· 2017-02-27 · het oog op valorisatie, tot de transformatie van de industrie, dienstensector

170306_Raad_NOTA3

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

NOTA AAN DE RAAD 170306

Werkprogramma 2017-2019

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Documenten in bijlage:

170306_Raad_NOTA3_DOC.3.1 170306_Raad_NOTA3_DOC.3.2 170306_Raad_NOTA3_DOC.3.3 170306_Raad_NOTA3_DOC.3.4

SITUERING

Het VARIO huishoudelijk reglement stelt dat de raad bij zijn aantreden een werkprogramma vastlegt voor de periode van zijn mandaat. Dit werkprogramma wordt door de raad jaarlijks aangevuld met een jaarprogramma. Steunend op de rondvraag aan de VARIO-leden in de raadsvergadering van 31 januari 2017, heeft het VARIO-secretariaat de ideeën gebundeld in een zevental thema’s (zie 170306_Raad_NOTA3_DOC.3.1). Deze thema’s zijn nog zeer breed. Om voortbouwend hierop tot een concreet werkprogramma te komen zal het VARIO-secretariaat a.h.v. een powerpoint een aantal concrete onderzoekstopics voorstellen die in een beslissingsmatrix kunnen worden geprioritiseerd. Wat het reactieve deel van het werkprogramma betreft, heeft de VARIO-voorzitter op vrijdag 24 februari een vraag om advies ontvangen van minister Philippe Muyters betreffende een strategische visie voor ruimtevaartonderzoek, en dit tegen het najaar 2017 (zie 170306_Raad_NOTA3_DOC.3.2). Verder heeft de Vlaamse Regering op 24 februari twee conceptnota’s goedgekeurd in het kader van Visie 2050: 'Startnota transitieprioriteit ‘de sprong maken naar Industrie 4.0’' (zie 170306_Raad_NOTA3_DOC.3.3) en 'Startnota transitieprioriteit ‘de transitie naar de circulaire economie doorzetten’' (zie 170306_Raad_NOTA3_DOC.3.4). Beide nota’s zullen voor overleg worden overgemaakt aan de VARIO.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

pagina 2 van 2 170306_RAAD_NOTA3 6.03.2017

Uit het meerjarig werkprogramma 2017-2019 wordt vervolgens het jaarprogramma 2017 afgeleid. Voor elk topic/advies wordt vervolgens een projectgroep samengesteld met een aantal raadsleden en secretariaatsmedewerkers.

VOORSTEL VAN BESLISSING

De raad legt het meerjarig werkprogramma 2017-2019 vast De raad legt het jaarprogramma 2017 vast De raad stelt de projectgroepen samen voor de topics/adviezen van 2017

www.vario.be

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

AANZET WERKPROGRAMMA

2017-2019 17.02.2017

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//

170306_RAAD_NOTA3_DOC3.1

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//

pagina 2 van 10 Aanzet Werkprogramma 2017-2019 17.02.2017

INHOUD

1 Inleiding .................................................................................................................................................................................. 3 2 Totstandkoming werkprogramma ........................................................................................................................ 3 3 Prioritaire thema’s ........................................................................................................................................................... 4

3.1 Pro-actief 4 3.1.1 Maximale valorisatie 4 3.1.2 Dynamisch innovatiesysteem 5 3.1.3 Industrieel weefsel 6 3.1.4 Monitoring ecosysteem 6 3.1.5 Veerkrachtige samenleving 7 3.1.6 Kenniswerker van de toekomst 7 3.1.7 Europa en internationaal 8 3.1.8 Memorandum 9 3.2 RE-actief 9 3.2.1 Ruimtevaartonderzoek 9


////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//

17.02.2017 Aanzet Werkprogramma 2017-2019 pagina 3 van 10

1 INLEIDING

Met haar langetermijnstrategie ‘Visie 2050’ streeft de huidige Vlaamse Regering een sterk, sociaal, open, veerkrachtig en internationaal Vlaanderen na, dat welvaart en welzijn creëert op een slimme, innovatieve en duurzame manier en waarin iedereen meetelt. Het Vlaamse Regeerakkoord 2014-2019 en de Beleidsnota Werk, Economie, Wetenschap & Innovatie 2014-2019 houden vast aan de ambitie dat Vlaanderen in 2020 tot de meest innovatieve kennisregio’s behoort en een plaats in de Europese top vijf weet te veroveren. Excellente wetenschap, succesvolle innovatie en ambitieus ondernemerschap liggen hiervan aan de basis. Anno 2017 stelt zich de vraag waar Vlaanderen nu staat en hoever we nog af zijn van de top. De momenteel meest gebruikte manier om de posities van landen en regio’s in kaart te brengen en op te volgen, is aan de hand van indicatoren en scoreborden. De meest prestigieuze zijn de Global Innovation Index, en de Innovation Union Scoreboard (IUS) en de Regional Innovation Scoreboard (RIS) van de Europese Unie. In de Global Innovation Index 2016 staat België op een 23ste plaats. Zwitserland staat hier op nummer 1. Volgens het Innovation Union Scoreboard (IUS) 2016 behoort België tot de ‘strong innovators’ (de vroegere ‘innovation followers’) en staat daarbinnen op een tweede plaats na Ierland. In het totaal bekleedt België de 8ste plaats in de IUS na Zwitserland, de Scandinavische landen, Duitsland en Nederland die de kopgroep, de zgn. ‘innovation leaders’, uitmaken. Ook in het Regional Innovation Scoreboard (RIS) 2016 is Vlaanderen ondergebracht bij de tweede groep, de ‘strong innovators’, na een groep van de ‘innovation leaders’. Of we de ambitie om tot de top vijf van de meest innovatieve landen te horen, kunnen waarmaken, of - iets minder ambitieus – om onze regio beter te positioneren in de globale kenniseconomie en -maatschappij, is dus verre van vanzelfsprekend. Dit betekent dat Vlaanderen, als het zijn doelstelling serieus neemt, voldoende prioriteit moet geven aan versterking van de wetenschap en van het innovatief vermogen van de maatschappij, meer bepaald van het Vlaams economisch weefsel. Vlaanderen moet ernaar streven een topregio te worden zowel in kenniscreatie, in het opleiden en vormen van mensen, als in het economisch en maatschappelijk valideren van die kennis in groei, jobs en welzijn. Dit vraagt een efficiënt en doelgericht beleid. De Vlaamse Adviesraad voor Innoveren en Ondernemen (VARIO) wil dit beleid mee vorm geven. Met strategische maar tegelijk concrete en actiegerichte adviezen over een beperkt aantal prioritaire thema’s wil de VARIO maximale impact genereren.

2 TOTSTANDKOMING WERKPROGRAMMA

Conform het oprichtingsbesluit kan de VARIO advies verlenen over de volledige innovatieketen, van het niet-gericht wetenschappelijk onderzoek aan de universiteiten, over het toepassingsgericht onderzoek met


////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//


het oog op valorisatie, tot de transformatie van de industrie, dienstensector en het Vlaamse ondernemerschap. De VARIO stelt een meerjarig werkprogramma op voor de periode van zijn mandaat. Het werkprogramma bevat de planning van de grote studies en/of adviezen die de VARIO wil opstarten en afronden in deze periode. Het vormt tevens de basis voor de jaarlijkse werkprogramma’s met een meer gedetailleerde planning. Het mandaat van de VARIO loopt samen met de legislatuur. Vermits dit eerste mandaat start halfweg de legislatuur, behelst voorliggend meerjarig werkprogramma de periode 2017-2019. Het werkprogramma is tot stand gekomen tijdens twee gedachtewisselingen in de VARIO-Raad, respectievelijk op 31 januari en 6 maart 2017. De VARIO-leden hebben bijkomend inspiratie kunnen vinden in de resultaten van een bevraging bij de EWI-stakeholders, georganiseerd door het VARIO-secretariaat eind 2016. Naast de thema’s die de VARIO proactief in het werkprogramma heeft gezet, bevat het VARIO-werkprogramma ook een reactief deel, dat in samenspraak met de Vlaamse minister van Economie en Innovatie tot stand komt.

3 THEMA’S

3.1 PRO-ACTIEF

Voor de VARIO is de centrale vraag hoe we in Vlaanderen met overheidsbeleid in economie, wetenschap en innovatie maximale outcome/impact op de maatschappij kunnen realiseren. De VARIO onderscheidt hierin verschillende deelvragen. Per deelvraag/thema reikt de Raad hieronder enkele relevante/interessante pistes voor analyse aan, die hij in een volgend stadium meer in detail zal uitwerken:

3.1.1 Maximale valorisatie

In de toekomst zal het Vlaamse industriële weefsel vooral bestaan uit bedrijven die zich door hun dynamiek weten te handhaven in een toenemende concurrentiële globaliserende economie en een versnellende technologische evolutie. Het Vlaamse industrieel weefsel omvat vandaag wel een aantal competitieve en innovatieve bedrijven maar ook een groot aantal kmo’s die niet over de nodige middelen beschikken voor


////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//


O&O op lange termijn, en grote bedrijven die daarvoor afhankelijk zijn van een beslissingsorgaan in het buitenland. Anderzijds is er in de kennisinstellingen in Vlaanderen (universiteiten en SOCs) onderzoek van topkwaliteit aanwezig, en in bepaalde onderzoeksdomeinen op internationaal niveau. De universiteiten leveren daarnaast via hun kwaliteitsvol onderwijs hooggekwalificeerde afgestudeerden die evenzeer belangrijk zijn voor de competitiviteit van onze bedrijven. Beide zijn voornamelijk het resultaat van een universitair beleid op basis van kwaliteitsvol fundamenteel onderzoek dat niet gericht is op toepassing op korte termijn maar wel krachtige potentiële toepassingen kan opleveren op lange termijn. M.a.w., alle componenten in de kennisketen van onderzoek tot commercialisatie zijn potentieel aanwezig maar de valorisatie van die kennis wordt nog ernstig gehinderd, zowel (1) in het traject van de individuele onderzoeker naar een spin-off, als (2) bij kennistransfer tussen kennisinstellingen en bedrijven. Hoe kunnen we de obstakels wegwerken in de kennisoverdracht tussen de vraagzijde en de aanbodzijde zonder daarbij de eigenheid van die actoren zelf ingrijpend te veranderen? Mogelijke pistes voor onderzoek zijn:

o Gebrek aan juist talent, ondernemerschap en actieve rol onderzoeker o Knelpunten op vlak van intellectuele eigendomsrechten (IP), die samenwerking tussen

universiteiten en bedrijven bemoeilijken o Gebrek aan financiering o Gebrek aan mechanismes om vanuit het niet-gerichte onderzoek ideeën en valorisatie te

halen o Gebrek aan vernieuwend onderzoek met hoog risico (Blue Sky projecten) o Aard van het doctoraatstraject (vb. i.s.m. met bedrijven) o …

3.1.2 Dynamisch innovatiesysteem

Vormen onze individueel sterk presterende innovatie actoren (zoals hoger beschreven) samen wel een dynamisch innovatiesysteem, dat ideaal is uitgerust met het oog op maximale maatschappelijke impact? Is het innovatiesysteem, en daarmee samenhangend het instrumentarium, zodanig dat het toelaat de grote uitdagingen waar onze maatschappij voor staat gezamenlijk vanuit verschillende actoren en verschillende disciplines aan te pakken? Mogelijke topics voor onderzoek zijn:

o Hoe ziet het ‘ideale’ onderzoekslandschap eruit (als dit al bestaat)? Zijn we tevreden met de huidige staat van het Vlaamse onderzoekslandschap? Ontwikkelt het zich in de juiste richting? Voldoet dit model nog? Is er bv. nood aan nog extra SOC’s?

o Evolueert het onderzoeksysteem in de juiste richting: zijn er vb. voldoende Blue Sky projecten met hoog risico? Te veel nadruk op publicaties?


////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//


o Belang van samenwerking, interdisciplinariteit en tegengaan versnippering. Spelen de huidige instrumenten hier voldoende op in? Zo niet, welke aanpassingen / instrumenten kunnen we aanbevelen? (zie ook: Soete-rapport over versnippering EWI-landschap)

o Sectoren vervagen en hokjesdenken is niet meer aan de orde. Beleidsinstrumenten hebben zich nog niet aan deze nieuwe realiteit aangepast. Welke aanpassingen / instrumenten kunnen we aanbevelen?

o Top-down beleid versus bottom-up, ook wat betreft financiering. Wat is het optimale evenwicht? (Als dit al bestaat?) Waar zit de maximale synergie?

o Belang van flankerend beleid en impact van regulering. o Internationaal perspectief

3.1.3 Industrieel weefsel

Aan start-ups wordt er in Vlaanderen veel aandacht besteed en zijn er voldoende mogelijkheden. Financiering van scale-ups ligt een heel pak moeilijker. Met vaak als gevolg dat dergelijke groeibedrijven worden overgenomen door (grotere) buitenlandse bedrijven. Hebben we in Vlaanderen nood aan meer ‘eigen’ groeibedrijven? Wat zijn de condities waarin dergelijke bedrijven tot bloei komen? Wat is er nodig aan flankerend beleid? Waarom hebben Nederland/Zwitserland/Scandinavische landen bijvoorbeeld wél meer van dergelijke groeibedrijven en Vlaanderen niet/minder?

