dinikitabxana.comdinikitabxana.com/wp-content/uploads/2018/01/imamiyye.pdf · 2018. 1. 18. · ÖN SÖZ MÜASİR İNSANLARIN DİNƏ YÖNƏLMƏSİ VƏ ƏQİDƏ ÜSULLARININ BƏYAN

İMAMİYYƏ

ŞİƏLƏRİNİN

ƏQİDƏLƏRİ

ÖN SÖZ

MÜASİR İNSANLARIN DİNƏ YÖNƏLMƏSİ VƏ ƏQİDƏ ÜSULLARININ

BƏYAN EDİLMƏSİNİN ZƏRURƏTİ

Müasir dünyanı elm və texnologiya əsri adlandırırlar. Bəşər övladı son əsrdə

bu sahələrdə çox ciddi irəliləyişlər əldə edərək elmi-texniki tərəqqiyə nail

olmuşdur. Bunu da onun səciyyəvi xüsusiyyətlərindən hesab etmək olar. Amma bu

xüsusiyyətlə yanaşı, müasir insanın dinə və dini məfhumlara diqqət yetirməsi kimi

böyük və əzəmətli bir mədəniyyət də yaranmışdır.

Dinə yönəliş tarix boyu insanların ən mühüm təmayüllərindən biri olmuşdur.

Mötəbər tarixi sənədlərə əsasən, tarixin heç bir dövründə insanlar din və məzhəb

məsələlərindən ayrı olmamışlar. Buna baxmayaraq, elmdə dərin və köklü

dəyişikliklər edildiyi renesans dövründən sonra, bəşər övladı maddi təbiətə hakim

kəsilmiş, müəyyən siyasi və mədəni amillərin təsiri nəticəsində dinə olan meylləri

nisbətən zəifləmiş, qərb cəmiyyətlərində dinə qarşı bir növ etinasızlıq yaranmışdır.

Bu ruhi xəstəlik də tədricən şərq ölkələrinə nüfuz edərək müəyyən qrupları öz

təsiri altına almışdır. Bu cərəyanlar o qədər irəlilədi ki, müasir elmin bəşəriyyətin

bütün ehtiyaclarını təmin etməsi, eləcə də dinin öhdədar olduğu məsələləri həll

edə biləcəyi təsəvvürü yarandı.

Lakin bir sıra təxribatçı və viranedici amillərin büruz etməsi bu təsəvvürün

yanlış olmasını sübut etdi və bir daha göstərdi ki, bəşəriyyətin dini-mənəvi

ehtiyacları nəyinsə gəlməsi ilə aradan qalxmır, heç bir şey dinin yerini verə

bilməz. Biz bu amillərin üçünü qeyd etməklə kifayətlənirik:

1. İyirminci əsrdə Dünya müharibəsinin baş verməsi: On milyonlarla insan

tələfatına səbəb olan birinci və ikinci dünya müharibələri dinə yadlaşan elmin

vasitəsi ilə idarə olunurdu. Bəşəriyyətin arzularını gerçəkləşdirməyə qadir olduğu

təsəvvür olunan elm isə, gözlənilmədən insanları belə bədbəxtçiliklərə,

uçurumlara doğru sürüklədi!

2. Əxlaqsızlıqlara rəvac verilməsi nəticəsində ailə ocaqlarının dağılması:

Qərb dünyasının əksər bölgələrində müqəddəs ailə ocağı özünün əsl mahiyyətini

əldən verərək müvəqqəti və davamsız bir ictimaya çevrilmişdir. Məhz yeni elm də

bu barədə müəyyən qədər rol oynamışdır. (Əlbəttə, məqsədimiz düzün yol

göstərilməyən və başqa sözlə, dindən ayrı olan elmdir.)

Bir daha qeyd olunmalıdır ki, deyilənlərin mənası o deyildir ki, müasir elm

tam mənada ziyanlı bir şeydir. Əksinə, məqsədimiz budur ki, müasir elm və

texnologiya dini və mənəvi rəhbərdən məhrum olduğu üçün, bütün ictimai və fərdi

çatışmamazlıqların, nöqsanlı halların mənşəyi olmuşdur.

3. Bəzi elmi fərziyyələrin özünü doğrultmayıb etibardan düşməsi: Bəşəriyyətin müasir elmə ifrat dərəcədə olan bağlılıq və nikbinliyini şiddətlə

azaldan bu iki amildən əlavə, bəzi elmi fərziyyələrin özünü doğrultmaması

bəşəriyyətin dünya barəsindəki mərifətini göstərən yeni elmə inamının aradan

getməsinə səbəb oldu, on doqquzuncu əsrdə qərb dünyasının gözlərini örtən xam

xəyal pərdələrini aradan qaldırdı.

Bu və sair amillər insanların bir daha özünün ilkin fitrətinə qayıtmasına, dini

maarifə üz tutmasına səbəb oldu. Bəşərin özünü öz əli ilə dini məziyyətlərdən

məhrum etdiyi zaman müddəti keçdikdən sonra teşnə insanlar kimi din adlı bir

zülal çeşməsinin ardınca düşdü.

Bu məsələ o qədər aşkardır ki, heç bir dəlil-sübuta ehtiyac duyulmur.

Dünyada baş verən dəyişiklikləri diqqətlə izləyən şəxslər həmin məsələdən tam

agahdırlar. Yeni meydana gəlmiş bu təmayüllər yüksək sür”ətlə irəliləmişdir. Belə

ki, dini məsələlər elmi-təhiqqat mərkəzlərində diqqət mərkəzində saxlanılır,

mütəfək-kirlər və elm xadimləri onun barəsində təhqiqat aparırlar. Qısa müddət

ərzində din və dini məsələlər barəsində külli miqdarda məqalə və kitab nəşr

olunmuşdur. Məşhur yazıçılardan birinin dediyi kimi: “Dinə və mənəviyyata

qayıdış qərbin cəmiyyətşünaslıq prinsiplərinin bünövrəsini təhdid edir. Buna görə

də qərb mütəxəssisləri müsəlmanların bir daha dinə qayıtmasından vəhşət hissi

keçirdikləri kimi, məsihilərin də öz dinlərinə qayıdışından narahatlıq hissi

keçirirlər. Onlar həqiqətdə qərb cəmiyyətlərində insanların hər hansı formada

olursa olsun, hətta fərdi həyatında olsa da belə, dinə və mənəviyyətə yönəlişindən,

iman və mənəviyyətin hakim olacağından qorxurlar.

Qərb icmalçılarından biri həm müsəlman, həm də qeyri-müsəlman

cəmiyyətlərində imanın artması və insanların dinə qayıdışı barəsində nümunələri

qeyd etdikdən sonra qərbdəki ifratçı məsihilərə işarə edərək son illərdə nəzərə

çarpacaq dərəcədə irəliləyiş olduğunu belə vurğulayır: “Din ardıcıllarının sayının

gündən-günə və müxtəlif formalarda artması son illərdə baş verən və yayılmaqda

olan reallıqdır ki, ölkələrin çoxu üçün ciddi təhlükə sayılır.”1

Qeyd olunan qərəzli təhlillərə baxmayaraq, biz bu hadisələri müsbət

qiymətləndirir və bəşəriyyətin bir daha dinə, imana qayıdışından sevinc hissi

keçiririk. Lakin bu müjdə ilə yanaşı, nigarançılıq yaradan bir məsələ də vardır:

Əgər bəşəriyyətdə yaranan bu teşnəlik düzgün şəkildə təmin olunmasa və Allah

eləməmiş, xam və yanlış əqidələr din adı ilə onlara təlqin edilsə, yenə də müasir

insan öz axtardığını tapmayacaq və bir daha dindən üz çevirəcəkdir. Buna görə də

cəmiyyətin dərdinə şərik olmaq istəyən qayğıkeş yazıçılara vacibdir ki, bu fitri

çağırışa düzgün cavab verməklə, dini məsələləri səhih tərzdə irəli çəksinlər və bu

kəsilməz ilahi feyzi haqq axtaran insanların ixtiyrına versinlər.

Dini məsələlərə yönəlişin dünya səviyyəsində olan bir hadisəyə çevrildiyi və

dindən çıxanların bir daha dinə qayıtdıqları belə bir şəraitdə, şübhəsiz ki, öz şəxsi

mənafelərini həqiqi dinə yönələnlərin məhv olmasında axtaran hər hansı dəstə və

ya qruplar din adı ilə zəhərli qidanı din axtaranların ixtiyarına verəcəklər ki,

onların dini yanğılarını söndürməklə yanaşı, öz çirkin niyyətlərini də həyata

keçirsinlər.

Biz islam dinini səmavi dinlərin sonuncusu və ən kamili hesab edir və

inanırıq ki, bu din bəşəriyyətin bütün sahələrdəki fərdi və ictimai ehtiyaclarını

təmin etməyə qadirdir. Buna görə də onun yüksək maarifini açıqlamaqda müxtəlif

vasitələrdən istifadə etməli və bu qızıl fürsətlərdən düzgün din təlimlərinin

yayılması yolunda istifadə etməliyik.

Digər tərəfdən, biz inanırıq ki, Əhli-beyt (ə) məktəbi elə Quran və

Peyğəmbərin vasitəsilə əlimizə gəlib çatan həqiqi və əsl islamdır. Həqiqətdə Əhli-

1 Henri Tinca “Lomond” qəzetinin xüsusi buraxılışı, səh.150

beyt yolu elə bir haqq yoldur ki, heç bir məkrli əllərin uzadılmadığı halda bizi

həqiqət zirvələrinə doğru aparır.

Tarix boyu Peyğəmbər Əhli-beytinə mənsub olan yüksək islam maarifinin

özünəməxsus cazibədarlığı olmuş və həqiqət aşiqlərini özünə doğru cəlb etmişdir

ki, bu da həqiqət aşiqlərinin onu müdafiə etmək yolunda canlarından keçmələrinə

səbəb olmuşdur.

Dini həqiqətləri səmavi şəriətlərin sonuncu rəhbəri olan Peyğəmbəri Əkrəm

(s) və onun pak Əhli-beytinin vasitəsi ilə axtarıb tapmaq istəyənlər bu yığcam

kitaba müraciət etməklə öz yollarını ötüb keçmək üçün işıqlı bir çıraq tapmış

olacaqlar. Bəli, onlar bu mötəbər və qısa kitabı mütaliə etməklə Əhli-beyt (ə)

məktəbinin həqiqətini dərk edə bilərlər. Daha artıq məlumat əldə etmək üçün isə

yeri gəlmişkən qeyd olunan mötəbər mənbələrə müraciət edə bilərlər.

Bu kitab bütün dünyaya elan edib bildirir ki, Əhli-beyt (ə)-ın əqidə üsulları və

dini maarifi (əməl və əqidə çərçivəsində) bu kitabda qeyd olunanlardan ibarətdir.

Bu kitabda qeyd olunanlarla uyğun gəlməyən mətləblər töhmətdən başqa bir şey

deyildir və onun heç bir etibarı və dəyəri olmayacaqdır.

Burada sözümüzü xülasələndirərək Əhli-beyt (ə)-ın məktəbində olan islam

etiqadiyyatının əsaslarını bəyan edirik.

İslam etiqadiyyatının hərtərəfli şəkildə araşdırılması onun külli məsələlərinin

bəyan olunmasından asılıdır. İslami mərifət və bu dinin insan və kainat

barəsindəki dünyagörüş yolları barəsində bəyanlar, bu dinin bütün imkan aləmi

barəsindəki nəzəriyyəsini bəyan edir. Biz də burada qısa şəkildə onları izah edirik.

Onların hər birinin müfəssəl şəkildə bəyan olunması sair dini kitablara həvalə

edilir.

Bu kitabın yazılıb tənzim olunmasında ciddi səy göstərən höccətül-islam vəl-

müslimin Rəbbani Gülpayiqani həzrətlərinə də dərin minnətdarlığımı bildirirəm.

Cəfər Sübhani

23÷10÷1376

14 Ramazan, 1418

BİRİNCİ FƏSİL

İSLAMİ DÜNYAGÖRÜŞÜN KÜLLİYYATI

İSLAMDA MƏRİFƏT YOLLARI

1-Cİ ƏSAS

İslam dünyanı və dini həqiqətləri tanıyıb bu barədə mərifət kəsb etmək üçün

üç vasitədən faydalanmış və hər birini də özünün xüsusi çərçivəsində mötəbər

saymışdır. Bu vasitələr aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Hissiyyat; Bunun ən mühümü eşitmə və görmə hisləridir.

2-Əql və düşüncə; Bu yolla məhdud çərçivədə olan qanunlar əsasında

həqiqətlər kəşf edilir.

3-Vəhy: Vəhy-yüksək məqama malik olan seçilmiş insanların maddi aləmin

fövqündə olan qeyb aləmi ilə əlaqə saxlaması üçün bir vasitədir.

Birinci və ikinci yol ümumi yönə malikdir. Yəni bütün insanlar dünyanı

tanıyıb mərifət kəsb etməkdə bu iki yoldan istifadə edə bilərlər. Həmçinin bu iki

yol din və şəriətin başa düşülməsində də böyük rol ifa edir. Üçüncü yol isə Allah-

taalanın xüsusi lütf və mərhəmətinin şamil olduğu şəxslərə aiddir. Bunun ən bariz

nümunəsi ilahi peyğəmbərlərdir.

Hissiyyat vasitəsi yalnız beş duyğudan ibarətdir.2 Əql və düşüncə də məhdud

yerlərdə istifadə olunur. Amma vəhyin miqyası daha geniş olub müxtəlif

sahələrdə-istər əqidədə, istərsə də təklif və vəzifələrdə təsir edicidir.

Quranın müxtəlif ayələrində həmin vasitələr barəsində söz açılmışdır. Biz

onların yalnız ikisini xatırlatmaqla kifayətlənirik.

Hissiyyat və əql haqqında buyurulur:

º†ËÓ†«‹Ô†√ÓŒt—ÓÃÓ„ÔÂt†Â Êt†»Ô◊ÔËÊ †√ÔÂsÓÁ«“ Ô ÔÂt†‰«“† ÔŸt‰ÓÂÔËÊÓ

gÓÈt∆«Î†ËÓ†ÃÓŸÓ‰Ó†‰Ó„ÔÂt†«‰GsÓÂtŸÓ†ËÓ†«˘Ó»tg«“—Ó†ËÓ†«˘Óbt∆ œÓ:Ó†

‰ÓŸÓ‰sÓ„ÔÂt† Ógt„Ô—ÔËÊÓ†;

“Allah sizi analarınızın bətnlərindən heç bir şey bilmədiyiniz (dərk

etmədiyiniz) halda çıxardıb sizə qulaq, göz və qəlb verdi ki, bəlkə şükür

edəsiniz!”3

“Əf”idə kəlməsi ərəb dilində “fuad”ın cəm formasıdır. “Qulaq” və “göz”

ifadələrindən başa düşülür ki, “əf”idə kəlməsi ilə insanın əql və düşüncəsi nəzərdə

tutulur. Ayənin sonundakı “bəlkə şükür edəsiniz” cümləsindən aydın olur ki, insan

bu üç qüvvənin hər birindən bəhrələnmişdir. Ona görə ki, “şükr”-ün mənası hər bir

nemətin münasib yerində işlədilməsidir.

Vəhy haqqında isə belə buyurulur:

“Biz səndən əvvəl də özlərinə vəhy etdiyimiz ancaq kişi (cinsindən olan)

peyğəmbərlər göndərmişdik. Əgər bir şeyi bilmirsinizsə, zikr əhlindən soruşun.”4

2 Eşitmə, görmə, dadma, toxunma və iyləmə duyğuları. 3 “Nəhl” surəsi, ayə 78. 4 “Nəhl” surəsi, ayə 43.

Dini əqidəsi olan bir insan həm varlıq aləmi və həm də məzhəbin

tanınmasında hissiyyatdan faydalanır. Lakin çox vaxt hiss yolu ilə olan idrak, əql

və təfəkkürün hakim olub mühakimə yürütməsinə şərait yaradır. Eləcə də, Allah,

Onun sifətləri və işləri barəsində mərifət kəsb edilməsində təfəkkür və idrakdan

istifadə olunur. Bu üç yolun hər birinin vasitəsi ilə əldə olunan nəticə öz

növbəsində qənaətbəxş və həqiqətin kəşf olunmasında mötəbər sayılmışdır.

2-Cİ ƏSAS

İlahi peyğəmbərlər insanları iki şeyə dəvət etmişlər:

1-Əqidə.

2-Əməl.

Əqidənin həddi-hüdudu Allaha, Onun cəlal və cəmal sifətlərinə, eləcə də

əf”alına (yəni işlərinə) inanmaqdır. Əməl dedikdə isə məqsəd hökmlər, dini

mükəlləfiyyət və vəzifələrdir ki, insan Allahın əmri ilə özünün fərdi və ictimai

yaşayışını onun əsasında qurub möhkəmlətməlidir.

Əqidə haqqında nəzərə çarpan əsas məsələ “elm” və “yəqin”-dir. Şübhəsiz ki,

insanın öz məqsədinə çatması üçün yeganə dəlili “elm” və “yəqin”-dir. Məhz bu

səbəbdən də hər bir müsəlman öz əqidələrində yəqin həddinə çatmalı və

başqalarına təqlid etməməlidir.

Dini hökm və mükəlləfiyyət ilə əlaqədar əsas məsələ budur ki, insanın

yaşayışı onların əsasında həyata keçirilməlidir. Burada insan yəqindən əlavə, şəriət

sahibinin bəyan etdiyi qanunlara da əsaslanmalıdır. Dinin praktiki hökmlərində

cameüş-şərait müctehidə (yəni şəriət hökmlərini Quran ayələri və hədislərdən əldə

etməkdə lazım olan bütün şərtlərə malik olan müctehid-müt.) müraciət edib ona

təqlid etmək, şəriətin vacib etdiyi həmin yollardan biridir. Gələcəkdə bu mövzu ilə

əlaqədar geniş söhbət edəcəyik.

3-CÜ ƏSAS

Biz əqidə üsullarını və dini mükəlləfiyyətləri göstərən hökmləri isbat etmək

üçün mötəbər mənbələrdən istifadə edirik. Əql və vəhy bu bölümün əsas

mənbələrindən hesab olunur. Vəhy dedikdə məqsəd, Allahın nazil etdiyi müqəddəs

kitab (Qurani-kərim) və sənəd baxımından İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd

(səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm)-dən nəql olunan mötəbər hədislərdir. Sonrakı

bəhslərdə izah edəcəyimiz kimi, Əhli-beyt (əleyimus-salam)-dan nəql olunan

bütün hədislər də “sünnə hesab olunur və ilahi höccət sayılan mötəbər sənədlərdən

biridir.

Əql vəhyin, vəhy də əqlin höccət və mötəbər dəlil olmasını təsdiq edir. Əgər

əqlin hökmünə əsaslanıb vəhyin höccət olmasını isbat ediriksə, elə vəhy də əqlin,

xüsusi şərtlər daxilində höccət olmasını təsdiq edir.

Qurani-kərim bir çox yerdə əqlin mühakimə yürütməsini irəli çəkir və bütün

insanları, varlıqların yaradılışında dərindən fikirləşib təfəkkür etməyə dəvət edir.

Hətta Quranın özü də öz dəvətinin doğruluğunu isbat etmək üçün əqlə istinad edir.

Heç bir səmavi kitab Qurani-kərim qədər dəlil və bürhan anlamından istifadə

etməmişdir. Quranda mərifət və əqidə haqqında olan ayə və dəlillər həddindən

artıq çoxdur.

Əhli-beyt (ə) da əqlin (düzgün hökm verməyə səlahiyyətli olduğu yerdə)

höccət olmasını təsdiq etmişlər. İmam Kazim (ə) vəhyi “zahiri höccət”, əqli isə

“batini höccət” adlandırmışdır.5

4-CÜ ƏSAS

Vəhy mötəbər (zahiri) dəlil olduğu kimi, eləcə də əql Allah tərəfindən

insanların daxilində işıqlandırılan bir nurdur. Heç vaxt bu iki ilahi höccət arasında

ziddiyyət yaranmaz. Əgər zahirdə müəyyən qədər ziddiyyət görünsə, deməli o

halda ya bizim din barəsində əldə etdiyimiz mətləb düzgün deyil, ya da əqli dəlilin

müqəddimələrində hansısa səhvə yol vermişik. Çünki, hikmət sahibi olan Allah

heç vaxt insanları bir-birinin ziddinə olan iki yola dəvət etməz.

Əql ilə vəhy arasında həqiqi ziddiyyət təsəvvür olunmadığı kimi, elm ilə vəhy

arasında da qətiyyən ziddiyyət ola bilməz. Əgər bəzi hallarda onların arasında

ixtilaf görsək, yenə də hökm edib deməliyik ki, ya bizim din barəsində əldə

etdiyimiz mətləb düzgün deyil, ya da elmimiz yəqin mərhələsinə çatmamışdır.

Əksər hallarda bu kimi ziddiyyət elmin yəqin mərhələsinə çatmamasından irəli

gəlir. Yəni müəyyən fərziyyələr qəti elm surətində aşkar olmadığı zaman ziddiyyət

vücuda gələ bilər.

5-Cİ ƏSAS

Varlıq aləminə hakim kəsilən qanunlar bizim təsəvvür və təfəkkürümüzdən

asılı olmayaraq, ayrıca şəkildə mövcud olan bir əbədi həqiqətdir. Belə ki, əgər

insan hər hansı bir yolla müəyyən bir gerçəkliyi həqiqət kimi kəşf etsə, onda

deməliyik ki, o, həmişə haqq və əbədidir. Lakin əgər bir gerçəkliyin kəşf

olunmasında onun hansısa məlum bir hissəsi həqiqətlə uyğun, digər hissəsi isə

səhv olarasa, təkcə həqiqətlə uyğun olan hissə əbədi həqiqət sayılacaq, mühit və

şəraitin dəyişilməsi ilə həqiqət başqa şeylə əvəz olunmayacaqdır. Başqa sözlə,

həqiqətlərdə olan nisbilik bu mənayadır ki, müəyyən anlayış və idrak haçansa

həqiqətin eyni, başqa vaxtda isə səhv olmuş olsun. Təkvini işlər barəsində belə bir

məsələ təsəvvür olunmayır. Belə ki, əgər ikini ikiyə vurduqda hasil dörddürsə,

onda bu, həmişə belədir. Yox, əgər belə deyilsə, onda deməli heç vaxt belə deyil.

Hər hansı bir məfhum və anlayışın müəyyən bir mərhələdə həqiqət, başqa

mərhələdə isə səhv olduğu təsəvvür oluna bilməz. Məfhum və idrakda nisbilik o

zaman təsəvvür oluna bilər ki, insanın təsəvvüründən başqa bir şeydə olmasın.

Məsələn, əgər hər hansı bir cəmiyyət öz ölkəsinin idarə olunmasında ilahi vəhydən

ilham almazsa, onda hansı növ hökuməti seçib ölkənin necə idarə olunmasında tam

azaddır. Əgər bir gün müəyyən bir yolu seçirlərsə, bu yol, onların arasında, bu

məsələ haqqında fikir birliyi və razılaşma olan vaxta qədər həqiqət olur. Amma

əgər bir gün onun əksinə razılaşsalar, onda onlar üçün həqiqət ikinci yol

sayılacaqdır. Bu yolların hər biri də öz-özlüyündə həqiqətdir. Lakin zehndən və

təsəvvür aləmindən xaricdə olan və özünəməxsus şəkildə təyin olunmuş işlərə

gəldikdə isə, onlar idrak mərhələsində düzgün şəkildə olmuş olarsa, əbədi olaraq

düzgün və həqiqət, əks halda isə batil və əsassız olacaqdır.

5 “Üsuli-kafi”, 1-ci cild, səh. 16.

İSLAM BAXIMINDAN VARLIQ

6-CI ƏSAS

“Allahdan başqa” mənasını ifadə edən “kainat” Allahın yaratdığı məxluqlar

hesab olunur. Kainat bir an olsun belə, Allahdan ehtiyacsız və müstəqil olmayıb və

olmayacaq da. “Kainat Allahın məxluqudur” sözünün mənası budur ki, kainat

Onun iradəsi ilə yaranmışdır. Onun, yaranış baxımından Allaha mənsub

edilməsinin necəliyi ata-övlad arasındakı münasibət kimi deyildir. Qurani-kərimdə

buyurulur:

“O (Allah), nə doğmuş, nə də doğulmuşdur.”6

7-Cİ ƏSAS

Dünyaya hakim olan indiki qayda-qanunlar əbədi və həmişəlik qayda-qanun

deyildir. Təkcə Allahın xəbərdar olduğu müəyyən zaman keçdikdən sonra

dünyadakı mövcud qayda-qanunlar pozulacaq, “məad” və “axirət aləmi” adlanan

yerə məxsus olan qayda-qanunlar zahir olacaq. Bu barədə Qurani-kərimdə belə

buyurulur:

“(Qiyamət günü) elə bir gündür ki, yer (kürəsi) başqa bir yerlə, göylər də

başqa göylərlə əvəz olunacaq və bütün insanlar hər şeyə qalib olan tək Allahın

hüzurunda duracaqlar.”7 Həmçinin aşağıdakı ayədə buyuruğu bu həqiqətə işarədir:

“Biz Allah tərəfindən gəlmişik və Ona tərəf də qayıdacağıq.”8

8-Cİ ƏSAS

Dünyanın bütün qanunları səbəb-nəticə qanunu əsasında qurulmuşdur.

Varlıqların arasında illiyyət və məluliyyət (səbəb və nəticə) qanunu hökm sürür.

Hər hansı bir varlıq başqasına yalnız bu şərtlə təsir edə bilər ki, Allahın bu təsirin

gerçəkləşməsinə iradəsi və izni olsun. Allahın hikmətli iradəsi bu əsasda olmuşdur

ki, Öz feyzini səbəb və nəticə əsasında həyata keçirsin.

Qurani-kərim yuxarıda qeyd olunan hər iki mətləbi açıqca bəyan etmişdir.

Yəni təbii varlıqlar arasında həm səbəb-nəticə qanunu hökm sürür, həm də hər

hansı bir səbəbin təsir göstərməsi Allahın iradə və izninə bağlıdır.

Qurani-kərim birinci məsələ barəsində buyurur:

6 “İxlas” surəsi, ayə 3. 7 “İbrahim” surəsi, ayə 48. 8 “Bəqərə surəsi, ayə 156.

“O, göydən su nazil etdi və onun vasitəsilə sizin üçün müxtəlif meyvələrdən

ruzilər yetişdirdi.”9

İkinci məsələ barəsində isə belə buyurur:

“Təmiz bir məmləkətin bitkiləri Rəbbinin iznilə çıxar.”10

9-CU ƏSAS

Varlıq dedikdə təkcə maddi təbiət nəzərdə tutulmamalıdır, əksinə dünyanın

bir hissəsini təbiətin fövqündə olan şeylər təşkil edir. Bu da Quran terminində

“qeyb aləmi” adlandırılır. Maddi varlıqlar bir-birinə məhz Allahın izniylə təsir

göstərir. Eləcə də qeybi varlıqlar (ilahi feyz vasitələri) təbiət aləmində məhz

Allahın izniylə təsir göstərirlər. Qurani-kərim mələklərin təbiət aləmində baş verən

hadisələrə təsir göstərməsini belə bəyan edir:

“And olsun işə (dünya işlərinə) əncam çəkənlərə! (Allahın əmri ilə dünyanın

işlərini idarə edən mələklərə).”11

“Allah, Öz bəndələri üzərində hakimi-mütləqdir. O sizə gözətçi mələklər

göndərir.”12

Qeyd olunan ayələrdən belə nəticə alırıq ki, (istər təbiətdə istərsə də təbiətin

fövqündə olan) bütün şeylərə hökm sürən səbəb-nəticə qanunu Allahın izninə

bağlıdır.

10-CU ƏSAS

Aləm hidayət olunmuş bir həqiqətdir. Onun bütün varlıqları, malik olduqları

mərtəbə, dərəcə və öz qabiliyyətlərinə görə hidayət nurundan bəhrələnirlər. Bu

ümumi hidayətin mərtəbə və dərəcələrini təbii, təkvini və qərizəvi (instinktik)

hidayət təşkil edir. Qurani-kərimin müxtəlif ayələrində təkvini və ümumi hidayəti

xatırladılmışdır. Biz onların birini qeyd etməklə kifayətlənirik:

“Rəbbimiz hər şeyə, onların öz surətini və şəklini verən, sonra onu hidayət

edən Allahdır.”13

11-Cİ ƏSAS

Dünyaya hökm sürən qanunlar ən mükəmməl və bəyənilmiş qanunlardır.

Ondan da yüksək səviyyədə nizama salınmış, mükəmməl və gözəl bir nizamın

təsəvvür olunması qeyri-mümkündür. Qurani-kərim bu barədə buyurur:

“O (Allah), hər şeyin xilqətini gözəl yaratdı.”14

Həmçinin buyurur:

9 “Bəqərə surəsi, ayə 22. 10 “əraf” surəsi, ayə 58. 11 “Naziat” surəsi, ayə 5. 12 “ənam” surəsi, ayə 61. 13 “Taha” surəsi, ayə 50. 14 “Səcdə surəsi, ayə 7.

“Yaradanların ən gözəli olan Allah, nə qədər gözəl, nə qədər uludur!”15 (Yəni

Allahın gözəl olması, məxluqlarının da gözəl yaratmasını tələb edir.)

Bu əsası sübut edən əqli dəlil budur ki, hər bir failin (iş görənin) işi kamil və

nöqsanlı olma baxımından onun özünün sifət və kamalına bağlıdır. Əgər faildə,

malik olduğu sifət baxımından heç bir nöqsan olmazsa, onun gördüyü iş də bütün

eyb və nöqsanlardan uzaq olmalıdır. Bütün kamal sifətlər Allah taalanın Zatında

mükəmməl şəkildə olduğu üçün, Onun işləri də bütün nöqsanlardan uzaq, eləcə də

mükəmməl və gözəl olmalıdır.

Bunlardan əlavə, Allahın hikmət sahibi olması Onun məxluqatının gözəl

yaranmasına dəlalət edir.

Qeyd etməliyik ki, təbiət aləmində şər adlanan hər hansı bir şeyin, dünyanın

gözəl nizam-intizamı ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Bu mətləbin izahı xaliqiyyətdə

(xəlq etməkdə) tovhid bölməsində gələcək.

12-Cİ ƏSAS

Bütün aləm və Allahın işləri mütləq şəkildə haqq olduğu üçün, hikmət

sahibinə layiq olan bir surətdə yaranmışdır. O, heç də nahaq və əbəs yerə

yaranmamışdır. Bu mətləb Qurani-kərimin müxtəlif ayələrində qeyd olunmuşdur.

Misal üçün, aşağıdakı ayəni qeyd edirik:

“Biz göyləri, yeri və onların arasında olanları yalnız haqq olaraq yaratdıq.”16

İnsan və dünyanın sonu, qiyamətin bərpa olunması ilə həqiqətə çevriləcəkdir.

Həzrət Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam) bu barədə belə buyurmuşdur:

“Həqiqətən (dünyanın) sonu-qiyamətin başlan-masıdır.”17

15 “Mu”minun” surəsi, ayə 14. 16 “əhqaf” surəsi, ayə 3. 17 “Nəhcül-bəlağə, 19-cu xütbə.

İSLAMõN NƏZƏRİNDƏ İNSAN

13-CÜ ƏSAS

İnsan iki şeydən - cism və ruhdan təşkil olunmuş bir varlıqdır. O, öləndən

sonra cismi çürüyüb aradan gedəcək, ruhu isə qiyamətə qədər qalıb həyat sürəcək.

İnsanın ölümü onun yox olması demək deyildir; o, öləndən sonra Qiyamət bərpa

olana qədər bərzəx aləmində yaşayacaq. Qurani-kərim insan xilqətinin son təkamül

mərhələsini - ruhun bədənə daxil olmasını aşağıdakı ayə ilə bəyan edir:

“Bu zaman onu (insanı) yeni bir məxluq surətinə saldıq.”18

Həmçinin başqa ayələrdə də öldükdən sonra insanın bərzəx həyatına işarə

edərək buyurur:

“Onların önündə, dirilib duracaqları günə (qiyamət gününə) qədər bərzəx

vardır.”19

Bərzəx aləminə dəlalət edən ayələrin sayı çox olduğu üçün qeyd olunan bir

ayə ilə kifayətlənirik.

14-CÜ ƏSAS

Hər bir insan pak fitrət əsasında yaradılmışdır. Yəni, əgər yaradıldığı həmin

vəziyyətdə irəliləyərsə və xarici amillər onu inhirafa yuvarlandırmazsa, hökmən

haqqı tapacaq. Heç kəs anadan günahkar və müqəssir halda doğulmamışdır.

Pisliklər və çirkinliklər ilkin qayda əsasında olmayıb sonradan yaranır. Bəyənilməz

irsi xüsusiyyətlər də insanın iradəsi sayəsində dəyişilə bilər. Buna görə də müasir

məsihiyyət aləmində deyilən “İnsan övladının zatı günah əsasındadır” fikri

tamamilə əsassızdır.

Qurani-kərim bu barədə buyurur:

“Batildən haqqa dönərək üzünü Allahın fitrət əsasında olaraq insanlara

verdiyi dinə (İslama) tərəf tut. Allahın dinini heç vəchlə dəyişdirmək olmaz.”20

Həmçinin İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd (s) buyurur:

“Bütün mövludlar (doğulan insanlar) mütləq pak fitrət əsasında dünyaya göz

açırlar.”

15-Cİ ƏSAS

İnsan, müstəqil və tam ixtiyar sahibi olan bir varlıqdır. Yəni əql qüvvəsi

əsasında əməl və işlərin müxtəlif yönlərini araşdırıb təhlil etdikdən sonra onu tərk

etmək və ya yerinə yetirmək barədə qəti qərara gəlir.

18 “Mu”minun” surəsi, ayə 14. 19 “Mu”minun” surəsi, ayə 100. 20 “Rum” surəsi, ayə 30.

Qurani-kərim buyurur:

º†« Ês«“†ÁÓœÓÈtÊ«“ÁÔ†«‰GsÓ» È‰Ó†« Âs«“†g«“„ —

«Î†ËÓ†« Âs«“†„ÓbÔË—«Î†;

“Biz ona haqq yolu göstərdik. İstər (nemətlərimizə) şükr etsin, istərsə də küfr

(bu onun öz ixtiyarında olan işdir.)”21

Həmçinin buyurur:

º†ËÓ†vÔ‰ †«‰tÕÓvsÔ†Â Êt†—

Ó» s„ÔÂt†bÓÂÓÊt†g«“¡Ó†bÓ‰tÈÔƒtÂ Êt†ËÓ†ÂÓÊt†g«“¡Ó†bÓ‰tÈÓ„tbÔ—t†;

“Və de: “Haqq Rəbbiniz tərəfindəndir. Kim istəyirsə, iman gətirsin, kim də

istəyirsə, (iman gətirməyib) kafir olsun.”22

16-CI ƏSAS

İnsan pak fitrətə malik olduğundan, yaxşını pisdən ayırd edə bilən əql

qüvvəsinə və ixtiyara malikdir. Buna görə də insan elə bir məxluqdur ki, hər

zamanda Allah dərgahına qayıtmaq və yüksək mənəvi dərəcələrə çatmaq yolu

onun üzünə açıqdır. Amma yalnız ölümü müşahidə etdiyi an onun tövbəsi artıq

qəbul olunmur. Buna görə də peyğəmbərlərin dəvətindən bütün insanlar, hətta

Fir”on kimi şəxslər də istifadə edib düz yola qayıda bilər. Belə ki, Qurani-kərim

buyurur:

º†bÓvÔ‰t†ÁÓ‰t†‰Ó„Ó†« ‰È”†√ÓÊ† ÓGÓ„tÈ”;†ËÓ†√ÓÁtœ ÈÓ„Ó†« ‰È”†

—Ó» s„Ó†bÓ ÓŒtgÈ”†;

“(Ey Musa! Fir”ona) de ki, “(Günahlarından) təmizlənmək istəyirsənmi? Səni

Rəbbinin tərəfinə hidayət edimmi ki, Ondan qorxasan?!”23

Beləliklə, insan heç vaxt Allahın bəxşiş və mərhəmətindən ümidsiz

olmamalıdır. Qurani-kərimdə buyurulur:

º†‰«“† ÓvtÊÓ◊ÔË«†Â Êt†—ÓÕÓÂÓ: †«‹†« ÊsÓ†«‹Ó†ÈÓ⁄tb —Ô†«‰–

sÔÊÔË»Ó†ÃÓÂ ÈŸ«Î†;

“Allahın rəhmətindən ümidsiz olmayın. Həqiqətən Allah bütün günahları

bağışlayar.”24

17-Cİ ƏSAS

İnsan əql kimi bir nura, habelə ixtiyara malik olduğuna görə, gördüyü işlər

qarşısında cavabdehlik daşıyır, o, məs”uliyyətli bir məxluqdur. Yəni, o, Allahın,

peyğəmbərlərin, islam rəhbərlərinin, özünün və digər insanların, insanlıq

məqamının və dünyanın müqabilində cavabdehdir. Qurani-kərimin bir çox

ayələrində bəşərin daşıdığı məs”uliyyət haqda belə buyurulur:

21 “İnsan” surəsi, ayə 3. 22 “Kəhf” surəsi, ayə 29. 23 “Naziat” surəsi, ayə 18-19. 24 “Zümər” surəsi, ayə 53.

º†«ÓËtbÔË«†» «‰tŸÓÁtœ †« ÊsÓ†«‰tŸÓÁtœÓ††„«“ÊÓ†††ÂÓGtƒÔË‰«Î

†;

“Əhdə vəfa edin. Çünki əhdə vəfa etmək barəsində sual olunacaqdır.”25

Həmçinin buyurulur:

º†« ÊsÓ†«‰GsÓÂtŸÓ†ËÓ†«‰t»ÓgÓ—

Ó†ËÓ†«‰tbÔƒ«“œÓ†„Ô‰sÔ†«ÔË‰ˆˆ∆ „Ó†„«“ÊÓ†ŸÓÊtÁÔ†ÂÓGtƒÔ‰«Î†;

“Şübhəsiz, qulaq, göz və ürək bunların hamısından sorğu-sual olunacaqdır.”26

Başqa bir ayədə buyurulur:

º†√Ó†ÈÓÃtGÓ»Ô†«˘ ÊtG«“ÊÔ†√ÓÊt†ÈÔ t—Ó„Ó†GÔœÎÈ;

“Məgər insan güman edir ki, o başlı-başına buraxılacaq?!”27

İslam Peyğəmbəri (s) buyurur:

º√Ó‰«“†„Ô‰sÔ„ÔÂt†—«“Ÿn†ËÓ†„Ô‰sÔ„ÔÂt†ÂÓGtƒÔ‰Ï†ŸÓÊt†—

ÓŸ ÈsÓ Á ;

“Agah olun (bilin) ki, sizin hamınız bir-birinizə yol göstərənsiniz və hamınız

bir-birinizi (islah etmək yolunda) məs”uliyyət daşıyırsınız.”

18-Cİ ƏSAS

Mənəvi kamala malik olan insanlardan başqa, heç bir insanın digərinə

üstünlüyü yoxdur. Üstünlüyün yeganə meyarı yalnız təqva, həyatda özünü

çirkinliklərdən qorumaqdır. Qurani-kərimdə buyurulur:

“Ey insanlar, Biz sizi bir kişi və bir qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi

tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah yanında ən hörmətli

olanınız ən çox təqvalı olanınız Allahdan ən çox qorxanınızdır, (pis əməllərdən ən

çox çəkinəninizdir).”28

Beləliklə, İslam baxımından qəbilə və coğrafi mənsubiyyət və ona bənzər

xüsusiyyətlər insana Allah dərgahında heç bir üstünlük bəxş edə bilməz.

19-CU ƏSAS

İnsaniyyətin əsl meyarı hesab olunan əxlaqi dəyərlər əbədi və həmişəlikdir.

Zamanın keçməsi və müəyyən ictimai dəyişikliklər onların aradan getməsinə və ya

dəyişməsinə səbəb ola bilməz. Məsələn, əhdə vəfalı qalmaq və ya ehsan və

yaxşılıq etmək əbədi və həmişəlik canlı qalan məsələlərdəndir, nə qədər ki, yer

üzündə insan vardır, bunlar da onunla birgə olacaq və bu əxlaqi qanun heç vaxt

qüvvədən düşməyəcəkdir. Həmçinin, onların əksi olan xəyanət etmək və əhdə

vəfasız qalmağın pis və bəyənilən iş olmasıda bu qəbildəndir.

25 “İsra” surəsi, ayə 34. 26 “İsra” surəsi, ayə 36. 27 “Qiyamət” surəsi, ayə 36. 28 “Hücurat” surəsi, ayə 13.

Beləliklə, əql nöqteyi-nəzərindən bəşərin ictimai həyatında bir sıra əsaslar

vardır ki, onlar insanın pak fitrəti və təbiəti ilə qarışmış, əbədi və həmişəlikdir.

Bəli, bu əxlaq normalarının kənarında bir sıra adət-ənənələr də tapılır ki, onlar

zaman və məkanın təsirini qəbul etmiş və onlarda əxlaqın əbədi əsasları ilə heç bir

rabitəsi olmayan dəyişikliklər baş vermişdir.

Qurani-kərim əql və əxlaqın əbədi prinsiplərinin bir neçəsinə işarə edərək

buyurur:

“Yaxşılığın əvəzi ancaq yaxşılıqdır.”29

“Yaxşı iş görənləri məzəmmət etməyə heç bir əsas yoxdur.”30

“Allah yaxşı işlər görənlərin mükafatını əsla zay etməz.”31

“Həqiqətən, Allah ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi, qohumlara ehsan edib əl

tutmağı əmr edir, zina etməyi, pis işlər görməyi və zülm etməyi isə qadağan

edir.”32

20-Cİ ƏSAS

İnsanın bu dünyadakı əməlləri ya yaxşılıq, ya da pislikdir. Dünyada baş verən

bir sıra hadisələr onun gördüyü işlərin nəticəsi olur. Bu bir həqiqətdir ki, vəhy onu

açıqlamış, bəşər elmi də müəyyən bir həddə ondan agah olmuşdur. Qurani-kərimdə

bu məsələ ilə əlaqədar bir çox ayə vardır. Biz iki ayəni qeyd etməklə

kifayətlənirik:

“Əgər qəryələrin (abadlıqlların) əhalisi iman gətirib təqvalı olsaydılar (pis

işlərdən çəkinsəydilər), sözsüz ki, göyün və yerin bərəkət qapılarını onların üzünə

açardıq. Lakin onlar (Allahın ayə və nişanələrini) təkzib etdilər. Biz də onları, kəsb

etdikləri günahlara görə məhv etdik.”33

Həzrət Nuh (ə) öz ümmətinə başa salır ki, pis işlərdən və günahlardan

çəkinməklə bərəkət qapılarını öz üzünüzə açıb və nemətlərin çoxalması üçün şərait

yarada bilərsiniz və bu iki iş arasında müəyyən rabitə vardır. Qurani-kərim

buyurur:

“Və (öz qövmümə) dedim ki: “(Tövbə edib) Rəbbinizdən bağışlanmağınızı

diləyin. Çünki, O, (günahları) bağışlayandır. (Belə olduqda) O, sizə göydən bol

yağış göndərər, mal-dövlət və oğul-uşaq əta edər. O, sizin üçün bağlar-bağçalar

əmələ gətirər və çaylar axıdar.”

21-Cİ ƏSAS

Xalqların və millətlərin inkişaf etməsi və ya geridə qalmasının xarici

amillərdən əlavə, digər səbəbləri də vardır. Bu səbəblər onların əqidələrində, əxlaq

və davranışında mühüm rol oynayır. Bu əsasın Allahın insan üçün təyin etdiyi

müqəddərat ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Çünki, o, Allahın təyin etdiyi ümumi

müqəddəratın zahir olduğu yer və onun ayrılmaz bir hissəsi sayılır. Yəni Allahın

ümumi iradəsi ümmətlərin öz əqidə və davranışlarına əsaslanaraq onların

müqəddəratını müəyyənləşdirir. Məsələn: İctimai əlaqələrini ədalət üzərində quran

29 “ər-rəhman” surəsi, ayə 60. 30 “Tovbə surəsi, ayə 91. 31 “Yusif” surəsi, ayə 90. 32 “Nəhl” surəsi, ayə 90. 33 “əraf” surəsi, ayə 96.

bir millət yaxşı və asayişdə yaşayacaq, əks təqdirdə isə pis və acınacaqlı taleyə

düçar olacaqlar. Quran terminində bu əsas “ilahi sünnətlər” adlandırılır:

“Onlara, ilahi əzabdan qorxudan bir peyğəmbər gəldikdə bu, ancaq onların

nifrətini artırdı. Bu isə onların yer üzündə təkəbbür göstərmələri və pis əməlləri

ucbatından idi. Pis əməl ancaq onun öz sahibinin ziyanına tamam olar. Məgər

onlar Allahın qayda-qanunu üzrə əvvəlkilərin düçar olduqları müsibətləri

gözləyirlər? Sən Allahın qoyduğu qayda-qanunda heç bir dəyişiklik tapmazsan!”34

“Əgər möminsinizsə, siz ən üstün insanlarsınız. Biz bu günləri insanlar

arasında növbə ilə dəyişdiririk.”35

22-Cİ ƏSAS

Bəşər tarixinin çox aydın və parlaq bir gələcəyi vardır. Doğrudur, bəşər

çətinliklərdə bərkiyir, amma bu vəziyyət həmişəlik deyil, bəşər tarixi ədalətin

hökm sürəcəyi aydınlığa doğru hərəkət edir. Quran ifadəsi ilə desək, yer üzünün

hakimləri Allahın saleh bəndələri olacaq:

º†ËÓ†‰ÓvÓœt†„Ó Ó»tÊ«“†b È†«‰GsÓ»ÔË— †Â Êt†»ÓŸtœ †«‰G s„t—

†« ÊsÓ†«‰tŸÓ—t÷Ó†ÈÓ— ÀÔÁ«“†ŸÓ»«“œ ÈÓ†«‰gs«“‰ ÕÔËÊÓ†;

“Biz Zikrdən sonra, Zəburda da yer üzünə yalnız Mənim saleh bəndələrimin

hakim olacağını yazmışdıq.”36

Həmçinin buyurur:

ºËÓŸtœÓ «‹Ô†«‰sÓ–

ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†Â Êt„ÔÂt†ËÓŸÓÂ ‰ÔË«†«‰gs«“‰ Õ«“ †‰ÓÈÓGt ÓŒt‰ bÓÊsÓÁÔÂt†b È†«˘Ó

—t÷ †„ÓÂ«“†«Gt ÓŒt‰ÓbÓ†«‰sÓ– ÈÊÓ†

Â Êt†vÓ»t‰ Á Ât†;

“Allah sizin aranızda iman gətirib yaxşı işlər görənlərə, onların özlərini-

əvvəlkilər kimi-yer üzünün varisləri edəcəyini vəd etmişdir.”37

Beləliklə, tarix boyu haqq ilə batil arasındakı barışmaz mübarizədə, qələbə

(çox çəkməsinə baxmayaraq) haqq ilədir:

º†»Ó‰t†ÊÓvt–

bÔ†» «‰tÕÓv s†ŸÓ‰ÓÈ†«‰t»«“◊ ‰ †bÓÈÓœtÂÓ⁄ÔÁÔ†bÓ« –

«“†ÁÔËÓ†G«“Á vÏ†;

“Xeyr, Biz haqı batilin başına vurub onu yox edərik, batil də dərhal heç

olar.”38

23-CÜ ƏSAS

Quran baxımından insan xüsusi kəramətə və hörmətə malikdir. O, mələklərin

səcdəgahı qərar verilmişdir. Qurani-kərim buyurur:

34 “Fatir” surəsi, ayə 42-43. 35 “Ali-İmran” surəsi, ayə 140-139. 36 “ənbiya” surəsi, ayə 108. 37 “Nur” surəsi, ayə 55. 38 “ənbiya” surəsi, ayə 18.

º†ËÓ†‰ÓvÓœt†„Ó—sÓÂtÊ«“†»ÓÊ È†¬œÓÂÓ†ËÓ ÕÓÂÓ‰tÊ«“ÁÔÂt†b È†«‰t»Ó— s†ËÓ†«‰t»ÓÕt—

†ËÓ†—ÓGÓvtÊ«“ÁÔÂt†Â ÊÓ†«‰◊sÓÈ s»«“ †ËÓ†bÓ÷sÓ‰tÊ«“ÁÔÂt†ŸÓ‰È”†

„ÓÀ È—n†Â ÂsÓÊt†ŒÓ‰ÓvtÊ«“† Óbt÷ È‰«Î†;

“Biz, Adəm övladını şərəfli və hörmətli etdik, onları suda və quruda

yerləşdirdik. Özlərinə təmiz ruzi verdik və onları yaratdığımız məxluqatın

çoxundan xeyli üstün etdik.”39

İnsanın əsas hissəsini təşkil edən nəfsin aludəliklərdən pak olması və

hörmətinin qorunub saxlanması ilə yanaşı, İslamda, bu kəramətin hər hansı bir

əməl ilə aradan aparılması qadağan olunmuşdur. Yəni zalımcasına hökmranlıq

etmək və ləyaqətsiz şəxslərin hökmranlığı altında yaşamağı qəbul etmək kəskin

şəkildə qadağan olunmuşdur. Həzrət Əmirəl-möminin Əli (ə) buyurur:

º†ËÓ†‰«“† Ó„ÔÊt†ŸÓ»tœÓ†⁄ÓÈt— „Ó†ËÓ†vÓœt†ÃÓŸÓ‰Ó„Ó†«‹Ô†ÕÔ—

t«Î†;

“Başqasının qulu olma, həqiqətən Allah səni azad yaratmışdır.”40

Həmçinin o Həzrət yenə buyurur:

º†« ÊsÓ†«‹Ó† Ó»«“—

Ó„Ó†ËÓ† ÓŸ«“‰È”†bÓËt÷†« ‰È”†«‰tÂÔËÂ Ê †„‰t†gÈ∆n†« †˙”†«–‰«‰†ÊbGÁ†;

“Allah taala imanlı şəxslərin bütün işlərini onların özlərinə həvalə etmişdir,

(onu həmin işləri görüb görməməsində azad və ixtiyar sahibi etmişdir), yalnız ona,

özünü zəlil və xar etməsinə icazə verməmişdir.”41

Aydındır ki, ilahi hökumətləri qəbul etməyin bu qanun və əsasla qətiyyən

ziddiyyəti yoxdur. (Bunun izahı gələcək bəhslərdə deyiləcək).

24-CÜ ƏSAS

İslam, insanın ağıllı tərzdə həyat sürməsinə xüsusi əhəmiyyət verir. Çünki,

insanın digər canlılardan üstünlüyünün meyarı, onun ağlı və təfəkkür qüvvəsindən

ibarətdir. Məhz buna görə də Qurani-kərim, müxtəlif ayələrdə insanları təfəkkür

etməyə dəvət edir, xilqətdə təfəkkür etməyi təfəkkür sahiblərinin səciyyəvi

xüsusiyyətlərindən bilir:

º†«Ó‰sÓ– ÈÊÓ†ÈÓ–t„Ô—

ÔËÊÓ†«‹Ó†v È«“Â«Î†ËÓ†vÔŸÔËœ«Î†ËÓ†ŸÓ‰È”†ÃÔÊÔË» Á Ât†ËÓ†ÈÓ ÓbÓ„sÓ—ÔËÊÓ

b È†ŒÓ‰tv †«‰GsÓÂÓË«“ †ËÓ†«˘ —t÷ †

—Ó»sÓÊ«“†Â«Ó†ŒÓ‰Óvt Ó†Áˆˆ–«“†»«“◊ ‰«Î†;

“O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı xatırlayır,

göylərin və yerin yaradılışı haqqında düşünər (və deyərlər:) Ey Rəbbimiz! Sən

bunları boş və əbəs yerə yaratmamısan! Sən pak və müqəddəssən!”42

Bu ayəyə əsasən, Qurani-kərim insanların, keçmiş nəsillərə kor-korana təqlid

etməsini qadağan edir.

39 “İsra” surəsi, ayə 70. 40 “Nəhcül-bəlağə, məktublar bölümü, 38-ci nömrə. 41 “Vəsailüş-şiə, 11-ci cil, səh. 424. 42 “Ali-İmran” surəsi, ayə 192.

25-Cİ ƏSAS

İslam nöqteyi-nəzərindən insanın iqtisadi, siyasi və s... zəminələrdə olan fərdi

azadlığı onun mənəvi tərəqqisi, həmçinin ümumi mənafe və məsələhətinə zidd

olmaması ilə şərtlənir. Həqiqətdə İslam dinində Allah tərəfindən insan üçün təyin

edilən vəzifə və mükəlləfiyyətlər qoyulması insana müəyyən vəzifələr təyin

etməklə onun zati kəramətini qoruyub, ümumi mənafe və məsləhətini təmin etmək,

bütpərəstliyin, şərabxorluğun və bu kimi yaramaz işlərin qarşısını almaq, eləcə də

insanın hörmət və kəramətini qorumaq məqsədi daşıyır. Bununla da İslam

qanunlarının hikmət və fəlsəfəsi tamamilə aydın olur.

Qurani-kərim qisas hökmünün icra olunmasını insan həyatının davam etmə

amili hesab edərək buyurur:

ºËÓ†‰Ó„ÔÂt†b È†«‰tv g«“g †ÕÓÈ«:Ï†È«“†√ÔË‰ È†«˘Ó‰t»«“» ;

“Ey ağıl sahibləri, qisasda sizin üçün həyat vardır.”43

Həzrət Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) buyurur:

º†« ÊsÓ†«‰tÂÔŸtg ÈÓ:Ó†« –«“†ŸÓÂ ‰Ó†» Á«“†«‰tŸÓ»tœÔ†G —t«Î†‰ÓÂt†È÷—

t†« ˙”†Ÿ«“Â‰Á«†b«–«†ŸÂ‰†»Á«†Ÿ‰«ÊÈ:†ËÓ†‰ÓÂt†È⁄Èt—

†√÷— †»«‰Ÿ«Â:†;

“Hər kəs gizli şəkildə günah edərsə, yalnız özünə ziyan vurur. Amma açıq-

aşkarda günah edərsə və ona etiraz edilməsə, bütün xalqa ziyan yetirər.”

İmam Sadiq (ə) bu hədisi nəql etdikdən sonra əlavə edərək buyurdu:

º†–«“‰ „Ó†√ÓÊsÓÁÔ†ÈÔ–

‰sÔ†» ŸÓÂÓ‰ Á †œÈÊÓ†«‹ †ËÓ†Èv œÈ†» Á †√ÓÁt‰Ô†Ÿœ«Ë:†«‹†;

“Bu işin səbəbi budur ki, aşkarda günah edən kimsə, öz rəftarı ilə Allah dini

və hökmlərinin hörmətini pozur və bununla da Allah düşmənləri bu işdə ona itaət

edir.”44

26-CI ƏSAS

İslam nöqteyi-nəzərində fərdi azadlığın nümunə-lərindən biri də dinin qəbul

edilməsində məcburiyyətin olmamasıdır. Qurani-kərim buyurur:

“Dində heç bir məcburiyyət yoxdur. Artıq doğruluq (iman) azğınlıqdan

(küfrdən) aydın şəkildə seçil-mişdir.”45

Çünki, İslam, bəyənilmiş din, iman və qəlbə aid olan bir inancdır və heç vaxt

zorla qəbul etdirilib qəlblərdə yer tuta bilməz. Əksinə, bir sıra mühüm

müqəddimələrin hasil olması ilə eyni zamanda haqq batildən seçilib ayrılır. Bu

aydınlıq hasil olarkən, insan təbii olaraq haqqı qəbul edir.

Cihadın islamın ən mühüm vacib məsələlərindən biri olmasına baxmayaraq

bunun mənası dinin zorla qəbul etdirilməsi deyildir. Əksinə, cihadda əsas məqsəd,

ilahi əhd-peymanların və Allah kəlamının xalqlara çatdırıl-masının qarşısında olan

maneələri aradan qaldırmaq, həmçinin cəmiyyəti fəsad və azğınlıqdan

təmizləməkdir.

43 “Bəqərə surəsi, ayə 179. 44 “Vəsailuş-şiə, 11-ci cild, səh. 407. 45 “Bəqərə surəsi, ayə 256.

Cəmiyyəti hidayətə doğru yol göstərən nübüvvətin fəlsəfə və hikməti tələb

edir ki, cihad etmək istəyənlər ilahi məramların xalqa çatdırılmasında lazımi şəraiti

hazırlamaq üçün mütləq yaranan maneələri aradan qaldırsınlar.

Ötən bəhslərdə islamın insan və dünya haqqında olan nəzərləri bəyan olundu.

Bu haqda digər nəzəriyyələr də vardır ki, bu barədə münasib yerdə söhbət

edəcəyik. İndi isə İslamın əhkam və əqidə zəminəsində olan nəzəriyyələrini bəyan

edirik:

İKİNCİ FƏSİL

ƏQİDƏLƏRİN KÜLLİYYATI

TOVHİD VƏ ONUN MƏRTƏBƏLƏRİ

27-Cİ ƏSAS

TOVHİD VƏ ONUN MƏRTƏBƏLƏRİ

Allahın varlığına inanmaq, bütün ilahi dinlərdə olan müştərək bir inamdır.

Həm də ilahi dinlərə tabe olan hər hansı bir insanın maddi və materialist əqidəli bir

şəxsdən fərqlənməsi məhz bu əsas üzərində qoyulmuşdur.

Qurani-kərim Allahın varlığını aydın və dəlilə ehtiyacı olmayan bir məsələ

hesab edərək, bu haqda yol verilən hər növ şəkk-şübhəni yersiz bilir:

º†√Ób È†«‹ †gÓ„tÏ†b«“◊ — †«‰GsÓÂÓË«“ †ËÓ†«˘Ó—t÷ †;

“Məgər göyləri və yeri yaradan Allah barəsində şübhə etmək olarmı?”46

Allahın varlığının aydın bir həqiqət olması ilə yanaşı, Qurani-kərim təfəkkür,

dəlil və sübut yolu ilə Allahı tanımaq, zehnlərində ehtimal üzrə yarana biləcək

şəkk-şübhəni aradan qaldırmaq istəyən şəxslər üçün müxtəlif dəlillər bəyan

etmişdir ki, onların ən mühümü aşağıdakılardan ibarətdir:

1-İnsan, xüsusi şəraitlərdə, çətinliyə düşəndə özündən üstün və yüksəkdə olan

məxluqlara ehtiyaclı olmasını duyur. Bu, onun daxilindən gələn fitri bir səs olub

onu yeganə Allaha doğru çağırır. Qurani-kərim bu barədə buyurur:

º†bÓ√Óv Ât†ËÓÃtÁÓ„Ó†‰ ‰œ sÈÊ †ÕÓÊ Èb«Î†b ◊t—

Ó:Ó†«‹ †«‰sÓ È†bÓ◊Ó—Ó†«‰Ês«“G†ŸÓ‰ÎÈtÁ«“†;

“Batildən haqqa yönələrək üzünü Allahın fitri olaraq insanlara verdiyi dinə

(İslama) tərəf tut.”47

Həmçinin buyurur:

º†bÓ« –«“†—

Ó„ »ÔË«†b È†«‰tbÔ‰t„ †œÓŸÓËÔ«†«‹Ó†ÂÔŒt‰ g ÈÊÓ†‰ÓÁÔ†«‰œ sÈÊÓ†bÓ‰ÓÂs«“†ÊÓÃs«

“ÁÔÂt†« ‰È†«‰t»Ó— s†« –«“†ÁÔÂt†ÈÔgt— „ÔËÊÓ†;

“Müşriklər gəmiyə mindikləri zaman (dəryada batacaqlarından qorxub)

ixlasla, yalnız Allahı çağırıb dua edirlər. Allah onları sağ-salamat quruya çıxaran

kimi, yenə də (Ona) şərik qoşurlar.”48

2-Quran insanı, təbiət aləmində mütaliələr etməyə, həmçinin Allahın varlığına

aşkar dəlil olan qəribə məxluqlar haqda təfəkkür etməyə dəvət edir. Varlıq

aləmində hikmətlə yanaşı olan təfəkkür, onun yaradanını qürdət və elm hekayət

edir. Qurani-kərim buyurur:

º†« ÊsÓ†b È†ŒÓ‰tv †«‰GsÓÂÓË«“ †ËÓ†«˘Ó—

t÷ †ËÓ†«Œt ‰«“b †«‰sÓÈt‰ †ËÓ†«‰ÊsÓÁ«“— †‰Ó¬È« n†‰ √ÔË‰ È†«˘Ó‰t»«“» †;

46 “İbrahim” surəsi, ayə 10. 47 “Rum” surəsi, ayə 30. 48 “ənkəbut” surəsi, ayə 45.

“Həqiqətən, göylərin və yerin yaradılışında, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz

etməsində (bir-birinin ardınca dəqiq nizamla gəlib-getməsində) ağıl sahibləri üçün

qəti dəlillər vardır.”49

Bu əsası sübuta yetirən ayələr olduqca çoxdur, biz isə həmin ayə ilə

kifayətlənirik.

Aydındır ki, Allah barəsində mərifət kəsb etməyin yolları yalnız yuxarıda

qeyd olunan iki dəlillə bitmir; əksinə, Allahın varlığını isbat etmək üçün əlavə

dəlillər də vardır ki, ilahiyyat alimləri kəlam kitablarında onu ətraflı şəkildə qeyd

etmişlər.

TOVHİDİN MƏRTƏBƏLƏRİ

Bütün ilahi dinlərin əsası tovhid və Allahın təkliyinə inam əsasında

qurulmuşdur. Başqa sözlə, onların arasında olan müştərək inam tovhid və Allahın

təkliyinə etiqad bəsləməkdir. Hətta bəzi inhirafçı və azğın dinlərin tabeçiləri də bu

əqidəyə inanırlar. Yeri gəldikcə, Quran ayələri, Peyğəmbər hədisləri və əqli dəlillər

əsasında tovhidin mərtəbələrini bəyan edəcəyik.

28-Cİ ƏSAS

Tovhidin ilkin mərhələsi, Allahın zatında tək və misilsiz olmasına

inanmaqdır. Bu da öz növbəsində iki qismə bölünür:

1-Allahın zatı tək və misilsizdir, yəni heç vaxt Onun üçün oxşar təsəvvür

edilə bilməz.

2-Allahın zatı bəsitdir. Onun zatının çoxluqdan təşkil olunması və xarici

birləşmələrdən tərkib tapması qeyri-mümkündür.

Həzrət Əmirəl-möminin Əli (ə) yuxarıda qeyd olunan iki mənanı izah edərək

belə buyurur:

º†ÁÔËÓ†Ë«“Õ œÏ†‰ ÈtGÓ†‰ÓÁÔ†b È†«˘ÓgtÈ«“¡†gÓ»ÓÁÏ

“Allah təkdir və Onun üçün məxluqlar arasında heç bir misl və oxşar yoxdur.”

ËÓ†«ÓÊsÓÁÔ†ŸÓGsÓ†ËÓ†ÃÓ‰sÓ†√ÕœÈÓ†«‰ÂŸÊÈ†‰«†ÈÊvG ÂÔ†b È†ËÔÃÔËœn†ËÓ†

‰«“†ËÓÁtÂn†ËÓ†‰«“†ŸÓÓvt‰n

“Allah “Əhədiyyul-məna”dır. (Yəni Onun zatında hətta məna və məfhum

baxımından belə, çoxluq təsəvvür oluna bilməz) Onun zatının nə vücudda, nə

xəyalda, nə də əqldə birləşmələrdən tərkib tapması mümkün deyildir.”50

Müsəlmanların tovhid haqqında olan əqidələrini bəyan edən “Tovhid” surəsi,

tovhidin hər iki mərhələsinə işarə edir:

“ËÓ†‰ÓÂt†ÈÓ„ÔÊt†‰sÓÁÔ†„ÔbÔË«Î†«ÓÕÓœ” (Onun heç bir tayı-bərabəri,

bənzəri

yoxdur) ayəsi birinci qismə, “vÔ‰t†ÁÔËÓ†«‹Ô†«ÓÕÓœ” ( De ki, Allah

birdir) ayəsi isə ikinci qismə işarədir.

Qeyd olunanlara əsasən, İslam nöqteyi-nəzərindən məsihiyyət dinində olan

təslis (üçlük) əqidəsi (müqəddəs ata, oğul və Ruhul-qudus) batildir. Qurani-

kərimin müxtəlif ayələrində bu əqidənin batil olması bəyan olunmuşdur. Həmçinin

ilahiyyat kitablarında da bu mətləb geniş şəkildə araşdırılmışdır. Biz isə onu qısa

şəkildə izah edirik:

49 “Ali-İmran” surəsi, ayə 190. 50 “Tovhid” (Şeyx Səduq)

Üç tanrı mənasını ifadə edən “təslis” əqidəsi iki cür təsəvvür oluna bilər:

1- Üç tanrının hər birinin vücudu ayrı-ayrılıqda, müstəqil şəxsiyyətdir, yəni

hər biri Allah olmaq şərtlərinə malikdir. Belə olan təqdirdə bu əqidə Allahın,

zatında tək olması mərhələsinin birinci qisminin (Onun tayı-bərabəri olmamasının)

əksinə olacaqdır.

2- Bu üç tanrının üçü bir şəxsiyyətdir və hər biri onun bir hissəsini təşkil edir.

Belə olduqda isə, Onun, başqa şeylərdən tərkib tapması lazım gələcək. Bu da

Allahın zatında tək olması mərhələsinin ikinci qisminin (Allahın zatda bəsit

olmasının) əksinə olacaq.

29-CU ƏSAS

Tovhid əqidəsinin ikinci mərhələsi, Allahın zati sifətlərinə inanmaqdır.

Bildiyimiz kimi, Allah taala kamil sifətlərin hamısına malikdir. Həm əql, həm də

vəhy Allah taalanın zatında olan kamal sifətlərinə dəlalət edir. Buna əsasən,

Allahın alim, qadir, diri, eşidən, görən və s... kimi sifətləri təkcə məfhum

nəzərindən müxtəlif olub bir-birindən fərqlənir. “Alim” kəlməsindən başa

düşdüyümüz məna “qadir” kəlməsindən başa düşdüyümüz mənadan fərqlidir.

Amma belə bir sual yaranır ki, görəsən kamal sifətləri məna baxımından bir-birləri

ilə fərqləndiyi kimi, Allah taalanın zatında da fərqlənirlər, yoxsa hamısı bir şeyə

qayıdır?

Bu sualın cavabında deyirik:

Kamal sifətlərinin Allahın zatı ilə fərqlənməsi, Allahın zatının mürəkkəb

olmasını tələb etdiyindən qeyd olunan sifətlərin məfhum və məna nəzərindən bir-

birindən fərqli olmasına baxmayaraq, əslində vahid bir şeydirlər. Başqa sözlə

desək, Allahın zatı bəsit olmaqla yanaşı, bütün kamal sifətlərinə malikdir. Belə

deyildir ki, Allahın zatının bir hissəsini elm, digər hissəsini qüdrət, üçüncü

hissəsini dirilik və s. təşkil etmiş olsun.

Beləliklə, Allahın zati sifətləri qədim və əbədi olduğu üçün zatı ilə eyniyyət

təşkil edir. Allahın sifətlərinin qədim və əbədi olduğunu qəbul edən, lakin bu

sifətlərin zatdan ayrı olduğuna inanan şəxslərin əqidəsi düz deyildir. Bu nəzəriyyə

həqiqətdə Allahın sifətlərinin insanın sifətlərinə oxşadılmasından və onunla

müqayisə edilməsindən meydana gəlmişdir; insanın sifətlərinin onun zatından ayrı

olduğu üçün, onlar Allahda da belə olduğunu güman etmişlər .

İmam Sadiq (ə) buyurur:

º†‰ÓÂt†ÈG‰†«‹†ŸÓGsÓ†ËÓ†ÃÓ‰sÓ†—Ó»sÓÊ«“†ËÓ†«‰Ÿ ‰tÂÔ†–«“ ÔÁÔ†ËÓ

‰«“†ÂÔŸt‰ÔËÂÓ†ËÓ†«‰GsÓÂtŸÔ†–«“ ÔÁÔ†ËÓ ‰«“†ÂÓGtÂÔËŸÓ†ËÓ†«‰t»ÓgÓ—Ô†–«“ ÔÁÔ†ËÓ ‰«“

†ÂÔ»tg —Ó†ËÓ†«‰tvÔœt—Ó:Ô†–

«“ ÔÁÔ†ËÓ†‰«“†ÂÓvtœÔË—Ó†;

“Allah taala qədimdən bizim Rəbbimiz olmuşdur. Heç bir məlum, eşidilən,

görünən qüdrətin tətbiq olunduğu şey olmazdan öncə, Onun elmi, eşitməsi,

görməsi və qüdrəti olub və bunlar Onun zatı ilə eynidir.”51

Həzrət Əmirəl-möminin Əli (ə) Allahın kamal sifətlərinin Onun zatı ilə eyni

olmasını bəyan edərək buyurur:

º†ËÓ†„ÓÂ«“‰Ô†«˘ Œt‰«“g †‰ÓÁÔ†ÊÓbtÈÔ†«‰g sb«“ †ŸÓÊtÁÔ†‰ gÓÁ«“œÓ: †„Ô‰

s†g bÓ:n†«ÓÊsÓÁ«“†⁄ÓÈt—Ô†«‰tÂÔËgÔËb †ËÓ†gÓÁ«“œÓ:Ô

51 “Tovhid”(Şeyx Səduq) .

“Xalis tovhid odur ki, Allahın zatına əlavə olunan sifətləri Ondan uzaq bilək.

Çünki, hər bir sifət, özünün sifətləndirdiyi şeylə fərqlənməsini və hər bir

sifətlənmiş şey ilə zidd olmasını göstərir.”52

30-CU ƏSAS

Tovhidin üçüncü mərtəbəsi, xaliqiyyətdə (xəlq etməkdə) tovhiddir. Yəni

yeganə Allahdan başqa heç bir xaliq yoxdur və bütün yaranmışlar Allahın

məxluqudur. Qurani-kərim tovhidin bu qisminə təkid edərək buyurur:

“De ki, Allah hər şeyin xaliqidir. O, hər şeyə qalib olan tək bir Allahdır.”53

º†–«“‰ „Ó†«‹Ô†—

Ó»sÔ„ÔÂt†Œ«“‰ vÔ†„Ô‰ s†gÓÈt¡n†‰«“†√ ‰ˆˆÁÓ†« ˙”†ÁÔËÓ†;

“Bu sizin Rəbbiniz, hər şeyin xaliqi olan Allahdır. Ondan başqa heç bir

məbud yoxdur.”54

Vəhydən əlavə, əql də xaliqiyyətdə tovhidə dəlalət edir. Çünki, Allahdan

başqa, bütün varlıqlar möhtacdır. Təbiidir ki, məxluqların ehtiyac və istəklərinin

aradan qaldırılması, yalnız Allah tərəfindən olmalıdır.

Xaliqiyyətdə tovhidin mənası, varlıq aləmində səbəb-nəticə qanununu inkar

etmək deyildir. Çünki, vücudu özündən olmayan (mümkünül-vücud) varlıqların

bir-birinə qarşılıqlı təsirləri məhz Allahın izninə bağlıdır. Səbəbin varlığı, habelə

əşyalar arasındakı səbəbiyyət, Allahın iradəsinin zahir olduğu yerlər sayılır.

Günəşə istilik, Aya parlaqlıq verən Allahdır. İradə etdiyi vaxt, bu təsirləri onlardan

alıb qüvvədən sala bilər. Məhz buna görə də O, misilsiz və yeganə xaliqdir.

Səkkizinci əsasda qeyd olunduğu kimi, Qurani-kərim səbəb-nəticə qanununu

təsdiq edir:

º†√Ó‹Ô†«‰sÓ– È†ÈÔ—tG ‰Ô†«‰— sÈ«“ÕÓ†bÓ ÔÀ È—

Ô†GÓÕ«“»«Î†bÓÈÓ»tGÔ◊ÔÁÔ†b È†«‰GsÓÂ«“¡ †„ÓÈbÓ†ÈÓg«“¡Ô†;

“Buludları hərəkətə gətirən, küləkləri göndərib onları yer üzündə istədiyi kimi

yayan Allahdır.”55

Bu ayə aşkar şəkildə küləklərin buludları hərəkətə gətirməkdə göstərdiyi təsiri

bəyan edir.

Allahın xaliqiyyətinin bütün varlıqlara şamil olmasından, insanların pis

əməllərinin Allaha aid edilməsi irəli gəlir. Çünki, hər hansı bir varlıq, vücudunun

mümkün olması hökmünə əsasən, Allahın ümumi iradə və qüdrəti olmadan varlıq

libasını geyə bilməz. Lakin insan barədə bunu da əlavə etmək lazımdır ki, o, azad

və ixtiyar sahibi olduğu üçün öz işlərində Allahın izni ilə müəyyən qərara gələ

bilər. Amma itaət və ya günah etmək baxımından gördüyü işlər, onun iradə və

qərarının necəliyinə bağlıdır. Başqa sözlə desək, Allah varlıq bəxş edəndir və

mütləq varlığın gözəllik baxımından heç bir çatışmamazlıq və nöqsanı yoxdur.


52 “Nəhcül-bəlağə, 1-ci xütbə. 53 “Rəd” surəsi, ayə 16. 54 “Ğafir” surəsi, ayə 62. 55 “Rum” surəsi, ayə 48.

º†√Ó‰sÓ– È†√ÓÕtGÓÊÓ†„Ô‰sÔ†gÓÈt¡n†ŒÓ‰ÓvÓÁÔ†;

“O, yaratdığı hər bir şeyi gözəl yaradıbdı.”56

Əql və şəriət baxımından insanın gördüyü əməllərin düzgün olub-olmaması

onun öz iradəsinə bağlıdır.

İzah: İnsanın “yemək” və “içmək” kimi işlərini nəzərə alaq. Bu iki iş varlığa

malik olduğu üçün Allaha istinad edilir. Amma varlıq onlarda “yemək” və “içmək”

qalibində olduğu üçün və insan öz əzasının ixtiyari fəaliyyəti ilə onu bu hala

gətirib çıxardığı üçün bu iş failə istinad edilir. Çünki həmin iki iş bu qalib

daxilində heç bir vəchlə Allaha aid edilə bilməz. Deməli Allah taala vücud və

varlıq bəxş edən, insan isə yeyən, içən və sair işləri görəndir.

31-Cİ ƏSAS

Tovhid əqidəsinin dördüncü mərtəbəsi dünya və insanın tədbirində (yaranış

və idarə olunma) tovhiddir. Tədbirdə tovhid iki qismə bölünür:

1-Təkvini tədbir.

2-Təşrii tədbir.

Təşrii tədbir haqda sonradan söhbət edəcəyik. Burada isə təkvini tədbir ilə

əlaqədar tovhid haqda olan mətləbləri izah edirik:

Təkvini tədbir dedikdə, Allahın bütün varlıq aləmini, kainatı idarə etməsi

nəzərdə tutulur. Bəşərin işlərində tədbirçi və idarə edən başqa bir şəxsdir. Məsələn,

bir nəfər bir fabrik tikdirsə, amma onu idarə edən başqasıdır. Lakin varlıq aləmini

yaradan da, idarə edən də elə bir nəfərdir. Burada əsas məsələ budur ki, kainatın

idarə olunması onun xəlq edilməsindən ayrı deyildir.

Peyğəmbərlərin həyat tarixi göstərir ki, xaliqiyyətdə tovhid məsələsi barədə

ümmətlər arasında fikir ayrılığı olmayıb. Müəyyən hallarda Allaha şərik

qoşulmuşsa da, bu, varlıq aləminin tədbir edicisinin kim olması ilə əlaqədar, onun

ardınca isə ibadət məqamında şirk olubdur. Həzrət İbrahim (ə)-ın dövründəki

müşriklər aləmdə təkcə bir xaliqin varlığına inanırdılar. Lakin onlar səhvən

ulduzları, günəşi və ayı kainatın idarə edicisi hesab edirdilər. İbrahim (ə) onlarla

məhz həmin məsələ barədə mübahisə edirdi.

Həmçinin, İbrahim (ə)-dan sonra yaşayan Həzrət Yusifin zamanında da

Allaha şərik qoşulması məhz tədbir məsələsi ilə əlaqədar idi. Həzrət Yusif (ə)

zindanda olarkən, öz yoldaşlarına dedi: Siz “Allah dünyanı yaratdıqdan sonra onun

idarə olunmasını başqalarına tapşırmışdır” deyirsiniz?

Qurani-kərimdə Həzrət Yusifin onlara belə dediyi nəql olunur:

º†√Ó†√Ó—t»«“»Ï†ÂÔ ÓbÓ—s vÔËÊÓ ŒÓÈt—

Ï†√ÓÂ †«‹Ô†«‰tË«“Õ œÏ†«‰tvÓÁs«“—Ô†;

“(Sizə nə bir xeyir, nə də bir zərər verə bilən) dağınıq şəkildə olan tanrılar

yaxşıdır, yoxsa hər şeyə qadir və qalib olan bir Allah?!”57

Həmçinin Quran ayələrindən aydın olur ki, peyğəmbərlərin dövründəki

müşriklər öz müqəddərat-larının bir qisminin məbudların əlində olmasına

inanırdılar. Qurani-kərimdə bu barədə belə buyurulur:

º†ËÓ†« sÓŒÓ–

ÔË«†Â Êt†œÔËÊ †«‹ †¬‰ ÁÓ:Î†‰ ÈÓ„ÔËÊÔË«†‰ÓÁÔÂt†Ÿ Gt«Î†;

“Müşriklər onlar üçün izzət olsun deyə, Allahdan başqa tanrılar seçdilər.”58

56 “Səcdə surəsi, ayə 7. 57 “Yusif” surəsi, ayə 39.

Başqa ayədə isə belə buyurlur:

º†ËÓ†« sÓŒÓ–ÔË«†Â Êt†œÔËÊ †«‹ †¬‰ ÁÓ:Î†‰ÓŸÓ‰sÓÁÔÂt†ÈÔÊtgÓ—

ÔËÊÓ††‰«“†ÈÓGt Ó◊ ÈŸÔËÊÓ†ÊÓgt—ÓÁÔÂt†ËÓ ÁÔÂt†‰ÓÁÔÂt†ÃÓÊtœÏ

†ÂÔÕt÷Ó—ÔËÊÓ†;

“(Müşriklər) bəlkə, özlərinə yardım oluna deyə, Allahdan başqa tanrılar

(bütlər) seçdilər. O bütlər onlara kömək etməyə qadir deyil. Onların özləri isə

bütlər üçün hazır əsgərlərdir.”59

Müxtəlif Quran ayələrində müşriklərə xəbərdarlıq olunaraq buyurulur ki, siz

elə şeylərə ibadət edirsiniz ki, onlar nə özlərinə, nə də onlara ibadət edənlərə heç

bir fayda və ya ziyan verə bilməzlər. Bu kimi ayələr İslam Peyğəmbərinin

dövründəki müşriklərin, öz məbudlarının onlara fayda və ya ziyan verməsinə

etiqad bəsləmələrindən xəbər verir. Müşriklərdə bütlərə məhz buna görə ibadət

edirdilər. Müşriklərin əqidələrini bəyan edən bu və buna bənzər ayələr göstərir ki,

onlar xaliqiyyətdə tovhidə etiqad bəsləməklə yanaşı, Allah-taalanın idarə etdiyi

işlərin bir qismində bütlərində şərik olmalarına və işlərdə bu kimi tanrılarında təsir

göstərdiyinə inanırdılar. Qurani-kərim onları bütlərə sitayiş etməkdən çəkindirmək

üçün qeyd olunan səbəblərin batil olduğunu bəyan edərək buyurur: “Sizin

tanrılarınız sizə heç bir kömək edə bilməz.”

Quranın bəzi ayələri müşrikləri, Allaha şərik qoşub, Ona tay-bərabər və

bənzər təsəvvür etdiklərinə və onları Allah qədər sevmələrinə görə danlayıb

buyurur:

º†ËÓ†Â ÊÓ†«‰Ês«“G †ÂÓÊt†ÈÓ sÓŒ –

Ô†Â Êt†œÔËÊ †«‹ †√Êtœ«“œ«Î†ÈÔÕ »sÔËÊÓÁÔÂt†„ÓÕÔ» s†«‹†;

“İnsanlar içərisində Allahdan qeyrilərini Allaha şərik qoşub, onları Allah

qədər sevənlər də vardır.”60

Bu ayədən başa düşülür ki, müşriklər sitayiş etdikləri bütlər üçün Allahın şan-

şöhrəti kimi şan-şöhrət təsəvvür edir, sonra bu şan-şöhrəti həqiqi güman edərək

onlara məhəbbət göstərir və ibadət edirmişlər. Başqa sözlə, müşriklər bütlərin bəzi

cəhətlərdən Allaha bənzər olduqlarını təsəvvür etdikləri üçün onlara ibadət

edirmişlər.

Quran qiyamət günü müşriklərin deyəcəkləri həsrətli sözləri nəql edib

buyurur ki, onlar həm özlərini, həm də sitayiş etdikləri bütləri danlayaraq belə

deyərlər:

º† Ó«†«‹ †« Êt†„ÔÊs«“†‰Ób È†÷Ó‰«“‰n†ÂÔ» ÈÊn;†« –†ÊÔGÓË sÈ„ÔÂt†» —

Ó» s†«‰tŸ«“‰ÓÂ ÈÊÓ†;

“Allaha and olsun ki, biz açıq-aydın zəlalətdə (azqınlıqda) olmuşduq. Çünki

biz sizi (bütləri) aləmlərin Rəbbi ilə bərabər tuturduq.”61

Bəli, tədbirdə tovhidin dairəsi daha genişdir. Məhz buna görə də Rəsuli

Əkrəm (s)-in dövründəki müşriklər ruzi vermək, ölmək, dirilmək və dünyanın

tədbiri kimi mühüm məsələlərdə Allahın birliyinə inanırdılar. Qurani-kərim bu

barədə buyurur:

58 “Məryəm” surəsi, ayə 81. 59 “Yasin” surəsi, ayə 74-75. 60 “Bəqərə surəsi, ayə 165. 61 “Şüəra” surəsi, ayə 97-98.

