoff, Skrzydła niepodległej.O wielkopolskim lotnictwie w okresie DrugiejRzeczypospolitej, Poznań 2005; * W.J. Kozak, J.Grzyb, Rodowód i historia 3. Pułku Lotniczego,Poznań 1995; * Księga pamiątkowa 3-go PułkuLotniczego 1918-1928, Poznań 1928; * Ku czcipoległych lotników. Księga pamiątkowa, pod red.M. Romeyki, Warszawa 1933; Lotnictwo polskie wokresie międzywojennym, Warszawa–Suwałki1993; * H. Mordawski, Polskie lotnictwowojskowe 1918-1920. Narodziny i walka, Wrocław

2009; * A. Olejko, Działania lotnicze w pasiekarpackim 1914-1947, Rzeszów 2005; * J.Pawlak, Polskie eskadry w latach 1918-1939,Warszawa 1989; * K. Sławiński, Dzieje polskichskrzydeł, Warszawa 1974; * tenże, Ławica –poznańskie lotnisko, Warszawa 1975; * K.A.Tarkowski, Lotnictwo polskie w wojnie z RosjąSowiecką 1919-1920, Warszawa 1991; * A.Zarzycki, Na podniebnych szlakach. Port lotniczyPoznań-Ławica. Tradycja i współczesność, Poznań2001.

Artykuły: Z. Bulzacki, Lotnictwo PowstaniaWielkopolskiego, w: Czyn zbrojny PowstaniaWielkopolskiego 1918-1919. MateriałyOgólnopolskiego Seminarium HistorykówPowstania Wielkopolskiego 1918-1919, pod red.B. Polaka, Koszalin 1984; * tenże, Lotnictwo wPowstaniu Wielkopolskim 1918-1919 r., „KronikaMiasta Poznania” 1969 nr 1; * T.Garbacz, Lotnictwo polskie w wojnie polsko-rosyjskiej 1919-1920, „Rocznik Mińsko-Mazowiecki”, 2001 nr 7; * T.J. Kopański, FokkerDVII Bi-Ba-Bo, „Lotnictwo z Szachownicą” 2002nr 1; * R. Kulczyński, Franciszek Jach –powstaniec wielkopolski, pilot, „KronikaWielkopolski” 2011 nr 4 (140); * E.Lewandowski, Na marginesie artykułu „Polskielotnictwo wojskowe w okresie wojny polsko-sowieckiej”, „Przegląd Lotniczy” 1929 nr 7; *tenże, Zarys historji 15-ej eskadry myśliwskiej(obecnie 132-ej), „Przegląd Lotniczy” 1929 nr 5; *Ł. Łydżba, 21. eskadra niszczycielska w wojnie1920 roku, „Lotnictwo z Szachownicą” 2007 nr 4;* tenże, Fokkery w obronie Lwowa, „Lotnictwo zSzachownicą” 2009 nr 1; * tenże, II Wielkopolska

Eskadra Lotnicza (13. Eskadra Myśliwska),„Lotnictwo z Szachownicą” 2003 nr 4; *tenże, Szkolnictwo lotnicze na Ławicy, cz. I,„Lotnictwo z Szachownicą” 2005 nr 1; A.Morgała, Operacje lotnicze nad Górnym Śląskiem1919-1921, „Lotnictwo z Szachownicą” 2008 nr2.

Słowniki biograficzne: Powstańcy wielkopolscy.Biogramy uczestników Powstania Wielkopolskiego1918-1919, pod red. B. Polaka, t. I, Poznań 2005;t. II, Poznań 2006; t. IV, Poznań 2008; t. V,Poznań 2008; * Słownik biograficzny powstańcówwielkopolskich 1918-1919, pod red. A.Czubińskiego i B. Polaka, Poznań 2002;* Wielkopolanie, Kawalerowie Orderu VirtutiMilitari 1918-1920, pod red. B. Polaka i M.Polaka, Koszalin 2010.

Wielkopolski Rumpler C.I nrWielkopolski Rumpler C.I nrWielkopolski Rumpler C.I nr13046/17 po niefortunnym13046/17 po niefortunnym13046/17 po niefortunnymlądowaniu. Przejęty przezlądowaniu. Przejęty przezlądowaniu. Przejęty przezpowstańców wielkopolskich 6powstańców wielkopolskich 6powstańców wielkopolskich 6stycznia 1919 r., znajdowałstycznia 1919 r., znajdowałstycznia 1919 r., znajdowałsię na stanie Stacji Lotniczejsię na stanie Stacji Lotniczejsię na stanie Stacji Lotniczejw Ławicy co najmniej dow Ławicy co najmniej dow Ławicy co najmniej dokońca sierpnia. Fot. zekońca sierpnia. Fot. zekońca sierpnia. Fot. zezbiorów CBN „Polona”zbiorów CBN „Polona”zbiorów CBN „Polona”