3.1.4 Monitoring ecosysteem

De huidige Vlaamse Regering heeft een financieel groeipad uitgestippeld met de bedoeling tegen 2020 de 1%-norm voor publiek gefinancierde 0&0 te halen. Dit groeipad houdt in dat er de komende jaren aanzienlijk wat extra middelen beschikbaar zullen zijn. Concreet zal er in 2019 jaarlijks 500 miljoen euro bijkomend worden geïnvesteerd in vergelijking met 2014, waarvan 195 miljoen euro in 2017 en nog eens 280 miljoen euro in 2019. De vraag stelt zich op welke manier deze extra middelen meest efficiënt kunnen worden geabsorbeerd.

o De VARIO kan zich buigen over hoe en waar die middelen best worden ingezet. Input meten alleen volstaat niet. Het monitoren van wetenschap en innovatie en hun impact op economische groei en op de maatschappij aan de hand van W&I-indicatoren is een essentieel onderdeel van het innovatiebeleid geworden. Het laat niet alleen toe (in)zicht te krijgen in/op de positie van een land/regio in Europese en internationale context, maar ook om de prestaties te meten van de verschillende W&I-actoren, de impact van beleidsmaatregelen op te volgen en een analyse te maken van het W&I-


////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//


systeem als dusdanig. Dergelijke systematische analyses aan de hand van W&I-indicatoren zijn niet alleen een nuttig ondersteunend beleidsinstrument Ze laten ook toe richting voor het beleid aan te geven. Hieronder kan o.m. vallen:

o Meer nadruk op outcome-indicatoren en meten van impact op maatschappij; o Systematisch opvolgen beleid aan de hand van een goede evaluatiestructuur.

3.1.5 Veerkrachtige samenleving

De technologische vooruitgang gebeurt vandaag aan een ongekend tempo; digitalisering, robotisering, big data, internet of things, … zullen onze maatschappij drastisch veranderen. ‘Agility’ is een typische term uit de wereld van de software en beschrijft een cultuur van zelfsturing, cross-functionele samenwerking, continue verbetering en het leveren van waarde en kwaliteit. Om met de technologische veranderingen te kunnen omgaan, zal onze maatschappij deze ‘agile’ principes moeten weerspiegelen, en snel kunnen inspelen op verandering in plaats van vast te houden aan rigide plannen en regels met het oog op resultaat. Hoe komen we tot een mentaliteitswijziging om wendbaar, slagvaardig (agile), flexibel en weerbaar te zijn? Volgende elementen kunnen hierbij aan bod komen (zie ook horizontaal transitiegebied Society 2025, uit Studiereeks 26):

Gedragsbeïnvloeding of nudging Innovatief en adaptief onderwijssysteem; Dynamische arbeidsmarkt (vb. e-commerce); Innovatieve en actiegerichte overheid; Mens en Digitalisering (vb. technology assessment/human-centred innovation/human-technology

interaction). …

3.1.6 Kenniswerker van de toekomst

Eén van de kritische succesfactoren van een goed draaiend innovatief economisch bestel is de beschikbaarheid van menselijk potentieel. Zowel de aanwezigheid van voldoende menselijk potentieel, als de kwaliteit van deze mensen zijn hierin sleutelbegrippen.

Binnen de moderne kennismaatschappij is het benutten van het beschikbare (wetenschappelijke) talent van cruciaal belang. Het innovatievermogen van een regio hangt in de eerste plaats af van de aanwezigheid van onderzoekers. Zij staan aan de wieg van doorbraken in de wetenschap, zetten innovatie in gang en vormen zo de ruggengraat van onze kenniseconomie. Maar er is evenveel nood aan


////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//


wetenschappelijk/technologisch geschoolde managers die innovatie in hun bedrijf kunnen introduceren, en aan een ruim aantal hoger opgeleide en technisch geschoolde medewerkers die deze kennis in de praktijk kunnen brengen. Het gaat hierbij dus niet alleen over doctoraathouders, maar ook over masters en bachelors.

We hebben in de toekomst niet alleen méér hoger opgeleiden nodig, maar ze moeten ook over de geschikte competenties beschikken om adequaat op de uitdagingen te kunnen inspelen. Dit houdt uiteraard ook bepaalde eisen aan het hele palet van hoger onderwijs in, zowel op het bama-niveau als voor de doctoraatsopleiding.

o Gebrek aan afstemming tussen aangeboden opleidingen/gevormde profielen en huidige en toekomstige bedrijfsnoden. Er zijn vandaag knelpunten op de Vlaamse arbeidsmarkt. Vlaamse werkgevers zoeken momenteel vele profielen in het buitenland.

o Hefbomen voor het aantrekken van internationaal talent o Tekorten aan STEM-profielen; o Opleiden specialisten (onderzoekers/technici) voor (grote) onderzoeksinfrastuctuur; o Big Data-werkers. o Specifieke problematiek doctoraathouders:

Doorstroom doctoraathouders naar niet-academische arbeidsmarkt (VRWI Studiereeks 27 en resolutie van het VP over doorstroom doctoraathouders)

Aard van het doctoraatstraject (zoals eigenheid van strategische onderzoeksbeurzen);

Lage slaagkansen voor instroom doctoraten; Onvoldoende omkadering doctoraten;

o …

3.1.7 Europa en internationaal

O&I-samenwerking binnen Europa:

Vlaamse kennisinstellingen doen het goed in de Europese kaderprogramma’s, bedrijven en in het bijzonder kmo’s niet. Hoe dit verbeteren? Welke best practices uit het buitenland?

Momenteel is EU KP-9 in voorbereiding. Wat is ons standpunt? Hoe ons positioneren over defensieonderzoek in Europees verband? Welk budget hiervoor

uittrekken ten koste van welke andere budgetten? Hoe ons hierop in Vlaanderen voorbereiden (Dual use-regelgeving)?

De opkomst van het economisch nationalisme (Brexit, Trumpisme, …)

Welke gevolgen zijn er voor de Vlaamse industrie? Voor de onderzoekswereld? Hoe gaan we hiermee om? Hoe spelen we hier op in?


////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//


3.1.8 Memorandum

In aanloop naar de regionale verkiezingen van 2019 zal de VARIO een Memorandum uitbrengen met als doel maximaal te kunnen wegen op het regeerakkoord 2019-2024 en de beleidsnota WEWI 2019-2024. De ideale timing voor het uitbrengen van dit Memorandum is september 2018, zodat er voldoende tijd is voor doelgerichte communicatie met het oog op opname in de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen. Voor de inhoud van zijn boodschap kan de VARIO steunen op de adviezen en het werk dat in 2017 en de eerste helft van 2018 werd verricht.

3.2 RE-ACTIEF

3.2.1 Ruimtevaartonderzoek

Reeds opgestart onder VRWI-vlag. De ruimtevaartsector is een bij uitstek hoogtechnologische sector die aan de basis ligt van baanbrekend onderzoek en ontwikkelingen, en zeer hoge multiplicatiefactor heeft. Vandaag de dag kan de ruimtevaartsector niet langer worden beschouwd als een geïsoleerde niche. Ruimtevaarttechnieken vinden steeds meer toepassing in andere domeinen zoals telecommunicatie, meteorologie, multimedia, en ook de mogelijkheid voor toepassing op het vlak van veiligheid, transport, … wordt meer en meer duidelijk. Het enorme potentieel van ruimte(vaart)(onderzoek) en zijn afgeleide markten wordt in Vlaanderen lang niet onderkend en zeker niet ten volle benut. Zo zou ruimtevaarttechnologie kunnen worden ingezet om ‘Visie 2050’, het kader voor een transversaal strategisch beleid van de Vlaamse Regering, en meer bepaald de transitieprioriteiten ‘Industrie 4.0’, ‘energietransitie’, ‘een vlot en veilig mobiliteitssysteem’ te helpen realiseren. Daarnaast zijn er mondiale ontwikkelingen waarop we moeten inspelen, willen we de Vlaamse ruimtevaartsector op de kaart zetten en houden. Ruimtetechnologieën en -diensten krijgen steeds meer aandacht, zeker binnen EU-context. Zo zal het ruimteonderzoek in het nieuwe 9de EU-Kaderprogramma veel meer aan bod komen en meer middelen krijgen. Het zal zaak zijn hier zo goed mogelijk te kunnen op inspelen. Veel van de ons omringende landen hebben reeds een strategische visie uitgetekend - vaak met succes. Vlaanderen heeft er dus alle belang bij een lange termijn strategische visie voor ruimte(vaart)(onderzoek) uit te tekenen, willen we de boot niet missen, ook in internationale context. Bovendien moet Vlaanderen zich voorbereiden op zijn deelname aan het federaal ruimtevaartagentschap, het ISAB (International Space Agency Belgium), dat op 1/7/2017 operationeel zou moeten zijn. Tot dusver


////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

//


werden de Gemeenschappen en Gewesten niet formeel betrokken bij de uitwerking van het Belgische ruimtevaartbeleid. Met het ISAB komt daar verandering in; zij krijgen hierin een formele stem. Voor Vlaanderen is dit een uitgelezen kans om eindelijk mee zijn stempel te drukken op het ruimtevaartbeleid en het potentieel in Vlaanderen maximale kansen te geven. Hiertoe is het aangewezen dat Vlaanderen zich goed voorbereidt om met kennis van zaken deel te kunnen deelnemen aan de verschillende geledingen binnen het ISAB. De VARIO heeft in dit verband een vraag om advies ontvangen van minister Philippe Muyters voor het uittekenen van een strategische visie voor ruimtevaartonderzoek tegen het najaar 2017.




Pagina 1 van 7

DE MINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING EN VLAAMS MINISTER VAN BUITENLANDS

BELEID EN ONROEREND ERFGOED

DE VLAAMSE MINISTER VOOR WERK, ECONOMIE, INNOVATIE EN SPORT

DE VLAAMSE MINISTER VAN OMGEVING, NATUUR EN LANDBOUW

BISCONCEPTNOTA AAN DE VLAAMSE REGERING

Betreft: Startnota transitieprioriteit ‘de sprong maken naar Industrie 4.0’

1. SITUERING

Op 25 maart 2016 stelde de Vlaamse regering haar nota “Visie 2050: een langetermijnstrategie voor

Vlaanderen” voor (VR2016 2503DOC.0258/1QUATER). De ambitie voor Vlaanderen naar 2050 toe,

richt zich op het creëren van welvaart en welzijn op een slimme, innovatieve en duurzame manier

in een sociaal, open, veerkrachtig en internationaal Vlaanderen, waarin iedereen meetelt.

We bepaalden zeven transitieprioriteiten die noodzakelijk zijn om een omslag richting 2050 te

maken. Deze transities zijn structurele veranderingen met een grote impact op de samenleving. Ze

zijn het resultaat van ontwikkelingen die elkaar versterken op economisch, cultureel, ethisch,

technologisch, ecologisch, sociaal en institutioneel vlak. Om deze transities te realiseren, hebben

we een aangepaste mentaliteit en aanpak nodig die gericht is op systeeminnovatie. Overheden,

bedrijven, kennisinstellingen, socioculturele organisaties, milieuverenigingen en individuele

burgers spelen elk hun rol. Duurzaamheid vormt een belangrijke leidraad in de toekomstvisie voor

Vlaanderen. Visie 2050 geldt ook als derde Vlaamse Strategie Duurzame Ontwikkeling.

Op basis van Visie 2050 wordt per transitieprioriteit een startnota (cf. plan van aanpak)

voorgelegd. Deze conceptnota (en de bijlage) bevat de aanpak van de transitieprioriteit ‘de sprong

maken naar Industrie 4.0’ . In deze conceptnota wordt kort de inhoudelijke focus en de specifieke

governance van de transitieprioriteit toegelicht. Meer uitgebreide informatie is terug te vinden in

de bijlage.

170306_RAAD_NOTA3_DOC3.3 VR 2017 2402 DOC.0177/1BIS

vercoukr

Getypte tekst

vercoukr

Getypte tekst

vercoukr

Onderstreping

Pagina 2 van 7

2. INHOUDELIJKE FOCUS De Vlaamse Regering stelt m.b.t. Industrie 4.0:

‘De Vlaamse Regering wil ervoor zorgen dat de industrie in Vlaanderen de sprong maakt naar

Industrie 4.0. Dat is een verzamelnaam voor nieuwe technologieën en concepten in de industrie,

vooral dank zij een doorgedreven digitalisering.’

Industrie 4.0 is enerzijds gebaseerd op het gelijktijdig ter beschikking komen van technologische

doorbraken, in het bijzonder op het vlak van digitalisering en connectiviteit, en is anderzijds het

gevolg van belangrijke evoluties in de vraag, die op hun beurt weer het gevolg zijn van steeds

snellere en fundamentele wijzigingen in de economische omstandigheden. Een doorbraak van de

principes van Industrie 4.0 zal een belangrijke impact hebben op onze manier van leven en werken.