ºvÔ‰t†ÂÓÊt†ÈÓ—tGÔvÔ„ÔÂt†Â ÊÓ†«‰GsÓÂ«“¡ †ËÓ«˘Ó—

t÷ †√ÓÂt†ÂÓÊt†ÈÓÂt‰ „Ô†«‰GsÓÂtŸÓ†ËÓ†«˘Ó»tg«“—Ó†ËÓ†ÂÓÊt†ÈÔŒt—

ÃÔ†«‰tÕÓÈsÓ†Â ÊÓ†«‰tÂÓÈs †ËÓ

ÈÔŒt— ÃÔ†«‰tÂÓÈ s Ó†Â ÊÓ†«‰tÕÓÈs †ËÓ†ÂÓÊt†ÈÔœÓ» s—Ô†«˘ÓÂt—

Ó†bÓGÓÈÓvÔË‰ÔËÊÓ†«‹†bv‰†√ÓbÓ‰«“† Ó sÓvÔËÊÓ;

“De ki, sizə göydən və yerdən kim ruzi verir? Qulaqlara və gözlərə sahib olan

kimdir? Ölüdən diri, diridən ölü çıxardan kimdir? Hər işi idarə edən, sahmana

salan kimdir? Onlar “Allahdır” deyəcəklər. De ki: Bəs onda nə üçün Allahdan

qorxmursunuz?”62

º†vÔ‰t†‰ ÂÓÊ †«˘Ó—

t÷Ô†ËÓ†ÂÓÊt†b ÈÁ«“†« Êt†„ÔÊt ÔÂt† ÓŸt‰ÓÂÔËÊÓ†GÓÈÓvÔË‰ÔËÊÓ†‹ †vÔ‰t†√ÓbÓ‰«“† Ó–Ó„sÓ—

ÔËÊÓ†vÔ‰t†ÂÓÊt†—Ó»sÔ†«‰GsÓÂÓË«“ †

†«‰GsÓ»tŸ †ËÓ†—Ó»sÔ†«‰tŸÓ—

tg †«‰tŸÓÿ ÈÂ ;†GÓÈÓvÔË‰ÔËÊÓ†‹ †vÔ‰t†√ÓbÓ‰«“† Ó sÓvÔËÊÓ†;

“(Müşriklərə) de ki, əgər bilirsinizsə, (bir deyin görək) bu yer və yer üzündə

olanlar kimindir? Onlar mütləq “Allahındır” - deyə cavab verəcəklər. Sən də de ki,

bəs elə isə, nə üçün düşünmürsünüz? De ki, yeddi (qat) göyün Rəbbi, o böyük və

əzəmətli ərşin sahibi kimdir? Müşriklər mütləq “ Allahındır!” - deyə cavab

verəcəklər. Onda sən də de ki, bəs elə isə, Allahın əzabından qorxmursunuz?”63

Amma əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi (“Yasin” və “Məryəm” surəsinin

ayələrinə əsasən) həmin şəxslər müharibədə qələbə çalmaq, səfərdə olarkən

təhlükədən amanda qalmaq və bu kimi məsələlərdə öz tanrılarının dünyanın

təkvini işlərində və öz müqəddəratlarında müəyyən qədər təsir göstərməsini

təsəvvür edirdilər. Bu etiqadların ən bariz nümunəsi isə, şəfaəti onların haqqı

bilmələri idi. Onlar inanırdılar ki, bütlər hətta Allahın izni olmadan da şəfaət edə

bilər və onların şəfaəti mütləq təsir göstərəcək. Deməli, bəzi şəxslər müəyyən

yerlərdə dünyanın tədbirinin Allaha məxsus olmasına inanmaqla yanaşı, (başqa

işlərdə müşrik olub) şəfaət, fayda, ziyan, izzət, bəxşiş və tədbir kimi başqa işləri

tanrıların, (bütlərin) ixtiyarında olmasına və onların təsir göstərməsinə etiqad

bəsləyə bilərlər. Bəzən müşriklər bütə pərəstiş edib Allaha şərik qoşmalarına

bəraət qazandırmaq bəhanəsi ilə deyirdilər: “Biz bütlərə ibadət etməklə Allah

dərgahında yaxınlaşırıq (yəni, biz bütləri öz həyatımızda təsir göstərən hesab

edirik)”. Quran onların bəhanələrini belə bəyan edir:

º Â«“†ÊÓŸt»ÔœÔ†ÁÔÂt†« ˙”†‰ ÈÔvÓ—sÓ»ÔËÊ«†« ‰È”†«‹ †GÔ‰tbÈ”†;

“Biz onlara, yalnız bizi Allaha yaxınlaşdırmaları üçün ibadət edirik.”

Amma ayənin sonunda onların bu kimi iddialarını təkzib edərək buyurur:

º « ÊsÓ†«‹Ó†‰«“†ÈÓÁtœ È†ÂÓÊt†ÁÔËÓ†„«“– »Ï†„Óbs«“—†;

“Allah yalançı və nankor olan kimsəni doğru yola hidayət etməz!”64

Bu ayə Allahın izni olmadan hər hansı bir şeyin tədbirdə təsir göstərməsinə

etiqad bəsləməyin yanlış olduğunu göstərir.

Tədbirdə tovhidin dəlili tam aydındır. Çünki, həm dünya, həm də insan

barəsində xilqət aləminin idarə edilməsi ilə onun yaradılışı bir-birindən ayrı

deyildir. Əgər onların xaliqi birdirsə, deməli, tədbirçisi və idarə edəni də həmin

62 “Yunis” surəsi, ayə 31. 63 “Mu”minun” surəsi, ayə 84-87. 64 “Zumər” surəsi, ayə 3.

xaliqdir və birdən çox ola bilməz. Dünyanın xəlq edilməsi ilə tədbiri arasında olan

qarşılıqlı bağlılıq və əlaqəyə görə Allah taala Qurani-kərimdə göylərin yaranması

haqda söhbət edərkən Özünü dünyanın yeganə tədbirçisi və idarə edicisi kimi

təqdim edir:

º†√Ó‹Ô†«‰sÓ– È†—ÓbÓŸÓ†«‰GsÓÂÓË«“ †» ⁄ÓÈt— †ŸÓÂtœn† Ó—

ÓËtÊÓÁ«“†ÀÔÂsÓ†«Gt ÓËÈ”†ŸÓ‰ÓÈ†«‰tŸÓ—tg †ËÓ†GÓŒsÓ—Ó†«‰gsÓÂtGÓ†ËÓ†«‰tvÓÂÓ—

Ó†

„Ô‰sÏ†ÈÓÃt— È†‰ √ÓÃÓ‰n†ÂÔGÓÂsÎ†ÈÔœÓ» s—Ô†«˘ÓÂt—

Ó†;;;†;

“Göyləri, gördüyünüz kimi, dayaqsız olaraq yüksəldən, sonra ərşi yaradıb

hökmü altına alan, müəyyən vaxta qədər dolanan günəşi və ayı (iradəsinə) tabe

edən və bütün işləri idarə edən məhz Allahdır.”65

Başqa bir ayədə varlıq aləminə hökm sürən vahid nizam-intizamı onun

tədbirçisinin tək və yeganə olması dəlili hesab edərək buyurur:

º†‰ÓËt†„«“ÊÓ†b ÈÁ Â«“†¬‰ ÁÓ:Ï†« ˙”†«‹Ô†‰ÓbÓGÓœÓ «†;

“Əgər yerdə və göydə Allahdan başqa tanrılar olsaydı, onların ikisinin də

nizam-intzamı pozulardı.”66

Allahın yeganə tədbirçi olmasına inam ilə yanaşı, Onun izni ilə öz

vəzifələrini yerinə yetirən digər tədbirçilərə (vasitələrə) inanmağın tədbirdə tovhid

ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Elə buna görə də Qurani-kərim tədbirdə tovhidə təkid

etməklə yanaşı, Allahın izni ilə olan digər tədbirçilərin və idarə edənlərin olmasını

açıqlayaraq buyurur:

º†bÓ«‰tÂÔœÓ» s—«“ †√ÓÂt—«Î†;

“And olsun işə əncam çəkənlərə (Allahın əmri ilə dünya işlərini idarə edən

mələklərə)!”67

32-Cİ ƏSAS

Təkvini və təşrii baxımdan tədbir dedikdə məqsəd, (istər dünyada, istərsə də

axirətdə) dünyanı və insanı idarə etməkdir. Buna əsasən, bəşəriyyətin işlərində

mühüm rol oynayan tədbir məsələsi, hər bir halda yalnız yeganə Allaha

məxsusdur.

İndi isə tədbirdə tovhidin ikinci qismini təşkil edən təşrii tədbiri izah edirik:

TƏŞRİİ TƏDBİR

Təkvini işlərdə dünyanın yeganə idarə edicisi Allah olduğu kimi, şəriətə aid

olan hər hansı bir iş (hökumət, qayda-qanun qoymaq, şəfaət, günahları bağışlamaq

və s. işlər) də tamamilə Allahın ixtiyarındadır. Heç kəs Onun izni olmadan bu işləri

görə bilməz. Buna görə də hakimiyyətdə, qanunçuluqda, itaətdə və s. kimi işlərdə

yalnız Allahın təsir edən olmasına etiqad tədbirdə tovhidin qismlərindən sayılır.

Beləliklə, Peyğəmbər (s) müsəlmanlara hakim və rəhbər seçilibsə, deməli bu

iş mütləq Allahın iznilə olmuşdur. Məhz buna görə də ona itaət etsək, şübhəsiz ki,

65 “Rəd” surəsi, ayə 2. 66 “ənbiya” surəsi, ayə 22. 67 “Naziat” surəsi, ayə 5.

Allaha itaət etmiş oluruq. Ona itaət etmək Allaha itaət etməklə eyni səviyyədədir.


º†bÓÂÓÊt†«Ó◊«“ŸÓ†«‰—sÓGÔË‰Ô†bÓvÓœt†«Ó◊«“ŸÓ†«‹;

“Hər kəs Peyğəmbərə itaət etsə, şübhəsiz ki, Allaha itaət etmiş olur.”68

Həmçinin buyurur:

ºËÓ†Â«“†«Ó—tGÓ‰tÊ«Ó†Â Êt†—ÓGÔË‰ †« ˙”†‰ ÈÔ◊«“ŸÓ†» « –

tÊ †«‹ ;

“Biz hər bir peyğəmbəri, ancaq ona Allahın iznilə itaət olunsun deyə,

göndərdik.”69

Bu ayələrdən məlum olur ki, əgər Allahın izni olmasaydı, Peyğəmbər(s) nə

hakim olardı, nə də itaət olunan. Həqiqətdə, onun hakimiyyəti və ona itaət etmək

Allahın hökumətinin və ona itaət etməyin zahir olduğu yerdir. İlahi mükəlləfiyyət

və vəzifələrin təyin edilməsi tədbirin bir qismi olduğuna görə, kimsənin Allahın

əmr etdiyi əsasda deyil, başqa cür hökm verməyə haqqı yoxdur. Quran buyurur:

º†ËÓ†ÂÓÊt†‰ÓÂt†ÈÓÕt„ÔÂt†» Â«“†√ÓÊtGÓ‰Ó†«‹Ô†bÓ√Ô‰ˆˆ∆ „Ó†ÁÔÂÔ†«‰

t„«“b —ÔËÊÓ†;

“Allahın nazil etdiyi hökm əsasında hökm etməyənlər, əlbəttə, kafirdirlər.”70

Həmçinin şəfaət etmək və günahları bağışlamaq Allaha məxsus olan

hüquqlardandır. Onun izni olmadan heç kəs şəfaət edə bilməz. Qurani-kərim

buyurur:

º†ÂÓÊt†–«†«‰sÓ– È†ÈÓgtbÓŸÔ†Ÿ ÊtœÓÁÔ†« ˙”†» « –tÊ Á †;

“Allahın izni olmadan, Onun hüzurunda kim şəfaət edə bilər?!”71

Başqa bir ayədə belə buyurulur:

º†‰«“†ÈÓgtbÓŸÔËÊÓ « ˙”†‰ ÂÓÊt†«—t Ó÷È”†;

“Onlar yalnız Allahın razı olduğu (izn verdiyi) kəslərdən ötrü şəfaət edə

bilər.”72

Beləliklə, islam nöqteyi-nəzərindən günahların bağışlanmasına bərat kağızı

verib, hər hansı bir şəxsin axirət əzabının götürülməsini, yaxud həmin bərat kağızı

vasitəsi ilə behişti satanların və behiştin ona verilməsini söz verənlərin işi

əsassızdır. (Əlbəttə, bu məsələ qədimdə məsihi dinində geniş yayılmışdı). Qurani-

kərim buyurur:

º†bÓ«Gt Ó⁄tbÓ—ÔË«†‰ –ÔÊÔË» Á Ât†ËÓ†ÂÓÊt†ÈÓ⁄tb —Ô†«‰–sÔÊÔË»Ó

« ˙”†«‹†;

“Onlar (müttəqilər) tövbə edərək Allahdan günahlarının bağışlanmasını

istəyirlər. Axı günahları Allahdan başqa kim bağışlaya bilər?!”73

Qeyd olunanlara əsasən, Allahpərəst bir şəxs, şəriət və dinə aid olan bütün

işlərdə, mütləq Allahı tədbirçi bilməlidir. Amma əgər Allah Özü bir şəxsi dini

vəzifələri bəyan etmək üçün seçsə onda başqa məsələ.

68 “Nisa” surəsi, ayə 80. 69 “Nisa” surəsi, ayə 64. 70 “Maidə surəsi, ayə 44. 71 “Bəqərə surəsi, ayə 255. 72 “ənbiya” surəsi, ayə 28. 73 “Ali-İmran” surəsi, ayə 135.

33-CÜ ƏSAS

İbadətdə tovhid (yəni yalnız Allaha ibadət edib ibadətə yalnız Onu layiq

bilmək) bütün ilahi dinlər arasında müştərək bir etiqad və əsasdır. İlahi

peyğəmbərlərin göndərilməsinin əsas səbəblərindən biri də bu məsələyə təkid edib,

onu yada salmaqdan ibarətdir. Qurani-kərim bu barədə buyurur:

º†ËÓ†‰ÓvÓœt†»ÓŸÓÀtÊ«“†b È†„Ô‰ s†√ÔÂsÓ:n†—

ÓGÔË‰«Î†√ÓÊ †«Ÿt»ÔœÔË«†«‹Ó†ËÓ†«Ãt ÓÊ »ÔË«†«‰◊s«“⁄ÔË Ó†;

“Biz hər ümmətə “Allaha ibadət edin və tağutdan çəkinin” - deyə, peyğəmbər

göndərdik.”74

Bütün müsəlmanlar ibadətin ən yüksək növü olan namazda buna şəhadət

verərək “« Ès«“„Ó†ÊÓŸt»ÔœÔ” (biz yalnız Sənə ibadət edirik) - deyirlər.

Beləliklə, yalnız Allaha ibadət etmək və Ondan qeyrisinin ibadətə layiq

olmamasını bilmək haqda heç bir şəkk-şübhəyə yer qalmır. Bu məsələ ilə hətta bir

nəfər olsun belə, müxalifət etmir. İxtilaf bəzi cüz”i işlər barəsində ola bilər.

Məsələn, görəsən o işlərin görülməsi Allahdan qeyrisinə ibadət olunması hesab

olunur, ya yox? Bu zəminədə qəti nəticəyə çatmaq üçün mütləq ibadəti məntiqi

baxımdan tərif etməli və ibadət sayılan əməlləri təzim və hörmət sayılan

əməllərdən ayırmalıyıq.

Şübhəsiz ki, ata-anaya, peyğəmbərlərə, ilahi övliyalara ibadət etmək haram və

şirkdir. Bununla yanaşı, onlara təzim edib və hörmət göstərmək vacib və lazımdır.


ºËÓ†vÓ÷È”†—

Ó»sÔ„Ó†√ÓÊt†‰«“† ÓŸt»ÔœÔË«†√ ˙†«‹Ó†ËÓ†» «‰tË«“‰ œÓÈtÊ †√ ÕtG«“Ê

Î«;

“Sənin Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və valideynlərə yaxşılıq etməyi

buyurmuşdur.”75

İndi görək, “ibadəti”, “təzim və hörmət”dən fərqləndirən meyar nədir? Və

bəzi vaxtlar necə olur ki, bir əməl (məsələn: mələklərin Adəm (ə)-a və Yəqub (ə)-

ın övladlarının Yusif (ə)-a səcdə etməsi) eynilə tovhid, lakin bəzi vaxtlarda isə

həmin əməl (məsələn: bütlərə səcdə etmək) şirk və bütpərəstlik olur?

Bu sualın cavabını tədbirdə tovhid haqda olan bəhslərdən ələ gətirmək olar.

İbadət və sitayişin mənası insanın müəyyən bir varlığın müqabilində baş

əyməsi deməkdir. Belə ki, dünyanın və insanın taleyinin hamısı, yaxud müəyyən

bir hissəsi müstəqil şəkildə həmin varlığın ixtiyarında olsun. Başqa sözlə, həmin

varlıq “Rəbb”, “dünyanın və insanın maliki”-dir.

Amma, fəzilət və hörmət sahibi olan bir şəxsin, bir sözlə, Allahın saleh

bəndəsinin müqabilində baş əymək ibadət deyil, əksinə hörmət və təzim sayılır.

Mələklərin Həzrət Adəmə və ya Həzrət Yəqubun oğlanlarının Həzrət Yusifə səcdə

etməsi, şirk və ibadət sayılmır. Çünki onlar Həzrət Adəm və Yusifin Rəbb

olmasına görə deyil, əksinə, kəramət sahibi olduqlarına görə eləcə də

bəndəçiliklərini nəzərə almaqla baş əydilər.

Deyilənlərə əsasən müsəlmanların müqəddəs məqbərələrdə Allahın ən yaxın

övliyalarına ehtiram göstərmlərinin caiz olması barədə asanlıqla hökm vermək

74 “Nəhl” surəsi, ayə 36. 75 “İsra” surəsi, ayə 23.

olar. Aydındır ki, müqəddəs məqbərələri öpmək və ya Peyğəmbərin (s) təvəllüd və

besət günündə şadlıq keçirmək, o Həzrətə qəlbən məhəbbət bəsləmək və təzim

etməyi çatdırır. Bu iş heç vaxt onun Rəbb olmasına etiqad bəsləmək demək

deyildir. Həmçinin ilahi övliyaların şəni haqda şer və ya mərsiyə oxumaq,

nübüvvət əsərlərini qoruyub saxlamaq, din rəhbərlərinin qəbirləri üzərində

məqbərə tikmək və s. kimi işlər nə şirkdir, nə də bid”ət. Ona görə şirk deyil ki,

həmin əməllərin mənşəyi onların Rəbb olmasına etiqad bəsləmək deyil, Allah

övliyalarına məhəbbət bəsləməkdir. Həmçinin ona görə bid”ət sayıla bilməz ki,

qeyd olunan əməllər Quran ayələrinə və hədislərə əsaslanır. Quranda Peyğəmbərə

və onun Əhli-beytinə məhəbbət göstərmək vacib sayılmışdır. Bizim onların

təvəllüd və ya besət günlərində ehtiram əlaməti olaraq etdiyimiz əməllər məhz

onlara qarşı olan məhəbbətimizi canlandırır. (Bu mətləbin daha artıq izahı bid”ət

bəhsində gələcək.)

Bunun müqabilində müşriklərin bütə səcdə etməsi ona görə rədd edilir ki,

onlar bütlərin Rəbb və tədbirçi olmasına, müqəddəratın bir qismini, misal olaraq,

xoşbəxtlik, bədbəxtlik, günahları bağışlamaq və şəfaət etmək kimi işlərin bütlərin

ixtiyarında olmasına inanırdılar.

ÜÇÜNCÜ FƏSİL

ALLAHIN SİFƏTLƏRİ

34-CÜ ƏSAS

Allah taalanın zatı sonsuz və qeyri-məhdud bir həqiqətdir, Onun heç bir tayı-

bərabəri, bənzəri yoxdur. Elə buna görə də insan Allah taalanın zatının nə olmasını

dərk edə bilməz. Amma Onu cəmal (sübuti) və cəlal (səlbi) sifətləri vasitəsilə

tanıya bilər.

Cəmal sifətləri dedikdə məqsəd, Allah taalanın vücudunun kamalını göstərən

sifətlərdir. Məsələn: elm, qüdrət, həyat, ixtiyar və s...

Cəlal sifətlər dedikdə isə məqsəd, Allahdan uzaq olan sifətlərdir. Çünki bu

kimi sifətlər təyin olunan ismin eybli, nöqsanlı və aciz olduğunu bildirir. Allah

taala da nöqsan və eyb sayılan hər növ sifətlərdən uzaq və pakdır. Məkanda

yerləşmək, cisim olmaq, zamanla hüdudlanmaq, mürəkkəblik və s. kimi sifətlər

buna misal ola bilər. (Bu iki sifətin birincisinə sübuti, ikincisinə isə səlbi sifətlər də

deyilir.)

35-Cİ ƏSAS

Əvvəldə İslamda mərifət yollarını bəyan edərkən qeyd etdik ki, biz həqiqəti

tanımaq üçün hissiyyat, əql və vəhydən kömək alırıq. Eləcədə Allah taalanın cəmal

və cəlal sifətlərini tanımaq üçün də bu iki yoldan kömək almaq olar:

1-Əql yolu: Allahın xəlq etdiyi varlıq aləmində aparılan tədqiqat, onun

mürəkkəb sirr və rəmzləri bizə, Allahın vücudunun kamal həddə olmasını göstərir.

Məgər bu böyük kainatı elm, güc, ixtiyar olmadan qurub tənzim etmək olarmı?

Qurani-kərim bu barədə əqlin verdiyi hökmü təsdiq etmək üçün insanı kainata aid

olan təkvini ayələri araşdırmağa dəvət edib buyurur:

º†vÔ‰t†«ÊtÿÔ—ÔË«†Â«“†–«“†b È†«‰GsÓÂ«“Ë«“ †ËÓ†«˘Ó—t÷ †;

“De ki, bir gör göylərdə və yerdə (Allahın birliyini və qüdrətini sübut edən)

nələr var!”76

Əlbəttə, əql təbiətin sirlərini araşdırarkən hissiyyatdan kömək alır. Belə ki,

əvvəlcə hissiyyat hər hansı mövzunu qəribə şəkildə dərk edir, sonra isə əql,

məxluqunu qəribə olmasını Xaliqin cəmal və qüdrət nişanəsi hesab edir.

2-Vəhy yolu: Əgər qəti dəlillər nübüvvət və vəhyin, həmçinin Quranın və

Peyğəmbər kəlamının tamamilə Allah tərəfindən olduğunu isbat etsə, onda təbiidir

ki, Quran və hədislərdə gələnlər Allahın sifətlərini tanımaqda insana kömək edər.

Bu iki yol Allahı ən yaxşı sifətlərlə vəsf etmişdir. Qurani-kərimdə Allah taala üçün

135 ism və sifət bəyan olunmuşdur. Biz misal üçün aşağıdakı ayəni qeyd etməklə

kifayətlənirik:

76 “Yunis” surəsi, ayə 101.

“O Özündən başqa heç bir tanrı olmayan, (bütün məxluqatın) sahibi,

müqəddəs və pak olan, əmin-amanlıq, salamatlıq bəxş edən, gözətçi, yenilməz

qüvvət və qüdrət sahibi, məqamı böyük və (hər şeyin) fövqündə olan Allahdır!

Allah müşriklərin Ona şərik qoşduğu şeylərdən pak-pakizədir. O (hər şeyi) yaradan

və (hər şeyə) surət verən Allahdır. Ən gözəl adlar (əsmayi-hüsna) ancaq Ona

məxsusdur. Göylərdə və yerdə olanların hamısı Ona təqdis və təsbih deyər. O,

yenilməz qüvvət və hikmət sahibidir.”77

Qeyd etməliyik ki, Allahın sifətlərini tanımaq ilə əlaqədar bəhs olunmasını

inkar edənlər, “müəttilə adlanan qruplardır. Çünki, onlar insanı əql və vəhyin

hidayət etdiyi İslamın yüksək maarifindən məhrum edirlər. Əgər bu kimi maarif

barədə elmi mübahisələr aparmaq qadağan olsaydı, Qurani-kərimdə bu qədər

sifətlərin zikr olunması və onlar barədə təfəkkür etməyə əmr olunması əbəs bir iş

olardı.

36-CI ƏSAS

Başqa bir baxımdan Allah taalanın sifətləri iki qismə bölünür:

1-Zat sifətləri; bunlar o sifətlərdir ki, Allah taalanı həmin sifətlərin vasitəsilə

vəsf etmək üçün, zatın özünü təsəvvür etmək kifayətdir. Başqa sözlə, o sifətlər

Allahın zat məqamından alınır. Məsələn: elm, qüdrət və həyat.

2-Fel sifətləri; Bunlar o sifətlərdir ki, Allahın zatı, Onun fellərini nəzərə

alaraq həmin sifətlərlə vəsf olunsun. Məsələn: ruzi verən, yaradan, bəxş edən və s

kimi sifətlər fel sifətləridir. Əgər Allahdan bir iş baş verməsə bu sifətlər

gerçəkləşməz.

Başqa sözlə desək, Allahdan xəlq etmək və ruzi vermək kimi bir fel, iş baş

verməyincə, Onu xaliq və ruzi verən adlandıra bilmərik, baxmayaraq ki, xəlq

etmək, ruzi vermək, rəhmət və bəxşiş etməyə zatən qadirdir.

Bu bəhsin sonunda onu da qeyd edək ki, Allahın fel sifətlərinin hamısının

mənşəyi Onun uca zatından ibarətdir. Yəni Allah taala bütün feli kamalların

mənşəyi olan mütləq kamal sahibidir.

ALLAHIN ZAT SİFƏTLƏRİ

Allahın sübuti və səlbi, zat və feli sifətlərindən agah olduqdan sonra onlara

aid olan mühüm məsələləri də açıqlayırıq:

37-Cİ ƏSAS

1-Əbədi elm.

Allahın elminin Onun zatı ilə eyni olması hökmünə əsasən bu elm əbədi və

sonsuzdur. Qurani-kərim müxtəlif ayələrdə Allah taalanın sonsuz elminə işarə

edərək buyurur:

º†« ÊsÓ†«‹Ó†» „Ô‰ s†gÓÈt¡n†Ÿ ‰ ÈÂÈÂÏ;

77 “Həşr” surəsi, ayə 23-24.

“Həqiqətən, Allah hər şeyi biləndir.”78

Həmçinin buyurur:

º†√Ó†‰«“†ÈÓŸt‰ÓÂÔ†ÂÓÊt†ŒÓ‰ÓvÓ†¨Ó†ÁÔËÓ†«‰‰sÓ◊ ÈbÔ†«‰tŒÓ» È

—†;

“Məgər yaradan (sizin gizlin saxladığınız hər şeyi) bilməzmi?! Allah (hər

şeyi) incəliyinə qədər biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır!”79

Məsum imamlardan nəql olunan hədislərdə də dəfələrlə Allahın əbədi və

sonsuz elmi bəyan olunmuşdur. İmam Sadiq (ə) buyurur:

º†‰ÓÂt†ÈÓGÓ‰t†Ÿ«“‰ Â«Î†» «‰tÂÓ„«“Ê †vÓ»t‰Ó† Ó„tË ÈÊ Á †„ÓŸ ‰tÂ †» Á †»ÓŸtœÓ††Â«

“†„ÓËsÓÊÓÁÔ††ËÓ†„Ó–«“‰ „Ó†Ÿ ‰tÂÔÁÔ†» ÃÓÂ ÈŸ †«˘ÓgtÈ«“¡†;

“Allah, məkanı yaratmazdan qabaq ona alim olması, habelə bütün məxluqatı

yaratmasından öncə, onlardan xəbərdar olması, elə onları yaratmasından sonrakı

elmi kimidir”80

2-Yenilməz qüdrət.

Allahın qüdrəti də, elmi kimi, əbədi və yenilməzdir. Onun qüdrətinin zatı ilə

eyni olmasının hökmünə əsasən qüdrətidə qeyri-məcuz və sonsuzdur. Qurani-

kərim Allahın yenilməz qüdrət və qüvvətinə təkid edərək buyurur:

º†ËÓ†„«“ÊÓ†«‹Ô†ŸÓ‰È”†„Ô‰ s†gÓÈt¡n†vÓœ È—«Î†;

“Allah hər şeyə qadirdir.”81

Həmçinin buyurur:

º†ËÓ†„«“ÊÓ†«‹Ô†ŸÓ‰È”†„Ô‰ s†gÓÈt¡n†ÂÔvt Óœ —«Î†;

“Allah hər şeyə (hər şeyi yaratmağa və məhv etməyə) qadirdir.”82


º†√Ó˘ÓgtÈ«“¡Ô†‰ÓÁÔ†G Ë«“¡Ï†Ÿ ‰tÂ«Î†ËÓ†vÔœt—

Ó:Î†ËÓ†GÔ‰t◊«“Ê«Î†ËÓ†ÂÔ‰t„«Î†ËÓ†« Õ«“◊Ó:Î†;

“Bütün əşyalar (və məxluqlar) Allahın elmi, qüdrəti, hakimiyyəti, malikiyyəti

(səltənəti) və onları əhatə etməsi baxımından eyni bir səviyyədədir.”83

Zatən qeyri-mümkün olan bir şeyin yaranması Allahın qüdrət dairəsindən

xaricdir, amma bu, Onun qüdrətinin məhdud və naqis olmasına səbəb deyil, əksinə

bu halda həmin şeyin icad olmağa qabiliyyəti yoxdur.

Həzrət Əmirəl-möminin Əli (əleyhissalam)-dan zatən qeyri-mümkün olan

işlərin icad olunması haqda soruşulduqda buyurdu:

º†« ÊsÓ†«‹Ó† Ó»«“—

Ó„Ó†ËÓ† ÓŸ«“‰È”†‰«†ÈÔÊ«G »Ô†« ‰È”†«‰tŸÓÃtG †ËÓ†«‰sÓ–

È†GÓ√Ó‰t ÓÊ È†‰«“†ÈÓ„ÔËÊÔ†;

“Şübhəsiz, Allah taalanı aciz hesab etmək olmaz, amma sənin soruşduğun

sual, mümkün olan bir şey deyildir.”84

3-Həyat (yaşayış).

Alim və qadir olan Allah diridir. Çünki, qeyd etdiyimiz sifətlər (elm və

qüdrət) diri olan varlığın xüsusiyyətlərindəndir. Məhz bununla da Allahın həyatı və

78 “ənkəbut” surəsi, ayə 62. 79 “Mülk” surəsi, ayə 14. 80 “Tovhid” (Şeyx Səduqun) 10-cu bölmə, 9-cu hədis, səh. 137. 81 “əhzab” surəsi, ayə 27. 82 “Kəhf” surəsi, ayə 45. 83 “Tovhid” kitabı, 9-cu bölmə, 15-ci hədis. 84 “Tovhid” kitabı, 9-cu bölmə, 9-cu hədis, səh. 133.

diriliyi məlum olur. Əlbəttə, Allahın həyat və yaşayışı digər sifətlərində olduğu

kimi, hər hansı eyb və nöqsandan uzaq və pakdır. Onun həyatı insan həyatı kimi

deyildir. Belə ki, O, zatən diri olduğu üçün heç vaxt ölə bilməz. Başqa sözlə,

Allahın vücudu mütləq kamal olduğu üçün, Onun zatında bir növ nöqsan hesab

olunan ölümə yer yoxdur. Qurani-kərim bu barədə buyurur:

º†ËÓ† ÓËÓ„sÓ‰t†ŸÓ‰ÓÈ†«‰tÕÓÈ s†«‰sÓ– È†‰«“†ÈÓÂÔË Ô†;

“(Ya Mühəmməd!) Ölməz, həmişə diri olan Allaha təvəkkül et!”

4-İradə və ixtiyar.

Agah failin (iş görənin) işi, agah olmayan failin işinə nisbətən daha

mükəmməldir. Eləcə də, iradə və ixtiyar sahibi olan failin işi, məcburiyyət

qarşısında qalaraq iş görən failin işindən üstündür, çünki, məcburiyyət qarşısında

qalaraq iş görən fail işin yalnız bir tərəfini seçməlidir (ya onu məcburən görməli,

ya da tərk etməlidir.) Bu da Onun işinin nöqsanlı olmasına dəlalət edir. Qeyd

olunan incəliyə, habelə Allahın varlıq aləmində bütün cəhətlərdən mükəmməl fail

olmasına diqqət yetirdikdə, Allah taalanın zatının məcbur olması deyil, əksinə tam

ixtiyar sahibi olması məlum olur. “Allah müriddir” dedikdə, məqsəd Onun tam

ixtiyar sahibi olmasıdır. İnsanda bir işin tədriclə baş verməsinə səbəb olan iradə

mənasını Allahın zatı barəsində işlətmək düz deyildir. Buna görə də Əhli-beytin

(ə) hədislərində insanların bu işlə əlaqədar səhvə düşməsinin qarşısı alınsın deyə,

Allahın bir işi iradə etməsi elə o işin heç bir fasilə olmadan görülməsi kimi

qiymətləndirilmişdir. Belə ki, hədisdə buyurulur: “İnsana aid olan iradə daxili bir

halətdir ki, onun ardınca iş, fel yerinə yetirilir. Amma Allahın iradəsinə gəldikdə

isə, bu halət olmadan, fel dərhal icad olunur.”85

Beləliklə, ixtiyar mənasını ifadə edən iradə Allahın zat sifətlərindən sayılır,

amma icad etmək və varlıq bəxş etmək Onun fel sifətlərindəndir.

ALLAHIN FEL SİFƏTLƏRİ

Allahın zat sifətlərinə aid olan ilkin mətləblərlə tanış olduq. İndi isə Allahın

bəzi fel sifətlərini bəyan edərək onlardan üçü haqda söhbət edəcəyik.

1-Danışmaq.

2-Doğruluq.

3-Hikmət.

38-Cİ ƏSAS

Qurani-kərim Allahın Musa ilə danışdığını bəyan edərək buyurur:

º†ËÓ†„Ó‰sÓÂÓ†«‹Ô†ÂÔËGÈ”† Ó„t‰ ÈÂ«Î†;

“Allah Musa ilə, sözlə danışdı.”86

Həmçinin buyurur:

º†ËÓ†Â«“†„«“ÊÓ†‰ »ÓgÓ—n†√ÓÊt†ÈÔ„Ó‰ sÂÓÁÔ†«‹Ô†« ˙”†ËÓÕtÈ«Î†«ÓËt†Â Êt†ËÓ—

«“¡ †Õ Ã«“»n†«ÓËt†ÈÔ—tG ‰Ó†—ÓGÔË‰«Î†;

85 “Kafi”, 1-ci cild, səh. 109. 86 “Nisa” surəsi, ayə 164.

“Heç bir bəşər övladına Allahla danışmaq müyəssər olmaz. Allah onlarla

ancaq vəhylə, yaxud pərdə arxasından danışar və ya bir elçi (mələk) göndərər.”87

Beləliklə, danışmağın Allahın sifətlərindən olmasında heç bir şəkk-şübhə

yodur. Əsas məsələ onun həqiqəti, hansı keyfiyyətdə olması barəsindədir. Yəni

sual yaranır ki, görəsən bu sifət Allahın zat sifətlərindəndir, yoxsa fel

sifətlərindən? Aydın məsələdir ki, insanda olan danışığı Allah üçün təsəvvür etmək

olmaz.

Qurani-kərimdə Allahın danışmasının həqiqətini başa düşmək üçün elə

Quranın özünə müraciət etmək lazımdır. Quran Allahın Öz bəndələri ilə

danışmasını üç cür bəyan edərək buyurur:

º†ËÓ†Â«“†„«“ÊÓ†‰ »ÓgÓ—n†√ÓÊt†ÈÔ„Ó‰ sÂÓÁÔ†«‹Ô†« ˙”†ËÓÕtÈ«Î†«ÓËt†Â Êt†ËÓ—

«“¡ †Õ Ã«“»n†«ÓËt†ÈÔ—tG ‰Ó†—ÓGÔË‰«Î†bÓÈÔËÕ ÈÓ†» « –tÊ Á †Â«“

†ÈÓg«“œÔ†« ÊsÓÁÔ†ŸÓ‰ ÈÏ†ÕÓ„ ÈÂÏ†;

“Heç bir bəşər övladına Allahla danışmaq müyəssər olmaz. Allah onlarla

ancaq vəhylə, yaxud pərdə arxasından danışar və ya bir elçi (mələk) göndərər. O

da Allahın izni ilə Allahın istədiyini vəhy edər. Həqiqətən, O, (hər şeydən) ucadır,

hikmət sahibidir.”88

Allahın insan ilə danışması yalnız aşağıda qeyd olunan üç yolla mümkündür:

1-”« ˙”†ËÓÕtÈ«Î”- Qəlbə ilham etməklə;

2-”√ÓËtÂ Êt†ËÓ—«“¡ †ÕÃ«»“- Hicab arxasından danışmaqla; belə ki,

insan (peyğəmbər) Allahın danışığını eşidir, lakin Onu görmür. Allahın Musa (ə)-

la danışması buna misal ola bilər.

3-”√ÓËt†ÈÔ—tG ‰Ô†—ÓGÔË‰«Î”- Bir elçi (mələk) göndərər ki, o da

Allahın izni ilə vəhy edər.

Yuxarıda qeyd olunan ayədə Allahın insanla danışması ya vasitəsiz (birbaşa),

ya da mələyin vasitəsi ilə bir söz icad etməklə olur. Birinci surətdə söz birbaşa

peyğəmbərin qəlbinə ilham olunur, ya da qulaqları vasitəsilə onun qəlbinə çatır. Bu

surətlərin hər birində sözü icad etmək mənasını ifadə edən danışmaq Allah taalanın

fel sifətlərindən sayılır.

Allahın danışmasının necəliyi barədə olan bu izahlar Qurani-kərimdən əldə

olunur. İndi isə bu məsələni başqa cəhətdən araşdırırıq. O da budur ki, Allah taala

bütün kainatı Özünün kəlamı və sözü sayıb buyurur:

º†vÔ‰t†‰ÓËt†„«“ÊÓ†«‰t»ÓÕt—Ô†Â œ«“œ«Î†‰ „Ó‰ Â«“ †—Ó» sÈ†‰ÓÊÓb œÓ†«‰t»ÓÕt—

Ô†vÓ»t‰Ó†√ÓÊt†„Ó‰ Â«“ Ô†—Ó» sÈ†ËÓ†‰ÓËt†Ã ∆tÊ«“†» Â Àt‰ Á †ÂÓœÓœ«Î†;

“(Ya Mühəmməd!) De ki, əgər Rəbbimin kəlmələrini yazmaq üçün dəryalar

mürəkkəb olsaydı və bir o qədər də ona əlavə etsəydik, yenə də Rəbbimin sözləri

tükənməzdən əvvəl onlar tükənərdi.”89

Bu ayədə “kəlimat” (sözlər) dedikdə, məqsəd, Allahdan başqa bir kimsənin

saymağa qüdrəti olmayan məxluqlardır. Mətləbin şahidi budur ki, Qurani-kərimdə

Həzrət İsa Məsih (ə) “kəlimətullah” (yəni Allahın kəlamı) adlandırılmışdır:

º†« ÊsÓÂ«“†«‰tÂÓG ÍÕÔ†Ÿ ÈGÈÓ†»tÊÔ†ÂÓ—ÈÓÂ†—

ÓGÔË‰Ô†«‹†ËÓ†„Ó‰ ÂÓ ÔÁÔ†√Ó‰tv«“Á«“†« ‰È”†ÂÓ—tÈÓÂ†;

“Həqiqətən, Məryəmin oğlu İsa Məsih Allahın peyğəmbəri və (Cəbrail

vasitəsilə) Məryəmə çatdırdığı sözdür.”90

87 “Şura” surəsi, ayə 51. 88 “Şura” surəsi, ayə 81. 89 “Kəhf” surəsi, ayə 109. 90 “Nisa” surəsi, ayə 171.

Həzrət Əmirəl-möminin Əli (ə) söhbətlərinin birində Allahın kəlamını Onun

feli kimi təfsir etmiş və buyurmuşdur:

“Allah taala bir şeyi yaratmaq istəsə, ona “ol!” deyir, o da dərhal vücuda

gəlir. Amma Onun danışması nə uca səs, nə də eşidilən nida deyildir. Allahın

danışması Onun felidir. Həmin şeyi yoxdan yaradır və ona varlıq bəxş edir.”91

39-CU ƏSAS

Ötən bəhslərdə Allahın kəlamını (sözünü) iki cür-vasitəsiz və ya mələk

vasitəsilə məna etdik. Bununla da isbat olunacaq ki, Allahın kəlamı qədim deyil,

hadisdir (yəni zaman baxımından sonradan vücuda gəlmişdir). Çünki, Allahın

kəlamı, elə Onun felidir, təbii olaraq Allahın feli də hadisdir. Deməli, “danışmaq”

hadis bir işdir.

Baxmayaraq ki, Allahın kəlamı hadis və sonradan vücuda gəlmişdir, lakin

ədəb qaydalarına riayət etmək üçün Allahın kəlamına “məxluq” demirik. Çünki,

onun “saxta və düzəldilmiş” mənasına təfsir edilməsi ehtimalı qarşıya çıxa bilərdi.

Amma əgər belə bir iş qarşıya çıxmasaydı, təbii olaraq Allahdan başqa hər bir şeyi

Onun məxluqu hesab etmək lap yerinə düşərdi. Süleyman ibni Cəfər deyir: İmam

Musa ibni Cəfər (ə)-dan soruşdum: Quran Allahın məxluqudur?

Həzrət cavabında buyurdu: “Mən deyirəm ki, Quran Allahın kəlamıdır.”92

Burada qeyd etməliyik ki, 212-ci hicri ilində müsəlmanlar arasında Quranın

qədim və ya hadis olması barədə bir məsələ ortaya çıxdı və bu məsələ onların

arasında ixtilafa və iki tirəliliyə gətirib çıxartdı. Quranın qədim olmasını iddia

edənlərin öz müddəaları üçün düzgün və tutarlı dəlilləri yox idi. Çünki, bəzi

ehtimallara görə Quran hadis, bəzilərinə görə isə qədim olurdu.

Əgər Allahın kəlamı dedikdə məqsədimiz, oxuduğumuz Quran kitabı və onun

ayrı-ayrı kəlmələri, habelə Allah tərəfindən Cəbrailin vasitəsilə Həzrət Peyğəmbər

(s)-in qəlbinə nazil olunan kəlmələr olsa, şübhəsiz ki, bunların hamısı hadisdir.

Yox əgər məqsədimiz, peyğəmbərlərin başına gələn əhvalatlar, həmçinin

Peyğəmbəri Əkrəmin (s) müşriklərlə apardığı döyüşlərə aid olan Quran ayələrinin

məna və məfhumudursa, yenə də onları qədim adlandırmaq olmaz.

Amma əgər, məqsədimiz, Allahın Quranın kəlmə və mənalarına olan

elmidirsə, şübhəsiz, bu, qədim olub Onun zat sifətlərindən sayılacaqdır.

40-CI ƏSAS

Allah taalanın feli sifətlərindən biri də Onun “sidq”, yəni öz buyurduqlarında

doğruçu olmasıdır. Yalan, pis və qəbahətli bir iş olduğu üçün, heç vaxt Allahın

zatında ona yer ola bilməz. Bunun dəlili də tamamilə aydındır. Çünki, yalan

danışmaq ya nadanların və cahillərin, ya acizlərin, ya qorxaqların, ya da

ehtiyaclıların işidir. Allah taala da bunların hamısından uzaq və pakdır. Başqa

sözlə, yalan danışmaq pis işdir, Allah da pis işlərdən uzaq və pakdır.

41-Cİ ƏSAS

91 “Nəhcul-bəlağə, 184-cü xütbə. 92 “Tovhid” (Şeyx Səduq), “Qur”an nədir” bölməsi, 2-ci hədis, səh. 223.

Allah taalanın fel sifətlərindən biri də Onun hikmətli olmasıdır və Həkim,

Allahın adlarından biridir. Allah taala Həkimdir-dedikdə məqsəd budur ki, Onun

bütün işləri son dərəcə möhkəm və eybsizdir, həmçinin ondan hər hansı bir yersiz

və əbəs iş baş vermir.

Birinci müddəanın (Allahın bütün işlərinin möhkəm və eybsiz olmasının)

dəlili, gözəl yaratdığı kainat və ondakı son dərəcə dəqiq nizam-intizamdır. Qurani-

kərim buyurur:

º†gÔÊtŸÓ†«‹ †«‰sÓ– È†√Ó tvÓÊÓ†„Ô‰sÓ†gÓÈt¡n†;

“Bu, hər şeyi bacarıqla, yerli-yerində edən Allahın gördüyü işdir.”93

İkinci mətləbin (Allahın bütün işlərinin tam hikmət əsasında olub heç nəyin

yersiz və əbəs olmaması) dəlili, “Sad” surəsinin 27-ci ayəsidir. Orada buyurulur:

º†Â«“†ŒÓ‰ÓvtÊ«“†«‰GsÓÂ«“¡Ó†ËÓ «˘Ó—

t÷Ó†ËÓ†Â«“†»ÓÈtÊÓÁ Â«“†»«“◊ ‰«Î†;

“Biz göyü, yeri və onların arasında olanları boş-boşuna, əbəs yerə

yaratmadıq.”

Ümumiyyətlə, Allah taala mütləq kamala malik olduğundan, Onun fel və

işləri də mütləq kamal əsasında olmalı, işlərində əsla əbəs və boş-boşuna bir şey

olmamalıdır.

ALLAHIN SƏLBİ SİFƏTLƏRİ

42-Cİ ƏSAS

Yuxarıda Allahın sifətlərini cəmal və cəlal olaraq iki qismə böldük. Allahın

kamalını göstərən sifətlərə cəmal və yaxud sübuti, nöqsan və eybin Onun zatından

uzaq olmasını göstərən sifətlərə isə cəlal və yaxud səlbi sifətlər deyilir. Səlbi

sifətlər dedikdə, Allah taalanın hər hansı bir eyb və nöqsandan uzaq olması

nəzərdə tutulur. Allahın zatı ehtiyacsız və mütləq kamal olduğu üçün, nöqsan və

ehtiyac göstərən hər hansı bir sifətdən uzaq və pakdır. Məhz buna görə də ilahiyyat

alimləri deyirlər: Allah cisim deyil, Onun məkanı yoxdur və heç bir şeyə də daxil

ola bilməz. Çünki bu kimi xüsusiyyətlərin hamısı varlığın nöqsan və ehtiyaclı

olmasından irəli gəlir.

Nöqsanlı hal sayılan sifətlərdən biri də gözə görünməkdir. Çünki, bir şeyin

görünə bilməsi üçün, gözə görünmənin müəyyən şəraiti yaranmalıdır. Məsələn,

aşağıdakı şərtlər olmalıdır:

1-Məkanda və xüsusi bir yerdə olsun;

2-Qaranlıqda olmasın. Yəni onun olduğu yer işıqlı olsun;

3-Onunla onu görənin arasında müəyyən qədər fasilə olsun.

Aydındır ki, bu şərtlər Allahın deyil, əksinə maddənin və cismani varlıqların

xüsusiyyətlərindəndir.

93 “Nəml” surəsi, ayə 88.

Bundan əlavə, əgər Allah gözlə görünsə, onda iki hal təsəvvür oluna bilər: Ya

Onun vücudu bütünlüklə, ya da bir hissəsi görünməlidir. Birinci halda hər şeyi

əhatə edən Allah məhdud olacaq. İkinci surətdə isə müxtəlif hissələrdən təşkil

olunacaq. Bunların hər ikisi də Allahın uca məqamından uzaqdır.

Bu deyilənlərin hamısı Allahın hissi və gözlə görünməsinin qeyri-mümkün

olmasını göstərirdi. Amma güclü iman və mənəviyyat nəticəsində qəlb (bəsirət)

gözü ilə Allah taalanı müşahidə etmək olar.

Həzrət Əli (ə)-ın səhabələrindən sayılan Zələb Yəmani o Həzrətə ərz etdi: Öz

Allahını görübsənmi?

İmam cavabında buyurdu: “Mən görmədiyim Rəbbə ibadət etmərəm.”

Zələb Yəmani yenə soruşdu: Onu necə görürsən?

İmam buyurdu:

“Onu zahiri gözlər görə bilməz, amma qəlblər həqiqi iman sayəsində görə

bilərlər.”94

Allahın gözlə görünməsinin qeyri-mümkün olmasını əqli dəlildən əlavə,

Quran ayələri də açıq-aşkar sübut edir.

Həzrət Musa (ə) Bəni-İsrailin israrına görə, Allahdan gözə görünməsini

istədikdə, inkar cavabı eşidir:

“Musa dedi: Ey Rəbbim, Özünü mənə göstər, Sənə baxım. Allah buyurdu:

Sən Məni əsla görə bilməzsən!”95

Burada bir sual yaranır: Əgər Allahın gözə görünməsi qeyri-mümkündürsə,

onda nə üçün Qurani-kərim “Qiyamət günündə layiqli bəndələr Ona baxacaqlar”-

deyə buyurur?

“O gün sevinib gülən üzlər öz Rəbbinə tərəf baxacaqdır.”96

Sualın cavabı budur ki, bu şərif ayədə baxmaq kəlməsindən məqsəd, Allah

taalanın rəhmətini gözləməkdir. Çünki, ayənin özündə bu mətləbə iki dəlil vardır:

1-Baxmağı gözə deyil, üzlərə nisbət verib buyurur: “O gün sevinib gülən

üzlər öz Rəbbinə tərəf baxacaqdır.” Əgər məqsəd Allahı görmək olsaydı, onda

görməyi üzlərə yox, gözlərə nisbət verməliydi.

2-Bu surədə iki qrupdan söhbət açılır:

a) Üzləri sevinib gülənlər: Onların mükafatı

b) Üzləri qəm-qüssəli olanlar: Onların cəzası isə

(Sahiblərinin bel sümüklərinin dəhşətli

bir əzabla qırılacağını anlayacaqlar)97 ifadəsi ilə bəyan edilir.

İkinci cümlədə məqsəd bundan ibarətdir ki, onların bel sümükləri dəhşətli bir

əzabla qırılacaq və təbiidir ki, onlar da bu əzabın baş verəcəyəni gözləyəcəklər.

Bu şahidlərin vasitəsilə, qeyd olunan birinci ayədə məqsədin nə olduğunu

başa düşmək asan olar. O da budur ki, sevinib gülən üzlər Allahın rəhmətini

gözləyəcəklər. “Allaha tərəf baxacaqlar” ifadəsi, məcazi mənada rəhmətin

gözlənilməsini göstərir. Bu məsələ ilə əlaqədar ərəb və fars dillərində çoxlu dəlillər

qeyd olunmuşdur. Məsələn: Fars dilində deyirlər: “Filankəsin gözü, başqasının

əlindədir”, yəni ondan kömək umur.

Quranın müəyyən bir ayəsini təfsir edərkən, heç vaxt həmin ayənin özü ilə

kifayətlənməməliyik, əksinə, həmin mövzu ilə əlaqədar bütün oxşar ayələr də qeyd

olunur və onların məcmusundan o ayənin həqiqi mənası başa düşülür. Gözə

94 “Nəhcül-bəlağə, 179-cu xütbə. 95 “əraf” surəsi, ayə 143. 96 “Qiyamət” surəsi, ayə 22-23. 97 “Qiyamət” surəsi, ayə 25.

görünmək məsələsinə gəldikdə də, əgər ona aid olan bütün ayələr, habelə bu

barədəki hədislər toplanarsa, məhz onda İslam nöqteyi-nəzərindən Allahın gözlə

görünməsinin qeyri mümkün olması məlum olacaq.

Beləliklə, məlum olur ki, Həzrət Musa (ə) yalnız Bəni-İsrailin israrına görə

Allahdan, gözə görünməsini istəmişdi. Onlar deyirdilər:

Ey Musa, Allahın səsini eşidib, nəql etdiyin kimi, elə Onu gözünlə də gör və

bizim üçün vəsf et. Quran buyurur:

º†ËÓ†« –t†vÔ‰t ÔÂt†‰ÓÊt†ÊÔƒtÂ ÊÓ†‰Ó„Ó†ÕÓ tÈs”†ÊÓ—

ÓÈ†«‹Ó†ÃÓÁt—Ó:Î†;

“Yadınıza salın o zamanı ki, (Musaya) dediniz: Ya Musa, Allahı aşkar surətdə

görməyincə heç vaxt sənə inanmayacağıq.”98

Məhz bu səbəbə görə də Həzrət Musa Allahdan gözə görünməsini istədi,

amma inkar cavabı eşitdi:

º†ËÓ†‰ÓÂs«“†Ã«“¡Ó†ÂÔËGÈ”†‰ Â Èv«“ Ê«“†ËÓ†„Ó‰sÓÂÓÁÔ†—Ó»sÔÁÔ†v«“‰Ó†—

Ó» s†√Ó— Ê È†√ÓÊtÿÔ—t†« ‰ÓÈt„Ó†v«“‰Ó†‰ÓÊt† Ó—«“Ê È;;;†;

“Musaya vəd etdiyimiz vaxt gəlib çatanda Rəbbi onunla danışdı. Musa dedi:

Ey Rəbbim! Özünü mənə göstər, Sənə baxım. Allah buyurdu: Sən Məni əsla görə

bilməzsən!”99

XƏBƏRİ SİFƏTLƏR

43-CÜ ƏSAS

İndiyə qədər, danışmaqdan başqa bəyan olunan sair ilahi sifətlərin Allahda

olub-olmamasını əql hökm edir. Amma Qurani-kərimdə və hədislərdə bir sıra

sifətlər vardır ki, onların nəql olunan hədislərdən başqa, digər bir mənbəsi yoxdur.

Məsələn:

1-Yədullah (Allahın əli):

º†« ÊsÓ†«‰sÓ–

ÈÊÓ†ÈÔ»«“È ŸÔËÊÓ„Ó†« ÊsÓÂ«“†ÈÔ»«“È ŸÔËÊÓ†«‹Ó†ÈÓœÔ†«‹ †vÓËtvÓ†√ÓÈt

œ ÈÁ Ât†;

“(Ey Peyğəmbər!) Sənə bey”ət edənlər, şübhəsiz ki, Allaha bey”ət etmiş

olurlar. Allahın əli onların əllərinin üstündədir.”100

2-Vəchullah (Allahın siması):

º†ËÓ†‹ †«‰tÂÓgt— vÔ†ËÓ†«‰tÂÓ⁄t—

»Ô†bÓ√ÓÈtÊÓÂ«“† ÔËÓ‰sÔË«†bÓÀÓÂsÓ†ËÓÃtÁÔ†«‹ †« ÊsÓ†«‹Ó†Ë«“G ŸÏ†ŸÓ‰

ÈÂÏ†;

“Şərq də, qərb də Allahındır. Hansı tərəfə üz tutsanız, Allah ordadır. Şübhəsiz

ki, Allahın mərhəməti genişdir və hər şeyi biləndir.”101

3-Eynullah (Allahın gözü):

98 “Bəqərə surəsi, ayə 55. “Nisa” surəsi, ayə 153. 99 “əraf” surəsi, ayə 143. 100 “Fəth” surəsi, ayə 10. 101 “Bəqərə surəsi, ayə 115.

º†ËÓ†«gtÊÓŸ †«‰tbÔ‰t„Ó†» √ÓŸtÈÔÊ Ê«“†ËÓ†ËÓÕtÈ Ê«“†;

“Nəzarətimiz altında və vəhyimiz üzrə (sənə öyrədəcəyimiz kimi) gəmini

düzəlt.”102

4-İstəva ələl-ərş (Ərşdə əyləşdi):

º†«Ó‰—sÓÕtÂˆˆÊÔ†ŸÓ‰ÓÈ†«˘Ó—tg †«Gt ÓËÈ”†;

“Rəhman Allah ərşi (hökmü) altına almışdır.”103

Bunlara ona görə “xəbəri sifətlər” deyirlər ki, onlar barəsində yalnız nəqli

dəlillər xəbər verir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əql və ideoloji baxımdan bu sifətləri adi camaat

arasında düşünülən mənaya yazmaq olamaz. Əks halda əqli və nəqli dəlillərin

qəbul etmədiyi halda Allahın cism olması, onun oxşarı (bənzəri) olması lazım

gəlir. Məhz buna görə də bu sifətlərin həqiqi mənasını anlamaq üçün, mütləq

Qurani-kərimin ayələrini ayrı-ayrılıqda deyil, bir məcmuə halında nəzərə

almalıyıq, bunu da bilməliyik ki, ərəb dili, başqa dillərdə olduğu kimi, məcazi

mənalarla doludur. Qurani-kərimdə bu mənalardan istifadə eilmişdir.

İndi isə xəbəri sifətlərin bəyan etməyə başlayırıq.

a) Qurani-kərim yuxarıda qeyd etdiyimiz birinci ayədə buyurur: “Sənə bey”ət

edənlər, şübhəsiz ki, Allaha bey”ət etmiş olurlar. Allahın əli onların əllərinin

üstündədir.” Bu ayədə məqsəd Allahın cisim olması və Onun əli olması, eləcə†də

əlinin onların əllərindən üstün olması deyil, Allahın qüdrətinin onların qüdrətindən

üstün olması nəzərdə tutulur. Ayənin davamında deyilənlər bu mətləbə tutarlı

sübutdur:

º†bÓÂÓÊt†ÊÓ„ÓÀÓ†bÓ« ÊsÓÂ«“†ÈÓÊt„ÔÀÔ†ŸÓ‰È”†ÊÓbtG Á †ËÓ†ÂÓÊt†√ÓËtbÈ”†» Â«“†Ÿ«“ÁÓœÓ

†ŸÓ‰ÓÈtÁ †«‹†bÓGÓÈÔƒt ÈÁ †√ÓÃt—«Î†ŸÓÿ ÈÂ«Î†;

“Kim bey”əti sındırsa, ancaq öz əleyhinə sındırmış olar. Kim Allahla etdiyi

əhdi yerinə yetirsə, Allah ona böyük mükafat verər.”

“Bey”ət sındıranları hədələyib, bey”ətə vəfalı olanlara müjdə və mükafat

vermək” ifadələri göstərir ki, Allahın əli dedikdə Onun qüdrət və hakimiyyəti

nəzərdə tutulur. Adətən, bəzi vaxtlar müxtəlif mədəniyyətlərdə “yəd” (əl) kəlməsi

məcazi mənada qüdrəti göstərir. Məsələn belə deyirlər: “Əl, əl üstədir.”

b) Allah taalanın siması dedikdə isə məqsəd, insana məxsus olan üzv deyil,

əksinə, Onun zatı nəzərdə tutulur. Qurani-kərim insanın məhv olması haqda xəbər

verərək buyurur:

º†„Ô‰sÔ†ÂÓÊt†ŸÓ‰ÓÈtÁ«“†b«“Ên;

“Yer üzündə olan hər kəs fanidir.”104

Ayənin davamında yalnız Allahın vücudunun sabit qalmasından söhbət

açılaraq buyurulur:

º†ËÓ†ÈÓ»tvÈ”†ËÓÃtÁÔ†—Ó» s„Ó†–ÔË†«‰tÃÓ‰«“‰ †ËÓ†«˘ „t—«“Â †;

“Yalnız əzəmət və kərəm sahibi olan Rəbbinin zatı əbədi qalar.”105

Beləliklə, ayənin əsl mənası budur ki, uca Tanrı xüsusi bir yerdə deyil, əksinə,

Onun vücudu hər bir şeyi əhatə etmişdir, hər tərəfə üz tutsaq, Allah oradadır. Bu

mətləbi sübut etmək üçün Allahın iki sifətinə işarə edirik:

1-Vasi”: Yəni Allah taalanın vücudu sonsuzdur.

102 “Hud” surəsi, ayə 37. 103 “Taha” surəsi, ayə 5. 104 “ər-Rəhman” surəsi, ayə 26. 105 “ər-Rəhman” surəsi, ayə 27.

2-Alim: Yəni Allah hər şeyi biləndir.

v) Qurani-kərimdə buyurulur: “Nuh Allah tərəfindən gəmini düzəltməyə

məmur oldu.” Halbuki, gəminin dənizdən çox uzaq bir yerdə düzəldilməsi sonrakı

hadisələrdən xəbərsiz bir qrupun istehza etməsinə səbəb olurdu. Məhz belə bir

şəraitdə Allah ona “gəmini düzəlt, sən Bizim nəzarətimiz altındasan, bu işi Biz

sənə vəhy etdik” buyurdu. Burada məqsəd budur ki, Həzrət Nuh (ə) Allahın əmrinə

əməl edib, Onun himayəsi və nəzarəti altında olduğundan, istehza edənlər ona heç

bir zərər yetirə bilməzlər.

q) “Ərş” kəlməsi ərəb dilində “taxt” və “kürsü” mənasını ifadə edir. “İstəva”

feli “əla” kəlməsi ilə birgə olduqda, “qərarlaşma” və “bir şeyin üzərində oturmaq”

mənasını daşıyır. Padşahlar hakimiyyət kürsüsündə qərar tapandan sonra ölkə

işlərini sahmana salmağa başlayırdılar. Allahın məkanının olmamasını həm əqli,

həm də nəqli dəlillər sübut edir. Bundan başqa, taxt və kürsü üzərində əyləşməyi

ifadə edən cümlələrdə Allahın cisim olması deyil, əksinə, məcazi mənada kainatın

işlərini tədbir etmək, sahmana salmaq nəzərdə tutulur. Bu mətləbin şahidi kimi

aşağıdakıları qeyd etmək olar:

1-Qurani-kərimin müxtəlif ayələrində, bu cümlədən qabaq Allah taala göyü

və yeri, habelə kainatda olan sair şeyləri gözə görünməz sütun üzərində

yaratmasından söz açır.

2-Quranın müxtəlif ayələrində bu cümlədən qabaq dünyanın işlərinin

tədbirindən söz açılır.

Bu cümlə iki məsələni bəyan edən ayələr arasında, (yəni yaradılış və

dünyanın tədbiri) yerləşdiyindən, ərş üzərində oturmaqdan məqsədin nə olacağını

asanlıqla dərk etmək olar. O da budur ki, Qurani-kərim bizə başa salmaq istəyir ki,

kainat özünün bu qədər əzəməti ilə belə, onun idarə olunması Allah taalanın

ixtiyarından xaric olmadı, yaradılışdan əlavə, dünyanın işlərinin tədbiri də

tamamilə Onun ixtiyarındadır.

Bu barədə olan ayələrdən təkcə birini qeyd etməklə kifayətlənirik:

º†« ÊsÓ†—Ó»Ós„ÔÂÔ†«‹Ô†«‰sÓ– È††ŒÓ‰ÓvÓ†«‰GsÓÂˆˆË«“ †ËÓ†«˘Ó—

t÷Ó†b È†G sÓ: †√ÓÈs«“Ân†ÀÔÂsÓ†«Gt ÓËÈ”†ŸÓ‰ÓÈ†«˘Ó—tg †ÈÔœÓ» s—Ô†

«˘ÓÂt—Ó†Â«“†Â Êt†gÓb ÈŸn†« ˙”†Â Êt†»ÓŸtœ †« –tÊ Á †;

“Rəbbiniz göyləri və yeri altı gündə xəlq edən, sonra ərşi hökmü altına alan,

hər işi öz yerinə qoyan (sahmana salan) Allahdır. Onun izni olmadan heç bir şəfaət

edən olmaz.”

DÖRDÜNCÜ FƏSİL

ALLAHIN ƏDALƏTİ

44-CÜ ƏSAS

Bütün müsəlmanlar Allahın ədalətli olduğunu bilirlər. Ədalət Allah taalanın

cəmal (sübuti) sifətlərindən biridir. Qurani-kərim bu məsələni təsdiqləyərək, hər

növ zülmü Allahdan uzaq bilmiş, Onu “ədalət əsasında hökm edən deyə vəsf

etmişdir:

º†« ÊsÓ†«‹Ó†‰«“†ÈÓÿt‰ ÂÔ†Â Àtv«“‰Ó†–Ó—sÓ:n†;

“Həqiqətən, Allah (heç kəsə) zərrə qədər zülm etməz.”106

Həmçinin buyurur:

º†« ÊsÓ†«‹Ó†‰«“†ÈÓÿt‰ ÂÔ†«‰Ês«“GÓ†gÓÈt∆Î«;†††

“Həqiqətən, Allah insanlara zərrəcə zülm etməz.”107

Başqa bir ayədə buyurur:

º†gÓÁ œÓ†«‹Ô†√ÓÊsÓÁÔ†‰«“†« ‰ˆˆÁÓ†« ˙”†ÁÔËÓ†ËÓ†«‰tÂÓ‰«“∆ „Ó:Ô†ËÓ†«ÔË‰

ÔË«†«‰tŸ ‰tÂ †v«“∆ Â«Î†» «‰tv Gt◊ †;

“Allah, Özündən başqa heç bir məbud olmadığına şahiddir. Mələklər və elm

sahibləri də Allahdan başqa heç bir məbud olmadığına, habelə Onun ədalət

əsasında hökm etməsinə şahiddirlər.”

Qeyd olunan ayələrdən əlavə, sağlam əql də Allahın ədalətli olmasını hökm

edir. Çünki ədalət kamal, zülm isə nöqsanlı və çatışmayan sifətlərdəndir. İnsan əqli

Allahın bütün kamallara malik olmasını, eləcə də hər növ eyb və nöqsandan uzaq

və pak olmasını hökm edir.

Adətən, zülm aşağıda qeyd olunan amillərin vasitəsilə baş verir:

1-Fail (zülm edən şəxs) zülmün pis və qəbahətli bir iş olmasını bilmir. (Başqa

sözlə, zülm xəbərsizlik üzündən baş verir.)

2-Zülm edən şəxs zülmün qəbahətli olmasını bilir, amma ədaləti icra etməyi

bacarmır və zülm etməyə ehtiyac duyur. (Başqa sözlə, zülm acizlikdən irəli gəlir.)

3-Zülm edən şəxs zülmün qəbahətli olmasını bilir və ədaləti icra etməyi də

bacarır, lakin həmin şəxs hikmət sahibi olmadığı üçün, pis və yaramaz işləri

görməkdə heç bir qorxusu yoxdur. (Başqa sözlə, zülm nadanlıq, ağılsızlıq üzündən

baş verir.)

Aydındır ki, qeyd olunan amillərin heç biri Allah barəsində təsəvvür oluna

bilər. Məhz buna görə də hökm edib deyirik ki, Allahın bütün işləri, və felləri

tamamilə ədalət və hikmət üzündəndir.

Bu dəlil İslam Peyğəmbərindən (s) nəql olunan bir hədisdə qeyd edilmişdir.

Mərhum Şeyx Səduq belə nəql edir: Bir yəhudi Peyğəmbər (s)-in hüzuruna gəlib

bəzi suallar, o cümlədən Allahın ədaləti haqqında soruşdu. Həzrət Allahın heç vaxt

zülm etməməsini bəyan edərək buyurdu:

º†‰ Ÿ ‰tÂ Á †» vÔ»tÕ Á †ËÓ†«Gt ⁄tÊ«“∆ Á †ŸÓÊtÁÔ†;

106 “Nisa” surəsi, ayə 40. 107 “Yunis” surəsi, ayə 44.

“Allah taala zülmün qəbahətli və pis olmasını bildiyinə və zülm etməyə

ehtiyacı olmadığına görə zülm etməz.”108

Şiə alimləri də Allahın ədalətli olması barədə bəhs edərkən, bu dəlilə

əsaslanırlar.109

Yuxarıdakı ayələrə diqqət etməklə yanaşı, qeyd olunmalıdır ki, bütün

müsəlmanlar arasında Allahın ədalətli olması haqqında fikir birliyi vardır amma,

onun necə təfsir olunmasında fikir ayrılığı nəzərə çarpır. Onların hər biri aşağıda

qeyd olunan iki nəzəriyyədən birini qəbul edirlər:

1-İnsanın əqli işlərin yaxşı və ya pis olduğunu dərk edir, yaxşı işin failin

kamalına, pis işin isə onun nöqsanlı olduğuna dəlil bilir. Allah taala da zatən bütün

kamallara malik olduğu üçün onun işləri gözəl və mükəmməldir, pak zatı da hər

növ pis işlərdən uzaq və pakdır.

Bu incə məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, əql heç vaxt Allahın barəsində

hökm vermir və “Allah mütləq ədalətli olmalıdır” demir. Əksinə, burada əqlin işi

yalnız Allahın işlərinin həqiqət və mahiyyətini kəşf etməkdir. Yəni əql, Allahın

zatının mütləq kamala malik olmasını və hər növ nöqsandan uzaq olmasını dərk

etdiyi üçün, Onun bütün işlərinin kamal həddində olmasını kəşf edir və nəticədə

başa düşür ki, O, Öz bəndələri ilə mütləq ədalətlə rəftar edəcək. Yuxarıda qeyd

olunan ayələr də həqiqətdə insanın əql vasitəsilə dərk etdiyi məsələləri təsdiqləyir.

Buna ilahiyyat elmində “əqlin yaxşı ilə pisi ayırd etməyə səlahiyyətli olması” adı

vermişlər. Bu nəzəriyyənin tərəfdarlarını “ədliyyə və ya “imamiyyə adlandırmışlar.

2-Bu nəzəriyyənin müqabilində başqa bir nəzəriyyə də vardır. Onun

tərəfdarları əqlin yaxşı ilə pisi (hətta ümumi şəkildə belə) dərk etməkdə aciz

olmasını, habelə işlərin yaxşı və ya pis olmasını ayırd etmək üçün yeganə yolun

ilahi vəhy olmasını iddia edirlər. Bu nəzəriyyəyə əsasən, əgər Allah günahsız bir

şəxsin cəhənnəmə, günahkarın isə behiştə aparılmasını əmr etsə, bu, ədalət

əsasında və yaxşı işlərdən sayılacaq. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları deyirlər ki, biz

Allahın ədalətli olmasını yalnız ona görə qəbul edirik ki, bu sifət məhz Qurani-

kərimdə gəlmişdir.

45-Cİ ƏSAS

Əqlin yaxşı işi pis işdən ayırd etməyə səlahiyyətli olması şiələrin əqidələrinin

əsası olduğu üçün, bu barədə olan iki dəlili qısa şəkildə qeyd edirik:

1-Hər insanın əqli hansı dinə itaət etməsindən, dünyanın hansı məntəqəsində

yaşamasından asılı olmayaraq ədalətin yaxşı, zülmün isə pis iş olmasını, həmçinin

əhdə vəfa etməyin yaxşı, əhdi pozmağın isə pis, “yaxşılığa yaxşılıqla, pisliyə də

yaxşılıqla” cavab verməyin yaxşı bir iş olmasını dərk edir. Bəşəriyyət tarixində

aparılan tədqiqatlar bu məsələnin bir həqiqət olmasına şəhadət verir. Hələ indiyə

qədər görünməmişdir ki, ağıllı bir adam bu mətləbi inkar etsin.

2-Əgər əqlin, işlərin yaxşı və ya pis olmasını dərk etməkdə tamamilə aciz

olmasını və insanların bütün işlərin yaxşı və ya pis olmasını ayırd etmək üçün

mütləq şəriətə müraciət etməsini fərz etsək, onda hökmən bunu da qəbul etməliyik

ki, şəriətdə də hansı işin yaxşı və hansı işin pis olmasını sübut etmək qeyri-

mümkündür. Çünki, şəriətin hər hansı bir işin yaxşı və ya pis olmasını xəbər

verməsini fərz etsək, onda biz bu xəbərin vasitəsilə onların yaxşı və ya pis

olmasını dərk edə bilməyəcəyik. Bununla da şəriətin dediyi sözün düzgün

108 “Tovhid”, səh. 397-398. 109 “Kəşful-murad”, səh. 305.

olmaması ehtimalını verəcəyik. Amma əgər əvvəlcədən yalanın pis olmasını,

qanun qoyanın isə bu sifətdən pak və uzaq olmasını isbat etsək, onda başqa məsələ.

Onun da yalnız əqlin vasitəsilə qəbul etmək olar.

Bundan əlavə, Quran ayələrindən aydın olur ki, insanın əqli işlərin bir

qisminin yaxşı və ya pis olmasını dərk etməyə qadirdir. Məhz buna görə də Allah

taala onların əql və vicdan əsasında hökm etməyə dəvət edib buyurur:

º†√Ó†bÓÊÓÃtŸÓ‰Ô†«‰tÂÓGt‰ ÂÈÊÓ†„Ó«‰tÂÔÃt—

Â ÈÊÓ;†Â«“†‰Ó„ÔÂt†„ÓÈtbÓ† ÓÕt„ÔÂÔËÊÓ†;

“Məgər biz müsəlmanları kafirlər (günahkarlar) ilə eynimi tutacağıq?! Sizə nə

olub, necə mühakimə yürüdürsünüz?”110


º†ÁÓ‰t†ÃÓG«“¡Ô†«˘ ÕtG«“Ê †« ˙”†«˘ ÕtG«“ÊÔ†;

“Yaxşılığın əvəzi ancaq yaxşılıqdır!”111

Burada cavab veriləsi bir sual qarşıya çıxır. Allah taala Qurani-kərimdə

buyurur:

º†‰«“†ÈÔGt∆Ó‰t†ŸÓÂs«“†ÈÓbtŸÓ‰Ô†ËÓ†ÁÔÂt†ÈÔGt√Ó‰ÔËÊ†;

“Allah gördüyü işlər barəsində sorğu-sual olunmaz; onlar (bütün insanlar) isə

(tutduqları əməllərə görə) sorğu-sual ediləcəkdir.”112

SUAL: Bu ayədə buyurulur ki, Allah gördüyü işlər barəsində sorğu-sual

olunmayacaq. Halbuki əql yaxşını və pisi dərk etdiyi üçün hökm edir ki, əgər Allah

pis bir iş görərsə, Ondan “nə üçün bu işi gördün?” - deyə sorğu-sual olunmalıdır

CAVAB: Allahın sorğu-sual olunmamasının səbəbi, Onun hikmət sahibi

olmasıdır. Hikmət sahibindən də heç vaxt pis iş baş verməz. Hikmət həmişə yaxşı

işlə yanaşıdır. Beləliklə, sual üçün yer qalmır.

46-CI ƏSAS

Allahın ədaləti üç qismə bölünür:

1-Təkvini işlərdə (kainatın yaradılışında) olan ədalət: Allah taala hər hansı bir

məxluqa, onun istedad və bacarığı qədər əta edir. Heç vaxt icad etmə məqamında

istedadları yaddan çıxartmır. Qurani-kərim buyurur:

º†—Ó»sÔÊ«“†«‰sÓ–

È†√ÓŸt◊È”†„Ô‰sÓ†gÓÈt¡n††ŒÓ‰tvÓÁÔ†ÀÔÂsÓ†ÁÓœÈ”†;

“Rəbbimiz hər hansı bir şeyə onun xilqətini əta edən, sonra da onu doğru yola

hidayət edən Allahdır.”113

2-Təşrii (qanun qoymaqla əlaqədar) işlərdəki ədalət:

Allah taala mənəvi kamalları kəsb etməyə qadir olan insanı peyğəmbər

göndərmək və dini qanunları qoymaqla hidayət edir. Həmçinin insanın imkan və

qüdrəti dairəsindən xaric olan hər hansı bir işə mükəlləf etmir:

º†« ÊsÓ†«‹Ó†ÈÓ√tÂÔ—Ô†» «‰tŸÓœt‰ †ËÓ†«˘ ÕtG«“Ê †ËÓ « È «“¡ †– È†«‰tvÔ—

t»È”†ËÓ†ÈÓÊtÁÈ”†ŸÓÊ †«‰tbÓÕtg«“¡†ËÓ†«‰tÂÔÊt„Ó— †ËÓ†«‰t»Ó⁄ È†

ÈÓŸ ÿÔ„ÔÂt†‰ÓŸÓ‰sÓ„ÔÂt† Ó–Ó„sÓ—ÔËÊÓ†;

110 “Nun” surəsi, ayə 35-36. 111 “ər-Rəhman” surəsi, ayə 60. 112 “ənbiya” surəsi, ayə 23. 113 “Taha” surəsi, ayə 50.

“Həqiqətən, Allah ədalətli olmağı, yaxşılıq etməyi, qohumlara (haqqını)

verməyi əmr edir, zina etməyi, pis işlər görməyi və zülm etməyi isə qadağan edir.

Allah sizə, bəlkə düşünüb ibrət alasınız deyə, belə öyüd-nəsihət verir.”114

Ədalətli olmaq, yaxşılıq etmək, qohum-əqrəbanın əlindən tutmaq insanın

yaxşı sifətlərindən, zina etmək, pis işlər görmək və zülm etmək isə pis sifətlərdən

olduğu üçün ilk üç sifəti vacib, sonrakı üç sifəti isə qadağan edilmişdir. Həmçinin,

Allah taala insanı, onun gücü çatmayan işlərlə mükəlləf (vəzifəli) etməməsi barədə

buyurur:

º†‰«“†ÈÔ„Ó‰ sbÔ†«‹Ô†ÊÓbtG«Î†« ˙”†ËÔGtŸÓÁ«“†;

“Allah taala heç kəsi gücü çatmayan işi görməyə vadar etməz.”115

3-Cəzalandırma məqamında ədalət: Allah taala heç vaxt mükafatlandırmaq və

ya cəza vermək baxımından möminlə kafirə, əməli salehlə günahkara bir səviyyədə

baxmaz. O, hər bir insana, onun bacarıq və ləyaqətinə görə mükafat və ya cəza

verir. Beləliklə, peyğəmbərlərin vasitəsilə insanlara, vəzifələrini çatdırmayınca,

höccəti onlara tamamlamayınca, heç vaxt onları sorğu-suala tutmaz. Qurani-

kərimdə buyurulur:

º†ËÓ†Â«“†„ÔÊsÓ«†ÂÔŸÓ– s» ÈÊÓ††ÕÓ tÈ”†ÊÓ»tŸÓÀÓ†—ÓGÔË‰«Î†;

“Biz, peyğəmbər göndərməmiş, heç vaxt əzab vermərik.”116


º†ËÓ†ÊÓ÷ÓŸÔ†«‰tÂÓË«“G ÈÊÓ†«‰tv Gt◊Ó†‰ ÈÓËtÂ †«‰tv È«“ÂÓ: †bÓ‰«“† Ôÿt‰ÓÂÔ†

ÊÓbtGÏ†gÓÈt√Î†;

“Biz qiyamət günü üçün ədalət tərəzisi qurarıq və heç kəsə əsla zülm

edilməz.”117

47-Cİ ƏSAS

Allah insanı hədəfsiz, boş yerə yaratmamışdır. Onun yaranmasında əsas

hədəf, ibadət və bəndəçilik nəticəsində hasil olan insani kamallara çatmaqdan

ibarətdir. Əgər insanın bir hədəfə çatması, Allah tərəfindən göstəriş verilən

müqəddimələrə əməl etməklə şərtlənsə, Allah taala mütləq həmin müqəddimələri

göndərər. Əks təqdirdə insanın yaradılışı hədəfsiz olar. Məhz buna görə də Allah

insanları hidayət etmək üçün peyğəmbərlər göndərmiş və Özünün möcüzə və

bəyanatlarını onların ixiyarında qoymuşdur. Həmçinin insanları ibadət-itaətə

rəğbətləndirmək və günahdan çəkindirmək üçün mükafat və cəza vədəsi vermişdir.

Bu deyilənlərin hamısı ədliyyə məzhəbində bir çox etiqadi məsələlərin əsası

və eləcə də əqlin yaxşını və pisi dərk etməkdə səlahiyyətli olması qaydasının

təfərrüatından hesab olunan “lütf və kərəm qaydası”-nın xülasəsi idi.

QƏZA VƏ QƏDƏR

114 “Nəhl” surəsi, ayə 90. 115 “Mu”minun” surəsi, ayə 62. 116 “İsra” surəsi, ayə 15. 117 “ənbiya” surəsi, ayə 47.

48-Cİ ƏSAS

İlahi qəza və qədər İsla dinində qəti əqidələrindən sayılır. Quranda və

hədislərdə bu haqda söhbət açılmışdır, əqli dəlillər də onu təsdiq edir.

Qəza və qədər barədə bir çox ayələr vardır. Biz onların bir neçəsini qeyd

edirik:

Qurani-kərim “qədər” barəsində buyurur:

º†« Ês«“†„Ô‰sÓ gÓÈt¡n†ŒÓ‰ÓvtÊ«“ÁÔ†» vÓœÓ—n†;

“Şübhəsiz ki, Biz hər şeyi müəyyən ölçüdə (lazım olduğu qədər) yaratdıq.”118


º†ËÓ†« ÊsÓ†Â Êt†gÓÈt¡n†« ˙”†Ÿ ÊtœÓÊ«“†ŒÓG«“∆ ÊÔÁÔ†ËÓ†Â«“†ÊÔÊÓ

G s‰ÔÁÔ†« ˙”†» vÓœÓ—n†ÂÓŸt‰ÔËÂn†;

“Elə bir şey yoxdur ki, onun xəzinələri Bizim yanımızda olmasın. Biz ondan

ancaq müəyyən qədər göndəririk.”119

“Qəza” haqqında isə belə buyurulur:

º†ËÓ†« –«†vÓ÷È”†√ÓÂt—

«Î†bÓ« ÊsÓÂ«“†ÈÓvÔË‰Ô†‰ÓÁÔ†„ÔÊt†bÓÈÓ„ÔËÊÔ†;

“Bir işin yaranmasını istədiyi zaman, ona (o işə) yalnız “ol!” - deyər, o da

(dərhal) olar.”120


º†ÁÔËÓ†«‰sÓ– È†ŒÓ‰ÓvÓ„ÔÂt†Â Êt†◊ ÈÊn†ÀÔÂsÓ†vÓ÷È”†√ÓÃÓ‰«Î†;

“Sizi palçıqdan yaradan, sonra da (sizin üçün) bir əcəl təyin edən Odur.”121

Qeyd olunan ayələrə, həmçinin bu zəminədə nəql olunan müxtəlif rəvayətlərə

əsasən, heç bir müsəlman ilahi qəza və qədəri inkar edə bilməz. Bu məsələ olduqca

mürəkkəb olduğu üçün idrak və fikir cəhətindən onu başa düşməyə hazırlığı

olmayanlar bu məsələlərə girişməsinlər. Əks halda bu iş onların əqidəsində səhvə,

şəkk-şübhəyə yol verər, düz yoldan azmalarına gətirib çıxarar. Elə buna görə də

Həzrət Əmirəl-möminin Əli (əleyhis salam) belə şəxslərə xitab edərək buyurur:

º†◊Ó— ÈvÏ†ÂÔÿt‰ ÂÏ†bÓ‰«“† ÓGt‰Ô„ÔËÁÔ†ËÓ†»ÓÃt—

Ï†ŸÓÂ ÈvÏ†bÓ‰«“† Ó‰ ÃÔËÁÔ†ËÓ†G —sÔ†«‹ †bÓ‰«“† Ó Ó„Ó‰sÓbÔËÁÔ†;

“(Qəza və qədər) qaranlıq bir yoldur, onu keçməyin, dərin bir dənizdir, ora

girməyin; Allahın sirridir, onu əldə etmək üçün özünüzü zəhmətə salmayın.”122

Əlbəttə, İmam Əli (əleyhis-salam), bu cür dəqiq maarifi qavrayıb başa

düşməyə hazırlığı olmayan şəxslərə xəbərdarlıq edir. Çünki, bu iş onların azğın

yola düşmələrinə səbəb olar. Müddəamızın şahidi budur ki, Həzrət Əli (ə) özü

başqa yerlərdə qəza və qədəri bəyan etmişdir.123 Buna görə də biz öz mərifətimiz

qədər, Quran və hədislərdən istifadə edərək, əqlin köməyi ilə bu mətləbi izah

etməyə başlayırıq:

118 “Qəmər” surəsi, ayə 49. 119 “Hicr” surəsi, ayə 21. 120 “Bəqərə surəsi, ayə 117. 121 “Bəqərə surəsi, ayə 117. 122 “Nəhcül-bəlağə, kəlimati-qisar, 277. 123 “Tovhid” (Səduq), 60-cı bölüm, 28-ci hədis. “Nəhcül-bəlağə, kəlimati-qisar, 88.

49-CU ƏSAS

“Qədər” lüğətdə “bir şeyin ölçülməsi və miqdarı”, “qəza” isə “onların “həyata

gerçəkləşməsinin labüd və qəti olması” mənasını ifadə edir.124 İmam Riza (əleyhis-

salam) qəza və qədərin təfsirində belə buyurur: “Qədər diri qalmaq və fani olmaq

baxımından bir şeyin ölçülməsindən, qəza isə həmin şeyin qəti olaraq həyata

keçməsindən ibarətdir.”125

Qəza və qədərin lüğətdəki mənasından aydın oldu ki, bir şeyin ölçülməsinə

“qədər”, onun həyata keçməsinə isə “qəza” deyilir. İndi isə onların istilahi

mənasını izah edirik.

a) Qədərin təfsiri:

Məxluqların hər hansı birinin yaradılışı mümkünül-vücud olduğu üçün

vücudunun xüsusi bir ölçüsü və miqdarı vardır. Cansız təbiət bir cür, canlılar və

bitkilər isə başqa cür ölçülür. Ölçüyə və miqdara malik olan hər hansı bir varlıq

Allahın məxluqu olduğundan, təbiidirki, qədər də ilahi qədər olmalıdır. Belə olan

təqdirdə ölçü və miqdar Allahın işlərindən olduğu üçün “feli qədər” adlanır.