Rozbity myśliwski AlbatrosRozbity myśliwski AlbatrosRozbity myśliwski AlbatrosD.Va nr 7527/17. Do lutegoD.Va nr 7527/17. Do lutegoD.Va nr 7527/17. Do lutego1919 r. miała go na1919 r. miała go na1919 r. miała go nawyposażeniu 2. Wielkopolskawyposażeniu 2. Wielkopolskawyposażeniu 2. WielkopolskaEskadra Lotnicza, późniejEskadra Lotnicza, późniejEskadra Lotnicza, późniejtrafił do Szkoły Lotniczej wtrafił do Szkoły Lotniczej wtrafił do Szkoły Lotniczej wŁawicy, a następnie doŁawicy, a następnie doŁawicy, a następnie do

Wyższej Szkoły Pilotów;Wyższej Szkoły Pilotów;Wyższej Szkoły Pilotów;skasowany w kwietniu 1921skasowany w kwietniu 1921skasowany w kwietniu 1921r. Fot. ze zbiorów CBNr. Fot. ze zbiorów CBNr. Fot. ze zbiorów CBN„Polona”„Polona”„Polona”

Rozbity myśliwski AlbatrosRozbity myśliwski AlbatrosRozbity myśliwski Albatrosnależący do lotnictwanależący do lotnictwanależący do lotnictwawielkopolskiego. Fot. zewielkopolskiego. Fot. zewielkopolskiego. Fot. zezbiorów CBN „Polona”zbiorów CBN „Polona”zbiorów CBN „Polona”

Uszkodzone samolotyUszkodzone samolotyUszkodzone samolotyużytkowane przez Szkołęużytkowane przez Szkołęużytkowane przez SzkołęLotniczą w Ławicy:Lotniczą w Ławicy:Lotniczą w Ławicy:wywiadowczy DFW C.V nrwywiadowczy DFW C.V nrwywiadowczy DFW C.V nr2019/17 (nr Stacji Lotniczej2019/17 (nr Stacji Lotniczej2019/17 (nr Stacji LotniczejŁawica 220/17) i szkolnyŁawica 220/17) i szkolnyŁawica 220/17) i szkolnyAlbatros B.IIa nr 1300/17 (nrAlbatros B.IIa nr 1300/17 (nrAlbatros B.IIa nr 1300/17 (nrSLŁ 53/17). Z lewej stoi ppor.SLŁ 53/17). Z lewej stoi ppor.SLŁ 53/17). Z lewej stoi ppor.Jan Jasiewicz – pilotJan Jasiewicz – pilotJan Jasiewicz – pilotsprowadzony do Wielkopolskisprowadzony do Wielkopolskisprowadzony do Wielkopolskiprzez płk. Gustawaprzez płk. Gustawaprzez płk. GustawaMacewicza. FotografiaMacewicza. FotografiaMacewicza. Fotografiawykonana w Ławicy w 1919wykonana w Ławicy w 1919wykonana w Ławicy w 1919r., ze zbiorów ks. R.r., ze zbiorów ks. R.r., ze zbiorów ks. R.Kulczyńskiego SDBKulczyńskiego SDBKulczyńskiego SDB

Hala sterowcowa (tzw. halaHala sterowcowa (tzw. halaHala sterowcowa (tzw. halaZeppelina) w podpoznańskichZeppelina) w podpoznańskichZeppelina) w podpoznańskichWiniarach. Obok podniesionyWiniarach. Obok podniesionyWiniarach. Obok podniesionybalon obserwacyjny. Zdjęcie zbalon obserwacyjny. Zdjęcie zbalon obserwacyjny. Zdjęcie zwysokości 120 m zrobili ppor.wysokości 120 m zrobili ppor.wysokości 120 m zrobili ppor.obs. Stefan Korcz i por. pil.obs. Stefan Korcz i por. pil.obs. Stefan Korcz i por. pil.Wiktor Lang. Fot. ze zbiorówWiktor Lang. Fot. ze zbiorówWiktor Lang. Fot. ze zbiorówCBN „Polona”CBN „Polona”CBN „Polona”

Rozbity samolot Aviatic C.IIIRozbity samolot Aviatic C.IIIRozbity samolot Aviatic C.IIInr 12342/17, w szczątkachnr 12342/17, w szczątkachnr 12342/17, w szczątkachktórego zginął kpt. pil. Wiktorktórego zginął kpt. pil. Wiktorktórego zginął kpt. pil. WiktorLang (Ławica, 4 lutego 1920Lang (Ławica, 4 lutego 1920Lang (Ławica, 4 lutego 1920r.). Maszyna służyłar.). Maszyna służyłar.). Maszyna służyławielkopolskiemu szkolnictwuwielkopolskiemu szkolnictwuwielkopolskiemu szkolnictwulotniczemu od jej zdobycia nalotniczemu od jej zdobycia nalotniczemu od jej zdobycia nalotnisku Ławica 6 stycznialotnisku Ławica 6 stycznialotnisku Ławica 6 stycznia1919 r. Fot. ze zbiorów CBN1919 r. Fot. ze zbiorów CBN1919 r. Fot. ze zbiorów CBN„Polona”„Polona”„Polona”