Het strategisch belang van deze transitie is gelegen in het feit dat we een belangrijke ‘industriële’

activiteit hier willen houden (of zelfs versterken) die economisch toegevoegde waarde brengt, een

goede arbeidsomgeving ondersteunt, en duurzaam is. Daarvoor moeten we de opportuniteiten

maar ook de bedreigingen zien die de veranderende technologie en maatschappelijke systemen

meebrengen en daar adequaat op inspelen. Alles wat daar rechtstreeks toe bijdraagt, behoort in

principe tot het actieveld.

Deze transitie is volop aan de gang. We bevinden ons in de overgang naar een nieuwe toestand.

Hoe die er zal uitzien is onduidelijk en we kunnen verwachten dat tussen nu en 2050 nieuwe cycli

zullen ontstaanOndernemingen moeten zich instellen op frequente veranderingen. De Vlaamse

stakeholders leveren inspanningen om Industrie 4.0 concepten in te voeren, maar versterking is

nodig.

We moeten daarbij verder bouwen op onze sterke punten zoals een goede positie op het vlak van

digitalisering, een sterk onderzoekslandschap en performante bedrijven die reeds een sterke graad

van automatisatie hebben en internationaal actief zijn. Maar de overgang naar Industrie 4.0 is

wereldwijd een gebeuren dat nu plaatsvindt, met potentieel een belangrijke invloed op de

onderlinge concurrentiepositie.

Daarom organiseren we de transitie-ondersteuning volgens een dubbel spoor: visievorming op

langere termijn en onmiddellijke actie. De visievorming gebeurt door in een transitieruimte

actoren samen te brengen die binnen de multi-actoren multi-levelomgeving kunnen bijdragen

tot het beschrijven van de uitdagingen, het ontwikkelen van de radicale lange termijn visie en het

in kaart brengen van omgevingsaspecten. Alle actoren moeten daarbij betrokken worden en zich

engageren om de inzichten die zij verwerven in hun eigen trajecten hierin coherent in te brengen.

Op basis van de bestaande inzichten en analyses, en gezien in het veld al heel wat activiteiten

lopen, starten we onmiddellijk met het versterken en afstemmen daarvan. We voeren daarom een

rollend plan uit dat vijf hoofdlijnen volgt:

(1) het onderhouden van een platform, dat een ruimere verspreiding van de informatie

over Industrie 4.0 en sensibilisering ondersteunt;

Pagina 3 van 7

(2) het versterken van de kennisbasis;

(3) de toepassing versnellen, in het bijzonder door een gerichte ondersteuning van onder-

nemingen afhankelijk van hun vertrouwdheid en betrokkenheid met de transitie;

(4) bijdragen tot goede omgevingsvoorwaarden;

(5) internationale samenwerking ondersteunen, in het bijzonder op Europees vlak.

Deze activiteiten zullen tegelijk de transitie concreet maken en input leveren voor het

voortschrijdend inzicht. De organisaties en ondernemingen die betrokkenen zijn bij de uitvoering

zijn belangrijke stakeholders in deze transitie en engageren zich hiermee om de transitie te

ondersteunen.

Het transitieteam zal een belangrijke rol vervullen in de coördinatie van de activiteiten van de

Vlaamse overheid rond Industrie 4.0. Dit komt terug in de verschillende actielijnen. Voorbeelden

zijn het verzamelen van beleidsinformatie, het overzicht bewaren van de gesteunde projecten en

het vertegenwoordigen van de overheid, ook in internationale context (in het bijzonder de

evoluties op Europees niveau).

Het succes van deze ondersteuning zal uiteindelijk gemeten moeten worden aan de evolutie van

de Vlaamse ondernemingen naar Industrie 4.0. Daarbij moeten we zowel kijken naar hoe

ondernemingen in de breedte inschakelbaar zijn in de digitale ketting als naar de ontwikkeling

van de digitale industrie in Vlaanderen.

3. GOVERNANCE Het Voorzitterscollege heeft in samenspraak met alle beleidsdomeinen een governancemodel

uitgewerkt, rekening houdend met eerdere ervaringen in het kader van Vlaanderen in Actie.

Voor elke transitieprioriteit zijn er trekkende ministers aangeduid. Voor de transitieprioriteit ‘de

sprong maken naar Industrie 4.0’ zijn dit de ministers Philippe Muyters en Joke Schauvliege en

minister-president Geert Bourgeois. Hiernaast blijft het engagement van en de omkadering door

de voltallige Vlaamse regering cruciaal.

Voor elke transitieprioriteit is het noodzakelijk een bepaalde werking uit te tekenen. Hierbij wordt

er geen blauwdruk opgelegd, maar krijgt elke transitieprioriteit de ruimte om een eigen

governance vorm te geven. Niettegenstaande moeten de basisprincipes van een transitieproces

bewaakt worden, ongeacht het stadium van het transitieproces en de vorderingen. Het governance

hoofdstuk in Visie 2050 (VR2016 2503DOC.0258/2BIS) biedt wel een aantal mogelijke aanpakken

en instrumenten aan voor de uitbouw van de transitieprioriteiten.

Een aantal rollen en de specifieke governance voor de transitieprioriteit ‘de sprong maken naar

Industrie 4.0’ (verder aangeduid als Industrie 4.0) worden kort toegelicht.

Pagina 4 van 7

3.1. TRANSITIEMANAGER EN DELIVERY TEAM Per transitieprioriteit werden één of meerdere transitiemanagers aangesteld voor de uitvoering

van de transitieprioriteit. Voor de transitieprioriteit Industrie 4.0 is Leo Van de Loock de

transitiemanager. Hij is personeelslid van het Agentschap Innoveren en Ondernemen, dat ook zal

instaan voor de operationele omkadering.

De rol van de transitiemanagers is omschreven in de Visie 2050. Zij zijn de operationele trekkers

van de transitieprioriteit en bepalen mee de concrete aanpak en de operationele organen. Ze

krijgen daarvoor een voldoende ruim mandaat en autonomie.

Verder is een goede samenwerking met partners zowel binnen als buiten de Vlaamse overheid

essentieel voor een transitietraject. De transitiemanager krijgt het mandaat van de leidend

ambtenaren en verantwoordelijke ministers om partnerschappen op te zetten en transparant te

communiceren.

De transitiemanager voor deze transitie zal rechtstreeks rapporteren aan de politiek-ambtelijke

overleggroep met de vertegenwoordigers van de trekkende ministers en de leidend ambtenaren

van het Agentschap innoveren en Ondernemen en het departement EWI. Gezien de belangrijke

Europese dimensie, onderhoudt de transitiemanager ook de relatie met de Europese programma’s

m.b.t. digitalisering van de industrie.

Voor het uitvoeren van zijn opdracht, wordt de transitiemanager bijgestaan door een team

(“delivery unit”). Voor de hier behandelde transitie zullen het Agentschap Innoveren en

Ondernemen en het beleidsdomein EWI instaan voor de bestaffing van het transitieteam (minstens

3 VTE, met inbegrip van de transitiemanager).

In deze conceptnota worden geen financiële middelen toegewezen. Als voor deze transitie

specifieke middelen nodig zijn, dan zal dit het voorwerp uitmaken van een afzonderlijke beslissing.

3.2. VOORZITTERSCOLLEGE De Visie 2050 kent een bijzondere rol toe aan het Voorzitterscollege, dat een brede blik op de

transitieprioriteiten moet inbrengen, zowel naar visieontwikkeling, inhoud als naar aanpak en de.

onderlinge samenhang tussen de transitieprioriteiten, maar dat ook met andere lopende/geplande

initiatieven en beleidsprocessen in de Vlaamse overheid contacten moet onderhouden. Het

Voorzitterscollege en bij uitbreiding de leidend ambtenaren ondersteunen de transitiemanagers

bij deze afstemming.

In samenwerking met de transitiemanager, is in de interactie met het Voorzitterscollege een

belangrijke rol weggelegd voor de voorzitter van het transitiedomein.

Pagina 5 van 7

3.3. BETROKKENHEID STAKEHOLDERS We kunnen als overheid de transitieprioriteiten niet alleen realiseren. Systeeminnovatie is pas

mogelijk in partnerschap met en met de steun van de stakeholders. Het is van belang om hen ten

volle mee te betrekken in het transitieproces. De partners worden mede-eigenaar van het proces

en er wordt verwacht dat zij hun verantwoordelijkheid en engagement opnemen bij de uitvoering

van de transitieprocessen. De uitwerking hiervan kan verschillen van transitie tot transitie en van

het moment in het proces.

Voor Industrie 4.0 zal dit o.a. gebeuren door het opzetten van een kerngroep die belangrijke

actoren die een rechtstreekse bijdrage leveren tot de ondersteuning van de transitie omvat. Deze

groep kan evolueren in samenstelling in lijn met de accenten in het programma. Daarnaast worden

projectgroepen opgezet om specifieke thema’s te behandelen.

Door de verwevenheid van de transitieprioriteiten onderling en met andere beleidsinitiatieven,

moeten we erover waken dat stakeholders optimaal kunnen participeren zonder overbevraagd te

worden. Regelmatig overleg en afstemming tussen de transitiemanagers is hierbij essentieel. Het

Departement Kanselarij en Bestuur zorgt voor structurele ondersteuning via het transitieplatform

en faciliteert zo het overleg tussen de transitiemanagers. De transitiemanager schrijft zich volledig

in in deze coördinatie.

3.4. VERDERE SPECIFIEKE PUNTEN GOVERNANCE De belangrijkste aspecten van de governance zijn hierboven beschreven. Voor de invulling en aan-

sturing van de concrete uitvoering, zal gewerkt worden met een jaarlijks operationeel plan.

4. SAMENWERKING MET DE ANDERE TRANSITIES Zoals ook in de Visie 2050 is aangegeven, zijn er belangrijke interacties tussen de verschillende

transities. De samenhang tussen de transitieprioriteiten is één van de prioritaire aandachtsvelden

van het voorzitterscollege. Industrie 4.0 sluit zich volledig aan bij dit traject.

Industrie 4.0 heeft een sterke focus op ondernemingen. Vanuit het standpunt van ondernemingen

gezien, is er echter een sterke koppeling met de transities ‘de transitie naar de circulaire economie

doorzetten’ en ‘zorgen voor een energietransitie’. Het is de bedoeling de benadering naar

ondernemingen af te stemmen. In deze context werden al afspraken gemaakt met de transitie

naar een circulaire economie.

De beschikbaarheid van werknemers met aangepaste competenties en een aangepaste arbeids-

organisatie zijn cruciaal voor Industrie 4.0. Dit zijn kernpunten in ‘levenslang leren en de

dynamische levensloopbaan’. De evoluties daar zullen van nabij gevolgd worden en indien relevant

tot gezamenlijke acties leiden.

Pagina 6 van 7

Digitalisering, dat centraal staat in Industrie 4.0, is een horizontale beweging die relevant is in alle

transities. Hetzelfde geldt voor innovatie. Vanuit de relatie met EWI en het agentschap Innoveren

en Ondernemen, zal met de andere transitiemanagers bekeken worden op welke manier rond deze

aspecten op een schaalbare en gecoördineerde manier kan samengewerkt worden, in het bijzonder

ook m.b.t. de contacten naar Europa in deze materies.

Pagina 7 van 7

5. VOORSTEL VAN BESLISSING De Vlaamse Regering beslist:

1. haar goedkeuring te hechten aan de conceptnota ‘de sprong maken naar Industrie 4.0’ met

dien verstande dat deze goedkeuring geen enkel financieel of budgettair engagement

inhoudt;

2. alle ministers en hun respectieve administraties te gelasten hun volle medewerking te

verlenen aan de ondersteuning van de transitie naar Industrie 4.0;

3. de trekkende ministers te belasten met de coördinatie en opvolging van de verdere uitvoering

van deze conceptnota.