Amma Allah taala həmin işlərin yaradılışından qabaq onlardan agah olduğu üçün

“elmi qədər” adlanır. Deməli “qədər”ə inanmaq əşyaların xüsusiyyətlərini nəzərə

almaqla yanaşı, Allahın xaliqiyyətinə (xəlq etməsinə) də etiqad bəsləməkdir. “Feli

qədər” Allahın əzəli və əbədi elminə etiqad bəsləmək olduğundan, “elmi qədər”-ə

inanmaq, həqiqətdə Allahın əzəli və əbədi eminə inanmaq deməkdir.

b) Qəzanın təfsiri:

Qeyd etdiyimiz kimi, “qəza” hər hansı bir şeyin qəti şəkildə gerçəkləşməsi

mənasını daşıyır. Şübhəsiz ki, hər hansı bir şeyin gerçəkləşməsi həmin şeyin tam

illətinin (səbəbinin) vücuda gəlməsi dairəsində, illət və məlul qaydasına əsaslanır.

İllət və məlul (səbəb-nəticə) qaydası Allaha istinad edilirsə, şübhəsiz ki, hər hansı

bir şeyin gerçəkləşməsi də Onun qüdrət və iradəsinə əsaslanmalıdır. Bu da fel və

yaradılış məqamında Allahın qəzası olub gerçəkləşmək barədə Allah taalanın əbədi

elmi və Onun zati qəzası adlanır.

Qeyd olunanların hamısı Allahın (istər zati, istərsə də feli olsun) təkvini qəza

və qədərinə aid olur. Bəzən də qəza və qədər təşrii məsələlərə aiddir.

Təşrii qanunların əsası Allahın qəzasıdır. Onların keyfiyyəti və xüsusiyyəti

(vacib, haram və s.) Allahın təşrii qədəri adlanır. Həzrət Əmirəl-möminin Əli

(əleyhis-salam) qəza və qədərin həqiqəti barədə soruşan şəxsin cavabında qəza və

qədərin bu mərhələsini xatırladaraq buyurdu: “Qəza və qədər dedikdə məqsəd,

itaətə əmr etmək, günahdan çəkindirmək, yaxşı işləri yerinə yetirmək və pis işləri

tərk etmək baxımından insana qüdrət vermək, Allah dərgahına yaxınlaşmaq üçün

tovfiq vermək, günahkarı özbaşına buraxmaq və s. kimi işlərdər. Bunlar Allahın

bizim işlərimizdəki qəza və qədəridir.”126

Əli (əleyhis salam)-ın o şəxsin cavabında, yalnız təşrii qəza və qədəri izah

etməklə kifayətlənməsinin səbəbi bəlkə də məclisdə iştirak edənlərin yanında o

şəxsin vəziyyətini nəzərə alması olmuşdur. Çünki, o zamanlar təkvini qəza və

qədər, habelə insanların işləri qəza və qədər dairəsində qərar tapması

məcburiyyətdə olmaq və ixtiyarın olmaması kimi təsəvvür olunurdu.

Yuxarıda Həzrət Əli (ə)-dan nəql etdiyimiz hədisin davamı bu müddəaya

şahiddir:

124 “Məqayisül-lüğət”, 5-ci cild, səh. 63-93. 125 “Kafi”, 1-ci cild, səh. 158. 126 “Tovhid”, səh. 380.

º†ËÓ†√ÓÂs«“†⁄ÓÈt—Ô†–

«‰ „Ó†bÓ‰«“† ÓÿÓÊsÔÁÔ†bÓ« ÊsÓ†«‰ÿsÓÊsÓ†‰ÓÁÔ†ÂÔÕt» ◊Ï†‰ ‰t√ÓŸtÂ«“

‰ †;

“Bundan başqa cür güman etmə, çünki, (o cür) güman əməllərin puç olmasına

səbəb olar.”

Məqsəd budur ki, insan öz işlərindən ixtiyar sahibi olduğuna görə ona qiymət

və dəyər verilir və əməllərdə məcburiyyətin təsəvvür olunması isə bu qiymət və

dəyəri aradan aparır.

Bir sözlə, qəza və qədər “təkvini” və “təşrii” olmaqla iki qismə bölünür.

Bunların hər biri də öz növbəsində iki hissəyə bölünür: 1-Zati (elmi), 2-Feli.

50-Cİ ƏSAS

İlahi qəza və qədərin insanın azadlığı və ixtiyarı ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur.

Çünki, Allahın təqdirinə əsasən, insanın işləri onun ixtiyarı ilə və azad bir şəraitdə

həyata keçməlidir. İnsan tam ixtiyar və iradəyə malikdir, hər hansı bir əməli

görməsi və ya tərk etməsi, onun öz ixtiyarındadır. İlahi qəzaya əsasən, insanın

iradə və ixtiyarından sonra, onun işlərinin gerçəkləşməsi mərhələsi gəlir.

Başqa sözlə, insanın xilqəti ixtiyar və azadlıqla yoğrulmuşdur. İlahi qəza da

budur ki, hər vaxt insan ixtiyar üzündən bir işin səbəbini vücuda gətirsə, ilahi qəza

da bu yolla yerinə yetirilir.

Bəzi insanlar günahkar olduqlarını ilahi təqdir əsasında olduğunu hesab edir

və belə təsəvvür edirlər ki, onlar üçün getdikləri yoldan başqa bir yol yoxdur.

Halbuki, həm əql, həm də vəhy bu təsəvvürü yersiz və batil hesab edir. Çünki, əql

nöqteyi-nəzərindən insan öz istəyi ilə öz müqəddəratını təyin etməlidir. Şəriət

nöqteyi-nəzərindən də insanın hörmətli, pis, yaxşı, kafir, imanlı və s. olması onun

öz əlindədir. Qurani-kərim bu barədə buyurur:

º†« Ês«“†ÁÓœÓÈtÊ«“ÁÔ†«‰GsÓ» È‰Ó†« Âs«“†g«“„ —

«Î†ËÓ†« Âs«“†„ÓbÔË—«Î†;

“Biz ona (insana) haqq yolu göstərdik. İstər (nemətlərimizə) şükr edən olsun,

istərsə də küfr edən (bu onun öz işidir).”127

Risalət dövründə bütpərəstlərin bir qrupu özlərinin haqq yoldan inhirafa

yuvarlandıqlarının dəlilini ilahi məşiyyət (Allahın qəza-qədəri) təsəvvür edərək

deyirdilər: Əgər Allah istəməsəydi, biz bütpərəst olmazdıq. Qurani-kərim onların

puç təsəvvürlərini belə bəyan edir:

º†GÓÈÓvÔË‰Ô†«‰sÓ– ÈÊÓ†√ÓgÓ—Ó„ÔË«†‰ÓËt†g«“¡Ó†«‹Ô†Â«“†√Ógt—

Ó„tÊ«“†ËÓ†‰«“†¬»«“¡ÔÊ«“†ËÓ†‰«“†ÕÓ—sÓÂtÊ«“†Â Êt†gÓÈt¡n†;

“Müşriklər belə deyəcəklər: Əgər Allah istəsəydi, nə biz, nə də bizim ata-

babalarımız müşrik olardı və nə də biz bir şeyi haram edə bilərdik.”128

Ayənin davamında onlara cavab verərək buyurur:

º†„Ó–«“‰ „Ó†„Ó–sÓ»Ó†«‰sÓ– ÈÊÓ†Â Êt†vÓ»t‰ Á Ât†ÕÓ tÈ”†–

«“vÔË«†»Ó√ÓGtÊ«“†;

“Onlardan əvvəlkilər də (peyğəmbərləri) belə təkzib etdilər. Nəhayət

əzabımızı daddılar.”

127 “İnsan” surəsi, ayə 3. 128 “ənam” surəsi, ayə 148.

Qeyd etmək lazımdır ki, kainatda bəzən insanın səadətinə, bəzən də onun

zərər və bədbəxtliyinə tamam olan işlər (Allahın ümumi qanunları) ilahi qəza və

qədər hesab olunur. Məhz insanlar öz ixtiyarı ilə onların kikisindən birini seçir.

(Keçən bəhslərimizdə insan barəsində islami dünyagörüş bəhsində bəzi mətləblər

bəyan olundu.)

İNSAN VƏ İXTİYAR

51-Cİ ƏSAS

İnsanın işlərində azad və ixtiyar sahibi olması inkaredilməz bir həqiqətdir. O,

bunu müxtəlif yollarla dərk edə bilər. Həmin yollar aşağıda qeyd olunanlardan

ibarətdir:

1-Hər bir insanın vicdanı şəhadət verir ki, o hər hansı bir işi yerinə

yetirməkdə və ya tərk etməkdə qəti bir qərara gələ bilər. Əgər bir kəs bu aşkar

mətləbdə də şəkk edərsə, onda sair həqiqətləri qəbul edə bilməz.

2-Cəmiyyətdə müxtəlif şəxslər tərəfindən görülən (istər dini, istərsə də qeyri-

dini) yaxşılıqlar və pisliklər göstərir ki, yaxşı və pis iş görən kimsə öz işlərində

ixtiyar sahibidir.

3-Əgər insan ixtiyar və azadlığa malik olmasaydı, şəriət hökmlərinin

verilməsi yersiz və mənasız olardı. Çünki, əgər hər bir insan üçün əvvəlcədən

yazılan yolların keçilməsi labüddürsə, belə olan təqdirdə Allah tərəfindən verilən

əmr və nəhy, təyin olunan mükafat və cəza mənasız olacaq.

4-Tarixdə çoxlu şəxslər cəmiyyəti müəyyən yola hidayət etmək fikrində

olmuş, bu məqsədlə proqramlar tökmüş və müsbət nəticələr almışlar. Aydındır ki,

bu iş insanın məcbur olması fikri ilə uyğun gəlmir. Çünki insanın məcbur olması

fərz edildikdə, bütün bu işlər mənasız və əbəs olacaqdır.

Qeyd olunanlar insanın ixtiyar və azadlığının inkaredilməz bir həqiqət

olmasını bəyan edir.

Əlbəttə, bəziləri insanın ixtiyar sahibi və azad olmasından belə bir nəticə ala

bilər ki, insan tamamilə öz başına buraxılmışdır və Allahın onun işlərində heç bir

təsiri yoxdur. “Təfviz” (mütləq ixtiyar, işlərin hamısının insana həvalə edilməsi)

adlanan bu əqidə insanın daim Allaha möhtac olması məsələsi ilə ziddiyyət təşkil

edir, həmçinin Allahın xaliqiyyət və qüdrət dairəsini məhdudlaşdırır. Bu mətləbin

həqiqəti barədə ətraflı şəkildə sonrakı əsasda söhbət edəcəyik.

52-Cİ ƏSAS

İslamın əziz Peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd (səlləllahu əleyhi və alihi və

səlləm) vəfat etdikdən sonra müsəlmanların arasında ciddi şəkildə müzakirəyə

qoyulmuş məsələlərdən biri də insandan baş verən işlərin keyfiyyəti idi. Bəziləri

inanırdı ki, insan işlərdə tam məcburiyyətə malikdir. Başqa bir qrupun

nəzəriyyəsinə görə Allah taala bütün işləri insanların ixtiyarında qoymuş, Öz

qüdrət və hakimiyyətini (qəzavətini), eləcə də təqdirini onlardan götürmüşdür.

Birinci qrupun fikrincə, insanın bütün işlərinin səbəbkarı məhz Allahdır. İkinci

dəstənin fikrincə isə, insanın işlərinin səbəbkarı tam mənada onun özüdür.

Bu iki azğın və yanlış fikrin müqabilində Peyğəmbər Əhli-beytinin bəyan

etdiyi həqiqət və doğru əqidə bundan ibarətdir ki, insanın işləri nə tam cəbr (icbar),

nə də tam təfviz əsasında deyil; həqiqət bu iki fikrin arasında orta mövqedə olan

bir nöqtədir. Yəni insan bu dünyada öz işlərində tam məcbur olmadığı kimi, tan

mənada öz başına da buraxılmamışdır.

İmam Sadiq (əleyhis salam) bu iki etiqad arasındakı orta və mötədil olan haqq

yolu məşhur bir cümlədə belə bəyan edir:

º†‰«“†ÃÓ»t—Ó†ËÓ†‰«“† ÓbtË È÷Ó†ËÓ†‰ˆˆ„ Êt†√ÓÂt—Ï†»ÓÈtÊÓ†«˘ÓÂt—

ÓÈtÊ †;

“İslamda nə tam cəbr vardır, nə də tam təfviz; əksinə, (haqq yol) bu ikisinin

arasında olan bir yoldur (orta mövqedir).”129

Yəni hər hansı bir iş insana istinad edilməklə yanaşı, Allaha da istinad edilir.

Çünki hər hansı faildən (işi görəndən) bir iş baş verirsə, failin özü və onun malik

olduğu qüdrəti Allahın məxluqu olduğu üçün, həmin iş Allahdan ayrı şəkildə

təsəvvür oluna bilməz.

Əhli-beytin (ə), insanın işlərinin həqiqət və mahiyyətini bəyan edərkən

göstərdikləri haqq yol Qurani-kərimdə də gəlmişdir. Allah tərəfindən göndərilən

bu kitab işləri insana aid etdiyi kimi, Allaha da aid etmişdir. (Yəni hər ikisi bu

nisbəti qəbul edir.) Belə ki, buyurulur:

º†ËÓ†Â«“†—ÓÂÓÈt Ó†« –t†—ÓÂÓÈt Ó†ËÓ†‰ˆˆ„ÊsÓ†«‹Ó†—ÓÂÈ”†;

“(Ya Peyğəmbər! Düşmənlərə) atdığın oxu, sən atmadın, əksinə Allah

atdı.”130

Bu ayədə məqsəd budur ki, Həzrət Peyğəmbər (s) o işi özünün müstəqil

qüdrəti ilə görmədi, əksinə onu ilahi bir qüdrət gördü. Beləliklə, bu işin hər ikisi

(həm Allaha, həm də Peyğəmbərə aid edilməsi) düzgündür.

Başqa sözlə, ilahi qüvvə və qüdrət hər bir varlıqda təsir göstərir. Məsələn:

mənbəyə qoşulan lampadakı elektrik cərəyanını nəzərə alaq. Biz açarı qoşmaqla

işıq yanır. Doğrudur ki, “biz işığı yandırdıq”, deyirik, amma həqiqətdə lampa

elektrik cərəyanı nəticəsində yanır.

53-CÜ ƏSAS

Biz, insanın öz işlərində azad və ixtiyar sahibi olmasına etiqad bəsləməklə

yanaşı, buna da inanırıq ki, Allah taala ilk əzəldən bizim işlərimizdən və

əməllərimizdən agah və xəbərdardır və bu iki əqidənin (əzəli agahlıqla insanın

ixtiyarı) bir-biri ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Bunların hər ikisinin eyni zamanda

düz olmasını qeyri-mümkün hesab edən şəxslər diqqət yetirməlidirlər ki, Allahın

əbədi və əzəli elmi insandan baş verən fellərin “ixtiyari surətdə olması əsasındadır.

Təbiidir ki, belə bir əzəli elmin insanın azadlığı ilə ziddiyyəti olmayacaq. Başqa

sözlə desək, ilahi elm insandan baş verən fellərə əhatəli olduğu kimi, onun işlərinin

baş vermə keyfiyyətinə də (insanın ixtiyarına da) əhatəli olur. Belə bir əzəli və

əbədi elmin nəinki insanın ixtiyarı ilə ziddiyyəti yoxdur, üstəlik ona möhkəmlik və

sabitlik də bəxş edir. Çünki bir iş insanın ixtiyarından asılı olmasa, Allahın

elmində öz həqiqətini aşkar etməyəcək. İlahi elm o zaman insanın işlərinə aid olur

129 “Tovhid” (Səduq), 59-cu bölüm, 8-ci hədis. 130 “ənfal” surəsi, ayə 17.

ki, işlər ixtiyari olaraq baş versin, yəni insan bu əməli azad olaraq yerinə yetirsin.

Belə olan təqdirdə, fel məcburiyyət qarşısında deyil, əksinə, həmin xüsusiyyət

əsasında (ixtiyari) həyata keçməlidir.

BEŞİNCİ FƏSİL

ÜMUMİ NÜBÜVVƏT

PEYĞƏMBƏRLƏRİN GƏLİŞİNİN LÜZUMUNA AİD

DƏLİLLƏR

54-CÜ ƏSAS

Hikmətli Allah insanların təkamülə çatması, habelə onlara doğru yol

göstərilməsi üçün yüksək məqama malik olan insanlar göndərmiş və onları, qeybi

xəbərləri insanlara çatdırmaq üçün vasitə qərar vermişdir. Bunlar insanların

təkamülə çatması üçün Allah tərəfindən göndərilən peyğəmbərlərdir.

Peyğəmbərlik məqamı İslamın əziz Peyğəmbərinin dövrünədək davam etmişdir.

Bunu da etməliyik ki, hər hansı bir peyğəmbərin gətirdiyi din, onun dövründə

yaşayan ümmətlər üçün ən kamil bir din olmuşdur. Əgər bu ilahi nemət davam

etməsəydi, bəşər övladı mənəvi təkamülə çata bilməzdi.

İnsanın xilqəti hikmətli Allahın feli olduğu üçün, təbiidir ki, onun yaranması

da hədəfsiz və səbəbsiz deyildir. İnsan heyvanla müştərək olduğu nəfsani

ehtiraslardan əlavə, əql, düşüncə və idrak qüvvəsinə də malikdir. Buna görə də

insanın yaradılmasında ağlabatan bir səbəb olmalıdır.

Digər tərəfdən, insanın əql və düşüncəsi, onun təkamülə çatmasında tam

təsirli və zəruri olmasına baxmayaraq, kafi şərt deyildir. İnsanın hidayət

olunmasında əql və düşüncə ilə kifayətlənsək, o, heç vaxt təkamülə çatma bilməz.

Bəşəri daim maraqlandıran məsələlərin ən mühümü məbdə (Allah) və məad (ölüm)

buna misal ola bilər. İnsan həmişə bilmək istəyir ki, haradan gəlmişdir, nə üçün

gəlmişdir və haraya gedəcək. Əql və düşüncə təklikdə bu suallara mükəmməl

cavab verməyə qadir deyildir. Müasir dövrdəki insanların elm və texnologiyada

yüksək nailiyyətlər əldə edib elmi-texniki tərəqqiyə çatması ilə yanaşı, yenə də

insan cəmiyyətinin bir çox hissəsinin bütpərəst olması bu müddəaya açıq-aşkar bir

şahiddir.

Əql və düşüncənin kafi olması, yalnız məbdə və məad mövzusuna məxsus

deyildir; əksinə, o, həyati məsələlərin çoxunun həllində də aciz qalmışdır.

İnsanların iqtisadiyyat, əxlaq, ailə münasibətləri və s. kimi məsələlərdə olan

ixtilaflı fikirləri əqlin bu məsələləri düzgün dərk edə bilmədiyini göstərir.

Qeyd olunan incəliyə diqqət yetirməklə, sağlam əql hökm edir ki, Allahın

hikməti insanlara düzgün yaşayış tərzini öyrətmək üçün ilahi rəhbərlər

göndərilməsini tələb edir.

Əqlin yol göstərməsini asimani hidayətləri əvəz edə biləcəyini təsəvvür

edənlər aşağıda qeyd olunan iki mətləbə diqqət yetirməlidirlər:

1-Bəşərin elmi və əqli insanı tam və mükəmməl surətdə tanımaqda, habelə

varlıqların sirrini kəşf etməkdə acizdir. Halbuki, bəşərin Xaliqi insandan və onun

vücudunun sirlərindən tamamilə xəbərdardır. Qurani-kərim buna işarə edərək

buyurur:

º†√Ó†‰«“†ÈÓŸt‰ÓÂÔ†ÂÓÊt†ŒÓ‰ÓvÓ†††ËÓ†ÁÔËÓ†«‰‰sÓ◊ ÈbÔ†«‰tŒÓ» È

—†;

“Məgər yaradan (öz yaratdığı hər şeyi) bilməzmi? Allah (hər şeyi) incəliyinə

qədər biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır.”131

2-İnsan nəfsani istək və ehtirasların tələbinə əsasən, istər-istəməz, həmişə öz

şəxsi mənafeyini güdür və müəyyən proqram tökərkən, şəxsi və ümumi

mənafelərin təsir dairəsindən tam surətdə ayrıla bilmir. Buna görə də bəşərin

proqramları yüksək səviyyədə olmayacaq. Peyğəmbərlərin proqramları isə Allah

tərəfindən olduğu üçün hər növ eyb və nöqsandan uzaqdır.

Deməli, bəşər ilahi hidayətlərdən və peyğəmbərlərin proqramlarından heç

vaxt ehtiyacsız olmayıb və olmayacaqdır da.

QURAN VƏ PEYĞƏMBƏRLƏRİN GÖNDƏRİLMƏSİNİN

HƏDƏFLƏRİ

55-Cİ ƏSAS

Ötən əsasda elm və düşüncəyə əsaslanaraq, ilahi peyğəmbərlərin

göndərilməsinin zərurəti ilə tanış olduq. İndi isə Quran ayələri və hədislər nöqteyi-

nəzərindən peyğəmbərlərin göndərilməsinin lüzumu və onların hədəflərini

araşdıracağıq. Bunu da nəzərə alaq ki, Quranın bu məsələ barəsindəki nəzəri bir

növ əqli tədqiqat hesab olunur.

Qurani-kərim peyğəmbərlərin göndərilməsinin hədəf-lərini aşağıda qeyd

olunanlarda bilir:

1-Tovhid ideologiyasının və əqidəsinin möhkəmlən-məsi və bu məsələ ilə

əlaqədar yaranan hər növ inhirafla mübarizə aparmaq:

º†ËÓ†‰ÓvÓœt†»ÓŸÓÀtÊ«“†b È†„Ô‰ s†√ÔÂsÓ:n†—

ÓGÔË‰«Î†√ÓÊ †«Ÿt»ÔœÔË«†«‹Ó†ËÓ†«Ãt ÓÊ »ÔË«†«‰◊s«“⁄ÔË Ó†;

“Biz hər ümmətə: “Allaha ibadət edin, tağutdan çəkinin” - deyə, peyğəmbər

göndərdik.”132

Buna görə də ilahi peyğəmbərlər daima müşriklərlə barışmaz mübarizə

aparmış və bu yolda ağır əzab-əziyyətlərə məruz qalmışlar. Həzrət Əmirəl-

möminin Əli (əleyhis-salam) peyğəmbərlərin göndərilməsinin hədəfi barədə

buyurur:

º†ËÓ†‰ ÈÓŸtv ‰Ó†«‰tŸ »«“œÔ†ŸÓÊt†—Ó» sÁ Ât†Â«“†ÃÓÁÓ‰ÔËÁÔ†bÓÈÔŸt—

sbÔËÁÔ†» —ÔË»Ô» ÈsÓ Á †»ÓŸtœÓ†Â«“†√ÓÊt„Ó—

ÔË«†ËÓ†ÈÔËÓÕ sœÔÁÔ†» «˘Ô‰ÔËÁ ÈsÓ: †»ÓŸtœÓ

Â«“†ŸÓÊÓœÔË«†;

“Allah ona görə peyğəmbərləri göndərdi ki, bəndələri tovhid və Allahın

sifətləri haqqında bilmədiklərini öyrənsinlər, habelə, inkar (əvvəllər) etdikdən

sonra Onun birliyinə, yeganəliyinə inansınlar.”133

2-Xalqı qeybi xəbərlərlə, ilahi mərifətlə, düzgün tərbiyə yolları ilə tanış

etmək:

131 “Mülk” surəsi, ayə 14. 132 “Nəhl” surəsi, ayə 36. 133 “Nəhcül-bəlağə, 143-cü xütbə.

º†ÁÔËÓ†«‰sÓ– È†»ÓŸÓÀÓ††b È†«˘ÔÂ sÈ sÈÊÓ†—

ÓGÔË‰«Î†Â ÊtÁÔÂt†ÈÓ t‰ÔË«†ŸÓ‰ÓÈtÁ Ât†¬È«“ Á †ËÓ†ÈÔGÓ„ sÁ Ât†ËÓ†ÈÔŸÓ‰ sÂÔÁÔÂÔ†«

‰t„ «“ Ó†ËÓ

†«‰tÕ „tÂÓ:Ó†;

“Ümmi xalqın özlərinin içindən olan bir peyğəmbər göndərən Odur. Bu

peyğəmbər Onun ayələrini xalqa tilavət edib nəfslərini (aludəliklərdən)

paklaşdırar, onlara kitab və hikməti (elmi) öyrədər.”134

3-Xalq arasında ictimai ədaləti bərqərar etmək. Qurani-kərim bu barədə

buyurur:

º†‰ÓvÓœt†√Ó—tGÓ‰tÊ«“†—

ÔGÔ‰ÓÊ«“†» «‰t»ÓÈ sÊ«“ †ËÓ†√ÓÊtGÓ‰tÊ«“†ÂÓŸÓÁÔÂt†«‰t„ «“»Ó†ËÓ†«‰tÂ ÈG«“ÊÓ†‰ ÈÓvÔ

ËÂÓ†«‰Ês«“GÔ†» «‰tv Gt◊ †;

“Həqiqətən, Biz peyğəmbərlərimizi açıq-aşkar dəlillərlə göndərdik, onlarla

birlikdə kitab və mizan (ədalət tərəzisi) nazil etdik ki, insanlar (bir-birləri ilə)

ədalətlə rəftar etsinlər.”135

Ədaləti bərqərar etmək dedikdə məqsəd budur ki, insanlar ictimaiyyətin

müxtəlif sahələrində bir-birləri ilə ədalətlə rəftar edib, ilahi hökumət vasitəsi ilə

onu həyata keçirsinlər.

4-İxtilaflı məsələlərdə düzgün mühakimə etmək:

º†„«“ÊÓ†«‰Ês«“GÔ†√ÔÂsÓ:Î†Ë«“Õ œÓ:Î†bÓ»ÓŸÓÀÓ†«‹Ô†«‰ÊsÓ» È sÊÓ†ÂÔ»Óg s—

ÈÊÓ†ËÓ†ÂÔÊt– È— ÈÊÓ†ËÓ†√ÓÊtGÓ‰Ó†ÂÓŸÓÁÔÂÔ†«‰t„ «“»Ó†» «‰tÕÓv s

‰ ÈÓÕt„ÔÂÓ†»ÓÈtÊÓ†«‰Ês«“G †b ÈÂ«“†«Œt Ó‰ÓbÔË«†b È

Á †;

“İnsanlar tək bir ümmət idi. Allah onlara müjdə verən və xəbərdarlıq edən

(əzabla qorxudan) peyğəmbərlər göndərdi, insanlar arasında, onların ixtilaflı

olduqları məsələlər barədə hökm (mühakimə) etmək üçün o peyğəmbərlərlə

birlikdə haqq olan kitab nazil etdi.”136

Şübhəsiz ki, bu ixtilaflar yalnız onların əqidələrinə məxsus deyildi, əksinə,

həyatın müxtəlif sahələrinə də aiddir.

5-İnsanlara (bəndələrə) höccəti tamamlamaq:

º—ÔGÔ‰«Î†ÂÔ»Óg s— ÈÊÓ†ËÓÂÔÊt– È—

ÈÊÓ†‰ ∆Ó‰«s”†ÈÓ„ÔËÊÓ†‰ ‰Ês«“G †ÕÔÃsÓ:Ï†ŸÓ‰ÓÈ†«‹ †»ÓŸtœÓ†«‰—

sÔGÔ‰ †ËÓ„«“ÊÓ†«‹Ô†ŸÓG ÈG«Î†ÕÓ„ ÈÂ«Î;

“Biz peyğəmbərləri müjdə verən və əzabla qorxudan kimi göndərdik ki, daha

insanlar üçün, peyğəmbərlərdən sonra Allaha qarşı bir höccət yeri qalmasın. Allah

yenilməz qüvvət və hikmət sahibidir.”137

Şübhəsiz ki, insanın xəlq olunmasında bir hədəf vardır. Bu hədəf bəşərin

həyatının bütün sahələrində mükəmməl proqramların nizama salınması ilə

gerçəkləşir. Bu proqramlar Allah tərəfindən insanlara elə çatdırılmalıdır ki, onlara

höccət tamamlanmaqla heç bir bəhanə yeri qalmasın.

134 “{ümə surəsi, ayə 2. 135 “Hədid” surəsi, ayə 25. 136 “Bəqərə surəsi, ayə 213. 137 “Nisa” surəsi, ayə 165.

PEYĞƏMBƏRLƏRİ TANIMA YOLLARõ

56-CI ƏSAS

Sağlam insan fitrəti tələb edir ki, o, hər hansı bir iddianı dəlilsiz və sübutsuz

qəbul etməsin. Hər kəs dəlilsiz bir iddianı qəbul etsə, insani fitrətin əksinə əməl

etmiş olur. Nübüvvət iddiası da ən böyük iddialardan biridir. Ona görə də belə bir

iddianı sübut etmək üçün, möhkəm və qəti dəlillər gətirmək lazımdır. Bu dəlillər

aşağıda qeyd olunanlardan biri olmalıdır:

1-Nübüvvəti qəti dəlillərlə sübuta yetən və öncə gəlmiş bir peyğəmbər

özündən sonrakı peyğəmbərin nübüvvətinə şəhadət versin. Məsələn, Həzrət İsa

Məsih (ə) Həzrət Mühəmmədin (s) nübüvvətinə şəhadət vermiş və onun gəlişini öz

ümmətinə müjdə vermişdir. Qurani-kərim Həzrət İsa (ə)-ın dili ilə belə buyurur:

º†ËÓ†« –†v«‰Ó†Ÿ ÈGÓÈ†»tÊÔ†ÂÓ—tÈÓÂÓ†È«“†»ÓÊ È†« Gt—«“∆ È‰Ó†« Ê sÈ†—

ÓGÔË‰Ô†«‹ †« ‰ÓÈt„ÔÂt†ÂÔgÓœ sv«Î†‰ Â«“†»ÓÈtÊÓ†ÈÓœÓÈsÓ†Â ÊÓ†«‰ sÓËt—«“: †ËÓ

“O zamanı xatırla ki, Məryəm oğlu İsa belə demişdi: Ey İsrail oğulları!

Həqiqətən, mən Allahın elçisiyəm, özümdən əvvəl nazil olmuş Tovratı təsdiq edir

və məndən sonra gələcək Əhməd adlı bir peyğəmbəri (sizə) müjdə verirəm.”138

2-Müxtəlif əlamət və şahidlər onun iddiasının düzgünlüyünə şəhadət versin.

Bu dəlilləri onun həyatında baş verən əhvalatlardan, dəvətin nədən ibarət

olmasından, habelə onların hansı yolla dəvət etməsindən görmək olar. Hazırda

dünya məhkəmələrində haqqı batildən ayırd etmək və müttəhimin günahsız olub

olmamasını bilmək üçün məhz həmin yoldan istifadə edirlər. İslamın əvvəllərində

də bu yoldan istifadə etməklə Həzrət Peyğəmbərin (s) doğruçu olmasını başa

düşürdülər.

3-Möcüzə göstərmək: Yəni nübüvvət iddiası etməklə yanaşı, xariqul-adə işlər

göstərib, başqalarınıda mübarizəyə dəvət etsin. Habelə xariqul-adə olan iş də onun

iddiası ilə uyğun olsun. Əvvəldə qeyd olunan iki yol ümumi deyil, amma üçüncü

yolu hamı qəbul edir. Tarix boyu insanlar peyğəmbərləri həmin yoldan istifadə

edərək tanıyırdılar. Peyğəmbərlər də öz iddialarını sübut etmək üçün ondan

bəhrələnmişlər.

57-Cİ ƏSAS

Möcüzə ilə nübüvvət iddiasının doğru olması arasında məntiqi bir rabitə

vardır. Çünki möcüzəni göstərən şəxs öz iddiasında düz danışan olsa, təbiidir ki,

onun iddiası sübuta yetəcək. Yox əgər fərz etsək ki, iddiasında yalançıdır, onda Öz

bəndələrinin düz yola hidayət olunmasını istəyən hikmətli Allahın belə bir qüdrəti

onun ixtiyarında qoyması layiq deyildir. Çünki, insanlar xariqül-adə qüdrəti

müşahidə edərsə, ona iman gətirəcək və sözlərinə əməl edəcəklər. Əgər o, öz

iddiasında yalançı olsa, mütləq xalqı inhirafa doğru aparacaq. Bu işdə Allahın

ədaləti və hikməti ilə ziddir. Bu məsələ əvvəldə bəhs etdiyimiz kimi, əqlin yaxşı və

pisi dərk etməyə səlahiyyətli olması qaydasının bir qismi sayılır.

58-Cİ ƏSAS

138 “Səff” surəsi, ayə 6.

Xariqul-adə bir iş, peyğəmbərlik iddiası ilə yanaşı olsa, bu iş “möcüzə

adlanır. Amma peyğəmbərlik iddiası etmədən, xariqul-adə bir iş saleh bir şəxsdən

görünsə, o, “kəramət” adlanır. Həzrət Mərəym(ə) üçün göydən süfrə nazil olması,

Həzrət Süleymanın (ə) Asif ibni Bərxiya adlı səhabəsinin vasitəsilə Səba

mələkəsinin taxtının bir göz qırpımında Yəməndən Fələstinə gətirilməsi, və s. kimi

işlər peyğəmbər olmayan saleh bəndələrin xariqul-adə iş görməyə qadir olmasına

canlı şahiddir. Qurani-kərim qeyd olunan hər iki mətləbi bəyan etmişdir. Həzrət

Məryəm barəsində buyurulur:

º†„Ô‰sÓÂ«“†œÓŒÓ‰Ó†ŸÓ‰ÓÈtÁ«“†GÓ„Ó— Ès«“†«‰Â Õt—

«»Ó†ËÓÃÓœÓ†Ÿ ÊtœÓÁ«“†— Gtv«;;;†;

“Zəkəriyya hər dəfə Məryəmin ibadət etdiyi mehraba girdikdə, onun yanında

ruzi olduğunu görərdi. (Zəkəriyya:) “Ya Məryəm, bunlar sənin üçün haradandır?” -

dedikdə, o: “Allah tərəfindəndir!” - deyə cavab verərdi.”139

Bilqeysin taxtı barəsində belə buyurulur:

º†ËÓ†v«“‰Ó†«‰sÓ–

È†Ÿ ÊtœÓÁÔ†Ÿ ‰tÂÏ†Â ÊÓ†«‰t„ «“» †√ÓÊ«†¬ È„Ó†» Á †vÓ»t‰Ó†√ÓÊt†ÈÓ—

t ÓœsÓ†« ‰ÓÈt„Ó†◊Ó—tbÔ„Ó†;

“Kitabdan bir qədər elmi olan birisi dedi: Mən onu sənə, bir göz qırpımından

da tez gətirərəm.”140

59-CU ƏSAS

Möcüzənin aşağıdakı xüsusiyyətləri onu digər xariqul-adə işlərdən (məsələn:

sehr və cadu) fərqləndirir:

1-Möcüzə öyrənib-öyrədiləsi deyildir: Möcüzəni göstərən şəxs heç bir təlim

görmədən onu göstərir. Halbuki, digər xariqul-adə işlər bir sıra təlimlərdən sonra

həyata keçir. Məsələn, Həzrət Musa ibni İmran (ə) cavanlıq çağlarını ötüb-

keçdikdən sonra Misrə yollanır. Yol əsnasında Allah tərəfindən peyğəmbərliyə

seçilir, ona nida gəlir ki, ey Musa, əsanı yerə at. Musa (ə) əsanı yerə atdıqda

əjdahaya çevrildi. Bu zaman Musa (ə) qorxuya düşdü. Yenə ona xitab olundu ki,

əlini qoynuna qoy. O, bu işi görərkən əlinin parlaq bir nur olduğunu gördü.

Amma Qurani-kərim Süleyman (ə)-ın dövründəki sehrbazlar barəsində belə

buyurur:

º†ÈÔŸÓ‰ sÂÔËÊÓ†«‰Ês«“GÓ†«‰GsÓÕt—

Ó†;;;†bÓÈÓ ÓŸÓ‰sÓÂÔËÊÓ†Â ÊtÁ«“†Â«“†ÈÔbÓ— svÔËÊÓ†» Á †»ÓÈtÊÓ†«‰tÂÓ—

t¡ †ËÓ†GÓËtÃ Á †;

“Lakin şeytanlar sehri və Babildə Harut və Marut adlı iki mələyə nazil

olanları xalqa öyrədərək kafir oldular. Halbuki, o iki mələk: “Biz (Allah tərəfindən

göndərilmiş) imtahanıq, sən gəl kafir olma!” -deməmiş, heç kəsə (sehr)

öyrətmədilər. (Bununla belə) yəhudilər yenə də ər-arvad arasında nifaq salan işləri

onlardan öyrənirdilər.”141

2-Möcüzədə başqaları mübarizəyə çağırılır və onlara qalib gəlir:

139 “Ali-İmran” surəsi, ayə 37. 140 “Nəml” surəsi, ayə 40. 141 “Bəqərə surəsi, ayə 102.

Möcüzənin mənşəyi Allahın yenilməz qüdrət və qüvvəti olduğu üçün heç vaxt

məğlub edilməz. Amma cadu, sehr və murtazların işlərinə bənzəyən sair qeyri-adi

işlərin mənşəyi bəşərin məhdud qüdrəti olduğu üçün məğlubiyyətə uğrayır.

3-Möcüzə məhdud deyildir və heç bir şey onunla mübarizə apara bilməz:

Peyğəmbərlərin möcüzəsi bir-iki növlə məhdudlaş-mamışdır, əksinə, onun

bir-birləri ilə fərqlənən müxtəlif növləri olmuşdur. Məsələn: əsanın əjdahaya

çevrilməsi, əli qoynundan çıxararaq nur saçması, əsanı daşa vurmaqla suların

axması, əsanı dənizə vurmaqla onu iki hissəyə bölmək və s. Bu möcüzələr bir-

biridən tamamilə fərqlənirlər.

Həzrət İsa (ə) palçıqdan quş düzəldib ona üfürürdü, o, Allahın iznilə dirilib

quş olurdu. Həmçinin əlini xəstələrin, anadan gəlmə korların üzünə çəkirdi, onlar

şəfa tapırdılar. Həmçinin o, ölüləri dirildir və başqalarının evində baş verən

hadisələrdən xəbər verirdi.

4-Adətən möcüzə, yaxud kəramət göstərənlər xariqul-adə işlər bacaran sair

şəxslərlə (sehrbazlar kimi) həm hədəf, həm də ruhiyyə baxımından tamamilə

fərqlənirlər. Birinci qrupun (möcüzə və kəramət göstərənlərin) ali hədəfləri, ikinci

qrupun isə (sehrbaz və cadugərlərin) dünyəvi və maddi hədəfləri vardır, həmçinin

onların ruhiyyələri də bir-biri ilə fərqlənir.

VƏHY VƏ NÜBÜVVƏT

60-CI ƏSAS

Yuxarıda ilahi peyğəmbərləri yalançı iddiaçılardan və fırıldaqçılardan ayırd

etmək üçün üç yol bəyan etdik. İndi isə, peyğəmbərlərin qeyb aləmi ilə rabitə

vasitəsi-vəhyin nə olduğunu bəyan edəcəyik.

Peyğəmbərlərin qeyb aləmi ilə rabitədə olması vəhy yolu ilə həyata keçir. Bu

rabitə, başqa sözlə vəhy, əql, idrak və hissiyyatla həyata keçməz. Vəhy Allahın Öz

göstərişlərini xalqa çatdırmaq üçün peyğəmbərlərin ixtiyarına qoyduğu xüsusi bir

vasitədir. Qurani-kərim vəhyi belə vəsf edir:

º†ÊÓGÓ‰Ó†» Á †«‰—

sÔËÕÔ†«˘ÓÂ ÈÊÔ;†ŸÓ‰È”†vÓ‰t» „Ó†‰ ÈÓ„ÔËÊÓ†Â ÊÓ†«‰tÂÔÊt– —

ÈÊÓ†;

“Onu (Quranı) Ruhul-əmin (günahkarları Allahın əzabı ilə) qorxudan

peyğəmbərlərdən olasan deyə, sənin qəlbinə nazil etdi.”142

Bu ayədən məlum olur ki, peyğəmbərlərin ilahi və qeybi xəbərlərdən agah

olması zahirdəki hissiyyat və ona bənzər şeylərin vasitəsi ilə mümkün deyildir,

əksinə bu xəbərləri Cəbrail Peyğəmbərin qəlbinə nazil edir. Beləliklə, vəhyin

həqiqətini adi miqyaslarla bəyan etmək qeyri-mümkündür. Sadəcə bunu bilməliyik

ki, vəhy qeyb aləmi ilə rabitədə olmaq deməkdir və həqiqəti bizə məlum olmasa da

belə, ona inanmaq vacibdir.

61-CI ƏSAS

Hər bir şeyi hissiyyat və maddiyyatla müqayisə edənlər, qeybin həqiqətinin

yalnız hiss olunan şeylərə məxsus olduğunu iddia edib ilahi vəhyi müxtəlif

şəkillərə yozanın, hamısı bizim nəzərimizdə bitil yoldadır. Aşağıda bu yozumların

batil olmasını araşdıracağıq.

1-Bəzi yazıçılar peyğəmbərləri yüksək fitri istedada malik olan bir şəxs hesab

edərək vəhyi onların zəkasının məhsulu və ruhi hallarından irəli gəldiyini təsəvvür

edirlər. Onların əqidələrinə əsasən, Cəbrailin (Ruhul-əminin) həqiqəti

peyğəmbərlərin pak nəfsləri və ruhları, ilahi kitab isə onların yüksək təfəkkürüdür.

Bu nəzəriyyənin qarşısına çıxan mühüm müşküllərdən biri də onun ilahi

peyğəmbərlərin sözləri ilə zidd olmasıdır. Çünki, peyğəmbərlər daima elan

edirdilər ki, onların xalq üçün gətirdikləri məsələlər, ilahi vəhydən başqa bir şey

deyil. Qeyd olunan şəxslərin təfsirindən, peyğəmbərlərin yalançı və fırıldaqçı

142 “Şüəra” surəsi, ayə 93-94.

olması fikri yaranır. Bu da onların yüksək məqama malik olması, həmçinin tarixi

mənbələrə əsasən, doğruçu olmaları ilə əsla uyğun gəlmir.

Başqa sözlə mütərəqqi fikirli, islahatçılar iki qrupdur:

1-Öz əməl proqramlarını Allaha aid edənlər.

2-Proqramlarının öz təfəkkürlərindən vücuda gəlməsini deyənlər.

Mümkündür ki, hər iki qrup cəmiyyət üçün xeyirxah və ürəyiyanan olsun.

Beləliklə, hər iki qrupu bir səviyyədə fərz etmək olmaz.

2-Başqa bir qrup, (əvvəldə qeyd etdiyimiz nəzəriyyə kimi) vəhyi

peyğəmbərlərə ariz olan ruhi halların nəticəsi hesab edirlər. Onların iddialarına

əsasən, peyğəmbərlər Allaha möhkəm iman və çoxlu ibadət sayəsində yüksək bir

mənəvi dərəcəyə yetişirlər. Bu zaman öz batinlərində bir sıra ali həqiqətləri hiss

edərək elə təsəvvür edirlər ki, o həqiqətlər qeyb aləmindəndir. Halbuki, qeyd

olunan hislərin mənşəyi yalnız onun nəfsidir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları deyirlər

ki, biz peyğəmbərlərin doğru söyləməklərində şəkk-şübhə etmirik, bizim

əqidəmizə görə, onlar buna dəlalət edən bir sıra həqiqətləri müşahidə edirlər.

Amma bunun mənşəyi ali həqiqətlərdəndir və peyğəmbərlər belə təsəvvür edirlər

ki, bu həqiqətlər qeyb aləmindən onlara ilham olunub. Halbuki, onların mənşəyi,

yalnız nəfsləridir.

Bu nəzəriyyə təzə bir məsələ deyil, əksinə, cahiliyyət dövründə vəhy

barəsində olan bir nəzəriyyəni təzə bir ifadə ilə bəyan etməkdir. Bu nəzəriyyəyə

əsasən, vəhy peyğəmbərlərin xəyal aləmində olmaları və onların özlərinə məşğul

olmasıdır. Onlar Allaha çoxlu ibadət edib cəmiyyətin islah olunması barəsində çox

təfəkkür etdiklərindən, öz gözləri önündə bir sıra həqiqətlərin canlanmasını

müşahidə edərək elə güman edirlər ki, qeyb aləmindən onlara ilham olunub. Bu,

cahil ərəblərin vəhy barəsində olan təsəvvürləridir. Onlar belə deyirdilər:

√Ó÷t÷«“ÀÔ†√ÓÕt‰«“Ân-yəni “vəhy peyğəmbərlərin qarmaqarışıq

təfəkkürləridir.”143

Qurani-kərim müxtəlif ayələrdə bu yanlış fikri inkar edərək buyurur ki,

peyğəmbərlər vəhy mələyini görməsi düzdür, onların nə qəlbi, nə də gözləri xəta

etməmişdir:

º†Â«“†„Ó– »Ó†«‰tbÔƒ«“œÔ†Â«“†—Ó√È”†;

“Qəlb (Peyğəmbərin qəlbi) gördüyünü yalan saymadı (Mühəmməd (s)) gözü

ilə gördüyünün Cəbrail olduğuna qəlbən inandı).”144


º†Â«“†G«⁄Ó†«‰t»ÓgÓ—Ô†ËÓ†Â«“†◊ÓbÈ”†;

“Göz nə xəta etdi, nə də uzağa getdi (hər şeyi olduğu kimi gördü).”145

Qeyd olunan ayələrdə məqsəd budur ki, Peyğəmbər (s) vəhy mələyini

(Cəbraili) həm zahiri, həm də batini gözlə (qəlblə) gördü.

PEYĞƏMBƏRLƏRİN İSMƏTİ (GÜNAHSIZLIĞI)

62-Cİ ƏSAS

143 “ənbiya” surəsi, ayə 5. 144 “Nəcm” surəsi, ayə 11. 145 “Nəcm” surəsi, ayə 17.

“İsmət” lüğətdə “qorunmaq, uzaq olmaq” mənasını ifadə edir. Nübüvvət

haqqında olan ismətin mənası aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Vəhyi almaq və onu hifz etmək məqamında ismət.

2-Günah və məsiyət qarşısında ismət.

3-Fərdi və ictimai işlərdə səhv və xəta qarşısında ismət.

Birici mərhələdə peyğəmbərlərin ismətini hamı qəbul edir. Çünki bu

mərhələdə onlardan hər hansı bir xəta və günah ehtimalı verilsə, xalqın onlara qarşı

olan etimadı aradan gedər, bir daha onların sözlərini qəbul etməzlər. Bununla da

peyğəmbərlərin hədəfi natamam olacaq.

Bundan əlavə, Qurani-kərim bəyan edir ki, Allah, Peyğəmbəri vəhyi insanlara

düzgün şəkildə çatdırmaq üçün Öz nəzarəti altında saxlayıb hifz edir:

º†Ÿ«“‰ ÂÔ†«‰t⁄ÓÈt» †bÓ‰«“†ÈÔÿtÁ —Ô†ŸÓ‰È”†⁄ÓÈt» Á †√ÓÕÓœ«Î;†« ˙”†ÂÓÊ †«—t Ó÷È”†Â Êt†—

ÓGÔË‰n†bÓ« ÊsÓÁÔ†ÈÓGt‰Ô„Ô†Â Êt†»ÓÈtÊ †ÈÓœÓÈtÁ †ËÓÂ Êt

ŒÓ‰tb Á †—ÓgÓœ«Î;†‰ ÈÓŸt‰ÓÂÓ†√ÓÊt†vÓœt†√Ó»t‰Ó⁄ÔË«†— G«“‰«“ †—

Ó» sÁ Ât†ËÓ†√ÓÕ«“◊Ó†» Â«“†‰ÓœÓÈtÁ Ât†ËÓ†√ÓÕtgÈ”†„Ô‰sÓ†gÓÈt¡n†ŸÓœÓœ«Î†;

“Qeybi bilən ancaq Odur və Öz qeybini bəyənib seçdiyi şəxsdən

peyğəmbərdən başqa heç kəsə aşkar etməz. Allah onların önündə və arxasında

gözətçilər qoyar ki, peyğəmbərlərin Rəbbinin göndərdiklərinin (nə cür) təbliğ

etdiyini bilsin (bəlli etsin). Allah onlarda olanların hamısını əhatə etmişdir. O, hər

şeyin sayını bilir.”146

Qeyd olunan ayədə vəhyin qorunması üçün iki gözətçi bəyan olunur.

1-Hər bir tərəfdən Peyğəmbəri gözləyən mələklər;

2-Həm Peyğəmbəri, həm də və mələkləri əhatə edən uca Tanrı.

Bunun səbəbi də Peyğəmbərin hədəfinin əməli olaraq həyata keçməsi, Allahın

vəhyinin xalqa çatdırılmasıdır.

63-CÜ ƏSAS

İlahi peyğəmbərlər şər”i hökmlərə əməl etməkdə hər növ günah və

üsyankarlıqdan uzaqdır. Peyğəmbərlərin göndəriləmsində izlənən hədəf o zaman

həyata keçər ki, onların özü bütün günah və xətalardan uzaq olsunlar. Çünki

onların özləri, xalqa təbliğ etdikləri ilahi hökmlərə dəqiq əməl etməsələr,

sözlərinin doğruluğu və malik olduqları etimad aradan gedəcək, nəticədə

peyğəmbərliyin hədəfi həyata keçirilməyəcəkdir.

Şeyx Tusi qeyd etdiyimiz dəlili belə bəyan etmişdir:

º†ËÓ†ÈÓÃ »Ô†b È†«‰ÊsÓ» È s†√Ó‰tŸ gtÂÓ:Ô†‰ ÈÓÕtgÔ‰Ó†«‰tËÔÀÔËvÔ†bÓÈÓÕtg

Ô‰Ó†«‰t⁄Ó—Ó÷Ô†;

“Peyğəmbərlərin dediklərində etimad yaranması və nübüvvətin hədəfinin

həyata keçməsi üçün, onların ismət məqamına malik olmaları lazım və

vacibdir.”147

Qurani-kərimin müxtəlif ayələrində peyğəmbərlərin günahdan məsum (pak)

olması qeyd olunmuşdur. Onların bəzilərinə işarə edirik:

1-Qurani-kərim peyğəmbərləri Allah tərəfindən seçilən və hidayət olunan

şəxslər kimi bəyan edərək buyurur:

146 “əl-{inn” surəsi, ayə 26-27-28. 147 “Kəşfül-murad”, (nübüvvət bəhsi), səh. 349.

º†ËÓ†«†Ãt Ó»ÓÈtÊ«“ÁÔÂt†ËÓ ÁÓœÓÈtÊ«“ÁÔÂt†« ‰È”†g —

«“◊n†ÂÔGt Óv ÈÂn†;

“Biz onları seçdik və düz yola hidayət etdik.”148

2-Qurani-kərim xatırladır ki, Allahın hidayət etdiyi bir kimsəni heç kəs

inhirafa, azğınlığa sala bilməz. Belə ki, buyurur:

º†bÓÂÓÊt†ÈÓÁtœ †«‹Ô†bÓÂ«“†‰ÓÁÔ†Â Êt†ÂÔ÷ ‰tn†;

“Allahın hidayət edib doğru yola saldığı kimsəni heç kəs yoldan çıxarda

bilməz.”149

3-Quran günah və məsiyəti zəlalət və azğınlıq bilir. Belə ki, buyurur:

º†ËÓ†‰ÓvÓœt†√Ó÷Ó‰sÓ†Â Êt„ÔÂt†Ã » ‰s«Î†„ÓÀ È—«Î†;

“Həqiqətən, şeytan içərinizdən çoxlarını yoldan çıxartdı.”150

Qeyd olunan ayələrdən məlum olur ki, peyğəmbərlər hər növ azğınlıq və

günahdan pak və uzaqdır.

Bundan əlavə, əvvəldə peyğəmbərlərin isməti, barədə qeyd etdiyimiz əqli

dəlil, onların besətdən qabaq da mütləq məsum və günahsız olmalarına dəlalət edir.

Çünki bir kəsin ömrünün yarısı günah və üsyankarlıqla keçdikdən sonra doğru yola

hidayət olunsa, xalqın etimadını lazımınca qazana bilməyəcəkdir. Amma ömrünün

başlanğıcından hər növ aludəlik və günahdan uzaq olan şəxs, şübhəsiz ki, xalqın

etimadını qazanmağı qadir olacaq.

Cahiliyyət dövründə ömrünü tam paklıqla keçirib 40 yaşına çatan və

“Mühəmmədi Əmin” ləqəbini alan bir nəfər, özünün yüksək və ali məqamı ilə

düşmənlərin zəhərli əks təbliğatlarını zərərsizləşdirdi, səbr və dözümlük

göstərməklə cahiliyyətin zülmətə bürünmüş mühitini tədricən işıqlandırdı.

Bunlardan əlavə, həyatın ilk çağlarından etibarən ismət məqamına malik olan

bir şəxs, besətdən sonra belə bir məqama nail olan şəxsdən qat-qat fəzilətli və

üstündür. İlahi hikmət bunu tələb edir ki, ilk əvvəldən gözəl və ali məqama malik

olan bir şəxsi peyğəmbərliyə seçsin.

64-CÜ ƏSAS

Peyğəmbərlər ismət məqamına malik olmaqla yanaşı, aşağıda qeyd olunan

məsələlərdə də xətalardan uzaqdırlar:

1-Münaqişəli məsələlərdə hakimlik etməkdə; Peyğəmbərlərə Allah tərəfindən

əmr olunub ki, mühakimə qayda-qanununa əsaslanaraq ədalətli şəkildə hökm

versinlər. Yəni müəyyən bir şeyi iddia edən şəxsdən şahid tələb etsinlər. Əgər

iddia edən şəxsin şahidi olmazsa, bu iddianı inkar edən şəxsdən (müqabil tərəfdən)

and içməsini istəməlidirlər. Peyğəmbərlərdən heç bir bu ilahi ədalət qanunu ilə

müxalifət etməmişdir. Amma şahidin qəsdən, yaxud səhvən həqiqətin əksinə

olaraq şəhadət verməsi, yaxud müqabil tərəfin (inkar edən şəxsin) yalandan və ya

səhvən and içməsi mümkün olduğuna görə, bu kimi hallarda peyğəmbərlərin

çıxardığı hökm həqiqətin əksinə olacaq. Lakin bu iş onların ismətinə

(günahsızlığına) xələl yetirməz. Çünki onlara əmr olunmuşdur ki, mövcud

148 “ənam” surəsi, ayə 87. 149 “Zümər” surəsi, ayə 37. 150 “Yasin” surəsi, ayə 62.

şahidlərə istinad edərək qəzavət etsinlər. Onların qəzavəti həqiqətin əksinə olsa da,

öz hökmlərində xətaya yol vermələrindən xəbərdardırlar.

2-Dini hökmlərin mövzusunu ayırd etməkdə. Məsələn: filan mayenin şərab

olub olmamasını ayırd etməkdə xətaya yol verməməlidirlər.

3-İctimai məsələlərlə əlaqədar olaraq məsləhəti və fəsadı ayırd etməkdə də

səhv və xəta etmirlər.

4-Gündəlik həyat və məişət məsələlərində.

Sonuncu üç halda peyğəmbərlərin məsum və günahsız olmalarının dəlili

budur ki, xalqın əksəriyyətinin nəzərində bu cür məsələlərdə xəta etmək, dini

hökmlərdə xəta etməklə eynidir. Ona görə də bu cür sadə məsələlərdə səhv etmək,

xalqın peyğəmbərə olan etimadını zəiflədir, habelə besətin hədəfini aradan aparır.

Baxmayaraq ki, qeyd etdiyimiz birinci və ikinci surətdə peyğəmbərlərin

günahsızlığının lüzumu axırıncı surətə nisbətən açıq-aşkardır.

65-Cİ ƏSAS

İsmətin növlərindən biri də budur ki, peyğəmbərlərin vücudunda, xalqın

onlardan uzaqlaşmasına səbəb olan bir şey olmasın. Bildiyimiz kimi, bəzi fiziki

xəstəliklər, yaxud insanın alçaqlığına səbəb olan bəzi ruhi xəstəliklər xalqın

nifrətinə, əzab-əziyyətə düşməsinə səbəb olur. Peyğəmbərlər də mütləq həm cismi,

həm də ruhi eyb və xəstəliklərdən uzaq olmalıdır. Çünki onların camaata əzab-

əziyyət verməsi və nəticədə xalqın onlardan uzaqlaşması, ilahi xəbərlərin

peyğəmbər vasitəsi ilə xalqa çatdırılmasının (besətin) hədəfləri ilə ziddir.

Həmçinin qeyd etməliyik ki, burada əqlin verdiyi hökm həqiqətin aşkar

olunması mənasınadır və ilahi hikmətə əsasən, elə şəxslər peyğəmbərliyə

seçilməlidir ki, bu cür eyblərdən tamamilə uzaq olsunlar.151

66-CI ƏSAS

Peyğəmbərlərin ismətinin zərurəti barəsində əqlin qəti hökmü və Quranın

açıq-aşkar qəzavəti məlum oldu. Amma zahirdə peyğəmbərlərin günaha mürtəkib

olmasını göstərən bəzi ayələrə (məsələn: Həzrət Adəm (ə) və başqa

peyğəmbərlərin günah etməsi haqda varid olan ayələrə) gəldikdə isə, qeyd etmək

lazımdır ki, Qurani-kərimdə əsla ziddiyyətli məsələ olmadığı üçün, sair ayələrdə

mövcud olan bir sıra şahid və dəlillərə diqqət etməklə həmin ayələrdəki əsl

məqsədin nə olmasını asanlıqla başa düşmək olar. Quran ayələrinin zahiri

mənasına istinad edib ilahi peyğəmbərlərin günahkar və qeyri-məsum olduğuna

hökm etmək, bir növ tələsik hökm verməyə bənzəyir. Xoşbəxtlikdən şiələrin

böyük təfsirçiləri və ilahiyyat alimləri bu ayələri düzgün təfsir etmiş, onların

bəziləri bu məsələ ilə əlaqədar ayrıca kitablar yazmışlar. Bu mətləbi ətraflı şəkildə

bilmək istəyənlər Seyyid Mürtəzanın yazdığı “Tənzihul-ənbiya”, Fəxruddin

151 əqlin belə yerlərdə verdiyi hökm qəti hökm sayılır. Buna əsasən, Həzrət əyyub (ə) haqqında

varid olan bəzi rəvayətlərdə onun insanda nifrət yaradan xəstəliklərə düçar olması əqlin qəti hökmü

ilə, həmçinin əhli-beyt (ə)-dan nəql olunan bir çox rəvayətlərlə ziddir. Belə ki, İmam Sadiq (ə) ata-

babalarından belə nəql edir… “Həzrət əyyubdan xəstəlik müddətində \is qoxu və qorxunc (iyrənc)

surət görünmədi. Onun bədənindən heç vaxt çirk, qan və camaatın nifrət etdiyi şeylər çıxmadı.

Xalqın ondan uzaq düşməsinin səbəbi, onun yoxsulluğu və zəifliyi idi, amma onun Allah yanında

olan yüksək məqam və dərəcəsindən xəbərdar deyildilər.” (“Xisal”, 1-ci cild, səh. 400.) Deməli, bu

mətləbin əksinə olan rəvayətlər tam əsassızdır.

Razinin “İsmətül-ənbiya”, Cəfər Sübhaninin “Məfahimül-Quran” kitablarına

müraciət edə bilərlər.

67-Cİ ƏSAS

İlahi peyğəmbərlərin ismətinin amili iki şeydən ibarətdir: 1-Peyğəmbərlər

“Allahın xüsusi dostlarıdır. Onlar ilahi mərifət baxımından heç vaxt Allah taalanın

rizasını başqa şeylə əvəz etməz, onlar Allah dərgahında yüksək və ali məqama

malikdirlər. Başqa sözlə, onların Allahın əzəməti, cəmalı və cəlalı barədəki

mərifəti, Allahdan qeyrisi barədə fikirləşməyə mane olur. Onlar Allahın rizasından

başqa bir şeyi fikirləşmirlər. Mərifətin bu mərtəbəsi Həzrət Əli (əleyhis-salam)-ın

buyurduğu aşağıdakı hədisdə cəm olmuşdur:

º†Â«“†—Ó√ÓÈt Ó†gÓÈt∆«Î†« ˙”†ËÓ†—

Ó√ÓÈt Ô†«‹Ó†vÓ»t‰ÓÁÔ†ËÓ†»ÓŸtœÓÁÔ†ËÓ†ÂÓŸÓÁÔ†;

“Hər bir şeyi gördümsə, onunla birlikdə, ondan sonra və qabaq Allahı

gördüm.”

Həmçinin İmam Sadiq (əleyhis-salam) buyurmuşdur:

º†ËÓ†‰ˆˆ„ Ês È†√ÓŸt»ÔœÔÁÔ†ÕÔ»t«Î†‰ÓÁÔ†ËÓ† ‰t„Ó

Ÿ »«“œÓ:Ô†«‰t„ —«“Â†;

“Mən Allaha, Onu sevdiyim üçün ibadət edirəm. “u da kəramətli şəxslərin

ibadətidir.”152

2-Peyğəmbələrin isməti onların itaətin parlaq əməl, günahın isə dünya və

axirətdə pis və acınacaqlı aqibətindən tamamilə xəbərdar olmasından irəli gəlir.

Əlbəttə, hər sahədə ismət məqamına malik olanlar, yalnız Allahın bir dəstə xüsusi

övliyalarıdır. “əzi təqvalı möminlər də əməllərinin çoxunda günahdan uzaqdırlar.

Məsələn: təqvalı bir şəxs heç vaxt nə özünü, nə də günahsız kimsəni öldürməz.

Hətta adi şəxslər də bəzi işlərdə özünü günahdan qoruyurlar. Məsələn: bir kəs razı

olmaz ki, əlini elektrik cərəyanına vurmaqla özünü öldürsün.

Göründüyü kimi, bu cür işlərdən qorunmaq şəxsin öz əməlinin pis olmasını

qəti şəkildə bilməsindən irəli gəlir. Əgər belə bir elm və akahlıq ən pis günahlar

barəsində də hasil olsa, şübhəsiz, şəxsi günahdan saxlayacaqdır. Deməli,

peyğəmbərlər, günahların pis və acınacaqlı aqibəti barədə qəti elmi olduğu üçün,

qətiyyən günah etməyə razı deyildirlər.

68-Cİ ƏSAS

İsmətin amillərinə diqqət yetirməklə yanaşı, bunu da qeyd etmək lazımdır ki,

peyğəmbərlərin isməti, onların ixtiyar və azadlığı ilə zidd deyildir. Əksinə, məsum

və günahsız bir şəxs Allah barəsində, habelə itaətin və ya günahın aqibətinə yüksək

səviyyədə mərifətə malik olmaqla yanaşı günaha da mürtəkib olmaq onun

ixtiyarındadır, amma heç vaxt bu qüdrətdən istifadə etmir. Bu mətləb, eynilə

mehriban atanın öz əziz oğlunu qətlə yetirməyə qadir olmasına bənzəyir; amma o,

heç vaxt bu işi görmür. Həmçinin qüdrətli Allah təqvalı şəxsi cəhənnəmə,

günahkar şəxsi isə behiştə apara bilər, amma Onun hikməti belə bir işi görməsinə

mane olur. Deməli, günahı tərk etmək, ibadəti isə yerinə yetirmək məsumlar üçün

152 “Biharul-ənvar”, 70-ci cild, səh. 22.

böyük bir iftixardır. Onlar günah etməyə qadir olduqları halda, heç vaxt ona

mürtəkib olmurlar.

69-CU ƏSAS

Bütün peyğəmbərlər məsum və günahsızdırlar, amma mümkündür ki, bir şəxs

peyğəmbər olmadığı halda, məsum və günahsız olsun. Qurani-kərim Həzrət

Məryəm (ə) barədə buyurur:

º†È«“†ÂÓ—tÈÓÂÔ†« ÊsÓ†«‹Ó†«gt◊Ób«“„ †ËÓ†◊ÓÁsÓ—

Ó„ †ËÓ†«gt◊Ób«“„ †ŸÓ‰È”†Ê G«“¡ †«‰tŸ«“‰ ÂÈÊÓ†;

“Ya Məryəm, həqiqətən Allah səni seçmiş, (günahlardan) təmizləmiş, aləm

qadınlarından üstün tutmuşdur.”153

Qurani-kərimin Həzrət Məryəm barəsində “istəfa” (seçdi) kəlməsini

işlətməsindən məlum olur ki, o, məsum və günahsız olmuşdur. Çünki

peyğəmbərlər barəsində də “istəfa” kəlməsindən istifadə olunmuşdur. Məsələn:

º†« ÊsÓ†«‹Ó†«gt◊ÓbÈ”†¬œÓÂÓ†ËÓ†ÊÔËÕ«Î†ËÓ†¬‰Ó†« »—

«“Á ÈÂÓ†ËÓ†¬‰Ó†Ÿ Ât—«“ÊÓ†ŸÓ‰È”†«‰tŸ«“‰ÓÂ ÈÊÓ†; “Həqiqətən, Allah Adəmi, Nuhu, İbrahimin övladlarını və İmran ailəsini aləmlərə

seçilmiş (üstün) etdi.”154

Bundan əlavə, yuxarıda qeyd olunan ayədə Həzrət Məryəmin paklanmasından

söz açılır. Məqsəd də yəhudilərin, Məryəmin oğlu ilə əlaqədar töhmət vurduqları

günahdan təmizlənməsi deyil, onun bütün çirkinliklərdən təmizlənməsidir. Onun

günahdan təmizlənməsi Həzrət İsanın təvəllüdünün elə ilk günlərində dil açıb

danışması ilə sübut olundu. Həmçinin, Həzrət Məryəmin bütün çirkinliklərdən

təmizlənməsini bəyan edən ayələr onun hələ Həzrət İsaya hamilə olmadığı dövrə

aiddir. Beləliklə, məlum olur ki, Həzrət Məryəmin günahsız olması ona vurulan

töhmətə görə deyildir.

153 “Ali-İmrans surəsi, ayə 42. 154 “Ali-İmran” surəsi, ayə 33.

ALTINCI FƏSİL

XÜSUSİ NÜBÜVVƏT

70-Cİ ƏSAS

Ötən fəsildə, ümumi nübüvvət haqqında söhbət etdik. Bu fəsildə isə İslam

Peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd ibni Əbdüllah (səlləllahu əleyhi və alihi və

səlləm)-in xüsusi nübüvvəti (peyğəmbərliyi) barədə danışacağıq. Əvvəldə qeyd

etdik ki, peyğəmbərlərin nübüvvəti üç yolla sübut olunur:

1-Nübüvvət iddiası ilə yanaşı möcüzə gətirməklə;

2-Peyğəmbərlik iddiasının doğruluğuna şəhadət verən müxtəlif əlamət və

dəlillər;

3-Öncə gələn peyğəmbərlərin onu təsdiq etməsi.

İslam Peyğəmbərinin nübüvvətini də qeyd olunan üç yolla sübut etmək olar.

Biz burada onları qısa şəkildə bəyan edirik:

QURAN, YAXUD ƏBƏDİ MÖCÜZƏ

Tarix şəhadət verir ki, İslam Peyğəmbəri (s) öz dəvətində müxtəlif

möcüzələrdən istifadə etmişdir. Lakin bu möcüzələrin içərisində, o Həzrət özünün

əbədi möcüzəsi sayılan Qurani-kərimə digər möcüzələrə nisbətən daha çox təkid

etmişdir.

İslam Peyğəmbəri (s) öz nübüvvətini bu səmavi kitabı gətirməklə elan etmiş

və xalqı onun əmr və göstərişlərinə əməl etməyə dəvət etmişdir. O Həzrət İslam

müxaliflərini Quran surələrinə bənzər bir surə gətirməyə dəvət etdi, lakin heç kəs

bu işi bacara bilmədi. Hətta müasir dövrdə də əsrlərin keçməsinə baxmayaraq,

Qurani-kərim həmin sözü təkrar elan edərək buyurur:

º†‰Ó∆ Ê †«Ãt ÓÂÓŸÓ †«˘ ÊtGÔ†ËÓ†«‰tÃ ÊsÔ†ŸÓ‰È”†√ÓÊt†ÈÓ√t Ôƒ«†» Â Àt‰ †Áˆˆ–

«“†«‰tvÔ—¬Ê †‰«“†ÈÓ√t ÔËÊÓ » Â Àt‰ Á †ËÓ†‰ÓËt†„«“ÊÓ†»ÓŸt÷ÔÁÔÂt†

‰ »ÓŸt÷n†ÿÓÁ È—«Î†;

“Əgər insanlar və cinlər bir yerə yığışıb bu Qurana bənzər bir şey gətirmək

üçün bir-birinə kömək etsələr, yenə də ona bənzərini gətirə bilməzlər.”155

Qurani-kərim burada müxalifləri mübarizəyə dəvət məqamında buyurur: “Ey

Peyğəmbər, de ki, əgər qüdrətiniz varsa, bu Qurana bənzər bir kitab gətirin.” Başqa

bir yerdə isə bu miqdarı azaldaraq belə buyurur:

º†vÔ‰t†bÓ√t ÔË«†» ŸÓgt— †GÔËÓ—n†Â Àt‰ Á †ÂÔbt Ó—ÓÈ«“ n†;

“Onlara (müşriklərə) de ki, onun (Quran) kimi on surə uydurub gətirin.”156

Daha sonra buyurur:

º†vÔ‰t†bÓ√t ÔË«†» GÔË—Ó:n†Â Êt†Â Àt‰ Á †;

“De ki, ona bənzər bir surə gətirin.”157

155 “İsra” surəsi, ayə 88. 156 “Hud” surəsi, ayə 13.

Bildiyimiz kimi, İslam dininin zühur etməsindən 14 əsr keçir. Bu müddət

ərzində islam düşmənləri bu dinə zərbə vurmaq üçün əllərindən gələnlərini

əsirgəməyiblər. Hətta İslam Peyğəmbərinə (s) sehrkar, məcnun və s. kimi

töhmətlər vurmaqdan belə çəkinmirdilər. Amma bununla belə, heç vaxt Qurana

bənzər bir şey gətirə bilmədilər. Müasir dövrün elm və texnologiya əsri olmasına

baxmayaraq, yenə də bu sözün müqabilində aciz qalmışlar. Bu da onu göstərir ki,

Quran bəşər kəlamının fövqündə olan bir kitabdır.

71-Cİ ƏSAS

Tarix kitablarında və hədislərdə qeyd olunduğu kimi, İslam Peyğəmbərinin

müxəlif möcüzələri olmuşdur. Amma onların arasında bütün əsrlər boyu parlaq nur

kimi işıq saçan əbədi möcüzəsi Qurani-kərimdir. Rəsuli Əkrəm (s) özünün bu

möcüzəsi ilə digər peyğəmbərlərdən fərqlənir. ëəbəbi də budur ki, onun gətirdiyi

din əbədi və bütün ilahi dialərin sonuncusudur. Əbədi bir dinin də hər bir əsrdə

nübüvvətə qəti dəlil olsun deyə, əbədi bir möcüzəyə ehtiyacı vardır. Bununla da

insanlar əsrlər boyu başqalarının nəzəriyyələrinə yox, yalnız ona müraciət

etməlidirlər.

Qurani-kərim müxtəlif cəhətlərdə möcüzə sayılır. Biz burada onları qısa

şəkildə bəyan edəcəyik. Qurani-kərimin nazil olduğu dövrdə ərəblərin, həmçinin

gözəl bəyana, ali dərəcədə fəsahətə malik olduqları üçün xalq arasında hörmətə

layiq görülən söz ustalarının diqqət mərkəzində olan ilk şey - Quranın dərin

mənası, gözəl kəlmələri, bir sözlə, yüksək söz ustalığından söz açan bəlağət və

fəsahəti idi. Quran bəlağət ustalarını dəhşətə gətirirdi. Qurani-kərim belə bir

səciyyəvi xüsusiyyətə malik olduğu üçün İslam Peyğəmbəri daima onun ayələrini

tilavət etməklə söz ustalarını mübarizəyə çağırır, onları məğlub edir və başa salırdı

ki, onunla qarşılaşa bilməzlər. Məşhur şair və bəlağət ustası Vəlid ibni Müğeyrə

Rəsuli Əkrəmdən bir neçə ayə eşitdikdən sonra belə dedi: “And olsun Allaha,

indicə Mühəmməddən (s) bir söz eşitdim ki, nə insanların sözünə oxşayır, nə də

cinlərin. O, dərin mənalı, xüsusi gözəlliyə malik olan bir söz idi. Heç bir söz ondan

üstün ola bilməz. Onunla mübarizə aparmaq qeyri-mümkündür.”158

Quranın zahiri gözəlliyi və mənəvi şövkəti müqabilində baş əyən təkcə Vəlid

ibni Müğeyrə deyil, həm də ərəblər arasında Ütbə ibni Rəbiə, Tüfeyl ibni Əmr və

s. kimi söz ustaları da Quranın müqabilində acizliklərini izhar edərək, onun ədəbi

ecazkarlığını iqrar etdilər. Əlbəttə, cahil ərəblərin mədəniyyəti çox aşağı səviyyədə

olduğu üçün, Quranın yalnız bu cəhətdən möcüzə olduğunu başa düşürdülər.

Amma İslam dini dünyanın dörddə bir hissəsinə günəş kimi nur saçarkən, dünya

mütəfəkkirləri Quranın dərin mənalı ayələrinin ədəbi yönündən əlavə, onun digər

xüsusiyyətlərindən də bəhrələndilər, hər əsrdə onun tükənməz həqiqətlərindən

yeni-yeni elmi məsələlər öyrənməyə başladılar.

72-Cİ ƏSAS

Ötən əsasda Qurani-kərimin ədəbi cəhətdən möcüzə olmasını xülasə şəkildə

bəyan etdik. İndi isə, Qurani-kərimin başqa səbəblərə görə möcüzə sayılmasını

qısa şəkildə izah edəcəyik. Quranın ədəbi cəhətdən möcüzə olmasını yalnız ərəb

157 “Bəqərə surəsi, ayə 23. 158 “Məcməül-bəyan”, 5-ci cild, səh. 387.

dilini yüksək səviyyədə bilən şəxslər başa düşürsə, amma xoşbəxtlikdən onun

digər yönlərdə möcüzə olmasını dərk etmək başqaları üçün də müyəssər oluna

bilər. Çünki:

1-Quranı dərs oxumamış, təlim görməmiş, savadsız bir şəxs gətirmişdir, o, nə

məktəbə getmiş, nə müəllimdən dərs almış, nə də bir kitab oxumuşdur. Belə ki,

Qurani-kərim buyurur:

º†Â«“†„ÔÊt Ó† Ó t‰ÔË«†Â Êt†v »Ó‰ Á †Â Êt†„ «“»n†ËÓ†‰«“† ÓŒÔ◊sÔÁÔ†» ÈÓÂ ÈÊ

„Ó†« –«Î†‰«“†—Ô «“»Ó†«‰tÂÔ»t◊ ‰ÔËÊÓ†;

“(Ya Mühəmməd!) Sən bu Qurandan əvvəl nə bir kitab oxumusan, nə də onu

əlinlə yazmısan. (Əgər belə olsaydı), batilə düşənlər (sənin risalətinin haqq

olmasında) şəkk-şübhəyə düşərdilər.”159

Həzrət Peyğəmbər (s) bu ayəni xalqa tilavət edərkən, onlar Peyğəmbərin

tərcümeyi-halından tamamilə xəbərdar idilər. Deməli əgər Həzrət təhsil almış

olsaydı, hamı onun bu iddiasını təkzib edərdi. Onların bəzilərinin (müşriklərin)

Həzrət Peyğəmbərə (s) “Quranı ona bir insan öyrədir” - deyə ittiham vurmalarına

gəldikdə isə, bu, sair ittihamlar kimi məntiqsiz, əsassızdır. Qurani-kərim bu

ittihamı rədd edərək buyurur: “Onların nəzərdə tutduqları adamın dili başqa dildir

(əcəmdir). Bu (Quran dili) isə açıq-aşkar (bəlağətli, fəsahətli) ərəb dilidir.”

2-Qurani-kərim Peyğəmbəri Əkrəmin (s) vasitəsilə 23 il ərzində və müxtəlif

şəraitlərdə (sülh, müharibə və s.) tilavət olunmuşdu. Bu da təbii olaraq tələb edir

ki, (şəxsin öz sözləri olduqda) deyənin sözlərində bir növ uyğunsuzluq və qeyri-

mütənasiblik olsun. Həta eyni bir şəraitdə, mətləblərin bir-biri ilə mütənasibliyini

qoruyaraq kitab yazan müəlliflərin kəlamlarında belə, çox vaxt ziddiyyət və qeyri-

mütənasibliyə rast gəlmək olur. Belə olduqda müxtəlif şərait və vəziyyətlərdə bir

şəxsə tədricən öyrədilən mətləbin ziddiyyətlə və ixtilafla qarışması adi bir işdir.

(Deməli, èeyğəmbərə 23 ildə nazil olan Quran bəşər tərəfindən deyil, Allah

tərəfindən ilham olunmuşdur.-red)

Qeyd etmək lazımdır ki, Qurani-kərim müxtəlif mövzular barədə: ilahiyyat,

tarix, qanunçuluq, əxlaq, təbiət və s. kimi məsələlər barədə söz açmışdır. Eyni

zamanda onun məcmuəsi əvvəldən axıra kimi, möhtəva və məzmun baxımından

yüksək uyğunluğa və mütənasibliyə malikdir. Qurani-kərim ecazkarlığın bir

yönünü xatırladaraq buyurur:

º†√Ó†bÓ‰«“†ÈÓ ÓœÓ»sÓ—ÔËÊÓ†«‰tvÔ—¬ÊÓ†ËÓ†‰ÓËt†„«“ÊÓ†Â Êt†Ÿ Êtœ †⁄ÓÈt—

†«‹ †‰ÓËÓÃÓœÔË«†b ÈÁ †« Œt ‰«“b«Î†„ÓÀ È—«Î†;

“Onlar Quran barəsində düşünməzlərmi? Əgər o, Allahdan qeyrisinin

tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu ziddiyyət (ixtilaf, uyğunsuzluq)

tapardılar.”160

3-Qurani-kərim insanın dəyişməz və pak olan fitrətini qanunvericilikdə əsas

mehvər qərar verib, fitrətin sabit və davamlı olmasını nəzərə alaraq, öz qanunlarına

əbədiyyət bəxş etmişdir.

İslamın ümumi qayda-qanunlarının xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, onlar

hər bir şəraitdə və müxtəlif mühitlərdə icra oluna bilir. Müsəlmanlar dünyanın bir

çox hissəsini fəth edərkən, cəmiyyəti qüdrətlə, həmin qanunlar çərçivəsində, həm

də əsrlər boyu ilə idarə etdilər. İmam Baqir (ə) buyurur:

159 “ənkəbut” surəsi, ayə 48. 160 “Nisa” surəsi, ayə 82.

º†« ÊsÓ†«‹Ó†‰ÓÂt†ÈÓœÓŸt†gÓÈt∆«Î† ÔÕt «“ÃÔ†« ‰ÓÈtÁ †«˘ÔÂsÓ:Ô†« ˙”†√ÓÊtGÓ‰ÓÁÔ†b È†„ «“» Á

†ËÓ†»ÓÈsÓÊÓÁÔ†‰ —ÓGÔË‰ Á †ËÓ†ÃÓŸÓ‰Ó†‰ „Ô‰ s†gÓÈt¡n†ÕÓœsÎ«

ËÓ†ÃÓŸÓ‰Ó†ŸÓ‰ÓÈtÁ †œÓ‰ ‰«Î†;

“Həqiqətən, Allah, insanların ehtiyac duyduqları hər bir şeyi Öz kitabında

söyləmiş və Peyğəmbəri üçün onun hökmünü bəyan etmişdir. Həmçinin hər bir şey

üçün müəyyən hədd, hər bir hədd üçün də dəlil qərar vermişdir.”

73-CÜ ƏSAS

4-Qurani-kərim müxtəlif ayələrdə ilahi qanunları bəyan etməklə yanaşı,

kainatın sirlərini də kəşf etmişdir. Hansı ki, insanların həmin dövrdə bu elmi

məlumatlardan xəbərdar olması, vəhydən başqa yolla mümkün deyildir. Cazibə

qanununun kəşf olunması böyük nailiyyətlərdən sayılır. Müasir dövrdə də kainatın

heç bir dayaq olmadan sabit qalmasını məhz bu qanuna əsas izah edirlər. Qurani-

kərim qısa bir cümlədə bu qanunu bəyan edərək buyurur:

º†«Ó‹Ô†«‰sÓ– È†—ÓbÓŸÓ†«‰GsÓÂÓË«“ †» ⁄ÓÈt— †ŸÓÂtœn† Ó—

ÓËtÊÓÁ«“†;

“Göyləri, gördüyünüz kimi, dayaqsız olaraq yüksəldən məhz Allahdır.”161

Çarlıqlar arasında ümumi bağlılıq və hər şeyin cüt olması qanununu kəşf

etmək elmin başqa xidmətlərindən birdir. Halbuki, Qurani-kərim bu haqda,

insanların azacıq belə xəbəri olmayan bir dövrdə xəbər verərək buyurur:

º†ËÓ†Â Êt†„Ô‰ s†gÓÈt¡n†ŒÓ‰ÓvtÊ«“†GÓËtÃÓÈtÊ †‰ÓŸÓ‰sÓ„

ÔÂt† Ó–Ó„sÓ—ÔËÊÓ†;

“Biz hər şeydən cüt-cüt yaratdıq. Bəlkə, düşünüb ibrət alasınız!”

5-Qurani-kərim qarşıda olan və hələ gerçəkləş-məmiş bir sıra hadisələrin baş

verəcəyindən xəbər vermişdir. Həmin hadisələrin sonradan baş verməsi, İslam

Peyğəmbərinin (s) qeyb aləmi ilə rabitədə olmasını təsdiq etdi. Bu mətləbə çoxlu

misal göstərmək olar, lakin biz onların birini qeyd etməklə kifayətlənirik. Romanın

Allaha pərəstiş edən məsihiləri, oda sitayiş edən sasanilərə (iranlılara) məğlub

olarkən bir qrup ərəb müşrikləri bu hadisəni xeyrə yozaraq “biz də Allahpərəst

müsəlmanlara qalib gələcəyik” - dedilər. Lakin Qurani-kərim o zaman qəti surətdə

belə xəbər verdi:

º†⁄Ô‰ »Ó †«‰—sÔËÂÔ;†b È†√ÓœtÊÓÈ†«˘Ó—t÷ †ËÓ

ÁÔÂt†Â Êt†»ÓŸtœ †⁄Ó‰Ó» Á Ât†GÓÈÓ⁄t‰ »ÔËÊÓ;†b È†» ÷tŸ †G Ê ÈÊÓ†‹ †«˘ÓÂt—Ô†Â Êt†

vÔ»t‰Ô†ËÓ†Â Êt†»ÓŸtœÔ†ËÓ†ÈÓËtÂÓ∆ –n†ÈÓbt—

ÓÕÔ†«‰ÂÔƒtÂ ÊÔËÊÓ;

“Rumlular (Ərəbistana) ən yaxın bir yerdə məğlub oldular. Lakin onlar bu

məğlubiyyətlərindən sonra qalib gələcəklər - bir neçə ilin içində. Əvvəldə, də sonra

da hökm Allahındır.”162

“ir neçə ildən sonra bu hadisə gerçəkləşdi. Allaha pərəstiş edən hər iki qrup

(romulu məsihilər və Ərəbistan müsəlmanları) öz düşmənlərinə (sasanilərə və

161 “Rəd” surəsi, ayə 2. 162 “Rum” surəsi, ayə 2-3-4.