Wypadek samolotuWypadek samolotuWypadek samolotuwywiadowczego Rumpler C.Iwywiadowczego Rumpler C.Iwywiadowczego Rumpler C.Inr 2743/17 (nr Stacjinr 2743/17 (nr Stacjinr 2743/17 (nr StacjiLotniczej Ławica 1/17), wLotniczej Ławica 1/17), wLotniczej Ławica 1/17), wktórym śmiertelnie rannyktórym śmiertelnie rannyktórym śmiertelnie rannyzostał uczeń st. szer. Bohdanzostał uczeń st. szer. Bohdanzostał uczeń st. szer. BohdanDaszkiewicz. Fot. z czerwcaDaszkiewicz. Fot. z czerwcaDaszkiewicz. Fot. z czerwca1919 r. ze zbiorów CBN1919 r. ze zbiorów CBN1919 r. ze zbiorów CBN„Polona”„Polona”„Polona”

Dwusilnikowy samolotDwusilnikowy samolotDwusilnikowy samolotbombowy Gotha G.IV zebombowy Gotha G.IV zebombowy Gotha G.IV zeskładu 21. Eskadryskładu 21. Eskadryskładu 21. EskadryNiszczycielskiej. Fot. zeNiszczycielskiej. Fot. zeNiszczycielskiej. Fot. zezbiorów CBN „Polona”zbiorów CBN „Polona”zbiorów CBN „Polona”

Rozbity francuski samolotRozbity francuski samolotRozbity francuski samolot

wywiadowczy Bréguet XIVB2wywiadowczy Bréguet XIVB2wywiadowczy Bréguet XIVB2z eskadry BR 66. Fot. zez eskadry BR 66. Fot. zez eskadry BR 66. Fot. zezbiorów CBN „Polona”zbiorów CBN „Polona”zbiorów CBN „Polona”

Szczątki rozbitego myśliwcaSzczątki rozbitego myśliwcaSzczątki rozbitego myśliwcaAlbatros należącego doAlbatros należącego doAlbatros należącego dolotnictwa wielkopolskiego.lotnictwa wielkopolskiego.lotnictwa wielkopolskiego.Fot. ze zbiorów CBN „Polona”Fot. ze zbiorów CBN „Polona”Fot. ze zbiorów CBN „Polona”

Samoloty wielkopolskiegoSamoloty wielkopolskiegoSamoloty wielkopolskiegolotnictwa na lotnisku wlotnictwa na lotnisku wlotnictwa na lotnisku wŁawicy podczas obchodówŁawicy podczas obchodówŁawicy podczas obchodów128. rocznicy uchwalenia128. rocznicy uchwalenia128. rocznicy uchwaleniaKonstytucji 3 maja. NaKonstytucji 3 maja. NaKonstytucji 3 maja. Napierwszym planiepierwszym planiepierwszym planiewywiadowczy Rumpler C.Ibwywiadowczy Rumpler C.Ibwywiadowczy Rumpler C.Ib(Ma) nr 13029 (nr Stacji(Ma) nr 13029 (nr Stacji(Ma) nr 13029 (nr StacjiLotniczej Ławica 107/17), zaLotniczej Ławica 107/17), zaLotniczej Ławica 107/17), zanim wywiadowczy LVG C.V nrnim wywiadowczy LVG C.V nrnim wywiadowczy LVG C.V nr1099/18, następnie trzy1099/18, następnie trzy1099/18, następnie trzykolejne LVG C.V, ostatni wkolejne LVG C.V, ostatni wkolejne LVG C.V, ostatni wrzędzie wywiadowczyrzędzie wywiadowczyrzędzie wywiadowczyAlbatros C.XV. Na dalszymAlbatros C.XV. Na dalszymAlbatros C.XV. Na dalszymplanie, widoczny międzyplanie, widoczny międzyplanie, widoczny międzyRumplerem i pierwszym LVG,Rumplerem i pierwszym LVG,Rumplerem i pierwszym LVG,kolejny samolotkolejny samolotkolejny samolotdwumiejscowy. Fot. zedwumiejscowy. Fot. zedwumiejscowy. Fot. zezbiorów ks. R. Kulczyńskiegozbiorów ks. R. Kulczyńskiegozbiorów ks. R. KulczyńskiegoSDBSDBSDB