4. overeenkomstig de engagementen op het informeel VESOC wordt de startnota voor overleg

aan de SERV in het kader van Vesoc, en aan de VARIO overgemaakt door de trekkende

ministers

De minister-president van de Vlaamse Regering,

Geert BOURGEOIS

Vlaams minister voor Werk, Economie, Innovatie en Sport

Philippe MUYTERS

De Vlaamse minister van Omgeving, Natuur en Landbouw

Joke SCHAUVLIEGE

BIJLAGEN: - Startnota transitie ‘de sprong maken naar Industrie 4.0’

startnota

transitie

‘de sprong maken naar

industrie 4.0’

februari 2017

Industrie 4.0 / startnota 2

inhoud

1. inleiding ..................................................................................................................................................... 3

2. omschrijving van het begrip Industrie 4.0, de bestaande achtergrond en de (initiële) invulling ervan in

deze transitie ............................................................................................................................................. 4

2.1 Industrie 4.0 en de onderliggende mechanismen ............................................................................. 4

2.2 ontwikkelingen in het buitenland ...................................................................................................... 6

2.3 ontwikkelingen in Vlaanderen en België ........................................................................................... 8

3. invulling van de transitie .......................................................................................................................... 10

4. actielijnen ................................................................................................................................................ 12

4.1 actielijn 1: onderhouden van een platform ..................................................................................... 12

4.2 actielijn 2: versterken van de kennisbasis ....................................................................................... 13

4.3 actielijn 3: toepassing versnellen .................................................................................................... 15

4.4 actielijn 4: bijdragen tot goede omgevingsvoorwaarden ................................................................ 17

4.5 actielijn 5: internationale samenwerking ondersteunen ................................................................ 19

5. werking en governance ............................................................................................................................ 20

5.1 beleidsmatige aansturing en relatie met het transitieplatform en het voorzitterscollege ............. 21

5.2 kerngroep ........................................................................................................................................ 21

5.3 projectgroepen ................................................................................................................................ 21

5.4 transitiemanager ............................................................................................................................. 22

5.5 operationele cel (delivery unit) ....................................................................................................... 22

5.6 partners ........................................................................................................................................... 22

5.7 relatie met andere transities ........................................................................................................... 23

5.8 volgende stappen……………………………………………………………………………………………………………………..…23

Bijlage 1 : Visie2050 - 3.2.3 De sprong maken naar de industrie 4.0 .............................................................. 24


1. inleiding In maart 2016 publiceerde de Vlaamse Regering haar nieuwe toekomstvisie “Visie2050: een langetermijn-strategie voor Vlaanderen”1. Om de Visie2050 te realiseren, heeft de Vlaamse Regering zeven transitie-prioriteiten geselecteerd, waaronder ‘de sprong maken naar Industrie 4.0’. Vlaanderen streeft daarbij om koploper te worden in nieuwe productietechnologieën en concepten van de industrie 4.0, zoals 3D-printing, kunstmatige intelligentie, nanotechnologie, robotica en andere innovaties. Op die manier kan Vlaanderen, als gespecialiseerde kennis- en maakeconomie, een sterke positie innemen in de nieuwe mondiale economie, met duurzame en werkbare jobs. In bijlage 1 is de tekst uit de visienota integraal opgenomen. Conform de uitgangspunten van Visie2050 werden de trekkende ministers bepaald: minister-president Geert Bourgeois en de ministers Philippe Muyters en Joke Schauvliege. Leo Van de Loock van het Agentschap Innoveren en Ondernemen werd aangeduid als transitiemanager, met als eerste opdracht een startnota voor te bereiden en voor te leggen aan de Vlaamse regering. De huidige conceptnota is opgesteld na veelvuldige bilaterale consultaties van stakeholders in Vlaanderen en consultatie van de uitgebreide documentatie en strategische documenten over deze thematiek. Verder werd op 29 november een eerste meeting georganiseerd met een 40-tal stakeholders, met verschillende achtergronden. De nota behandelt achtereenvolgens: - de omschrijving van het begrip Industrie 4.0, de bestaande achtergrond en de (initiële) invulling ervan in

deze transitie; - de verwachtingen met betrekking tot de transitie op basis van de huidige uitgangspunten en kennis; - een globale omschrijving van de actievelden; - de uitgangspunten voor de invulling van de transitieruimte en de governance.

1 Als in deze conceptnota naar Visie 2050 wordt verwezen, dan is dit de versie van 10/11 maart 2016, die deel uitmaakte van de Nota aan de

Vlaamse Regering van maart 2016 (VR 2016 2503 DOC.0258/1QUATER).


2. omschrijving van het begrip Industrie 4.0, de bestaande achtergrond

en de (initiële) invulling ervan in deze transitie

2.1 Industrie 4.0 en de onderliggende mechanismen In de Visienota (p.77) wordt industrie 4.0 als volgt omschreven:

De industrie 4.0 is een verzamelnaam voor nieuwe technologieën en concepten binnen de kennis- en maakeconomie. Het verwijst in het bijzonder ook naar de doorgedreven digitalisering van de industrie die momenteel plaatsvindt.

In de bredere literatuur zijn zeer verschillende omschrijvingen voor het van oorsprong Duitse Industrie 4.0 te vinden. Die gaan van een eerder ‘smalle’ invulling, die vooral de verdere optimalisatie van de processen in het bedrijf gebruik makend van de mogelijkheden van digitalisering bekijkt, naar een veel ruimere invulling. Dit kan zowel de ruimte betreffen, waarbij de volledige waardeketens buiten het bedrijf mee in beschouwing worden genomen, als de onderliggende technologische evoluties, waarbij naast het digitale ook nieuwe productietechnologieën, materiaaltechnologie en zelfs biotechnologie worden meegenomen. Naast Industrie 4.0 worden ook aanverwante concepten gebruikt zoals Industrial Internet (van oorsprong eerder door grote (Amerikaanse) bedrijven gedreven). Industrie 4.0 overlapt met het Internet of Things, dat verwijst naar de verbinding via het internet van apparaten die onderling en met mensen communiceren en op grond hiervan autonome beslissingen nemen. Als de digitalisering niet zozeer het proces betreft (Smart Production) maar ook het product zelf, wordt gesproken over Smart Products. Het gelijktijdig beschikbaar komen van belangrijke technologische doorbraken op het vlak van data-behandeling en connectiviteit via het internet maken de transitie mogelijk. De sterkste drivers voor de transitie zijn echter belangrijke maatschappelijke evoluties. Afhankelijk van de invalshoek van de analyse worden andere accenten gelegd, maar de volgende thema’s komen meestal terug:

- de overgang van product naar dienst, waarbij ondernemingen in plaats van (enkel) producten te kopen dit product aanbieden als een dienst of met belangrijke complementaire diensten, met een grote impact op de businessmodellen;

- steeds dieper inspelen op individuele vragen om bij de klant het onderscheid te maken, wat leidt tot kleinere productiereeksen en andere logistiek (lot size one);

- hypercompetitie, met een constante nood om te vernieuwen en (nieuwe) uitdagers voor te blijven; - de competitie voor schaarse goederen, inclusief geschikte arbeidskrachten.

Roland Berger geeft een ruime invulling. Centraal staat de toepassing van nieuwe (digitale) technologie in de keten van ondernemingen, maar leveranciers, logistiek, organisatie en klanten spelen een belangrijke rol.


Voorstelling van het ecoysteem voor Industrie 4.0 volgens Roland Berger Factories of the Future zijn eveneens een breed concept, met bijvoorbeeld de vertaling naar Vlaanderen zoals die gebeurde in het concept ‘Factory of the Future 4.0’ in het Make Different project2. Een Factury of the Future wordt gekenmerkt door 7 transformaties, die zowel de kernbegrippen van Industrie 4.0 omvatten zoals gedigitaliseerde productieprocessen en moderne productie-technologieën, maar ook duurzaam produceren en doorvoeren van sociale innovaties.

Factory of the Future 4.0 zoals gedefinieerd binnen Make Different. De concepten van Industrie 4.0 bieden voor bestaande en nieuwe ondernemingen grote mogelijkheden: kostenverlaging, extreme flexibiliteit, massaproductie op maat van de klant, nieuwe businessmodellen,… De transitie wordt dan ook gezien als een noodzakelijke voorwaarde voor Vlaanderen om zich te differentiëren en de maakindustrie te behouden. Het staat vast dat de industrie een belangrijke impact heeft op de welvaart. Alhoewel haar aandeel in de tewerkstelling sterk is afgenomen, is ze de belangrijkste driver voor innovatie en staat ze in voor het grootste deel van de export. Verder levert ze de oplossingen om de uitdagingen van de toekomst aan te gaan, zoals

2 http://www.madedifferent.be/nl/wat-factory-future-40

Factories of the Future 4.0 zijn

toekomstgerichte productiebedrijven die

op een coherente wijze de uitdagingen

van de vierde industriële revolutie

aangaan. Ze leveren producten met een

hoge toegevoegde waarde en hebben de

wendbaarheid om vlot in te spelen op een

snel veranderde marktvraag. Dit laat hen

toe ook in de toekomst een rol van

betekenis te spelen in een dynamisch en

wereldwijd productienetwerk.

http://www.madedifferent.be/nl/wat-factory-future-40


die o.a. geformuleerd zijn in de andere transities in Visie 2050. De studie gepubliceerd door VoKa3 eind 2015 beschrijft de risico’s van de-industrialisatie en de uitdagingen voor de Vlaamse economie. Digitalisering zet zich door in de waardeketen en is per definitie sectoroverschrijdend. Industriële bedrijven schuiven steeds meer op naar een digitale business. De ICT-industrie zelf en de dienstverlening groeit en er ontstaan nieuwe bedrijven. De ICT-ondernemingen en de mechanische industrie zijn voorlopers, maar elke productie wordt er mee geconfronteerd. In alle industriële sectoren bevinden zich bedrijven op de ruime schaal van ‘quasi onwetend’ tot ‘voorloper’. Om Industrie 4.0 te stimuleren, zijn al deze partijen en facetten belangrijk.

Model voor de digital business industry. Presentatie van Sirris/Agoria op het stakeholdersoverleg van 29/11/16

Tot besluit kan gesteld worden dat op zich de keuze van de naam niet zo belangrijk is, maar ‘ondernemingen’, ‘versnelling door digitalisering’ en ‘connectiviteit’ zijn centraal. Het belang van deze specifieke transitie is gelegen in het feit dat we een ‘industriële’ activiteit hier willen houden (of zelfs versterken) die economisch toegevoegde waarde brengt, een goede arbeidsomgeving ondersteunt, en duurzaam is. Verder moet benadrukt worden dat zowel de technologische evoluties als de gewijzigde omstandigheden een belangrijke impact hebben op de snelheid en frequentie waarmee ondernemingen moeten evolueren op elk vlak van hun activiteiten. Functioneren in een Industrie 4.0 omgeving betekent openstaan voor een permanente transformatie.

2.2 ontwikkelingen in het buitenland Het is niet de bedoeling om in de context van deze conceptnota een analyse te maken van alle internationale ontwikkelingen, maar de impact van digitalisering op de industrie vormt in veel landen een belangrijk aandachtspunt. USA, Japan, China,… hebben belangrijke initiatieven op het vlak van Industrial Internet en specifieke onder-liggende technologiedomeinen zoals robotica in Japan. Voor een recent overzicht kan verwezen worden naar een recente Duitse publicatie4 die een overzicht geeft van de internationale evoluties en de samenwerkingsmogelijkheden.

3 VoKa wijzer 38: Industrie 4.0, Maak u klaar voor de volgende industriële revolutie, december 2015. 4 Industrie 4.0 in a Global Context, Strategies for Cooperating with International Partners, Acatech, december 2016

http://www.plattform-i40.de/I40/Redaktion/EN/Downloads/Publikation/industrie-40-in-a-global-context.html

http://www.plattform-i40.de/I40/Redaktion/EN/Downloads/Publikation/industrie-40-in-a-global-context.html


Voorbeelden van acties gerelateerd aan Industrie 4.0 in Europese landen en regio’s Presentatie van EFFRA op de stakeholdersmeeting van 29/11/16

In Europa hebben de meeste landen of regio’s ondertussen eigen initiatieven met dezelfde uitgangspunten. Voorbeelden zijn Oostenrijk (Produktion der Zukunft), Italië (Fabricca Intelligente), Zweden (Produktion 2030) en Frankrijk (Usine du Futur). Het Verenigd Koninkrijk heeft o.m. de Catapult centra. Duitsland en Nederland zijn anderzijds voor ons heel relevante voorbeelden. Duitsland staat aan de oorsprong van het Industrie 4.0 gebeuren. Industrie 4.0 is één van de ‘Zukunfts-projekte’ in de Hightech Strategie en een centraal thema in de Digitale Agenda van de Duitse federale regering. Voor de coördinatie ervan werd het Plattform Industrie 4.05 opgezet door de ministeries bevoegd voor economie (BMWi) en voor onderzoek (BMBF), in samenwerking met zeven organisaties van de werk-gevers, de vakbond IG Metall en het Frauenhofer Geselschaft voor de onderzoeksmiddens. Het werk is georganiseerd rond 5 werkgroepen: referentie-architectuur, standaarden en normen, onderzoek en innovatie, veiligheid, wettelijke kaders en werk, onderwijs en training. Een belangrijk thema is de ‘Mittelstand’ bereiken, o.m. via een landelijk netwerk van testcentra. Daarnaast hebben de meeste deelstaten ook eigen initiatieven. In Nederland loopt het Smart Industry6 initiatief. Dit is een breed initiatief met als belangrijkste actielijnen: verzilveren van bestaande kennis, versnellen in fieldlabs, en werken aan het fundament van kennis, skills en randvoorwaarden. Het initiatief houdt een brede definitie van smart aan, dus niet alleen de interne productie-omgeving, en betrekt alle industriële sectoren. Veel belang wordt gehecht aan de fieldlabs. Dit zijn praktijkomgevingen waarin bedrijven en kennisinstellingen doelgericht Smart Industry oplossingen ontwikkelen, testen en implementeren alsmede een omgeving waarin mensen deze oplossingen leren toe te passen. Ze verbinden onderzoek, onderwijs en beleid op een specifiek Smart Industry thema. De Europese Commissie is ook zeer actief op dit vlak, vanuit verschillende invalshoeken. Zonder volledig te willen zijn, kan gewezen worden op het Digitising European Industry initiative waarmee de Commissie de digitale transformatie van de industrie wil ondersteunen en initiatieven in de lidstaten coördineren. Twee belangrijke actielijnen daarin zijn het opzetten van Digital Innovation Hubs en het opzetten van platformen en pilots rond o.a. Internet of Things en Advanced Manufacturing. Andere invalshoeken zijn het aanzwengelen van investeringen via het EFSI7 en EFRO, aangepaste weten regelgeving, standaarden en skills. Op het onderzoeksvlak kan ondermeer verwezen worden naar het Public-Private Partnership (PPP) on Factories of the Future, dat een uitgebreid onderzoeksprogramma coördineert. De partner voor de Europese