Qüreyş müşriklərinə) qalib gəldilər. Buna görə də həmin ayənin davamında

möminlərin şadlıq və sevincindən söhbət açaraq buyurur:

º†ÈÔËtÂÓ∆ –n†ÈÓbt—ÔÕÔ†«‰tÂÔƒtÂ ÊÔËÊÓ;

“Bir gün gələcək ki, möminlər sevinəcəklər.”

6-Qurani-kərim müxtəlif surələrdə əvvəlki peyğəmbərlərin və onların

ümmətlərinin həyatını müxtəlif ifadələrlə bəyan etmişdir. Onların əhvalatları,

Tovrat və İncildə də gəlmişdir. Lakin bunları müqayisə edərkən məlum olur ki,

Qurani-kərim tamamilə ilahi vəhydən ibarədir. Tovrat və İncildə gələnlər isə təhrif

olunmuşdur. Qurani-kərimdə peyğəmbərlərin başına gələn əhvalatlarda, azca olsun

belə, əql və fitrət baxımından peyğəmbərlərin yüksək məqamı ilə heç bir

uyğunsuzluq gözə çarpmır. Halbuki, Tovrat və İncildə bu cür uyğunsuzluqlar

olduqca çoxdur. Misal üçün, Quran, Tovrat və İncildə Həzrət Adəmin (ə)

sərgüzəşti barədə olan mətləbləri müqayisə etmək kifayətdir.

74-CÜ ƏSAS

HƏZRƏT MÜHƏMMƏDİN (S) NÜBÜVVƏTİ HAQQINDA

DƏLİLLƏR VƏ ŞAHİDLƏR

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, mövcud dəlil və şahidlərin məcmusu

peyğəmbərlərin iddiasının doğru olmasını isbat edir. Burada qısa şəkildə İslam

Peyğəmbəri Həzrəti Mühəmmədin (s) peyğəmbərlik iddiasının doğruluğunu isbat

edən dəlilləri qeyd edəcəyik. Bu dəlillər aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Həzrət Mühəmmədin (s) risalətdən qabaqkı parlaq həyatı:

Qüreyş tayfası İslam Peyğəmbərini, peyğəmbərliyə seçilməmişdən öncə, onu

“Mühəmmədi Əmin” (yəni əmanətdar) deyə səsləyir, qiymətli əşyalarını onun

yanında əmanət qoyurdular. Kəbəni təmir edərkən Həcərul-əsvədi kim tərəfindən

öz yerinə qoyulmaq barədə dörd tayfa arasında ixtilaf düşdü. Hamı qəbul etdi ki,

bu işi Qüreyş tayfasının əzizi, yəni Həzrət Mühəmməd (s) görməlidir. Çünki, o,

əmanətdar və hörmətli bir şəxsdir.163

2-Mühitin aludəliklərindən və müxtəlif əxlaqi fəsadlardan uzaqda olması:

İslam Peyğəmbəri (s) elə bir mühitdə böyümüşdü ki, o zaman cəmiyyətə

yalnız bütpərəstlik, qumarbazlıq, qızları diri-diri torpağa basdırmaq, qan içmək və

ölü heyvan əti yemək, zülmkarlıq və s. kimi işlər hakim idi. Bununla belə, o Həzrət

belə bir mühitdə yüksək məqama malik idi, hörmətli bir şəxs idi və heç vaxt əqidə

və əxlaq baxımından belə çirkin işlərə aludə olmamışdı.

3-Dəvətinin məzmun və möhtəvası:

Həzrət Peyğəmbərin (s) dəvətinin möhtəvasına baxdıqda görürük ki, o, xalqı

mühitə hakim olan işlərin və üzdəniraq dəyərlərin əksinə dəvət edirdi. Onlar

bütpərəst idilər, èeyğəmbər isə tovhidə dəvət edirdi. Onlar məadı inkar edirdilər,

èeyğəmbər isə isə məada inanmağı İslam dininin zəruri şərtlərindən qərar verdi.

Onlar günahsız qızları diri-diri torpağa basdırır və qadına heç bir qiymət

qoymurdular, èeyğəmbər isə insanın kəramətli olmasını müəyyən qədər qadınla

əlaqələndirirdi. Onlar sələməçilik edir və eyş-işrət içində qərq olmuşdular,

èeyğəmbər isə sələməçiliyi haram etdi. Onlar çoxlu şərab içir, qumar oynayırdılar.

èeyğəmbər isə şərabı və qumarı şeytan əməli adlandıraraq, onlardan çəkinməyi

vacib etdi...

163 “Sireyi İbni Hişam, 1-ci cild, səh. 209.

4-Dəvətinin vəsilələri:

Həzrət Mühəmməd (s) öz dəvətini genişləndirmək üçün tamamilə əxlaqi və

insani yönünə malik olan vasitələrdən istifadə edirdi. O Həzrət heç vaxt su yolunu

düşmənin üzünə bağlamaq, ağacları kəsmək və insanlığın əksinə olan sair işləri

hədəfə çatmaq üçün vasitə etmədi. O, daima tövsiyə edirdi ki, qadınlara, uşaqlara

və qocalara hörmət və tərəhhüm etsinlər, ağacları kəsməsinlər, düşmənə höccəti

tamamlamamış müharibəyə başlamasınlar. O Həzrət heç kəsə əzab-əziyyət

verməzdi. Onun həyat tarixində düşmənlər ilə olduqca mülayim rəftar etməsi ilə

çox rastlaşmaq olur.

5-Möminlərin xüsusiyyəti və şəxsiyyəti:

Həzrət Peyğəmbərə (s) iman gətirən şəxslərin ruhiyyəsi, düşüncə tərzi və

rəftarı o Həzrətin iddiasının doğru olmasını bəyan edir. Məlum olduğu kimi, hər

vaxt bir şəxsin dəvəti cəmiyyətdə hörmətli və nüfuz sahibi olan insanlarda təsir

qoysa, bu iş həmin şəxsin dəvətinin haqq və doğru olmasını göstərir. Yox, əgər

onun ətrafına dünyapərəst adamlar toplaşsa, deməli onun iddiası yalandır.

Peyğəmbərin ətrafına toplaşan şəxslərin hamısı yüksək mənəvi məqama malik

idilər. O cümlədən, Həzrət Əli (ə), Cəfər ibni Əbi Talib, Salman, Əbuzər, Bilal,

İbni Məs”ud, Miqdad, Əmmar və s. kimi şəxslər zahid, təqvalı və yüksək insani

xüsusiyyətə malik olan şəxslər idi.

6-Mühitdə müsbət təsir göstərmək, misilsiz bir mədəniyyət qütbünün

yaranması:

İslam Peyğəmbəri (s) 23 il ərzində Ərəbistan yarımadasını yüksək

mədəniyyətli bir ölkəyə çevirdi. O Həzrət zülmkar və bütpərəst şəxsləri elə

tərbiyələndirdi ki, nəinki öz məntəqəsində yüksək səviyyəli bir mədəniyyət yaratdı,

həm də, İslamın misilsiz mədəniyyətini digər məntəqələrə yaydı. İslamı ilk qəbul

edən müsəlmanlardan biri-Cəfər ibni Əbi Talib bu məsələyə təkid edərək,

Həbəşistan padşahının verdiyi suala belə çavab verdi:

“Ey padşah! Allah bizim içərimizdən bir peyğəmbər seçdi. O bizə

bütpərəstliyi və qumar oynamağı qadağan edərək, bizi namaz qılmağa, zəkat

verməyə, yaxşılıq etməyə, ədalət əsasında hökm etməyə, qohum-əqrəbaya kömək

etməyə və s gimi xeyir işlərə dəvət, edərək pis işlərdən çəkindirdi.”

Bu da digər dəlillər kimi, İslam Peyğəmbərinin (s) nübüvvət iddiasının haqq

və doğru olmasını göstərir. Şübhəsiz ki, bu kimi xüsusiyyətlərə malik olan şəxs,

nübüvvət və qeyb aləmi ilə rabitədə olmasını iddia etməkdə doğruçudur.

75-Cİ ƏSAS

Ondan əvvəl gələn peyğəmbərin onun peyğəmbərliyini təsdiq etməsi:

İlahi peyğəmbəri tanıma yollarının biri də onun özündən əvvəlki peyğəmbərin

təsdiq edərək xəbər verməsidir. Çünki, əgər əvvəlki peyğəmbərin nübüvvətini qəti

dəlillər isbat edirsə, şübhəsiz, onun özündən sonrakı peyğəmbərin gəlişi haqda

verdiyi xəbərlər də qəti və mötəbər bir sənəd olacaq. Qurani-kərimin bəzi

ayələrindən məlum olur ki, kitab əhli, İslam Peyğəmbərini öz övladları kimi yaxşı-

yaxşı tanıyırdılar. Yəni o Həzrətin nübüvvət əlamətləri, onların asimani

kitablarında çox aşkar şəkildə bəyan olunmuşdur. Hətta İslam Peyğəmbəri (s) bu

sözü dedikdə, kimsə onu təkzib etmədi. Qurani-kərim buyurur:

º†√Ó‰sÓ– ÈÊÓ†¬ ÓÈtÊ«“ÁÔÂÔ†«‰t„ «“ Ó†ÈÓŸt— bÔËÊÓÁÔ†„ÓÂ«“†ÈÓŸt—

bÔËÊÓ†√Ó»tÊ«“¡ÓÁÔÂt†ËÓ†« ÊsÓ†bÓ— Èv«Î†Â ÊtÁÔÂt†‰ÓÈÓ„t ÔÂÔËÊÓ†«‰tÕÓvsÔ†ËÓ†ÁÔÂt†

ÈÓŸt‰ÔÂÔËÊÓ†;

“Kitab verdiyimiz şəxslər (yəhudilər və məsihilər) onu (Mühəmməd (s)

peyğəmbəri) öz övladlarını tanıdıqları kimi (yaxşı) tanıyırlar. (Buna baxmayaraq)

onların bir qismi, şübhəsiz ki, həqiqəti bilə-bilə gizlədir.”164

Həzrət Peyğəmbər (s) buyurdu ki, Həzrət İsa (ə) onun gəlişini müjdə

vermişdir. Qurani-kərim İsanın dilindən belə buyurur:

º†ËÓ†ÂÔ»Óg s—«Î†» —

ÔGÔË‰n†ÈÓ√t È†Â Êt†»ÓŸtœ È†« GtÂÔÁÔ†√ÓÕtÂÓœÔ†;

“Məndən sonra Əhməd adlı bir peyğəmbərin gəlməsini müjdə verirəm.”165

Kitab əhli Həzrətin bu sözünü eşitdikdə onu təkzib etmədilər, lakin onların bir

qismi həqiqəti bilə-bilə gizlədirdilər. Təəccüblü burasıdır ki, İncilin təhrif

olunmasına baxmayaraq, yenə də “Yuhənna” İncilində (14-15-16-cı fəsillərdə)

Həzrət İsa (ə) “Farqilata” (Mühəmməd) adlı bir şəxsin gəlişini xəbər vermişdir. Bu

barədə əlavə məlumat almaq üçün həmin fəsillərə, habelə “Ənisül-əlam” kitabına

müraciət edə bilərsiniz.

76-CI ƏSAS

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Həzrəti Mühəmməd (s)-in möcüzələri, Qurani-

kərimlə bitmir. O Həzrət müxtəlif münasibətlərdə xalqı razı salmaq üçün möcüzə

göstərirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, əqli mühasibələr də Həzrət Peyğəmbərin (s)

həyatında Qurani-kərimdən başqa, göstərdiyi sair möcüzələri sübut edir. Həzrət

Peyğəmbər (s) Musa (ə)-ın doqquz möcüzəsindən, İsa (ə)-ın beş möcüzəsindən

söhbət etmişdir. Görəsən, özünü digər peyğəmbərlərdən üstün sayan və onların

sonuncusu olan Həzrət Mühəmməd (s) özündən qabaqkı peyğəmbərlər üçün

müxtəlif möcüzələr saydığı halda, özünün təkcə bir möcüzəsi olmasını qəbul

etmək olarmı? Görəsən, insanlar qabaqkı peyğəmbərlərin o qədər məcüzəsini

eşitməklə, Peyğəmbərdən (s) müxtəlif möcüzə göstərməsini istəməmiş, amma bir

möcüzə ilə kifayətlənmişlər?

Qurani-kərim Peyğəmbərin (s) müxtəlif möcüzələrini bəyan etmişdir ki,

aşağıda onları qeyd edəcəyik:

1-Şəqqul-qəmər (ayın parçalanması):

Müşriklər Peyğəmbərə (s) dedilər ki, işarə ilə Ayı iki hissəyə bölməyincə, biz

sənə iman gətirməyəcəyik. Həzrət də Allahın izni ilə Ayı iki hissəyə böldü.

Qurani-kərimdə buyurulur:

º†« vt Ó—Ó»Ó †«‰Gs«“ŸÓ:Ô†ËÓ†«ÊtgÓvsÓ†«‰tvÓÂÓ—Ô†ËÓ†« Êt†ÈÓ—

ÓËt«†¬ÈÓ:Î†ÈÔŸt— ÷ÔË«†ËÓ†ÈÓvÔË‰ÔË«†G Õt—Ï†ÂÔGt ÓÂÓ—sÏ†;

“Qiyamət yaxınlaşdı, Ay (Peyğəmbərin möcüzəsi ilə) parçalandı. Əgər

müşriklər (Mühəmmədin (s) peyğəmbərliyinin həqiqi olmasını təsdiq edən) bir

164 “Bəqərə surəsi, ayə 146. 165 “Səff” surəsi, ayə 6.

möcüzə görsələr, üz döndərib, “Bu uzun müddət davam edən sehrdir!”

deyərlər.”166

Axırıncı ayədən məlum olur ki, ayın parçalanması deyiləndə məqsəd qiyamət

gününə deyil, Peyğəmbərin (s) dövrünə aiddir.

2-Merac:

Həzrət Peyğəmbər (s) bir gecədə Məkkədə Məscidül-həramdan Fələstindəki

Məscidül-əqsaya, oradan da göy aləminə səyahət etdi. Bu, Həzrətin Qurani-

kərimdə bəyan olunan digər möcüzəsidir:

º†GÔ»tÕ«“ÊÓ†«‰sÓ– È†√ÓGt—

È”†» ŸÓ»tœ Á †‰ Èt‰«Î†Â ÊÓ†«‰tÂÓGtÃ œ †«‰tÕÓ—

«“Â †« ‰ÈÓ†«‰tÂÓGtÃ œ †«˘Óvtg«†«‰sÓ– È†»«“—Ó„tÊ«“†ÕÓËt‰ÓÁÔ

‰ ÊÔ—

ÈÓÁÔ†Â Êt†¬È«“ Ê«“†« ÊsÓÁÔ†ÁÔËÓ†«‰GsÓÂ ÈŸÔ†«‰t»Óg È

—Ô†;

“Bəzi ayələrimizi göstərmək üçün bəndəsini (Həzrət Peyğəmbəri (s) gecə ikən

Məscidül-həramdan ətrafını mübarək etdiyimiz Məscidül-əqsaya aparan Allah pak

və müqəddəsdir. O, doğrudan da, (hər şeyi) eşidən və biləndir.”167

3-Kitab əhli ilə mübahilə168 etmək:

Peyğəmbər (s) öz peyğəmbərliyinin haqq olmasını sübut etmək üçün bir qrup

kitab əhlini mübahiləyə dəvət edib buyurdu: “Gəlin, özümüzü, övladlarımızı və

arvadlarımızı bir yerə yığıb mübahilə edək.”

Şübhəsiz, mübahilə iki qrupun birinin məğlub olması ilə tamamlanmalı idi.

Amma o Həzrət öz hazırlığını elan etdikdə, kitab əhlindən olanlar onun

müqavimətini, möhkəmliyini, habelə öz əzizlərini mübahiləyə gətirdiyini

gördükdə, onun qoyduğu şərtləri qəbul edib məğlub oldular.

Əvvəldə qeyd etdik ki, Həzrət İsa (ə) qeyb aləmindən xəbər verdiyi kimi

İslam Peyğəmbəri (s) də vəhy vasitəsi ilə qeyb aləmindən xəbər verirdi. Onların

biri romalıların iranlılara qalib gəlməsi, digəri isə Məkkənin fəth olunması idi.

Bunlar da Qurani-kərimdə qeyd olunan möcüzə-lərdəndir. İslam mühəddisləri

və tarixçiləri o Həzrətin digər möcüzlərində də nəql etmişlər,

HƏZRƏT MÜHƏMMƏDİN (S) NÜBÜVVƏTİNİN

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

İslam Peyğəmbərinin dəvətinin ən mühüm xüsusiyyətləri dörd dənədir. Biz

onları üç əsasda bəyan edəcəyik.

166 “Qəmər” surəsi, ayə 1-2-3. 167 “İsra” surəsi, ayə 1. 168 Mübahilə - iki şəxs münaqişəli məsələdə hansının haqq olduğunu isbat etmək üçün ən əziz

adamlarını Allah dərgahına gətirib yalançı lənətləyirlər.

77-Cİ ƏSAS

İslam dini xüsusi irqə, müəyyən millətə, hansısa iqlim qurşağına və zonaya

məxsus deyildir. O, bütün dünya millətləri üçün gəlmişdir. Qurani-kərim buyurur:

º†ËÓ†Â«“†√Ó—tGÓ‰tÊ«“†« ˙”†„«“bsÓ:Î†‰ ‰Ês«“G †»Óg È—«Î†ËÓ†ÊÓ–

È—«Î†;

“(Ya Mühəmməd!) Biz səni (təkcə öz qövmünə deyil,) bütün insanlara müjdə

verən və qorxudan bir peyğəmbər olaraq göndərdik.”169

Həmçinin buyurur:

º†ËÓ†Â«“†√Ó—tGÓ‰tÊ«“„Ó†« ˙”†—

ÓÕtÂÓ:Î†‰ ‰tŸ«“‰ÓÂ ÈÊÓ†;

“(Ya Mühəmməd!) ëəni aləmlərə ancaq bir rəhmət olaraq göndərdik.”170

Gördüyümüz kimi, o Həzrət öz dəvətini “Ən-nas” (bütün insanlar) kəlməsi ilə

başlayaraq buyurur:

º†È«“†√ÓÈsÔÁÓ«†«‰Ês«“GÔ†vÓœt†Ã«“¡Ó„ÔÂt†«‰—

sÓGÔË‰Ô†» «‰tÕÓv s†Â Êt†—Ó» s„ÔÂt†bÓ¬Â ÊÔË«†ŒÓÈt—«Î†‰Ó„ÔÂt†;

“Ey insanlar! Peyğəmbər Rəbbiniz tərəfindən sizə haqla gəldi. Ona iman

gətirin ki, sizin üçün xeyirli olar.”171

Əlbəttə, Həzrət Peyğəmbər (s) öz dəvətini başlayarkən, ilk dəfə öz qövmünü

ilahi əzabdan qorxutdu. Onlar üçün o Həzrətdən başqa, ilahi əzabdan qorxudan bir

peyğəmbər gəlməmişdi. Qurani-kərim bu barədə buyurur:

º†‰ ÔÊt– —Ó†vÓËtÂ«Î†Â«“†√Ó «“ÁÔÂt†Â Êt†ÊÓ– È—

n†Â Êt†vÓ»t‰ „Ó†;

“O (Quran) səndən əvvəl heç bir peyğəmbər göndərilməmiş bir qövmü

(Allahın əzabı ilə) qorxutmaq üçün Rəbbindən nazil olan bir haqdır.”172

Əlbəttə, bu mətləbin mənası o demək deyildir ki, o Həzrətin risaləti xüsusi bir

qövmə məxsusdur. Çünki, bəzən Qurani-kərim xüsusi bir qövmü haqqa dəvət

etdiyi halda, dərhal həmin dəvəti bütün insanlar üçün də höccət qərar verib

buyurur:

º†ËÓ†√ÔËtÕ ÈÓ†« ‰ÓÈsÓ†Áˆˆ–«“†«‰tvÔ—¬ÊÔ†‰ √ÔÊt– —

Ó„ÔÂt†» Á †ËÓ†ÂÓÊt†»Ó‰Ó⁄Ó†;

“Bu Quran mənə vəhy olundu ki, sizi və ona yetişəcək kimsələri (qiyamətə

qədər) xəbərdarlıq edib qorxudum.”173

Məlum olduğu kimi, bütün peyğəmbərlər ilk növbədə öz qövmünü gətirdiyi

dinə dəvət etməlidir, -istər onların dəvəti bütün insanlar üçün olsun, istərsə də

təkçə bir məntəqə üçün. Qurani-kərim belə:

º†ËÓ†Â«“†√Ó—tGÓ‰tÊ«“†Â Êt†—

ÓGÔË‰n†« ˙”†» ‰ G«“Ê †vÓËtÂ Á †‰ ÈÔ»ÓÈ sÊÓ†‰ÓÁÔÂt†;

169 “ëəba” surəsi, ayə 28 170 “ənbiya” surəsi ayə 107 171 “Nisa surəsi ayə 170” 172 “Səcdə surəsi, ayə 3. 173 “ənam” surəsi, ayə 19.

“Biz hər bir peyğəmbəri, yalnız öz millətinin dilində (danışan) göndərdik ki,

(Allahın əmrlərini) onlara izah edə bilsin.”174

Əlbəttə, hər bir peyğəmbərin öz millətindən göndərilməsi, heç vaxt onun

dəvətinin hansısa bir qövmə məxsus olması demək deyildir. İslam dininin

müqəddəs kitabı olan Qurani-kərimin ərəb dilində nazil olması, da ilahi sünnət

(davranış) sayılan “peyğəmbərlərin öz millətlərinin dilində danışması və onları

başa salması” qanununa riayət etmək məqsədi daşıyır.

78-Cİ ƏSAS

İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmmədin (s) gətirdiyi islam şəriətin ilahi

şəriətlərin sonuncusu, o Həzrətin özü sonuncu peyğəmbər, gətirdiyi kitab da

sonuncu asimani kitabdır. Yəni o Həzrətdən sonra heç bir peyğəmbər gəlməyəcək,

onun şəriəti və dini Qiyamət gününə qədər əbədi qalacaq. Həzrət Peyğəmbərin (s)

sonuncu peyğəmbər olmasından iki mətləb başa düşülür:

1-İslam dini, ondan əvvəl gəlmiş dinləri qüvvədən salır və onun gəlişi ilə

keçmiş dinlər rəsmiyyətdən düşür.

2-Gələcəkdə hansısa yeni bir asimani din, şəriət gəlməyəcək. Yeni asimani

din gətirməsini iddia edən hər kəsin iddiası əsassızdır.

İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmmədin (s) sonuncu peyğəmbər olması

məsələsi, Quranda və hədislərdə aşkar şəkildə bəyan olunmuşdur. Belə ki, heç kim

üçün şəkk-şübhə yeri qoymur. Bu ayə və hədislərin bir neçəsini qeyd edirik:

º†Â«“†„«“ÊÓ†ÂÔÕÓÂsÓœÏ†√Ó»«“†√ÓÕÓœn†Â Êt†— Ã«“‰ „ÔÂt†ËÓ†‰ˆˆ„ Êt†—

ÔGÔË‰Ó†«‹Ó†ËÓ†Œ«“ ÓÂÓ†«‰ÊsÓ» È sÈÊÓ†ËÓ†„«“ÊÓ†«‹Ô†» „Ô‰ s

†gÓÈt¡n†ŸÓ‰ ÈÂ«Î†;

“Mühəmməd, siz kişilərin heç birinin atası deyildir. Lakin o, Allahın Rəsulu

(elçisi) və peyğəmbərlərin sonuncusudur. Allah hər şeyi biləndir.”175

“Xatəm” - lüğətdə üzük mənasını ifadə edir. İslam dini zahir olan dövrdə

məktublara möhürlü üzük vasitəsilə imza vururdular. Bu iş də məktubdakı xəbərin

sona yetməsinə dəlalət edirdi. Bu məsələni nəzərə almaqla yuxarıdakı, ayədən başa

düşülür ki, İslam peyğəmbərinin gəlişi ilə nübüvvət və peyğəmbərlik məqamın

möhürlənib sona yetdi.

Yeri gəlmişkən, bunu da qeyd etmək lazımdır ki, “risalət” ilahi xəbərlərin

vəhy vasitəsi ilə xalqa çatdırılması mənasınadır. Deməli, ilahi risalət

peyğəmbərsiz həyata keçməz. èeyğəmbərin sonuncu olmasından, risalətin də sona

yetməsi başa düşülür.

Bu barədə olan müxtəlif hədislər içərisində “Mənzilət” adı ilə məşhur olan

hədisi qeyd etməklə kifayətlənirik.

Həzrət Peyğəmbər (s) “Təbuk” müharibəsinə yola düşərkən Əli (ə)-ı

Mədinədə öz yerinə canişin və vəsi təyin edərək ona buyurdu:

†√Ó†‰«“† Ó—t÷È”†√ÓÊt† Ó„ÔËÊÓ†Â Ê sÈ†» ÂÓÊtG ‰Ó: †Á«“—

ÔËÊÓ†Â Êt†ÂÔËGÈ”†« ˙”†√ÓÊsÓÁÔ†‰«†ÊÓ» ÈsÓ†»ÓŸtœÈ†

“Ya Əli, buna sevinməzsən ki, səninlə mənim münasibətim Harunla Musanın

münasibəti kimidir?! Bu fərqlə ki, məndən sonra heç bir peyğəmbər yoxdur.176

174 “İbrahim” surəsi, ayə 4. 175 “əhzab” surəsi, ayə 40.

“Mənzilət” hədisindən başqa, digər hədislər də Həzrət Peyğəmbərin

(s)peyğəmbər sonuncu olmasını sübut edir.

79-CU ƏSAS

İslam dininin əbədi bir din olmasının sirri iki şeydən ibarətdir:

1-İslam dini bütün bəşəriyyətin fitri və təbii ehtiyaclarını ilahi hidayətə əsasən

təmin etmək üçün müxtəlif proqramlar bəyan etmişdir ki, onlardan gözəl və kamil

bir proqram təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

2- Əməli vəzifələrdə də bir sıra möhkəm, sabit və ümumi əsaslar və külli

proqram bəyan etmişdir ki, bunlar da bəşəriyyətin müxtəlif ehtiyaclarına cavab

verməyə qadirdir. İslam fəqihləri, xüsusilə şiə alimlərinin on dörd əsrlik müddət

ərzində İslam cəmiyyətinin bütün ehtiyaclarına cavab vermələri bu müddəanın

açıq-aşkar bir şahididir. İndiyə qədər elə bir hal görünməmişdir ki, İslam fəqihləri

bu kimi məsələlərə cavab verməkdə aciz qalsınlar. Aşağıda qeyd olunanlar da bu

hədəfin gerçəkləşməsində mühüm rol oynamışdır:

1-Əqlin höccət olması:

Qarşıya çıxan çətinlikləri həll edib aradan qaldırmağa qadir olan əqlin höccət

və mötəbər sayılması, bəşəriyyətin həyatı boyu onların vəzifələrini təyin etməkdə

də kömək edir.

2-Daha mühüm olan bir işin nisbətən mühüm işdən qabağa salınması:

Bildiyimiz kimi, İslam hökmləri bir sıra məsləhətlərin əldə olunması və fəsad

işlərin qarşısının alınması üçün vücuda gəlmişdir. Onların bəzilərini əql, bəzilərini

isə şəriət bəyan etmişdir. Əgər din alimi iki hökmün arasında təzad olmasını görsə,

onda daha mühüm işin, nisbətən mühüm olan işdən üstün olması barədə fətva

verərək mövcud çətinlikləri aradan qaldıra bilər.

3-İctihad qapısının açılması:

Şiələrin məziyyət və iftixarlarından olan ictihad qapısının islam ümmətinin

üzünə açıq olması, İslam dininin sonuncu din olmasına təminat verən amillərdən

biridir. Çünki, canlı və ardıcıl ictihad çərçivəsində qarşıya çıxan yeni hadisə və

məsələlərin hökmü, İslamın ümumi qanunları vasitəsilə istinbat olunur.

4-Sanəviyyə (ikinci dərəcəli) hökmlər:

İslam dinində birinci dərəcəli hökmlərdən əlavə, bir sıra ikinci dərəcəli

hökmlər də vardır və onlar bir çox çətinlikləri aradan qaldırmağa qadirdir.

Məsələn, əgər bir hökmün icra olunması (fiqh elmində bəyan olunan şərtlər

daxilində) şəxsin zərərə və çətinliyə düşməsinə səbəb olsa, “Zərərin və çətinliyin

nəfy olunması” kimi qaydalar bu çətinliklərin və müşküllərin aradan qaldırılmasına

kömək edə bilər. Qurani-kərim bu məsələ ilə əlaqədar buyurur:

º†ËÓ†Â«“†ÃÓŸÓ‰Ó†ŸÓ‰ÓÈt„ÔÂt†b È†«‰œ sÈÊ †Â Êt†ÕÓ—

ÓÃ†;

“Allah dində sizin üçün heç bir çətinlik yeri qoymadı.”177

Rəsuli Əkrəm (s) buyurmuşdur:

176 “ëəhihi “uxari”, 3-cü cild. səh. 54 və 58; “ëəhihi-Müslüm”, 2-ci cild səh. 323, 4-cü cild,

səh. 1871; “əmali” (Şeyx ëəduq), səh. 28, 47 və 81, ““iharul-ənvar” 37-ci cild, səh. 254-289;

“ëünəni Termezi”, 2-ci cild, səh. 301; “ëireyi İbni Hişam”, 4-cü cild, səh.162; “Müsnədi əhməd”, 1-

ci cild, səh.174. 177 “Həcc” surəsi, ayə 78.

º†‰«“†÷Ó—Ó—Ó†ËÓ†‰«“†÷ —«“—Ó†;

“(İslam dinində) heç bir zərər və çətinlik yoxdur.”

Deməli bu qaydalara əsasən, heç bir şəxs öz səxsi həyatında çətinliklə

üzləşməyəcək.

80-CI ƏSAS

İslam dininin xüsusiyyətlərindən biri də onun məfhum və hökmlərinin asan

başa düşülməsi, əməli proqramlarının isə hərtərəfli və mötəbər olmasıdır. “u da

islamın müxtəlif dünya xalqları arasında yayılmasının ən mühüm amillərindən

biridir. Amma bu xüsusiyyət qabaqkı dinlərdə mövcud olmamışdır. İslam dini

Allaha ibadət etmək mövzusunda açıq-aşkar və xalis tovhidi bəyan etmişdir ki, bu

da hər hansı çətinliyi aradan qaldırır. Qurani-kərimin, “Tovhid” surəsi

müddəamıza şahiddir. “u müqəddəs kitab, insanın yüksək mənəvi məqama

olmasının ən mühüm amilini bütün əxlaqi xüsusiyyətləri özündə cəm edən təqva

hesab edir. Əməli proqramlarda müşahidə edirik ki, İslam dini hər bir çətinliyi

aradan qaldırır və Peyğəmbər (s) özü, asan bir şəriət gətirməsinə şəhadət verir.

İnsaflı mühəqqiqlər, hətta bəzi qeyri-müsəlman alimləri də açıq-aşkar

bildirmişlər ki, İslam dininin bütün dünyaya, həm də geniş miqyasda yayılmasının

əsas amillərinin biri də onun təlimlərindən hökmlərinin hərtərəfli və açıq-aşkar

bəyan olunmasıdır. Misal üçün, məşhur fransız alimi professor Qustov Lebon

deyir: “İslam dininin irəliləyişinin əsas səbəbi onun asan olmasından ibarətdir.

İslam başqa dinlərdə mövcud olan və əqlin qəbul etmədiyi mətləblərdən uzaqdır.”

Nə qədər fikirləşsəniz, yenə də İslam dinindən ən asan bir din tapa

bilməyəcəksiniz. İslam deyir: Allah birdir, bütün insanlar Onun müqabilində eyni

bir səviyyədədir. İnsan dinin vacib əməllərini düzgün yerinə yetirməklə, ilahi

nemətlərə, behiştə və əbədi səadətə nail olur. Yox, əgər vacib əməlləri yerinə

yetirməyib İslamdan üz döndərsə, cəhənnəmə gedəcəkdir. İslamın göstərişlərinin

asan və açıq-aşkar olması, bu dinin bütün dünyada irəliləməsinə çox kömək

etmişdir. Bunların da ən mühümü İslamın qəlblərdə yaratdığı möhkəm imandır.

Elə bir iman ki, heç bir şəkk-şübhə onu aradan aparmağa qadir deyildir.

81-Cİ ƏSAS

Təəssüflər olsun ki, İslam Peyğəmbərindən (s) qabaqkı peyğəmbərlərə nazil

olan asimani kitablar təhrif olunmuşdur. Bu mətləbi Qurani-kərimdən əlavə, tarixi

şahidlər də təsdiq edir. O kitabları diqqətlə mütaliə etdikdə bu məsələ aydın olur.

Çünki o kitablarda elə mətləblər vardır ki, heç vaxt ilahi vəhy hesab edilə bilməz.

Hazırkı “İncil” hər şeydən çox Həzrət İsanın (ə) həyatını və onun dara çəkilməsini

izah etmişdir. Bununla belə, onda çoxlu təhriflər gözə çarpır.

Əvvəldə nazil olmuş səmavi kitabların təhrif olunmasına baxmayaraq,

Qurani-kərim hər növ təhrifdən qorunub saxlanmışdır. Ondan nə bir şey

əskildilmiş, nə də bir şey ona artırılmışdır. İslam Peyğəmbəri (s) Quranın yüz on

dörd surəsini öz ümmətinə təhvil vermiş və onlar indiyədək olduğu kimi qalmışdır.

Vəhy katibləri, xüsusilə İmam Əli (əleyhis salam) ilahi vəhyin nazil olduğu

çağlardan Qurani-kərimi yazmağa başlamışdı. Xoşbəxtlikdən Quranın nazil

olmasından 14 əsr keçməsinə baxmayaraq, onun surə və ayələrindən nə bir şey

azaldılmış, nə də ona bir şey artırılmışdır.

İndi isə Quranın təhrif olunmasını göstərən bəzi dəlilləri qeyd edirik:

1-Qurani-kərimin təhrif olunması qeyri-mümkündür, çünki Allah taala Özü

onu qoruyub saxlamağa zəmanət vermişdir:

º†« Ês«“†ÊÓÕtÊÔ†ÊÓGsÓ‰tÊ«“†«‰– s„t—

Ó†ËÓ†« Ês«“†‰ÓÁÔ†‰ÓÕ«“b ÿÔËÊÓ†;

“Şübhəsiz ki, Quranı “iz nazil etdik və sözsüz ki, Biz də onu (hər cür

təhrifdən) qoruyub saxlayacağıq.”178

2-Allah taala hər cür batilin ona yol tapa bilməsini inkar etmişdir:

º‰«“†ÈÓ√t ÈÁ †«‰t»«“◊ ‰Ô†Â Êt†»ÓÈtÊ †ÈÓœÓÈtÁ †ËÓ†‰«“†Â Êt†ŒÓ‰tb

Á † ÓÊtG È‰Ï†Â Êt†ÕÓ„ ÈÂn†ÕÓÂ Èœn;

““atil ona heç bir tərəfdən yol tapa bilməz. O, hikmət sahibi və şükrə, tərifə

layiq olan Allah tərəfindən nazil olmuşdur.”179

Allah taala bu ayədə Qurani-kərimin zəifləməsinə səbəb olan hər növ batili

inkar etmişdir. Quranın ayə və kəlmələrinin azalmlsı alması, onun zəifləməsinə

səbəb olduğuna görə, heç vaxt təhrif olunaraq artırılıb-azaldıla bilməz.

3-Tarix şəhadət verir ki, müsəlmanlar Quranı öyrənib əzbərləməyə xüsusi

maraq göstərirdilər. Peyğəmbərlə (s) müasir olan ərəblər içərisində elə güclü

hafizəyə malik olan şəxslər var idi ki, uzun bir xütbəni bir dəfə eşitməklə

əzbərləyirdilər. Bəs necə deyə bilərik ki, bu qədər oxuyanı, əzbərləyəni olan bir

kitab təhrif oluna bilər?!

4-Şübhəsiz, Həzrət Əmirəl-möminin Əli (ə)-ın xəlifələrlə bəzi məsələlər

barədə fikir ayrılığı vardı. Öz müxalifətini də müxtəlif yerlərdə məntiq əsasında

aşkar edirdi. Onlardan biri də o Həzrətin “Şiqşiqiyyə adlı məşhur xütbəsidir.

Amma o Həzrət öz həyatında, hətta bir kəlmə olsun belə, Quranın təhrif olunması

barədə söhbət etməmişdir. Əgər, belə bir iş olsaydı, o Həzrət nəyin bahasına olursa

olsun, sakit qalmazdı,. O Həzrət daima insanları Quran barədə təfəkkür etməyə

dəvət edir və buyururdu:

º†‰ÓÈtGÓ†‰ «ÓÕÓœn†Â Êt†»ÓŸtœ †«‰tvÔ—¬Ê †Â Êt†b«“vÓ:n†ËÓ†‰«“†»ÓŸtœ †«‰tvÔ—

¬Ê †Â Êt†⁄ÓÊ ÈsÓ†bÓ„ÔËÊÔË«†Â Êt†ÕÓ—À Á†ËÓ†√ »«ŸÁÔ ;

“Ey camaat! Qurana itaət edən şəxslər heç vaxt yoxsul və fəqir olmaz.

Varlılıq və ehtiyacsızlıq o zaman (hasil) olacaq ki, Qurana itaət olunsun. Belə olan

təqdirdə, öz həyatınızda Qurana itaət edin.”180

Qeyd olunan bu və digər dəlillərə istinadən Əhli-beytə (ə) itaət edən böyük

şiə alimləri keçmiş zamanlardan indiyədək Quranın hər növ təhrifdən qorunub

saxlanmasına təkid etmişlər. O alimlərin bəzilərinin adını və yazdıqları kitabları,

aşağıda qeyd edirik:

1-Fəzl ibni Şazan (İmamların dövründə yaşamış və hicri qəməri tarixi ilə 260-

cı ildə vəfat etmişdir.) “Əl-iyzah” kitabının 217-ci səhifəsində.

2-Şeyx Səduq: (381-ci hicri qəməri ilində vəfat etmişdir.) “Etiqadat” kitabının

93-cü səhifəsində.

3-Şeyx Müfid: (436-cı hicri qəməri ilində vəfat etmişdir.) “Əcvibətül-

məsailis-sərəviyyə kitabının 366-cı səhifəsində.

4-Seyyid Murtəza: (436-cı hicri qəməri ilində vəfat etmişdir.) “Cəvabul-

məsailit-türablisiyyat” kitabında. (Şeyx Təbərsi onun sözünü “Məcməül-bəyan”

kitabının müqəddiməsində qeyd etmişdir.)

178 “Hicr” surəsi, ayə 9. 179 “Füssilət” surəsi, ayə 424. 180 “Nəhcül-bəlağə, 171-ci xütbə.

5-Şeyxüt Taifə ləqəbi ilə məşhurlaşmış Şeyx Tusi: (460-cı hicri qəməri ilində

vəfat etmişdir.) “Ət-tibyan” kitabının 1-ci cildinin 3-cü səhifəsində.

6-Şeyx Təbərsi: (548-ci hicri qəməri ilində vəfat etmişdir.) “Məcməül-bəyan”

kitabının müqəddiməsində Quranın təhrif olmamasına təkid etmişdir.

7-Seyyid ibni Tavus: (664-cü hicri qəməri ilində vəfat etmişdir.) “Sədüs-

süud” kitabının 144-cü səhifəsində yazır: “Quranın təhrif olunmaması, şiələrin

nəzəriyyəsidir.”

8-Əllamə Hilli: (726-cı hicri qəməri ilində vəfat etmişdir.) Özünün

“Əcvibətül-məsailil-məhnaviyyə kitabının 121-ci səhifəsində yazır: “Qurani-

kərimin hər növ təhrifdən qorunub saxlanması haqdır. Mən onun təhrif olunmasını

deyənlərin sözündən Allaha pənah aparıram! Çünki, bu iş Peyğəmbərin (s) qəti

möcüzələrində şəkk-şübhə yaranmasına səbəb olur.”

Biz burada bir daha təkid edirik ki, şiə aləminin böyük alimləri müxtəlif

əsrlərdə bu əqidədə möhkəm olmuşlar. Eləcə də müasir dövrdəbütün şiə alimləri

istisnasız olaraq bu əqidədədirlər.

82-Cİ ƏSAS

Hədis və rəvayət əsasında olan təfsir kitablarında Quranın təhrif olunmasına

dair bəzi dəlillər söyləmişlər. Lakin aşağıda qeyd olunan mətləblərə diqqət

yetirməklə bu sözün tamamilə əsassız olmasını başa düşəcəyik:

1-Qurani-kərimin təhrif olunmasını göstərən rəvayətləri etibarsız şəxslər nəql

etmişlər. Hədisşünaslıq nəzərindən onların sözü heç bir əhəmiiyyətə malik

deyildir. Məsələn: rical (hədisşünaslıq) alimləri Əhməd ibni Məhəmməd

Səyyarinin “Qəraət” kitabında qeyd etdiyi rəvayətlərini zəif, onun məzhəbini isə

fasid bilirlər. Həmçinin rical alimləri Əli ibni Əhməd Kufi haqqında belə demişlər:

“Ömrünün son anlarında yolunu azdı.”

2-Təhrifi göstərən bu cür rəvayətlərin bir hissəsi təfsir xarakteri daşıyır. Başqa

sözlə, bu rəvayətlərin bir hissəsi təfsir olub Peyğəmbərin (s) ayələrin barəsində

buyurduğu izahlara aiddir. Bəziləri belə təsəvvür edirdilər ki, bu izahlar və təfsirlər

əvvəlcə Quranın bir hissəsi olmuş, sonradan isə çıxarılmışlar. Məsələn:

rəvayətlərdə “Həmd” surəsindəki “siratəl-müstəqim” ayəsi, “Həzrət Peyğəmbərin

(s) və onun xanədanının yolu” kimi təfsir olunmuşdur.

İmam Xomeyni (rəhmətullah əleyh) Quranın təhrif olunmasına dəlalət edən

rəvayətləri üç qismə bölmüşdür:

a) Zəif rəvayətlər: onlardan mötəbər mənbə kimi istifadə etmək olmaz.

b) Düzəldilmiş və saxta rəvayətlər: bu cür rəvayətlər də saxta olduğu üçün,

heç vaxt onlara əsaslana bilmərik.

v) Səhih və düzgün rəvayətlər: bu rəvayətlərin mənasına diqqət yetirdikdə

məlum olur ki, Quran ayələrinin təhrif olunması dedikdə məqsəd, onların

kəlmələrinin dəyişdirilməsi deyil, əksinə əsl mənalarının təhrif olunmasına aiddir.

3-Hər hansı bir məzhəbin həqiqi əqidəsini öyrənmək istəyənlər, onların hədis

kitablarına deyil, əksinə, əqidəvi və elmi kitablarına müraciət etməlidir. Çünki

hədis kitabını yazan şəxsin əsas məqsədi mətləbləri bir yerə toplamaq olur və onun

barəsində təhqiqat aparmağı başqalarının öhdəsinə qoyur. Həmçinin, bir məzhəbin

ardıcılı olan şəxsin nadir rəylərinə müraciət etmək, şübhəsiz ki, həmin məzhəbin

hansı əqidədə olmasını bilmək üçün kifayət deyildir. Ümumiyyətlə, həmin

məzhəbin alimlərinin əksəriyyət təşkil edən qəti rəylərinin müqabilində bir-iki

nəfərin rəyinə əsaslanmaq, düzgün mühakimə yürütmək üçün səhih bir yol

deyildir.

* * *

Təhrif haqqında olan bəhsin sonunda bir neçə incə məsələni qeyd etmək

lazımdır:

1-İslam məzhəblərinin xüsusilə müasir dövrdə, Quranın təhrif olunması

barədə bir-birlərinə vuruqları ittihamlar, yalnız islam düşmənlərinin xeyrinədir.

2-Bəzi şiə alimləri Quranın təhrif olunması barədə kitab yazıblarsa, şiə

alimlərinin əksəriyyətinin nəzəriyyəsi deyil, həmin müəllifin öz şəxsi nəzəriyyəsi

hesab olunur. Məhz buna görə də Quranın təhrif olunması haqda yazılan bir kitab

çap olduqdan sonra dərhal şiə alimləri tərəfindən həmin kitaba cavab olaraq çoxlu

kitablar yazılır. Məsələn, 1345-ci hicri ilində Misir alimlərindən biri Quranın təhrif

olunmasını isbat etmək üçün “Fürqan” adlı bir kitab yazdı. Amma bu kitab şiə

alimləri tərəfindən rədd olunaraq dərhal müsadirə olundu.

3-Bütün dünya müsəlmanlarının asimani kitabı Qurani-kərimdir. Onun birinci

surəsi “Həmd”, sonuncu surəsi isə “Nas” olmaqla yüz on dörd surədən ibarətdir.

Allah kəlamı olan bu müqəddəs kitab “Quran” adlanmış, “Məcid”, “Kərim”,

“Həkim” və s. kimi sifətlərlə tanınmışdır. Müsəlmanlar bəzən Qurana “Müshəf” də

deyirlər. “Müshəf” lüğətdə “bir yerə cəm olunan yazılı vərəqlər məcmuəsi”

mənasını ifadə edir. Nəql olunur ki, Həzrət Peyğəmbər (s) vəfat etdikdən sonra

Quran surələri bir yerə yığıldı, bəzi səhabələr onun adının “Müshəf” qoyulmasını

təklif etdilər.181

Deməli, “Müshəf” toplanan və yazılı vərəqlər toplusudur ona kitab da

deyirlər, istər Quran olsun, istərsə də Qurandan başqa bir kitab. Qurani-kərim

insanın əməl dəftərini “sühüf” (müshəflə sühüf eyni kökdəndir) adlandıraraq

buyurur:

º†ËÓ†« –«†«‰gsÔÕÔbÔ†ÊÔg —Ó t†;

“O zaman ki, əməl dəftərləri sühüflər açılacaq.”182

Həmçinin digər asimani kitabları da “sühüf” adlandıraraq buyurur:

º†gÔÕÔbÔ†« »t—«“Á ÈÂÓ†ËÓ†ÂÔËGÈ”†;

“İbrahimin və Musanın kitabları.”183

Bu ayələrdən aşkar şəkildə başa düşülür ki, səhifə və ya müshəf kəlməsi

Həzrət Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra Quranın adlarından biri sayılmasına

baxmayaraq, geniş bir mənaya malikdir. Bu baxımdan, Peyğəmbərin (s) əziz qızı

Həzrət Fatimeyi Zəhradan (ə) yadigar qalmış yazıların da “Müshəf” adlandırılması

təəccüblü deyildir. Bu müshəfin nə olması İmam Sadiqin (ə) buyurduğu rəvayətdə

açıqlanmışdır. Belə ki, o Həzrət buyurmuşdur: “Fatimə Peyğəmbərin (s) vəfatından

sonra 75 gün həyat sürdü. Onu ağır qəm-qüssələr bürüdü. Cəbrail Allahın əmri ilə

Fatimə (ə)-a nazil olub atasından və onun Allah yanında olan yüksək məqamından

söhbət edər və ona təsəlli verərdi. Həmçinin, Ona, gələcəkdə baş verəcək

hadisələrdən xəbər verərdi. Əmirəl-möminin Əli (ə) da Cəbrailin dediyi xəbərləri

yazırdı. Bu, Həzrət Fatimənin (ə) müshəfidir.”184

Əbu Cəfər İmam Sadiq (ə)-dan belə nəql edir:

º†ÂÔgtÕÓbÔ†b«“◊ ÂÓ:Ó†Â«“†b ÈÁ †gÓÈt¡Ï†Â Êt†„ «“» †«‹ †ËÓ†« ÊsÓÂ«“†ÁÔËÓ†gÓÈt¡Ï†√Ô

‰tv ÈÓ†« ‰ÓÈtÁ«“†»ÓŸtœÓ†ÂÔËt †√Ó» ÈÁ«“†¸†;

181 “əl-itqan”, 11-ci cild, səh. 85. 182 “Təkvir” surəsi, ayə 10. 183 “əla” surəsi, ayə 19. 184 “Kafi”, 1-ci cild, səh. 241.

“Fatimənin müshəfidə Allahın kitabından heç nə yox idi. (Yəni belə təsəvvür

etməyin ki, o Qurandır), əksinə atası vəfat etdikdən sonra ona ilham olunan

şeylərdən ibarətdir”185

Biz hədis və fiqh elminə aid olan bölmədə qeyd etdik ki, islam ümməti

içərisində yüksək məqama malik olan bəzi şəxslər vardır ki, nəbi və rəsul

olmasalar da, mələklər onlarla söhbət edər. Onları “mühəddəs” adlandırırlar.

Həzrət Peyğəmbərin (s) əziz qızı Həzrət Fatimə (ə) də “mühəddəsə idi.

185 “Bəsairud-dərəcat”, səh. 195.

YEDDİNCİ FƏSİL

İMAMƏT VƏ XİLAFƏT

İMAMƏT VƏ XİLAFƏT

Həzrət Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) 23 il ərzində İslam

dinini təbliğ edib, çoxlu əzab-əziyyətlərə mər”uz qaldıqdan sonra, hicrətin 11-ci

ilinin əvvəllərində əbədiyyətə qovuşdu. O Həzrətin vəfatı ilə vəhy və nübüvvət də

sona yetdi, ondan sonra nə bir peyğəmbər, gələcəkdi, nə də təzə bir din. Buna

baxmayaraq, Peyğəmbərin (s) vəhyi xalqa çatdırmaq məs”uliyyətindən başqa

öhdəsində olan sair vəzifələr sona çatmadı. Onun vəfatından sonra elmli və təqvalı

bir şəxs Peyğəmbərin (s) canişini, vəsisi, və müsəlmanların rəhbəri və imamı

olaraq, bütün bu vəzifələrin yerinə yetirilməsini öhdəsinə götürməli idi.

Bütün müsəlmanlar axırıncı mətləbi (vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün

mütləq bir rəhbərin olmasını) qəbul edirlər. Amma şiələrlə sünnülərin arasında

Peyğəmbərin (s) canişini və vəsisi olan şəxsin hansı xüsusiyyətlərə malik olmaq və

onun necə təyin olunması barədə fikir ayrılığı vardır. Bu fəsildə əvvəlcə şiənin

mənası və şiəliyin yaranma tarixi barədə söhbət edəcək, sonra isə imamətə aid olan

məsələ araşdıracağıq.

83-CÜ ƏSAS

“Şiə lüğətdə “ardıcıl və tabe olan” mənasını daşıyır. İstilahda isə Peyğəmbərin

(s) vəfatından sonra İslam ümmətinə rəhbərliyi İmam Əli (əleyhis salam) və onun

məsum övladlarının qanuni haqqı bilən bir qrup müsəlmana deyirlər. Tarix şəhadət

verir ki, Rəsuli Əkərəm (s) öz sağlığında müxtəlif yerlərdə Əlinin (ə) fəziləti,

habelə özündən sonra onun rəhbər olmasından söz açmışdı. Bu tövsiyə və sifarişlər

elə Peyğəmbərin (s) zamanında bir qrupun Əlinin (ə) ətrafına toplaşıb, “Əli şiəsi”

adı ilə tanınmasına səbəb oldu. Onlar Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra Əlinin (ə)

ardınca düşərək, ona tabe oldular. “una görə də bir qrup həm Rəsuli Əkrəmin (s)

həyatında, həm də onun vəfatından sonra şiə adı ilə məşhurlaşdılar. Bu mətləbi

müxtəlif firqə və məzhəblərin yazıçıları bəyan etmişlər.

310-cu hicri ilində vəfat edən Növbəxti belə yazır: O kəslərə şiə deyilir ki,

həm Rəsuli Əkrəmin (s) zamanında, həm də onun vəfatından sonra başqalarından

əl çəkib Əlinin (ə) rəhbərlik və xilafətini qəbul edərək, ona tabe olsunlar.

Əbul-Həsən Əş”əri deyir: Bu qrupun şiə adlandırılmasının səbəbi budur ki,

onlar Əli (ə)-a tabe olub, onu digər səhabələrdən üstün tutular.

Şəhristani yazır: O kəslər şiədirlər ki, Əli (ə)-a tabe olub, Həzrət Peyğəmbərin

(s) vəsiyyətinə görə, onun imamət və xilafətini qəbul etsinlər.

Aydın olur ki, şiə elə İslam dininin ilk çağlarında yaranmışdır. İslam və şiəlik

eyni zamanda yaranan ayrılmaz hissədirlər. 88-ci əsasda qeyd edəcəyik ki,

Peyğəmbər (s) öz dəvətini başladığı ilk günlərdə Bəni-Haşim tayfasını bir yerə

toplayıb, Əlinin özündən sonra canişin və xəlifə olmasını açıq-aşkar elan etdi.

Ondan sonra da müxtəlif yerlərdə, xüsusilə “Qədir xum” günündə özündən sonra

onun canişin və rəhbər olmasını rəsmi surətdə elan etdi.

Bəli, şiə məzhəbinin İslamdan başqa tarixi tarixi yoxdur. O, nə səqifə

sövdələşməsinin nəticəsidir, nə də Osmanın qətlə yetirilməsinin hasili. “unu Həzrət

Peyğəmbər (s) təkrar asimani göstərişlərlə şiəliyi ilk dəfə olaraq səhabələrin

qəlblərinə yer verdi, zaman ötdükcə onu inkişaf etdirdi, Əbuzər, Salman və s. kimi

böyük səhabələrin bir qrupunu şiə adlandırdı. İsalam təfsirçiləri

º†« ÊsÓ†«‰sÓ–

ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†ËÓ†ŸÓÂ ‰ÔË«†«‰gs«“‰ Õ«“ †√ÔË‰ˆˆ∆ „Ô†ÁÔÂt†ŒÓÈt—

Ô†«‰t»sÓ— È:†;

“Həqiqətən, iman gətirib yaxşı əməllər edənlər yaradılmışların ən

yaxşılarındır.”186 ayəsinin təfsirində nəql edirlər ki, Həzrət Peyğəmbər (s) buyurdu:

“Bu ayədə məqsəd, Əli və onun şiələridir.”187

Tarixdə Həzrət Peyğəmbərdən (s) sonra Əlinin (ə) dərhal imam və rəhbər

olmasına inanan, tabein və səhabələrdən sayılan şiələr o qədər çoxdur ki, onların

adlarını qeyd etmək üçün böyük bir kitab lazımdır. Şiəliyin qeyd olunan mənası

müsəlmanların bir hissəsini təşkil edən dünya şiələri arasında müştərək bir addır.

Tarixdə Şiələr İslamın geniş şəkildə yayılmasında böyük zəhmətlər çəkmişlər. O

cümlədən, cəmiyyətə böyük elmi, ədəbi və siyasi şəxsiyyətlər təqdim etmiş,

mühüm dövlətlər qurmuş və müxtəlif elmi nailiyyətə nail olmuşlar. Hal-hazırda da

dünyanın hər yerində şiə vardır.

84-CÜ ƏSAS

Növbəti əsasda isbat edəcəyimiz kimi imamət məsələsi, ilahi və səmavi bir

məsələdir. İslam èeyğəmbərinin (s) canişini mütləq ona nazil olan vəhy vasitəsi ilə

təyin olunmalıdır. Amma bu mövzunu nəqli və şər”i dəlillərlə araşdırmazdan

qabaq, belə fərz edirik ki, bu barədə heç bir şər”i dəlil (ayə və rəvayət) yoxdur.

Belə olan təqdirdə, görək o dövrün şəraitini nəzərə almaqla, əql necə hökm edir?!

Əql hökm edir ki, əgər saleh bir şəxs uzun müddət ərzində zəhmətlərə

qatlaşaraq tədbir tökmüş və cəmiyyətə təzə bir yol göstərmişsə, deməli həmin

yolun sabit qalması, inkişaf etməsi üçün də bir yol fikirləşməlidir. Heç vaxt

mümkün olan iş deyil ki, bir şəxs çoxlu zəhmətlərə qatlaşıb bir şey icad etsin,

amma onun gələcəkdəki təhlükələrdən qorunub saxlanması üçün heç bir tədbir

görməsin və bu məqsədlə öz yerinə heç bir məs”ul və davamçı tanıtdırmasın.

İslamın əziz Peyğəmbəri də (s) dünyanın ən böyük şəxsiyyətidir ki, öz şəriətilə,

dünya səviyyəsində köklü dəyişiklik və tamamilə yeni bir mədəniyyət yaratdı.

Şübhəsiz ki, o Həzrət, Adəm övladı üçün ədəbi bir şəriət gətirdiyi və öz dövründə

cəmiyyətə rəhbərlik etdiyi üçün bu şəriətin təhlükələrdən qorunub saxlanması,

habelə əbədi olaraq ümmətin hidayəti üçün bir çarə fikirləşmiş və özündən sonra

rəhbərliyin keyfiyyətini bəyan etmişdir. Çünki, əbədi bir şəriət və din gətirən

şəxsin özündən sonra onu qoruyub saxlamaq üçün rəhbər təyin etməməsi və İslam

cəmiyyətini naməlum şəkildə buraxması heç vaxt ağıllı bir iş sayıla bilməz.

Deməli Peyğəmbərin dünyadan gedənə qədər özündən sonrakı rəhbər haqqında heç

bir söz deməməsi qeyri-mümkündür.

85-Cİ ƏSAS

186 “Bəyyinə surəsi, ayə 7. 187 “əd-durrul-mənsur”, 8-ci cild, səh. 589.

İslamın ilk çağlarına müraciət edib, Həzrət Peyğəmbərin (s) vəfatı zamanı

ümumiyyətlə dünyaya və ya hansısa bir məntəqəyə hökm sürən şəraitə diqqətlə

nəzər yetirdikdə, Peyğəmbərdən sonra bir imam təyin olunmasının zəruri olması

isbat olunur. Çünki, o Həzrət vəfat edərkən, İslam ölkələrini üç tərəfdən təhlükə

gözləyirdi: 1-Roma imperatorluğu. 2-İran imperatorluğu. 3-Daxili münafiqlər.

Roma imperatorluğunun yaratdığı təhlükə haqda bunu demək kifayətdir ki,

Həzrət Peyğəmbər ömrünün sonuna kimi, bir an belə onun barəsində fikirdən

yayınmadı. Məhz buna görə də ömrünün son anlarında romalılarla müharibə etmək

üçün Üsamət ibni Zeydin başçılığı ilə böyük bir qoşun göndərdi və bu əmr ilə

müxalifət edən hər bir şəxsi lənətlədi. İran imperatorluğu da İslamın ən qatı

düşmənlərindən idi. İran padşahı Həzrət Peyğəmbərin (s) məktubunu cırdıqdan

sonra, Yəmənin valisinə yazdı ki, Peyğəmbəri tutub zindana salsın, yaxud başını

kəsib onun üçün göndərsin. Nəhayət daxili münafiqlərin yaradacağı təhlükə barədə

bunu qeyd etmək lazımdır ki, onlar həmişə Mədinədə, yaxud Mədinədən kənar bir

yerdə Peyğəmbərə çoxlu əzab-əziyyət verir, özlərinin müxtəlif hiyləgərlik planları

ilə o Həzrətin qəlbinə od vururdular. Qurani-kərimin müxtəlif surələrində onların

Peyğəmbərə daş atmaqları barədə çox şeylər bəyan edilmişdir. Quranın tam bir

surəsi onların adı, çirkin əməlləri və fikirləri barədə nazil oldu.

İndi belə bir sual qarşıya çıxır: Görəsən, bu üç təhlükənin mövcud olması ilə

yanaşı, doğrudan da Peyğəmbər dini və ümməti rəhbərsiz qoyub getdi?

Peyğəmbər (s) bilirdi ki, ərəblər tayfa şəklində yaşayırlar və onların tayfa

böyüklərinə qarşı təəssübləri onların ətlərinə-qanlarına qarışmışdır. Deməli, belə

bir xalqa rəhbər təyin etməyib, rəhbərin işini camaat ixtiyarına qoymaq tayfalar

arasında ixtilafa səbəb olacaqdı: Düşmən də bu ixtilafdan sui-istifadə edəcəkdi.

Buna görə də Əbu Əli Sina deyir: “Peyğəmbər (s)-in özündən sonra ümmətə

rəhbər və canişin təyin etməsi həqiqətə çox yaxındır. Çünki rəhbər təyin olunması

ilə bütün ixtilaf və çəkişmələr aradan qaldırılacaqdı.”188

86-CI ƏSAS

Peyğəmbərin (s) agahlığı və uzaqgörənliyi tələb edirdi ki, özündən sonra

İslam ümməti üçün bir rəhbər təyin etsin. İndi görək o Həzrətin imamət

barəsindəki fikirləri necə olmuşdur?

Burada iki nəzəriyyə vardır:

1-İslam Peyğəmbəri (s) Allahın əmri ilə ümmətə rəhbərlik etməyə layiq olan

bir şəxsi, özündən sonrakı rəhbər və canişin təyin edərək onu xalqa tanıtdırsın.

2-Həzrət Peyğəmbər (s) rəhbərin təyin olunmasını xalqın öhdəsinə qoysun,

onlar da özləri üçün bir şəxsi rəhbər seçsinlər.

İndi İslam tarixi, Quranda və rəvayətlər arasında bu iki nəzəriyyənin hansı

birinin düzgün olmağını araşdıraq.

Həzrət Peyğəmbər (s) öz dinini ilk əvvəl yaxın adamlarına, qohum-

əqrəbasına, sonra isə ümumi xalqa elan etməyə əmr olunduğu gündən etibarən

ömrünün sonuna kimi müxtəlif yerlərdə özündən sonrakı xəlifəni dəqiq şəkildə

bəyan etmiş və bu işi xalqın ixtiyarına qoymamışdır. Bu mətləb aşağıda qeyd

olunanlarla isbat olunur:

1-”Yovmud-dar” hədisi:

Besətin başlanmasından 3 il keçəndən sonra, Allah taala Peyğəmbərə əmr etdi

ki, öz dəvətini aşkar şəkildə xalqa çatdırsın:

188 “Şəfa”, İlahiyyat bölməsi, 10-cu məqalə, 5-ci fəsil, səh. 564.

º†ËÓ†«Êt– —t†ŸÓg È—Ó Ó„Ó†«˘Óvt—Ó» ÈÊÓ†;

“Ey Peyğəmbər! Ən yaxın qohumlarını qorxut” ayəsi nazil olduqda

Peyğəmbər (s) “əni-Haşim tayfasının böyük şəxsiyyətlərini dəvət edib buyurdu:

“Mən sizin üçün dünya və axirət xeyrini gətirmişəm. Allah mənə əmr etmişdir ki,

sizi Ona tərəf dəvət edim. ëizin hansı biriniz bu dini təbliğ etməkdə mənə kömək

edə bilər? “ilin ki, hər kəs mənə kömək etsə, məndən sonra sizin içərinizdə mənim

canişinim və vəsim olacaq.”

Həzrət bu sözü üç dəfə təkrar etdi, hər dəfədə də yalnız Əli (ə) ona kömək

etməyə hazır olduğunu elan etdi. Bu zaman Peyğəmbər (s) buyurdu:

º†« ÊsÓ†Áˆˆ–«“†√ÓŒ È†ËÓ†ËÓg È s†ËÓ†††ŒÓ‰ ÈbÓ È†b È„ÔÂt†;

“Bu mənim qardaşım, (və məndən sonra) sizin içərinizdə canişinim və

xəlifəmdir.”189

2-”Mənzilət” hədisi:

Həzrət Peyğəmbər (s) müxtəlif yerlərdə Həzrət Əlinin (ə) özü ilə müqayisədə

olan məqam və mənzilətini Harunla Musanın münasibətinə bənzətmiş və Harunun

yalnız nübüvvət məqamının Əlidə (ə) olmadığını bəyan etmişdir. Belə ki,

buyurmuşdur:

º†È«“†ŸÓ‰ È†√ÓÊt Ó†Â Ê sÈ†» ÂÓÊtG ‰Ó: †Á«“—

ÔËÊÓ†Â Êt†ÂÔËGÈ”†« ˙”†√ÓÊsÓÁÔ†‰«“†ÊÓ» ÈsÓ†»ÓŸtœ È†;

“Ya Əli, səninlə mənim münasibətim Harunla Musanın münasibəti kimidir;

bu fərqlə ki, məndən sonra heç bir peyğəmbər yoxdur.”190

Qurani-kərimin buyurduğuna əsasən, Harun Musanın (ə) zamanında

nübüvvət, xilafət və vəzirlik məqamlarına malik idi. “Mənzilət” hədisi də Harunun

nübüvvətdən başqa, bütün məqamlarının Əli (ə) üçün olduğunu isbat edir. Əgər

hədisdə məqsəd Əli (ə) üçün nübüvvət məqamından başqa bütün məqamları isbat

etmək olmasaydı, onda nübüvvət məqamını istisna etməyə ehtiyac qalmazdı.

Deməli, Əli (ə) nübüvvət məqamından başqa bütün məqamlara malikdir.

3-”Səfinə hədisi:

İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) öz

Əhli-beytini Nuhun gəmisinə bənzədərək buyurmuşdur ki, hər kəs bu gəmiyə

minsə, nicat tapar və hər kəs onunla birgə hərəkət etməzsə, şübhəsiz günah

dənizində bataraq məhv olacaqdır. Belə ki, buyurur:

º†√Ó†‰«“†« ÊsÓ†ÂÓÀÓ‰Ó†√ÓÁt‰ †»ÓÈt È†b È„ÔÂt†ÂÓÀÓ‰Ô†GÓb ÈÊÓ: †ÊÔËÕn

†b È†vÓËtÂ Á †ÂÓÊt†—Ó„Ó»ÓÁ«“†ÊÓÃÈ”†ËÓ†ÂÓÊt

† ÓŒÓ‰sÓbÓ†ŸÓÊtÁ«“†⁄Ó— vÓ†;

“Agah olun, həqiqətən, mənim Əhli-beytimin məsəli Nuhun gəmisinin məsəli

kimidir. Hər kəs ona minsə nicat tapar və hər kəs ondan uzaq düşsə, məhv olar

(cəhənnəm oduna düşər).”191

189 “Müsnədi əhməd”, 1-ci cild, səh. 159; “Tarixi Təbəri”, 2-ci cildə, səh. 406. “Təfsiri Təbəri”

“Cameül-bəyan”, 19-cu cild, səh. 74-75. 190 “Səhihi Buxari”, 6-cı cild, səh.3; “Səhihi Müslüm”, 7-ci cild, səh. 120; “Sünəni ibni Macə,

1-ci cild, səh. 55; “Müsnədi İmam əhməd”, 1-ci cild, səh. 173,175,177,179,182,185 və 230. 191 “Müstədrəki Hakim”, 3-cü cild, səh.351; “əssəvaiqul-muhriqə, səh.913 “Mizanul-etidal, 1-

cild, səh.224; “Tarixi xüləfa” səh.573; “əl-xəsaisul-kubra”, 2-ci cild səh. 266; “Yənabiul-

məvəddət”, səh.18; “Fəthul-qədir”, səh.113 və s.

Bildiyimiz kimi, Həzrət Nuhun gəmisi insanların tufandan nicat tapması üçün

yeganə yol idi. Deməli, “Səfinə hədisinə əsasən, Peyğəmbərin (s) Əhli-beyti (ə)

insanların azğın yollardan nicat tapması üçün yeganə nicat gəmisi, sığınacaq

yeridir.

4-”Əman” hədisi:

Həzrət Peyğəmbər (s) öz Əhli-beytini (ə) ümmətin bütün gələcək

məsələlərdəki ixtilaf və təfriqələrdən amanda qalma səbəbi kimi tanıtdırıb buyurur:

º†√Ó‰ÊsÔÃÔËÂÔ†√ÓÂ«“ÊÏ†‰ «ÓÁt‰ †«˘Ó—t÷ †Â ÊÓ†«‰t⁄Ó—

tv †ËÓ†√ÓÁt‰Ô†»ÓÈt È†√ÓÂ«“ÊÏ†‰ «ÔÂsÓ È†Â ÊÓ†«˘ Œt ‰«“b †bÓ« –

«†Œ«“‰ÓbÓ tÁ«“†vÓ» È‰Ó:Ï

Â ÊÓ†«‰tŸÓ—Ó» †«Œt Ó‰ÓbÔË«†bÓg«“—

ÔË«†Õ Gt»Ó†« »t‰ ÈG†;

“Ulduzlar yer sakinlərini (gecələr dənizlərdə gedərkən yolu tapmaqda) qərq

və həlak olmaqdan amanda saxlayırlar, mənim Əhli-beytim isə yer üzünün

sakinlərini ixtilafdan amanda saxlayır. Əgər ərəblərin bir tayfası onlarla müxalifətə

qalxsa, ixtilafa düçar olub, İblisin hizbinə çevrilərlər.”192

5-”Səqəleyn” hədisi:

Səqleyn hədisi, həm şiə, həm də sünnü alimlərinin öz hədis kitablarında nəql

etdikləri mütəvatir (yəqin həddinə çatmış) hədislərindəndir. Həzrət Peyğəmbər (s)

bu hədisdə İslam ümmətinə xitab edərək buyurmuşdur:

º†« Ê sÈ† «“— „Ï†b È„ÔÂÔ†«‰ÀsÓvÓ‰ÓÈtÊ †„ «“»Ó†«‹ †ËÓ†Ÿ t—

Ó È†√ÓÁt‰Ó†»ÓÈt È†Â«“†« Êt† ÓÂÓGsÓ„t ÔÂt†» Á Â«“†‰ÓÊt† Ó÷ ‰sÔË«†√Ó»Óœ«Î†ËÓ†

« ÊsÓÁÔÂ«“†‰ÓÊt†ÈÓbt Ó— v«“†ÕÓ sˆˆÈ†ÈÓ—

œ«“†ŸÓ‰ÓÈsÓ†«‰tÕÓËt÷Ó†;

“Mən sizin aranızda iki ağır əmanət qoyub gedirəm. Onlardan biri Allahın

kitabı, digəri isə mənim Əhli-beytimdir. Əgər onlara sarılsanız, heç vaxt zəlalətə

düşüb yolunuzu azmayacaqsınız. Həqiqətən, bu iki əmanət “Kövsər” hovuzunda

mənim yanıma gələnə qədər bir-birindən ayrılmayacaqdır.”193

Göründüyü kimi, bu hədis zahiri cəhətdən Quranla Əhli-beytin (ə) bir-

birindən ayrılmaz olduğunu bəyan etdiyi kimi, mənəvi cəhətdən də onların

arasında vəhdət olduğunu izah edir. Çünki Qurani-kərimdən sonra, müsəlmanların

müraciət yeri (mənbə) Əhli-beytdir Müsəlamanlara da vacibdir ki, dini işlərində

Allahın kitabı Quranla birlikdə Əhli-betin göstərişlərinə də əməl etsinlər. Amma

çox təəssüflər olsun ki, bəziləri Əhli-beytdən başqa, bütün qapıları döyüb, onlardan

kömək istəyirlər. Şiə və sünnülərin qəbul etdiyi “Səqəleyn” hədisi bütün dünya

müsəlmanları arasında vəhdət yaratmağa qadirdir. Çünki Peyğəmbərdən sonra

ümmətin siyasi rəhbərliyini təyin etməklə əlaqədar şiə və sünnülər arasında ixtilaf

yaranmış və islam ümməti iki hissəyə bölünmüşdür. Hər iki firqənin qəbul etdiyi

“Səqəleyn” hədisinə əsasən, onların arasında mütləq vəhdət və birlik olmalıdır.

Xəlifələrin xilafəti zamanı elmi müraciət yeri, əməli olaraq Əli (ə) idi və dini

işlərdəki ixtilaflar Əlinin (ə) vasitəsi ilə araşdırılırdı. Həqiqətdə Peyğəmbərin Əhli-

192 “Müstədrəki Hakim”, 3-cü cild, səh. 149. 193 “Səhihi Müsiüm”, 7-ci cild, səh. 122; “Sünəni Termizi”, 2-ci cild, səh. 307; “Sünəni

Darəmi”, 2-ci cild, səh 432; “Müsnədi əhməd”, 3-cü cild, səh. 14,17,26 və 59; 4-cü cild, səh. 366 və

371; 5-ci cild, səh. 182 və 189.

beyt kənara çəkildiyi gündən etibarən müxtəlif firqələr yarandı, və onların arasında

ixtilaf düşməyə başladı.

87-Cİ ƏSAS

Ötən hədislərdən göründüyü kimi Həzrət Peyğəmbər (s), özündən sonrakı

çanişin və xəlifəni bəzən ümumi şəkildə, bəzən də fərdi şəkildə açıq-aşkar bəyan

etmişdir. “u hədislərin hər biri həqiqət axtaran və insaflı şəxslər üçün höccəti

tamamlayır. O Həzrət həm də bu xəbərləri yaxında və ya uzaqda olan bütün

müsəlmanlara çatdırdı. Hər növ şəkk-şübhəni aradan qaldırsın deyə, ömrünün son

anlarında, “Vida həccindən (sonuncu həcc mərasimindən) qayıdarkən, “Qədir ïum”

adlı bir məntəqədə dayanıb və hamını bir yerə yığışmağa dəvət etdi. Günorta vaxtı,

səhranın qızmar havasında camaatla zöhr namazını qıldı. Sonra ayağa qalxıb xütbə

oxudu. Əvvəldə Allaha həmd və səna etdi. Bir qədər mövizə və nəsihət etdikdən

sonra belə buyurdu: “Mənə Allah tərəfindən əmr olunub ki, Allahdan mənə nazil

olan böyük bir vəzifəni sizə çatdırım. Əgər bu böyük İlahi vəzifəni yerinə

yetirməsəm, elə bil ki, öz peyğəmbərlik risalətimi yerinə yetirməmişəm.”

º†È«“†√ÓÈsÔÁÓ«†«‰—sÓGÔË‰Ô†»Ó‰ s⁄t†Â«“†√ÔÊtG ‰Ó†« ‰ÓÈt„Ó†Â Êt†—

Ó» s„Ó†ËÓ†« Êt†‰ÓÂt† ÓbtŸÓ‰t†bÓÂ«“†»Ó‰sÓ⁄t Ó†— G«“‰Ó ÓÁÔ†ËÓ†«‹Ô†ÈÓŸtg ÂÔ„Ó

Â ÊÓ†«‰Ês«“— †;

“Ey Peyğəmbər, Allahdan sənə nazil olanı (xalqa) çatdır və təbliğ et. Əgər bu

əmri xalqa çatdırmasan, sanki peyğəmbərliyini təbliğ etməmisən. (Yəni iyirmi üç

illik zəhmətin zay olur) Allah səni xalqdan (və onların şərindən) qoruyacaqdır.”194

Daha sonra xalqa belə buyurdu:

“Mənim Allah tərəfindən dəvət olunmağım və o dəvətə cavab verəcəyim vaxt

yaxınlaşıb. (Yəni dünyadan köçmə vaxtımdır.) Şübhəsiz həm mən, həm də siz

məs”uluq (və qiyamət günü sorğu-suala tutulacağıq). İndi nə deyirsiniz?”

Müsəlmanlar dedilər: “Biz şəhadət veririk ki, sən Allahın əmrlərini layiqincə

yerinə yetirdin, xeyirxahlıq etdin, çoxlu zəhmətlər çəkdin və müsəlmanlara mövizə

və nəsihət etdin. Allah sənə xeyir versin.!”

Sonra Peyğəmbər (s) buyurdu: “Siz yeganə Allahın varlığın; Peyğəmbərin

Onun elçisi və bəndəsi olmasına, qiyamət gününün haqq olmasına şəhadət

verirsinizmi?”

Dedilər: “Bəli! Biz bunların hamısına şəhadət veririk.”

Peyğəmbər (s) buyurdu: “Mən sizdən qabaq “Kövsər” hövuzunun kənarında

hazır olacağam və siz behişt hovuzunda mənim yanıma gələcəksiniz. O zaman

mən sizdən iki ağır və qiymətli əmanət haqqında sual edəcəyəm ki, məndən sonra

onlarla necə rəftar etdiniz?”

Müsəlmanlardan biri səsləndi: Ey Allahın Peyğəmbəri! O iki ağır və qiymətli

əmanət nədir?

194 “Maidə surəsi, ayə 67.

Peyğəmbər (s) cavabında buyurdu: “Onların biri Allahın kitabı (Quran)-dır,

ikincisi əmanət isə, mənim itrətim olan Əhli-beytimdir. Mehriban və hər bir şeydən

xəbərdar olan Allah mənə xəbər verib ki, o iki qiymətli şey (Quran və Əhli-byet)

kovsər hovuzunda mənə qovuşana qədər bir-birindən ayrılmayacaqlar. Ey camaat!

Onlardan qabağa keçsəniz və ya geri qalsanız, həlak olarsınız. Heç vaxt onlara bir

şey öyrətməyə təşəbbüs göstərməyin.”

Bu zaman Həzrət Əlinin (ə) əlindən tutub yuxarı qaldırdı, sonra buyurdu:

º†« ÊsÓ†«‹Ó†ÂÓËt‰«“ÈÓ†ËÓ†√ÓÊÓ«†ÂÓËt‰ÈÓ†«‰tÂÔƒtÂ Ê ÈÊÓ†ËÓ†√ÓÊÓ«†√Ó

Ët‰È”†» Á Ât†Â Êt†√ÓÊtbÔG Á Ât†;

“Həqiqətən, Allah mənim mövlamdır, mən də möminlərin mövlasıyam. Mən

hər hansı bir möminə, onun özündən artıq ixtiyar sahibiyəm.”

Daha sonra üç dəfə buyurdu:

º†bÓÂÓÊt†„ÓÊt Ô†ÂÓËt‰«“ÁÔ†bÓŸÓ‰ ÈtÏ†ÂÓËt‰«“ÁÔ†;

“Mən hər kəsin mövlası və rəhbəriyəmsə, Əli də onun mövlası və rəhbəridir.”

Sonra belə dua etdi:

º†√Ó‰‰sˆˆÁÔÂsÓ†Ë«“‰ †ÂÓÊt†Ë”«‰«“ÁÔ†ËÓ

†Ÿ«“œ †ÂÓÊt†Ÿ«“œ«“ÁÔ†ËÓ†«ÓÕ »sÓ†ÂÓÊt†√ÓÕÓ»sÓÁÔ†ËÓ†√Ó»t⁄ ÷t†ÂÓÊt†√Ó»t⁄Ó÷ÓÁÔ

†ËÓ†«ÊtgÔ—t†ÂÓÊt†

ÊÓgÓ—ÓÁÔ†ËÓ†«Œt–Ô‰t†ÂÓÊt†ŒÓ–Ó‰ÓÁÔ†ËÓ†√Óœt—

†«‰tÕÓvsÓ†ÂÓŸÓÁÔ†ÕÓÈtÀÔ†œ«“—

Ó†√Ó‰«“†bÓ‰tÈÔ»Ó‰ s⁄ †«‰gs«“Á œÔ†«‰t⁄«“∆ »Ó†;

“İlahi! Hər kim Əli ilə dost olsa, ëən də o şəxslə dost ol və hər kim Əli ilə

düşmən olsa, ëən də o şəxslə düşmən ol, ona kömək edənlərə ëən də kömək et!

Onu yalqız qoyub tərk edəni, ëən də yalqız və köməksiz qoy, onu xar və zəlil

etmək istəyəni, ëən xar və zəlil et! Burada hazır olanlar qaiblərə xəbər versin.”

88-Cİ ƏSAS

Qədir ïum hədisi, İslami hədislər arasında mütəvatir və məşhur hədislərdən

biridir. “u hədisi 110 nəfər səhabə, 89 nəfər tabein (səhabələri görənlər), həmçinin,

3500 nəfər İslam hədisçiləri və alimləri öz kitablarında nəql etmişlər. Onun səhih

və düzgün olmasında heç bir şəkk-şübhə yoxdur. “ir qrup alim Qədir hədisi barədə

böyük kitablar yazmışlar. Bu kitabların içərisində ən geniş yazılanı və hədisinin

sənədlərini tamamilə nəql olunanı Əllamə Əbdülhüseyn Əmininin “Əl-qədir”

kitabıdır.

İndi görək ki, Peyğəmbərin (s) və Əlinin (ə) mövla olması dedikdə məqsəd

nədir?

Bir çox dəlillər şəhadət verir ki, bu ifadədən məqsəd, ümmətə dini siyasi

rəhbərlikdir. Aşağıda onların bəzilərini qeyd edirirk:

1-Qədir ïum hədisində qeyd olunur ki, Həzrət Peyğəmbər (s) hacıların

karvanını susuz bir məntəqədə və qızmar bir gündə dayandırdı. Hava o qədər isti

idi ki, hacılar əbalarının bir ucunu başlarına atmış, digər bir ucunu isə yerə sərib,

üstündə əyləşmişdilər. Bu müqəddimələrə diqqətlə nəzər yetirdikdə məlum olur ki,

onların taleyində mühüm rol oynayan, İlahi və böyük bir vəzifə haqqında söhbət

edəcək. Doğrudan da dinin qorunmasına, müsəlmanların vəhdətinə səbəb olan İlahi

rəhbər və canişinin təyin olunması müsəlmanların taleyini həml etməkdə mühüm

rol oynadı.

2-Həzrət Peyğəmbər (s) xalqa Həzrət Əlinin (ə) rəhbərliyini çatdırmamışdan

qabaq, tovhid, nübüvvət və məaddan söhbət etdi, xalqı da onlara şəhadət verməyə

dəvət etdi. Sonra isə ilahi xəbəri bəyan etdi. Əvvəl dinin əsaslarından söhbət

etmək, sonra isə xalqdan iltizam almaq həmin xəbərin əhəmiyyətli olmasını

göstərir. “u Peyğəmbərin fövqəl-adə və böyük bir toplanış təşkil etməkdə əsas

hədəfi, xüsusi bir fərdlə “dostluq” etməyi sifariş etməsi kimi adi bir iş deyildir,

əksinə, bu iş ən böyük və ağır vəzifələrdən biri idi.

3-Həzrət Peyğəmbər (s) xütbənin başlanğıcında öz vəfatının

yaxınlaşmasından xəbər verdi. Bu da onu göstərir ki, o özündən sonra ümmətin

taleyi barədə nigaran və narahatdır. “una görə də ümmətin gələcəkdə təhlükəyə və

ixtilafa düşməməsi üçün rəhbər təyin etmək hər işdən mühüm idi.

4-Peyğəmbər (s) Əli (ə) barədə ilahi xəbəri bəyan etməzdən qabaq, özünün

hamıdan üstün və onların ixtiyar sahibi olmasından söhbət edərək buyurdu: “Allah

mənim mövlamdır, mən də möminlərin mövlasıyam və hər bir möminə onun

özündən artıq ixtiyar sahibiyəm.” Bu mətləblər onu göstərir ki, Əlinin (ə) “mövla

olması” Peyğəmbərin mövla olması ilə eyni bir səviyyədədir O Həzrət Allahın

əmri ilə bu üstünlüyü Əli (ə) üçün də isbat etdi.