5 http://www.plattform-i40.de/I40/Navigation/EN/Home/home.html 6 http://www.smartindustry.nl/ 7 European Fund for Strategic Investments of het zgn. Juncker-plan. PMV is hiervoor in Vlaanderen het aanspreekpunt.

http://www.plattform-i40.de/I40/Navigation/EN/Home/home.html

http://www.smartindustry.nl/


Commissie is de European Factories of the Future Research Association8. Industry 4.0 is in 2017 ook een lighthouse-project in het art.187 initiatief ECSEL. Via gespecialiseerde programma’s zoals I4MS en Watify9 ondersteunt de EC de doorstroming naar kmo’s. Als besluit van dit kort overzicht kan gesteld worden dat het thema wereldwijd zeer veel aandacht krijgt, zowel wat de concrete ontwikkelingen op kortere termijn betreft, als wat het onderzoek van de langere termijn aanpak betreft. De verdere ontwikkeling van de technologische basis is meestal het centrale vertrek-punt, maar in de meeste gevallen is er veel aandacht voor de implementatie in (kleine) bedrijven en de impact op skills, competenties en werkorganisatie. Er zijn dus lokale accenten (Duitsland zet bijvoorbeeld zeer sterk in op de ontwikkeling van standaarden), maar gezien de intrinsieke verknoping van dit gebeuren is er een sterke gemeenschappelijke stroming, wat ook mogelijkheden biedt voor samenwerking.

2.3 ontwikkelingen in Vlaanderen en België Vlaanderen heeft op verschillende vlakken reeds stappen gezet. Op het vlak van O&O kunnen de activiteiten vermeld worden van het Strategisch OnderzoeksCentrum Flanders MAKE (opgestart in 2014), de activiteiten binnen imec, in het bijzonder na de recente fusie met iMinds, en de onderzoeksactiviteiten aan de universiteiten. Businessmodellen en de invloed op tewerkstelling worden eveneens onderzocht. De Vlaamse overheid is daarnaast een belangrijke facilitator voor de ondersteuning van de ondernemingen: in de context van het NIB zijn er heel wat projecten uitgevoerd; er gebeuren investeringen via EFRO; er zijn er individuele projecten bij bedrijven gesteund via het instrumentarium van het Agentschap Innoveren en Ondernemen10. Er lopen acties binnen bedrijfsgerichte initiatieven zoals de lichte structuren en de clusters in oprichting of sectorgedreven organisaties zoals Sirris en Centexbel. Veel bedrijven en hun federaties hebben Industrie 4.0 hoog op de agenda. De jaarlijkse ‘Factory of the Future’ award geeft bijvoorbeeld een platform voor voorlopers. In 3 jaar tijd werden 16 Factories of the Future genomineerd, waarvan 14 in Vlaanderen. Er zijn en worden in Vlaanderen dus heel wat middelen geïnvesteerd maar tot nu met beperkte coördinatie en geen overkoepelende langere termijn visie op Industrie 4.0 of een digitale agenda in brede zin. De verschillende stakeholders hebben echter duidelijke troeven om de acties op te schalen, meer synergie te halen en meer ondernemingen op de weg van Industrie 4.0 te zetten. Op Belgisch niveau loopt het Digital Belgium11 plan van federaal minister voor Digitale Agenda Alexander De Croo. Dit plan heeft 5 prioriteiten: digitale economie, digitale infrastructuur, digitaal vertrouwen en digitale veiligheid, digitale overheid en digitale vaardigheden en jobs. Voor elk van deze thema’s zijn specifieke acties bepaald. Industrie 4.0 als dusdanig is geen topic, maar het plan kan in belangrijke mate complementair zijn aan de inspanningen vanuit Vlaanderen, in het bijzonder wat belangrijke omgevings-voorwaarden betreft zoals wettelijke kaders en normen. Wallonië heeft Digital Wallonia12 ingebed in het Marshallplan. Over een periode van 4 jaar moet 500 Meuro geïnvesteerd worden in het ondersteunen van de 5 actielijnen. Dit zijn: de versterking van de digitale industrie, de digitalisering van de industrie, het opzetten van een performante infrastructuur, een digitale overheid en de verbetering van de digitale competenties.

8 EFFRA, www.effra.eu 9 http://i4ms.eu/i4ms/i4ms.php; https://ec.europa.eu/growth/tools-databases/dem/watify 10 Voor de belangrijke randvoorwaarde rond digitale overheid, kan ook gewezen worden op Vlaanderen Radicaal Digitaal, het plan voor de

digitalisering van de Vlaamse overheid 11 http://www.digitalbelgium.be/nl 12 https://www.digitalwallonia.be/wallonienumerique/

http://www.effra.eu/

http://i4ms.eu/i4ms/i4ms.php

https://ec.europa.eu/growth/tools-databases/dem/watify

https://www.digitalwallonia.be/wallonienumerique/


De meeste studies over de (relatieve) positie van landen of regio’s geven geen informatie over België of Vlaanderen. Een voorbeeld waar dit wel gebeurt, is de studie gepubliceerd door Roland Berger in 2014. Landen worden vergeleken op 2 assen ‘Industry 4.0 readiness’13 en ‘bruto binnenlands product’. Daaruit kan men afleiden dat België niet slecht geplaatst is maar dit niet vertaalt in een hoog aandeel van de maakindustrie in het BBP.

Inschatting van de positie van Europese landen m.b.t. Industrie 4.0 Belgische (en Vlaamse ) bedrijven hebben reeds een hoge graad van automatisatie. De groeimogelijkheden op dat vlak zijn beperkt. We hebben ook niet de schaal om in de breedte standaarden op te zetten. We moeten daarom maximaal inspelen op sterktes zoals een open economie en sterke nichespelers die in staat zijn om hun businessmodel en hun operaties fundamenteel aan te passen en die als aanjager fungeren in een breder ecosysteem. Op de Digital Transformation Scoreboard gepubliceerd in januari 2017, scoort België zeer goed, wat het potentieel aangeeft voor een verdere digitalisering van de ondernemingen.14 Op het vlak van de output scoren we hoog wat ‘integration of digital technology’ betreft maar lager dan gemiddeld voor ‘ICT start up environment’. Andere analyses tonen dat er vooral een uitdaging is in de doorgroei van starters naar bedrijven met een grotere schaal. Er lopen studies en bevragingen15,16 bij de stakeholders en in het bijzonder de bedrijven rond de toepassing van Industrie 4.0 concepten in België/Vlaanderen, maar voor zover bekend is er geen breed onderbouwd beeld. We kunnen echter veronderstellen dat onze ondernemingen in globo dezelfde uitdagingen hebben als internationale collega’s. Thema’s die in dergelijke studies steeds naar boven komen zijn: nijpende nood aan mensen met de juiste skills en attitudes, onzekerheid over de businessmodellen, hoge investeringen en noodzakelijke evoluties op het vlak van veiligheid en eigendom van data. 13 Industry 4.0 Readiness Index houdt rekening met ‘industrial excellence’ = degree of automation, workforce readiness and innovation intensity en

‘value network’ = high value added, industry openness, innovation network and Internet sophistication 14 Digital Scorboard, Europese Commissie, Janury 2017,

http://ec.europa.eu/DocsRoom/documents/21124/attachments/1/translations/en/renditions/pdf 15 Flanders MAKE heeft bijvoorbeeld samen met PWC een bevraging bij Vlaamse bedrijven lopen over hun verwachtingen m.b.t. de transitie. Bij de

AMS loopt een project waarin de geschiktheid van bedrijven om te transformeren naar een Industrie 4.0 omgeving wordt bekeken. 16 VoKa voerde eind 2016 een bevraging uit bij 400 bedrijven over hun visie op de evoluties op de arbeidsmarkt als gevolg van de digitalisering.

http://ec.europa.eu/DocsRoom/documents/21124/attachments/1/translations/en/renditions/pdf


3. invulling van de transitie Industrie 4.0 is enerzijds gebaseerd op het gelijktijdig ter beschikking komen van technologische doorbraken, in het bijzonder op het vlak van digitalisering en connectiviteit, en is anderzijds het gevolg van belangrijke evoluties in de vraag, die op hun beurt weer het gevolg zijn van steeds snellere en fundamentele wijzigingen in de economische omstandigheden. Een doorbraak van de principes van Industrie 4.0 zal een belangrijke impact hebben op onze manier van leven en werken. Het strategisch belang van deze transitie is gelegen in het feit dat we een ‘industriële’ activiteit hier willen houden (of zelfs versterken) die economisch toegevoegde waarde brengt, een goede arbeidsomgeving ondersteunt, en duurzaam is. Daarvoor moeten we de opportuniteiten maar ook de bedreigingen zien die de veranderende technologie en maatschappelijke systemen meebrengen en daar adequaat op inspelen. Alles wat daar rechtstreeks toe bijdraagt, behoort in principe tot het actieveld. Deze transitie is volop aan de gang. We bevinden ons in de overgang naar een nieuwe toestand. Hoe dit er zal uitzien, zelfs binnen een redelijk korte termijn horizon, is onduidelijk maar het is duidelijk dat tussen nu en 2050 nieuwe cycli zullen ontstaan. De transitie naar Industrie 4.0 vereist dan ook dat ondernemingen blijvend kunnen inspelen op de wijzigende omgeving en de opportuniteiten die daardoor geboden worden en dat dit ingepast is op alle aspecten en niveaus van deze ondernemingen17. De Vlaamse stakeholders leveren inspanningen om Industrie 4.0 concepten in te voeren en de onder-nemingen voor te bereiden, maar afstemming en versterking is nodig. Daarom organiseren we de transitie-ondersteuning volgens een dubbel spoor: visievorming op langere termijn en onmiddellijke actie:

- In de transitieruimte brengen we actoren samen die binnen de multi-actoren multi-levelomgeving kunnen bijdragen tot de beschrijving van de uitdagingen, het ontwikkelen van de radicale lange termijn visie en het in kaart brengen van omgevingsaspecten om zo een zicht te krijgen op relevante macro-trends, op huidige structuren en praktijken en op innovaties. Dit laat toe om nieuwe inzichten te verwerven en daarop verder te bouwen om agenda’s, lange termijn plannen en transitiepaden uit te tekenen en nieuwe gezamenlijke acties uit te werken. Een geregelde analyse en herijking moet toelaten om aan te passen. Alle actoren moeten daarbij betrokken worden en zich engageren om de inzichten die zij verwerven in hun eigen trajecten hierin coherent in te bedden.

- Op basis van de bestaande inzichten en analyses, zoals die werden bekomen uit contacten met de stakeholders (bijv. op het stakeholderoverleg van 28 november 2016), en gezien in het veld al heel wat activiteiten lopen, starten we onmiddellijk met het versterken en afstemmen daarvan. We zetten daarom een rollend plan uit dat 5 hoofdlijnen volgt, jaarlijks wordt ingevuld en geëvalueerd. Deze activiteiten zullen tegelijk de transitie concreet maken en input leveren voor het voortschrijdend inzicht. Bovendien zijn de betrokkenen in veel gevallen ook belangrijke stakeholders in de transitie. De facto engageren ze zich hiermee om de uitvoering te ondersteunen.

17 Zie bijvoorbeeld het onderzoeksproject van AMS en KPMG: ondernemingen die ‘smart’ zijn, moeten AAA zijn: Agile, Adaptable, Ambidextrous.

onderhouden van een platform

versterken van de kennisbasis

toepassing versnellen

bijdragen tot goede omgevingsvoorwaarden

5Oomgevingsvoorwaarden internationale samenwerking ondersteunen

transitieruimte


De doelstelling van de transitie-ondersteuning kan als volgt omschreven worden: ‘We ondersteunen de Vlaamse bedrijven om ten volle de opportuniteiten te benutten die het digitale biedt, gericht op een sterk en duurzaam industrieel netwerk dat internationaal competitief is, en om zich aan te passen aan de toestand van quasi permanente veranderingen. Dat doen we door een knooppunt en katalysator te zijn en de betrokken actoren samen te brengen, af te stemmen en te ondersteunen waar nodig. We werken aan een gemeenschappelijk begrip, het concretiseren en actualiseren van de visie op de toekomst, duidelijke kernboodschappen en een bredere visibiliteit van de transitie. In het bijzonder coördineren we de inbreng van de overheid. We ondersteunen de acties op het veld en de inkoppeling van het overheidsbeleid. De industrie staat hierbij centraal, tussen de andere stakeholders. Rond de behoeften van de ondernemingen organiseren we de samenwerking met de andere transities.’

Het succes van deze ondersteuning zal gemeten moeten worden aan de evolutie van de ondernemingen naar Industrie 4.0 en de concurrentiële positie en aan hun vermogen om permanent te veranderen. In de benadering zal onderscheid gemaakt worden tussen ondernemingen die reeds gemotiveerd zijn om te veranderen, ondernemingen die deze eerste stap nog moeten doen of dit zelfs nog niet beseffen en nieuwe bedrijven die specifiek als gevolg van deze transitie ontstaan. Daarbij moeten we zowel kijken naar hoe ondernemingen in de breedte inschakelbaar zijn in de digitale ketting als naar de ontwikkeling van de digitale industrie in Vlaanderen. De transitie moet er ook toe bijdragen dat Vlaanderen een topregio is en blijft op het vlak van industrieel ondernemen, die aantrekkelijk is voor investeringen uit het buitenland.

Bij de invulling willen we verder nog op enkele specifieke punten wijzen:

- ‘Connectiviteit’ is een essentiële driver van de transitie naar Industrie 4.0. Zoals eerder vermeld, zet digitalisering zich door in de waardeketen en is per definitie sectoroverschrijdend en zet zich door over de ganse productie-industrie18. In een nog ruimere context raakt digitalisering elke economische activiteit en de maatschappij in haar geheel. De focus van deze transitie ligt echter op de producerende industrie.

- Zoals elders in de nota beschreven, is er al heel wat gerealiseerd of aan de gang. De meerwaarde van de transitie-ondersteuning moet liggen in een versnelling van transformaties in de Vlaamse bedrijven. Hiervoor rekenen we op de schaaleffecten door een versterkte samenwerking, op de betere onder-steuning van de concrete realisaties en op terugkoppeling naar het beleid.

- Belangrijke uitdagingen voor de ondernemingen in de transitie zijn het maken van de juiste strategische

keuzes, de investeringen en de grote impact op de volledige manier van werken. Het vinden van mensen met de juiste skills en attitudes is bovendien een van de grootste uitdagingen. Deze zaken moeten in een totale benadering voldoende aan bod komen.

- De overheid is een stakeholder in de transitieruimte. Het transitieteam zal een belangrijke rol vervullen

in de coördinatie van de activiteiten van de Vlaamse overheid rond Industrie 4.0. Dit komt terug in de verschillende actielijnen. Voorbeelden zijn het verzamelen van beleidsinformatie, het overzicht van de gesteunde projecten en het vertegenwoordigen van de overheid, ook in internationale context.

18 Op de stakeholdersmeeting presenteerde Flanders Food bijvoorbeeld de stappen die genomen worden vanuit de voedingsindustrie.


4. actielijnen

4.1 actielijn 1: onderhouden van een platform Het doel van deze activiteit is een plaats creëren waar stakeholders, informatie en acties voor Industrie 4.0 in Vlaanderen bijeenkomen en bijdragen tot een (gedeeld) begrip en draagvlak over Industrie 4.0 en de transitie ondersteunen. De digitalisering van de industrie is een zeer actueel onderwerp waarrond heel wat te doen is. Toch zijn er aandachtspunten met betrekking tot de beschikbare informatie. Zoals in de inleiding gesteld, is Industrie 4.0 geen scherp afgelijnd begrip. Verder ontbreekt geïntegreerde informatie over de toestand en evolutie van Industrie 4.0 in Vlaanderen. De beleidsvorming en het debat hieromtrent ondersteunen met concrete informatie, zou een duidelijke toegevoegde waarde hebben en sluit rechtstreeks aan bij de doelstelling van de transitie, zowel voor het bijstellen van de langere termijn visie als voor de onderbouwing van concrete acties. Meer operationeel is verder is één van de terugkerende opmerkingen uit de bevraging van de stakeholders dat er heel wat gebeurt in Vlaanderen, maar dat de concrete informatie versnipperd is. Verder heeft de Vlaamse bevolking in het algemeen ook het grootste belang bij een sterke industrie. We willen ons dan ook ten volle inschakelen in acties voor een ruimere sensibilisering. Binnen deze actielijn worden dan ook de volgende deeldoelstellingen naar voor geschoven:

- Onderbouwen van de beeldvorming en het voortschrijdend inzicht in Industrie 4.0, met als doel een gedeeld begrip, een gezamenlijke agenda en een effectievere transitiebeweging.

- Het ruimer appel aan de Vlaamse bevolking, waarbij in eerste orde zal gekeken worden hoe we actief kunnen meewerken aan lopende acties ter ondersteuning van het imago van de industrie en de STEM-opleidingen.

- Stimuleren van studie-activiteiten omtrent de verschillende economische/maatschappelijk implicaties van de transitie naar Industrie 4.0 met als doel een meer gestructureerd zicht te krijgen op de evoluties in Vlaanderen en de mogelijke consequenties. Ondermeer ECOOM en STORE zullen hierbij aangesproken worden, maar ook andere actoren die specifieke aspecten behandelen, kunnen ingeschakeld worden. Een concrete doelstelling is een statusrapport Industrie 4.0 in Vlaanderen, dat regelmatig geactualiseerd wordt.

- Fungeren als aanspreekplaats voor alle stakeholders (one stop shop) die algemene informatie over Industrie 4.0 nodig hebben, in het bijzonder ook voor het beleid, met inbegrip van de macro-economische informatie m.b.t. de maakindustrie.

- Coördineren van de acties op het Vlaamse beleidsniveau m.b.t. Industrie 4.0.

- Ondersteunen van de positionering van Vlaanderen als een aantrekkelijke en competitieve vestigings-plaats voor buitenlandse investeringen, in samenwerking met andere Vlaamse kanalen zoals FIT.

De activiteiten van het platform zullen zich toespitsen op de volgende punten:


- Informatieverspreiding naar verschillende doelgroepen. Voor de communicaties naar een ruimere doelgroep zal in de eerste plaats gekeken worden naar bestaande kanalen19 en hun efficiëntie en toegevoegde waarde. Hiervoor zal een specifiek communicatieplan worden opgesteld.

- Opzetten en onderhouden van een overlegstructuur. De kerngroep zal hier een belangrijke rol spelen en specifieke thema’s kunnen behandeld worden in ad hoc of meer permanente projectgroepen.

- Opstellen van een gezamenlijke agenda m.b.t. beleidsgericht onderzoek. - Fungeren als concreet aanspreekpunt voor de stakeholders

De communicatie rond Industrie 4.0 zal ook gekaderd moeten worden in de meer algemene communicatie over Visie 2050.

4.2 actielijn 2: versterken van de kennisbasis Het doel van deze actielijn is bijdragen tot de versterking/stroomlijning van het onderzoek en de ontwikkeling van Industrie 4.0 concepten en ondersteunende technologie, opgebouwd in de Vlaamse onderzoeksinstellingen en bij de ondernemingen. De evolutie naar Industrie 4.0 steunt op een aantal belangrijke technologische drivers20. Het is nodig dat deze kennis verder/systematisch wordt uitgebouwd, rekening houdend met de noden en sterktes en binnen de internationale context. Het gaat hierbij niet alleen om ‘technologische’ kennis, maar ook op andere domeinen zoals strategie, businessmodellen, arbeidsorganisatie, skills etc.

Overzicht van de basisconcepten en thema’s voor Industrie 4.0 en analyse van het belang voor de Vlaamse bedrijven, zoals gepresenteerd door Flanders MAKE op de stakeholdersmeeting van 29/11/16

19 Een lopende actie is bijvoorbeeld de jaarlijkse presentatie van de Factories of the Future. 20 Er bestaan verschillende lijsten van technologiedomeinen die cruciaal zijn voor Industrie 4.0. In eerste instantie zijn die digitaal (cloud, 5G, big

data, cyber-physical systems, security, …) maar soms ook breder, zoals additive manufacturing. Om te vermijden dat alle technologische ontwikkelingen hierin geplaatst worden, moet een afgelijnde groep van technologieën/domeinen meegenomen worden, in het bijzonder wat de inspanningen in hun O&O betreft.


Naast de bedrijven zelf, zijn er diverse actoren in Vlaanderen die een bijdrage leveren tot de kennisopbouw over de technologische thema’s van Industrie 4.0. De universiteiten voeren O&O-activiteiten uit gefinancierd vanuit de gebruikelijke horizontale kanalen. Flanders MAKE en imec, met inbegrip van het ingekantelde iMinds, hebben een expliciete missie naar de digitalisering en de versterking van de digitale industrie. Management schools zoals AMS en Vlerick ontwikkelen activiteiten rond digitale transformatie. Andere onderzoeksactoren zoals speerpuntclusters, collectieve centra e.d. voeren vanuit hun invalshoek naar specifieke actoren of toepassingsdomeinen O&O-activiteiten uit die een bijdrage zullen leveren tot de transitie naar Industrie 4.0. Zowel productiebedrijven als bedrijven uit de digitale ICT-sector bouwen zelf hun kennis op. Globaal gesteld, is er een belangrijke kennisopbouw met enkele grotere actoren, sommige met sterke internationale netwerken, maar ook een zekere versnippering. De langere termijn doelstelling in dit actieveld is de permanente dialoog en de inschakeling van het gericht onderzoek in de roadmaps naar Industrie 4.0 en verder. Als relevant, kan teruggekoppeld worden naar het beleid en kunnen specifieke acties voorgesteld worden. Op kortere termijn is er een belangrijk potentieel van afstemming door het samenlopen van enkele evoluties:

- De opstartperiode van Flanders MAKE (2014-2017) loopt af en er zal in de loop van 2017 een beslissing moeten genomen worden over de verderzetting. In zijn strategische nota’s oriënteert Flanders MAKE zich nog sterker dan voorheen op de thema’s van Industrie 4.0.

- De integratie van iMinds in imec versterkt de mogelijkheden om geïntegreerde oplossingen te ontwikkelen. Dit moet vertaald worden in de uitvoering van de nieuwe beheersovereenkomst voor imec die gestart is op 1/1/2017.

- De opstart van de nieuwe speerpuntclusters (en Innovatieve BedrijfsNetwerken) en de lopende hertekening van de steuninstrumenten creëert een voedingsbodem voor onderzoek rond Industrie 4.0 concepten in specifieke toepassingen.

De taken die het platform zal invullen, zijn:

- up to date inventaris verzorgen van de beschikbare kennis in Vlaanderen21;

- stimuleren van de afstemming van de onderzoeksagenda’s en van de interactie tussen de verschillende initiatieven (SOC’s, universiteiten, andere onderzoekscentra);

- er voor zorgen dat de bestaande instrumenten (inclusief de internationale kanalen) afgestemd en toegankelijk blijven voor de Industrie 4.0 thema’s;

- de connecties bewaken tussen de O&O-agenda en de trajecten naar praktische toepassing en een bredere uitrol van Industrie 4.0 (zie in het bijzonder actielijn 3).

Er wordt een specifieke projectgroep opgezet om dit te begeleiden.

21Flanders MAKE voert momenteel een oefening uit rond een geïntegreerde inventarisatie van kennis bij Flanders MAKE, imec en de Vlaamse

universiteiten.


4.3 actielijn 3: toepassing versnellen Het doel van deze actielijn is de concrete toepassing van Industrie 4.0 concepten in Vlaamse bedrijven versnellen en versterken. De realisatie van Industrie 4.0 betekent in de eerste plaats dat de ondernemingen individueel de trans-formatie doen. De situatie in Vlaanderen is daarbij gelijkaardig aan wat bestaat in andere landen. Er is een groot verschil tussen de initiële positie van bedrijven t.o.v. de transitie:

- Nog te veel bedrijven zijn zich nauwelijks bewust van de mogelijke gevolgen. Voor hen is sensibilisering en verspreiding van basisinformatie zeer belangrijk. Deze bedrijven moeten we bereiken door samen te werken met organisaties die zeer dicht bij hun dagelijkse praktijk staan en hun heel concreet kunnen benaderen. Ter ondersteuning hiervan kan alvast een concretere inventaris gemaakt worden van de bedrijfsgroepen die hier nood aan hebben.