5-Həzrət Peyğəmbər (s) ilahi xəbəri bəyan etdikdən sonra, orada hazır

olanlardan istədi ki, bu sözü (Əlinin rəhbər və imam olmasını) qaib olanlara da

çatdırsınlar.

89-CU ƏSAS

İslam tarixi göstərir ki, Peyğəmbərin (s) düşmənləri, onun ilahi dinini məhv

edib söndürmək üçün müxtəlif hiylələr işlətmişlər. (Həzrət Peyğəmbəri sehr və

cadu ilə mütəhim etdilər, onu qətlə yetirimək istədilər və s.) Amma bütün yerlərdə

Allah lütf və kərəm nəzəri daim Peyğəmbərin üstündə idi və onu müşriklərin

məkrli hiylələrindən qoruyub saxladı. Onların son ümidi bu idi ki, Peyğəmbərin

vəfatı ilə bu dəvət də sönəcək. Onlar deyirdilər:

º†√ÓÂt†ÈÓvÔË‰ÔËÊÓ g«“Ÿ —Ï†ÊÓ Ó—Ó»sÓgÔ†» Á †—

ÓÈt»Ó†«‰tÂÓÊÔËÊ †;

“Yoxsa deyirlər ki, o, (Peyğəmbər) şairdir?! Çə biz (ruzigarın gərdişi

nəticəsində) onun başına gələn müsibəti (ölümü) gözləyirik.!”195

Bu fikir müşiriklərin və münafiqlərin çoxunun başında dolaşırdı. Amma

Peyğəmbər (s) özündən sonra canişin və xəlifə təyin etməklə, müxalifləri naümid

etdi. Bununla da dinin əbədi qalmasına zəmanət verərək, onun sütunlarını

möhkəmlətdi. İslam neməti belə bir rəhbərin təyin edilməsi ilə kamala çatdı. Məhz

bu səbəbdən Qədir ïum günündə, Əli (ə)-ın rəhbər və imam təyin olunmasından

sonra “dinin kamilləşməsi” ayəsi nazil oldu:

195 “Tur” surəsi, ayə 30.

º†√Ó‰tÈÓËtÂÓ†ÈÓ∆ GÓ†«‰sÓ– ÈÊÓ†„ÓbÓ—

ÔË«†Â Êt†œ ÈÊ „ÔÂt†bÓ‰«“† ÓŒtgÓËtÁÔÂt†ËÓ†«ŒtgÓËtÊ †√Ó‰tÈÓËtÂÔ†√Ó„tÂÓ‰t Ô†‰Ó„

ÔÂt†œ ÈÊÓ„ÔÂt

ËÓ†√Ó tÂÓÂt Ô†ŸÓ‰ÓÈt„ÔÂt†Ê ŸtÂÓ È†ËÓ†—

Ó÷ È Ô†‰Ó„ÔÂt†«˘ Gt‰«“ÂÓ†œ ÈÊ«Î†;

“Bu gün kafirlər sizin dininizdən (onu məhv edə bilmədikləri üçün) naümid

oldular. Onlardan qorxmayın, Məndən qorxun. Bu gün dininizi tamamlayıb

mükəmməl etdim. Nemətimi sizlərə tamamladım və bir din kimi, sizin üçün islamı

bəyənib seçdim.”196

Peyğəmbərin (s) özündən sonra canişin və xəlifə təyin etməsinin, ilahi bir

hökm olduğunu isbat edən rəvayətlərdən əlavə, tarixi hadisələr də göstərir ki,

Peyğəmbər (s) hələ Mədinədə hökumət təşkil etmədiyi və Məkkədə yaşadığı

günlərdə özündən sonrakı rəhbərlik məsələsinin ilahi bir məsələ olmasını bəyan

etmişdi. Məsələn; Bəni Amir qəbiləsinin rəisi həcc mərasimində Peyğəmbərin (s)

hüzuruna gələrkən dedi:

-Ya Peyğəmbər! Biz sənə bey”ət etdik, sən də müxaliflərə qalib gəldin.

Görəsən, biz rəhbərlik məqamından bəhrələnəcəyik?

Peyğəmbər (s) cavabında buyurdu:

-Bu iş Allaha aiddir, onu istədiyi şəxsə tapşıracaq.197

Əgər rəhbərlik məsələsi xalqın öhdəsinə qoyulsaydı, onda Peyğəmbər belə

buyurmalı idi: “Bu iş ümmətə aiddir”. Peyğəmbərin rəhbərlik haqda olan sözü,

eynilə Allahın risalət haqda olan sözünə bənzəyir:

º†√Ó‹Ô†√ÓŸt‰ÓÂÔ†ÕÓÈtÀÔ†ÈÓÃtŸÓ‰Ô†— G«“‰Ó ÓÁÔ†;

“Allah peyğəmbərliyi kimə tapşıracağını Özü daha yaxşı bilir.”198

90-CI ƏSAS

Xəlifənin Allah trəfindən təyin edilməsi və bu işdə camaatın heç bir rol ifa

edə bilməməsi Həzrət Peyğəmbərin vəfatından sonra səhabələr arasında qanuni və

zəruri bir iş kimi tanınmışdır: Yəni ïəlifə və rəhbəri ümmət təyin edə bilməzdi,

əksinə onu Allahın əmri ilə Peyğəmbər (s) təyin etməli idi. Amma birinci xəlifədən

başqa, ikinci xəlifə birinci xəlifənin vasitəsilə, üçüncü xəlifə isə ikinci xəlifənin

təyin etdiyi altı nəfərlik şuranın əli ilə seçildi.

İkinci xəlifənin Əbu Bəkr tərəfindən deyil, əksinə digərlərinin təklifi ilə

seçilməsi təsəvvüri qəti tarixi həqiqətin əksinə olan bir sözdür. Çünki, hələ birinci

xəlifənin sağlığında Peyğəmbərin səhabələri Ömərin xəlifə seçilməsinə etiraz

etdilər. Onlardan biri də Zübeyr idi. Əgər onun xəlifə seçilməsi təklif əsasında

olsaydı, onda səhabələr etiraz etməzdi. Ömərin Əbu Bəkrin tərəfindən

196 “Maidə surəsi, ayə 3.ëünni alimi Fəxri Razi öz təfsirində belə deyir… Bu ayə nazil olandan

sonra Həzrət Peyğəmbər (s) 81-82 gündən artıq yaşamadı və ondan sonra da heç bir dəyişikliklər

baş vermədi. Buna əsasən, bu ayə “Vida” Həccindən sonra zil-həccə ayının 18-ci günündə Qədir

ïum adlı bir məntəqədə nazil oldu. Sünnülərin nəzəriyyəsinə əsasən həzrət Peyğəmbər (s) rəbiul-

əvvəl ayının 12-də dünyadan köçdü. əgər zil-həccə ayı ilə rəbiül-əvvəl ayının 12-si arasında olan üç

ayın axırıncı günlərini hesaba almasaq, Qədir günündən sonra Peyğəmbər düz 82 gündən sonra

vəfat etmiş olur. 197 “Sireyi ibni Hişam”, 2-ci cild, səh. 422. 198 “ənam” surəsi, ayə 124.

seçilməsindən əlavə, üçüncü xəlifə də ikinci xəlifənin təyin etdiyi altı nəfərlik şura

tərəfindən seçildi.

Peyğəmbərin səhabələri daim ümumxalqın nəzərinə müraciət etmədən xəlifə

təyin etmək barədə fikirləşirdilər. Onların etiqadlarına görə, bir xəlifə mütləq

özündən qabaqkı xəlifənin vasitəsilə seçilməlidir. Məsələn: ikinci xəlifə

yaralanarkən, Peyğəmbərin həyat yoldaşı Ayişə, Əbdüllah ibni Ömərin vasitəsi ilə

ona xəbər göndərib dedi:

-Mənim salamımı atana çatdır və de ki, Peyğəmbər ümmətini çobansız

qoyma!199

Əbdüllah ibni Ömər də atası xəstə olduğu vaxtlarda onu xəlifə təyin etməyə

tövsiyə edib deyirdi:

-Hamı sənin haqqında danışır və elə fikirləşirlər ki, özündən sonra rəhbər və

canişin təyin etməyəcəksən. Əgər sənin dəvələrini və qoyunlarını otaran çoban,

onları səhrada yiyəsiz, özbaşına buraxsa, onu danlamazsan? Xalqın halını nəzərə

almaq, dəvə və qoyunların halını nəzərə almaqdan daha üstündür. Onlar üçün bir

xəlifə seç!200

91-Cİ ƏSAS

İmamət mövzusunun əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi, müsəlmanların

nəzərində Peyğəmbərin canişini və imam o kəsdir ki, (Allah tərəfindən din və

şəriət gətirmək işi istisna olmaqla) Peyğəmbərin (s) qalan bütün vəzifələrini

öhdəsinə alsın. İmamət məsələsinin əhəmiyyətini dərk etmək üçün Peyğəmbərin

ən mühüm vəzifələrini qeyd edirik:

1-Qurani-kərimin məfhumlarını başa salmaq və ondakı çətinlikləri həll edib

aydınlaşdırmaq Həzrət Peyğəmbərin (s) mühüm vəzifələrindən biri idi. Quranda

buyurulur:

º†ËÓ†«ÓÊtGÓ‰tÊ«“†« ‰ÓÈt„Ó†«‰– s„t—

Ó†‰ Ô»ÓÈ sÊÓ†‰ ‰Ês«“G †Â«“†ÊÔG s‰Ó†« ‰ÓÈtÁ Ât;

“Xalq üçün nazil olan Quranı onlara izah edib, aydınlaşdırmaq üçün (bu)

Quranı sənə nazil etdik.”201

2-Şəriət hökmlərini xalqa bəyan etmək Peyğəmbərin digər vəzifələrindən

biri idi. Onların bəzisi ayə tilavət etməklə, bəziləri isə o Həzrətin davranışı

vasitəsilə bəyan olunurdu. Həzrət Peyğəmbər (s) tərəfindən hökmlərin bəyan

olunması tədrici və gündəlik hadisələrlə əlaqədar idi və buna görə də bu bəyanın

ardıcıl şəkildə olmasını tələb edirdi. Halbuki, o Həzrətdən dini hökmlər

barəsində nəql olunan hədislərin sayı beş yüzdən çox deyildir.202 Bu qədər hədis

isə islam ümmətinə qanunvericilik üçün kifayət deyildir.

3-İslam Peyğəmbəri (s) haqq mehvəri olub öz bəyan və rəftarı ilə ümmətin

əqidələrində yaranacaq azğınlıqların qarşısını aldığına görə, o Həzrətin

sağlığında firqəçilik problemi irəli gəlmədi.

4-Din və etiqad ilə əlaqədar suallara cavab vermək;

5-Cəmiyyət üzvlərini öz danışıq və rəftarı ilə tərbiyələndirmək.

6-İslam cəmiyyətində ictimai ədaləti və ümumi təhlükəsizliyi bərpa etmək;

199 “əl-imamətü vəs-siyasət”, 1-ci cild, səh. 32. 200 “Hilyətul-övliya”, 1-ci cild, səh. 44. 201 “Nəhl» surəsi, ayə 44. 202 “əl-vəhyyul-Mühəmməd”, səh. 212 (altıncı çapı).

7-Düşmənlər müqabilində İslam ölkəsinin sərhədlərinivə bir sözlə, onun

varlığını hərtərəfli müdafiə etmək və s.

Qeyd etmək lazımdır ki, altıncı və yeddinci vəzifələri yerinə yetirmək, xalq

tərəfindən seçilmiş hər hansı bir rəhbərin də əlindən gələ bilər. Lakin bu

ikisindən əvvəl qeyd olunmuş vəzifələri (Quran məfhumlarının, dini hökmlərin

bəyan edilməsi, çətinliklərinin həlli, s.) icra etmək isə sonsuz qüdrətli və elmli

Allahın xüsusi inayəti altında olan, həmçinin Peyğəmbərin (s) getdiyi yol ilə

düzgün hərəkət edən şəxslərin varlığını tələb edir. Yəni bu vəzifələri həyata

keçirmək və ümmətə lazımınca rəhbərlik etmək üçün Peyğəmbərin (s) elminə

yiyələnib, hər növ azğınlıq və xətadan uzaq olmaq lazımdır.

Bununla belə, Peyğəmbərin elmlərinə yiyələnən şəxs heç vaxt peyğəmbər

ola bilməz və yeni bir şəriət gətirə bilməz. Peyğəmbərlik məqamı da heç vaxt

imamət məqamı ilə bərabər ola bilməz.

Məlumdur ki, belə bir xüsusiyyətlərə malik olan şəxsi rəhbər təyin etmək,

ümmətin bilik və bacarığı dairəsindən kənardadır. Məhz belə bir rəhbər Allahın

fərmanı əsasında və Peyğəmbərin vasitəsilə təyin olunmalıdır. Həmçinin

yuxarıda qeyd olunan vəzifələrin həyata keçməsi, Peyğəmbərin təyin etdiyi

imamın xalq tərəfindən hərtərəfli himayə etməsindən asılıdır. Çünki Allahın

təyin, Peyğəmbərin isə elan etməsi kafi şərt deyildir və təkcə bu şərt daxilində

ilahi hədəflər həyata keçə bilməzdi. Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra yaranan

bir sıra mənfi hallar və ümmətin bir hissəsinin tərəfbazlıq etməsi heç də o

Həzrətin öz vəzifəsinə əməl etməməsi, yaxud özündən sonra ümmətin idarə

edilməsi üçün tədbir tökməməsi və ya onun işlərinin nöqsanlı olması üzündən

irəli gəlməmişdir. Bunların əsas səbəbi bəzi şəxslərin öz nəzərini Peyğəmbərin

nəzərindən üstün tutması, həmçinin öz şəxsi məsləhət və mənafeyini Allahın və

Peyğəmbərin (s) açıq-aşkar hökmlərindən üstün tutmasından irəli gəlmişdir. Bu

isə tarixdə baş vermiş nadir hal deyil. İslam tarixində buna oxşar çox hadisə baş

vermişdir.203

92-Cİ ƏSAS

Əvvəldə qeyd olundu ki, imam (ilahi rəhbər) təkcə ölkəni idarə etmək üçün

təyin olunmamışdı, onun qeyd olunan başqa vəzifələri də vardır. Quranın təfsir

edilməsi, dini hökmlərin bəyan olunması, etiqadla əlaqədar yaranan suallara

qaneedici cavab verib onları hər növ etiqadi azğınlıqdan, şəriəti təhrif olunmaqdan

qoruyub saxlamaq və sair kimi işlər yalnız geniş elmə yiyələnib günah qarşısında

məsum olmaqla mümkündür. Halbuki, adi adamlar belə xüsusiyyətlərə malik

olmayıb, heç vaxt xəta və səhvdən uzaq ola bilməzlər.

Əlbəttə, qeyd olunmalıdır ki, ismət (günahsızlıq) heç də peyğəmbər olmaq

demək deyildir. Çünki insanın bəzi vaxtlar məsum olmaqla yanaşı, peyğəmbər

olmaması da mümkündür. Buna ən gözəl misal Həzrət Məryəm (ə)-dır ki,

“peyğəmbərlərin isməti» fəslində o onun günahsız (ismətli) olmasının dəlilləri

qeyd olundu.204

Bunlardan əlavə, imamın (ilahi rəhbərin) məsum olmasına dairəqli dəlillər də

mövcuddur. Onların bəzisini qeyd edirik:

203 əTraflı məlumat almaq üçün əllamə Seyyid əbdülhüseyn Şərəfuddin Amilinin “ənnəssu

vəl-ictihad» kitabına baxa bilərsiniz. 204 “əl-ilahiyyat», 2-ci cild, səh. 146-198.

1-Allah-taalanın qəti iradəsi bu olmuşdur ki, Əhli-beyti (ə) hər növ çirkinlik

və günahlardan pak etsin. Qurani-kərimdə buyurur:

º†« ÊsÓÂ«“ÈÔ— ÈœÔ†«‹Ô†‰ ÈÔ–tÁ »Ó†ŸÓÊt„ÔÂÔ†«‰—

sÃtGÓ†«ÓÁt‰Ó†«‰t»ÓÈt † †ËÓ†ÈÔ◊ÓÁ s—Ó„ÔÂt†Ó◊tÁ È—«Î†;

“Allahın iradəsi bu olmuşdur ki, hər növ çirkinliyi yalnız siz Əhli-beytdən

kənar etsin və sizi hər bir eybdən pak və uzaq etsin.»205

Bu ayə Əhli-beytin (ə) məsum olmasına belə dəlalət edir: Allah-taalanın

onları hər bir eybdən və çirkinlikdən uzaq etməsini istəməsi, onların məsum və

günahsız olması ilə bərabərdir. Çünki ayədəki “— ÃtG» -rics (yəni çirkinlik və

eyb) sözü hər növ fikri, ruhi və rəftarda olan çatışmamazlıqlara aid olub, əsas

etibarı ilə günah sözünü ifadə edir. Bu paklıq bütün ümmətdə deyil, təkcə xüsusi

şəxslərdə olduğundan hamının bəhrələndiyi ümumi paklıqdan fərqlidir. Bütün

ümmətin paklığının iradə olunması, yalnız ilahi-təşrii (ilahi qanunvericilik)

iradəsini ifadə edir.206 Bu da onların itaətsizliyi nəticəsində həyata keçməyə bilər.

Halbuki, Əhli-beyt (ə) haqqında olan paklıq iradəsi isə təkvini iradəsini bəyan edir,

yəni onlar əbədiyyətə qədər, həmişə günahlardan pak və uzaq olacaqdır. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Əhli-beytin (ə) paklıq və ismət barədə

Allahın təkvini iradəsi onlardan ixtiyarın alınıb məcburiyyətdə qalmalarını

yetirmir.

Peyğəmbərlərin məsum olması onların ixtiyarını əllərindən almadığı kimi,

məsum imamların da bu isməti onların ixtiyarını aradan aparmır. (Bu məsələ

etiqadi kitablarda ətraflı şəkildə açıqlanmışdır.)

2-”Səqəleyn» hədisində Həzrət Mühəmməd (s) buyurur:

º†« Ê sÈ† «“— „Ï†b È„ÔÂÔ†«‰ÀÓvÓ‰ÓÈtÊ†∫†„ «“»Ó†«‹ †ËÓ†Ÿ t—Ó È†;

“Mən sizin aranızda iki böyük əmanət qayub gedirəm. Onlardan biri Allahın

kitabı (Quran), digəri isə Əhli-beytmidir».

Gördüyünüz kimi, Həzrət Peyğəmbər (s) öz Əhli-beytini (ə) Qurani-kərim ilə

yanaşı qeyd etmişdir. Deməli, Qurani-kərim hər növ səhv, xəta və azğınlıqdan

uzaq olduğu kimi, o Həzrətin Əhli-beyti də hər növ fikir və əməl (rəftar)

cəhətindən pak və təmizdir. Bu mətləb hədisin davamında daha çox nəzəri cəlb

edir:

º†Â«“†« Êt† ÓÂÓGsÓ„t ÔÂt†» Á Â«“†‰ÓÊt† Ó÷ ‰sÔË«†«Ó»Óœ«Î†;

“Bu iki böyük əmanətə (Quran və Əhli-beytə) sarılsanız, heç vaxt azğınlığa

düşməyəcəksiniz».

º†« ÊsÓÁÔÂ«“†‰ÓÊt†ÈÓbt Ó— v«“†ÕÓ tÈ”†ÈÓ— œ«†ŸÓ‰ÓÈsÓ†«‰tÕÓËt÷Ó†;

“Mənim yadigar qoyduğum bu iki əmanət heç vaxt bir-birindən ayrılmaz və

qiyamət günü “(Kovsər) hovuzu kənarında mənim yanıma gələcəklər».

Aydın məsələdir ki, heç vaxt Qurandan ayrılmayan və itaət olunduqda insanı

hidayət edən Əhli-beyt (ə) hər növ xəta və günahdan uzaqdır.

3-”Səfinə» hədisində o Həzrət (s) öz Əhli-beytini (ə) Nuhun (ə) gəmisinə

bənzədərək buyurmuşdur:

205 “əhsab» surəsi, ayə 33. 206 Cünki “Maidə» surəsinin 6-cı ayəsi, dəstəmaz ayəsinin ardınca nazil olmuşdur.

º†« ÊsÓÂ«“†ÂÓÀÓ‰Ô†«ÓÁt‰ †»ÓÈt È†b È†«ÔÂsÓ È†„ÓGÓb ÈÊÓ: †ÊÔËÕn†ÂÓÊt†—

Ó„ »ÓÁ«“†ÊÓÃÈ”†ËÓ†ÂÓÊt† ÓŒÓ‰sÓbÓ†ŸÓÊtÁ«“†⁄Ó—v†;

“Mənim Əhli-beytimin ümmətim arasındakı məsəli, Nuhun gəmisinin məsəli

kimidir: ona minənlər nicat tapacaq, üz döndərənlər isə qərq olacaqdır».207

İxtisarla qeyd olunan dəlillərə əsasən Əhli-beyt (ə) hər növ xəta və günahdan

uzaq və məsumdur. Bunun dəlilləri təkcə qeyd olunanlarla bitmir.

93-CÜ ƏSAS: ON İKİ İMAM

İmamı iki yolla tanımaq olar:

a) Həzrət Peyğəmbərin özü Allahın fərmanına əsasən bir şəxsi imam təyin

etmiş olsun.

b) Bir imam özündən sonrakı imamı təyin etsin.

Şiələrin on iki imamının imaməti hər iki yolla isbat olunur: çünki, həm

Peyğəmbər (s) onları adları ilə ardıcıl surətdə təyin etmiş, həm də imamların hər

biri özündən sonra gələn imamı xalqa tanıtdırmışdır.

Bu haqda ixtisara riayət edərək təkcə bir hədisi diqqətinizə çatdırırıq:

º†v«“‰Ó†—

ÓGÔË‰Ô†«‹ †¸∫†‰«“†ÈÓG«“‰Ô†«‰œ sÈÊÔ†Â ÊÈŸ«Î†« ‰ÈÓ†« ÀtÊÍ”†ŸÓgÓ—

Ó†ŒÓ‰ ÈbÓ:†;

ayrı bir hədidə isə:Ó†

º†‰«“†ÈÓG«“‰Ô†«˘ Gt‰«“ÂÔ†ŸÓG ÈG«Î†« ‰ÈÓ†« ÀtÊÍ”†ŸÓgÓ—Ó††ŒÓ‰ ÈbÓ:;

Həzrət Mühəmməd (s) buyurmuşdur: “İslam dininin izzət və başıucalığı

yalnız on iki xəlifə (ilahi rəhbər) vasitəsi ilə olacaqdır».208

Qeyd etmək lazımdır ki, Peyğəmbərdən (s) sonra on iki xəlifənin olması

məsələsi sünnülərin mötəbər kitablarında, o cümlədən “Səhihi Buxari», 9-cu cild,

səh. 81, “İstixlaf» babı; “Səhihi Müslüm», 6-cı cild, səh 3, “kitabul-əmarət»;

“Müsnədi Əhməd», 5-ci cild, səh. 86 və 108, həmçinin “Müstədrəki Hakim», 3-cü

cild, səh. 18 kimi mötəbər kitablarında da nəql olunmuşdur.

Şübhəsiz, İslamın izzəti və başıucalığına səbəb olan on iki xəlifə, şiə

məzhəbinin on iki imamından başqa heç bir xəlifə və rəhbərlərlə uyğun gəlmir.

Çünki, Əməvi və Abbasi xəlifələri heç vaxt İslam dininin izzətinə səbəb

olmamışdır, digər tərəfdən də onların sayı on iki deyildir.

Şiələrin on iki imamı aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Əli ibni Əbi Talib ləqəbi: Əmirəl-möminin (əleyhis-salam), (təvəllüdü:

besətdən on il qabaq, şəhadəti: hicrətin 40-cı ili). Nəcəfi Əşrəfdə dəfn

olunmuşdur.

2-İmam Həsən ibni Əli, ləqəbi: Müctəba (əleyhis-salam), (3-50 h.q.). Mədinə

şəhərinin “Bəqi”» qəbristanlığında dəfn olunmuşdur.

3-İmam Hüseyn ibni Əli, ləqəbi: Seyyidüş-şühəda (əleyhis-salam), (4-61

h.q.). Kərbəlada dəfn olunmuşdur.

4-İmam Əli ibni Hüseyn, ləqəbi: Zeynəl-abidin (əleyhis-salam), (38-94 h.q.)

“Bəqi”»də dəfn olunmuşdur.

207 “Müstədrəki-hakim», 2-ci cild, səh.151. “Xəsaisi-Kubra», (Süyutu), 2-ci cild, səh.266. 208 ətraflı məlumat almaq üçün, “Üsuli-kafi», “Kifayətul-əsər», “İsbatul-hudat», “Müntəxəbul-

əsər» və s. hədis kitablarına baxa bilərsiniz.

5-İmam Mühəmməd ibni Əli, ləqəbi: Baqirul-ülum (əleyhis-salam), (57-114

h.q.). “Bəqi»də dəfn olunmuşdur.

6-İmam Cəfər ibni Mühəmməd, ləqəbi: Sadiq (əleyhis-salam), (83-148 h.q.).

“Bəqi»də dəfn olunmuşdur.

7-İmam Musa ibni Cəfər, ləqəbi: Kazim (əleyhis-salam), (128-183 h.q.).

Kazimeyn şəhərində dəfn olunmuşdur.

8-İmam Əli ibni Musa, ləqəbi: Riza (əleyhis-salam), (148-203 h.q.).

Xorasanda dəfn olunmuşdur.

9-İmam Mühəmməd ibni Əli, ləqəbi: Cavad (əleyhis-salam), (195-220 h.q.).

Kazimeyndə dəfn olunmuşdur.

10-İmam Əli ibni Mühəmməd, ləqəbi: Hadi (əleyhis-salam), (212-253 h.q.).

Samirra şəhərində dəfn olunmuşdur.

11-İmam Həsən ibni Əli, ləqəbi: Əskəri (əleyhis-salam), (232-260 h.q.).

Samirra şəhərində dəfn olunmuşdur.

12-İmam Mühəmməd ibni Həsən, ləqəbi: Höccət və Məhdi (əccələllahu

fərəcəhuş-şərif).209

Şiələrin on ikinci imamı indiyədək qeybdədir.Quranın vədəsinə (“Nur»

surəsi,54, “Tövbə» surəsi, 33, “Fəth» surəsi, 28 və “Səff» surəsi, 9), həmçinin bir

çox mötəbər hədislərə əsasən, Allah-taalanın istədiyi vaxt zühur edib, bütün dünya

səviyyəsində İslam hakimiyyətini bərqərar edəcəkdir.210

On iki imamın (ə) hər birinin həyatı tarix kitablarında ətraflı şəkildə

yazılmışdır. Həmçinin, on ikinci imamın (ə.c) indiyədək diri qalıb, Allahın izni ilə

imamət məqamında olması məsələsini növbəti əsaslardadiqqətinizə çatdıracağıq.

96-CI ƏSAS

Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) məhəbbət bəsləmək Quran və sünnətin

təkid etdiyi işlərdən biridir. Quranda buyurulur:

º†vÔ‰t†‰«“†«ÓGt∆Ó‰Ô„ÔÂt†ŸÓ‰ÓÈtÁ †«ÓÃt—

«Î†« ˙”†«‰tÂÓËÓœsÓ:Ó†b È†«‰tvÔ—t»È”†;

“(Ey Peyğəmbər! Ümmətə) de ki, peyğəmbərliyin müqabilində sizdən, Əhli-

beytimə məhəbbətdən başqa bir əcr (mükafat) istəmirəm».211

Ayədəki (vÔ—t»È”) qurba -yaxınlar-sözündən məqsəd o HəzrətinƏhli-beyti

və ən yaxın adamlarıdır. Çünki bu istəyiPeyğəmbərin (s) özü tələb edir. Əhli-

beytə (ə) məhəbbət bəsləmək, böyük məqamlara çatmağa, onlarla birgə olub

əxlaqi səciyyələrini kəsb etməyə, habelə pis və rəzil xüsusiyyətlərdən uzaq

olmağa səbəb olur.

Həzrət Mühəmməddən (s) nəql olunan mötəbər hədislərə əsasən, o Həzrətin

Əhli-beytini (ə) sevmək iman, onlarla düşmənçilik etmək isə küfr və nifaq

(münafiqlik) əlamətidir. Onları sevən şəxs, həqiqətdə Allahı və Peyğəmbəri (s)

sevmiş, onlarla düşmənçilik edənlər isə həqiqətdə Allah və Onun Peyğəmbəri (s)

ilə düşmənçilik etmiş olur.

Ümumiyyətlə, Peyğəmbərin Əhli-beytinə (ə) məhəbbət bəsləmək İslam

dininin zəruri məsələlərindən sayılır və bütün müsəlmanlar da bu əqidədədir. Bu

209 Yəni… Allah taala onun zühurunu tezləşdirsin (müt). 210 Bəzi imamların təvəllüd və vəfatı tarixi ixtilaflı olduğundan, biz onların birini qeyd etdik

Onların əksəriyyəti şəhid olmaqla vəfat etmişdir. Bu haqda tarix kitablarına baxa bilərsiniz. 211 “Şura» surəsi, ayə 27.

əqidə ilə müxalif olanlar yalnız nasibilər firqəsidir. onlar da bu cəhətdən İslam

dinini inkar edənlərdən sayılır.

ON İKİNCİ İMAM

QEYB VƏ ZÜHUR

Bu kitabda on iki imamın (ə) hər biri haqda ətraflı məlumat vermək mümkün

olmadığından, indiyədək diri olub nə vaxtsa Allahın izni ilə zühur edərək bütün

dünyada ədaləti bərqərar edən on ikinci imam Həzrət Məhdi (ə) haqqında bir neçə

mühüm mətləbi qeyd etməyimiz zəruri nəzərə çarpır.

95-Cİ ƏSAS

Yer üzü zülm və fəsadla dolduqdan sonra Peyğəmbərin (s) Əhli-beytindən

bir nəfərin zühur edib bütün dünyada ədalətli hökumət qurması, İslam dininin

əsaslarından biridir. Bütün müsəlmanların bu əqidəyə etiqadlı olması çox aydın

bir məsələdir və bu haqda kifayət qədər hədis mövcuddur. Təhqiqatçıların

hesablamalarına görə, bu haqda 657 rəvayət nəql olunmuşdur. Burada onların

yalnız birini - sünnü alimi Əhməd ibni Hənbəlin “Müsnəd» kitabında nəql etdiyi

hədisi diqqətinizə çatdırırıq:

Həzrət Mühəmməd (s) buyurur:

º†‰ÓËt†‰ÓÂt†ÈÓ»tvÓ†Â ÊÓ†«‰œsÔÊtÈ«“†« ˙”†ÈÓËtÂÏ†Ë«“Õ œÏ†‰Ó◊ÓËsÓ‰Ó†«‹Ô†–

†”‰ „Ó†«‰tÈÓËtÂÓ†ÕÓ tÈ”†ÈÓŒt—ÔÃÓ†—ÓÃÔ‰Ï†Â Êt†ËÔ‰tœ È†bÓÈÓÂt‰Ó√ÔÁ«“

†ŸÓœt‰«Î†ËÓ†v Gt◊«Î†„ÓÂ«“†ÂÔ‰ ∆Ó t†ÿÔ‰tÂ«Î†ËÓ†ÃÓËt—«Î;

“Əgər dünyanın axırına yanız bircə gün qalmış olsa da, Allah-taala o günü

uzadacaq və mənim övladlarımdan olan bir kişi qiyam edərək dünyanı, zülm və

haqsızlıq ilə dolduğu kimi, ədalətlə dolduracaqdır».212

Deməli, dünyanın axırında Peyğəmbərin (s) Əhli-beytindən (ə) bir nəfərin

mütləq zühur etməsi həm şiə,həm də sünnü müsəlmanlarının əsas əqidələrindən

biri sayılır.

96-CI ƏSAS

İslami (həm sünnü, həm də şiə məzhəbində) rəvayətlərdə On ikinci imamın

(ə)qeyd olunan xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Həzrət Mühəmmədin (s) Əhli-beytindən olması (bu barədə 389 rəvayət

vardır);

2-Həzrət Əlinin (ə) övladlarından olması (bu barədə 214 rəvayət vardır);

212 “Müsnədi-əhməd ibni Hənbəl», 1-ci cild, səh. 99 və 3-cü cild, səh. 17-70.

3-Həzrət Fatimeyi Zəhranın (s) övladlarından olması (bu barədə 192 rəvayət

vardır);

4-İmam Hüseynin (ə) nəslindən olan doqquzuncu övlad olması(bu barədə

148 rəvayət vardır);

5-İmam Zeynul-abidinin (ə) övladlarından olması(bu barədə 185 rəvayət

vardır);

6-İmam Həsən Əskərinin (ə) övladı olması (bu barədə 146 rəvayət vardır).;

7-Əhli-beytdən (ə)on ikinci imam olması (bu barədə 136 rəvayət vardır);

8-O Həzrətin (ə) təvəllüdündən xəbər verilməsi (bu barədə 214 rəvayət

vardır).

9-O Həzrətin ömrünün uzun olması (bu barədə 318 rəvayət vardır).

10-O Həzrətin (ə) uzun müddət qeybdə olması(bu barədə 91 rəvayət vardır).

11-O Həzrət zühur etdikdən sonra İslamın bütün dünyaya hakim olması (bu

barədə 27 rəvayət vardır).

12-O Həzrətin yer üzünü ədalətlə doldurması (bu barədə 132 rəvayət vardır).

Bu rəvayətlərə əsasən, dünya islahatçısı olan Həzrət Məhdinin (ə) gəlişi

inkaredilməz məsələlərdən sayılır. Bu haqda heç bir ixtilaf yoxdur. İxtilaflı olan

məsələ yanız bundan ibarətdir ki, görəsən o Həzrət dünyaya gəlmiş və indiyədək

sağdır, yoxsa gələcəkdə doğulacaqdır? Şiələrin və bir dəstə sünnü tədqiqatçısının

əqidəsinə görə o Həzrət hicri-qəməri tarixi ilə 255-ci ildə anadan olmuş və hal-

hazırda (insanlar nəzərindən gizli halda) həyat sürməkdədir. Lakin bəzi sünnü

alimlərinin nəzərinə əsasən, o Həzrət hələ anadan olmamışdır və gələcəkdə

dünyaya qədəm qoyacaqdır. Biz şiələr o Həzrətin doğulub və həyat sürməsinə

əqidə inandığımız üçün, burada həmin məsələ barəsində bəzi mətləbləri qeyd

edəcəyik.

97-Cİ ƏSAS

Qurani-kərimin nəzərinə əsasən, ilahi övliyalar iki növdür: zahiri və gözə

görünən; qaib və gözə görünməyən. Allahın gözə görünməyən övliyaları xalq

arasında olub onlardan xəbərdar olsa da, xalqın nəzərlərindən gizlidirlər.

“Kəhf» surəsində hər iki növdən olan övliyaya işarə olunmuşdur. Onlardan

biri Musa ibni İmran (ə), digəri isə onun dəniz və quru sayəhətindəki müvəqqəti

yoldaşı Həzrət Xızr (ə) idi. Həzrət Musa (ə) ilahi övliya olan Xızrı tanımır. Yalnız

Allahın göstərişi ilə onunla tanış olub elmindən istifadə edir. Qurani-kərimdə

buyurulur:

º†bÓËÓÃÓœ«“†ŸÓ»tœ«Î†Â Êt†Ÿ »«“œ Ê«“†¬ ÓÈtÊ«“ÁÔ†—

ÓÕÂÓ:Î†Â Êt†Ÿ Êtœ Ê«“†ËÓ†ŸÓ‰sÓÂtÊ«“ÁÔ†Â Êt†‰ÓœÔÊsÓ«†Ÿ ‰tÂ«Î;†v«“‰Ó†‰ÓÁÔ†Â

ÔËGÈ”†ÁÓ‰t

†«Ó sÓ» ŸÔ„Ó†ŸÓ‰ÓÈ†«ÓÊt† ÔŸÓ‰ sÂÓÊ È†ÂÓÂsÓ«†ŸÔ‰ sÂt Ó†—Ôgtœ«Î†;

“Musa və onun yoldaşı (dəniz sahilində) Mənim bəndələrimdən biri ilə tanış

oldular. Biz o bəndəmizə Öz rəhmətimizdən vermiş və ona bəzi elmləri

öyrətmişdik. Musa ona dedi: Öz tərəqqi verən biliyindən mənə öyrədəsən deyə,

səninlə yoldaş olmağıma icazə verirsənmi?»213

213 “Kəhf» surəsi, ayə 65-66.

Qurani-kərim daha sonra o qeybdə olan ilahi övlilayanın xeyirxah işlərini

şərh verir. Bu əhvalatlardan xalqın onu tanımaması və eyni halda, onun xalq üçün

faydalı olması başa düşülür.214

On ikinci imam Həzrət Məhdi (ə) də Həzrət Musanın (ə) adı və özü gizli

olan yoldaşı kimi, xalq üçün tanınmamışdır, lakin eyni halda o, bir çox xeyir-

bərəkətlərin mənşəyidir.

O Həzrətin qeybə çəkilməsi, heç də cəmiyyətdən tamamilə ayrılması demək

deyil. Rəvayətlərdə nəql olunduğu kimi, o Həzrət qeybdə olduğu müddət ərzində

gözə görünməyən, amma bulud arxasından işıq və hərarət verən günəş kimidir.215

Bundan əlavə, tarix boyu o Həzrətlə (ə) görüşmək iftixarına nail olan təqvalı

və pərhizkar şəxslər, imam Məhdi (ə) ilə görüşmüş, o Həzrətdən bəhrələnmiş və

başqalarını da o Həzrətin bəhrələndirmişlər.

98-Cİ ƏSAS

İnsanların adətinə əsasən ölkə rəhbəri bəzi işləri şəxsən və birbaşa, bəzi işləri

isə öz nümayəndələrinin vasitəsi ilə həyata keçirir.

Doğrudur ki, müxtəlif amillər o Həzrətin (ə) qeybdə olmasına səbəb

olmuşdur və insanlar birbaşa o Həzrətin bərəkətindən məhrum olmuşlar, lakin

xoşbəxtlikdən o Həzrətin ədalətli və fəqih nümayəndələrindən bəhrələnməkdən

məhrum qalmamışdır. Çünki aliməqam fəqihlər və böyük müctehidlər o Həzrətin

(ə) qeybdə olduğu müddətdə şər”i işlər və İslam cəmiyyətini idarə etməkdə

səlahiyyətli nümayəndələri sayılır.

Əlbəttə o Həzrətin (ə) müqəddəs vücudundan məhrum olmaq, bir sıra amillər

üzündəndir ki, imam Məhdi (ə) onlara əsasən qeybdə olmalıdır.

99-CU ƏSAS

Həzrət imam Məhdinin (ə) qeybə çəkilməsi ilahi sirrlərdən sayılır ki,

insanların bu sirrin həqiqətini başa düşməsi mümkün deyildir. Amma bunu da

qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş ümmətlərin ilahi rəhbərləri də müvəqqəti olaraq

qeybə çəkilmişlər. Onlardan bəzisini qeyd edirik:

1-Həzrət Musa ibni İmran (ə) qırx gün müddətində öz ümmətindən qeybə

çəkilib Turi-Sina dağında qaldı. (“Əraf» surəsi, ayə 142).

2-Həzrət İsa Məsih (ə) Allahın məsləhəti ilə qeybə çəkildi və beləliklə də

düşmənlərin əlindən xilas oldu. (“Nisa» surəsi, ayə 158).

3-Həzrət Yunis (ə) bir müddət öz ümmətindən qeybə çəkildi. (“Saffat»

surəsi, ayə 140).

Ümumiyyətlə, insan bir sıra məntiqi dəlil və həqiqətləri eşidib onların sirrini

həqiqi şəkildə başa düşmədikdə, onu inkar da etməməlidir. Əks halda bu iş İslam

dininin zəruri hökmləri olan bir çox ilahi göstərişlərin də inkar edilməsinə səbəb

ola bilər.

Həzrət Məhdinin (ə) qeybə çəkilməsi də bu hökmdən istisna deyildir. Bir kəs

onun həqiqi sirrini başa düşmədikdə, o Həzrətin varlığını inkar etməyə haqqı

yoxdur.

214 “Kəhf» surəsi, 71-82-ci ayələr. 215 “Kəmalud-din», (Şeyx Səduq), 45-ci bab, 4-cü hədis, səh. 485.

Amma bütün bunlarla belə, o Həzrətin (ə) qeybə çəkilməsinin bəzi

səbəblərini araşdırmaq olar:

Həzrət Məhdi (ə) sonuncu ilahi məsum olub, yer üzündə ədalət və tovhid

bayrağını qaldırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu böyük işin həyata keçməsi, bir

sıra müqəddimədən, o cümlədən, insanların elmi və ağlının tədkamülü və ruhi

cəhətdən hazırlığından asılıdır.

Aydın məsələdir ki, o Həzrət bu müqəddimələr həyata keçməzdən qabaq

zühur etsə, sair ilahi höccətlər kimi, dərhal şəhid olar, beləliklə də ədalət və İslam

bayrağının dünyada bərqərar edilməsi təşəbbüsü həyata keçməyəcəkdir. Bu

mətləbə rəvayətlərdə də işarə olunmuşdur.

İmam Baqir (ə) buyurur: “(On ikinci) imam zühur etməzdən qabaq qeybdə

olacaqdır». Ravi onun səbəbini soruşduqda, imam buyurdu: “(Bu qeybə çəkilmə)

onun şəhid edilməsinin qarşısını almaq üçündür».216

Rəvayətlərdə islam ümmətinin imtahana çəkilməsi məsələsinə də işarə

olunmuşdur. Yəni onlar imam Zamanın (ə) qeybə çəkilməsi ilə, iman və

əqidələrinin möhkəmliyində imtahana çəkiləcəklər.217

100-CÜ ƏSAS

Kəlam elmində məsum imamın ümmət arasında olması Allah-taalanın böyük

lütflərindən biri sayılır. Çünki insanlar onların vasitəsi ilə doğru yola hidayət

olunurlar. Əgər xalq belə bir ilahi rəhbəri lazımınca qəbul edib ona tabe olarsa,

onun varlığının xeyir-bərəkətlərindən tam şəkildə bəhrələnəcəklər. Əks halda isə

bu xeyir-bərəkətdən məhrum olacaqlar. Bu məhrumiyyətə Allah və imam deyil,

əksinə xalqın özü səbəb olur.218

101-Cİ ƏSAS

On ikinci imam Həzrət Məhdi (əccələllahu taala fərəcəhuş-şərif) hicri-

qəməri tarixi ilə 255-ci ildə dünyaya göz açmışdır. Bu hesabla, hal-hazırda (1418.

h.q) o Həzrətin ömründən on bir əsr keçir. Allah-taalanın sonsuz qüdrətini nəzərə

almaqla, bu uzun ömrün təsəvvür edilməsiheç də çətin bir şey deyildir.

Ümumiyyətlə, o Həzrətin uzun ömründə şübhə edənlər Allahın sonsuz

qüdrətindən qafil olan adamlardır.

Keçmiş zamanlarda da uzun ömür sürənlər olmuşdur. Quranın buyurduğuna

əsasən, Həzrət Nuh (ə) doqquz yüz əlli il peyğəmbərlik etmişdir. (“Ənkəbut»

surəsi, ayə 14.)

216 “Kəmalud-din», (Şeyx Səduq), 14-cü bab, 8, 9 və 10-cu hədislər. 217 “Biharul-ənvar», 52-ci cild, səh. 102, 113 və 114, (Babut-təmhis vən-nəhy ənit-təvqit). 218 Mühəqqiq Tusi (r.ə) “Təcridul-etiqad» kitabının imamət bölməsində bu mətləbə işarə

edərək deyir…

“İmamın vücudu və ondan bəhrələnmək ilahi lütf, onun olmaması isə bizim özümüzdəndir».

səh. 362.

Müasir elm uzun ömürlülük məsələsini həll etmək əzmindədir. Alimlər

inanırlar ki, insan uzun ömür sürməyə qadirdir, lakin uzun ömür sürməyin

qarşısında bir neçə maneə vardır.

Görəsən, Qurani-kərimin dediyinə əsasən,219 Yunis peyğəmbəri (ə) qiyamət

gününədək balığın qarnında saxlamağ qüdrəti olan Alla, Öz höccətinə, Öz lütfü və

bərəkətləri ilə uzun ömür verə bilməz? Məlumdur ki, cavab müsbətdir və Allah-

taala bundan qat-qat böyük işlərə qadirdir. Şer:

Cahanı qüdrətlə saxlayan Allah,

Öz höccətinin də diri saxlaya bilər.

102-Cİ ƏSAS

Həzrət İmam Məhdinin (ə) zühur etmə vaxtı heç kəsə məlum deyil. Bu

məsələ qiyamət gününün baş vermə vaxtı kimi, ilahi sirlərdəndir, bunu yalnız

Allah bilir. Buna görə də o Həzrətin (ə) zühur etmə vaxtını bildiyini və ya təyin

etməyə qadir olduğunu iddia edən şəxslərin sözü rədd olunmalıdır. Mötəbər

hədislərdə o Həzrətin zühur vaxtını təyin edənlər, yalançı adlandırılmışdır. Amma

bunu da qeyd etmək lazımdır ki, rəvayətlərdə imam Məhdinin (ə) zühuru üçün

bəzi əlamət və nişanələr zikr olunmuşdur. Onlar da öz növbəsində qəti və qeyri-

qəti (yəni gerçəkləşməsi qəti olan və qəti olmayan) əlamətlərə bölünür. Hər iki

qismdən olan əlamətlər barəsində etiqadi kitablarda ətraflı məlumat verilmişdir.

219 “Saffat» surəsi, 143 və 144-cü ayələr.

SƏKKİZİNCİ FƏSİL

AXİRƏT ALƏMİ (MƏAD)

AXİRƏT ALƏMİ

103-CÜ ƏSAS

İlahi dinlərin hamısı axirətin olmasını qəbul edirlər. İlahi peyğəmbərlər

insanları tovhidə (Allahın yeganəliyinə) çağırmaqla yanaşı, axirət aləmindən də

söz açmış, axirətə iman gətirməyi öz proqramlarının əsası qərar vermişlər. Məhz

buna görə də axirət aləminə (qiyamətə) inanmaq İslam dininin əsaslarından

sayılır. Məad məsələsinin “Əhdeyn» (Tovrat və İncil), xüsusilə İncildə daha çox

zikr olunmasına baxmayaraq, Qurani-kərim bu məsələ barədə onlardan da çox

aydın şəkildə söz açmışdır. Bu müqəddəs kitabın bir çox ayələri məhz axirət

aləminə aiddir. Qurani-kərimdə axirət aləmi “yovmul-qiyamət» (qiyamət günü),

“yovmul-hisab» (hesab günü), “əl-yovmul-axir» (sonuncu gün), “yovmul-bəs»

(dirçəliş günü) və s... adlarla qeyd olunmuşdur.

Qurani-kərimdə axirət aləminəbu qədər təkid olunmasının əsas səbəbi budur

ki, ona etiqad bəsləmədən həqiqi iman və dindarlığa çatmaq olmaz.

104-CÜ ƏSAS

İslam alimləri aixrət aləminin isbat edilməsi üçün müxtəlif dəlillər qeyd

etmişlər. Onlar bu dəlillərdə Quran ayələrindən də ilham almışlar. Bu barədə olan

bəzi Quran dəlillərini diqqətinizə çatdırırıq:

1-Allahın işləri qəti şəkildə haqq olub. Deməli, bəşəriyyətin həyatı əbədi və

hədəfli olmazsa, bu həyat əbəs və puç bir şey olacaqdır. Qurani-kərimdə

buyurulur:

º†«ÓbÓÕÓG »t ÔÂt†«ÓÊsÓÂ«“†ŒÓ‰ÓvtÊ«“„ÔÂt†ŸÓ»ÓÀ«Î†ËÓ†«ÓÊsÓ„ÔÂt†« ‰ÓÈtÊÓ«†‰

«“† Ô—tÃÓŸÔËÊÓ†;

“Belə güman etdiniz ki, əbəs yerə yaradılmısınız və Bizə tərəf

qaytarılmayacaqsınız?»220

2-İlahi ədalət tələb edir ki, Allah-taala əməllərə mükafat və cəza vermək

məqamında yaxşı və pis əməllərin sahibləri ilə eyni rəftar etməsin.

Yaşadığımız bu dünya elə bir şəraitdədir ki, ilahi ədalətin yaxşı və pis

insanlar haqqında lazımi qədər icra olunması qeyri-mümkündür. Bu isə dünya

həyatının özünə məxsus gedişatından irəli gəlir. Bu dünyada yaxşı və pis əməl

sahiblərinin müqəddəratı bir-birinə bağlıdır. Onları bir-birindən ayırmaq isə

mümkün deyildir.

Digər tərəfdən, bəzi yaxşı və əməllərə verilən mükafat və ya pis əməllərə

verilən cəza bu dünya miqyasına sığmır. Məsələn: bəzi şəxslər bir ömür Allaha

220 “Mu”minun» surəsi, ayə 115.

bəndəçilik, cihad və mübarizədən sonra canını əldən verir, bəziləri isə ömrü boyu

saysız-hesabsız günahsız insanların nahaq yerə qanını tökür. Elə buna əsasən, elə

hallarda ilahi ədalətin lazımınca icra olunması üçün ayrı bir aləmə (axirət aləminə)

ehtiyac duyulur. Qurani-kərimdə buyurulur:

º«ÓÂt†ÊÓÃtŸÓ‰Ô†«‰sÓ–

ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†ËÓ†ŸÓÂ ‰ÔË«†«‰gs«“‰ Õ«“ †„Ó«‰tÂÔbtG œ ÈÊÓ†b È†˘Ó—

t÷ †«ÓÂt†ÊÓÃtŸÓ‰Ô†«‰tÂÔ sÓv ÈÊÓ††„Ó«‰tbÔÃs«“—;

“Yoxsa saleh əməl edib iman gətirənləri yer üzündə fəsad törədənlər kimi

qərar verəcəyik və ya pərhizkarları günahkarlar kimi qərar verəcəyikmi?»221


º†« ‰ÓÈtÁ †ÂÓ—

tÃ ŸÔ„ÔÂt†ËÓŸtœÓ†«‹ †ÕÓvt«Î†« ÊsÓÁÔ†ÈÔ»tœ ¡Ô†«‰tŒÓ‰tvÓ†ÀÔÂsÓ†ÈÔŸ ÈœÔÁÔ†‰

ÈÓÃtG ÈÓ††«‰sÓ– ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†ËÓ†ŸÓÂ ‰ÔË«††«‰g«“‰ Õ«“

» «‰tv Gt◊ †ËÓ†«‰sÓ– ÈÊÓ†„ÓbÓ—ÔË«†‰ÓÁÔÂt†gÓ—«»Ï†Â Êt†ÕÓÂ ÈÂn†ËÓ†ŸÓ–

«“»Ï†«Ó‰ ÈÂÏ†» Â«“†„«“ÊÔË«†ÈÓ„tbÔ—ÔËÊÓ†;

“Sizin qayıdışınız yalnız Allaha tərəfdir və Allahın vədəsi haqdır. Allah

insanları yaradır, (onu öldükdən) sonra bir daha dirildir ki, iman gətirib saleh əməl

edənlərə və ədlətli olanlara mükafat versin. Kafirlər üçün isə, kafir olduqları üçün

cəhənnəmin qaynar suyundan şərab və dərdli əzab vardır».222

3-İnsanın xilqəti bir damcı sudan (nütfədən) başlayaraq, tədriclə böyüyüb

kamala yetişir və elə bir mərhələyə çatır ki, onun bədəninə ruh verilir. Qurani-

kərim bu mərhələdən sonra Allahı “Əhsənul-xaliqin» (yaradanların ən yaxşısı)

adlandırır. İnsanın əcəli yetişdikdə bu dünyadan ayrı bir aləmə köçür ki, bu da

onun təkamülüdür. Qurani-kərim bu mərhələlərə belə işarə edir:

ºÀÔÂsÓ†«ÓÊtg√”tÊ«“ÁÔ†ŒÓ‰tv«Î†¬ŒÓ—Ó†bÓ Ó»«“—

Ó„Ó†«‹†«ÓÕtGÓÊÔ†«‰tŒ«“‰ v ÈÊÓ†ÀÔÂsÓ†« ÊsÓ„ÔÂt†»ÓŸtœÓ†–

‰ „Ó†‰ÓÂÓÍs ÔËÊÓ†ÀÔÂsÓ†≈ Ês„ÓÔÂt†ÈÓËtÂÓ†

«‰tv È«“ÂÓ: † Ô»tŸÓÀÔËÊÓ†;

“Sonra ona ayrı bir həyat (xilqət) bəxş etdik. Yaradanların ən yaxşısı olan

Allah təzimə (və sitayişə) məxsusdur. Bundan sonra siz öləcək və daha sonra isə

qiyamət günündə diriləcəksiniz».223

Ayədən başa düşülür ki, insanın bir damcı nütfədən yaradılması ilə qiyamət

günü yenidən dirilməsi arasında müəyyən bağlılıq vardır.

105-Cİ ƏSAS

Quran nazil olan zaman, axirət aləmini inkar edənlər bu haqda bir sıra

şübhələr yaradırdılar. Qurani-kərim də bu şübhələri aradan qaldırmaqla yanaşı,

axirət aləminin olacağı haqda dəlilləri bəyan edirdi. Onlardan bəzisini diqqətinizə

çatdırırıq:

1-Bəzən Allah-taalanın sonsuz qüdrətinə istinad edərək buyurulur:

º†« ‰ÈÓ†«‹ †ÂÓ—tÃ ŸÔ„ÔÂt†ËÓ†ÁÔËÓ†ŸÓ‰È”†„Ô‰ s†gÓÈ¡n†vÓœ È—Ï;

221 “Sad» surəsi, ayə 28. 222 “Yunis» surəsi, ayə 4. 223 “Mu”minun» surəsi, ayə 14-16.

“Sizin qayıdışınız yalnız Allaha tərəfdir və O, hər bir şeyə qadirdir.»224

2-Bəzi vaxtlar xatırladılır ki, sizi ilk dəfə (yoxdan) xəlq edən Allah, bir daha

yaratmağa əsla aciz deyildir. Məsələn: Axirət aləmini inkar edənlərdən belə nəql

edir:

ºbÓGÓÍÓvÔË‰ÔËÊÓ†ÂÓÊt†ÍÔŸ ÍœÔÊ«“;

“Deyirlər ki, kim bir daha bizi yeni həyata qaytaracaq?»

Allah-taala onların cavabında buyurur:

º†vÔ‰ †«‰sÓ– È†bÓ◊Ó—Ó„ÔÂt†«ÓËsÓ‰Ó†ÂÓ—sÓ:n†;

“De ki, sizi ilk dəfə yaradan Allah (sizi bir daha yeni həyata

qaytaracaqdır).»225

3-Bəzi ayələrdə insanların dirilməsini, təbiətin qış yuxusundan sonra bahar

fəslində oyanmasına oxşadaraq buyurur: “Solmuş yerə su göndərir, onu hərəkətə

gətirir və ondan gözəl otlar (və bitkilər) baş qaldırır.» Təbiətin daim təkrar olan bu

xasiyyətinə işarə etdikdən sonra məaddan söz açaraq buyurur:

º†ËÓ†«ÓÊsÓÁÔ†ÈÔÕtÍÈ †«‰tÂÓËt Í”;

“Və o Allah (ölünü də belə diriltməyə) qadirdir».226

“Qaf» surəsinin 9-11-ci ayələrində də bu məsələ qeyd olunmuşdur.

4-Bəzi inadkarlar axirət aləmini inkar edərək belə deyirdilər: “İnsan

öldükdən, bədəni torpaqlar altında çürüyüb dağıldıqdan sonra neçə bir daha

əvvəlki şəklinə düşüb (çürümüş hissələri tapılacaq) diriləcəkdir?»

Allah-taala bu sualın cavabında əvvəlcə buyurur:

º†»Ó‰È”†ËÓ†ÁÔËÓ†«‰tŒÓ‰s«“vÔ†«‰tŸÓ‰ ÈÂÔ†;

“Bəli O, (bu işə qadirdir, çünki) hər işi bilən xaliqdir».

Başqa bir ayədə isə belə buyurur:

º†vÓœt†ŸÓ‰ ÂtÊÓ«†Â«“† ÓÊtvÔgÔ†«˘Ó—

t÷Ô†Â ÊtÁÔÂt†ËÓ†Ÿ ÊtœÓÊÓ«†„ «“»Ï†ÕÓb ÈÿÏ†;

“Biz yerin azaltdığı şeylərdən agahlıq və bizim yanımızda hər bir şey

yazılmış və qeyd olunmuş kitab vardır».227

5-Bəzi vaxtlar belə təsəvvür edilir ki, insan, öləndən sonra çürüyüb torpağa

çevrilən yalnız bədən üzvlərindən ibarət olan bir varlıqdır. Buna görə də deyirlər

ki, dirildikdən sonra necə bilmək olar ki, bu insan, elə əvvəlki insandır? Başqa

sözlə, bu iki bədəni qoruyub saxlayan nədir? Qurani-kərim kafirlərin dedikləri bu

sözü belə nəql edir ki:

º†¡Ó†« –«“†÷Ó‰Ó‰tÊÓ«†b È†«˘Ó—t÷ †¡Ó†« ÊsÓ«†‰Ób È†ŒÓ‰tvn†ÃÓœ ÈœÎ†;

“Yerin altında itib-batdıqdan sonra, necə bir daha təzədən yaradılacağıq?»

Allah-taala onların cavabında buyurur:

º†vÔ‰t†ÈÓ ÓËÓbsÓ«„ÔÂt†ÂÓ‰Ó„Ô†«‰tÂÓËt †«‰sÓ–

È†ËÔ„ s‰Ó†» „ÔÂt†ÀÔÂsÓ†« ‰ÈÓ†—Ó» s„ÔÂt† Ô—ÃÓŸÔËÊÓ†;

“Ey Peyğəmbər! Onlara) de ki, sizin üçün təyin olunmuş ölüm mələyi

ruhunuzu alacaq və daha sonra Allaha tərəf qaytarılacaqsınız.»228

224 “Hud» surəsi, ayə 4. 225 “İsra» surəsi, ayə 50. 226 “Həcc» surəsi, ayə 5 və 6 227 “Qaf» surəsi, ayə 4.

Bu ayədəki “ ÓËÓbtÈ”» (təvəffa) kəlməsi almaq mənasını daşıyır. Bu

kəlmədən başa düşülür ki, insanın yerdə qalıb torpaqlar altında dəfn olunan

bədənindən başqa, ölüm mələkləri vasitəsi ilə alınan -ruh adlı ayrı bir həqiqəti də

vardır.

Deməli, ayənin verilən suala cavabı budur ki, torpaqlar altında çürüyüb

aradan gedən birinci insanla bir daha dirilən ikinci insanın arasında olan bağlılıq

onun ruhudur ki, ölüm mələyinin vasitəsi ilə alınır. Bu da onun ilk dəfə olduğu

kimi yaranışına səbəb olur.

Bu kimi ayələrdən məlum olur ki, qiyamətdə olan insan, dünyada olan

insanın özüdür və Allah-taalanın verdiyi mükafat və ya cəza yalnız bunlara layiq

olan insanlara çatacaqdır. Ayrı bir ayədə bu bağlılıq barədə buyurur:

º†vÔ‰t†ÈÔÕtÈ ÈÁÓ«†«‰sÓ– È†«ÓÊtg√”ÓÁÓ«†«ÓËsÓ‰Ó†ÂÓ—

sÓ:n†ËÓ†ÁÔËÓ†» „Ô‰ s†ŒÓ‰tvn†ŸÓ‰ ÈÂÏ†;

“(Ey Peyğəmbər! Onlara) de ki, (insanı) ilk dəfə xəlq edən Allah onu

(çürümüş sümükləri) bir daha dirildəcək və O, hər bir şeyi yaratmağa agahdır.»229

106-CI ƏSAS

İstər Quran ayələri, istərsə də hədislər insanların axirət aləminə qayıdışının

həm cismani, həm də ruhani olmasını təsdiq edir. Cismani qayıdış dedikdə, axirət

aləmində insanın, ilahi nemətləri və cəzaları məhz bədəni ilə duyması nəzərdə

tutulur ki, bu nemətlər və ya əzablar insan bədəni (hiss orqanları) olmadan heç

vaxt hiss edilə bilməz.

Axirət aləminin ruhani olması dedikdə isə məqsəd budur ki, ilahi nemətləri

və ya əzabları dərk etmək üçün hiss üzvlərindən əlavə, ruhu da olacaqdır ki,

behişti dərk etmək, qəm-qüssə, həsrət və s. xüsusiyyətləri axirət aləminin ruhani

olmasına misal göstərmək olar.

Allah-taala hiss olunan nemətləri saydıqdan sonra buyurur:

º†;;;†— ÷tË«“ÊÏ†Â ÊÓ†«‹ †«Ó„t»Ó—Ô†–

†”‰ „Ó†ÁÔËÓ†«‰tbÓËtGÔ†«‰tŸÓÿ ÈÂÔ†;

“Allah tərəfindən olan ilahi rizayət məqamı daha böyükdür və o da həqiqətən

ən böyük səadətdir.»230

Həsrət və qəm-qüssə barəsində isə belə buyurur:

º†ËÓ†√ÓÊt– —tÁÔÂt†ÈÓËtÂÓ†«‰tÕÓGt—Ó: †« –t†vÔ÷ ÈÓ†«˘ÓÂt—

Ô†ËÓ†ÁÔÂt†b È†⁄Óbt‰Ó:n†ËÓ†ÁÔÂt†‰«“†ÈÔƒtÂ ÊÔËÊÓ†;

“(Ey Peyğəmbər!) Onları həsrət günündən qorxut ki, o gün onların əzabı qəti

olacaqdır. Bir halda ki, onlar dünyada qəflətdə olub iman gətirmirlər.»231

107-Cİ ƏSAS

Ölüm həyat sonu deyil, əksinə bir yerdən başqa bir yerə köçməkdən

ibarətdir. Bu başqa yerdə əbədi olan axirət aləmidir. Həmçinin dünya həyatı ilə

axirət aləmi arasında “Bərzəx» adlı bir aləm də vardır. İnsanlar öldükdən sonra

228 “Səcdə» surəsi, ayə 11. 229 “Yasin» sursəi, ayə 79. 230 “Tövbə» surəsi, ayə 72. 231 “Məryəm» surəsi, ayə 39.

müəyyən müddətə qədər orada qalacaqdır. Bərzəx aləminin həqiqəti və mahiyyəti

bizim üçün məlum deyil. Bu haqda olan məlumatımız yalnız Quran və

rəvayətlərin bəyan etdiyi qədərdir. Bu haqda bəzi ayələrə diqqət yetirə bilərsiniz:

1-Bir müşrik şəxsin əcəli çatdıqda deyir: “İlahi! Tərk etdiyim vəzifələri

yerinə yetirim deyə, məni bir daha dünyaya qaytar!» Ona xitab olunar: “Heç vaxt!

Bu dil əzbərindən başqa bir şey deyildir.» Sonra buyurur:

º†ËÓ†Â Êt†ËÓ—«“∆ Á Ât†»Ó—tGÓŒÏ†« ‰ÈÓ†ÈÓËtÂ †ÈÔ»tŸÓÀÔËÊÓ†;

“Onların (dünya həyatı ilə axirət) arasında “Bərzəx» (aləmi) vardır ki, (bu

bərzəx aləmi) qiyamət gününədək davam edəcəkdir».232

Bu ayədən başa düşülür ki, insanlar ölümdən sonra da həqiqi varlığa

malikdir, lakin onların qarşısında, dünya həyatına qayıtmağa mane olan Bərzəx

adlı bir aləm vardır.

2-Qurani-kərimdə şəhidlər barəsində buyurulur:

º†ËÓ†‰«“† ÓvÔË‰ÔË«†‰ ÂÓÊt†ÈÔvt Ó‰Ô†b È†GÓ» È‰ †«‹ †«ÓÂtË«“ Ï†»Ó‰t†«ÓÕtÈ«“¡Ï

††ËÓ††‰Ó„ Êt†‰«“† ÓgtŸÔ—ÔËÊÓ†;

“Allah yolunda öldürülənlər ölü deməyin; əksinə, onlar diridir, lakin siz (bu

həqiqəti) dərk etmirsiniz.»233

Digər bir ayədə Allah yolunda şəhid olanların yaşayışından söz açılır və

buyurulur:

º†bÓ— Õ ÈÊÓ†» ÂÓ«†¬ ¬ÁÔÂÔ†«‹Ô†Â Êt†bÓ÷t‰ Á †ËÓ†ÈÓGt Ó»tg —ÔËÊÓ†» «‰sÓ–

ÈÊÓ†‰ÓÂt†ÈÓ‰tÕÓvÔË«†» Á Ât†Â Êt†ŒÓ‰tb Á Ât†«Ó˙Ó†

ŒÓËtbÏ†ŸÓ‰ÓÈtÁ Ât†ËÓ†‰«“†ÁÔÂt†ÈÓÕtGÓÊÔËÊÓ†;

“Onlar Allahın Öz kərəm və lütfündən onlara verilmiş (nemətlərdən) sevinir

və onların ardınca olub (hələlik onlara) çatmayanlara müjdə verirlər ki, onlar üçün

heç bir qorxu yoxdur və qəmli deyillər.»234

(Məqsəd axirət aləminin əzabından amanda qalmaq və dünya əməlləri

barəsində qorxu və qəm-qüssənin olmamasıdır).

3-Quran günahkarları (xüsussilə Ali-Fir”on günahkarlarının) ağır

vəziyyətindən xəbər verərək onların qiyamət gününədək hər sübh və axşam oda

verilməsindən və şiddətli əzab olunmasından söhbət açıb buyurur:

º†«Ó‰Ês«“—Ô†ÈÔŸt—

÷ÔËÊÓ†ŸÓ‰ÓÈtÁÓ«†⁄ÔœÔËt«Î†ËÓ†ŸÓg Èt«Î†ËÓ†ÈÓËtÂÓ† ÓvÔËÂÔ†«‰Gs«“ŸÓ:Ô†«ÓœtŒ ‰

ÔË«†¬‰Ó†b —tŸÓËtÊÓ†«ÓgÓœsÓ†«‰tŸÓ–«“» †;

“Onlar (Bərzəx aləmində) sübh və şam vaxtı cəhənnəmin oduna verilir və

qiyamət günü olduqda “Fironçuları cəhənnəm ən çətin əzabına daxil edin!» (deyə

xitab olunacaq).»235

232 “Mu”minin» surəsi, ayə 100. 233 “Bəqərə» surəsi, ayə 154. 234 “Ali-İmran» surəsi, ayə 170. 235 “Ğafir» surəsi, ayə 46.

108-Cİ ƏSAS

Bərzəx həyatının ilk mərhələsi ruhun bədəndən ayrılması ilə başlanır. İnsan

torpağa tapşırıldıqda (çoxlu hədislərdə deyildiyi kimi) mələklər ondan tovhid

(Allahın birliyi), nübüvvət (peyğəmbərlik) və bir sıra etiqadi və əməli hökmlər

barədə sual edəcəkdir. Məlum məsələdir ki, mömin bir şəxsin bu suallara cavab

verməsi, kafirin cavabından tam fərqlənəcək. Qəbir və bərzəx mömin şəxs üçün

rəhmət, kafir və münafiqlər üçünsə ilahi əzab məkanı olacaqdır. Mələklərin

qəbirdə insandan sorğu-sual etməsi, həmçinin oranın möminlər üçün rəhmət,

kafirlər üçün isə əzab yeri olması, bizim dinin zəruri əqidələrindən sayılır. Qəbir

evi qiyamətədək davam edən bərzəx aləminin ilkin mərhələsidir. Şiə alimləri qeyd

olunan mətləbləri öz kitablarında yazmışlar.

Şeyx Səduq (r. ə) “Əl-etiqadat» kitabında deyir:

“Bizim qəbirdə olunacaq sorqu-sual haqqındakı əqidəmiz budur ki, bu sorğu-

sual haqdır, bu suallara düzgün cavab verən şəxs Allahın rəhmətinə, ona düzgün

cavab verməyənlər isə ilahi əzaba düçar olacaqlar.»236

Şeyx Müfid (r. ə) “Təshihul-etiqad» kitabında yazır:

“Qəbir əhlindən dinləri haqda sorğu-sual olunması barədə Həzrət

Peyğəmbərdən (s) mötəbər rəvayətlər nəql olunmuşdur. Onların bəzisində

insanlardan sorğu-sual aparan iki mələyin adı “Nakir» və “Nəkir» adlanmışdır».

Daha sonra belə deyir: “Qəbirdə sual edilməsi, ölülərin orada dirilməsinə və

qiyamət gününədək yaşamağına dəlildir.»237

Həmçinin Xacə Nəsiruddin Tusi (r. ə) “Təcridul-etiqad» kitabında belə yazır:

“Qəbir əzabı əqlin hökm etdiyi və mötəbər rəvayətlərin dəlalət etdiyinə

əsasən, gerçəkləşəcəkdir.»238

Sair islam məzhəblərinin etiqad kitablarına nəzər saldıqda, bu əqidənin onlar

tərəfindən də qəbul edilməsinin şahidi oluruq. Lakin Zirar ibni Əmrin qəbir

əzabının inkar etməsi deyilmişdir.239

109-CÜ ƏSAS

Keçən söhbətlərdən aydın oldu ki, mədın həqiqəti Allahın izni və məşiyyəti

ilə ruhun bədəndən ayrıldıqdan sonra bir daha ona qaytarılmasından, axirət

aləmində insanın dünyada etdiyi yaxşı əməllərin savabını və ya pis əməllərin

cəzasını görməsindən ibarətdir. Hindu dini kimi bəzi dinlər ilahi dinlərdə gəlmiş

məadı inkar edirlər. Onlar əməllərə savab və ya cəza verilməsini qəbul edirlər,

lakin onu “tənasüx» yolu ilə izah edirlər. Onların iddiasına əsasən, bir şəxs ölərkən

onun ruhu ana bətnində olan başqa bir körpəyə qovuşub, müxtəlif mərhələlərdən

236 “əl-etiqadat», 17-ci bab, səh. 37. 237 “Təshihul-etiqad», səh. 45-46. 238 “Kəşful-murad», 6-cı məqsəd, 14-cü məsələ. 239 Bu haqda əhməd ibni Hənbəlin “əs-sünnət», əbulhəsən əş”ərinin “əl-ibanə» və Qazi

əbdülcəbbar Mötəzilinin “Şərhi üsuli xəmsə» kitablarına baxa bilərsiniz.

sonra bir daha bu dünyaya qayıdır, körpəlik, yeniyetməlik və qocalıq dövranlarını

keçirlər. Lakin bu əqidəyə əsasən, keçmişdə yaxşı əməl edənlər sonradan

acınacaqlı və əvvəldə pis olanlar isə gözəl həyat sürəcəklər.

Tarix boyu müəyyən qədər tərəfdarı olmuş “tənasüx» əqidəsi hindu dininin

əsaslarından biri sayılır. Qeyd etmək lazımdır ki, insanların hamısı, həmişəlik

olaraq tənasüx yolu ilə getsələr, artıq məad üçün heç bir yol qalmayacaqdır.

Halbuki, bir çox əqli və nəqli dəlillər (ayə və rəvayətlər) məadın hökmən baş

verməsini zəruri olmasını tələb edir. Həqiqətdə tənasüx əqidəsinin tərəfdarları

məadı düzgün şəkildə dərk edə bilmədiklərindən onu tənasüxlə qarışdırmışlar.

İslam dinində tənasüxə inanmaq, küfr sayılır. Bizim etiqadi kitablarda onun batil

və əsassız olub islam əqidələri ilə uyğun gəlməməsi ətraflı şəkildə bəyan

edilmişdir. Burada onun xülasəsini diqqətinizə çatdırırıq: 1-İnsan nəfsi (ruh) ölməklə kamalın bir hissəsinə nail olur. Buna görə də

onun ikinci dəfə ana bətnində olan körpəyə qovuşması, bədən ilə nəfs (ruh)

arasında bağlılığın lüzumuna əsasən, nəfsin kamal mərhələsindən tənəzzülə

uğrayıb çatışmamazlıq mərhələsinə düşməsi ilə nəticələnir. Bu da bir şeyin

feliyyətdən qüvvəyə qayıtması və kainata hakim olan “varlıqların qüvvədən

feliyyətə doğru təkamülü” qanununun əksinədir. Diqqət yetirmək lazımdır ki, insan

ruhu qiyamətdə kamil bədənə qovuşacaq. Buna görə də bu, nəfsin ana bətnində

olan körpəyə qovuşması ilə açıq-aydın təzadlı bir məsələdir.

2-Nəfsin bədəndən ayrılmasından sonra ayrı bir bədənə qovuşmasını qəbul

etsək, labüd olaraq bir bədəndə bir neçə nəfsin varlığı və nəticədə bir insanda iki

şəxsiyyətin olmasını qəbul etməliyik. Bu isə bircə şəxsiyyətə malik olan insanın

fitri dərki ilə ziddir.240

3-Tənasüx əqidəsinin kainata hakim olan təkamül qanunu ilə zidd olmasından

əlavə, zalımlar və öz mənfəətini güdənlər üçün də bir bəhanə ola bilər. Belə ki,

onlar öz izzət və rifahlarını əvvəldə yaşamış insanların paklığı və təmizliyi ilə,

məzlum və məhrumların bədbəxtliyini isə onlardan əvvəldə yaşayanların çirkin

əməlləri və zülmlkarlıqları ilə izah edib öz çirkin işlərini davam etdirəcəklər.241

110-CÜ ƏSAS

Tənasüx barədə sözümüzün sonunda iki suala cavab verilməsi zəruri nəzərə

çapır:

1-Cİ SUAL:

Qurani-kərimin dediyinə əsasən keçmiş millətlər arasında bəzən məsx (zati

dəyişkənlik) baş vermiş və bunun nəticəsində bəzi insanlar donuz və meymun

şəklinə düşmüşlər. Belə ki, buyurulur:

º†ËÓ†ÃÓŸÓ‰Ó†Â ÊtÁÔÂÔ†«‰tv —ÓœÓ:Ó†ËÓ†«‰tŒÓÊ«“G È—Ó;;;;

“(Allahın hökmü ilə müxalifət etdikləri üçün) onlardan bəzisini meymun və

donuza çevirdi...»242

240 “Kəşful-murad», 2-ci məqsəd, 4-cü fəsil, 8-ci məsələ, “əsfar», (Sədrul-Mutəəllihin), 9-cu

cild, səh. 10. 241 “Maidə» surəsi, ayə 60 242 “əraf» surəsinin 166-cı ayəsinə də baxa bilərsiniz.

Əgər tənasüx batil və əsassız bir şeydirsə, bu zati çevriliş (məsx) hansı yolla

həyata keçmişdir?

CAVAB:

Məsxin “tənasüx»-lə əsaslı fərqi vardır. Çünki tənasüx əqidəsinə görə ruh öz

bədənindən ayrıldıqdan sonra, ayrı bir insanın bədəninə qovuşur. Lakin məsxdə

heç vaxt ruh bədəndən ayrılmır və günahkar insan özünü meymun və donuz

şəklində görüb narahat olsun deyə, onun zahiri görünüşü dəyişilir. Başqa sözlə

desək, günahkar şəxs heç vaxt insaniyyət məqamından heyvanlıq məqamına

qayıtmaz, əks halda, məsx olunmuş insanlar öz cəzalarını dərk edə bilməzlər.

Halbuki, Qurani-kərim bəzi insanları, günah səbəbilə məsx oldudan söz açaraq

buyurur:

º†bÓÃÓŸÓ‰tÊ«“ÁÓ«†ÊÓ„«“‰«Î†»ÓÈtÊÓ†ÈÓœÓÈtÁÓ«†ËÓ†Â«“†ŒÓ‰tbÓÁÓ«†ËÓ†ÂÓËt

Ÿ ÿÓ:Î†‰Ó‰tÂÔ sÓv ÈÊÓ†;

“Beləliklə bu işi (məsx məsələsini) günahkarlar və onlardan qabaqkılar üçün

cəza, pərhizkarlar üçün nəsihət qərar verdik.»243

Təftazani bu barədə deyir:

“Tənasüxün həqiqəti budur ki, insanların nəfsi (ruhu) bu dünyada öz

bədənlərindən ayrıldıqdan sonra başqa bədənlərə qovuşur. Məsx halında bədənin

zahiri dəyişidiyi kimi, tənasüxdə bədənin zahiri görünüşü dəyişmir.»244

Əllamə Təbatəbai (r.ə) də belə deyir:

“Məsx olunmuş insanlar, öz insani ruhları olduğu kimi qalmaqla, zahirdə

ayrı şəkillərə düşmüş insanlardır. Lakin heç vaxt onların nəfsi (ruhu) məsx olub

meymun nəfsinə çevrilməz.»245

2-Cİ SUAL:

Bəzi yazıçılar “rəc”ət» əqidəsinin tənasüxdən təsirlənərək yarandığını iddia

etmişlər.246 Rəc”ətə inanmaq tənasüxün qəbul edilməsi mənasını yetirirmi?

CAVAB:

Münasib yerlərdə izah edəcəyimiz kimi, şiə alimlərinin əksərinin əqidəsinə

görə, “rəc”ət» dünyanın sonunda bəzi imanlı və həmçinin küfr əhlindən olan

insanların qayıdışı olub, Həzrət İsa Məsihin (ə) vasitəsi ilə ölülərin dirilməsi247 və

ya Üzeyrin (ə) yüz ildən sonra dirilməsi248 kimidir. Buna əsasən “rəc”ət»

əqidəsinin tənasüxlə heç bir rabitəsi yoxdur və bu haqda “rəc”ət» fəslində daha

ətraflı məlumat veriləcəkdir.

111-Cİ ƏSAS

Din alimlərimiz Qurani-kərimdən ilham alaraq, “Əşratüs-saət» (Qiyamətin

əlamətləri) mövzusunda söz açmışlar. Qiyamət gününün əlamətləri iki qismə

bölünür:

243 “Bəqərə» surəsi, ayə 66. 244 “Şərhi məqasid», (Təftazani), 3-cü cild, səh. 337. 245 “əl-mizan», (Təbatəbai), 1-ci cild, səh. 209. 246 “Fəcrul-islam», (əhməd əmin Misri), səh. 377. 247 “Ali-İmran» surəsi, ayə 49. 248 “Bəqərə» surəsi, ayə 259.

Birincisi: Qiyamət günü başlanmamış və varlıq aləmi dağılmamışdan qabaq

baş verəcək hadisələrdən ibarətdir ki, o vaxt yer üzərindəki insanlar hələ də həyat

sürəcəklər. “Əşratüs-saət» kəlməsi çox vaxt bu cür hadisələr üçün işlədilir.

İkincisi: Varlıq aləminin (kainatın) dağılacağına səbəb olan hadisələr. Bu

hadisələrə “Təkvir», “İnfitar», “İnşiqaq» və “Zəlzələ» surələrində işarə

olunmuşdur. Birinci əlamətlər aşağıdakılardan ibarətdir.

1-Həzrət Mühəmməd (s)-in peyğəmbərliyi. (“Mühəmməd» surəsi, ayə 18).

2-Yəcuc və Məcuc bəndinin sınması, (“Kəhf» surəsi, ayə 98-99).

3-Göy üzünün qəliz tüstü ilə tutulması, (“Duxan» surəsi, ayə 10-16).

4-Həzrət İsanın (ə) yer üzünə qayıtması (“Zuxruf» surəsi, ayə 57-61).

5-Yerin altından bir canlının xaric olması. (“Nəml» surəsi, ayə 82).

Bu əlamətlər haqda ətraflı izahlar üçün təfsir və hədis kitablarına baxmaq

lazımdır.

Qurani-kərim ikinci qismin əlamətləri haqqında da ətraflı söz açmış,

vəziyyətin tam dəyişməsindən, günəşin, ayın, dənizlərin, dağların, yerin və

göylərin dağılacağından xəbər vermişdir. Ümumiyyətlə Qurani-kərim hazırkı

kainatın dağılıb onun yerinə ayrı bir kainatın yaranacağından xəbər verir. Bu da

Allah-taalanın sonsuz qüdrətindən irəli gəlir. Qurani-kərimdə buyurulur:

º†ÈÓËtÂÓ† Ô»ÓœsÓ‰Ô†«‰«Ó—t÷Ô†⁄ÓÈt—Ó†«˘Ó—t÷ †ËÓ†«‰GsÓÂÓË«“ Ô†ËÓ†»Ó—

ÓGÔË«†‰ ‰tÁ †«‰tË«“Õ œ †«‰tvÓÁs«“— ;

“O gün yer və göylər dəyişiləcək və insanlar yeganə və qüdrətli Allah

qarşısında hazır olacaqlar.»249

112-Cİ ƏSAS

Qurani-kərim “surun» iki dəfə çalınmasıdan xəbər verib buyurur:

1-İlk dəfə sur çalınmaqla (Allahın istədiyi şəxslərdən başqa) yerdə və

göylərdə olan bütün canlılar öləcək.

2-İkinci dəfə isə surun səsi ilə bütün ölülər dirilərək Allah qarşısında hazır

olacaqdır.250 Belə ki, buyurulur:

“Sur çalınacaq və Allahın istədiyi şəxslərdən başqa, göylərdə və yerdə olanlar

öləcək, sonra bir daha sur çalınmaqla, insanlar birdən-birə (qəbirdən) ayılıb məhşər

səhnəsində öz (müqəddəratlarına) baxacaqlar.»251

Qurani-kərim insanların qiyamət günü (ikinci sur vasitəsi ilə) dirilmələrini

belə vəsf edir:

º†ÈÓŒt—ÔÃÔËÊÓ†Â ÊÓ†«˘ÓÃtœ«“À †„Ó√ÓÊsÓÁÔÂt†ÃÓ—

«“œÏ†ÂÔÊt Óg —Ï;

“(O gün ölülər) həşəratlar kimi öz qəbirlərindən xaric olacaqlar.»252

249 “İbrahim» surəsi, ayə 48. 250 Qeyd etmək lazımdır ki, “Yasin» surəsinin 53-cü ayəsində gəlmiş “bircə sur”, bu surəsnin

51-ci ayəsində gəlmiş sur çalınmasını izah edir və ayənin mənası budur ki, ikinci dəfə çalınacaq

şey\ur yalnız bir dəfə olacaq və ondan sonra bütün insanlar Allah qarşısında hazır olacaqdır. 251 “Zumər” surəsi, ayə 68. 252 “Qəmər» surəsi, ayə 7.

113-CÜ ƏSAS

İnsanlar dirildikdən sonra məhşərə daxil olub və hələ behişt və ya cəhənnəmə

getməzdən əvvəl bir neçə iş həyata keçməlidir. Quranda və hədislərdə bu işlər və

hadisələrdən söz açılmışdır:

1-Müəyyən yolla bütün insanların əməlləri hesablanacaqdır. Onlardan biri də

hər insanın əməl kitabının (nameyi-əmalının) özünə verilməsidir. (“İsra» surəsi,

ayə 13-14).

2-İnsanın dünyada əncam verdiyi böyük və kiçik əməllərin hamısının əməl

kitabında yazılmasından əlavə, bir sıra xarici və daxili şahidlər də insanın dünyada

etdiyi əməllərə şəhadət verəcəkdir. Xarici şahidlər aşağıdakılardan ibarətdir:

-Allah-taala, (“Ali-İmran» surəsi, ayə 98).

-Hər ümmətin peyğəmbəri, (“Nəhl» surəsi, ayə 89).

-İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd (səlləllahu əleyhi və alihi və sələm),

(“Nisa» surəsi, ayə 41).