- Heel wat bedrijven beseffen wel dat de digitalisering een belangrijke invloed zal hebben, maar zien nog geen duidelijk pad of hebben cruciale vragen op het vlak van technologische keuzes, marktoppor-tuniteiten en going to market of businessmodel. Voor die bedrijven zijn concretere analyses en meer generieke kennis cruciaal. Andere bedrijven staan verder en zijn op zoek naar zeer concrete technologische oplossingen, mensen of financiële middelen. Hier kunnen alle instrumenten worden ingeschakeld voor de ondersteuning van innovatie, op alle facetten van de bedrijfsvoering.

Aandachtspunten voor de ondernemingen (stakeholdersoverleg van 29/11/16)

Dit actieveld heeft een belangrijke kortere termijn component. De specifieke bijdrage vanuit het platform situeert zich op de volgende vlakken:

- Met en zonder overheidssteun lopen er veel acties die bedrijven in hun digitale transformatie onder-steunen. Het platform ambieert niet een bijkomend knooppunt te worden maar wel te helpen dit aanbod te ontsluiten en de efficiëntie en effectiviteit te verhogen. Een actuele inventaris van de lopende acties zal worden bijgehouden en er zal bekeken worden of en hoe deze informatie naar de bedrijven verder moet ontsloten worden. Er zal geregeld geëvalueerd worden hoe de effectiviteit kan verhoogd worden en hoe de resultaten kunnen geborgd worden.

- Digitale transitie vraagt innovatie en ondernemerschap; het volledig horizontaal instrumentarium van het agentschap is inzetbaar voor de ondersteuning van de transitie (en van andere transitieprioriteiten). Voor alle opdrachten van het agentschap: eigen dienstverlening, subsidieverlening, coördinatie van het netwerk van InnovatieCentra, steun aan clusters, internationale samenwerking en inzet van EFRO-middelen zal op systematische basis onderzocht worden hoe ze kunnen benut worden en ontsloten via


gerichte communicatie naar de stakeholders. Verschillende van de recent opgestarte Innovatieve BedrijfsNetwerken hebben een digitale focus. Waar nuttig kunnen specifieke acties ontwikkeld worden of accenten gelegd (waarbij steunmaatregelen sterker toegespitst worden op Industrie 4.0) en de ontwikkelingen binnen het aanbod zullen getoetst worden aan de behoeften van de ondernemingen voor deze transitie. De inzet van dit instrumentarium zal ook gemonitord worden.

Om bedrijven effectief op weg te zetten, kunnen proeftuinen, pilots, demonstraties etc. een belangrijke rol spelen. Nederland bouwt bijvoorbeeld zijn field labs uit in diverse sectoren22. Duitsland heeft een netwerk van ‘Testumgebungen’ op het niveau van de deelstaten, die in het bijzonder kmo’s begeleiden met techno-logisch advies maar o.a. ook de businessaspecten behandelen. In beide landen is dit een vrij heterogene groep van initiatieven meestal opgebouwd rond een kennispartner, vooral gericht op de kmo’s en hands on ervaringen met reële toepassingen. Ook de Europese Commissie bestudeert soortgelijke omgevingen (Digital Innovation Hubs). In Vlaanderen is eind 2016 met EFRO ondersteuning het ‘Machinebouw en Mechatronica centrum West-Vlaanderen’ initiatief opgestart om de kennis vanuit verschillende West-Vlaamse kenniscentra (UGent, Howest, KU Leuven en Sirris) te bundelen ten voordele van de bedrijven. Het is duidelijk dat een infrastructuurcomponent centraal is. Infrastructuur moet fungeren in een netwerk met een duidelijke inkoppeling tussen de ondersteuning van de valorisatie en de kennisopbouw (zie actielijn 2) en indien mogelijk opleidingen. Ook het gebruik van infrastructuur van bedrijven kan bekeken worden. Het lopende ontwikkelingsproject binnen het agentschap rond verlenging van het innovatietraject kan hier een cruciale bijdrage leveren. Proeftuinen ter ondersteuning van de transitieprioriteiten worden opgezet. In de begroting 2017 zijn reeds middelen voorzien voor een eerste proeftuin rond Industrie 4.0. Een specifieke groep van ondernemingen zijn de starters en doorgroeiende ondernemingen met een businessmodel dat specifiek gebruik maakt van de nieuwe opportuniteiten. Voor het ondersteunen hiervan kunnen we ook samenwerken met het uitgebreid ondersteunend netwerk voor starters. Demonstraties moeten bijkomend ook de maatschappelijke acceptatie van de technologische oplossingen verhogen. Verder is uit het overleg met de stakeholders ook duidelijk naar voor gekomen dat een integrale benadering van de ondernemingen nodig is, met een gelijktijdige behandeling van technologie, organisatie financiële aspecten met het businessmodel.

22 In het Vlaams-Nederlandse top van 7 november 2016 is afgesproken om samen te werken rond fieldlabs.


4.4 actielijn 4: bijdragen tot goede omgevingsvoorwaarden De realisatie van Industrie 4.0 is in belangrijke mate afhankelijk van positieve evoluties op verschillende omgevingsvoorwaarden. Signalering hiervan en waar mogelijk bijdragen tot verbetering is het doel van deze actielijn. Zowel uit internationale analyses als uit de eigen bevragingen blijkt dat het zich doorzetten van Industrie 4.0 geremd wordt door bepaalde omgevingsvoorwaarden. De volgende zaken staan hoog op de lijst:

- Beschikbaarheid van medewerkers met de juiste kennis, skills en attitudes. Het werken in een Industrie 4.0 omgeving brengt dikwijls een grotere complexiteit en een hogere verantwoordelijkheid mee. Deze verschuiving zal zich laten voelen bij de huidige medewerkers, maar zeker ook bij de toekomstige, en vraagt dus korte en lange termijn acties op het vlak van vorming, met belangrijke maatschappelijke consequenties23. VoKa maakte in januari 2017 dit thema tot voorwerp van zijn nieuwjaarsreceptie. Ook bij de stakeholderconsultatie werd duidelijk gewezen op de impact op de werknemers en de arbeidsorganisatie en op het tekort aan gepaste profielen. Ter illustratie kan ook verwezen worden naar de aanpak in Duitsland waar de behandeling van de impact op de tewerkstelling één van de 5 prioriteiten is van het Plattform Industrie 4.0.

- Goede basisinfrastructuur. De connectiviteit noodzakelijk voor Industrie 4.0 vraagt een betrouwbaar (wereldwijd) netwerk, met hoge capaciteit en een zo naadloos mogelijke overgang.

- Een aangepast regelgevend kader. Thema’s daar zijn bijvoorbeeld de privacy en de intellectuele eigendom. Zowel de noodzaak aan nieuwe wetgeving als de analyse van mogelijke belemmeringen moeten hierbij aan bod komen.

- Standaarden en normen. De connectie tussen de verschillende systemen is gediend met breed verspreide standaarden en normen. Die kunnen ontstaan via de gebruikelijke kanalen of de facto standaarden worden. Opnieuw Duitsland hecht hier zeer veel belang aan, vanuit zijn positie als grote leverancier van systemen en integraties. We kunnen wel steun verlenen aan acties op Europees niveau die kunnen leiden tot breed aanvaarde internationale standaarden.

- Financiële middelen. De transformatie van een bedrijf naar een Industrie 4.0 concept kan belangrijke investeringen vragen. Voor de betrokken ondernemingen is het belangrijk dat ze een goed zicht krijgen op de kosten en baten (businessmodel) en dat ze waar nodig toegang hebben tot kapitaal via een goed werkende financiering.

- Digitale overheid. Het is logisch dat de interactie met de overheid als belangrijke maatschappelijke en economische speler, ook langs digitale weg verloopt.

De opgesomde punten betreffen een zeer gevarieerde en ruime problematiek, waarbij voor de oplossing overheden en instanties op zeer verschillende niveaus betrokken kunnen zijn en waarbij deze oplossingen zowel eerder specifiek kunnen zijn als systemisch van aard. In deze transitiecoördinatie zullen niet al deze zaken ten gronde kunnen beïnvloed worden. Verschillende aspecten worden nu reeds (deels) aangepakt of zijn in andere plannen opgenomen. De Europese Commissie ontwikkelt o.a. beleid op het vlak van de infrastructuur en de skills. Op Belgisch niveau heeft de federale overheid o.a. digitale infrastructuur en veiligheid in haar actieplan.

23 In zijn verslag 2016, Digitale economie en arbeidsmarkt gaat de Hoge Raad voor de Werkgelegenheid zeer uitgebreid in op de mogelijke effecten

van de digitalisering op de arbeidsmarkt, de arbeidsorganisatie en de maatschappij in het algemeen.


Gezien de omvang, wordt voorgesteld een gefaseerde aanpak te volgen:

- Verdere analyse van de individuele thema’s zoals hoger opgesomd. Dit kan gebeuren door specifieke projectgroepen op te zetten binnen de transitie, waar mogelijk is samenwerking met andere transities, trajecten van andere organisaties of andere overheidstrajecten.

- Concretisering en prioriteitsstelling voor mogelijke acties.

Op basis van deze analyse en een selectie kunnen in een volgende fase meer gerichte activiteiten worden uitgevoerd. Voorbeelden daarvan zijn:

- Maken van actuele statusrapporten op het concrete Vlaamse niveau.

- Verspreiden van de concrete informatie naar de stakeholders. Bijvoorbeeld voor normen en standaarden kan het relevant zijn de evoluties van kort bij te volgen en terug te koppelen.

- Interactie en afstemming met de andere Belgische actoren.

- Interactie met stakeholders primair betrokken bij de behandelde thema’s zoals PMV, LRM, …

- Signposting en terugkoppelen van de informatie vanuit het veld naar de beslissingstrajecten (beleidsondersteuning). Vanuit de contacten met ondernemers en de behandelde cases de eventuele knelpunten (en mogelijke oplossingen) inventariseren en terugkoppelen naar het gepaste niveau.

- Meewerken aan / kenbaar maken van good practices.

- Experimenteerruimtes en regelluwe zones. Regelgeving kan remmend werken voor innovatie. Dit zal opgevolgd worden binnen de overleggroepen en acties en indien relevant zal gekeken worden met de betrokken overheidsdiensten en stakeholders hoe specifieke experimenten kunnen opgezet worden binnen een tijdelijke regelluwe zone.

- … De eerste fase (verdere analyse en agendasetting) is gepland voor 2017. Op basis van de analyses kan dan een rollend actieplan worden opgezet voor de volgende jaren. De ambities daarvan zullen in lijn moeten zijn met de beschikbare interne en externe middelen. De eerste prioriteit zal gegeven worden aan de impact op de arbeid en de arbeidsorganisatie. Bij uitstek kan hier worden samengewerkt met de transitie ‘levenslang leren en de dynamische levensloopbaan’24.

24 We kunnen hier ook verwijzen naar de VIONA-studieopdracht ‘Wijzigingen in jobs, vacatures en vaardigheden’ die in december 2016 is opgestart,

samen met AMS.


4.5 actielijn 5: internationale samenwerking ondersteunen Het genetwerkt bedrijf is per definitie internationaal en voor veel aspecten is de internationale (Europese) schaal noodzakelijk om wezenlijke vooruitgang te maken. Het doel is een effectieve maar selectieve aanwezigheid van Vlaanderen op het Europees niveau handhaven, met als bijkomend doel de stakeholders toegang te geven tot de middelen die Europa beschikbaar stelt voor de ondersteuning van de transitie naar Industrie 4.0. De internationale agenda heeft verschillende invalshoeken:

- De Europese Commissie heeft een uitgebreide agenda/aanpak met betrekking tot digitalisering in het algemeen en van de industrie in het bijzonder. De verschillende directoraten-generaal ontwikkelen activiteiten vanuit hun invalshoek, die op Vlaams niveau aansluiten op verschillende ontwikkelingen. Vlaamse stakeholders hebben dikwijls directe contacten, maar het is noodzakelijk hiervan het overzicht te behouden en waar nodig de officiële vertegenwoordiging op te nemen of te ondersteunen.

- In het verlengde daarvan geeft de Europese Commissie in heel wat van haar instrumenten steun aan ontwikkelingen en acties die de transitie kunnen ondersteunen. Zowel voor de ondernemingen als voor de partijen die hen ondersteunen, kunnen die middelen zeer belangrijk zijn, zowel vanwege de financiële steun als vanwege de netwerkaspecten.

- In de meeste landen en regio’s lopen gelijkaardige acties rond Industrie 4.0 thema’s. Aanwezigheid in dit netwerk, het ondersteunen van de Vlaamse positie en ondersteunen van internationale contacten zijn zeer relevant.

- Verder zijn er concrete internationale acties (bijvoorbeeld in de activiteiten van FIT) waar een accent naar Industrie 4.0 wordt gelegd.

Dit is op zich een uitgebreide agenda, waar anderzijds ook al veel spelers actief zijn. De toegevoegde waarde van de platformwerking kan zich situeren op de volgende vlakken:

- Signposting rond relevante internationale ontwikkelingen, binnen een community van stakeholders.