-İslam ümmətindən seçilmiş böyük şəxslər, (“Bəqərə» surəsi, ayə 143).

-Allahın mələkləri, (“Qaf» surəsi, ayə 18).

-Yer, (“Zilzal» surəsi, ayə 4-5).

Daxili şahidlər isə bunlardır:

-İnsanın bədən üzvləri, (“Nur» surəsi, ayə 124 və “Fussilət» surəsi, ayə 20-

21).

-İnsanın təcəssüm edən öz əməlləri, (“Tövbə» surəsi, ayə 34-35).

3-İnsanların əməllərini hesablamaq üçün qeyd olunanlardan əlavə, Allahın

ədalət tərəzisi qurulacaq və hər kəs özünün layiq olduğu məqama çatacaqdır. Belə

ki, buyurulur:

º†Ë †ÊÓ÷ÓŸÔ†«‰tÂÓË«“G ÈÊÓ†«‰tv Gt◊Ó†‰ ÈÓËtÂ †«‰tv È«“ÂÓ: †bÓ‰«“† Ôÿt‰ÓÂÔ†ÊÓbtGÏ†gÓ

Èt∆«Î†ËÓ†« Êt†„«“ÊÓ†Â Àtv«“‰Ó†ŒÓ»sÓ:n†Â Êt††ŒÓ—tœÓ‰n†¬ ÓÈÊÓ«

†» ÁÓ«†ËÓ†„ÓbÈ”†» ÊÓ«††Õ«“G » ÈÊÓ†;

“Qiyamət günü ədalət tərəzilərini qurarıq və heç bir kəsə zülm olunmaz.

Xardal dənəsi kimi (azacıq) əməli belə hesablayacağıq və Bizim hesablamağımız

kafidir.»253

4-Rəvayətlərdən məlum olur ki, qiyamət günündə “Sirat» adlanan bir körpü

də vardır ki, bütün insanlar onun üzərindən keçməlidir. Təfsir alimləri “Məryəm»

surəsinin 71-72-ci ayələrini “Sirat» körpüsü kimi təfsir etmişlər. Allah-taala bu

ayələrdə buyurur:

º†ËÓ†« Êt†Â Êt„ÔÂt†« ˙”†Ë«“— œÔÁÓ«†„«“ÊÓ†ŸÓ‰È”†—

Ó» s„Ó†ÕÓ tÂ«Î††ÂÓvt÷ Èt«Î††ÀÔÂsÓ†ÊÔÊÓÃ sÈ†«‰sÓ– ÈÊÓ†« sÓvÓËt«†ËÓ†ÊÓ–Ó—

Ô†«‰ÿs«“‰ Â ÈÊÓ

†b ÈÁÓ«†Ã À Èt«Î†; “Sizdən elə bir kəs olmaz ki, cəhənnəmə varid olmasın. Bu sənin Rəbbinin

buyurduğu vacib bir hökmdür. (Hamını cəhənnəmə daxil etdikdən) sonra

253 “ənbiya» surəsi, ayə 47.

pərhizkarlara nicat verib, kafirləri isə diz üstə çökən halda cəhənnəmdə

saxlayacağıq.»254

5-Behişt əhli ilə cəhənnəm əhli arasında pərdə olacaqdır. Qurani-kərim onu

“hicab» adlandırır. Həmçinin qiyamət günündə uca məqamlı insanlar uca yerlərdə

duracaq, behişt və cəhənnəm əhlinin hər birini onların simasından tanıyacaqlar.


“Onların arasında pərdə və hicab olacaq və məhşərin uca yerlərində elə

kişilər duracaqdır ki, hər bir kəsi öz simasından tanıyacaqdır.»255

Rəvayətlər əsasən, uca yerlərdə duran bu böyük məqamlı şəxslər Peyğəmbər

və onların canişinləri olacaqdır.

6-Qiyamət günü hesab işi sona yetib hər kəsin müqəddəratı aydın olduqdan

sonra Allah-taala tərəfindən “Livaul-həmd» (tərif bayrağı) deyilən bir bayraq

İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmmədə (s) veriləcək və o Həzrət behişt əhlinin

önündə olaraq behiştə doğru hərəkət edəcəkdir.256

7-Bəzi rəvayətlərdə məhşər səhrasında “Kovsər» adı böyük bir hovuzun

olduğu xəbər verilir.

İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd (s) hamıdan qabaq bu hovuzun

kənarına gələcək, öz Əhli-beyti (ə) ilə ümmətinin nicat tapanlarını o hovuzun

suyundan sirab edəcəkdir.

114-CÜ ƏSAS

İslam dininin mühüm əqidələrindən biri də qiyamət günü bəzi şəxslərin

Allahın izni ilə şəfaət etməsidir.

Şəfaət o kəslərə ediləcəkdir ki, onlar heç vaxt Allah-taala ilə olan rabitələrini

tamam şəkildə qırmamış və şəfaət olunmağa ləyaqətli olsunlar. Belə şəxslər bəzi

günahlara mürtəkib olduqlarına baxmayaraq şəfaətçilərin vasitəçiliyi ilə

bağışlanacaq və bir daha Allahın rəhmətinə nail olacaqlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, şəfaətə əqidə Quran və rəvayətlər əsasındanır:

1-Qurani-kərimdə şəfaət:

Bəzi Quran ayələri qiyamət günündə şəfaət ediləcəyindən xəbər verir və eyni

halda şəfaəti yalnız Allahın rizası və izni ilə şərtləndirir:

º†ËÓ†‰«“†ÈÓgtbÓŸÔËÊÓ†« ˙”†‰ ÂÓÊt†«—t Ó÷È”†;

“Şəfaət edənlər Allahın razı olduğu insanlardan başqa, ayrı kəslər üçün

şəfaət etməzlər.»257

Ayrı bir ayədə isə belə buyurulur:

º†ÂÓ«†Â Êt†gÓb ÈŸn†« ˙”†Â Êt†»ÓŸtœ †« –tÊ Á †;

“Yalnız Allahın izni ilə şəfaət ediləcəkdir.»258

254 “Məryəm» surəsi, ayə 71-72.(Yəni bütün insanlar cəhənnəmin üstündən keçən kör\üdən

keçməli, \ərhizkarlar onu sağlıqla ötməli, günahkarlar isə büdrəyərək cəhənnəmə düşəcəkdir

(mütərcimdən). 255 “əraf» surəsi, ayə 46. 256 “Biharul-ənvar», 8-ci cild, 18-ci bab, 1-12-ci hədislər; “Müsnədi əhməd», 1-ci cild, səh.

281 və 195,; həmçinin 3-cü cild, səh. 144. 257 “ənbiya» surəsi, ayə 28.

Buna əsasən Qurani-kərimin nəzərində şəfaət Allahın razılığı və izni ilə

qəbul olunmuş bir həqiqətdir.

İndi isə şəfaət edə bilən şəxslər haqqında danışaq:

Bəzi ayələrdə mələklərin şəfaətçi olmasından xəbər verilir:

“Göylərdə nə çox mələklər vardır ki, onların şəfaəti yalnız Allahın izni,

istəyi və razılığından sonra fayda verəcək.»259

Quran təfsirçiləri “İsra» surəsinin 79-cu ayəsinin təfsirində Həzrət

Mühəmmədin (s) şəfaətçi olacağını söyləmişlər. Allah-taala belə buyurur:

º†ŸÓGÈ”†«ÓÊt†ÈÓ»tŸÓÀÓ„Ó†—Ó»sÔ„Ó†ÂÓv«“Â«Î†ÂÓÕtÂÔËœ«Î†;

“Ümid var ki, Rəbbin səni bəyənilmiş məqama çatdırsın.»260

Müfəssirlər “məhmud» (bəyənilmiş) məqam sözünü İslam Peyğəmbəri (s)

üçün şəfaət məqamı kimi təfsir etmişlər.

2-Rəvayətlərdə şəfaət:

Qurani-kərimdən əlavə, bir çox rəvayətlərdə İslam Peyğəmbəri Həzrət

Mühəmmədin (s) şəfaətçi olacağından söz gedir. Onlardan bəzisini diqqətinizə

çatdırırıq. Həzrət Mühəmməd (s) buyurur:

º†v«“‰Ó†—ÓGÔË‰Ô†«‹ †”“¸†« ÊsÓÂ«“†gÓb«“ŸÓ È†‰ √ÓÁt‰ †«‰t„Ó»«“∆ —

†Â Êt†«ÔÂsÓ È†;

“Həqiqətən mənim şəfaətim, ümmətimdən böyük günahlar əncam verənlər

üçün olacaqdır.»261

Şəfaətin böyük günahlara aid edilməsi bu səbəbdən ola bilər ki, Allah-taala

Qurani-kərimdə böyük günahlardan çəkinənlərin bağışlayacağına vədə

vermişdir.262 Ona görə də kiçik günahlar üçün şəfaətə və bu kimi şeylərə ehtiyac

duyulmur.

º†v«“‰Ó†—ÓGÔË‰Ô†‹ †¸†«ÔŸt◊ È Ô†ŒÓÂtG«Î†ËÓ†«ÔŸt◊ È Ô†«‰gsÓb«“ŸÓ:Ó†bÓ«œsÓŒÓ—

t ÔÁ«“†‰ «ÔÂsÓ È†bÓÁ ÈÓ†‰ ÂÓÊt†‰«“†ÈÔgt— „†» «‹ ;

Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: “Allah-taala mənə beş şey əta etmişdir ki,

onlardan biri də şəfaətdir. Mən onu öz ümmətim üçün zəxirə etmişəm (ehtiyat

saxlamışam). Mənim şəfaətim Allaha şərik qoşmayanlar üçün olacaqdır.»263

Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, qiyamət günü Əhli-beyt imamları (ə),

alimlər və şəhidlər də şəfaət edəcəklər. Bu haqda ətraflı məlumat almaq üçün

əqaid kitablarına baxa bilərsiniz. Bunu da qeyd etməliyik ki, şəfaətə etiqad bəsləmək insanları günah əməllərə

cür”ətləndirməməli, əksinə onlar üçün ümid vasitəsi sayılmalıdır. Onlar bu ümidlə

doğru yola qayıtmalı, naümid şəxslər kimi tövbə edib Allah dərgahına

qayıtmaqdan boyun qaçırmaqla özlərini axirət əzabına düçar etməməlidirlər.

Buradan məlum olur ki, şəfaətin əsas faydalarından biri də onun vasitəsi ilə

bəzi günahların bağışlanmasıdır. Buna əsasən mötəzilə firqəsi kimi bəzi

258 “Yunis» surəsi, ayə 2. 259 “Nəcm» surəsi, ayə 26. 260 “İsra» surəsi, ayə 79. 261 “əl-mizan», 13-cü cild, səh. 191-192; “Məcməul-bəyan», 10-cu cild, səh. 549. 262 “Mən la yəhzuruhul-fəqih» (Şeyx Səduq), 3-cü cild, səh. 376. 263 “Xisal», (Şeyx Səduq», beşlik babları; “Səhihi Buxari», 1-ci cild, səh. 42; “Müsnəd

əhməd», 1-ci cild, səh. 301.

bəzilərinin dediyi “şəfaətin fayda və nəticəsi yalnız şəfaət olunanların

məqamlarının ucalmasında xülasə olunur” sözü düz deyildir.264

115-Cİ ƏSAS

Axirət aləmində Allahın izni ilə şəfaət etmək, İslam dininin mühüm

əqidələrindən sayılır və bu haqda heç bir şübhə yoxdur. Amma belə bir sual

yaranır ki, görəsən bu dünyada misal üçün, Həzrət Peyğəmbərdən (s) şəfaət

diləmək olarmı? Biz Həzrət Peyğəmbərimizdən (s) diləyərək “Ey Allahın elçisi!

Allah yanında mənə şəfaət et» deməyimiz düz işdirmi?

Cavabda qeyd olunmalıdır ki, bu iş (əməl) hicri-qəməri tarixi ilə səkkizinci

əsrə qədər bütün müsəlmanlar tərəfindən qəbul olunmuş və caiz bir əməl idi.

Amma səkkizinci əsrin yarısından sonra bəzi şəxslər onun əleyhinə qalxıb, belə

bir işi caiz bilmədilər. Halbuki, Quran ayələri, Həzrət Peyğəmbərin (s) mötəbər

hədisləri və müsəlmanların ardıcıl ənənəsindən əsasən bu əməlin caiz olması başa

düşülür. Çünki bir şəxsin şəfaət etməsi onun şəfaət istəyənlər haqqında dua etməsi

deməkdir. Mömin şəxsdən dua diləmək şübhəsiz, caiz və bəyənilmiş bir işdir.

Həzrət Peyğəmbərdən (s) bir işi diləmək məsələsində isə heç bir söz ola bilməz.

İbni Abbasın Peyğəmbərdən (s) nəql etdiyi hədisdə bu əməlin caiz olması aydın

şəkildə başa düşülür. O hədis belədir:

ºÂ«“†Â Êt†—ÓÃÔ‰n†ÂÔGt‰ Ân†ÈÓÂÔË Ô††bÓÈÓvÔËÂÔ†ŸÓ‰È”†ÃÓÊ«“GÓ Á †«Ó—

t»ÓŸÔËÊÓ†—ÓÃÔ‰«Î†‰«“†ÈÔgt— „ÔËÊÓ†» «‹ †gÓÈt∆«Î†« ˙”

†gÓbsÓŸÓÁÔÂÔ†«‹Ô†b ÈÁ †;

Həzrət Mühəmməd (s) buyurur: “Hərgah, dünyadan getmiş bir müsəlmanın

cənazəsinə qırx nəfər müvəhhid (Allahın yeganəliyini qəbul edən) kişi namaz

qılarsa, Allah-taala onların həmin müsəlmanın haqqındakı şəfaətini qəbul

edər.»265

Məlum məsələdir ki, qırx nəfərin bir şəxs haqqındakı şəfaəti, onların meyyit

haqqında dua etməsindən başqa bir şey deyildir.

Tarix kitablarında Peyğəmbərin (s) səhabələrinin o Həzrətdən (s) şəfaət

diləməsinə şahid oluruq.

Termezi Ənəs ibni Malikdən belə nəql edir: Həzrət Peyğəmbərə (s) ərz

etdim: “Xahiş edirəm, qiyamətdə mənə şəfaət et.» Həzrət Peyğəmbər (s) buyurdu:

“Bunu edərəm.» Soruşdum: Qiyamət günü sizi harada tapım? O Həzrət buyurdu:

“Sirat körpüsünün kənarında.»266

Şəfaət istəmək şəfaətçidən bir şey diləmək mənasını daşıdığına görə, ilahi

peyğəmbərlərin də vaxtında bu cür nümunələrin baş verməsinə şahid ola bilərik.

Onların bəzisi Qurani-kərimdə zikr olunmuşdur. O cümlədən:

1-Yəqub peyğəmbərin övladları, günahlarının üstü açıldıqdan (Yusif (ə)-ın

başına nə gətirdikləri məlum olduqdan) sonra o Həzrətdən xahiş etdilər ki,

264 “əvailul-məqalat», (Şeyx Mufid), səh. 54 və başqa kitablar. 265 “Səhihi Müslüm», 3-cü cild, səh. 54. 266 Hədis belədir…

º”Ó∆Ó‰t Ô†«‰ÊsÓ»È†«ÓÊt†ÈÓgtbÓŸÓ†‰ È†ÈÓËtÂÓ†«‰tv È«“Â … †bÓv«“‰Ó†«ÓÊÓ«†b«“Ÿ ‰Ï†vÔ‰t Ô†bÓ

√ÓÈtÊÓ†«Ó◊t‰Ô»Ô„Óø†bÓv«“‰Ó†ŸÓ‰ÈÓ†«‰gs —«“◊ †;

(Bu hədis “Səhih Termezi» kitabının 4-cü cildinin 42-ci səhifəsində nəql olunmuşdur.

Allahdan onlar üçün bağışlanmalarını istəsin. Həzrət Yəqub da onların xahişini

qəbul edib, Allahdan onların bağışlanmağını istədi.267

2-Quranda buyurulur ki, hərgah islam ümmətindən özünə zülm etmiş (yəni

günahkar) bir şəxs Peyğəmbərin (s) hüzuruna gəlib onun vasistəsi ilə Allahdan əfv

diləyərsə, onun öz tövbəsi və və Peyğəmbərin (s) Allahdan əfv diləyi qəbul

olunur. Allah-taala Öz rəhmətini belə şəxslərə şamil edər.268

3-Həmçinin münafiqlər (iki üzlülər) haqqında buyurulur:

“Hərgah onlara “gəlin və Peyğəmbərdən istəyin ki, sizin üçün Allahdan əfv

diləsin» - deyildikdə, boyun qaçırır və təkəbbülük edirlər.”269

Deməli, mahiyyəti eynilə şəfaət istəmək olan istiğfardan boyun qaçırmaq

ikiüzlük nişanəsidirsə, onda onu əncam vermək Allah dərgahında iman və

təvazökarlıq əlaməti sayılacaqdır.

Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, məqsədimiz şəfaətin caiz olduğunu isbat

etmək olduğundan bu ayələrdə şəfaət edənlərin diri olmaması bizim məqsədimizə

xələl yetirmir. Hətta bu ayələr yalnız diri şəxslərdən şəfaət diləməyi yetirsə belə,

yenə də bizim sözümüz üçün heç bir irad qarşıya çıxmır. Çünki, diri şəxsdən

şəfaət diləmək caiz olarsa, dünyadan getmiş şəxsdən də şəfaət diləməyin heç bir

eybi olmayacaq. Bildiyimiz kimi şəfaətçinin ölü və ya diri olması tovhid və şirk

üçün meyar deyildir. Burada əsas məsələ onların eşitməsidir. Biz “təvəssül»

fəslində onun bəzi faydalarını diqqətinizə çatdıracağıq.

Digər tərəfdən, qeyd etmək lazımdır ki, tovhidə inanan bir şəxsin

peyğəmbərlərdən və ilahi övliyalardan şəfaət istəməsi, bütpərəstlərin öz

bütlərindən şəfaət istəməsi ilə kökündən fərqlənir. Çünki möminlər iki şeyi nəzərə

almaqla ilahi övliyalardan şəfaət istəyirlər: Onlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Şəfaət məqamı Allaha məxsus və Onun ixtiyarında olan bir məqamdır.


º†vÔ‰t†‰ ‰tÁ” †«‰tgÓbÓ«ŸÓ:Ô†ÃÓÂ ÈŸ«Î†;

“De ki, şəfaət tamamilə Allaha məxsusdur.»270


º†ÂÓÊt†–Ó«†«‰sÓ– È†ÈÓgtbÓŸÔ†Ÿ ÊtœÓÁÔ†«Ó˙”†»Ó«–tÊ Á †;

“Kimdir ki, Allahın izni olmadan şəfaət etsin və şəfaəti qəbul olsun?»271

2-Möminlərin əl uzatdığı şəfaətçilər Allahın seçilmiş bəndələri və Onun

dərgahına yaxın bəndələrdən olduğu üçün duaları da qəbul olunur.

Aşağıdakı iki şərtə nəzər salmaqla müvəhhid möminlərlə besət dövründəki

bütpərəst müşriklərin əsaslı fərqi aydın olacaqdır:

Birinci: Müşriklər öz bütləri üçün heç bir məhdudiyyətə inanmır və belə

hesab edirdilər ki, Allah taala Öz məqamını kar və kor bütlərə vermişdir! Halbuki,

267 “Yusif» surəsi, ayə 97. Ayə belədir…

ºv«“‰ÔË«†È«“†«Ó»Ó«ÊÓ«†«”t Ó⁄tb —t‰ÓÊÓ«†–

ÔÊÔË»ÓÊÓ«†« ÊsÓ«†„ÔÊsÓ«†Œ«“◊ ∆ ÈÊÓ†v«“‰Ó†”ÓËtbÓ†«Ó”t Ó⁄tb —Ô†‰Ó„ÔÂt†—Ó»sÈ †; 268 “Nisa» surəsi, ayə 64. Ayə belədir…

º†ËÓ†‰ÓËt†«ÓÊsÓÁÔÂt†« –t†ÿÓ‰ÓÂÔË«†«ÓÊtbÔ”ÓÁÔÂt†Ã«“ƒË„Ó†bÓ«”t Ó⁄tbÓ—ÔË«†«‹Ó†ËÓ†«”t Ó⁄tbÓ—

Ó†‰ÓÁÔÂÔ†«‰—sÓ”ÔË‰Ô†‰ÓËÓÃÓœÔË«†«‹Ó† ÓËs«“»«Î†—ÓÕ ÈÂ«Î†; 269 “Münafiqun» surəsi, ayə 5. Ayə belədir…

º†ËÓ†« –«“†v È‰Ó†‰ÓÁÔÂt† ÓŸ«“‰ÓËt«†ÈÓ”t Ó⁄tb —t†‰Ó„ÔÂt†—Ó”ÔË‰Ô†«‹ †‰ÓËsÓËt«†—

Ôƒ”ÓÁÔÂt†ËÓ†—Ó√ÓÈt ÓÁÔÂt†ÈÓgÔœsÔËÊÓ†ËÓ†ÁÔÂt†ÂÓ”t Ó„t» —ÔËÊÓ†; 270 “Zümər» surəsi, ayə 44. 271 “Bəqərə» surəsi, ayə.

müvəhhid möminlər şəfaət məqamını yalnız Allaha aid bilir və bir kəsin yalnız

Onun izni və rizası ilə başqalarına şəfaət edə bilməsinə inanırlar.

İkinci: Həzrət Peyğəmbərin əsrində yaşayan müşriklər cəhalət və puç

gümanlar üzündən öz əlləri ilə düzəltdiyi bütləri Allahlıq məqamında hesab edir

və bu cansız əşyalara sitayiş edirdilər. Halbuki, müvəhhid möminlər

peyğəmbərləri və imamları, Allah-taalanın xalis bəndələri bilib, daimən bu sözləri

təkrar edirlər: “əbduhu və rəsuluh” (yəni Həzrət Peyğəmbər (s) Allahın bəndəsi və

elçisidir) və ya: “ibadillahis-salihin” (Allahın saleh bəndələri) və s.

Gördüyünüz kimi, bütpərəstlik ilə şəfaət arasında çox böyük fərq vardır.

Buna əsasən müşriklər və bütpərəstlərin puç əqidələrini məhkum edən ayələrin

islam dininin məşhur əqidələrindən sayılan şəfaətə aid edilməsi əsassız, heç bir

şər”i meyara sığmayan qiyas və müğalitə (sofistika) olacaqdır.

116-CI ƏSAS

İslam dininin, eləcə də bütün ilahi dinlərin təlimlərindən biri də Allah

dərgahında tövbə qapısının bütün günahkar bəndələrin üzünə açıq olmasıdır.

Günahkar insan etdiyi pis işdən qəlbən peşman olduqda, onun ruhu, Allah

dərgahına qayıdıb təzərrö” (yalvarış) ilə yanaşı olan bir hələtə düşür və səmimi

qəlbdən qəti qərara gəlir ki, bir daha o pis işi əncam verməsin. Allah-taala da Öz

lütfü ilə (kəlam və təfsir kitablarında qeyd olunan şərtlər əsasında) onun tövbəsini

qəbul edir. Qurani-kərimdə buyurulur:

º† ÔË»ÔË«†« ‰ÈÓ†«‹ †ÃÓÂ ÈŸ«Î†«ÓÈsÔÁÓ«†«‰tÂÔƒtÂ ÊÔËÊÓ†‰ÓŸsÓ‰Ó„

ÔÂt† Ôbt‰ ÕÔËÊÓ†;

“Ey möminlər! Səadətə çatasınız deyə, hamılıqla Allah dərgahına

(qayıdaraq) tövbə edin.»272

Amma tövbə və şəfaətin insandakı tərbiyəvi və mənəvi təsirlərindən xəbərsiz

olanlar güman edirlər ki, bu iki şey (tövbə və şəfaət) günahkarların daha çox

günah iş törətməsinə səbəb olur. Amma onlar bilmirlər ki, çoxlu insanlar öz

həyatında müxtəlif günahlara mürtəkib olmuşlar. Tək-tək insanları tapmaq olar ki,

ömrü boyu bircə dəfə də belə günah etməmiş olsun.

Söylə bu cahanda günah etməyən kimdir?

Beləliklə, tövbə (və şəfaət) qapıları günahkarların üzünə açıq olmazsa,

ömrünün qalan hissəsini paklıq və mərd-mərdanəliklə yaşamaq istəyənlər öz-

özünə belə deyəcəkdir: “Onsuz da etdiyim günahların cəzasını çəkib, cəhənnəmə

getməliyəm. Onda nə üçün ömrümün qalan günlərində öz nəfsani istəklərimi

yerinə yetirib eyş-işrətdə qərq olmayam?» Tövbə qapılarını bağlı görən insanlar

Allahın rəhmətindən tam məyus olaraq daha ağır günahlar etmiş olacaqdır.

Tövbənin insandakı müsbət faydalarını bilmək üçün onun şərtlərini öyrənib

əməl etmək lazımdır. Bu şərtlər dini rəhbərlər və İslam tədqiqatçılarının vasitəsi

ilə geniş şəkildə izah edilmişdir. Qurani-kərim tövbə haqqında aşkar şəkildə belə

buyurur:

“Sizin Rəbbiniz rəhməti (rəhm etməyi) Özü üçün müqərrər etmişdir.

Sizlərdən biriniz bilməyərəkdən pis bir iş əncam verib, sonradan tövbə edərək

(əməllərini) islah edərsə, (belə halda) Allah bağışlayan və mehribandır.»273

272 “Nur» surəsi, 31.

117-Cİ ƏSAS

İnsanın əqli, eləcə də ayə və rəvayətlərin hökmünə əsasən, qiyamət günü hər

bir insan, dünyada əncam verdiyi yaxşı işləri əvəzini (savabını) alacaqdır.

Quranda buyurulur:

º†bÓÂÓÊt†ÈÓŸtÂÓ‰t†Â Àtv«“‰Ó†–Ó—sÓ:n†ŒÓÈt—«Î†ÈÓ—ÓÁÔ†;

“Hər kəs zərrə qədər yaxşı iş görərsə, onun (əcri və savabını) görəcəkdir.»274

Həmçinin buyurur:

“Onun səyi müşahidə olunacaq və daha sonra (ona) lazımınca mükafat

veriləcəkdir.»275

Bu ayələrdən başa düşülür ki, insanın pis əməlləri heç vaxt onun yaxşı

əməllərini aradan aparmır. Lakin bəzi günahlar (küfr, şirk və ya mürtəd olub

dindən çıxmaq kimi) vasitəsi ilə insanın yaxşı əməlləri də aradan gedir, axirətdə

isə əbədi cəhənnəm əzabına düçar olur. Allah-taala buyurur:

º†ËÓ†ÂÓÊt†ÈÓ—t Óœ œt†Â Êt„ÔÂt†ŸÓÊt†œ ÈÊ Á †bÓÈÓÂÔ t†ËÓ†ÁÔËÓ†„«“b —

Ï†bÓ√ÔË‰Ó∆ „Ó†ÕÓ»Ó◊ t†«ÓŸtÂ«“‰ÔÁÔÂt†bÈ †«‰œsÔÊtÈ«“†ËÓ†«∆”Œ —Ó: †ËÓ

†√ÔË‰Ó∆ „Ó†«ÓgtÕ«“»Ô†«‰Ês«“— †ÁÔÂt†b ÈÁ«“†Œ«“‰ œÔËÊÓ†;

“Sizlərdən hər kəs öz dinindən çıxıb kafir halında ölsə, onun dünya və

axirətdə əməlləri aradan gedər və onlar həmişəlik olaraq cəhənnəmdə

qalacaqdır.»276

Beləliklə mürtəd olmaq (dindən çıxmaq), şirk və bu kimi günahlardan başqa,

hər bir insan axirət aləmində öz yaxşı və pis işlərinin əvəzini görəcəkdir. Çünki

Quranda və Rəsuli-Əkrəm (s) sünnətində dindən çıxmaq kimi işlərin insanların

yaxşı əməllərini aradan aparan olması qeyd edilmişdir.

Əql nəzərində Allah-taalanın yaxşı işlər üçün mükafat və savab vədəsi, pis

işlər üçün cəza vədəsi (buna vəid deyilir) verməsi bir-birindən fərqlənir. Çünki,

vədəyə əməl etmək ağla əsaslanan bir iş, onu yerinə yetirməmək isə çox pis əməl

sayılır. Lakin (cəza vədəsi sayılan) vəidə əməl etmək belə deyil, yəni bir şəxsi

cəzalandırmaq məhz cəza verənin öz haqqıdır və o da istəsə, öz haqqından keçə

bilər. Bəzi yaxşı əməllərin pis əməllərin üstünü örtməsinin heç bir eybi yoxdur.

Din alimləri buna “təkfir» adını vermişlər.277

Qurani-kərimdə bəzi işlər, pis əməlləri təkfir edən (yəni örtən) adlanmışdır.

Onlardan biri də şəxsin böyük günahlardan çəkinməsidir. Belə ki, buyurulur:

º†« Êt† ÓÃt ÓÊ »ÔË«†„Ó»«“∆ —Ó†Â«“† ÔÊtÁÓËtÊÓ†ŸÓÊtÁÔ†ÊÔ„Ób s—

t†ŸÓÊt„ÔÂt†GÓÈ s¬ „ÔÂt†ËÓ†ÊÔœtŒ ‰t„ÔÂt†ÂÔœtŒÓ‰«Î†„Ó— ÈÂ«Î†;

“Əgər böyük günahlardan çəkinsəniz, sizin kiçik günahlarınızı örtəcək və

sizi dəyərli olan bir yerə (Behiştə) daxil edəcəyik.»278

Həmçinin tövbə edib Allah dərgahına qayıtmaq,279 gizli sədəqə vermək280 və

bir sıra xeyirli əməllər də belə bir təsirə malikdir.

273 “ənam» surəsi, ayə 54. 274 “Zəlzələ» surəsi, ayə 7. 275 “Nəcm» surəsi, ayə 41. 276 “Bəqərə» surəsi, ayə 217. 277 “Kəşful-murad», səh. 413, (6-cı məqsəd, 7-ci məsələ). 278 “Nisa» surəsi, ayə 31.

118-Cİ ƏSAS

Cəhənnəm əzabında əbədi qalmaq yalnız kafirlərə məxsusdur. Ruhlarını

tovhid nuru ilə işıqlandıran günahkar möminlər üçün isə cəhənnəm oldundan xilas

olmaq qapısı heç də bağlı deyildir. Qurani-kərimdə buyurulur:

º†« ÊsÓ†«‹Ó†‰«“†ÈÓ⁄tb —Ô†«ÓÊt†ÈÔgt—Ó„Ó†» Á †ËÓ†ÈÓ⁄tb —Ô†Â«“†œÔËÊÓ†–

†”‰ „Ó†‰ ÂÓÊt†ÈÓg«“¡Ó†ËÓ†ÂÓÊt†ÈÔg— „t†» «‹ †bÓvÓœ †«bt Ó—È”

†« ÀtÂ«Î†ŸÓÿ ÈÂ«Î†;

“Allah heç vaxt Ona şərik qoşmağı (şirki) bağışlamaz, amma sair günahları

isə istədiyi (bəndələri üçün) bağışlayar. Allaha şərik qoşan hər bir şəxs, böyük

günaha batmışdır.»281

Bu ayə aşkar şəkildə - Allaha şərik qoşmaq istisna olmaqla bütün günahların

bağışlana biləcəyindən xəbər verir ki, bu da tövbə etmədən vəfat edən insanların

pis əməllərinə aiddir. Çünki vəfat etməzdən qabaq tövbə etməklə hətta şirk kimi

böyük günahlar belə bağışlanır.

Ayədə müşriklə qeyriləri arasında fərq qoyulduğu üçün bu ayənin müşrik

olmadan dünyanı tərk edənlərə aid olduğunu deyə bilərik. Məlumdur ki, tövbə

etmədən ölən müşrik heç vaxt əfv edilməyəcək, ondan qeyrisi üçün isə ilahi əfvə

ümid yeri vardır.

Lakin bu, heç də qəti şəkildə deyil, əksinə (‰ ÂÓÊt†ÈÓg«“¡Ó) - “yəni

Allahın bağışlamaq istədiyi bəndələr üçün» qeydi ilə şərtlənir. Yəni yalnız Allahın

iradə etdiyi bəndələr bağışlanacaqdır. Ayədəki “Allahın bağışlamaq istədiyi

şəxslər” qeydi Onun sonsuz rəhmətini çatdırmaqla yanaşı, günahkarları xovf

(qorxu) və rəca (ümid) arasında saxlayır və onları ölümdən qabaq tövbə etməyə

təşviq edir. Bu qeyd hər bir insanı azğınlıq sayılan iki uçurumdan - ümidsizlik və

günahkarlıq uçurumundan saxlayaraq sirati müstəqimdə (doğru yolda) hərəkət

etməyə sövq edir. İmam Kazim (əleyhissalam) buyurur:282

º†v«“‰Ó†«‰t„«“ÿ ÂÔ†ŸÓ‰ÓÈtÁ †«‰GsÓ‰«“Ât†∫†‰«“†ÈÔŒÓ‰ sœÔ†«‹Ô†bÈ †«‰Ês«“—

†« ˙”†«ÓÁt‰Ó†«‰t„Ôbt— †ËÓ†«‰tÃÔÕÔËœ†ËÓ†«ÓÁt‰Ó†«‰÷sÓ‰«“‰Ó:

†ËÓ†«‰g s—t„ †;;;;

“Allah-taala kafir və müşriklərdən başqa heç kəsi əbədi olaraq cəhənnəmdə

saxlamaz və (mömin şəxs) axırda öz yaxşı əməllərindən bəhrələnəcəkdir. Belə ki,

buyurur: “Hər kəs zərrə qədər yaxşı iş görsə (onun əcr və savabını) görəcəkdir»283

119-CU ƏSAS

Bizim əqidəmizə əsasən, behişt və cəhənnəm hal-hazırda mövcuddur. Şeyx

Müfid bu haqda buyurur:

279 “Təhrim» surəsi, ayə 8. 280 “Bəqərə» surəsi, ayə 271. 281 “Nisa» surəsi, ayə 48. 282 “Zəlzələ» surəsi, ayə 7. 283 “Biharul-ənvar», 8-ci cild, 27-ci bab, 1-ci hədis.

“Behişt və cəhənnəm hal-hazırda mövcuddur. Bunu göstərən bir sıra

rəvayətlər vardır və din alimləri bu haqda ümumi nəzərdədirlər.»284

Quran ayələri də hal-hazırda behişt və cəhənnəmin varlığına şəhadət verir.

Məsələn:

º†ËÓ†‰ÓvÓœt†—Ó¬ÁÔ†ÊÓGt‰Ó:Î†√ÏŒt—È”;†Ÿ ÊtœÓ†G œt—

Ó: †«‰tÂÔÊt ÓÁÈ”;†Ÿ ÊtœÓÁ«“†ÃÓÊsÓ:Ô†«‰tÂÓ√tËÈ”†;

“O, (İslam Peyğəmbəri (s)) vəhy mələyini bir daha “Sidrətul-müntəha»

yanında gördü ki, “Cənnətul-məva» onun yanında idi.»285

Ayrı bir yerdə möminlərə müjdə, kafirlərə isə ciddi xəbərdarlıq verərək elan

edir ki, behişt pərhizkarlar, cəhənnəm isə kafirlər üçün hazır-lanmışdır. Behişt

haqqında buyurur:

º†√ÔŸ œsÓ t†‰ ‰tÂÔ sÓv ÈÊÓ†;

“Behişt pərhizkarlar üçün hazırlanmışdır.»286

Həmçinin cəhənnəm haqqında buyurur:

º†ËÓ« sÓvÔË«†«‰Ês«“—Ó†«‰sÓ È†√ÔŸ œsÓ t†‰ ‰t„«“b — ÈÊÓ†;

“Kafirlər üçün hazırlanmış (cəhənnəm) odundan qorxun!»287

Amma cənnət və cəhənnəmin yeri bizim üçün dəqiq şəkildə məlum deyildir.

Təkcə bəzi ayələrdən behiştin yuxarı tərəfdə olması düşünülür. Belə ki, buyurulur:

º†ËÓ†b È†«‰GsÓÂ«“¡ †— GtvÔ„ÔÂt†ËÓ Â«“† ÔËŸÓœÔËÊÓ†;

“Və asimanda ruziniz və sizə vədə verilən şey mövcuddur.»288

284 “əvamiul-məqalat», səh. 141. 285 “Nəcm» surəsi, ayə 13-15. 286 “Ali-imran» surəsi, ayə 133. 287 “Ali-imran» surəsi, ayə 131. 288 “Zirayat» surəsi, ayə 22.

DOQQUZUNCU FƏSİL

İMAN

KÜFR

BİD”ƏT

TƏQİYYƏ

TƏVƏSSÜL

BƏDA

120-Cİ ƏSAS (İMAN)

İman və küfrün həddi-hüdudu ən mühüm etiqadi məsələlərdən biridir. İman

sözü lüğətdə “təsdiq etmək», küfr isə “ört-basdır etmək” mənasını daşıyır. Elə

buna görə də əkinçi toxumu torpağın altında basdırdığı üçün “kafir” adlanır. Lakin

kəlam (teologiya) elmində iman sözü Allah-taalanın yeganəliyinə, qiyamətə və

sonuncu peyğəmbər Həzrət Mühəmmədin (s) peyğəmbərliyinə inanmağa deyilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sonuncu Peyğəmbərə (s) inanmaq, ondan qabaq gəlmiş

ilahi peyğəmbərlərə, onlara nazil olan müqəddəs kitablara iman gətirməklə, İslam

Peyğəmbərinin (s) bəşəriyyətin təlim-tərbiyəsi və hidayət olunması üçün gətirdiyi

təlimatlar və ilahi hökmləri qəbul etməklə yanaşı olmalıdır.

İmanın həqiqi yeri qəlbdir. Qurani-kərim buyurur:

º†√ÔË‰Ó∆ „Ó†„Ô »Ó†b È†vÔ‰ÔË» Á ÂÔ†«˘ ÈÂ«“ÊÔ†;

“Onlar o kəslərdir ki, Allah onların qəlblərində iman qərar vermişdir.»289

Həmçinin İslamın qüdrətləndiyi zaman qorxudan təslim olub, lakin

ürəklərində azacıq iman nuru olmayan ərəblər haqda belə buyurur:

º†ËÓ†‰ÓÂsÓ«†ÈÓœtŒÔ‰ †«˘ ÈÂ«“ÊÔ†b È†vÔ‰ÔË» „ÔÂt†;

“Hələlik iman sizin qəlblərinizə daxil olmamışdır.»290

Amma bir şəxsin imanlı olması onun dildə və ya başqa yollarla imanını izhar

etməsinə və yaxud da öz əqidəsini inkar etməməsinə bağlıdır. Əks halda, belə bir

şəxsin imanlı olması qəti olaraq qəbul oluna bilməz. Qurani-kərimdə buyurulur:

º†ËÓ†ÃÓÕÓœÔË«†» Á«“†ËÓ†«Gt ÓÈtvÓÊÓ tÁ«“†«ÓÊtbÔGÔÁÔÂt†;

“Onlar ilahi ayələri, yəqin etdiklərinə baxmayaraq inkar etdilər.»291

Buradan küfrün həddi də aydınlaşır; hər kəs Allah-taalanın yeganəliyini,

qiyamət gününü və ya Həzrət Mühəmmədin (s) peyğəmbərliyini inkar edərsə,

şübhəsiz o şəxs kafirdir. Eləcə də, bir kəs o Həzrətin gətirdiyi din və şəriətin zəruri

hökmlərindən hər hansı birini inkar etsə, o şəxs küfrə doğru gedir və beləliklə də o,

kafir olur.

İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmməd (s) Xeybər qalasını fəth etmək üçün

ordunun bayrağını Həzrət Əliyə (ə) verərək Xeybər qalasının onun əli ilə fəth

olunacağını və qələbə ilə qayıdacağını xəbər verdikdə, Həzrət Əli (ə)

Peyğəmbərdən (s) soruşdu: “Onlarla nə vaxta qədər müharibə edim?”

Həzrət Peyğəmbər onun cavabında belə buyurdu:

º†v«“ ‰tÁÔÂt†ÕÓ tÈ”†ÈÓgtÁÓœÔË«†‰«“†« ‰Á”Ó†« ˙Ó†«‹Ô†ËÓ†«ÓÊsÓ†ÂÔÕÓÂsÓœ«Î†—

ÓGÔË‰Ô†«‹ †bÓ« –«“†bÓŸÓ‰ÔË«†–†”‰ „Ó†bÓvÓœt†ÂÓÊÓŸÔË«†Â Êt„Ó

289 “Mücadilə» surəsi, ayə 22. 290 “Hücərat» surəsi, ayə 24. 291 “Nəml» surəsi, ayə 14.

†œ Â«“¡ÓÁÔÂt†ËÓ†«ÓÂtË«“‰ÓÁÔÂt†« ˙”†» ÕÓv sÁ«“††ËÓ†Õ G«“»ÔÁ

ÔÂt†ŸÓ‰ÓÍ†«‹

“Onlarla Allahın yeganəliyinə və Mühəmmədin peyğəmbər olmasına şəhadət

verdikləri vaxta qədər müharibə et. Onlar şəhadəteyni (əşhədu ən la ilahə illəllah

və əşhədu ənnə Mühəmmədən rəsulullah) dedikdə, qanları və malları möhtərəm

(toxunulmaz) olacaqdır-haqq olan hallardan (ölüb və ya malları əllərindən

alındıqdan) başqa. Bu halda onların hesabı Allah ilədir.»292

Bir şəxs İmam Sadiqdən (ə) soruşdu: “Bəndənin Allaha imanlı olmasını

göstərən ən az şey nədir?»

İmam (ə) onun cavabında buyurdu:

º†ÈÓgtÁÓœÔ†«ÓÊt†‰«“†« ‰Á”Ó†« ˙Ó†«‹Ô†ËÓ†«ÓÊsÓ†ÂÔÕÓÂsÓœ«Î†ŸÓ»tœÔÁÔ†ËÓ†—

ÓGÔË‰ÔÁÔ†ËÓ†ÈÔv —sÔ» «‰◊s«“ŸÓ: †ËÓ†ÈÓŸt— bÔ†« Â«“ÂÓ†GÓÂ«“Ê Á †bÓ« –«“

†bÓŸÓ‰Ó†–†”‰ „Ó†bÓÁÔËÓ†ÂÔƒtÂ ÊÏ†;

“İmanın ən aşağı səviyyəsi Allahın yeganəliyinə və Həzrət Mühəmmədin (s)

Allahın bəndəsi və peyğəmbəri olmasına şəhadət verib, itaətə iqrar etmək və öz

zamanının imamını tanımaqdan ibarətdir. Belə olan halda o şəxs mömindir.»293

121-Cİ ƏSAS

İmanın qəlbi etiqad olmasına baxmayaraq, bu həddə olan imanı heç vaxt

insanın əbədi səadəti üçün kafi bilməməliyik. Əbədi səadətə çatmaq üçün imanlı

şəxs, dinin sair əməli işlərini də əncam verməlidir. Elə buna əsasən, Quranda və bir

çox rəvayətlərdə yalnız ilahi hökmlərə əməl edib əmrləri yerinə yetirən şəxs,

həqiqi mömin adlandırılmışdır. Quran “Əsr» surəsində bütün insanları ziyankar

adlandırdıqdan sonra onların arasından yalnız aşağıdakı dəstəni istisna etmişdir:

º†« ˙”†«‰sÓ–

ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†ËÓ†ŸÓÂ ‰ÔË«†«‰gs«“‰ Õ«“ †ËÓ† ÓË«“gÓËt«†» «‰tÕÓv s†ËÓ† ÓË«“g

ÓËt«†» «‰gsÓ»t— †;

“İman gətirib, saleh əməllər əncam verən və bu yolda bir-birini haqqa və

səbrə tövsiyə edənlərdən başqa.»294

İmam Baqir (ə) nəql edir ki, bir nəfər Həzrət Əliyə (ə) ərz etdi: Allahın

yeganəliyinə və Peyğəmbərin peyğəmbərliyinə inanan şəxs mömindirmi?

Həzrət Əli (ə) onun cavabında buyurdu: Belə olsa, onda Allahın vacib

buyurduğu hökmlər hara getdi?

Həzrət sonra buyurdu:

º†‰ÓËt†„«“ÊÓ†«˘ ÈÂ«“ÊÔ†„Ó‰«“Â«Î†‰ÓÂt†ÈÓÊtG ‰t†b ÈÁ †gÓËtÂÏ†ËÓ†‰«“†gÓ‰«“:Ï†

ËÓ †‰«“†ÕÓ‰«“‰Ï†ËÓ†‰«“†ÕÓ—«“ÂÏ†;

“İman yalnız dil ilə, gəlmeyi-şəhadəti deməklə bitsəydi, onda artıq (Allah

tərəfindən) oruc, namaz, vacib edilməz, halal və haram qoyulmazdı.»295

Qeyd olunanlardan belə nəticə alırıq ki, imanın bir neçə mərtəbəsi vardır, hər

mərtəbə də özünə məxsus təsirə malikdir. Qəlbi etiqad, imanın ən kiçik

292 “Səhihi-Buxari», kitabul-iman, səh. 10; “Səhihi-Müslüm», babi fəzaili əli, səh. 17. 293 “Biharul-ənvar», 66-cı cild, səh. 16, kitabul-iman vəl-küfr. (Hədisin sənədi düzdür.) 294 “əsr» surəsi, ayə 3. 295 “Kafi», 2-ci cild, səh. 33, 2-ci hədis.

mərtəbəsidir. Bunun da bir sıra dini və dünyəvi təsirləri vardır. Amma insanın

dünya və axirətdə əbədi səadətinə səbəb olan iman, şəxsi əmələ vadar edən

imanıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi hədislərdə dini hökmlərə əməl etmək imanın

əsas şərtlərindən biri sayılmışdır. İmam Riza (ə) öz ata-babalarından, onlar da

Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql edirlər ki, o Həzrət belə buyurur:

º†«Ó˘ ÈÂ«“ÊÔ†ÂÓŸt— bÓ:Ï†» «‰tvÓ«t» †ËÓ†« vt—«“—

Ï†» «‰‰ sG«“Ê †ËÓ†ŸÓÂÓ‰Ï†» «˘Ó—t„«“Ê †;

“İman qəlbdə mərifət tapmaq, dildə (onu) izhar etmək və bədən üzvləri ilə

əncam verməkdən ibarətdir.»296

Bəzi rəvayətlərdə şəhadət kəlmələrinin kənarında namaz qılmaq, zəkat

vermək, həccə getmək və Ramazan ayında orucu tutmaq və s. kimi bir sıra əməli

işlər də qeyd olunmuşdur297. Belə rəvayətləri iki cür izah etmək olar:

1-Namaz, oruc və s. kimi əməllərin vasitəsi ilə müsəlmanı qeyri-

müsəlmandan ayırd etmək olar.

2-Və ya şəhadəteyni demək insana yalnız o halda nicat verər ki, şəxs şəriət

hökmlərinə də əməl etsin. Namaz, zəkat, həcc və oruc şəriətin ən mühüm vacib

hökmlərindən sayılır.

Qeyd olunanlara əsasən, heç bir müsəlman firqəsi cüzi hökmlərdə ixtilaflı

olduqları üçün, sair müsəlman firqələrini təkfir etməməlidir (onları kafir

adlandırmamalıdır). Çünki küfrün meyarı insanın üç dini əsaslardan birini, yaxud

bu üç dini əsasın inkarına gətirib çıxaran bəzi hökmlərin inkar etməsidir. Bu da o

vaxt ola bilər ki, həmin hökm şəriətdə tamamilə aydın olsun və onun inkar

olunması ilə dini əsasların qəbul edilməsi bir yerə sığmasın. Buna əsasən,

müsəlmanlar bütün sahələrdə islami qardaşlığı və vəhdəti qorumalı, dini əsaslara

aid olmayan cüzi məsələlərdə ixtilafa yol verməməli, bir-birini kafir, (fasiq və

azğın hesab) etməməlidirlər. Həmçinin, bir sıra əqidəti və fikri ixtilaflarda elmi

müzakirələr aparaıb, quru və məntiqsiz təəssübkeşlikdən, töhmət və təhrifdən uzaq

olmalıdır.

122-Cİ ƏSAS

Bütün dünya müsəlmanları Allahın yeganəliyinlə, Həzrət Mühəmmədin (s)

peyğəmbərliyinə və axirətə inandıqları və bunlar barəsində birgə nəzərə malik

olduqları üçün, bəzi əqidə və hökmlərdəki ixtilaflara əsasən, bir-birini təkfir

etməməlidirlər. Çünki bir çox ixtilaflı olan əqidəvi məsələlər, müsəlmanlar

arasında sonradan yayılmış kəlami (əqidəti) əsaslardandır. Hər bir müsəlman

firqəsi də özünəməxsus dəlil və əqidəyə malikdir. Bu cür ixtilaflara əsasən bir

firqənin, digərini kafir və ya fasiq hesab etməsi, İslami birliyə öldürücü zərbələr

vurur. Bu cür ixtilafların ən yaxşı-yolu məntiqsiz təəssübkeşlikdən uzaq olmaq,

elmi müzakirələr keçirməkdən ibarətdir. Qurani-kərim buyurur:

º†È«“†«ÓÈsÔÁÓ«†«‰sÓ– ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†« –«“†÷Ó—

Ó»t ÔÂt†b È†GÓ» È‰ †«‹ †bÓ Ó»ÓÈsÓÊÔË«††ËÓ†‰«“ ÓvÔË‰ÔË«†‰ ÂÓÊt†«Ó‰tvÈ”†« ‰ÓÈt

„ÔÂÔ†«‰GsÓ‰«“Â

296 “Üyunu əxbarir-Riza(ə)», 1-ci cild, səh. 226. 297 “Səhihi-Buxari», 1-ci cild, səh. 16 (kitabul-iman).

†‰ÓGt Ó†ÂÔƒtÂ Ê«Î†;

“Ey möminlər! Yer üzərində səyahətə çıxdıqda (möminləri kafirlərdən ayırd

etmək üçün) diqqət edin və sizlərə salam verən (özünü sizin dininizdə olduğunu

deyən) şəxsə “sən mömin deyilsən» (sözünü) deməyin.»298

Həzrət Mühəmməd (s) İslam dininin əsaslarını sadalayaraq buyurur:

º†‰«“† Ó„tbÔ—ÔËÁÔÂt†» –ÓÊt»n†ËÓ†‰«“† ÓgtÁÓœÔË«†ŸÓ‰ÓÈtÁ Ât†» g —t„n†;

“Heç bir müsəlman, ayrı bir müsəlmanı bir günahı əncam verdiyi üçün kafir

və müşrik adlandırmamalıdır.»299

123-CÜ ƏSAS (BİD”ƏT)

Bid”ət lüğətdə yaradıcının şəxsi səliqə və zövqündən irəli gələn təzə bir işi

vücuda gətirməkdir. Allah-taalanın sifətlərindən biri də Onun “Bədi”» (bid”ət

kökündən alınıb) olmasıdır. Qurani-kərimdə buyurulur:

º†»Óœ ÈŸÔ†«‰GsÓÂÓË«“ †ËÓ†«˘Ó—t÷ †;

“(Allah-taala) göyləri və yeri vücuda gətirəndir.»300

Amma bid”ətin şəriət istilahındakı mənası bundan ibarətdir ki, insan şəriətdə

olmayan bir işi, ona qondarıb, onu şəriət hökmü kimi tanıtdırsan. Bid”ət üçün

deyilən ən qısa məna belədir:

º†« œtŒ«“‰Ô†Â«“†‰ÓÈtGÓ†Â ÊÓ†«‰œ sÈÊ †b È†«‰œ sÈÊ †;

“Bid”ət dində olmayan bir işi dinə daxil etməkdir.»

Dində bid”ət qoymaq ən böyük günahlardan sayılır və onun haram iş

olmasında heç bir şübhə yoxdur. Rəsuli Əkrəm (s) buyurur:

º†„Ô‰sÔ†ÂÔÕtœÓÀÓ:n†ËÓ†„Ô‰sÔ†» œtŸÓ:n†÷Ó‰«“‰Ó:Ï†ËÓ†„Ô‰sÔ†÷Ó‰«“‰Ó:n†b È†«

‰Ês«“— †;

“(Din və şəriətə daxil edilən) hər hansı bir qondarma iş bid”ət, hər bid”ət

azğınlıq və hər azğınlıq da cəhənnəmdədir.»301

Bid”ət ilə əlaqədar ən mühüm və zəruri iş budur ki, hər şeydən qabaq onun

məna və məfhumunu lazımi şəkildə aydınlaşdırıb, onu sair işlərdən ayırd edək. Bu

zəminədə iki mətləbə diqqət yetirmək lazımdır:

1-Bid”ət dində və şəriətdə bir şeyi artırmaq və ya azaltmaqdan ibarətdir.

Deməli, din və şəriətdən başqa ayrı sahələrdə edilən yeniliklər bid”ət sayılmaz. Bu

şərtlə ki, o sahələrdə baş verən yeniliklər müqəddəs şəriət nəzərindən qadağan və

haram işlərdən olmasın. Məsələn: insanlar daim özlərinin geyim və sair işləri ilə

əlaqədar bir sıra yeniliklər yaradırlar. Xüsusilə müasir dövrdə idman, istirahət və s.

kimi sahələrdə olan bir çox qaydalar dəyişmiş və onların yerinə yeni qaydalar

qoyulmuşdur. Bütün bunlar yenilik olduğuna görə bid”ət sayılsa da, müqəddəs

şəriətin buyurduğu bid”ətə aid deyildir. Təkcə onların şəriət qanunları və dini

göstərişlər ilə zidd olmaması şərtdir, əks halda haram sayılacaqdır. Məsələn: qərb

ölkələrinin azğın töhfəsi olan hicabsızlıq, məclislərdə qadınların kişilərlə açıq-

saçan şəkildə bir-birinə qarışması və sair bu kimi işlər haram olmaqla yanaşı,

bid”ət də sayılır. Çünki bu cür işləri əncam verən şəxslər heç vaxt onları şəriətin

298 “Nisa» surəsi, ayə 94. 299 “Kənzul-ümmal», 1-ci cild, 30-cu hədis. 300 “Bəqərə» surəsi, ayə 116. 301 “Biharul-ənvar», 2-ci cild, səh. 263; “Müsnədi əhməd», 4-cü cild, səh. 126-127.

göstəriş verdiyi bir iş kimi saymır, həmin işlərin haram olmasından da

xəbərdardırlar, lakin dini qanunlara etinasızlıq üzündən bu qanunsuz işləri əncam

verirlər. Buna görə də bəzi vaxtlar öz yaramaz işlərindən peşman olub, bir daha

belə bir işlər görməyəcəkləri barədə ciddi qərara gəlirlər.

Başqa misal: hər hansı bir millət müəyyən günləri özlərinin şadlıq və bayram

günü təyin edərsə bu iş bid”ət deyil, amma onu şəriət hökmü kimi qələmə vermək

olmaz. Digər tərəfdən bu işin halal vəya haram olması da nəzərə alınmalıdır.

Deməli, bəşəriyyətin müasir incəsənət, idman, texnika sənaye və sair sahələrdə

yaratdığı yeniliklər İslam nöqteyi-nəzərindən bid”ət sayılmır. Onlarla əlaqədar

olan əsas məsələ, onun halal və ya haram olması məsələsidir ki, bunun da

özünəməxsus meyarı vardır.

2-İslam şəriətində hər növ bid”ət, bir işin dini və şəri əməl kimi əncam

verilməsindən asılıdır. Yəni müqəddəs şəriətdə heç bir dəlili olmayan bir işi şəriət

hökmü kimi əncam vermək, bid”ətdir. Lakin hər hansı bir əməl üçün müqəddəs

şəriətdə külli, ümumi və ya xüsusi bir dəlil və ya göstəriş olarsa, onda həmin əməli

əncam vermək bid”ət sayılmayacaq. Məhz buna görə də şiə məzhəbinin dahi alimi

mərhum Əllamə Məclisi belə deyir:

º†«Ó‰t» œtŸÓ:Ô†b È†«‰gsÓ—tŸ †Â«“†ÕÓœÓÀÓ†»ÓŸtœÓ†«‰—

sÓGÔË‰ †º» Â«“†«ÓÊsÓÁÔ†Â ÊÓ†«‰œ ÈÊ ;†ËÓ†‰ÓÂt†ÈÓ„ÔÊt†b ÈÁ †ÊÓgsÏ†ŸÓ‰ÈÓ

†«‰ŒÔgÔËg †ËÓ†‰«“†ÈÓ„ÔËÊÔ†œ«“Œ ‰«Î†b È†»ÓŸt÷ †«‰tŸÔÂÔ

ËÂ«“ †;

“Şəriətdə bid”ət, dedikdə Rəsuli Əkrəmdən (s) sonra caiz olması haqqında

heç bir xüsusi (xas) və ya ümumi (külli) dəlil olmayan bir iş nəzərdə tutulur.»302

Həmçinin məşhur sünnü alimi İbni Həcər Əsqəlani bu haqda belə deyir:

º†«Ó‰t» œtŸÓ:Ô†Â«“†«ÓÕtœÓÀÓ†ËÓ†‰ÓÈtGÓ†‰ÓÁÔ†«Ógt‰Ï†b È†«‰gsÓ—

tŸ †ËÓ†Â«“†„«“ÊÓ†‰ÓÁÔ†«gt‰Ï†ÈÓœÔ‰sÔ†ŸÓ‰ÓÈtÁ †«‰gsÓ—tŸÔ†bÓ‰ÓÈtGÓ†» » œtŸÓ:n†;

“Bid”ət (Həzrət Rəsulullahdan (s)) sonra vücuda gəlmiş bir əmələ deyilir ki,

onun haqqında şəriətdə heç bir dəlil olmasın. Haqqında dəlil olan əməl isə bid”ət

sayılmır.»303

Bəli, müqəddəs şəriətə aid etdiyimiz əməlin müəyyən bir dəlili və əsası

olarsa, belə bir iş heç vaxt bid”ət sayılmır. Çünki şəriətdə olan dəlillər xüsusi (xas)

və ümumi (amm) dəlillərə bölünür ki, birinci növdən olan dəlil haqqında izaha

ehtiyac duyulmur. Əsas məsələ ümumi dəlillərdən ibarətdir. Çünki çox vaxt İslam

tarixində olmayan və sonradan vücuda gələn bir iş müqəddəs şəriətin ümumi

göstərişi əsasında həyata keçir. Buna misal o kimi müasir dövrdə bütün ölkələrdə

hərbi xidmətə çağırışı qeyd etmək olar. Gənclərin dini vəzifə olaraq hərbi xidmətə

çağırılması, yeni bir iş olsa da, dini bir dəlilə əsaslandığı üçün heç vaxt bid”ət

sayılmayacaqdır. Çünki Allah-taala buyurur:

º†ËÓ†«ÓŸ œsÔË«†‰ÓÁÔÂt†ÂÓ«†«Gt Ó◊ÓŸt ÔÂt†Â Êt†vÔËsÓ:n†;

“(Düşmənlərlə üzləşmək üçün) bacardığınız qədər qüvvə toplayıb hazırlıq

görün.»304

Aydın məsələdir ki, bu günkü dünyada gənclərin hərbi xidmətə çağırılaraq

hazırlıq işləri görməsi, daim pusquda durmuş din və vətən düşmənləri ilə üzləşmək

302 “Biharul-ənvar», 74-cü cild, səh. 202. 303 “Fəthul-bari» 5-ci cild, səh. 156 və 17-ci cild, səh. 9. 304 “ənfal» surəsi, ayə 60.

üçün çox münasib bir yoldur. Müasir dövürdə bu ayəyə əməl etməyin yollarından

biri də hərbi xidmətdir.

Qeyd olunanlar bəzilərinin icad etdikləri bir çox şübhələri aradan qaldırır.

Məsələn: Dünya müsəlmanları İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmmədin (s) anadan

olduğu günü bayram və şənlik keçirir, bəziləri bu işi bid”ət sayırlar. Halbuki, qeyd

olunanlara əsasən, bu əmələ bid”ət deyilə bilməz. O Həzrətin anadan olma

gününün bayram keçirilməsi haqda heç bir dəlil olmasa da, bu yolla Rəsulullah (s)

və onun pak Əhli-beytinə (ə) məhəbbət göstərmək İslam dininin əsaslarındandır və

bu kimi bayram şənlikləri onlara olan məhəbbətdən irəli gəlir. Həzrət Mühəmməd

(s) bu haqda buyurur:

º†‰«“†ÈÔƒtÂ Êt†«ÓÕÓœÔ„ÔÂt†ÕÓ sÈ”†«Ó„ÔËÊÓ†«ÓÕÓ»sÓ†« ‰ÓÈtÁ †Â Êt†Â«“‰

Á †ËÓ†«Át‰ Á †ËÓ†«‰Ês«“G †«ÓÃtÂÓŸ ÈÊÓ†;

“Mənə məhəbbəti öz malına, övladına və bütün xalqa bəslədiyi məhəbbətdən

çox olmayan şəxsin imanı yoxdur.»305

Aydın məsələdir ki, Rəsuli Əkrəm (s) və onun Əhli-beytinin (ə) mövlud

günündə şadlıq məclisi keçirənlər bu niyyətlə etmirlər ki, şəriətdə onların bu işi

üçün müəyyən göstəriş verilmiş və yaxud bu günkü şadlıq mərasimləri eynilə dini

bir göstəriş olmuşdur. Onların niyyəti sadəcə Rəsulullaha (s) və onun Əhli-beytinə

(ə) ehtiram göstərməkdir. Bu da Quran və sünnədə (Peyğəmbərin davranışında)

çox təkid olunmuş məsələlərdən biridir. Belə ki, buyurulur:



“(Ey Peyğəmbər! Ümmətə) de ki, sizdən risalətin qarşısında ən yaxın

adamlarıma (Əhli-beytimə) məhəbbət göstərməkdən başqa bir şey istəmirəm.»306

Bu dini hökm müsəlmanların fərdi və ictimai həyatında müxtəlif tərzdə icra

oluna bilər. Onlardan biri də mövlud günlərində şadlıq mərasimləri təşkil

etməkdən ibarətdir. Bu iş də ilahi rəhməti xatırlamaq və bu rəhmət üçün Allah

dərgahına şükür etmək sayılır. İslamdan öncə gəlmiş din və şəriətlərdə də belə

hallar olmuşdur. Məsələn Qurani-kərimin buyurduğuna əsasən, Həzrət İsa (ə)

şadlıq keçirsinlər deyə, Allah-taaladan özü və səhabələri üçün asimani maidə

(süfrə) istədi:

º†v«“‰Ó†Ÿ ÈGÈ”†«»tÊÔ†ÂÓ—tÈÓÂÓ†«‰‰sÓÁÔÂsÓ†—

Ó»sÓÊ«“†«ÓÊtG ‰t†ŸÓ‰ÓÈtÊ«“†Â«“∆ œÓ:Î†Â ÊÓ†«‰GsÓÂ«“¡ †ÍÓ„ÔËÊÔ†‰ÓÊ«“†Ÿ Èœ«Î†‰

«ÓËsÓ‰ Ê«“†ËÓ ¬Œ — Ê«“

†ËÓ†¬ÈÓ:Î†Â Êt„Ó;;;;

“İsa dedi: İlahi, ey Rəbbimiz! Bizə göydən maidə (süfrə) göndər ki, bizim

üçün, əvvəlimiz və axırımız üçün bayram olsun və Səndən bir ayə və nişanə

olsun...»307

Qeyd etdiyimiz kimi bid”ət heç bir əsas (istər ümumi, istərsə də xüsusi)

olmadan dini işlərdə təsərrüf etməkdir. Bunu da bilmək lazımdır ki, Peyğəmbərin

buyurduğu “Səqəleyn» hədisinə əsasən, Əhli-beytin (ə) buyurduqları rəvayətlər

dini hökmlərin və şəriət qanunlarının əsaslarından sayılır. Buna görə də məsum

305 “{amiul-üsul», 1-ci cild, səh. 238. (131-ci əsasda Həzrət Rəsuli əkrəm (s) və onun əhli-

beytinə (ə) məhəbbət bəsləmək haqqında ətraflı söhbət olunacaq.) 306 “Şura» surəsi, ayə 23. 307 “Maidə» surəsi, ayə 114.

imamlarımız (ə) bizə müəyyən bir işə göstəriş verib, yaxud da bir işdən çəkindirsə,

onlara tabe olmaq vacibdir və onların əmrinə itaət etmək heç vaxt bid”ət sayıla

bilməz.

Son söz olaraq qeyd edirik ki, heç bir əsas olmadan din və şəriətdə bid”ət

qoymaq, həmişə pislənmiş və haram bir əməldir. Allah-taala buyurur:

º†«‹Ô†«Ó– ÊÓ†‰Ó„ÔÂt†«ÓÂt†ŸÓ‰ÈÓ†«‹ † Óbt Ó—ÔËÊÓ†;

“(Bu iftira və töhmətləri deməyə) Allah sizə izn vermişdir, yoxsa Allaha iftira

vurursunuz?»308

Buna əsasən, ümumiyyətlə bid”əti pis və yaxşı, haram və caiz olaraq növlərə

bölmək düzgün bir iş olmayacaqdır. Lakin bid”ətin lüğətdən mənası baxımından

həyatda olan yenilikləri şəriətə mənsub etməmək şəriəti ilə vacib, haram, məkruh,

müstəhəb və mübah kimi qismlərə bölmək olar.

124-CÜ ƏSAS (TƏQİYYƏ)

Qurani-kərimin təlimlərindən biri də budur ki, müsəlman şəxsin canı, malı və

abır-heysiyyəti, öz əqidəsini izhar etməklə təhlükəyə düşərsə, onda öz əqidəsini

gizlətməlidir. Şəriətdə bu əmələ “təqiyyə» deyilir.

Təqiyyənin caiz olmasını Quran və rəvayətlərdən əlavə, sağlam əql və

düşüncə də bəzi həssas vaxtlarda ona əməl etməyi düzgün və doğru sayır. Çünki,

bir tərəfdən canı, malı və abır-heysiyyəti qorumaq, digər tərəfdən də dini vəzifəyə

əməl etmək lazımdır. Lakin bəzi vaxtlar əqidənin izhar edilməsi ilə şəxsin canı,

malı və ya abırı təhlükəyə düşərsə, onunla dini vəzifəyə əməl etmək bir-biri ilə

ziddiyyət təşkil etdikdə, ağıl və düşüncənin hökmünə əsasən, daha mühüm olan

vəzifəyə əməl etmək lazım və zəruridir.

Təqiyyə həqiqətdə zəif adamların zalım və rəhmsizlərin qarşısında bir növ

silahı sayılır. Belə bir şəxs üçün təhlükə yaranmazsa, o, heç vaxt əqidəsini

gizlədərək şəxsi əqidəsinin əksinə əməl etməz.

Qurani-kərim Əmmar Yasir (həmçinin möhkəm və həqiqi imanlarına

baxmayaraq, kafirlərin əlindən xilas olmaq üçün təqiyyə edərək əqidələrinə zidd

olan bəzi sözləri danışan şəxslər) haqda belə buyurur:

º†ÂÓÊt†„ÓbÓ—Ó†» «‹ †»ÓŸtœÓ†« ÈÂ«“Ê Á †« ˙”†ÂÓÊt†«Ô„t—

ÁÓ†ËÓ†vÓ‰t»ÔÁÔ†ÂÔ◊tÂÓ∆ ÊsÏ†» «˘ ÍÂ«“Ê ;

“İman gətirdikdən sonra Allaha kafir olan şəxs (öz cəzasına çatacaq), qəlbi

möhkəm imanlı olub, zor gücünə və naçarlıqdan (dildə) küfr izhar edənlərdən

başqa.»309

Digər bir ayədə buyurulur:

º†‰«“†ÈÓ sÓŒ – †«‰tÂÔƒtÂ ÊÔËÊÓ†«‰t„«“b —

ÈÊÓ†«ÓËt‰ È«“¡Ó†Â Êt†œÔËÊ †«‰tÂÔƒtÂ ÊÈÊÓ†ËÓ†ÂÓÊt†ÈÓbtŸÓ‰t†–

†”‰ „Ó†bÓ‰ÓÈtGÓ†Â ÊÓ†«‹ †b È

308 “Yunis» surəsi, ayə 59. 309 “Nəhl» surəsi, ayə 106.

†gÓÈt¡n†« ˙”†«ÓÊt† Ó sÓvsÔË«†Â ÊtÁÔÂt† Ôv«“:Î†ËÓ†ÈÔÕÓ– s—

Ô„ÔÂÔ†«‹Ô†ÊÓbtGÓÁÔ†ËÓ†« ‰ÈÓ†«‹ †«‰tÂÓg È—Ô†;

“Möminlərin (öz) mömin (qardaşlarından) başqa kafirləri dost tutması rəva

deyildir və bu cür əməl edən şəxs Allahla öz rabitəsini kəsmişdir. (Onların

şərrindən xilas olmaq üçün) zahirdə onlarla dostluq izhar edənlərdən başqa. Allah

sizi, Ona qarşı müxalifətçilik etməkdən qorxudur və hamınızın qayıdacaq yeri

Allaha tərəfdir.»310

Müsəlman müfəssirləri hamılıqla qeyd olunan iki ayənin şərhində “təqiyyə»-

ni şəriətin göstəriş verdiyi bir hökm kimi qəbul etmişlər.311

Ümumiyyətlə, təfsir və fiqh elmlərində müxtəsər təhqiqat aparan hər bir şəxs

təqiyyənin İslam dini hökmlərindən olmasını bilir. Yuxarıda qeyd olunan ayələri,

həmçinin Ali-Fir”onun arasında öz imanını gizlədən mömin haqqında olan ayəni

(“Ğafir» surəsi, ayə 28) görməklə, təqiyyəni tamamilə inkar etmək olmaz.

Qeyd etmək lazımdır ki, təqiyyə haqqında gələn ayələrin, müsəlman şəxsin

kafirlərdən təqiyyə etməsi barəsində olmasına baxmayaraq insanın canı, malı və ya

heysiyyəti başqa bir müsəlman tərəfindən təhdid edildikdə, təqiyyə edə bilər.

Deməli təqiyyə etmək heç də kafirlərdən törənən qorxuya aid deyildir. Bu barədə

sünnü alimi Fəxr Razi deyir:

“Şafei məzhəbinin əqidəsinə əsasən, müsəlmanların Məkkədə (hərbi) kafirlər

arasında düçar olduqları qorxulu vəziyyət, onların öz aralarında da yaransa, canı

qorumaq üçün təqiyyə etmək caizdir. Həmçinin təqiyyə etmək təkcə can üçün deyil,

mal üçün də caizdir. Çünki müsəlmanın malı, onun qanı kimi toxunulmaz və

hörmətlidir. Öz malını qorumaq yolunda ölən şəxs şəhid sayılır.»312

Əbu Hüreyrə isə bu haqda belə deyir:

“Mən Peyğəmbərdən iki növ göstəriş və təlim öyrənmişdim. Onların bəzisini

camaata açıqlamış, bəzisini isə gizlətmişəm. Çünki onları xalqa desəydim, camaat

məni öldürərdi.»313

Əməvi və Abbasi xəlifələrinin hakimiyyət dövrü zülm ilə doludur. O dövrdə

öz əqidəsini izhar etdikdə ağır təzyiqlərə mər”uz qalanlar təkcə şiələr deyildi, həm

də bir çox sünnü alimləri belə təzyiqlərə düçar olurdular. Onların çoxu Məmunun

dövründə “Quranın yaranışı» məsələsində təqiyyə edir və Məmunun bu məsələyə

aid olan fərmanından sonra zahirdə onunla həmrəy olduqlarını bildirirdilər. Sünnü

alimlərindən yalnız bir nəfəri təqiyyə etmədi və Məmun ilə razılaşmadı. Bu haqda

tarix kitablarında ətraflı məlumat verilmişdir.314

310 “Ali-İmran» surəsi, ayə 28. 311 “Təfsiri Təbəri», 3-cü cild, səh. 153; “Təfsiri Razi», 8-ci cild, səh. 113; “Təfsiri Nəsəfi» (

“Xazin” təfsirinin haşiyəsində), 1-ci cild, səh. 271; “Ruhul-məani», 3-cü cild, səh. 121; “Məcməul-

bəyan», 1-ci cild, səh. 430 və s. 312 “Təfsiri Razi», 8-ci cild, səh. 13. 313 “Məhasinut-təvil», 4-cü cild, səh. 82. 314 “Tarixi Təbəri», 7-ci cild, səh. 195-206.

125-Cİ ƏSAS

Şiə məzhəbinin əqidəsinə əsasən, təqiyyə bəzi vaxtlar vacib, bəzi vaxtlar isə

haramdır. İnsan bəzi vaxtlar (təqiyyə etməyin haram olduğu yerlərdə) canı və

malının təhlükəyə düşməsini bəhanə edərək ilə təqiyyə etməməlidir. Bəziləri belə

güman edir ki, şiələr hər yerdə təqiyyə etməyi vacib bilirlər. Bu da tam yanlış bir

fikirdir. Şiə rəhbərlərinin davranışı heç vaxt belə olmamışdır. Çünki onlar hər bir

zamanda və şəraitdə, mövcud məsləhətləri və ya fəsadları nəzərə almaqla münasib

yol seçmişlər. Buna görə də lazım bəzi vaxtlar təqiyyə etməmiş və öz əqidəsini

izhar etməklə can və mallarını dinə fəda etmişlər.

Ümumiyyətlə şiələrin pak və məsum imamları ya qılıncla zərbətlənib, ya da

zəhərləndirilərək şəhid olmuşlar. Əgər onlar öz dövrlərinin zalım rəhbərləri ilə

sazişçilik edib onlara xoş üz və şirin dil göstərsəydilər, o böyük məqamlara çata

bilərdilər. Lakin məsum imamlar zalimlərin (məsələn, Yezid kimilərin) qarşısında

susub təqiyyə etməyi dinin aradan gedib, məhv olması ilə bərabər bilirdilər.

Hazırda da müsəlmanların dini rəhbərlərinin iki vəzifəsi vardır:

1-Bəzi vaxtlar təqiyyə etmək.

2-Bəzi vaxtlar isə (dinin əsası təhlükəyə düşdükdə) canlarından keçib ölməyi

qəbul etmək.

Bu söhbətin sonunda qeyd edirik ki, təqiyyə hər kəsin öz şəxsi vəziyyəti və

ya zəif adamların zülmkar düşmənlərin qarşısındakı vəziyyətinə bağlıdır. Yəni bu

cür düşmənlər qarşısında təqiyyə etməyəcəyi təqdirdə canı, malı və heysiyyəti

təhlükəyə düşənlər hökmən təqiyyə etməlidir. Lakin dini hökmlər və məarifə

gəldikdə isə, bu barədə təqiyyə etmək düzgün deyildir. Məsələn, din alimi təqiyyə

adı ilə şiə məzhəbinin əksinə, yalan və azğın mətləblərdən ibarət olan kitab yaza

bilməz. Buna əsasən, tarix boyu şiə alimləri təqiyyə üçün yaranan vəziyyətlərdə

belə, özlərinin haqq əqidələrini izhar etmişlər. Onlar cüzi məsələlərdə ixtilafları

olsa da, amma tarix boyu heç bir şiə alimi (təqiyyə edərək) bu haqq məzhəbin

əqidələrinin ziddinə kitab və ya risalə yazmamışdır. Bunun əksinə əməl edənlər isə

imamiyyə şiələrin cərgəsindən çox-çox uzaqdır.

Təqiyyəni, qərəzçi düşmənlərinin zəhərli təbliğatları nəticəsində qəbul edə

bilməyənlərə tövsiyə olunur ki, Əməvi və Abbasi, xəlifələrinin həmçinin Osmanlı

imperatorunun zamanında şiə tarixini oxuyub əsl həqiqəti başa düşsünlər. Çünki bu

dövrlərdə şiələrin Əhli-beyti (ə) müdafiə etdiyi üçün necə ağır vəziyyətlərə düşüb,

nə qədər qurbanlar verdiyinin şahidi olmaq olar. Hətta bəzi vaxtlar bu işə görə öz

evlərindən və vətənlərindən didərgin düşüb dağlara pənah aparmış, təqiyyə

etməklə bu məzhəbi saxlamışlar. Əgər təqiyyə etməsəydilər, onda nə baş

verəcəyini demək olardımı? Görəsən, onlar təqiyyə etməsəydilər, hal-hazırda

dünyada şiəlikdən bir əsər-əlamət qalardımı?

Ümumiyyətlə, təqiyyə məsələsi ilə əlaqədar edilən bir sıra məzəmmətlər

onun səbəbkarlarına aiddir. Həqiqətdə öz canını, malını və heysiyyətini qorumaq

üçün təqiyyə edənlər deyil, əksinə islami ədaləti bərqərar icra etmək əvəzinə,

Rəsuli Əkrəmin (s) məsum Əhli-beytini (ə) və onların tərəfdarlarını ağır siyasi və

ictimai təzyiq altında saxlayan şəxslər məhkum olunmalı və pislənməlidir.

Təəccüblü məsələ budur ki, bəzi nadan şəxslər təqiyyəyə səbəb olan

zülmkarları deyil, canını qorumaq məqsədi ilə təqiyyə edən məzlumları məzəmmət

edir və onları iki üzlü adlandırırlar. Halbuki, təqiyyə ilə ikiüzlülük (münafiqlik)

arasında yerlə göy qədər fasilə vardır. Münafiq şəxs küfrü qəlbində gizlədərək

zahirdə yalandan imanlı olduğunu bildirir. Müsəlman isə qəlbi iman nuru ilə dolu

olan halda, yalnız zülmkarların ağır işgəncə və əzab-əziyyətlərindən amanda

qalmaq üçün təqiyyə edir və qəlbində olanların əksini izhar etməli olur.

126-CI ƏSAS (TƏVƏSSÜL)

İnsan həyatı təbii vasitələrdən bəhrələnmək əsasında qurulmuşdur. Onların

hər biri özünəməxsus təsirə malikdir. Hər insan susuz olanda su içir, aclıq hiss

etdikdə isə yemək yeyir. Çünki həyatın müxtəlif ehtiyaclarını təmin etmək üçün bu

cür vasitələrin müstəqil təsir ediciliyinə etiqad bəsləməzsə, bu iş eynilə tovhid və

yeganə Allaha pərəstiş etməkdir. Qurani-kərim Zülqərneynin bəndi qurmasında

camaatdan kömək istəməsini zikr edərək buyurur:Ó

º†bÓ«ÓŸ ÈÊÔËÊ È†» vÔËsÓ:n†√ÓÃtŸÓ‰t†»ÓÈtÊÓ„ÔÂt†ËÓ†»ÓÈtÊÓÁÔÂt†—

ÓœtÂ«Î†;

“Sizinlə onların (Yəcuc və Məcuc tayfalarının) arasında bir sədd (bənd)

qurum deyə, öz qüdrətinizlə mənə kömək edin.»315

Şirki (Allaha şərik qoşmağı), Allahdan başqalarına təvəssül edib, onlardan

kömək almaq kimi təfsir edənlərin sözü yalnız o vaxt düz ola bilər ki, həmin

vasitələrin müstəqil şəkildə təsir ediciliyə malik olmasına etiqad bəslənsin. Lakin

onların, Allahın izni və məşiyyəti ilə bizə kömək etdiyini nəzərə alsaq, heç vaxt

şirk sayılmaz və belə bir insan tovhid əqidəsindən uzaqlaşmaz. Çünki insan həyatı

ilk əzəldən müəyyən vasitələrdən istifadə etmək əsasında qurulmuşdur.

Zahirən söhbət təbii vasitələrdən deyil, qeyri-təbii vasitələrdən istifadə

etməkdən gedir ki, bu vasitələri vəhydən başqa bir yolla tanımaq mümkün deyildir.

Quran ayələrində və Peyğəmbər (s) sünnətində müəyyən bir şey vasitə kimi

tanıtdırılarsa, ona təvəssül etmək, təbii vasitələrdən kömək almaq kimi olacaqdır.

Buna əsasən, biz qeyri-təbii vasitələrdən iki şərt daxilində istifadə edə bilərik:

1-Qurani-kərim və ya Həzrət Mühəmmədin (s) davranışı bir şeyin dünya və

axirət məqsədləri üçün vasitə olduğunu bəyan etsin.

2-Bu kimi vasitələr üçün heç bir vəch ilə müstəqil təsirediciliyə malik

olmasına etiqad bəsləməyib, onların təsirini yalnız Allahın izni və məşiyyəti şərti

ilə qəbul etmək.

Qurani-kərim bizi mənəvi vasitələrdən istifadə etməyə dəvət edərək buyurur:

º†È«“†«ÓÈsÔÁÓ«†«‰sÓ–

ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†« sÓvÔË«†«‹Ó†ËÓ†«»t Ó⁄ÔË«†« ‰ÓÈtÁ †«‰tËÓG È‰Ó:ÓËÓ†Ã«“Á œÔË«†b

È†GÓ» È‰ Á †‰ÓŸÓ‰sÓ„ÔÂt† Ôbt‰ ÕÔËÊÓ†;

“Ey iman gətirənlər! Pərhizkar olun və (Allaha yaxın olmaq üçün) bir vasitə

seçin Onun yolunda cihad edin ki, bəlkə səadətə çatasınız.»316

Qeyd etmək lazımdır ki, vasitə yaxın olmaq mənasında deyil, əksinə Allaha

yaxın olmaq üçün bir şeydir. Onlardan biri də, ayədə zikr olunduğu kimi, Allah

yolunda cihad etməkdən ibarətdir. Sair işlər də Allaha yaxınlaşmaq üçün vasitə ola

bilər.317

315 “Kəhf» surəsi, ayə 95. 316 “Maidə» surəsi, ayə 35. 317 Mərhum Rağib İsfahani özünün “Müfrədat» kitabında “vəsl» kəlməsi barəsində yazır

“Vasitə (vəsilə) bir şeyə rəğbətlə qovuşmağa deyilir, Allah dərgahındakı vasitənin həqiqəti, Onun

yolunda elm və ibadətlə hərəkət edib, şəriət göstərişlərini icra etməkdən ibarətdir.»

127-Cİ ƏSAS (TƏVƏSSÜL)

Keçən əsasda həm təbii, həm də qeyri-təbii vasitələrə təvəssül etməyin

(onların müstəqil təsirə malik olmadığına inanmaq şərtilə) eynilə tovhid və

yeganəpərəstlik olduğu isbat olundu.

Şübhəsiz, Allahın əmrini yerinə yetirmək üçün namaz, oruc, zəkat, cihad və

bu kimi sair vacib və müstəhəb əməllər əncam vermək, bir növ mənəvi (qeyri-

təbii) vasitə sayılır. İnsan onların vasitəsi ilə öz məqsədlərinə və ya Allahın

razılığına çatır, bəndəçiliyin həqiqətini dərk edib nəticədə Allah dərgahına

yaxınlaşır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yolda qeyri-təbii vasitələr təkcə sayılan bir

neçə ibadət deyil, əksinə Quran və sünnətdə duaların qəbul olunması üçün bir sıra

vasitələr də qeyd olunmuşdur. Onların bəzisini diqqətinizə çatdırırıq:

1-Allahın Quran və sünnətdə qeyd olunan gözəl adları və sifətləri. Allah-taala

buyurur:

º†ËÓ†‹ †«˘ÓGtÂ«“¡Ô†«‰tÕÔGtÊÈ”†bÓ«œtŸÔËÁÔ†» ÁÓ«†;

“Gözəl adlar Allaha məxsusdur. Allahı o gözəl adlar vasitəsi ilə çağırın.»318

Dua kitablarında Allahın gözəl adlarına və sifətlərinə təvəssül etmək barədə

çoxlu hədis mövcuddur.

2-Ən uca məqamda olan Həzrət Peyğəmbərə (s), ilahi övliyalara, Allahın

saleh və pak bəndələrinə təvəssül etməklə onların duası nəticəsində məqsədə

çatmaq.

Qurani-kərim özlərinə zülm etmiş şəxslərə (günahkarlara) belə göstəriş verir:

º†ËÓ†‰ÓËt†« –t†ÿÓ‰ÓÂÔË«†«ÓÊtbÔGÓÁÔÂt†Ã«“ƒÔË„Ó†bÓ«Gt Ó⁄tbÓ—

ÔË«†«‹Ó†ËÓ†«Gt Ó⁄tbÓ—Ó‰ÓÁÔÂÔ†«‰—sÓGÔË‰Ô†‰ÓËÓÃÓœÔË«†«‹Ó†

ÓËs«“»«Î†—ÓÕ ÈÂ«Î†;

“Onlar (günahkarlar) özlərinə zülm etdikdə sənin (Peyğəmbərin) yanına gəlib

Allahdan bağışlanmaq istəsə və Peyğəmbər də onlar üçün Allahdan bağışlanmaq

istəyərsə, belə halda Allahın tövbələri qəbul edən və mehriban olduğunu

görəcəklər.»319

Həmçinin münafiqləri, Peyğəmbərin yanına gedib bağışlanmaq istəməkdən

boyun qaçırdıqları üçün məzəmmət edərək buyurur:

º†ËÓ†« –«“†v È‰Ó†‰ÓÁÔÂt† ÓŸ«“‰ÓËt«†ÈÓGt Ó⁄tb —t†‰Ó„ÔÂt†—

ÓGÔË‰Ô†«‹ †‰ÓËsÓËt«—ÔƒÔËGÓÁÔÂt†ËÓ†—Ó√ÓÈt ÓÁÔÂt†ÈÓgÔœsÔËÊÓ†ËÓ ÁÔÂt

†ÂÓGt Ó„t» —ÔËÊÓ†;

“Hərgah onlara (münafiqlərə) “Peyğəmbər sizin üçün Allahdan bağışlanmaq

istəsin deyə, yanına gedin”-deyildikdə, (bu işdən) boyun qaçırır. Onların (Allah

yolunu) kəsmələrinin görürsən və onlar müstəkbirlərdir (böyüklük tələb

edənlərdir).»320

Bəzi ayələrdə belə bir əməlin (təvəssülün) keçmiş ümmətlər arasında da

mövcud olması gözə çarpır. Buna misal olaraq Yəqub peyğəmbərin (ə)

oğlanlarının Allahdan, onları əfv etmək barəsindəki xahişini qeyd etmək olar:

318 “əraf» surəsi, ayə 180. 319 “Nisa» surəsi, ayə 64. 320 “Münafiqun» surəsi, ayə 5.

º†È«“†«Ó»«“Ê«“†«Gt Ó⁄tb —t†‰ÓÊ«“†–

ÔÊÔË»ÓÊÓ«†« ÊsÓ«†„ÔÊsÓ«†Œ«“◊ ∆ ÈÊÓ;†v«“‰Ó†GÓËtbÓ†«ÓGt Ó⁄tb —Ô†‰Ó„ÔÂt†—

Ó» sÈ†« ÊsÓÁÔ†ÁÔËÓ†«‰t⁄Óbs«“—Ô†«‰—sÓÕ ÈÂÔ†;

“(Yəqub peyğəmbərin oğlanları) dedilər: Ey ata! Bizim günahlarımız üçün

Allahdan əfv istə, həqiqətən biz xətakarlardanıq. (O Həzrət) dedi: Tezliklə

Rəbbimdən sizin üçün bağışlanmaq istəyərəm. Həqiqətən O, çox bağışlayan və

mehribandır.»321

Belə deyilə bilər ki, bizim dua və təvəssülümüz həmin vasitənin yalnız

həyatda olduğu halda tovhid əqidəsi ilə zidd deyil. Amma hazırda bütün ilahi

peyğəmbərlər bu dünyadan köçmüşdür. Belə olan halda, onlara təvəssül etmək

hansı əsasa görə tovhid əqidəsi ilə uyğun olan təsir göstərə bilər?

Bu sualın cavabında iki mühüm mətləbi qeyd etmək lazımdır:

1-Peyğəmbərə və ya ilahi övliyalara təvəssül etmək onların diri olması ilə

şərtlənsə, onda onların vəfatlarından sonra təvəssül etmək şirk yox, sadəcə

faydasız bir iş olacaqdır. Bu da çox vaxt unudulan bir məsələdir. Bəziləri belə

təsəvvür edir ki, həyat və ölüm tovhidlə şirkin sərhəddidir. Halbuki, əgər (təvəssül

edən vaxt peyğəmbər və ya ilahi övliyaların diri olması) şərt olunarsa, onların diri

olub-olmaması yalnız təvəssül və duanın faydalı və ya faydasız olması ilə

nəticələnəcəkdir. Onların diri olub olmaması isə heç vaxt tovhid və şirkə dəlil ola

bilməz.

2-Təvəssülün faydalı olub nəticə verməsinin iki şərti vardır. Onlar

aşağıdakılardan ibarətdir:

a) Təvəssül olunan şəxsin elm, şüur və qüdrətə malik olması.

b) Təvəssül edənlərlə onun arasında rabitənin olması.

Quran ayəsi, rəvayət və hətta əqli dəlillərə əsasən dünyadan getmiş ilahi

peyğəmbərlər və övliyalara təvəssül etməkdə hər iki şərt (yəni onlarda elm, şüur və

qüdrət olması və onlarla təvəssül edənlər arasında rabitənin olması) bir çox

mövcuddur.

105 və 106-cı əsaslarda bəyan etdiyimiz kimi, Quranda və rəvayətlərdə qeyd

olunmuş bərzəx həyatı buna ən canlı şahidlərdən sayılır. Qurani-kərimin

buyurduğuna görə, Allah yolunda şəhid olanlar yaşayır. Şübhəsiz, Allah yolunda

şəhid olmuş ilahi peyğəmbərlər və övliyalar daha yüksək həyat tərzi ilə

yaşamaqdadırlar.

Müsəlmanlar ilə Allah övliyaları arasında rabitənin olmasına da bir çox

dəlillər vardır. Onlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Bütün müsəlmanlar namazlarının sonunda İslam Peyğəmbəri Həzrət

Mühəmmədə (s) xitabən belə deyirlər:

º†«Ó‰GsÓ‰«“ÂÔ†ŸÓ‰ÓÈt„Ó†«ÓÈsÔÁÓ«†«‰ÊsÓ» ÈsÔ†ËÓ†—

ÓÕtÂÓ:Ô†«‹ †ËÓ†»Ó—Ó„«“ ÔÁÔ†;

“Ey Peyğəmbər! Allahın salamı, rəhməti və bərəkəti sənə olsun!»

Görəsən müsəlmanlar bu sözü əbəs yerə deyirlər? Görəsən Peyğəmbər (s) bu

qədər salamları eşitmir və onların cavabını vermirmi?

2-”Bədr” döyüşündən sonra Həzrət Peyğəmbərin (s) göstərişinə əsasən,

müşriklərin cənazələri bir quyuya töküldü. Daha sonra Peyğəmbər (s) onlarla

321 “Yusif» surəsi, ayə 97-98.

söhbət etdi. Səhabələrindən biri təəccüblə: “ölülərlə danışır-sanmı?» - deyə

soruşduqda, Həzrət buyurdu: “Siz heç də onlardan yaxşı eşitmirsiniz!»322

3-Rəsuli Əkrəm (s) dəfələrlə “Bəqi”» qəbiristan-lığına gedib orada dəfn

olunanlara belə xitab edirdi:

º†«Ó‰GsÓ‰«“ÂÔ†ŸÓ‰È”†«ÓÁt‰ †«‰œ sÈ«“—

†Â ÊÓ†«‰tÂÔƒtÂ Ê ÈÊÓ†ËÓ†«‰tÂÔƒtÂ Ê«“ †;

“Əhalisi möminlər və möminələr olan diyar, sizə salam olsun!»

Ayrı bir rəvayətə əsasən, belə buyururdu:

º†«Ó‰GsÓ‰«“ÂÔ†ŸÓ‰ÓÈt„ÔÂt†œ«“—Ô†vÓËtÂn†ÂÔƒtÂ Ê ÈÊÓ†;

“Salam olsun möminlər dəstəsinin evinə!»323

4-Buxari özünün “Səhih” kitabında belə nəql edir: Peyğəmbər (s) vəfat edən

gün, Əbu Bəkr Ayişənin evinə daxil olub Peyğəmbərin (s) üzünü açdı, o Həzrətin

üzünü öpdü və ağlayan halda belə dedi:

º†» «» È†«ÓÊt Ó†È«“†ÊÓ» ÈsÓ†«‹ †‰«“†ÈÓÃtÂÓŸÔ†«‹Ô†ŸÓ‰ÓÈt„Ó†ÂÓËt Ó ÓÈtÊ†«ÓÂsÓ«†«‰tÂÓË

t Ó:Ô†«‰sÓ È†„Ó Ó»Ó t†ŸÓ‰ÓÈt„Ó†bÓvÓœsÓÂt ÓÁÓ«†;

“Ey Allahın Peyğəmbəri! Atam sənə fəda olsun! Allah sənin üçün iki ölüm

yazmamışdır və sənə vacib olan (bircə vəfat) baş vermişdir.»324

Həzrət Rəsuli Əkrəm (s) vəfatından sonra Bərzəx həyatında olmasaydı və

bizimlə onun arasında heç bir rabitə olmasaydı, onda Əbu Bəkr hansı əsasla o

Həzrətlə danışaraq onu “ey Allahın Peyğəmbəri!»-deyə səsləyir?

5-Əmirəl-möminin İmam Əli (ə) Həzrət Peyğəmbərə (s) qüsl verən halda

belə deyirdi:

º†» «Ó» È†«ÓÊt Ó†ËÓ†«ÔÂ sÈ†È«“†—

ÓGÔË‰Ó†«‹ †‰ÓvÓœt†«ÊtvÓ◊ÓŸÓ†» ÂÔËt „Ó†Â«“†‰ÓÂt†ÈÓÊtvÓ◊ Ÿt†» ÂÓËt †⁄ÓÈt—

„Ó†Â ÊÓ†«‰ÊsÔ»ÔËsÓ: †ËÓ†«˘ÓÊt»«“¡ †

ËÓ†«ÓŒt»«“— †«‰GsÓÂ«“¡ ;;;†;

“Ey Allahın elçisi! Atam-anam sənə fəda olsun! Sənin vəfatınla elə şeylər

kəsildi ki, başqalarının ölümü ilə kəsilməzdi. Sənin vəfatınla nübüvvət və vəhy

yolu kəsildi... Atam-anam sənə fəda olsun! Bizi Allah yanında yada salıb

xatırla!»325

Qeyd etmək lazımdır ki, ilahi peyğəmbərlərə və övliyalara təvəssül etməyin

isbat olunmasının başqa yolları da vardır. Onlar haqqında ətraflı məlumat kəlam

kitablarında qeyd olunmuşdur.

128-Cİ ƏSAS (BƏDA)

Allah-taalanın insan haqqında təyin etdiyi müqəddərat (təqdir) iki növdür:

1-Heç vaxt və heç cür dəyişilməyən qət”i təqdir.

2-Bəzi şərtlər daxilində dəyişilib başqa bir təqdirlə əvəz olunan şərtli təqdir.

322 “Səhihi-Buxari», 5-ci cild, (Babu qətli əbi {əhl); “Sireyi ibni Hişam», 2-ci cild, səh. 292 və

s. 323 “Səhihi-Müslim», 2-ci cild, (Babu ma yuqalu ində duxulil-qəbr). 324 “Səhihi-Buxari», 2-ci cild, (kitabul-cənaiz), səh. 17. 325 “Nəhcül-bəlağə», (xütbələr bölməsi), 235-ci xütbə.

“Bəda»ya inanmaq islam dininin mühüm göstərişlərindən sayılır və demək

olar ki, bütün müsəlman məzhəbləri bu əqidəyə inanırlar. Amma onların bəzisi bu

əqidə haqqında “Bəda» sözünü işlətməkdən çəkinirlər ki, bu da “bəda» əqidəsinə

heç bir zərbə xələ yetirmir, çünki əsas məsələ bu əqidənin sadəcə adı deyil, məna

və həqiqətidir.

Bədanın əsası iki şey üzərində qurulmuşdur:

1-Allah-taala elə sonsuz qüdrət və hakimiyyətə malikdir ki, istədiyi vaxt bir

şeyin müqəddəratını dəyişə bilər. Allahın o iki vəziyyətin hər birinə qabaqcadan

elmi var və onların dəyişməsi Allahın elmində heç bir dəyişiklik yaratmır. Çünki

birinci təqdir Allahın qüdrətini məhdudlaşdırılıb Onun bacarığını əlindən alan şey

deyildir. Allah-taala yəhudilərin dediyi “ÈÓœÔ†«‹ †ÂÓ⁄t‰ÔË‰Ó:Ï» -yəni

Allahın əlləri bağlıdır kimi yanlış əqidənin əksinə olaraq sonsuz qüdrətə malikdir

və Qurani-kərimin buyurduğuna əsasən “»Ó‰t†ÈÓœ«“ÁÔ†ÂÓ»tGÔË◊Ó «“Ê ”

-qüdrət əlləri açıqdır.326

Başqa sözlə, Allah tərəfindən qüdrət işlədib xəllaqiyyət və yaradıcılıq etmək

həmişə davam edir “Ər-

Rəhman» surəsinin 29-cu ayəsinə əsasən, („Ô‰sÔ†ÈÓËtÂn†ÁÔËÓ†b È†gÓ√tÊn;;;)

Allah-taalanın yaradıcılıq və xaliqiyyəti dayanma-mışdır.

º†v«“‰Ó †«‰tÈÓÁÔËœÔ†ÈÓœÔ†«‹ †ÂÓ⁄t‰ÔË‰Ó:Ï;;;;

“Yəhudilər dedilər: Allahın əlləri bağlıdır...»327

İmam Sadiq (ə) bu ayənin təfsirində buyurur: Yəhudilər belə güman edirdilər

ki, Allah-taala yaratmaqdan əl çəkmiş (və ruzi, ömür və sair kimi) işlərə qarışmır.

Allah-taala isə onların bu iddiasını təkzib edərək buyurur:

º†⁄Ô‰sÓ t†«ÓÈtœ ÈÁ Ât†ËÓ†‰ÔŸ ÊÔË«†» Â«“†v«“‰ÔË«†»Ó‰t†ÈÓœ«“ÁÔ†ÂÓ»tGÔË◊«“Ê †ÈÔ

Êtb vÔ†„ÓÈtbÓ†ÈÓg«“¡Ô†;

“Onların öz əlləri bağlansın və (nalayiq) sözləri üçün Allahın rəhmətindən

uzaq olsunlar! Əksinə, Onun qüdrəti genişdir və istədiyi kimi infaq edir.»

İmam Sadiq (ə) sonra buyurur:

º†«Ó‰ÓÂt† ÓGtÂÓŸt†vÓËt‰Ó†«‹ †ŸÓGsÓ†ËÓ†ÃÓ‰sÓ†ÈÓÂtÕÔË†«‹Ô†Â«“†ÈÓg«“¡Ô†ËÓ†ÈÔÀt

» Ô†ËÓ†Ÿ ÊtœÓÁÔ†«ÔÂsÔ†«‰t„ «“» †;

“Allahın bu sözünü eşitməmisənmi ki, buyurur: “Allah istədiyini məhv edir,

istədiyani də sabit saxlayır və Ümmül-kitab (lövhi-məhfuz) Onun yanındadır.»328

Sözün xülasəsi bundan ibarətdir ki, Allah-taalanın sonsuz qüdrətinə əsasən,

yaradıcılığı davam edir və O, istədiyi hər bir zamanda insanın ömrünü, ruzisini və

sair müqəddəratını dəyişə bilər. Bunların da hər ikisi əvvəlcədən Ümmül-kitabda

yazılmışdır.

2-Allah-taalanın qüdrəti ilə bir şeyin müqəddəratının dəyişilib ayrı bir təqdir

ilə əvəz olunması, hikmətsiz və məsləhətsiz deyil. Bunların bəzisi hər bir insanın

öz əməllərinin nəticəsidir. Yəni insan öz ixtiyar və iradəsi ilə bəzi layiqli və ya

nalayiq əməlləri əncam verməklə öz müqəddəratının dəyişilməsinə zəminə yaradır.

Məsələn: Bəzi vaxtlar insan valideyninə hörmətsizlik etməklə öz müqəddəratının

dəyişilməsinə səbəb olur və bu kimi nalayiq işlər insanın müqəddəratına tam təsir

qoyur. Lakin belə bir şəxs ömrünün yarısında öz nalayiq işindən peşman olaraq öz

326 “Maidə», surəsi, ayə 64. 327 “Maidə» surəsi, ayə 64. 328 “Rəd» surəsi, ayə 39.

vəzifəsini layiqincə yerinə yetirsə, onun müqəddəratında dəyişikliyin zəminəsi

yaranacaq və bu ayə ona şamil olacaqdır:

º†ÈÓÂtÕÔË†«‹Ô†Â«“†ÈÓg«“¡Ô†ËÓ†ÈÔÀt» Ô;;;†;

“Allah istədiyini məhv edir, istədiyini də sabit saxlayır...»329

Bu məsələ ilə əlaqədar bir çox ayə və rəvayət mövcuddur. Onların bəzisini

diqqətinizə çatdırırıq:

1-”Rəd» surəsinin 11-ci ayəsində buyurulur:

º†« ÊsÓ†«‹Ó†‰«“†ÈÔ⁄ÓÈ s—Ô†Â«“†» vÓËtÂn†ÕÓ sÈ”†ÈÔ⁄ÓÈ s—

ÔË«†Â«“†» √ÓÊtbÔG Á Ât†;

“Allah-taala, heç bir millət öz müqəddəratlarını dəyişməyincə, onların

müqəddəratını dəyişməz.»

2-”Əraf» surəsinin 96-cı ayəsində buyurulur:

º†ËÓ†‰ÓËt†«ÓÊsÓ†«ÓÁt‰Ó «‰tvÔ—

È”†¬ÂÓÊÔË«†ËÓ†« sÓvÓËt«†‰ÓbÓ ÓÕtÊ«“†ŸÓ‰ÓÈtÁ Ât†»Ó—

Ó„«“ n†Â ÊÓ†«‰GsÓÂ«“¡ †ËÓ†«˘Ó—t÷ †ËÓ†‰ˆˆ„ Êt†„Ó–sÓ»ÔË«†

bÓ√ÓŒÓ–tÊ«“ÁÔÂt†» Â«“†„«“ÊÔË«†ÈÓ„tG »ÔËÊÓ†;

“Abadlıqların (kəndlərin və şəhərlərin) sakinləri iman gətirib, pərhizkar

olsaydı, Biz göylərin və yerin bərəkət (qapılarını) onların üzünə açardıq, lakin

onlar Allahın dinini təkzib etdilər və Biz də onları öz (nalayiq) əməllərinin

cəzasına çatdırdıq.»

3-Mərhum Süyuti öz təfsirində belə nəql edir:

“Bir gün İmam Əli (ə) Həzrət Peyğəmbərdən “Rəd» surəsinin 39-cu ayəsinin

təfsiri barəsində soruşduqda, o Həzrət (s) cavabında belə buyurdu: Mən bu ayənin

təfsiri ilə sənin və ümmətinin gözlərini işıqlandıracağam. Allah yolunda sədəqə

vermək, ataya-anaya yaxşılıq etmək və yaxşı işlər əncam vermək (insanın)

bədbəxtçiliyini xoşbəxtliyə çevirir və ömrünün uzanıb, pis ölümdən uzaq olmasına

səbəb olur.»330

4-İmam Baqir (ə) buyurur:

“Qohum-əqrəba ilə get-gəl etmək insanın əməllərini təmiz, var-dövlətini isə

bərəkətli edir. Həmçinin bəlanı uzaqlaşdırıb, qiyamət hesabını asanlaşdırır və

(qeyri-qət”i) əcəli təxirə salır.»331

Sonuncu iki əsasa nəzər saldıqda “bəda»nın məşhur islami bir əqidə olduğu

aydınlaşır. Onun adının xüsusi olmasına baxmayaraq, məfhumu bütün müsəlman

məzhəbləri tərəfindən qəbul olunmuşdur.

Buraya bu əqidənin hansı səbəbə görə “bəda» adlandırılması haqda iki şeyi

qeyd etmək istəyirik:

Birinci: Bu əqidəni İslam Peyğəmbəri (s) bəda adlandırıb. Buxari öz üçün

“Səhih» kitabında nəql edir ki, o Həzrət xora, karlıq və korluğa tutulmuş üç nəfər

haqqında belə buyurmuşdur:

º†»Óœ«“†‰ ‰sÁ †ŸÓGsÓ†ËÓ ÃÓ‰sÓ†«ÓÊt†ÈÓ»t Ó‰ ÈÓÁÔÂt†;

Allah-taala üçün onları (bu xəstəliklərə) düçar etməsi bəda oldu...»

Daha sonra Həzrət onların sərgüzəştlərini əvvəldən axıradək bəyan edib,

Allah tərəfindən onların ikisinin küfr etdiyinə görə sağlamlıqlarının əllərindən

alınaraq pis xəstəliklərə mübtəla olmaları haqqında izah verdi.332

329 “Rəd» surəsi, ayə 39. 330 “əd-durrul-mənsur», 3-cü cild, səh. 66. 331 “Kafi», 2-ci cild, səh. 470.

İkinci: Bu cür sözlər, camaatın öz dilində də işlədilir. Çünki camaat arasında

fikrini dəyişən şəxs “fikrim dəyişildi” - deyə öz fikrindən daşındığını söyləyir.

Dini rəhbərlər də camaatın başa düşdüyü dil ilə danışmaq və onları başa salmaq

üçün, Allah-taala haqqındada bu sözü işlətmişlər. Buna əsasən Qurani-kərimdə

dəfələrlə məkr, hiylə və yaddan çıxarmaq kimi sifətlərin Allah taalaya nisbət

verilməsinin səbəbi aydın olur. Halbuki, bu kimi sifətlər (xalqın başa düşdüyü

mənada) Allah üçün təsəvvür ediləsi deyil və O hiylə işlətmək və bu kimi rəzil

sifətlərdən pak və münəzzəhdir. (Həqiqət isə bundan ibarətdir ki, Allah-taala bu

kimi sözlər işlədərək bəndələrə bir sıra həqiqətləri başa salmaq istəmiş və onlar

yaxşı başa düşsünlər deyə, bu kimi sözlərdən istifadə etmişdir.) Qurani-kərimdə

zikr olunmuş bu kimi sifətləri aşağıdakı ayələrdə görmək olar:

1-”Tariq» surəsi, ayə 15-16.

º†ÈÓ„ ÈœÔËÊÓ†„ÓÈtœ«Î;†ËÓ†«Ó„ ÈœÔ†„ÓÈtœ«Î†;

“Onlar (məkr və) hiylə edir. Və Mən də (onların hiyləsi qarşısında) hiylə edir

(və onların hiyləsini heç edirəm.)»

2-”Nəml» surəsi, ayə 50.

º†ËÓ†ÂÓ„Ó—ÔË«†ÂÓ„t—«Î†ËÓ†ÂÓ„Ó—tÊ«“†ÂÓ„t—«Î†;

“Onlar məkr (hiylə) etdilər və Biz də (onların məkri qarşısında hiylə) edərək

(onların hiylə və məkrlərini puç etdik).»

3-”Nisa» surəsi, ayə 142.

º†« ÊsÓ†«‰tÂÔÊ«“b v ÈÊÓ†ÈÔŒ«“œ ŸÔËÊÓ «‹Ó†ËÓ

ÁÔËÓ†Œ«“œ ŸÔÁÔÂt†;

“Münafiqlər Allahı aldatmaq istəyir (və Allaha qarşı hiylə işlədirlər), bir

halda ki, Allah onları aldadır (və onlara hiylə edir).»

4-”Tövbə» surəsi, ayə 67.

º†ÊÓGÔË«†«‹Ó†bÓÊÓG ÈÓÁÔÂt†;

“Onlar Allahı yaddan çıxartdı, Allah da onları unutdu (yada salmayıb onlara

nəzər etmədi).»

Şiə alimləri bəda” kəlməsi və Allah-taalanın elmində heç cür dəyişiklik

olmaması haqqında dəyərli və mühüm tədqiqatlar aparmışlar. Onları bu kitabda

qeyd etməyə macal olmadığından ətraflı məlumat almaq istəyənlərə qeyd olunmuş

kitablara baxmağı tövsiyə edirik.333

129-CU ƏSAS (RƏC”ƏT)

“Rəc”ət» ərəb sözü olub, qayıdış mənasını daşıyır. Şiə məzhəbindəki bu

sözdən məqsəd, qiyamət günündən qabaq və Həzrət İmam Məhdinin (ə)

zühurundan sonra islam ümmətindən bəzi şəxslərin bir daha bu dünyaya

qayıtmasıdır. Bu əqidənin ən mühüm dəlili, hər şeydən qabaq Qurani-kərimdir.

“Nəml» surəsinin 83-cü ayəsində belə buyurulur:

332 “Səhih Buxari», 4-cü cild, səh. 172. 333 Şeyx Səduqun “Tovhid» kitabı, səh. 232-236; Şeyx Müfidin “Təshihul-etiqad» kitabı, səh.

24; “Üddətul-üsul», 2-ci cild, səh. 29; “Kitabul-qeybət», səh. 262-264 (Nəcəfdə nəşr olunmuş).

º†ËÓ†ÈÓËtÂÓ†ÊÓÕtgÔ—Ô†Â Êt†„Ô‰ s†«ÔÂsÓ:n†bÓËtÃ«Î†Â ÂsÓÊt†ÈÔ„Ó–

s»Ô†¬È«“ Ê«“†bÓÁÔÂt†ÈÔËGÓŸÔËÊÓ†;

“Və o gün hər bir ümmətdən, Bizim ayələrimizi təkzib edənlərdən bir

dəstəsini məhşur edəcək və onları bir-birinə qovuşanadək saxlayacağıq.» Həmçinin

87-ci ayədə buyurulur:

º†ËÓ†ÈÓËtÂÓ†ÈÔÊtbÓŒÔ†b È†«‰gsÔË—

†bÓbÓG ŸÓ†ÂÓÊt†b È†«‰GsÓÂÓË«“ †ËÓ†ÂÓÊt†b È†«˘Ó—t÷ †« ˙”†ÂÓÊt†g«“¡Ó†«‹Ô†ËÓ

†„Ô‰sÏ†«Ó ÓËtÁÔ†œ«“Œ — ÈÊÓ†;

“O gün Allahın istədiyi şəxslərdən başqa, göylərdə və yerdə olanlar

(qorxudan can verib) öləcək (və dirildikdən sonra) hamılıqla zillət halında Onun

yanında hazır olacaqlar.»

Qeyd olunan ayələrdə iki gündən söz açılmış və birinci gün ikinci günə

(bağlayıcı vasitəsi ilə) bağlanmışdır. (Yəni onlar ayrı-ayrı günlərdir-müt.)

Bundan əlavə, birinci gündə təkcə bir dəstənin diri qalacağı, ikinci gündə isə

bütün insanların öləcəyindən xəbər verilmişdir. Bütün bunlardan birinci günün

ikinci gündən tam fərqli olmasını başa düşürük.

Bir daha qeyd edirik ki, birinci ayədə təkcə müəyyən bir dəstənin

diriləcəyindən söz açılır, Bu da heç vaxt qiyamət gününə aid edilə bilməz. Çünki

qiyamət günündə bütün insanlar diriləcəkdir. Qurani-kərimdə buyurulur:

º†ËÓ†« Êt†„Ô‰sÔ†ÂÓÊt†b È†«‰GsÓÂÓË«“ †ËÓ†«˘Ó—t÷ †« ˙”†¬ È†«‰—

sÓÕtÂˆˆÊÓ†ŸÓ»tœ«Î;;;†ËÓ†„Ô‰sÔÁÔÂt†¬ ÈÁ †ÈÓËtÂÓ†«‰tv È«“ÂÓ: †bÓ—tœ«Î†;

“(Qiyamət günü) göylərdə və yerdə olanlar hamılıqla mehriban Allahın

hüzuruna gələcək... və onların hamısı qiyamət günü yanız Onun yanında hazır

olacaqlar.»334 Ayrı bir ayədə qiyamət günü belə vəsf edilir:

º†ËÓ†ÕÓgÓ—tÊ«“ÁÔÂt†bÓ‰ÓÂt†ÊÔ⁄«“œ —t†Â ÊtÁÔÂt†«ÓÕÓœ«Î†;

“Onları hesab üçün (bir yerə) yığacağıq və bir nəfəri belə (öz başına)

qoymayacağıq.»335

Qeyd olunan ayələri bir-biri ilə müqayisə edib məzmunlarında olan bəzi

ixtilafları nəzərə almaqla belə nəticəyə gəlirik ki, dünya iki günün intizarındadır:

onların birində insanların bəzisi, digərində isə hamısı məhşur olacaqdır.

Rəvayətlərə əsasən, birinci gün qiyamətdən qabaq və Həzrət Məhdinin (ə)

zühurundan sonraya aiddir.

Bəzi saleh və günahkar şəxslərin qiyamət qabaq bu dünyaya qayıtması heç də

təəccüblü bir iş deyil. Çünki keçmiş ümmətlərdə də bə““““““““ziləri öldükdən

sonra dirilmiş və müəyyən müddətdən sonra ikinci dəfə vəfat etmişlər.336

Bir dəstənin bu dünyaya qayıtması nə əqlin hökmü ilə, nə də ayə və

rəvayətlərlə zidd deyil. Qurani-kərimin buyurduğuna görə, keçmiş ümmətlər

arasında da belə hadisələrin baş verməsi müddəamız üçün ən canlı sübutdur və

bəzilərinin rəc”əti “tənasüx» kimi təsəvvür etməsinin əsassız olduğunu göstərir.

334 “Məryəm» surəsi, ayə 93-95. 335 “Kəhf» surəsi, ayə 47. 336 Bəni-İsraildən bir dəstənin dirilməsi haqqında; “Bəqərə» surəsi, ayə 55-56, Bəni-İsraildən

bir nəfər ölmüş şəxsin dirilməsi haqqında; “Bəqərə» surəsi, ayə 72-73, bir dəstə adamın dirilməsi

haqqında; “Bəqərə» surəsi, ayə 243, Üzeyir \eyğəmbərin yüz ildən sonra dirilməsi haqqında;

“Bəqərə» surəsi, ayə 259 və bəzi şəxslərin Həzrət İsanın (ə) möcüzəsi ilə dirilməsi haqqında… “Ali-

İmran» surəsi ayə 49

Çünki tənasüx, insanın ruhunun, öldükdən sonra bir daha nütfədən başlayaraq ayrı

bir bədənə daxil olması deməkdir. Rəc”ətdə isə bu iki əsassız əqidənin heç biri

mövcud deyil. Rəc”ət də eynilə keçmiş ümmətlərdə bəzi şəxslərin və ya qiyamətdə

insanların hamısının dirilməsi kimidir və həqiqətdə istisnasız olaraq bütün

insanların qiyamətdə dirilməsinin kiçik oxşarı qəbilindədir.

Rəc”ət haqqında daha ətraflı məlumat şiə məzhəbinin təfsir, hədis və

etiqadiyyat kitablarında mövcuddur. Bu haqda olan rəvayətlər təvatür həddinə

çatmışdır. Otuzdan çox hədis alimi əllidən artıq kitablarında bu əqidəni nəql

etmişlər.337

130-CU ƏSAS (SƏHABƏLƏRİN ƏDALƏTİ)

İslam Peyğəmbəri Həzrət Mühəmmədin (s) sağlığında ona iman gətirən, onun

hüzurunda mərifət kəsb edən səhabələr şiələrin nəzərində xüsusi hörmətə

layiqdirlər. Bu məsələdə “Bədr», “Ühüd», “Əhzab» və “Hüneyn» döyüşlərində

şəhid olanlarla, Rəsuli Əkrəmin (s) vəfatından sonra sağ qalanlar arasında heç bir

fərq yoxdur. Onların hamısı Həzrət Peyğəmbərə (s) iman gətirib, o Həzrətin

yanında olduğu üçün, hörmətə layiqdirlər. Müsəlmanlar arasında səhabələrin

(Rəsulullahın (s) səhabəsi olduğuna görə) haqqında nalayiq danışan və ya onlara

hörmətsizlik edən bir şəxs yoxdur. Hər hansı müsəlman barəsində belə bir söz

demək, tamamilə əsassızdır. Lakin bununla yanaşı hər növ təəssübkeşlik, qəzəb və

qərəzçilikdən uzaq bir şəraitdə araşdırılmalı mühüm bir məsələ vardır: görəsən,

səhabələrin hamısı ədalətli və təqvalı olub, günahlardan uzaq olmuşdurmu? Və ya

görəsən səhabələr də tabeinlə (səhabələri görənlər) eyni olmuşlar?

Peyğəmbəri (s) görüb, o Həzrətlə dostluq etməyin iftixarlı bir iş olması aydın

bir məsələdir, lakin bu iş heç kəsə günahdan qorunmaq üçün əsas ola bilməz. Eləcə

də bunun vasitəsi ilə bütün səhabələrin ədalətli və təqvalı olmasını, hamısının eyni

səviyyədə olmasını iddia etmək olmaz. Çünki Qurani-kərimin şəhadətinə əsasən,

onların hamısı səhabə olmaq iftixarına nail olmaqla yanaşı, Allah qarşısında imanlı

və imansızlıq (nifaq), həmçinin itaət və üsyankarlıq nəzərindən müxtəlif dəstələrə

bölünür. Buna əsasən onların hamısının bir səviyyədə olmasını fikirləşmək və

istisnasız olaraq hamısının ədalətli və pərhizkar olmasını demək olmaz.

Qurani-kərimdə Peyğəmbər (s) səhabələrinin təriflənməsi haqda heç bir

şübhə yoxdur.338 Məsələn: Allah Hüdeybiyyə sülhündə Həzrət Peyğəmbərlə (s)

bey”ət edənlərdən razı olmasını bildirərək buyurur:

º†‰ÓvÓœt†—Ó÷ ÈÓ†«‹Ô†Â ÊÓ†«‰tÂÔƒtÂ Ê ÈÊÓ†« –

t†ÈÔ»«“È ŸÔËÊÓ„Ó† ÓÕt Ó†«‰gsÓÃÓ—Ó: †;

“Həqiqətən Allah (o) ağac altında səninlə bey”ət edən möminlərdən

razıdır.»339

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu razılıq beyət edilən zaman aid olub vaxt

onların ömürlərinin sonunadək ədalətli və günahsız qalmalarına təminat verə

bilməz. Çünki bir və ya bir neçə şəxs sonradan ağzın yola düşüb əvəlki yollarını

unutsa, onda Allahın əvvəldəki razılığı onlara şamil olmaz və onların əbədi olaraq

337 “Biharul-ənvar», 53-cü cild, səh. 136. 338 Bu haqda “Tövbə» surəsinin 100, “Fəth» surəsinin 18 və 29, “Həşr» surəsinin 8 və 9-cu

ayələrinə baxa bilərsiniz. 339 “Fəth» surəsi, ayə 18.

pərhizkar olması düzgün olmayacaq. Bu cür şəxslər heç vaxt Peyğəmbərdən (s)

üstün məqamda olmamışlar, halbuki, Allah-taala o Həzrətə xitabən belə buyurur:

º†‰Ó∆ Êt†«Ógt—

Ó„t Ó†‰ÓÈÓÕt»Ó◊ÓÊsÓ†ŸÓÂÓ‰Ô„Ó†ËÓ†‰Ó Ó„ÔËÊÓÊsÓ†Â ÊÓ†«‰tŒ«“G —

ÈÊÓ†;

“Allaha şərik qoşsan, şübhəsiz, (yaxşı) əməllərin aradan gedəcək və mütləq

ziyankarlardan olacaqsan.»340

Deməli, səhabələrin haqqında nazil olan bu kimi ayələr onların yalnız həmin

halda qazandığı üstünlüklərə aiddir. Əlbəttə, onların ömürlərinin sonunadək bu

üstünlüyü qoruyub saxlayacaqları təqdirdə əbədi səadətə çatacaqlarına heç bir

şübhə yoxdur. Buna görə də Quran ayələrində, rəvayətlərdə və ya islam tarixində

bəzi səhabələrin azğınlığından, günahkar olmasından xəbər verildikdə, səhabələrin

tərifləndiyi bu kimi ayələrlə onları rədd etmək olmaz. Məsələn, Allah-taala

Qurani-kərimdə səhabələrdən bəzisini “fasiq» (azğın və günahkar) adlandıraraq

buyurur:

º†« Êt†Ã«“¡Ó„ÔÂt†b«“G vÏ†» ÊÓ»Ó«¡n†bÓ Ó»ÓÈsÓÊÔË«†;

“(Ey möminlər!) Hərgah fasiq (azğın) bir şəxs sizə xəbər gətirdikdə (onun

xəbərini dərhal qəbul etməyib, bu haqda) axtarış aparın.»341

Həmçinin digər ayədə buyurur:

º†«ÓbÓÂÓÊt†„«“ÊÓ†ÂÔƒtÂ Ê«Î†„ÓÂÓÊt†„«“ÊÓ†b«“G v«Î†‰«“†ÈÓGt ÓËÔËÊÓ;

“Görəsən mömin (şəxs), azğın və fasiq kimidirmi? (Xeyr, onlar) bərabər

deyildir!»342

Mötəbər tarixi sənədlərə əsasən, bu ayədə deyilən fasiq şəxs, əvvəllər

Peyğəmbərin (s) səhabəsi olmuş və o Həzrətlə (s) birlikdə hicrət etmiş Vəlid ibni

Üqbədir. O, sonralar öz imanını qoruyub saxlaya bilməmiş və “Bəni Müstələq»

tayfası haqda yalan xəbər gətirdiyi üçün Allah tərəfindən “azğın” şəxs kimi qeyd

olunmuşdur.343

Beləliklə, yuxarıda qeyd olunan və onların oxşarı olan sair ayələr344, habelə

hədis mənbələrində bəzi azğın səhabələrin haqqında nəql olunmuş rəvayətlər345,

eləcə də onların bəzisinin tarix kitablarında qeyd olunan346 tərcümeyi -halına

əsasən, heç vaxt Peyğəmbərin (s) sayı yüz mindən artıq olan səhabələrini hamılıqla

ədalətli, təqvalı və pərhizkar hesab etmək olmaz. Amma bizim araşdırdığımız

məsələ səhabələri lənətləmək deyil, əksinə onların “ədalətli olub-olmaması»

məsələsidir. Çox təəssüflər olsun ki, bəziləri bu iki məsələ arasında fərq

qoymadan, səhabələrin hamısını ədalətli bilməyənləri onlara lənət göndərənlər

kimi qələmə verirlər.

Sözümüzün sonunda bir daha qeyd edirik ki, şiə məzhəbində Həzrət

Peyğəmbərin (s) səhabəsi olmaq, bəzi səhabələrin bir sıra (pis) işlərinin

araşdırılmasına mane ola bilməz. Bizim əqidəmizə görə, bu, heç vaxt səhabənin

ömürlük günahdan təmiz və xətasız qalmasına səbəb ola bilməz. Bu zəminədə

340 “Zümər» surəsi, ayə 65. 341 “Hücərat» surəsi, ayə 6. 342 “Səcdə» surəsi, ayə 18. 343Bu iki ayənin təfsirinə baxın. 344 “Ali-İmran» surəsi, ayə 153-154; “əhzab» surəsi, ayə 12; “Tövbə» surəsi, ayə 45-47. 345 “{amiul-üsul», 11-ci cild, 7972-ci hədis (hovz kitabı). 346 “Səhihi Buxari», 5-ci cild, ( “Nur» surəsinin təfsiri), səh. 18-119.

istinad etdiyimiz dəlillər, Quran ayələri, mötəbər rəvayətlər, tarixi sənədlər və

ağıldan ibarətdir.

131-Cİ ƏSAS

Peyğəmbəri Əkrəm (s)-ə və onun Əhli-beytinə (ə) məhəbbət bəsləmək, İslam

dininin zəruri hökmlərindən biridir, Qurani-kərimdə və rəvayətlərdə ona təkid

olunmuşdur. Allah-taala Qurani-kərimdə buyurur:

º†vÔ‰t†« Êt†„«“ÊÓ†¬»«“ƒÔ„ÔÂt†ËÓ†«Ó»tÊ«“ƒÔ„ÔÂt†ËÓ†« ŒtË«“ÊÔ„ÔÂt†ËÓ†ŸÓg Í—

Ó Ô„ÔÂt†ËÓ «ÓÂtË«“‰Ï†«vt Ó—Óbt ÔÂÔËÁ«“†ËÓ† Ã«“—Ó:Ï† ÓŒtgÓËtÊÓ†

„ÓG«“œÓÁ«“†ËÓ†ÂÓG«“„ ÊÓ† Ó—t÷ÓËtÊÓÁÓ«†«ÓÕÓ»sÓ†« ‰ÓÈt„ÔÂt†Â ÊÓ†«‹ †ËÓ†—

ÓGÔË‰ Á †ËÓ†Ã Á«“œn†b È†GÓ» È‰ Á †bÓ Ó—Ó»sÓgÔË«†ÕÓ tÈ”†ÈÓ√t ÈÓ†

«‹Ô†» √ÓÂt— Á †ËÓ «‹Ô†‰«“†ÈÓÁtœ È†«‰tvÓËtÂÓ†«‰tb«“G v ÈÊÓ†;

“(Ey Peyğəmbər! Ümmətə) de ki, atalar, övladlar, qardaşlar, qadınlar,

qohumlar, əldə etdiyiniz mallar, kasadçılığından qorxuduğunuz ticarət və razı

olduğunuz məskənlər sizin nəzərinizdə Allah, Onun elçisi və Allah yolunda cihad

etməkdən sevimlidirsə, Allahın sizə əzab göndərməsinin intizarında olun. Allah,

taala (yolunu azmış) fasiq qövmü hidayət etməz.»347

Digər ayədə buyurulur:

º†«Ó‰sÓ– ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†» Á †ËÓ†ŸÓGsÓ—ÔËÁÔ†ËÓ†ÊÓgÓ—

ÔËÁÔ†ËÓ†«Ó sÓ»ÓŸÔË«†«‰ÊsÔË—Ó†«‰sÓ–

È†«ÔÊtG ‰Ó†ÂÓŸÓÁÔ†«ÔË‰ˆˆ∆ „Ó†ÁÔÂÔ†«‰tÂÔbt‰ ÕÔËÊÓ†;

“(İslam Peyğəmbərinə) iman gətirib, onu uca tutan və ona kömək edənlər,

həmçinin ona nazil olmuş nura (Qurana) itaət edənlər, şübhəsiz, səadətə

çatmışlardır.»348

Allah-taala bu ayədə səadətə çatanlar üçün dörd xüsusiyyət zikr etmişdir:

1-Peyğəmbərə iman gətirmək; (¬ÂÓÊÔË«†» Á )

2-Peyğəmbəri uca tutub, əzizləmək; (ŸÓGsÓ—ÔËÁÔ)

3-Peyğəmbərə kömək emək; (ÊÓgÓ—ÔËÁÔ)

4-Nazil olmuş nura (Qurani-kərimə) itaət etmək;

(ËÓ†« sÓ»ÓŸÔË«†«‰ÊsÔË—Ó†«‰sÓ– È†«ÔÊtG ‰Ó†ÂÓŸÓÁÔ)

Peyğəmbərə (s) kömək etmək o Həzrəti uca tutub əzizləmək, ona məhəbbət

bələyib hörmət göstərməkdən ibarətdir. O Həzrətə iman gətirmək təkcə onun

həyatda olduğu dövrə aid olmadığı kimi, məhəbbət bəsləmək də yalnız onun

həyatda olduğu zamana məxsus deyildir.

Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) məhəbbət bəsləmək məsələsinə gəldikdə isə

Allah onu peyğəmbərliyin mükafatı adlandıraraq buyurur:



“(Ey Peyğəmbər! Ümmətə) de ki, peyğəmbərliyin qarşısında sizdən

yaxınlarıma (Əhli-beytimə) məhəbbət bəsləməkdən başqa heç bir mükafat (əcr)

istəmirəm.»349

347 “Tövbə» surəsi, ayə 24. 348 “əraf» surəsi, ayə 157.

Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) məhəbbət bəsləmək təkcə Quranda deyil,

həm də bir çox hədis və rəvayətlərdə təkid olunmuşdur. Onlardan ikisini

diqqətinizə çatdırırıq:

1-Həzrət Mühəmməd (s) buyurur:

º†‰«“†ÈÔƒtÂ ÊÔ†«ÓÕÓœÔ„ÔÂt†ÕÓ sÈ”†«Ó„ÔËÊÓ†«ÓÕÓ»sÓ†« ‰ÓÈtÁ †Â Êt†ËÔ‰tœ Á

†ËÓ†«‰Ês«“G †«ÓÃtÂÓŸ ÈÊÓ†;

“Mən, bir şəxsin nəzərində bütün insanlardan və övladlarından sevimli

olmadıyınca, həmin şəxsin imanı kamil olmaz.»350

2-O Həzrət ayrı bir hədisdə buyurur:

º†ÀÓ‰«“ÀÏ†ÂÓÊt†„ÔÊsÓ†b ÈÁ †–«“vÓ†◊ÓŸtÂÓ

«˘ ÈÂ«“Ê∫†ÂÓÊt†„«“ÊÓ†‰«“†gÓÈ¡Ó†«ÓÕÓ»sÔ†« ‰ÓÈtÁ †Â ÊÓ†«‹ †ËÓ —ÓGÔË‰ Á †ËÓ

ÂÓÊt†„«“ÊÓ†

‰Ó∆ Êt†ÈÔÕt—Óvt†» «‰Ês«“— †«ÓÕÓ»sÓ†« ‰ÓÈtÁ †Â Êt†«ÓÊt†ÈÓ—

t ÓœsÓ†ŸÓÊt†œ ÈÊ Á †ËÓ ÂÓÊt†„«“ÊÓ†ÈÔÕ »sÔ†‹ †ËÓ†ÈÔ»t⁄ ÷Ô†‹ †;

“Üç xüsusiyyətə malik olan şəxs imanı (onun həqiqətini) dadmışdır: 1-Allah

və Onun peyğəmbərindən başqa heç bir şey onun nəzərində sevimli olmasın. 2-Od

içində yanmaq onun nəzərində dindən çıxmaqdan üstün olsun. 3-Allah üçün (bir

şeyə) məhəbbət edib, Allah xatirinə düşmən olsun.”351

Peyğəmbərin (s) Əhli-beytinə (ə) məhəbbət etməyin vacib olması barədə bir

çox hədis nəql olunmuşdur. Onlardan bəzisini qeyd edirik:

1-Rəsuli Əkrəm (s) buyurur:

º†‰«“†ÈÔƒÂ ÊÔ†ŸÓ»tœÏ†ÕÓ sÈ”†«Ó„ÔËÊÓ

«ÓÕÓ»sÓ†« ‰ÓÈtÁ †Â Êt†ÊÓbtG Á †ËÓ† Ó„ÔËÊÓ†Ÿ t—Ó È†«ÓÕÓ»sÓ†« ‰ÓÈtÁ †Â Êt†Ÿ t—

Ó Á †ËÓ†ÈÓ„ÔËÊÓ†«ÓÁt‰ È†

«ÓÕÓ»sÓ†« ‰ÓÈtÁ †Â Êt†«ÓÁt‰ Á †;

“Məni özündən, övladlarımı öz övladlarından və ailəmi öz ailəsindən çox

sevməyən bəndə iman gətirməmişdir.»352

2-Həmçinin digər bir hədisdə Əhli-beyt (ə) haqqında belə buyurur:

º†ÂÓÊt†«ÓÕÓ»sÓÁÔÂt†«ÓÕÓ»sÓÁÔ†«‹Ô†ËÓ†ÂÓÊt†«Ó»t⁄Ó÷ÓÁÔÂt†«Ó»t⁄Ó÷ÓÁÔ†«‹†;

“Onları sevən şəxsi Allah da sevəcək və onlarla düşmənçilik edənləri isə

Allah da düşmən tutacaqdır.»353

Peyğəmbərə (s) və onun məsum Əhli-beytinə (ə) məhəbbət bəsləməyin vacib

olmasını bildikdən sonra soruşuruq:

1-Həzrət Peyğəmbərə (s) və onun Əhli-beytinə (ə) məhəbbət göstərməyin nə

kimi faydası vardır?

2-Həzrət Peyğəmbərə (s) və onun pak Əhli-beytinə (ə) məhəbbət göstərməyin

yolu nədir?

Birinci sualın cavabında qeyd etmək lazımdır ki, fəzilətli və yüksək insani

səciyyələrə malik olan bir şəxsə məhəbbət bəsləmək məhəbbət edən insanı yüksək

349 “Şura» surəsi, ayə 23. 350 “Kənzul-ümmal, 1-ci cild, 70 və 72-ci hədislər; “{ameul-üsul», 1-ci cild, səh. 238. 351 “Kənzul-ümmal”, 1-ci cild, 70 və 72-ci hədislər, “{ameul-üsul», 1-ci cild, səh. 238. 352 “Mənaqibul-imam əmiril-möminin», 2-ci cild, 619 və 700-cü hədislər; “Biharul-ənvar»,

17-ci cild, səh. 13; “İləluş-şəraye», 117-ci bab, 3-cü hədis. 353 “Mənaqibul-imam əmirəl-möminin», 2-ci cild, 619 və 700-cü hədislər; “Biharul-ənvar»,

17-ci cild, səh. 13; “İləluş-şəraye», 117-ci bab, 3-cü hədis.

mənəvi məqamlara çatdırır. Hər kəs səmimi qəlbdən bir insanı sevdikdə özünü

onunla birgə etmək istəyir; onu sevindirən işləri əncam verib, narahat olduğu

işlərdən çəkinir. Hər bir insanda belə bir ruhiyyənin olması, onun ruhən

dəyişməsinə və həmişə günahlardan çəkinib düzgün yolda olmasına səbəb olur.

Yalnız dildə öz məhəbbətini izhar edib, əməldə isə öz məhbubu ilə uyğun olmayan

şəxslər, həqiqi məhəbbətdən çox-çox uzaqdırlar. İmam Sadiqə (ə) mənsub edilmiş

iki beytdə bu həqiqətə işarə olunur:

ÓŸtg È†«˘ ‰ˆˆÁÓ†ËÓ†«ÓÊt Ó† ÔÿtÁ —Ô†ÕÔ»sÓÁÔ††††††††ÁÓ–«“†‰ÓŸÓÂt—

È†b È†«‰tb Ÿ«“‰ †»Óœ ÈŸÏ

‰ÓËt†„«“ÊÓ†ÕÔ»sÔ„Ó†g«“œ v«Ó†‰√Ó◊ÓŸt ÓÁÔ††††††« ÊsÓ†«‰tÂÔ

Õ »sÓ†‰ ÂÓÊt†ÈÔÕ »sÔ†ÂÔ◊ ÈŸÔ†

“Allah qarşısında günah edə-edə Onu sevməyi iddia edirsən. And olsun

canıma, bu çox təəccüblü bir işdir! (Çünki) etdiyin iddia düz olsaydı, Ona itaət

edərdin. Həqiqətən məhəbbət edən öz məhbubuna tabedir.»354

Həzrət Rəsuli Əkrəmə (s) və onun Əhli-beytinə (ə) məhəbbət bəsləməyin

faydaları ilə tanış olduqdan sonra, onlara məhəbbət etməyin yolları haqda söhbətə

başlayırıq. Məlum məsələdir ki, onlara məhəbbət bəsləmək heç də əməlsiz olaraq

yalnız dildə iddia etməklə deyil, əksinə insanın danışıq və rəftarında zahir olan

məhəbbətdən ibarətdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, Rəsuli Əkrəm (s) və onun Əhli-beytinə (ə) məhəbbət

bəsləməyin həqiqəti, onlara əməli şəkildə itaət etməkdir, lakin məsələ bu

məhəbbətin batini və ruhani təsiri haqqındadır. Belə bir məhəbbət xalqın nəzərində

dildə və ya əməldə məhəbbət və ehtiram sayılan hər hansı bir əmələ deyilir. Lakin

onlar məhəbbət bəsləyib və ya əziz tutmağın şərti haram yol ilə deyil, halal şəkildə

olmasıdır.

Deməli Həzrət Peyğəmbər (s) və onun Əhli–beytinin (ə) təvəllüd və ya

şəhadət günlərini əziz saxlamaq, bu məhəbbətin bir növ cilvəsi sayılır. Yəni

onların təvəllüdü günü küçə və xiyabanları bəzəmək, bayraqlar sancmaq və onların

fəzilətlərini bəyan etmək üçün məclislər qurmaq, onların uca məqamlarını əziz

tutub, onlara qarşı məhəbbət izhar etmək sayılır. Buna əsasən Peyğəmbərin (s)

təvəllüdü günü şənlik və bayram məclisləri qurmaq, müsəlmanlar arasında gözəl

ən-ənəyə çevrilmişdir.

Diyar Bəkri özünün “Tarixul-xəmis» kitabında belə yazır:

“Müsəlmanlar həmişə Həzrət Peyğəmbərin (s) anadan olduğu ayı şadlıq

keçirərək başqalarına yemək paylayıb yoxsullara sədəqə verir, şadlıq edərək o

Həzrətin təvəllüdü haqqında söhbətlər edirlər. Bəzi vaxtlar belə hallarda onlar

üçün bir sıra kəramətlər baş verir.»355

132-Cİ ƏSAS

Keçən söhbətimizdən dini rəhbərləri üçün əzadarlıq və ya bayram

məclislərinin təşkil olunmasının fəlsəfəsi aydın oldu. Onların çətinlik və

müsibətlərini xatırladan məclislər qurmaq, həqiqətdə onlara bir növ məhəbbət

izhar edilməsi sayılır. Yəqub peyğəmbər uzun illər boyu əziz övladı Yusif üçün

354 “Səfinətul-bihar», 1-ci cild, səh. 199. 355 “əl-məvahibul-ləduniyyə», 21-ci cild, səh. 27; “Tarixul-xəmis», 1-ci cild, səh. 223.

ağlayıb, göz yaşı axıtmışdır. Bu da onun öz övladına qarşı atalıq məhəbbəti və

istəyindən irəli gəlirdi. Müsəlmanlar Həzrət Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beytinin

(ə) matəm günlərində məclis quraraq ağlayıb göz yaşı tökməklə, onlara olan

məhəbbətini bildirirlər. Onlar bu işdə Həzrət Yəquba təqlid edirlər.

Dünyadan getmiş əzizlər üçün matəm məclisi qurulması “Ühüd” döyüşündən

sonra yadigar qalmışdır. Həzrət Rəsuli Əkrəm (s) ənsar qadınlarının “Ühüd”

döyüşündə şəhid olanlar üçün ağladıqlarını eşitdikdə öz əziz əmisini xatırladaraq

belə buyurdu:

º†ËÓ†‰ˆˆ„ ÊsÓ†ÕÓÂtGÓ:Ó†‰«“†»ÓË«“„ ÈÓ†‰ÓÁÔ†;

“Lakin Həmzə üçün ağlayan yoxdur.»356

Səhabələr o Həzrətin əmisi üçün əza məclisi qurmaq istədiyini gördükdə

dərhal həyat yoldaşlarına göstəriş verdilər ki, Peyğəmbərin (s) əmisi üçün əza

məclisi qursunlar. Beləliklə də əza məclisi quruldu. Peyğəmbər (s) onların bu

işindən razı qalaraq onlara dua edib buyurdu:

º†—ÓÕ ÂÓ†«‹Ô†«˘ÓÊtg«“—Ó†;

“Allah-taala Ənsara (Mədinədə Peyğəmbərə və sair müsəlmanlara sığınacaq

verən müsəlmanlara) rəhmət etsin!»

Daha sonra ənsar başçılarından qadınların evlərinə getməsinə göstəriş

verməsini istədi.357

Haqq yolunda şəhid olanlar üçün əza məclisi qurmağın ayrı bir fəlsəfəsi də

(faydası) vardır. O da bu cür məclislər vasitəsi ilə onları yad edib, getdikləri yolu

qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. Çünki onlar din yolunda fədakarlıq edib, zillətə və

alçaqlığa boyun əymişlər.

“Qızıl qana bulaşmaq zillətli yaşayışdan üstündür»-şüarı onların həmişəki

məntiqi olmuşdur. Hər Aşura günündə bu məntiq yenidən dirçəlir və bütün xalqlar

və millətlər Hüseyin (ə) məktəbindən ibrət dərsi alır.

133-CÜ ƏSAS

Ağıllı insanlar öz əcdadlarından yadigar qalmış abidələr və s. şeylərə böyük

əhəmiyyət verib, onları milli-mədəni (miras) kimi qoruyub saxlayırlar. Hətta bu

yolda külli miqdarda pul xərcləyir və onların tələf olmasının qarşısını alırlar.

Çünki bu əşyalar onların yeni dövranını qədim zamanlarla əlaqələndirən,

millətlərin tərəqqi və inkişaf yolunu aydınlaşdıran bir amil sayılır. Bu kimi qədim

abidələr ilahi peyğəmbərlərə və övliyalara məxsus olduqda, qeyd olunanlardan

əlavə, onların vasitəsi ilə xalqın mənəviyyat, iman və dininin qorunub

möhkəmlənməsində mühüm amil sayılır. Bu abidələri məhv edib aradan aparmaq,

bir müddətdən sonra onların pərəstişarları arasında şəkk yaranmasına və hətta

onların ümumiyyətlə olub-olmaması haqqında şübhəyə düşmələrinə səbəb

olacaqdı. Məsələn, qərblilər hər cəhətdən (adət və ənənə cəhətindən) qərbli olsalar

da, məzhəb və dini cəhətdən şərqə yönələrək məsihi dinini qəbul etmişlər. Lakin

bir müddət keçdikdən vəziyyət dəyişildi, qərb gənclərinin axtarış hissi get-gedə

artdı. Onların arasında Həzrət İsanın (ə) varlığı haqda şübhə yarandı. Həzrət İsa (ə)

barəsində qədim bir əsərin olmaması ucbatından o Həzrəti tarixi utopiya kimi

güman etdilər. Halbuki müsəlmanlar tarix boyu tam başıucalıqla Həzrət

356 “Sireyi ibni Hişam», 1-ci cild, səh. 99. 357 “Sireyi ibn, Hişam», 1-ci cild, səh. 99, “əmtaul-əsma», 11-ci cild, səh. 164.

Peyğəmbər (s) və məsum imamlardan qalmış abidələri göz bəbəyi kimi qoruyub

saxlamışlar. Onlar on dörd əsr bundan qabaq ilahi bir peyğəmbərin çox ali və

mütərəqqi proqramlarla peyğəmbərliyə seçilməsi və misli görünməmiş böyük

ictimai bir dəyişiklik və islahat aparmasını deyirlər. Onlar belə ümumdünya ilahi

islahatçının varlığında heç vaxt şübhə etmirlər. Çünki onun doğulduğu yer, ibadət

və dua etdiyi məkan, peyğəmbərliyə çatdığı və söhbət etdiyi yerlər, İslam dinini

şərəflə müdafiə etdiyi ərazilər, həmçinin dünyanın böyük şəxsiyyətlərinə yazdığı

məktublar və s. kimi yüzlərlə əlamətin hamısı olduğu kimi qalmış və hamıya

məlumdur.

Qeyd olunanlara əsasən, qədim mirasların qorunub-saxlanılmasının ictimai

təfəkkürdə necə böyük rol oynaması aydın olur, digər tərəfdən də Quran ayələri və

müsəlmanların ənənəsi bu mətləbi təsdiq edir. Qurani-kərimdə sübh və axşam

Allahın adı zikr olunan evlərin ucaldılması haqda buyurur:

º†b È†»ÔÈÔË n†«Ó– ÊÓ†«‹Ô†«ÓÊt† Ô—tbÓŸÓ†ËÓ†ÈÔ–t„Ó—

Ó†b ÈÁ †«GtÂÔÁÔ†ÈÔGÓ»sÓÕÔ†‰ÓÁÔ†b ÈÁÓ«†»Ó«‰t⁄ÔœÔË s†ËÓ «˘Óg«“‰ †;†—

Ã«“‰Ï†‰«“† Ô‰tÁ ÈÁ Ât†

Ã«“—Ó:Ï†ËÓ†‰«“†»ÓÈtŸÏ†ŸÓÊt†– „t—

†«‹ †ËÓ†« v«“Â †«‰gsÓ‰«“: †ËÓ†« È «“¡ †«‰GsÓ„«“: †ÈÓŒ«“bÔËÊÓ†ÈÓËtÂ«Î† ÓÓ ÓvÓ

‰sÓ»Ô†b ÈÁ †«‰tvÔ‰ÔË»Ô†

ËÓ†«˘Ó»tg«“—Ô†;

“Ucalmasında Allahın izni və istəyi olan evlərdə sübh və şam vaxtı Allahın

adı zikr və təsbih olunur. (Bu zikr və təsbih edənlər) o kişilərdir ki, ticarət və al-ver

onları Allahı yad etmək namaz iqamə etmək və zəkat verməkdən saxlamır və onlar

ürəklərin və gözlərin dəyişildiyi gündən qorxurlar.»358

Ayədə zikr olunmuş “»ÈË » (evlər) sözündən məqsədin məscid olmaması

aydın bir məsələdir. Çünki, Qurani-kərimdə (»ÈË ) -evlər sözü məscidlər sözünün

müqabilində işlədilmişdir. Eləcə də bildiyimiz kimi, (ÂGÃœ†«‰Õ—«Â)

Məscidül-həram (»È †«‰‰Á†«‰Õ—«Â) Beytullahil-həram sözü ilə fərqlidir.

Digər tərəfdən, bəzi rəvayətlərə əsasən , ayədə zikr olunmuş evlər kəlməsi

peyğəmbərlər, xüsusilə islam Peyğəmbəri (s) və onun pak Əhli-beytinin (ə)

evlərindən ibarətdir. Mərhum Süyuti, Əbu Bəkrin belə dediyini nəql edir: Bu ayə

Peyğəmbərə (s) nazil olanda biz hamılıqla məsciddə idik. Bir nəfər ayağa qalxaraq

soruşdu: Ayədə gəlmiş evlər kimlərə məxsusdur? Həzrət Peyğəmbər (s) onun

cavabında buyurdu: Məqsəd peyğəmbərlərin evləridir. Mən ayağa qalxıb

soruşdum: Əli və Zəhranın da evləri bu evlərdəndir?

Peyğəmbər (s) cavabımda belə buyurdu:

º†ÊÓŸÓÂt†ËÓ†Â Êt†«Ób«“÷ ‰ Á«“†;

“Bəli, bu onların daha fəzilətlilərindəndir»359

“»ÈË » -(evlər) sözündən məqsədin nə olması məlum olduqdan sonra, evlərin

ucalmasından məqsədin nə olmasını bəyan edirik. Bu haqda iki ehtimal vardır:

1-Evlərin təmiri və uca tikilməsi. Qurani-kərimdə bu söz yalnız həmin

mənada işlənmişdir:

358 “Nur» surəsi, ayə 36-37. 359 “əddurrul-mənsur», 5-ci cild, səh. 203.

º†ËÓ†« –t†ÈÓ—tbÓŸÔ†« »t—

«“Á ÈÂÔ†«‰tvÓË«“Ÿ œÓ†Â ÊÓ†«‰t»ÓÈt †ËÓ†« GtÂ«“Ÿ È‰Ô;

“O zaman ki, İbrahim İsmail ilə birlikdə Kəbənin divarlarını qaldırırdılar.»360

2-Onlara hörmət qoyub, qorumaq.

Birinci mənaya əsasən, peyğəmbərlərin evləri qabaqcadan tikildiyi üçün

məqsəd yeni evlərin tikilməsi deyil, onları dağılıb aradan getməkdən qorumaqdır.

Amma ikinci mənaya əsasən, məqsəd onları dağılmaqdan qorumaqdan əlavə,

hörmətin aradan getməsinə səbəb olan hər bir çirkinlikdən qorumaqdan ibarətdir.

Deməli Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beytinə aid olan evləri qoruyub

saxlamaq və bu işi ilahi bir vəzifə saymaq hər bir müsəlmanın şər”i vəzifəsidir.

Əshabi-Kəhfə aid ayədən məlum olur ki, onların gizləndiyi mağara aşkar

olduqdan sonra onların xatirəsini əziz tutmaq istəyən iki dəstə arasında ixtilaf

yarandı. Onların bir dəstəsi Əshabi-Kəhfin xatirəsini əziz tutmaq üçün onların

qəbirləri üzərində xatirə abidəsi, o biri dəstə isə həmin məqsədlə orada məscid

tikilməsini təklif etdi. Əgər bu iki təklif İslam dininin əsasları ilə zidd olsaydı,

Qurani-kərim onları tam ayrı bir tərzdə zikr edər və ya onların bu təkliflərini tənqid

edərdi. Ayədə buyurulur:

º†≈ –t†ÈÓ ÓÊ«“GÓŸÔËÊÓ†»ÓÈtÊÓÁÔÂt†«ÓÂt—

ÓÁÔÂt†bÓv«“‰ÔË«†«»tÊÔË«†ŸÓ‰ÓÈtÁ Ât†»ÔÊtÈ«“Ê«Î†—

Ó»sÔÁÔÂt†«ÓŸt‰ÓÂÔ†» Á Ât†v«“‰Ó†«‰sÓ– ÈÊÓ†⁄Ó‰Ó»ÔË«†ŸÓ‰È”

√ÓÂt— Á Ât†‰ÓÊÓ sÓŒ –

ÓÊsÓ†ŸÓ‰ÓÈtÁ Ât†ÂÓGtÃ œ«Î†;

“(Əshabi-Kəhfin) dəfn olunma yerindən xəbərdar olanlar (onların xatirəsinin

hansı yolla əziz tutmaq barədə) ixtilafa qalxdılar. Onlardan bir dəstəsi dedi:

Onların (məzarı) üzərində bir bina düzəldək. Rəbbləri onların vəziyyətindən daha

çox agahdır Qabaqkı dəstəyə qalib olanlar isə dedilər: Onların (məzarı) üzərində

məscid tikəcəyik.»361

Bu iki ayədən, Peyğəmbərin (s) əsrindən indiyədək müsəlmanlar tərəfindən

Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beyti (ə)-nə aid olan evlərin qorunub saxlanmasının

ardıcıl bir ənənə olmasından bu işin yüz faiz dini və islami bir iş olduğu aydınlaşır.

Buna görə də peyğəmbərlərə, habelə, Rəsuli Əkrəm (s) və onun Əhli-beytinə aid

olan evləri təmir etmək və orada məscid tikmək islami bir iş sayılır.

134-CÜ ƏSAS

Möminlərin, xüsusilə qohum və tanışların məzarını ziyarət etmək böyük

təsirlərə malik olan dini əməllərdən biri sayılır. Çünki sükuta dalmış qəbiristan

vadisini ziyarət etmək insanı qəflətdən ayıldır, insana ibrət dərsi verir. Belə şəxslər

öz-özünə deyirlər: “Ey sonu qara torpaqlar altında qalan insan! Nalayiq işlər

görməyin heç bir xeyri yoxdur». Nəticədə öz ruh və həyatlarında əsaslı dəyişiklik

yaradıb yeni həyata qədəm qoyurlar. Əziz Peyğəmbərimiz (s) də bu məsələyə

toxunaraq belə buyurur:

º†GÔË—ÔË«†«‰tvÔ»ÔË—Ó†bÓ« ÊsÓÁÓ«† Ô–Ó„ s—„ÔÂt†«‰t¬Œ —Ó: ;

“Qəbirləri ziyarət edin, çünki bu iş axirət (aləmini) xatırladır.»362

360 “Bəqərə» surəsi, ayə 127. 361 “Kəhf» surəsi, ayə 21. 362 “Sünəni ibni Macə», 1-ci cild, səh. 113 (babu ma caə fi ziyarətil-qubur).

Bundan əlavə, din rəhbərlərinin qəbirlərini ziyarət etmək, bir növ dinin və

mənəvi məqamların yayılmasıdır. Xalqın diqqətini onların məzarlarına yönəltmək,

onların zehnində belə bir fikir yaradır ki, məhz onların mənəviyyəti bu əqidələrə

səbəb olur, halbuki, pul və qüdrətli olan lakin mənəviyyətsiz şəxslər isə torpaqlar

altında çürüyəcək, heç kəs onların ziyarətinə gəlməyəcəkdir.

Həzrət Rəsuli Əkrəm (s) ömrünün son günlərində “Bəqi”» qəbiristanlığına

gedib qəbir əhli üçün dua edərək belə buyururdu: Rəbbim “Bəqi”” qəbiristanlığına

gəlib orada uyuşanlar üçün bağışlanmaq istəməyimi göstəriş vermişdir. Daha sonra

buyurdu: Qəbir əhlinin ziyarətinə getdikdə belə deyin:

º†«Ó‰GsÓ‰«“ÂÔ†ŸÓ‰È”†«ÓÁt‰ †«‰œ sÈ«“—

†Â ÊÓ†«‰tÂÔƒtÂ ÈÊÓ†ËÓ†«‰tÂÔGt‰ Â ÈÊÓ†ÈÓ—

tÕÓÂÔ†«‹Ô†«‰tÂÔGt Óvtœ Â ÈÊÓ†Â Ês«“†ËÓ†«‰tÂÔGt Ó√tŒ — ÈÊÓ†

ËÓ†« ÊsÓ«†« Êt†g«“¡Ó†«‹Ô†» „ÔÂt†‰«“†Õ ÔËÊÓ†;

“Salam olsun bu diyarın mömin və müsəlman sakinlərinə, Allahın rəhməti

bizim ölənlərimiz və qalanlarımıza olsun. Biz də inşaalah, sizə birləşəcəyik.»363

İlahi övliyalar və din rəhbərlərinin məzarını ziyarət etməklə əlaqədar, hədis

kitablarında çoxlu təkid olunmuşdur Əhli-beyt də (ə) həmişə Həzrət Peyğəmbərin

(s) və özlərindən qabaqkı imamların məzarlarını ziyarət etməyə gedər və öz

tabeçilərini də bu işi əncam verməyə dəvət edərdilər.

135-Cİ ƏSAS

Ərəb dilində “ğülüvv» kəlməsi həddən aşıb təcavüz etmək mənasını daşıyır.

Qurani-kərim əhli-kitaba xitabən buyurur:

º†È«“†«ÓÁt‰Ó†«‰t„ «“» †‰«“† Ó⁄t‰ÔË«†b È†œ ÈÊ „ÔÂt†ËÓ

‰«“† ÓvÔË‰ÔË«†ŸÓ‰ÓÈ†«‹ †« ˙”†«‰tÕÓvsÓ†;

“Ey Əhli-kitab! Öz dininizdə həddən aşıb təcavüz etməyin və Allah barəsində

haqq sözdən başqa bir şey deməyin.»364

Məsihilər Həzrət İsa (ə) haqqında həddən keçib onu Allah və ya Allahın oğlu

adlandırdıqları üçün Qurani-kərim onları bu nalayiq işdən çəkindirmişdir. İslam

Peyğəmbəri (s) də vəfat etdikdən sonra bəziləri o Həzrətin, həmçinin Əhli-beyt (ə)

haqqında həddi aşıb, onlar üçün Allaha aid olan məqamları nisbət vermişdilər.

Buna görə də onlar ğali və ya ğaliyan (həddən təcavüz edənlər) adlanmışlar

Mərhum Şeyx Müfid (r. ə.) bu haqda buyurur:

“Ğalilər (həddən təcavüz edənlər), zahirdə imanlı olmalarını göstərib, lakin

Əmirəl-möminini və ya o Həzrətin övladları olan sair məsum imamları Allah və ya

peyğəmbər hesab edənlərdir. Onları həqiqətdən uzaq olan sifətlərlə vəsf

edirlər.»365

Əllamə Məclisi (r. ə.) buyurur:

“Peyğəmbər və ya məsum imam haqqında qülüvv etmək onları Allah

adlandırıb ibadətdə Allaha şərik qoşmaq, xilqətin və ruzinin onlar tərəfindən

verilməsini güman etmək, Allahın onlarda hülul etməsini (cilvələnməsini) iddia

etmək, onların Allahın izni olmadan qeyb aləmindən xəbərdar olmalarına

inanmaq, onları (imamları) peyğəmbər hesab etmək, həmçinin onlar barədə

363 “Səhihi Müslüm», 3-cü cild, səh. 64, (Babu ma yuqamu ində duxulil qubur). 364 “Nisa» surəsi, ayə 171. 365 “Təshihul-etiqad», səh. 109.

mərifətin hasil olması ilə hər növ ilahi ibadət və təkliflərin götürülməsinə

inanmaqdan ibarətdir.»366

Həzrət Əmirəl-möminin Əli (ə) və onun məsum övladları həmişə ğalilərdən

uzaq olmuş və onlara lənət göndərmişlər. Biz burada təkcə bir hədisi nəql etməklə

kifayətlənirik. İmam Sadiq (ə) öz tərəfdarlarına belə buyurur:

º†« Õt–Ó—ÔË«†ŸÓ‰È”†gÓ»«“» „ÔÂÔ†«‰t⁄Ô‰«“:Ó†‰«“†ÈÔbtG œÔËÁÔÂt†bÓ« ÊsÓ†«‰t⁄Ô‰«“:Ó†gÓ—

sÔ†ŒÓ‰tv †«‹ †ÈÔgÓ⁄ s—ÔËÊÓ†ŸÓÿÓÂÓ:Ó†«‹ †ËÓ†ÈÓœsÓŸÔËÊÓ

«‰—sÔ»ÔË» ÈsÓ:Ó†‰ Ÿ »«“œ †«‹ †;

“Gəncləriniz üçün ğalilərdən qorxun, qoymayın onların əqidəsini korlasınlar.

Həqiqətən ğalilər (həddindən aşaraq təcavüz edənlər) Allahın ən şərr

məxluqlarıdır. Onlar Allahın əzəmətini kiçiltməyə çalışır, Allah bəndələri üçün isə

ilahilik məqamını iddia edirlər.»367

Məhz buna görə onların zahirdə özlərini müsəlman göstərməsinin heç bir

faydası yoxdur. Onlar islam alimləri tərəfindən kafir adlandırılmışlar.

Bunu da xatırlatmaq lazımdır ki, ğuluvva yol vermədən, ilahi peyğəmbərlər

və övliyalar haqqında hər növ fikir və əqidəni ğuluv adlandırmaq olmaz; hər yerdə

ehtiyatlı olmalı, hər bir əqidə və məsələni düzgün şəkildə araşdırmaq lazımdır.

366 “Biharul ənvar», 25-ci cild, səh. 364. 367 “Biharul-ənvar», 25-ci cild, səh. 265.

ONUNCU FƏSİL

HƏDİS, İCTİHAD VƏ FİQH

136-CI ƏSAS

İmamiyyə şiələri əqidə və hökmlərə aid məsələlərdə etibarlı şəxslər vasitəsi

ilə Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş hədislərə əməl edirlər. Belə hədislərin

şiə və ya sünnü məzhəblərinin mötəbər hədis kitablarında gəlməsinin heç bir fərqi

yoxdur. Odur ki, şiə məzhəbinin fiqhi kitablarında sünnü məzhəbinin

mühəddislərinin rəvayətlərinə də istinad edilir. Bizim məzhəbimizdə “dirayət»

elminə əsasən, bu cür hədislər “müvəssəq», yəni etibarlı hədislər adlanır.

Deməli, bu haqda şiə məzhəbinə töhmət vuran qərəzli şəxslərin iddiası puç və

əsassızdır.

Şiə məzhəbində olan fəqihin istinad etdiyi şeylər: Qurani-kərim, sünnət, ağıl

və icmadan ibarətdir. Sünnət dedikdə məqsəd, məsumların sözü, əməli və müəyyən

bir əməli başqasından gördükdə doğru olarsa, sükut etməsidir. Rəsuli Əkrəm (s)

onların ən üstünüdür. Buna əsasən İslam Peyğəmbərinin (s) sözü, əməli və sükutu

barədə etibarlı sünnü ravilərinin vasitəsi ilə bir hədis nəql olunduqda, o, şiələr üçün

mötəbər sayılacaqdır. Şiə məzhəbinin fiqhi kitablarında yazılanlar bu müddəaya

canlı sübutdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zəminədə şiə və sünnü məzhəblərinin

hədis kitabları arasında heç bir fərq yoxdur. Lakin əsas məsələ onu rəvayət edən

şəxsin etibarlı olub-olmaması haqqındadır.

137-Cİ ƏSAS

Doğru və etibarlı sənəd vasitəsi ilə Əhli-beytdən nəql olunmuş hədislər

mötəbər və şər”i höccət sayılır. Onların məzmununa əməl edib yalnız ona istinad

edərək fətva vermək lazımdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, məsum imamlar (hal-hazırda işlənən mənada) müfti

(fətva verən) və müctehid deyildir. Onların kəlamları aşağıda qeyd edəcəyimiz

yollarla kəsb olunur:

1-Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql olunmaqla:

Məsum imamlar (ə) istər vasitəsiz, istərsə də müəyyən vasitə ilə müxtəlif

hədisləri böyük şəxsiyyətlər olan ata-babalarının vasitəsi ilə Peyğəmbərdən (s) alır

və başqaları üçün nəql edirlər. Hər imamın özündən qabaqkı imamdan və bu

ardıcıllıqla Peyğəmbərdən nəql etdiyi rəvayətlər şiə hədisləri arasında saysız-

hesabsızdır. Həzrət Rəsuli Əkrəmə (s) (mötəbər sənəd vasitəsi ilə) çatan hədislər

bir yerə toplanarsa, müsəlman fəqihləri üçün böyük bir hədis mənbəyi olar. Çünki,

hədis aləmində belə mötəbər sənədə malik olan rəvayətlər misilsizdir. Onlardan

birini burada qeyd edirik. Deyilənlərə görə “Silsilətuz-zəhəb» adlı bu hədisin bir

nüsxəsi mədəniyyət və ədəbi sevən “Samanilər» xəzinəsində saxlanır.

Şeyx Səduq (r. ə.) özünün “Tovhid» kitabında iki nəfərin vasitəsi ilə Əbus–

səlt Hərəvidən belə nəql edir:

Mən Əli ibni Musər-Riza (ə) ilə birlikdə Nişapur şəhərindən keçirdim. Bu

şəhərin Məhəmməd ibni Rafe, Əhməd ibni Hərb, Yəhya ibni Yəhya və İshaq ibni

Rahəviyyə kimi mühəddisləri, həmçinin bir dəstə elm həvəskarları o Həzrətin

qabağını kəsib ərz etdilər: Səni pak ata-babalarına and veririk, öz atandan eşitdiyin

bir hədisi bizim üçün nəql et!

İmam Riza (ə) belə buyurdu:

ÕÓœsÓÀÓÊ È†«Ó» È†«‰tŸÓ»tœÔ†«‰gs«“‰ ÕÔ†ÂÔËGÓÈ†«»tÊÔ†ÃÓŸtbÓ—†ŸÓ‰ÓÈtÁ

«‰GsÓ‰«“Â†v«“‰Ó†ÕÓœsÓÀÓÊ È†«Ó» È†«‰gs«“œ vÔ†ÃÓŸtbÓ—†«»tÊÔ

ÂÔÕÓÂsÓœ†ŸÓ‰ÓÈtÁ †«‰GsÓ‰«“Â†v«“‰Ó†ÕÓœsÓÀÓÊ È†«Ó» È†«Ó»Ôƒ†ÃÓŸtbÓ—

†ÂÔÕÓÂsÓœ†»tÊ†ŸÓ‰È†»«v —†Ÿ ‰tÂ†«˘ÓÊt» È«“¡†ŸÓ‰ÓÈtÁ Â«“†«‰GsÓ‰«“Â†

†v«“‰Ó†ÕÓœsÓÀÓÈ †«Ó» È†ŸÓ‰È†«Ó»tÊ†«‰tÕÔGÓÈtÊ†GÓÈ sœ†«‰tŸ«“» œ ÈÊÓ†ŸÓ‰ÓÈtÁ †«

‰GsÓ‰«“Â†v«“‰Ó†ÕÓœsÓÀÓÊ È†«Ó» È†GÓÈ sœ†gÓ»«“» †«ÓÁt‰ †

«‰tÃÓÊsÓ: †«‰tÕÔGÈÊ†ŸÓ‰ÓÈtÁ †«‰GsÓ‰«“Â†v«“‰Ó†ÕÓœsÓÀÓÊ È†«Ó» È†ŸÓ‰È†»Ê†«Ó» È†

◊«“‰ »†ŸÓ‰ÓÈtÁ †«‰GsÓ‰«“Â†GÓÂ Ÿt Ô†«‰ÊsÓ» È†¸

†ÈÓvÔË‰†GÓÂ Ÿt Ô†ÃÓ»—

∆È‰†ÈÓvÔË‰†GÓÂ Ÿt Ô†‹Ó†ÃÓ‰sÓ†ÃÓ‰«“‰ÔÁ†ÈÓvÔË‰Ô†‰«“†«Ó‰ˆˆÁÓ†« ˙”†«‹Ô†Õ gtÊ È†bÓÂ

ÓÊt†œÓŒÓ‰Ó†Õ gtÊ È†

«ÓÂ ÊÓ†Â Êt†ŸÓ–«“» È†;

“Allahın saleh bəndəsi olan atam Musa ibni Cəfər (ə) atası Həzrət imam

Cəfər Sadiqdən (ə), o Həzrət də öz atasından - peyğəmbərlərin elminin

(dərinliklərini) yaran imam Baqirdən (ə), o Həzrət də abidlərin ağası Həzrət Əli

ibni Hüseyndən (ə), o Həzrət də cənnət cavanlarının ağası imam Hüseyndən (ə), o

Həzrət də öz atası Əli ibni Əbi Talibdən (ə) o da Peyğəmbərdən (s), o da

Cəbraildən, o da Allah-taaladan belə nəql etmişdir ki, buyurur: La ilahə illəllah

(Allahdan başqa ayrı bir məbud yoxdur) kəlməsi Mənim qalamdır. Hər kəs Mənim

qalama daxil olsa əzabımdan amanda qalacaqdır.»

O Həzrət bu hədisi deyib bir az getdikdən sonra ucadan buyurdu:

º†» gÔ—ÔË◊ Á«“†ËÓ†«ÓÊÓ«†Â Êt†gÔ—ÔË◊ Á«“†;

“(Yəni, La ilahə illəllah deməyin) şərtləri də vardır ki, mən onun şərtlərindən

biriyəm.»368

2-Kitabi-Əlidən (ə) nəql etməklə:

Əmirəl-möminin Əli (ə) Peyğəmbərin (s) bütün peyğəmbərliyi müddətində

onunla birgə olduğundan, Həzrətdən eşitdiyi çoxlu hədisi bir kitabda toplaya

bilmişdir. (Bu hədislər Peyğəmbərin (s) imlası və İmam Əlinin (ə) vasitəsi ilə

yazılmışdır). İmamın şəhadətindən sonra Əhli-beytin (ə) yanında qalan bu kitabın

xüsusiyyətləri imamlarımızın vasitəsilə bəyan olunmuşdur. İmam Sadiq (ə)

buyurur: “Bu kitabın uzunluğu yetmiş ziradır369 ki, Peyğəmbərin (s) imlası və Əli

ibni Əbi Talibin (ə) dəsti-xətti ilə yazılmış və xalqın ehtiyacı olan hər bir şey orada

bəyan olunmuşdur.»370

368 “Tovhid» (Şeyx Səduq), 1-ci bab, 21, 22 və 23-cü hədislər. 369Zira ərəb dilində dirsəkdən barmaqların ucuna qədər məsafəyə deyilir. 370 “Biharul-ənvar», 26-cı cild, səh. 18.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu kitab həmişə Əhli-beytin arasında əldən-ələ

gəzmişdir. İmam Baqir (ə) və imam Sadiq (ə) dəfələrlə ondan hədis nəql etmiş və

hətta onu öz səhabələrinə göstərmişlər. Hal-hazırda bu kitabın bəzi hədisləri şiə

məzhəbinin hədis mənbələrində, xüsusilə “Vəsailuş-şiə» kitabının müxtəlif

bablarında mövcuddur.

3-İlahi ilhamlar:

Əlhi-beyt (ə) elminin “ilham» adlanan ayrı bir mənbəyi də vardır. İlham

təkcə peyğəmbərlərə aid deyil, həm də tarix boyu bəzi böyük şəxsiyyətlər ondan

bəhrələnmişdir. Tarix, peyğəmbər olmayan, lakin qeyb aləmindən onlara ilham

olan bəzi şəxsiyyətləri göstərir, Qurani-kərim də onlardan bəzisinə işarə edir.

Məsələn, bir neçə günlük Həzrət Musaya (ə) dərs verən yol yoldaşı (Xızr)

haqqında belə buyurur:

º†¬ ÓÈtÊ«“ÁÔ†—

ÓÕtÂÓ:Î†Â Êt†Ÿ Êtœ Ê«“†ËÓ†ŸÓ‰sÓÂtÊ«“ÁÔ†Â Êt†‰ÓœÔÊsÓ«†Ÿ ‰tÂ«Î†;

“Ona Öz məxsus rəhmətimizdən əta edib, Öz elm və bilik xəzinəmizdən

xüsusi bir elm verdik.»371

Həmçinin Süleyman (ə) peyğəmbərin işçilərindən biri haqda buyurulur:

º†v«“‰Ô†«‰sÓ– È†Ÿ ÊtœÓÁÔ†Ÿ ‰tÂÏ†Â ÊÓ†«‰t„ «“» †;

“Yanında kitab elmindən bir qədər elmi olan şəxs dedi...»372

Bu şəxslər öz elmlərini adi yollarla deyil, Allahın buyurduğu kimi elmi-

lədunni (xüsusi bilik) yolu ilə kəsb etmişdilər. Buna görə də peyğəmbər olmamaq

bəzi böyük məqamlı şəxslərin ilahi ilhamdan bəhrələnməsinə mane ola bilməz. Şiə

və sünnü hədislərində qeyd olunduğu kimi, belə insanlar “mühəddəs» adlanır.

Mühəddəs peyğəmbər olmayan, amma mələklərin onunla danışdığı şəxsə deyilir.

Buxari özünün “Səhih” kitabında Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql edir ki, o Həzrət

belə buyurur:

‰ÓvÓœt†„«“ÊÓ†b ÈÂÓÊt†„«“ÊÓ†vÓ»t‰Ó„ÔÂt†Â Êt†»ÓÊ È†« Gt—

«“Í∆Í ‰Ó†ÈÔ„Ó‰ sÂÔËÊÓ†Â Êt†⁄ÓÈt—†«ÓÊt†ÈÓ„ÔËÊÔË«†«ÓÊt» È«“¡Ó

“Sizdən qabaq Bən-İsrail arasında elə insanlar var idi ki, peyğəmbər olmadığı

halda mələklər onlarla danışırdı.»373

Buna görə islam ümməti üçün ilahi məarif və hökmləri bəyan edən Əhli-beyt

imamları, bəzi suallar üçün Qurandan, Peyğəmbər sünnətindən və “Kitabi-Əlidən»

bir cavab tapmadıqda ona ilahi ilham əsasında cavab verirdilər.374

138-Cİ ƏSAS

Həzrət Peyğəmbərin (s) hədisləri Qurani-kərim kimi xüsusi etibara malik

olub, müsəlmanların mühüm fiqhi və əqidəti sənədlərindən sayılır. Təəssüflər

olsun ki, Həzrət Peyğəmbər (s) vəfat etdikdən sonra müsəlmanların bir dəstəsi

dövrün hökumətinin məcbur etməsi nəticəsində hədis yazmaqdan əl çəkmişdir.

Lakin Əhli-beyt (ə) tərəfdarları bir an da olsun belə, hədis yazmaqdan əl çəkməmiş

və Rəsuli Əkrəmin (s) vəfatından sonra da hədis yazmağa məşğul olmuşlar. Keçən

371 “Kəhf» surəsi, ayə 66. 372 “Nəml» surəsi, ayə 40. 373 “Səhihi Buxari», 2-ci cild, səh. 149. 374Mühəddəs haqqında ətraflı məlumat almaq üçün “İrşadus-sari fi şərhi Səhihi Buxari», 6-cı

cild, səh. 99 və sair kitablara baxa bilərsiniz.

əsasda qeyd etdiyimiz kimi, Əhli-beyt imamları hədislərin bir qismini Həzrət

Peyğəmbərdən (s) əxz etmişlər.

“Rical» kitablarında qeyd olunduğu kimi, tarix boyu Əhli-beyt (ə) məktəbinin

şagirdləri müxtəlif və böyük həcmli hədis külliyyatları yazmışlar. Onlar hicri-

qəməri tarixinin dördüncü və beşinci əsrlərində Əhli-beytin (ə) öz zamanında olan

şagirdlərin vasitəsi ilə yazılmış hədis kitablarından istifadə edərək hal-hazırda şiə

məzhəbinin əqidə və əhkam məsələlərində əsas mənbə sayılan böyük hədis

toplularını vücuda gətirmişlər. Burada həmin kitablar və onların müəllifləri

haqqında qısaca məlumat veririk:

1-”Kafi» (8 cilddə), müəllif: Məhəmməd ibni Yəqub Kuleyni (r. ə.), 329 h.q.

tarixində vəfat etmişdir.

2-”Mən la yəhzuruhul-fəqih» (4 cilddə), müəllif: Məhəmməd ibni Əli ibni

Babəveyh (Şeyx Səduq), (306-381 h.q.)

3-”Təhzib» (10 cilddə), müəllif: Məhəmməd ibni Həsən Tusi (Şeyx Tusi),

(385-460 h.q.)

4-”İstibsar», (4 cilddə), müəllif: Məhəmməd ibni Həsən Tusi, (Şeyx Tusi),

(385-460 h.q.)

Bu kitablar şiə tarixində 4-cü əsrdən 5-ci əsrədək yazılıb tənzim olunmuş

ikinci hədis toplusundan ibarətdir. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, 2-ci və 3-cü

əsrlərdə Əhli-beytin (ə) zamanında ilk hədis toplusu “Üsuli ərbəə miət» adı ilə

yazılmışdır. Bu hədis mənbəyindən ikinci hədis toplularında istifadə olunmuşdur.

Hədis elmi şiə məzhəbində böyük əhəmiyyət daşıdığından, 11 və 12-ci

əsrlərdə də yeni hədis topluları yazılmışdır. Onlardan Məhəmməd Baqir Məclisinin

“Biharul-ənvar», Məhəmməd Həsən Hürr Amilinin “Vəsailuş-şiə», Məhəmməd

Möhsün Feyz Kaşaninin “Əl-vafi» kitabları məşhur kitablardandır.

Şiələr hər hədisə əməl etmir. Çünki, bizim əqidəmizə əsasən, Quran və

sünnət ilə zidd olan hədislərin heç bir dəyəri və etibarı yoxdur. Digər tərəfdən, bir

rəvayətin müəyyən bir kitabda olması heç də kitabın müəllifinin həmin əqidədə

olmasını çatdırmır. Şiə alimlərinin nəzərində hədislər “səhih», “həsən»,

“müvəssəq» və “zəif» olaraq bir neçə növə bölünür. Onların hər birinin özünə

məxsus hökmü vardır. (Bu haqda “dirayət» elmində ətraflı məlumat verilir.)

139-CU ƏSAS

Keçən fəsildə şiə məzhəbinin istinad etdiyi dörd mənbə, yəni Qurani-kərim,

sünnət, ağıl və icmanı qeyd etdik. Bu dörd mənbədən “Üsul» elmində qeyd

olunduğu kimi, dini və şər”i hökmlərin müəyyən qaydalarla çıxarılmasına

“ictihad» deyilir.

İslam dini sonuncu ilahi şəriət sayıldığı və ondan sonra ayrı bir şəriətin

gəlmədiyi üçün bəşəriyyətin fərdi və ictimai zəminələrdə bütün ehtiyaclarını təmin

etməli və yaranan suallarına cavab verməlidir. Həzrət Peyğəmbərin (s) əsrində

yaşayan müsəlmanlar da İslam dininin bu kimi xüsusiyyətini nəzərə alaraq,

Peyğəmbərin (s) rəftar və davranışını özləri üçün nümunə götürmüş və həyatın

bütün sahələrində Allahın və Peyğəmbərin (s) əmrlərinə yetirmişlər.

Digər tərəfdən, sual və hadisələr heç də Peyğəmbərin (s) dövranında baş

verənlərlə bitməyib, həm də günlər ötdükcə hər bir insanın qarşısına yeni hökm

tələb edən hadisələr çıxır. Bu iki mətləbi nəzərə almaqla, tarix boyu ictihad

qapısının fəqihlər üçün açıq olmasının zəruri olması məlum olur. Görəsən, belə bir

kamil din, yeni hadisələr və suallar qarşısında sükut edərək, bəşəriyyəti tarixin

çətinliklərində özbaşına qoyub vəzifələrini yerinə yetirməsində sərgərdan

qoyarmı?

“Üsul» alimləri ictihadı “mütləq» və “xüsusi məzhəbdə» olaraq iki qismə

bölmüşlər. Məsələn, Əbu Hənifəyə aid olan müəyyən qanunlar çərçivəsində ictihad

edən şəxsin ictihadı (əməli) xüsusi və müəyyən məzhəbdə olan ictihad sayılır.

Lakin heç kəsin yoluna əsaslanmadan, Allah hökmünü yalnız şəriət dəlillərindən

əldə edən şəxsin əməli isə mütləq ictihad sayılır. Bu halda onun ictihadının başqa

şəxsin ictihadı ilə uyğun gəlib-gəlməməsi nəzərə alınmır.

Çox təəssüflər olsun ki, hicri qəməri tarixi ilə 665-ci ildən ictihad qapısı

sünnü alimlərinin üzünə bağlandı,375 beləliklə də ictihad sabit yol və çərçivə

əsasında qalıb onları müxtəlif çətinliklərə saldı. Əlbəttə bu iş, onların ilahi

hökmləri azad və həqiqət əsasında çıxararaq ictihad etməsinin qarşısını aldı.

Şiə fəqihləri Quran, sünnət, ağıl və icma əsasında ictihad edir və bu yolda

(dini məarif və hökmləri başa düşmək üçün) yalnız şəriət dəlillərinə tabe olmağa

çalışırlar. Buna görə də şiə fəqihləri (müctehidlər) tarix boyu özlərinin davamlı və

canlı ictihadları ilə müxtəlif şəraitlərə uyğun olan hərtərəfli bir fiqhi vücuda

gətirmiş və misilsiz elm əsərləri yaratmışlar. Şiə məzhəbinin canlı və hərtərəfli

olmasının əsas səbəbi, bu məzhəbdə ilk dəfə vəfat etmiş müctehidə təqlid etməyin

qadağan olunması və zaman və cəmiyyətin tələbi ilə yayaqlaşan diri müctehidə

təqlid etməyin vacib olmasıdır.

Şiə fiqhi (dini hökmləri) bir çox məsələlərdə sair müsəlman məzhəblərinin

hökmləri ilə müvafiqdir. Mərhum Şeyx Tusinin yazdığı “Əl-xilaf» kitabı buna

canlı sübutdur. Çünki şiə fiqhinin Hənəfi, Şafei, Maliki, Hənbəli və ya onlardan

qabaqkı məzhəblər ilə uyğun gəlməyən hökmləri çox azdır. Amma bununla yanaşı,

şiə məzhəbinin dini hökmlər bölməsində bir sıra özünəməxsus hökmləri vardır ki,

gələcəkdə onların bəzisinə işarə edəcəyik. Çünki bəziləri bu hökmlərin şər”i əsasa

malik olmadığını və ya onların Quran və sünnətin əksinə olmasını güman etmişlər.

140-CI ƏSAS

Həzrət Peyğəmbərin (s) sünnəti o Həzrətin səhabələrindən bir dəstəsinin

vasitəsi ilə gələcək nəsillər üçün yazılmış və nəql olunmuşdur. O Həzrətin

danışıqları da əməl və sükutu kimi ilahi höccət sayılır və onlara itaət etmək

lazımdır. Səhabələrdən biri etibarlı sayılan şərtlər daxilində o Həzrətdən bir əməl

nəql edərsə, hamı tərəfindən qəbul olunur və hamı ona əməl etməlidir.

Həmçinin səhabələr vasitəsi ilə Qurani-kərimin mənası və ya Həzrət

Peyğəmbərin (s) dövranında baş verən hadisə nəql olunsa, qeyd olunmuş şərtlər

daxilində şiə məzhəbi tərəfindən qəbul olunur. Lakin bir səhabə ayə və sünnətdən

özünün şəxsi istinbat və ictihadını nəql edərsə, yaxud onun nəql etdiyinin

Peyğəmbərin (s) sözü, yoxsa onun öz şəxsi ictihadı olması məlum olmazsa, belə

halda o, höccət sayılmayacaqdır. Çünki bir müctehidin nəzəri digər müctehid üçün

dəlil sayılmır. Buna görə də səhabənin nəzərinə əməl etdikdə, onun şəxsi ictihadı

olması ilə, Peyğəmbərin (s) sünnətindən nəql olunması arasında fərq qoyulmalıdır.

Şiələr də yalnız Peyğəmbərin (s) sünnətini nəql edən səhabənin sözünə əməl

edirlər.

141-Cİ ƏSAS

375 “əl-xutət”, 2-ci cild, səh. 344.

Hər bir müsəlmanın etiqadi məsələlərdə yəqinə çatması vacibdir. Bu

zəminədə insan yəqin hasil olmayan başqa adamların sözünə itaət edə bilməz. Dini

əqidələrə aid olan məsələlər məhdud olduğu üçün onların hər birinin özünə məxsus

aydın dəlili vardır. Əqidə məsələlərində yəqin əldə etmək hər insana müyəssər olan

bir işdir, amma dini hökmlər çox geniş və bir sıra müqəddimələr əsasında

olduğundan, adətən çoxları onları əldə edə bilmir. Buna görə də onlar öz dini

vəzifələrinə əməl etsin deyə, fitrətin hökmü və əql sahiblərinin adətinə əsasən,

şəriət hökmlərində müctehidlərə təqlid etməlidirlər.

İnsan həmişə öz işlərini elm və bilik əsasında qurur, özü bir məsələ barəsində

elmə çatdıqda ona əməl edir, əks halda isə başqalarının biliyindən istifadə edir.

Diqqət yetirmək lazımdır ki, “cameuş-şərait» (müctehid üçün lazım olan

şərtlərə malik olan) bir şəxsə təqlid etmək, bir növ mütəxəssis şəxsə müraciət

etmək mənasındadır, O, milli və irqi təəssübkeşlik əsasında həyata keçən əsassız

təqlidlərdən tamamilə fərqlidir.

Bir sıra ixtilaflı olan dini hökmlər

Müqəddəs İslam dini bir sıra əqidələrdən (üsuliddin) və şəriət qanunlarından

(firuiddin) ibarətdir.

Keçən əsaslarda şiə əqidəsi barədə qısa və dəlil-sübut əsasında tanış olduq.

Həmçinin, şiə məzhəbinin Həzrət Peyğəmbər (s) və Əhli-beytdən (ə) hədislərinin

mötəbər olması haqda nəzəriyyəsi ilə tanış olduq. İndi isə şiə fiqhini, həmçinin

özünəməxsus nəzəriyyəsi olan dini əhkamları müxtəsər şəkildə bir neçə əsasda

diqqətinizə çatdırırıq.

142-Cİ ƏSAS

Hamımızın bildiyi kimi, dəstəmaz namazın müqəddimati işlərindən biridir.

“Maidə» surəsində bu haqda buyurulur:

ºÈÓ«†«ÓÈsÔÁÓ«†«‰sÓ–ÈÊÓ†¬ÂÓÊÔË«†« –

«vÔÂt ÔÂt†« ‰ÈÓ†«‰gsÓ‰«“: †bÓ«⁄tG ‰ÔË«†ËÔÃÔËÁÓ„ÔÂt†ËÓ†«ÓÈtœ ÈÓ„ÔÂt†« ‰ÈÓ†«‰tÂÓ—

«“b v †ËÓ†«ÂtGÓÕÔË«

» —ÔËÔËG „ÔÂt†ËÓ†«Ó—tÃÔ‰Ó„ÔÂt†« ‰ÈÓ†«‰t„ÓŸt»ÓÈtÊ †;

“Ey iman gətirənlər! Namaz üçün ayağa qalxdıqda, üzünüzü və əllərinizi -

dirsəyə qədər - yuyun, başınıza və ayaqlarınıza kəbeynə qədər məsh edin.»376

Birinci cümlədə “«ÈœÈ» sözü işlənmişdir. Bu söz ərəb dilində “əl” sözünün

cəm formasıdır. “Èœ» sözü ərəb dilində müxtəlif mənalarda işlədilir. Məsələn:

bəzi vaxtlar yalnız barmaqlara, bəzi vaxtlar biləkdən barmaqlara qədər olan hissə,

bəzi vaxtlar dirsəkdən barmaqlara qədər yer və bbəzi vaxtlar da çiyindən aşağı

(qola) deyilir.

Digər tərəfdən dəstəmazda qolun dirsəkdən barmaqların ucunadək yuyulmalı,

olduğundan, Qurani-kərim “ ‰ÓÈ†«‰tÂÓ—«b v » -sözünü bu üzvün nə

qədər yuyulmasınıi təyin etmək üçün buyurmuşdur. Deməli, “«‰È†«‰Â—«bv»

-sözündə gələn “«‰È» -sözü qolun hansı istiqamətdə (yuxarıdan aşağı və ya

376 “Maidə» surəsi, ayə 6.

əksinə) yuyulmasını deyil, yuyulacaq miqdarı təyin etmək üçündür. Çünki bir

şeyin necə yuyulması xalq arasında olan adətə bağlıdır. Adətən təmizlik işlərində

həmişə yuxarıdan aşağı istiqamətdə yuyurlar. Məsələn; həkim xəstəyə, ayaqlarını

dizə qədər yumasını göstəriş verdikdə onun ayaqlarını aşağıdan yuxarı deyil,

əksinə yuxarıdan aşağıya tərəf yuyurlar. Elə buna görə də şiə məzhəbi dəstəmazda

üz və əllərin yuxarıdan aşağı yuyulmasını göstəriş vermiş və bunun əksini düzgün

bilməmişdir.

Dəstəmazda ayrı bir məsələ də ayaqlara məsh etməkdən ibarətdir. Şiə fiqhinə

əsasən, dəstəmaz vaxtı ayaqları yumaq deyil, məsh çəkmək lazımdır. Onların dəlili

də “Maidə» surəsinin 6-cı ayəsinin zahiri məfhumudur. Bu ayəyə əsasən dəstəmaz

alan şəxs iki iş görməlidir: üzü və əlləri yumaq, başa və ayaqlara məsh çəkmək. Bu

mətləb ayədəki iki cümlənin müqayisəsindən başa düşülür:

1-Üzlərinizi və əllərinizi dirsəkdən yuyun.

2-Baş və ayaqlarınıza kəbəynə qədər məsh çəkin.

Biz bu iki cümləni əvvəllər fiqhi hökmlərlə tanış olmayan ərəbdilli bir şəxsə

göstərdikdə, şübhəsiz “bizim vəzifəmiz üzümüzü və əllərimizi yuyub, baş və

ayaqlarımıza məsh etməkdir» deyə cavab verəcəkdir.

Ərəb qrammatikasına əsasən, √Ó—tÃÔ‰Ó„ÔÂt (ayaqlarınız) sözü (ËÓ)

bağlayıcısı vasitəsilə məhz » —ÔƒÔËG „ÔÂt (başlarınız) kəlməsinə bağlanmalı

və nəticədə ayaqlara məsh etmək mənası ifadə olunmalıdır. Həmçinin (ayaqlarınız)

sözünü heç vaxt «ÈœÈ„Â (qollarınız) sözünə aid edib ayaqları (məsh etmək

əvəzinə) yumaq olmaz. Çünki belə halda mətuf (yəni Ë√—Ã‰„Â kəlməsi) ilə

mətufun əleyh (yəni Ë«ÈœÈ„Â kəlməsi) arasında mötərizə bÓ«ÂtGÓÕÔË«†» —

ÔƒÔËG „ÔÂt cümləsi gələcəkdir ki, bu da ərəb qrammatikasında düzgün bir

ifadə olmayıb, mənanın tam dəyşməsinə səbəb olacaqdır. Həmçinin bu zəminədə

«Ó—tÃÔ‰Ó„ÔÂt kəlməsini kəsrə və ya fəthə ilə oxumağın heç bir fərqi yoxdur:

hər iki surətdə «Ó—tÃÔ‰Ó„ÔÂt - qollarınız, kəlməsi, —ÔƒÔËG „ÔÂt -

başlarınız kəlməsinə bağlanacaq və təkcə onun zahirində ətf edildikdə onu məcrur,

məhəllinə ətf (aid) etdikdə isə mənsub ediləcəkdir. Əhli-beyt (ə)-dən nəql olunmuş

mötəbər rəvayətlərə əsasən, dəstəmaz iki əməldən ibarətdir: ⁄ÓGt‰Ó «“Êt - iki

üzvü yumaq və ÂÓGtÕÓ «“Êt - iki üzvə məsh çəkmək. Həzrət İmam Baqir (ə) da

Peyğəmbərin (s) necə dəstəmaz almasını nəql edərək o Həzrətin ayaqlarına məsh

çəkməsindən xəbər verir.

Qeyd etmək lazımdır ki, dəstəmaz alarkən təkcə Əhli-beyt (ə) imamları

ayaqlarına məsh çəkmir, həm də bir çox səhabələr və tabein bu nəzərdə olmuşdur.

Lakin sonralar müəyyən səbəblərə əsasən, müsəlmanlar məsh etməyi yumaqla

əvəz etmişlər. Bu haqda fiqhi kitablarda ətraflı məlumat qeyd olunmuşdur.

143-CÜ ƏSAS

Şiə məzhəbinə əsasən, namaz qılarkən yerə və ya yerdən bitən (amma

yeyilməyən və geyilməyən) şeylərə səcdə etmək lazımdır. Bunlardan qeyrisinə

ixtiyar halında səcdə etmək düzgün deyildir. Sünnülərin Həzrət Peyğəmbərdən (s)

nəql etdiyi hədis də məhz bu mənanı çatdırır:

º†ÃÔŸ ‰Ó t†‰ ÈÓ†«˘Ó—t÷Ô†ÂÓGtÃ œ«Î†ËÓ†◊ÓÁÔË—«Î†;

“Yer mənim üçün səcdəgah və pak edici qərar verilmişdir.»377

377 “Səhihi Buxari», 1-ci cild, səh. 91, (kitabu təyəmmum), hədis 2.

Təyəmmümə aid olan (◊ÓÁÔË—) - təhur sözü torpaq, daş və bu kimi

şeylərdən təşkil olan yerin təbii yer olmasını göstərir. Həzrət imam Sadiq (ə) bu

barədə buyurur:

º†«Ó‰GsÔÃÔËœÔ†‰«“†ÈÓÃÔËGÔ†« ˙”†ŸÓ‰ÓÈ†«˘Ó—

t÷ †«ÓËt†Â«“†«ÓÊt»Ó Ó †«˘Ó—t÷Ô†« ˙”†Â«“†«Ô„ ‰Ó†«ÓËt†‰Ô» GÓ†;

“Yer və yerdən bitən şeylərdən başqasına səcdə etmək olmaz. O şeylər də

yeməli və geyilməli olmamalıdır.»378

Həzrət Peyğəmbərin (s) zamanında müsəlmanlar məsciddə daş ilə döşənmiş

yerə səcdə edirdilər. Onlar havanın qızmar olması nəticəsində, daş parçalarını ələ

alıb sərinləşdirir və namaz vaxtı ona səcdə edirdilər. Cabir ibni Əbdüllah Ənsari

deyil: “Mən zöhr namazımı Həzrət Peyğəmbərlə (s) birlikdə qılır, namaz vaxtı

səcdə etmək üçün xırda daşları əlimə alıb soyudurdum.»379

Həzrət Peyğəmbər (s) alnının torpağa bulaşmasını istəməyən bir şəxsə belə

göstəriş verdi: Ó—s »t†ËÓÃtÁÓ„Ó “Üzünü torpağa sürt!»380

Bəzi şəxslərin öz əmmamələrinin bir qırağını yerə qoyub onun üstünə səcdə

etdiyini gördükdə Həzrət Peyğəmbər (s) onu alnının altından çəkib çıxardırdı.381

Bütün bu hadisələr, Həzrət Peyğəmbərin (s) dövründə müsəlmanların xalça,

libas və bu kimi şeylərə səcdə etməsini deyil, əksinə daş və torpağa səcdə etməsini

yetirir. Sonralar ilahi vəhy vasitəsi ilə həsirə də səcdə edilməsinə icazə verilmişdi.

Həzrət Peyğəmbərin (s) həsirə səcdə etməsi haqda çoxlu rəvayətlər vardır.382

Əlbəttə, səhabələrdən bəzisi müəyyən üzrlü səbəbdən öz libaslarına da səcdə

edirdilər. Ənəs ibni Malik deyir:

“Biz namazlarımızı Həzrət Peyğəmbərlə birlikdə qılırdıq. Birimiz üzrlü

səbəbdən alnını yerə qoya bilmədikdə əmmamə və ya libasının bir tərəfinə səcdə

edərdi.»383

Elə buna görə də şiə məzhəbi həmişə yerə və yaxud yerdən bitən (amma

yeyilib və ya geyilənlərdən olmayan) şeylərə və hətta həsirə səcdə edirlər. Şiələrin

mümkün qədər torpağa, daşa və ya həsirə səcdə olunmasına təkid etmələri məhz

qeyd olunan dəlillər əsasındadır. Müsəlman ölkələrində olan məscidlər elə

olmalıdır ki, bütün məzhəblərdən olanlar öz məzhəbinə uyğun olaraq şər”i

vəzifəsinə əməl etsinlər.

Sözümüzün sonunda bunu da qeyd etmək lazımdır ki, daş və torpaq (möhür),

səcdə olunan (məbud) deyil, əksinə səcdənin olunduğu şeylərdir. Çünki bəzən elə

təsəvvür olunur ki, şiələr daşa səcdə edir (və onları məbud sayırlar)! Lakin

həqiqətən şiələr sair müsəlmanlar kimi yalnız yeganə Allaha sitayiş edir və Onun

qarşısında öz zəiflik və bəndəçiliklərini göstərmək üçün alınlarını torpağa qoyur və

aləmlərin Rəbbini çağırırlar.

144-CÜ ƏSAS

Hər bir müsəlmana gün ərzində Quran və sünnətdə zikr olunduğu kimi, beş

vaxtda namaz qılmaq vacibdir. Günortadan gün batanadək zöhr və əsr namazları,

378 “Vəsasiluş-şiə», 3-cü cild, səh. 591, 1-ci bab, hədis 1. 379 “Müsnədi əhməd», 3-cü cild, səh. 327… “Sünəni Beyhəqi», 1-ci cild, səh. 439. 380 “Kənzul-ummal», 7-ci cild, səh. 495, 19819-cu hədis. 381 “Sünəni Beyhəqi», 2-ci cild, səh. 105. 382 “Müsnədi əhməd», 6-cı cild, səh. 179, 309, 331, 377 və 2-ci cild, səh. 191-197. 383 “Səhihi Buxari», 1-ci cild, səh. 101… “Səhihi Müslim», 1-ci cild, sh. 109.

məğribdən gecənin yarısınadək məğrib və işa namazları, həmçinin sübh açılandan

günəş çıxanadək isə sübh namazının vaxtıdır. Şiə məzhəbinin əqidəsinə görə

zöhrdən məğribədək olan vaxt, zöhr və əsr namazlarının müştərək vaxtıdır. Amma

bu vaxtın əvvəlində dörd rək”ətlik namaz qılmaq qədər vaxt zöhr namazına,

sonundakı dörd rək”ətlik namaz qılmaq üçün olan vaxt isə, əsr namazına

məxsusdur. Beləliklə, insan qeyd olunan iki məxsus vaxtdan əlavə, zöhrdən

məğribədək olan zamanda namazı, təkcə fəzilət vaxtında deyil, həm də başqa

vaxtda qıla bilər. Amma sonra qeyd edəcəyimiz kimi, namazları bir-birindən ayırıb

hər birini öz fəzilətli vaxtında qılmaq çox yaxşı və bəyəniləndir.384

İmam Baqir (ə) buyurur:

º†« –«“†G«“‰Ó †«‰gsÓÂtGÔ†œÓŒÓ‰Ó†«‰tËÓvt «“Ê †«‰ÿsÔÁt—Ô†ËÓ†«‰tŸÓgt—Ô†ËÓ†« –

«“†⁄«“»Ó †«‰gsÓÂtGÔ†œÓŒÓ‰Ó†«‰tËÓvt «“Ê †«‰tÂÓ⁄t— »Ô†

ËÓ†«‰tŸ g«“¡Ô†«‰t¬Œ —Ó:†;

“Günəş səmanın ortasına çatdıqda zöhr və əsr namazlarının, günəş batdıqda

isə məğrib və işa namazlarının vaxtı çatır.»385


º†« –«“†G«“‰Ó †«‰gsÓÂtGÔ†bÓvÓœt†œÓŒÓ‰Ó†ËÓvt Ô†«‰ÿsÔÁt— †ËÓ†«‰tŸÓgt—

†ÃÓÂ ÈŸ«Î†« ˙”†«ÓÊsÓ†Áˆˆ– Á †vÓ»t‰Ó†Áˆˆ– Á †ÀÔÂsÓ†«ÓÊt Ó b È†ËÓvt n†

Â ÊtÁÔÂ«“†ÃÓÂ ÈŸ«Î†ÕÓ tÈ”† Ó⁄ È»Ó†«‰gsÓÂtG†;

“Günəş zəval həddinə çatdıqda (kölgənin aradan getdiyi vaxt), zöhr və əsr

namazlarının hər ikisinin vaxtı çatır, lakin zöhr namazı əsr namazından qabaq

qılınmaqıdır. O vaxtdan günəş batanadək istədiyin hər bir vaxtda namaz qıla

bilərsən.»386

İmam Baqir (ə) Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql edir ki, o Həzrət heç bir üzrlü

səbəb olmadıqda belə, zöhr və əsr namazlarını birlikdə qılırmış.

İki namazı bəzi vaxtlar ardıcıl qılmağın caiz olması bütün müsəlman

fəqihlərinin qəbul etdiyi bir məsələdir. Onlar “Ərəfə» və “Müzdəlifə»də zöhr və

əsr, yaxud məğrib və işa namazlarını arada fasilə olmadan ardıcıl qılmağı caiz

bilirlər. Eləcə də, sünnü alimlərindən çoxlu səfərdə iki namazın ardıcıl şəkildə

qılınmasını caiz bilmişlər. Bu məsələdə şiələrlə başqalarının fərqi bundan ibarətdir

ki, şiələr qeyd olunan dəlillərə əsaslanaraq namazların ardıcıl şəkildə (arada fasilə

olmadan) qılınmasını caiz bilmiş, amma eyni halda namazların öz fəzilətli vaxtında

qılınmasını da müstəhəb və xoşa gələn saymışlar.

Hədislərdən aydın olduğu kimi, bunun səbəbi müsəlmanlar üçün işin

asanlaşdırılmasıdır. Həzrət Peyğəmbər (s) də çox vaxt xəstəlik, səfər və s. kimi

üzrlü səbəb olmadan iki namazı arada fasilə olmadan və ardıcıl şəkildə qılmış və

beləliklə də namaz qılmağı müsəlmanlar üçün asanlaşdırmışdır. Yəni hər kəs onları

həm fəsilsiz və ardıcıl, həm də fasilə ilə qıla bilər.

Müslüm öz “Səhih” kitabında belə nəql edir:

º†gÓ‰sÓÍ†—ÓGÔË‰Ô†«‹ †«‰ÿsÔÁt—Ó†ËÓ†«‰tŸÓgt—Ó†ÃÓÂ ÈŸ«Î†ËÓ†«‰tÂÓ⁄t—

»Ó†ËÓ†«‰tŸ g«“¡Ó†ÃÓÂ ÈŸ«Î†b È†⁄ÓÈt— †ŒÓËtbn†ËÓ ‰«“†GÓbÓ—n†;

384Yəni zöhr namazını düz azan vaxtı, əsr namazını isə dörd rək”ətlik zöhr namazının a\ardığı

vaxtdan sonra qılmaq müstəhəbb sayılır. 385 “Vəsailuş-şiə», 3-cü cild,, 4-cü bab, 1-ci rəvayət (əbvabul-məvaqit). 386 “Vəsailuş-şiə», 3-cü cild, 4-cü bab, 4 və 6-cı rəvayət (əbvabul-məvaqit).

“Həzrət Peyğəmbər (s) xovf olmadığı və səfərə getmədiyi halda belə zöhr ilə

əsr, həmçinin məğrib ilə işa namazlarını birlikdə (arada fasilə olmadan)

qılmışdır.»387

Bəzi rəvayətlərdə bu əməlin səbəbinə işarə olunaraq buyurulur:

º†ÃÓÂÓŸÓ†«‰ÊsÓ» ÈsÔ†¸†»ÓÈtÊÓ «‰ÿsÔÁt— †ËÓ «‰tŸÓgt— †ËÓ »ÓÈtÊÓ†«‰tÂÓ⁄t—

» †ËÓ†«‰tŸ g«“¡†bÓv È‰Ó†‰ÓÁÔ†b È†–†”‰ „Ó†bÓv«“‰Ó†gÓÊÓŸt Ô†

Áˆˆ–«“†‰ÓŸÓ‰sÓ«† Õ—Ã†√ÂsÓ È†;

“Həzrət Peyğəmbər (s) zöhr ilə əsr, məğrib ilə işa namazlarını birlikdə (arada

fasilə olmadan) qıldı. Bunun səbəbini soruşduqda buyurdu: Bunu ümmətim

çətinliyə düşməsin deyə, əncam verdim.»388

Həzrət Rəsuli Əkrəm (s)-in iki namazı ardıcıl qılması haqda mötəbər hədis

kitablarında 21 rəvayət nəql olunmuşdur. O namazların bəzisi səfərdə, bəzisi isə

yağışlı havada və xəstəlik kimi qeyri səfər vaxtlarda qılınmışdır.

Onların bəzisində iki namazın ardıcıl qılınmasının hikməti kimi müsəlmanlar

üçün çətinliyin yaranmaması zikr olunmuşdur. Şiə fəqihləri də buna əsasən

namazların ardıcıl qılınmasını caiz bilmişdir. Namazların ardıcıl şəkildə qılınması,

müsəlmanların namazlarını Ərəfə, Müzdəlifə və ya səfərdə ardıcıl qıldığı kimidir.

Bəzi vaxtlar belə təsəvvür olunur ki, namazları ardıcıl qılmaq, birinci namazın

onun fəzilət vaxtının axırında, ikinci namazın isə öz vaxtında qılınmasından

ibarətdir. Bu halda namaz qılan şəxs birinci namazı bir az gec qılsa da hər iki

namazı öz vaxtında qılmış olur. Bu isə rəvayətlərin zahiri mənası ilə zidd olan bir

məsələdir. Çünki qeyd olunduğu kimi, namazların ardıcıl qılınması, bütün

müsəlmanların Ərəfə və Müzdəlifədə namaz qıldığı kimidir. Belə ki, Ərəfədə hər

iki namazı (zöhr və əsr namazları) zöhr vaxtı, Müzdəlifədə isə hər ikisi (məğrib və

işa namazları) işa vaxtı qılınır. Elə buna əsasən, Həzrət Peyğəmbərin (s)

buyurduğu “ardıcıl qılma qaydası” namazların birinin gec, o birinin isə öz vaxtında

qılınması deyil, məhz bu cür yerinə yetirmək lazımdır.

Bundan əlavə, rəvayətlərdə bu işin səbəbi onun müsəlmanlar üçün asan və

zəhmətsiz olması qeyd olunmuşdur. Bu da hər bir müsəlmana, zöhr ilə əsr və ya

məğrib ilə işa namazlarını birlikdə və istədiyi vaxt qılmaq ixtiyarı verib onu

çətinlikdən uzaqlaşdırır.

Həmçinin namazın ardıcıl qılınmasını göstərən bu izahda qeyd etmək

lazımdır ki, o Həzrət heç də yeni bir iş gətirməmişdir. Çünki o Həzrətdən qabaq da

belə bir iş caiz olmuş. Hər bir müsəlman (məsələn) zöhr namazını təxirə salaraq

onu öz vaxtında sayılan əsr namazı ilə birgə qılmağı bacarırmış.

Şiə fəqihləri iki namazın fasiləsiz və ardıcıl qılınması və onun dəlilləri haqda

geniş risalələr yazmışdır ki, istəyənlər o kitablara baxa bilərlər.

145-Cİ ƏSAS

Şiə məzhəbi Quran və sünnətin göstərişlərinə əsaslanaraq iki növ evlənməyin

düzgün olmasını qəbul edir. Daimi nikahın izaha ehtiyacı olmadığı üçün burada

müvəqqəti nikah və ya müt”ə haqqında izahları diqqətinizə çatdırırıq:

Aralarında qohumluq, südvermə və sair kimi məhrəmliyə səbəb olan şər”i

maneə olmayan qadın və kişi mehriyyə təyin etdikdən sonra, müəyyən müddətə

qədər bir-biri ilə ailə həyatı qurur və təyin olunmuş müddət sona çatdıqda isə təlaq

387 “Səhihi Müslim», 2-ci cild, səh. 151 (babul cəmi bəynəs-səlatəyn fil-həzri). 388Zərqanini “məvatta» (malik) kitabına şərhi, 1-ci cild, səh. 294.

oxunmadan bir-birindən ayrılırlar. Onlardan uşaq dünyaya gələrsə, onların şər”i

övladı sayılır və onların hər ikisindən irs aparır. Qadın isə təyin olunmuş müddət

sona çatdıqdan sonra, şər”i iddə saxlamalı, hamilə olduğu təqdirdə uşağı dünyaya

gətirənədək səbr edib sonra başqa ərə gedə bilər.

Müvəqqəti nikah öz mahiyyətinə əsasən, daimi nikahla eynidir. Birinci növ

nikahda olan hökmlər, ikinci növ nikahın hökmləri kimidir. Lakin bu iki növ

nikahın əsaslı fərqləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1-Müvəqqəti nikahda müddət təyin olunmalıdır.

2-Bu nikahda nəfəqə vermək vacib deyildir.

Bu iki mətləbdən əlavə, onların arasında çox da mühüm və əsaslı fərq

yoxdur.

İslam dini sonuncu və kamal bir din olduğu üçün, cinsi böhranlar nəticəsində

yaranan çətinliyi aradan qaldırmaq üçün belə bir nikaha icazə vermişdir.

Xaricdə təhsil alan və ya işləyən, amma daimi əqd ilə evlənməyə imkanı

olmayan bir gənci nəzərdə alın. Görəsən onun belə bir halda vəzifəsi nədir? Aydın

məsələdir ki, belə bir gənc aşağıda qeyd olunmuş yollardan birini seçməlidir:

1-Özünü cinsi ləzzətlərdən tam məhrum etməsi.

2-Azğın və müxtəlif yoluxucu xəstəliklərə tutulmuş qadınlarla qeyri-qanuni

rabitə yaratması.

3-Təmiz bir qadınla müvəqqəti nikah əsasında ailə qurub, öz çətinliyini

aradan qaldıraraq, heç də ağır xərcə düşməməsi.

Gördüyünüz kimi, bundan əlavə, insanın bəhrələnə biləcəyi üçün dördüncü

yol yoxdur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, müvəqqəti nikah yalnız belə bir

vəziyyət üçün caiz olunmamışdır. Onun sair hikmət və faydaları da vardır. (Qeyd

olunmuş şəraitdə müvəqqəti nikaha icazə verilməsindən onun bəzi hikmətlərini

başa düşmək olar.)

Sair məzhəblərin fəqihləri də bir daimi nikaha icazə vermişlər ki, o da

həqiqətdə bizim dediyimiz müvəqqəti nikahdan başqa bir şey deyildir. O nikah

bundan ibarətdir ki, bir kişi ilə qadın daimi ailə qurduqları halda onlardan biri və

ya hər ikisi müəyyən müddətdən sonra mütləq bir-birindən ayrılacağını bilir. Bu da

müvəqqəti nikaha icazə verib, sadəcə onun adını dəyişdirmək deməkdir.

Quran ayələri və Peyğəmbər (s) sünnəti müvəqqəti nikahın caiz olmasını

göstərir. Qurani-kərimdə buyurulur:

º†bÓÂ«“†«Gt ÓÂt ÓŸt ÔÂt†» Á †Â ÊtÁÔÊsÓ†bÓ¬ ÔËÁÔÊsÓ†«ÔÃÔË—

ÓÁÔÊsÓ†bÓ— Í÷Ó:Î;

“Qadınlarla müt”ə əqdi bərqərar etdikdə, onların mehriyyəsini verin.»389

Quran müfəssirlərinin əksəriyyətinin nəzərinə əsasən, bu ayə müvəqqəti

nikah haqqında nazil olmuşdur. Ümumiyyətlə,şəriətdə belə bir nikaha icazə

verilməsi haqda heç bir şübhə yoxdur. Mövcud olan bəzi ixtilaflar, müvəqqəti

nikahın nəsx olunub-olunmaması (qüvvədən düşüb-düşməməsi) haqqındadır.

Sünnü və şiə rəvayətlərinə əsasən, bu nikah qüvvədən salınmamış və təkcə

müəyyən səbəblərə görə ikinci xəlifə onun qabağını almışdır. Digər tərəfdən ikinci

xəlifənin bu barədəki sözü, müvəqqəti nikahın Həzrət Peyğəmbərin (s) zamanında

caiz olmasını çatdırır. Həmçinin onun özünün bu nikahı qadağan etməsi, öz şəxsi

nəzəri əsasında hökm verməsini göstərir. İkinci xəlifə belə demişdi:

«ÓÈsÔÁÓ¬†«‰Ês«“GÔ†ÀÓ‰«“ÀÏ†„ÔÊsÓ†ŸÓ‰È”†ŸÓÁtœ †—

ÓGÔË‰ †«‹ †«ÓÊÓ«†«ÓÊtÁÈ”†ŸÓÊtÁÔÊsÓ†ËÓ†«ÔÕÓ—

sÂtÁÔÊsÓ†ËÓ†«ÔŸ«“v »Ô†ŸÓ‰ÓÈtÁ ÊsÓ†ËÓ Á ÈÓ

389 “Nisa» surəsi, ayə 24.

†ÂÔ tŸÓ:Ô†«‰Ê sG«“¡†ËÓ†ÂÔ tŸÓ:Ô†«‰tÕÓÃ s†ËÓ†ÕÓÍsÓ†ŸÓ‰È”†ŒÓÈt

— †«‰tŸÓÂÓ‰

“Ey camaat! Peyğəmbərin dövranında caiz olan üç şeyi mən qadağan edirəm

və onları əncam verənləri cəzalandıracağam. O üç şey, müt”ə (müvəqqəti nikah),

həcc müt”əsi və namazda həyyə əla xəyril-əməl deməkdən ibarətdir.»390

Çox təəccüblüdür ki, ikinci xəlifənin qadağan etdiyi birinci və üçüncü işlər

indiyə kimi də qadağan sayılmışdır, amma həcc müt”əsi (onun nəzərinin əksinə

olaraq) bütün müsəlmanlar tərəfindən icra olunmaqdadır. (Həcc müt”əsi, Allah

evinin ziyarətçisi ümrə və həcc əməlləri arasında ehram halından çıxması və

ehramda ona haram olanların halal olmasından ibarətdir.)

Həzrət Peyğəmbərin (s) müvəqqəti nikahı haram etməməsi barədə

sübutlardan biri də Buxarinin İmran ibni Həsindən nəql etdiyi rəvayətdir. O belə

deyir:

ÊÓG‰ †¬È:Ô†«‰tÂÔ tŸÓ:Ô†b È†„ «“» †«‹ †bÓŸÓÂ ‰tÊ«“†» ÁÓ«†ÂÓŸÓ†—

ÓGÔË‰ †«‹ †ËÓ†‰ÓÂt†ÈÊG‰†v—¬Ê†ÈÔÕÓ— sÂÔÁÓ«†ËÓ†‰ÓÂt†ÈÊÁ†ŸÓÊtÁÓ¬

ÕÓ sˆˆÈ†Â«“ Ó†v«“‰Ó†—ÓÃÔ‰Ï†» —Ó√tÈ Á †Â«“†g«“¡

“Müt”ə (müvəqqəti nikah) ayəsi Quranda nazil olduqdan sonra biz

Peyğəmbərlə birlikdə ona əməl edirdik. Heç vaxt onu haram edən bir ayə nazil

olmadı və Peyğəmbər vəfat edənə qədər onu qadağan etmədi. Amma bir kişi onun

haqqında öz şəxsi nəzərini irəli sürdü.»391

(Məqsəd ikinci xəlifədir.)

146-CI ƏSAS

İmamiyyə fiqhində əli bağlı halda namaz qılmaq bid”ət və haram sayılır.

Əmirəl-möminin Əli (ə) buyurur:

†‰«“†ÈÓÃtÂÓŸÔ†«‰tÂÔGt‰ ÂÔ†ÈÓœÓÈtÁ †b È†gÓ‰«“ Á †ËÓ

ÁÔËÓ†v«“∆ ÂÏ†»ÓÈtÊÓ†ÈÓœÓÈ †«‹†ÈÔgÓ»sÓÁÔ†» √ÓÁt‰ †«‰t„Ôbt— †Â ÊÓ†«‰tÂÓÕt»ÔËG

“Allah qarşısında dayanaraq namaz qılan şəxs gərək əllərini bir-birinin

üzərinə qoymasın. Çünki, bu, kafir atəşpərəstlərin işidir.»392

Böyük səhabələrdən biri olan Əbu Həmid Saidi, içərilərində Əbu Hüreyrə

Dusi, Səhl Saidi, Əbu Üseyd Saidi, Əbu Qütadə, Haris ibni Rəb”i və Məhəmməd

ibni Məsləmə kimi səhabələr olanların qarşısında Peyğəmbərin (s) necə namaz

qılmasını, onun müxtəlif müstəhəb əməllərini nəql etdi, amma heç bir yerdə əllərin

bir-birinin üzərinə qoymasından söz açmamışdır.393

Aydındır ki, o Həzrət həmişə yox, hətta bəzi vaxtlar belə, əllərini bir-birinin

üzərinə qoysaydı, Əbu Həmid Saidi hökmən bunu nəql edər və ya onların yadına

salardı. Əbu Həmid Saidinin hədisinə oxşar başqa bir hədis Hamid ibni İsanın

vasitəsi ilə Həzrət İmam Sadiqdən (ə) nəql olunmuşdur. Bu hədis kitablarda

mövcuddur.394

390 “Şərhi-Təcrid», (Quşci), imamət bölməsi, səh. 464. 391 “Səhihi Buxari», 6-cı cild, səh. 27 (Təfsir bölməsi, “Bəqərə» surəsi, ayə 196). 392 “Vəsailuş-şiə», 4-cü cild, (15-ci bab, 7-ci hədis). 393 “Sünəni Beyhəqi», 2-ci cild, səh. 72, 73 və 101, “Sünəni əbu Davud», 1-ci cild, səh. 194…

“ Sünəni Termizi», 2-ci cild, səh. 98. 394 “Vəsailuş-şiə», 4-cü cild, 1-ci bab, 81-ci hədis.

Səhl ibni Sədin hədisindən namazda əllərin bir-birinin üzərinə qoyulmasının

Peyğəmbərdən (s) sonra vücuda gəldiyi başa düşülür. Çünki o, öz hədisində belə

nəql edir:

º†„«“ÊÓ†«‰Ês«“GÔ†ÈÔƒtÂÓ—ÔËÊÓ†;

“Xalqa bu iş ( namazda əlləri bir-birinin üzərinə qoymaq) sonradan göstəriş

verilirdi.»395

Əgər bu iş Həzrət Peyğəmbərin (s) göstərişi olsaydı, onu məchul fel şəklində

deyil, o Həzrətin (s) öz dilindən deyərdilər.

147-Cİ ƏSAS

“Təravih» namazı Peyğəmbər (s) sünnəsində daha çox təkid olunmuş

müstəhəb bir əməl sayılır. Şiə fiqhində belə deyilir: “Ramazan ayı gecələrində min

rəkət namaz qılmaq müstəhəbdir, amma onu camaat namazı şəklində qılmaq

bid”ət sayılır. Onları məsciddə və ya çox vaxtlar evdə fürada (tək halda) qılmaq

lazımdır.»

Zeyd ibni Sabit Peyğəmbərin (s) belə buyurduğunu nəql edir:

“Kişinin müstəhəb namazı öz evində qılması, məsciddəqı lmasından üstün və

əfzəldir, amma vacib namazların məsciddə qılınması müstəhəbdir.»396

İmam Baqir (ə) buyurur:

“Müstəhəb namazları camaatla qılmaq olmaz. Çünki bu iş din və şəriətdə

bid”ət və azğınlığa səbəb oluronun sonu isə cəhənnəm odudur.»397

Həmçinin İmam Riza (ə) hər bir müsəlmanın əqidə və əməlləri haqqında

yazdığı risaləsində müstəhəb namazların camaatla qılınmasının (səhv bir iş və) bir

növ bid”ət olmasını qeyd etmişdir.398

Sünnülər arasında adət halına düşdüyü kimi, müstəhəb namazların camaatla

qılınma tarixinə nəzər saldıqda, bu əməlin məhz şəxsi bir nəzər olub, sonralar dini

və şər”i bir əməl kimi qəbul edildiyi aydın olur. Hətta bəziləri bu əməli “gözəl

bid”ət”! adlandırmışdır. Bu barədə ətraflı məlumat almaq üçün aşağıda qeyd

olunmuş sünnü kitablarına baxa bilərsiniz.399

148-Cİ ƏSAS

Bütün müsəlman fəqihləri inanırlar ki, müharibədə əldə olunmuş qənimətlər

islam mücahidlərinə məxsusdur. Onun təkcə beşdən biri müəyyən yerlərdə

işlədilməlidir. Qurani-kərim bu haqda buyurur:

º†ËÓ†«Ÿt‰ÓÂÔË«†«ÓÊsÓÂ«“†⁄ÓÊ Ât ÔÂt†Â Êt†gÓÈt¡n†bÓ« ÊsÓ†‹ †ŒÔÂÔGÓÁÔ†ËÓ†‰ ‰—

sÓGÔË‰ †ËÓ†‰ – È†«‰tvÔ—t»È”†ËÓ†«‰tÈÓ «“ÂÈ”†ËÓ†«‰tÂÓG«“„ ÈÊÓ†

ËÓ†«»tÊ †«‰GsÓ» È‰†;

395 “Fəthul-bari», 2-ci cild, səh. 224… “Sünəni Beyhəqi», 2-ci cild, səh. 28. 396 “əl-xilaf», (Şeyx Tusi), 268-ci məsələ (kitabus-səlat). 397 “Xisal», (Şeyx Səduq), 2-ci cild, səh. 152. 398 “Üyunu əxbarir-Riza» (Şeyx Səduq), 2-ci cild, səh. 124. 399 “İrşadus-sari» (Qəstəlani), 3-cü cild, səh. 226… “Ümdətul-qari» (Eyni); “əl-etisam»

(Şatibi), 2-ci cild, səh. 291.

“Bilin ki, ələ keçirdiyiniz qənimətlərin beşdə biri Allaha, Onun elçisinə

(Peyğəmbərə), onun yaxın adamlarına, yetimlərə, yoxsullara və yolda qalanlara

məxsusdur...»400

Şiə fəqihləri ilə sünnü fəqihlərinin bu mövzu barəsindəki fikir ayrılığı budur

ki, sünnülər qeyd olunmuş qəniməti yalnız müharibə qənimətlərinə aid edir, ondan

başqa mənfəətlərdə isə xüms olmasına inanmırlar. Onlar qeyd olunan ayənin yalnız

müharibə qənimətlərinə aid olduğunu öz iddiaları üçün dəlil gətirirlər. Lakin bu

fikir iki cəhətdən düzgün deyildir:

1-Ərəb dilində insanın ələ gətirdiyi hər bir şey qənimət sayılır və qənimət heç

də təkcə müharibə qənimətlərinə aid deyildir. İbni Mənzur bu haqda belə deyir:

º†«Ó‰t⁄ÊÂÔ†«‰bËG†» «‰gsÓÈt¡ †Â Êt†⁄È—ÂÓgÓvsÓ:n;

“Qənimət əziyyət çəkmədən əldə olunan şeyə deyilir.»401

Digər tərəfdən, Qurani-kərim behişt nemətlərini qənimət adlandıraraq

buyurmuşdur:

º†bÓŸ ÊtœÓ†«‹ †ÂÓ⁄«“Ê ÂÔ†„ÓÀ Í—Ó:Ï;

“Allah yanında çoxlu (böyük) mükafatlar (qənimətlər) vardır.»402

Qeyd etmək lazımdır ki, qənimət sözü “qəramət» sözünün əks mənasını

daşıyır. İnsanın bir şeydən bəhrələnmədən müəyyən miqdarda cəriməyə məhkum

olunmasına “qəramət», mənfəət qazanmasına isə “qənimət” deyilir. Deməli, ayəni

məhz müharibə qəniməti kimi yozmaq düzgün bir iş deyil. Hətta onun “Bədr»

döyüşü zamanı alınan qənimətlər haqqında nazil olmasına istinad edərək xumsun

təkcə müharibə qənimətlərinə aid edilməsi əsasızdır.

2-Bəzi rəvayətlərə əsasən, Həzrət Peyğəmbər (s) hər növ qazancdan

(gəlirdən) xüms verməyi vacib etmişdir. Əbdül-Qeys qəbiləsindən bir dəstə o

Həzrətin hüzuruna gələrək dedilər: Bizimlə sizin aranızı kəsən müşriklərdir. Biz

yalnız (əmniyyət olan) haram aylarda sizin yanınıza gələ bilirik. Səndən elə

göstərişlər istəyirik ki, onlara əməl edib onun vasitəsi ilə behiştə gedək, həmçinin

başqalarını da düz yola çağıra bilək.Həzrət Peyğəmbər (s) onları imana dəvət

etdikdən sonra imanın izahında belə buyurdu:

º†gÓÁ«“œÓ:Ô†«ÓÊt†‰«“†« ‰ˆˆÁÓ†« ˙”†«‹Ô†ËÓ†« v«“Ô†«‰gsÓ‰«“: †ËÓ†« È «“¡Ô†

«‰GsÓ„«“: †ËÓ† Ÿ◊Ë«†«‰ŒÔÂtGÓ†Â ÊÓ†«‰tÂÓ⁄tÊÓÂ †;

“(İman) Allahın yeganəliyinə şəhadət verib, namaz qılmaq, zəkat vermək və

əldə olunan qənimətlərdən xüms (verməkdən ibarətdir).»403

Gördüyünüz kimi, bu hədis xumsun müharibə qənimətlərindən başqa şeylərə

də aid olduğunu göstərir. Çünki, Əbdül-Qeys qəbiləsindən olanların dediyinə görə,

onlar Peyğəmbərdən uzaq bir yerdə yaşayır və müşriklərin qorxusundan Mədinəyə

gələ bilmirdilər.

Bu cür müşriklər tərəfindən mühasirədə olan müsəlmanlar heç vaxt cihadda

iştirak edə bilmədiyindən, onun qənimətindən də xums verə bilmədilər.

Həmçinin Əhli-beyt imamlarından (ə) nəql olunmuş rəvayətlər də hər növ

gəlir və mənfəətdən xums verilməsinin vacibliyini bəyan etmişdir və bu zəminədə

anlaşılmaz bir məsələ qalmamışdır.404

400 “ənfal» surəsi, ayə 41. 401 “Lisanul-ərəb» (ğənəm kəlməsi) İbni əsir özünün “ən-nəhayət» və Firuzabadi özünün

“Qamusul-lüğət» kitablarında bu mənanı yazmışlar. 402 “Nisa» surəsi, ayə 94. 403 “Səhihi Buxari», 4-cü cild, səh. 250. 404 “Vəsailuş-şiə», 6-cı cild, 1-ci bab, (kitabul-xüms).

Bunlar şiə məzhəbinin özünə məxsus nəzəriyyələri sayılan bir sıra fiqhi

məsələlərdir. Əlbəttə, şiə və sünnü məzhəblərinin fiqhi məsələlərdəki ixtilafı təkcə

qeyd olunanlarla bitmir. Misal üçün xums, vəsiyyət və irsə aid olan məsələlərdə də

buna oxşar ixtilaflar vardır.405 Amma şiə əhkamının külliyyatı və fiqh elmi tətbiqi

surətdə tədris edilməsi, həmçinin Əhli-beytin (ə) məntiqi və möhkəm nəzərlərinə

diqqət yetirilməsi, sünnülərilə şiələr arasında olan fasiləni azalda bilər.

149-CU ƏSAS

Zəngin İslam mədəniyyəti müsəlmanların yorulmaz səylərinin, çəkdikləri

zəhmətlərin bəhrəsidir. Onlar müxtəlif millət və irqdən olduqlarına baxmayaraq,

iman və əqidə sayəsində din yolunda xitdmət etmiş, bütün qüvvələrini İslamın ali

hədəfləri uğrunda sərf etmişlər. Nəticədə hal-hazırda bəşəriyyətin kəskin ehtiyac

duyduğu parlaq İslam mədəniyyətini vücuda gətirmişlər.

Bu zəminədə şiələrin özünə məxsus payı vardır. Yüksək İslam

mədəniyyətinin inkişafında şiənin mühüm təsir edici rolunu başa düşmək üçün

İslam elmləri və mədəniyyətinə aid yazılan kitablara baxmaq kifayətdir.

Ədəbiyyat elminin bünövrəsi Həzrət Əmirəl-möminin imam Əli (ə)

tərəfindən qoyulmuşdur. Sonralar o Həzrətin Əbül Əsvəd Duəli kimi şagirdləri,

daha sonra isə əksərən İraqda yaşayan Mazəni (vəfat tarixi: 248 h.q.), İbni Səkkit

(vəfat tarixi: 244 h.q), Əbu İshaq Nəhvi (imam Kazimin (ə) səhabələrindəndir),

Xəlil ibni Əhməd Fərahi (“Əl-eyn» kitabının müəllifidir, vəfat tarixi: 170 h.q.),

İbni Dərid (“Əl-cumhu hərə» kitabının müəllifidir, vəfat tarixi: 321 h.q.) və Sahib

ibni Ubbad (“Əl-muhit» kitabının müəllifidir, vəfat tarixi: 386 h.q.) və sair kimi

yüzlərcə ədib bu yolun davamçısı olmuş və hər biri öz zamanının məşhur lüğət,

nəhv, sərf, şer və əruz alimi olmuşlar. Təfsir elmində Həzrət Peyğəmbərdən (s)

sonra birinci müfəssir Həzrət Əli (ə) və sair Əhli-beyt imamları (ə), daha sonra

Əbdüllah ibni Abbas (vəfat tarixi: 68 h.q.) və onların sair şagirdləri qabaqcıl

olmuşdur. Mərhum Şeyx Tusinin (r. ə.) “Tibyan» təfsirinə yazdığım müqəddimədə

qeyd etdiyim kimi, on dörd əsr ərzində Qurani-kərimə şiələr tərəfindən

yüzlərcətəfsirlər yazılmışdır.

Hədis elmində həmişə şiələr sair məzhəblərdən irəlidə olmuşdur. Onlar,

xəlifələrin vaxtında, hədis yazmaq qadağan olunan bir zamanda Həzrət

Peyğəmbərin (s) sünnəsini yazmaq və müzakirə etməklə qoruyub saxlamışlar.

Onlardan imam Əlinin (ə) səhabələrindən sayılan Əbdüllah ibni Rafi, Rəbiət ibni

Səmii və Əli ibni Əbi Rafeni, həmçinin imam Səccad (ə), İmam Baqir (ə) və imam

Sadiqin (ə) şagirdlərinin adını qeyd etmək olar. İmam Cəfər Sadiqin (ə) dövründə

hədis elmi çox inkişaf etmişdi. Həsən ibni Əli Əl-vəşşan özünün dediyinə görə,

Kufə məscidində o Həzrətdən hədis nəql edən doqquz yüz mühəddis görmüşdür.406

Fiqh elmində Əhli-beyt (ə) məktəbindən böyük müctehidlər çıxmışdır.

Onlardan bəzilərinin adını aşağıda qeyd edirik:

1-Əban ibni Təğlib (vəfat tarixi: 141 h.q. ).

2-Zurarət ibni Əyən (vəfat tarixi: 150 h.q).

3-Səfvan ibni Yəhya (vəfat tarixi: 210 h.q otuz kitabın müəllifidir).

4-Şeyx Müfid (r.ə).

405 Bu haqda ətraflı məlumat almaq üçün şiə və sünnü məzhəblərinin fiqhi kitablarına baxa

bilərsiniz. 406 “Nəcaşi», 79-cu nömrə.

5-Seyyid Mürtəza (r.ə).

6-Şeyx Tusi (r.ə).

7-İbni İdris (r.ə).

8-Mühəqqiq Hilli (r ə).

9-Əllamə Hilli (r.ə) və yüzlərlə başqa müctehid və fəqih özlərindən sonra çox

dəyərli və qiymətli əsərlər qoyub getmişlər.

Şiələr təkcə qeyd olunan zəminələrdə deyil, həm də adları bu müxtəsər kitaba

yerləşməyən tarix, rical, dirayə, şer və sair elm sahələrində də İslam mədəniyyətinə

misilsiz xidmətlər göstərmişlər.

Bura qədər qeyd olunanlar nəqli elmlərə aiddir. Amma şiələr kəlam və fəlsəfə

kimi əqli elmlərdə də sair məzhəblərdən irəli olmuşlar. Bunun da səbəbi şiə

məzhəbinin sair məzhəblərlə müqayisədə əqlə geniş yer verməsidir. Şiələr məsum

imamların (ə) kəlamlarından ilham alaraq İslami əqidələrin bəyan edilməsi

yolunda həddən artıq əmək sərf etmiş və İslam dünyasına böyük mütəkəllim

(teoloq) və filosoflar təqdim etmişdir. Şiə kəlamı (əqidələri) İslam dinindəki

məzhəblər arasında ən möhkəm və məntiqi kəlam sayılır. Çünki onlar Quran və

sünnətdən əlavə, əqli qanunlardan da geniş surətdə istifadə etmişlər. Yüksək

mədəniyyətin əsaslarından biri də təbiət aləmi və onun qanunlarının tanınmasıdır.

Həzrət imam Sadiqin (ə) adlı-sanlı şagirdlərindən biri də Cabir ibni Həyyan idi. O,

təbii elmlərdə böyük məqama çatdığı üçün “kimya elminin atası” adlanmışdır.

Coğrafiya sahəsində Əhməd ibni Əbi Yəqub (Yəqub adı ilə məşhur olmuşdur,

vəfat tarixi 290 h.q) adlı ilk coğrafiyaşünas bütün İslam ölkələrini gəzmiş və “Əl-

buldan» adlı kitab yazmışdır.

Bu hərtərəfli səylər hicri tarixinin 1-ci ilindən bu günədək şiə alimləri vasitəsi

ilə davam etmiş və bu yolda bəşəriyyətə xidmət edən çoxlu mədrəsələr və elmi

hövzələr yaradılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda göstərilən faktlar, şiənin

İslam elmi və mədəniyyəti sahəsində göstərdiyi xidmətlərin yalnız bir qismidir.

Əziz oxucular bu haqda ətraflı məlumat almaq üçün İbni Nədimin “Fehrest»,

Nəcaşinin “Rical», Şeyx Tusinin “Fehrest», həmçinin “Təsisuş-şi”ə», “Əz-zəriətu

ila təsanifiş-şi”ə», “Əyanuş-şi”ə», “Əl-miləlu vən-nihəl» (6-cı cild) və sair

kitablara baxa bilərlər.

150-Cİ ƏSAS

İmamiyyə şiələri bəzi fiqhi məsələlərdəki cüzi ixtilafları, islam ümmətinin

istismarçılar və xarici düşmənlər qarşısında vəhdət və birliyinə maneə hesab etmir.

Həmçinin şiələrin əqidəsinə görə, təfriqəyə səbəb olan bu kimi etiqadi və fiqhi

ixtilafları aram bir mühitdə elmi müzakirələr və konqreslər vasitəsilə aradan

qaldırmaq, İslami vəhdət yaratmaq tamamilə mümkün bir işdir. Ümumiyyətlə,

şəxsi zövq və fikir ayrılığı, insanların təbii bir xüsusiyyəti sayılır. Elmi müzakirə

və mübahisə yolunu mütəfəkkirlərə bağlamaq, elm və biliyin sönüklüyü ilə

nəticələnəcəkdir. Buna görə də tarix boyu böyük mütəfəkkirlərimiz elmi

müzakirələr vasitəsi ilə həqiqət yolunun aydınlaşdırılması naminə səy etmiş və

əməli şəkildə İslamın qatı və qəddar düşmənlərinin ziddinə olan hər növ qardaşlıq

və vəhdət ideyasını ciddi şəkildə alqışlamışdır. Bütün şiə mütəfəkkirləri və

islahatçılarının şüarı belədir:

º†»ÔÊ ÈÓ†«˘ Gt‰«“ÂÔ†ŸÓ‰È”†œŸ«ÂÓ ÈÊ†„Ó‰ ÂÓ:Ô†«‰ sÓËtÕ Èœ †ËÓ† ÓËt

Õ ÈœÔ†«‰t„Ó‰ ÂÓ: †;

“İslam dini iki əsas üzərində qurulmuşdur:

1-Yeganə Allaha inanıb, yalnız Ona pərəstiş etmək;

2-Vəhdət və birlik.»

Pərvərdigara! İslam bayrağını dünyanın hər yerində dalğalandır və

müsəlmanlar arasına istismarçıların xeyrinə olaraq təfriqə salanları məhv et!

Pərvərdigara! Müsəlmanların müşriklər, münafiqlər və xainlər qarşısında

iqtidar və qüdrətini artırıb, bizi doğru yola hidayət et!

Amin, ya Rəbbəl-aləmin!

ƏDƏBİYYAT

Qurani-məciddən sonra:

1-”İrşadus-sari li şərhi Səhihi Buxari»,Əhməd ibni Məhəmməd İbni Həcər

Qəstəlani,(vəfat tarixi: 923-h.q), 8 cilddə, “Daru ehyait-turasil-ərəbi», Beyrut, ofset üsulu

ilə çap olunmuşdur.

2- “Əl-etisam»Əbu İshaq İbrahim ibni Musa Ğərnati Şatibi, (vəfat tarixi: 790 h.q)

“Dirul-fikir.”

3-”Etiqadat»Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn Səduq (İbni Babəveyh) Qumi, (vəfat

tarixi: 381 h.q), “Aftab” çapxanası, Tehran, 1371-ci il.

4-”Əl-ilahiyyat», Cəfər Sübhani, 2 cilddə, “Əddarul-islamiyyə, Beyrut, çap tarixi: 1989

m. (1410 h.q)

5-”Əmali», Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn Səduq (İbni Babəveyh) Qumi, (vəfat

tarixi: 276 h.q) “Müəssisətul-ələmi”, Beyrut, 1400 h.q

6-”Əl-imamətu vəs-siyasət», Əbdullah ibni Müslüm İbni Qüteybə, (vəfat tarixi:

276h.q), 2 cilddə, “Əl-məktəbətut-ticariyyətul-kubra”, Qahirə, ofset üsulu ilə çap olunmuş,

tarixsiz.

7-”Əvailul-məqalat fil-məzahibi vəl-muxtarat», Məhəmməd ibni Məhəmməd ibni

No”man Müfid (vəfat tarixi: 413h.q) “Həqiqət” mətbəəsi, Təbriz, 1371-ş.

8-”Ənisul-əlam», Məhəmməd Sadiq İrəvani Fəxrul-islam, (vəfat tarixi: 1327h.q), 2

cilddə, Tehran, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

9-”Biharul-ənvar», Məhəmməd Baqir Məclisi, (vəfat tarixi: 1111 h.q) 110 cilddə,

“Müəssisətül-vəfa”, Beyrut, 1403 h.q

10-”Tarixi Bağdad», Əhməd ibni Əli Xətbib Bağdadi (vəfat tarixi: 463 h.q), 14 cilddə,

“Əl-məktəbətus-sələfiyyə, Mədinə, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

11-”Tarixul-xüləfa», Əbdür-rəhman ibni Əbi Bəkr Süyuti, (vəfat tarixi: 911 h.q)

“Darul-cəyl”, Beyrut, 1988 m. (1408 h.q)

12-”Tarixur-rüsüli vəl-müluk», Məhəmməd ibni Cərir Əbu Cəfər Təbəri, (vəfat tarixi:

310 h.q), 13 cilddə, “Darul-fikir”, Beyrut, 1987-m, (1407 h.q)

13-”Təfsirul-Quranil-əzim», İsmail Əbulfida İbni Kəsir, (vəfat tarixi: 774 h.q) 7 cilddə,

“Darul-fikir”, Beyrut, 1983 m, (1403 h.q)

14-”Təməddüni İslam və ərəb», Qostavlebon, (tərcümə edən: Seyyid Məhəmməd Təqi

Fəxr Da”i Gilani), “Elm” çapxanası, Tehran, 1334-ş.

15-”Tənzihul-ənbiya», Seyyid Mürtəza Ələmul-Huda, (355-436), Təbriz, 1290 h.q

16-”Ət-tovhid», Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn Səduq (İbni Babəveyh), Qummi,

(vəfat tarixi: 381 h.q) “Məktəbus-Səduq”, Tehran, 1387 h.q

17-”Təhzibul-üsul», Cəfər Sübhani, 2 cilddə, “Müəssisətun-nəşril-islami”, Qum, 1363-

ş, (1405 h.q)

18-”Camiul-üsul fi əhadisir-rəsul», İbni Əsir Cəzri, (vəfat tarixi: 606 h.q), 11 cilddə,

“Darul-fikir”, Beyrut, 1983 m, (1403 h.q)

19-”Cameul-bəyan fi təfsiril-Quran», Məhəmməd ibni Cərir Əbu Cəfər Təbəri, (vəfat

tarixi: 310 h.q), 30 cilddə, “Darul-mərifət”, Beyrut, 1980 m, (1400 h.q)

20-”Əl-hikmətul-mütəaliyə fi əsfaril-ərbəə», Sədrəddin Şirazi, (vəfat tarixi: 1050 h.q), 9

cilddə, “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, 1981 m.

21-”Hilyətul-övliya», Əhməd ibni Əbdüllah Əbu Nəim İsfahani(vəfat tarixi: 430 h.q),

10 cilddə, “Darul kitabil–ərəbi”, Beyrut, 1967 m, 1378 h.q

22-”Xəsaisul-imam Əmiril-mu”minin Əli (ə)», Əhməd ibni Şueyb Nisai, (vəfat tarixi:

303 h.q), (tədqiqatçı: Məhəmməd Baqir Mahmudi), 1983 m, (1403 h.q)

23-”Əl-xəsaisul-kubra» Əbdürrəhman ibni Əbi Bəkr Süyuti, (vəfat tarixi: 911 h.q).

24-”Əl-xisal», Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn Səduq, (ibni Babəveyh) Qummi, (vəfat

tarixi: 381 h.q), “Mənşurate Cameeyi mudərrisin”, Qum, 1362 ş, 1403 h.q

25-”Əl-xilaf», Tusi, Məhəmməd ibni Hüseyn Şeyxut-taifə, (vəfat tarixi: 460 h.q), 6

cilddə, “Müəssisətun-nəşril-islami”, Qum, 1416 h.q

26-”Əd-durrul-mənsur fit-təfsiri bil-məsur», Əbdürrəhman ibni Əbi Bəkr Süyuti, (vəfat

tarixi: 911 h.q), 8 cilddə, Darul-fikr, Beyrut, 1983 m, 1403 h.q

27-”Ricalun-nəcaşi», Əhməd ibni Əli (vəfat tarixi: 450 h.q), 2 cilddə, “Darul-əzva”,

Beyrut, 1988 m, 1408 h.q

28-”Ruhul-məani fi təfsiril-Qurani», Mahmud Bağdadi Alusi, (vəfat tarixi: 1270 h.q),

22 cilddə, “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

29-”Sünəni ibni Macə», Məhəmməd ibni Yəzid İbni Macə Qəzvini, (vəfat tarixi: 275

h.q), “Daru ehyait-turasil-ərəb”, 1975 m, 1395 h.q

30-”Sünəni Beyhəqi», Əhməd ibni Hüseyn ibni Əli Beyhəqi, (vəfat tarixi: 458 h.q), 10

cilddə, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, 1344 h.q

31-”Sünəni Termezi», Məhəmməd ibni İsa Termezi, (vəfat tarixi: 297 h.q), 5 cilddə,

“Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

32-”Sünəni Darəmi», Əbdüllah ibni Behram Darəmi, (vəfat tarixi: 255 h.q), 2 cilddə,

“Darul-fikir”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

33-”Əs-sünnət» Əhməd ibni Hənbəl, (vəfat tarixi: 241 h.q), “Darul-kutubil-elmiyyə,

Beyrut, 1985 m, 1405 h.q

34-”Əs-siyrətun-nəbəviyyə», Əbdülməlik ibni Əyyub, Humeyri İbni Hişam, (vəfat

tarixi: 213 və ya 218 h.q), 4 cilddə, “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap

olunmuş, tarixsiz.

35-”Şərhul-üsulil-xəmsə», Əbdul-cəbbar ibni Əhməd, (vəfat tarixi: 415 h.q),

“Məktəbətun Vəhəbiyyə, Qahirə, 1988 m, 1408 h.q

36-”Şərhi təcrid», Əli ibni Məhəmməd Əlauddin Quşçi, (vəfat tarixi: 879 h.q), Təbriz,

1307 h.q

37-”Şərhuz-Zərqani əla müvəttəi Malik», Məhəmməd ibni Əbdulbəqi Zərqani (vəfat

tarixi: 1122 h.q), 4 cilddə, “Əbdül-həmid Əhməd Hənəfi” nəşriyyatı, Qahirə, ofset üsulu

ilə çap olunmuş, tarixsiz.

38-”Şərhi əqaidi Səduq», (“Təshihul-etiqad”), Məhəmməd ibni Məhəmməd ibni

No”man Müfid, (vəfat tarixi: 413 h.q), “Həqiqət” kitabxanası, Təbriz, 1371 h.q

39-”Şərhul-məqasid», Ömər Əs”əduddin Təftazani, (vəfat tarixi: 792 h.q), “Bosnəvi”

çapı, İstanbul, 1305 h.q

40-”Əş-şifa», Hüseyn ibni Əbdüllah Əbu Əli İbni Sina Şeyxur-rəis, (vəfat tarixi: 427

h.q) “Bidar” nəşriyyatı, Qum, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

41-”Səhihi Buxari», Məhəmməd ibni İsmail Buxari, (vəfat tarixi: 256 h.q), 9 cilddə,

“Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, 1400 h.q

42-”Səhihi Müslüm», Müslim ibni Həccac Qəşiri Nişapuri, (vəfat tarixi: 261 h.q), 8

cilddə, “Darul-ceyl”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

43-”Əs-səvaiqul-mühriqə, Şəhabuddin Əhməd İbni Həcər Meysəmi Məkki, (vəfat

tarixi: 974 h.q), “Məktəbətul-Qahirə, 1385 h.q

44-Ümdətul-qari şərhu səhihil-Buxari» Mahmud ibni Əhməd Bədrud-din Eyni, (vəfat

tarixi: 855 h.q), 22 cilddə, “Darul-fikir”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

45-”Üyunu əxbarir-Riza (ə)», Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn Səduq (İbni Babəveyh)

Qummi, (vəfat tarixi: 381 h.q), Muəssisətul-ələmi, Beyrut, 1404 h.q

46-”Əq-Qədir», Əbdülhüseyn Əhməd Əmini, (vəfat tarixi: 1390 h.q), 11 cilddə, “Darul-

kitabil-ərəbi”, Beyrut, 1387 h.q

47-”Fəthul-bari bişərhi Səhihil-Buxari», Əhməd ibni Həcər Əsqəlani, (vəfat tarixi: 852

h.q), 13 cilddə, “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, 1402 h.q

48-”Fəthul-qədir», Məhəmməd ibni Əli Sənani Şovkani (vəfat tarixi: 1250 h.q), “Darul-

mərifət”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

49-”Fəcrul-islam», Əhməd Əmin Misri, (vəfat tarixi: 1373 h.q).

50-”Firəquş-şiə», Həsən ibni Musa Nobəxti (vəfat tarixi: 310 h.q), “Darul-əzva”,

Beyrut, 1984 m, (1404 h.q)

51-”Əl-kafi» Məhəmməd ibni Yəqub Kuleyni, (vəfat tarixi: 329 h.q), (“Usuli-kafi”), 2

cilddə, “Daru səb - Darut-təarif”, Beyrut, 1401 h.q

52-”Kəşful-ğəmmə fi mərifətil-əimmə, Əli ibni İsa İrbili (vəfat tarixi: 692 h.q), “Darul-

əzva”, Beyrut, 1405 h.q

53-”Kəşful-murad fi şərhi təcridil-etiqad», Həsən ibni Mutəhhər (Əllamə Hilli, əfat

tarixi: 648-726 h.q), “Müəssisətun-nəşril-islami”, Qum, 1413 h.q

54-”Kifayətul-əsər», Əli ibni Məhəmməd Xəzzaz Qummi (vəfat tarixi: hicri tarixi ilə 4-

cü əsr), “Bidar” nəşriyyatı, Qum, 1401 h.q

55-”Kəmalud-din və təmamun-nemət», Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn Səduq (İbni

Babəveyh), Qummi, (vəfat tarixi: 381 h.q), “Müəssisətun-nəşril-islami”, Qum, 1405 h.q

56-”Kənzul-ümmal fi sünənil-əqvali vəl-əmal», Əli ibni Hisamuddin Müttəqi Hindi,

(vəfat tarixi: 975 h.q), 16 cilddə, “Məktəbətut-turasil-islami”, Hələb, ofset usulu ilə çap

olunmuş, tarixsiz.

57-”Məcməul-bəyan», Fəzl ibni Həsən Təbərsi, (vəfat tarixi: 518 h.q), 5 cilddə, Əl-

məktəbətul-elmiyyətil-islamiyyə, Tehran, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

58-”Məhasinut-təvil», Cəmaluddin Məhəmməd Qasimi, (vəfat tarixi: 1332 h.q), 17

cilddə, “Darul-fikir”, Beyrut, 1978 m, (1398 h.q)

59-”Əl-mustədrəku ələs-səhiheyn», Hafiz Əbu Əbdillah Hakim Nişapuri, (vəfat tarixi:

405 h.q), 4 cilddə, “Darul-mərifət”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

60-”Müsnədi Əhməd», Əhməd ibni Hənbəl, (vəfat tarixi: 241 h.q), 4 cilddə, “Daru

ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

61-”Məaniul-əxbar», Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn Səduq, (İbni Babəveyh),

Qummi, (vəfat tarixi: 381 h.q), “Darul-mərifət”, Beyrut, 1399 h.q 1979 m.

62-”Məfatihul-ğeyb» (“Təfsiri-Kəbir”), Fəxruddin Razi,(vəfat tarixi: 606 h.q), “Darul-

kutubil-elmiyyə, Tehran, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

63-”Əl-mufrədatu fi ğəribil-Quran» Hüseyn ibni Məhəmməd Rağib İsfəhani, (vəfat

tarixi: 502 h.q), “Əl-məktəbətul-mürtəzəviyyə, Tehran, 1332 ş.

64-”Məqalatul-islamiyyin vəxtilafatul-müsəllin» Əbul-həsən, Əli ibni İsmail, Əş”əri

(vəfat tarixi: 324 h.q), “Darun-nəşr” franzşteyz, Visbavon, ofset üsulu ilə çap olunmuş,

tarixsiz.

65-”Məqayisul-lüğət,Əhməd ibni Zəkəriyya İbni Faris, (vəfat tarixi: 395 h.q), 6 cilddə,

“Daru ehyail-kutubil-ərəbiyyə, Qahirə, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

66-”Əl-miləlu vən-nihəl» Əbdulkərim Şəhristani, (vəfat tarixi: 548 h.q), “Darul-kutubil-

elmiyyə, Beyrut, 1999 m, (1410 h.q)

67-”Əl-mənar fi təfsiril-Quran», Rəşid Rza, (vəfat tarixi: 1354 h.q), 12 cilddə, “Darul-

mənar”, Qahirə, 1373 h.q

68-”Mənaqib», Müvəffəq ibni Əhməd ibni Məhəmməd Məkki Xərəzmi, (vəfat tarixi:

548 h.q), “Müəssisətun-nəşril-islami”, Qum, 1411 h.q

69-”Mən la yəhzuruhul-fəqih», Məhəmməd ibni Əli ibni Hüseyn Səduq, (İbni

Babəveyh) Qummi, (vəfat tarixi: 381 h.q), 4 cilddə, Darut-təaruf, Beyrut, 1990 m, (1411

h.q)

70-”Əl-məvaizu vəl-etibar, bizikril-xutəti vəl-asar», (“Xutətun Məqriziyyə),

Təqiyyuddin Məqrizi, (vəfat tarixi: 845 h.q), 2 cilddə, “Daru Sadir”, Beyrut, ofset üsulu ilə

çap olunmuş, tarixsiz.

71-”Mizanul-etidal», Məhəmməd ibni Əhməd Şəmsuddin Zəhəbi,(vəfat tarixi: 748 h.q),

4 cilddə, “Darut-təarif”, Beyrut, ofset üsulu ilə çap olunmuş, tarixsiz.

72-”Əl-mizan fi təfsiril-Quran», Seyyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbai, 20 cilddə,

“Muəssisətul-ələmi”, Beyrut, 1973 m, 1393 h.q

73-”Nəhcul-bəlağə» Razi Əbulhəsən Məhəmməd (vəfat tarixi: 406 h.q), Doktor Sübhi

Salehin mündəricatı ilə, Beyrut, 1387 h, Tehran, 1395 h.

74-”Vəhyun-Muhəmmədiyyun” Munşil-mənar Rəşid Rza, (vəfat tarixi: 1354 h.q).

75-”Vəsailuş-şiə», Məhəmməd ibni Həsən Hürr Amili, (vəfat tarixi: 1104 h.q), 20

cilddə, “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, 1983 m, 1403 h.q

76-”Yənabiul-məvəddət», Qunduzi, Baba Xacə Hüseyni, (vəfat tarixi: 1303 h.q),

“Əxtər” nəşriyyatı, İstanbul, 1301 h.q

Documents

dinikitabxana.comdinikitabxana.com/wp-content/uploads/2018/01/imamiyye.pdf · 2018. 1. 18. · ÖN SÖZ MÜASİR İNSANLARIN DİNƏ YÖNƏLMƏSİ VƏ ƏQİDƏ ÜSULLARININ BƏYAN