- Opvolgen van de Europese agenda en zorgen voor een goede vertegenwoordiging/positionering in de relevante acties van de Europese Commissie, in samenwerking met andere Vlaamse stakeholders.

- Stimuleren van de deelname aan en ondersteunen van Vlaamse actoren in Europese steunprogramma’s (ECSEL, ITEA/PENTA, kaderprogramma,…). De praktische invulling hiervan zal hoofdzakelijk gebeuren door de National Contact Points in de verschillende programma’s, maar het bewaren van het overzicht en gericht communiceren zijn zeker relevant.

- Optreden als een aanspreekpunt/doorverwijspunt voor internationale contacten in het netwerk.

- Opvolgen van de invulling van specifieke internationale (beleids)acties. Voorbeelden hier zijn bepaalde delen van het Vanguard initiatief, de invulling van de Vlaams-Nederlandse samenwerking rond Industrie 4.0,…

- Ondersteunen van de activiteiten van andere organisaties rond Industrie 4.0. Als voorbeeld kunnen hier de activiteiten vermeld worden van FIT binnen hun prioriteit rond solution driven engineering & technology.

- Terugkoppeling naar het beleid. Deze agenda zal verder uitgekristalliseerd worden in de loop van 2017. Hij zal afgestemd worden met de internationaliseringsstrategie van de beleidsdomeinen EWI en Internationaal Vlaanderen.


5. werking en governance Binnen deze transitiebeweging zal het opbouwen van de lange termijn visie sterk moeten gekoppeld worden aan directe acties op korte termijn. Zoals eerder uiteengezet, is de transitie volop bezig, ook internationaal, en is er ook in Vlaanderen al heel wat werk gebeurd door de ondernemingen en door eerdere of lopende ondersteunende acties. Binnen de ondernemingswereld is er ook de vraag naar urgente actie. In Visie2050 worden de randvoorwaarden voor de governance van het transitieproces beschreven. Het belangrijkste uitgangspunt is dat de transitie-aanpak een lange termijn project is, met in de aanpak een goede balans tussen continuïteit en vernieuwing. Een ander belangrijk uitgangspunt is dat de werking en governance per transitie zullen verschillen. Rekening houdend met de structuren en rollen zoals beschreven in Visie2050, wordt de hieronder beschreven aanpak voorgesteld. Voor de ondersteuning van de transitie maken we een transitieruimte waar de actoren kennis, ervaringen en inspiratie kunnen delen en de agenda kunnen bepalen. Gevolg gevend aan de vraag om waar mogelijk gebruik te maken van bestaande structuren, willen we bij de start het aantal platformen echter beperken. Dit is des te belangrijker omdat per definitie de ondernemingen de centrale stakeholder in deze transitie zijn, maar in de praktijk is gebleken dat het frequent mobiliseren van grote groepen van mensen uit ondernemingen een belangrijke belasting meebrengt. Alle stakeholders uit de maatschappelijke vijfhoek komen bij deze transitie aan bod, maar de ondernemingen vormen de centrale actor. Ervaring leert echter dat een volgehouden rechtstreekse deelname aan fora van ondernemingen in de breedte niet evident is, zodat naar alternatieve vormen moet gezocht worden.

Schema van het werkveld en de organisatie

kerngroep transitiemanager

transitieteam (reëel en virtueel)

PG inter-mediairen

PG CE-IN 4.0

…

trekkende ministers voorzitterscollege

voorzitter

voorzitterscollege +

politiek-ambtelijk overleg

leid.ambt.+kabinet +TM

stakeholders/partners uit de maatschappelijke vijfhoek

Vlaamse regering

agentschap + EWI


5.1 beleidsmatige aansturing en relatie met het transitieplatform en het voorzitterscollege De beleidsmatige aansturing gebeurt via periodiek overleg met een ambtelijke stuurgroep bestaande uit medewerkers van de drie aansturende ministers, de leidend ambtenaren van het departement EWI (Johan Hanssens) en het Agentschap Innoveren en Ondernemen (Bernard De Potter) en de transitiemanager. Verder schrijft deze transitie zich in in de bredere structuur zoals beschreven in de Visie2050. Naast de directe interacties met de andere transities, die verder worden behandeld, wordt deelgenomen aan het transitieplatform opgezet door het departement Kanselarij en Bestuur en de overkoepelend governance door het voorzitterscollege. De interactie met de pas opgerichte Vlaamse Adviesraad voor Innoveren en Ondernemen wordt eveneens bekeken.

5.2 kerngroep Voor de permanente reflectie over de aanpak van de volledige transitiebeweging, zetten we een kerngroep op. Deze groep zal een tiental mensen omvatten uit verschillende geledingen van de maatschappelijke vijfhoek maar zonder deze expliciet te vertegenwoordigen. We kiezen daarbij voor mensen met een brede kijk op het economisch en breder maatschappelijk gebeuren in de evolutie naar Industrie 4.0, die met enthousiasme de werking voortstuwen en de beweging legitimiteit geven. Deze groep vormt de verbindende kracht en heeft een centrale raadgevende functie naar de trekkende ministers en de transitiemanager, met als belangrijkste invalshoeken:

- de visie en algemene doelstellingen van het platform; - de vertaling naar operationele jaarprogramma’s en de opvolging daarvan aan de hand van

indicatoren; - de algemene werking en onderliggende structuren.

Een bijzondere rol is weggelegd voor de voorzitter van deze kerngroep, die zowel de vertegenwoordiger is van de transitieruimte in het overleg met het voorzitterscollege maar ook naast de transitiemanager zal optreden als aanspreekpunt van de transitieruimte.

5.3 projectgroepen Ter ondersteuning van het platform worden projectgroepen opgezet, met een tijdelijke of een meer permanente basis. Conform het uitgangspunt om niet meer dan nodig nieuwe structuren op te zetten, zal ook beroep gedaan worden op bestaande organisaties of overlegstructuren die een specifieke competentie kunnen inbrengen of een goede vertegenwoordiger zijn van stakeholders. Het beheer hiervan gebeurt door de transitiemanager. Een projectgroep die in de pipeline zit, zal werken rond de onderzoeksroadmap, waarbij in belangrijke mate kan worden verder gebouwd op de oefeningen door Flanders MAKE, imec en de universiteiten.


5.4 transitiemanager De transitiemanager is het centrale, dagelijkse ‘gezicht’ van het platform en coördineert de operaties. Dit houdt o.a. in:

- voorbereiden van de beleidsdocumenten en de jaarlijkse planningscyclus; - rapporteren over de werking en vertegenwoordigen van het platform in de coördinatie van Visie

2050 en de transversale transitieprojecten; - organiseren van de activiteiten van de kerngroep en de projectgroepen die in de context van het

platform worden georganiseerd; - aansturen van de mensen die operationele taken uitvoeren ten dienste van de transitie; - onderhouden van de externe relaties en vertegenwoordigen van het platform.

Conform de principes in Visie 2050 heeft de transitiemanager het mandaat om de betrokkenen bij de transitie samen te brengen en het transitieproces te sturen. Leo Van de Loock is aangeduid als transitiemanager Industrie 4.0. Hij blijft personeelslid van het Agentschap Innoveren en Ondernemen en neemt deze taak op binnen een project N-1, onder de hiërarchische verantwoordelijkheid van de leidend ambtenaar. Dit project is zijn hoofdopdracht binnen het agentschap. Het agentschap voorziet in de nodige wettelijke en reglementaire regelingen voor de werking van de transitiemanager en neemt hem op in de directie-organen.

5.5 operationele cel (delivery unit) Om een goede dynamiek te creëren dienen voldoende medewerkers met een complementaire invalshoek betrokken te worden bij het platform. Rekening houdend met de keuze om maximaal te werken met de bestaande structuren, wordt geen uitgebreide permanente bestaffing voorzien, maar worden hoofdzakelijk medewerkers van het agentschap of andere organisaties tijdelijk en/of deeltijds ingezet. Het agentschap Innoveren en Ondernemen is de ondersteunende organisatie. Voor de continuïteit van de operaties worden naast de transitiemanager minimaal 2 medewerkers met de ondersteuning van de transitie als hoofdopdracht toegewezen. Verder stelt het agentschap zich garant om de juiste en voldoende medewerkers te voorzien ter uitvoering van het jaarlijks operationeel plan. Binnen het agentschap en EWI wordt een interne klankbordgroep opgezet, waar medewerkers die betrokken zijn bij de transitie uit de verschillende afdelingen deel van uitmaken en die tot doel heeft de bredere inbedding van de transitie te ondersteunen. De inbedding van de operationele cel in het agentschap houdt ook in dat dit laatste voorziet in alle personeelsfuncties, de huisvesting en volledige omkadering en de operationele en financiële middelen voor de dagelijkse werking.

5.6 partners De transitie kan enkel uitvoering krijgen mits de inzet van een brede groep van partijen die een concrete activiteiten uitvoeren of specifieke engagementen opnemen. Dergelijke partners kunnen uit de verschillende geledingen van de maatschappelijke vijfhoek. Het kunnen bedrijven zijn, maar in veel gevallen zal het eerder gaan om organisaties van verschillende origine. Ze kunnen actief zijn in specifieke projecten (al dan niet gesteund door de overheid) of acties of participeren aan overleggroepen e.d. Ter illustratie kan hier verwezen


worden naar de strategische onderzoekscentra en de speerpuntclusters, maar ook naar organisaties zoals Sirris en Agoria. Daarnaast kunnen verschillende overheidsinstanties een belangrijke rol spelen in de ondersteuning van de transitie Met deze organisaties worden indien relevant concrete afspraken gemaakt, die zullen worden opgenomen in het rollend operationeel plan. Voor alle partners samen wordt een ‘community of practice’ opgezet en wordt jaarlijks minstens één event georganiseerd voor netwerking, informatiedeling en gezamenlijke acties.

5.7 relatie met andere transities Zoals ook in Visie2050 is aangegeven, zijn er belangrijke interacties met andere transities. Vanuit een integrale benadering van de ondernemingen, is er een directe koppeling tussen de transities naar Industrie 4.0, een circulaire economie en een efficiënt energieverbruik. Een bedrijf dat een lange termijn visie ontwikkeld, zal met al deze aspecten samen moeten rekening houden. Ze zijn ook onderling afhankelijk, bijvoorbeeld omdat een digitaal gestuurde productie kan leiden tot efficiënter materiaal en energieverbruik. We zullen dan ook goed afstemmen met de betrokken transitiemanagers in de benadering van de bedrijven. Dit sluit ook aan bij de afspraken die reeds werden gemaakt met de transitie Circulaire Economie over de inzet van het instrumentarium van het agentschap voor hun innovatiepijler. Concreet is reeds overleg lopende samen met Vlaanderen Circulair over het aanspreken van de speerpuntclusters en IBN’s. De transitie naar Industrie 4.0 heeft belangrijke gevolgen voor de noodzakelijke competenties en skills en de organisatie van het werk. Dit aspect heeft staat hoog op de aandachtspunten van de ondernemers. De activiteiten van de transitie ‘levenslang leren en de dynamische levensloopbaan’ zullen van dichtbij gevolgd worden en ten gepasten tijde zullen concretere projecten worden uitgewerkt. De transities rond wonen, zorg en mobiliteit zijn sterk afhankelijk van digitalisering en innovatie. Met de transitiemanagers zal bekeken worden hoe in een schaalbare aanpak zeker op deze vlakken effectief kan worden samengewerkt. Vanuit een praktisch standpunt kan het ruimere industrie-gerichte deel van de ‘digitale’ agenda (dus niet de digitale infrastructuur in het algemeen, e-government en de algemene digitale geletterdheid) mee opgevolgd worden, in het bijzonder ook in de contacten naar Europa toe.

Ter ondersteuning van die samenwerking met andere transities, worden eveneens interne klankbordgroepen (agentschap + EWI) opgezet. In eerste instantie gebeurt dit voor ‘circulaire economie’ en ‘energie/klimaat’. De trekkers van deze klankbordgroepen zullen ook contacten onderhouden met de andere transitiemanagers.

5.8 volgende stappen De eerstvolgende stappen die zullen uitgevoerd worden, zijn:

- samenstellen van de kerngroep, met inbegrip van de keuze van de voorzitter van de transitieruimte;

- overleg met de SERV; - verder concretiseren van het operationeel plan in afstemming met de kerngroep en de

stakeholders; - organisatie van de rapporteringsmomenten zoals voorzien in de Visie 2050.


Bijlage 1 : Visie2050 - 3.2.3 De sprong maken naar de industrie 4.0 Zoals ook uitgetekend in het Nieuw Industrieel Beleid, is industriële activiteit een essentiële voorwaarde om in 2050 een welvarende regio te zijn. Vlaanderen moet daarom de sprong maken naar de industrie 4.0*. De industrie 4.0 is een verzamelnaam voor nieuwe technologieën en concepten binnen de kennis- en maakeconomie. Het verwijst in het bijzonder ook naar de doorgedreven digitalisering van de industrie die momenteel plaatsvindt. Door volop mee te gaan in deze transitie kan Vlaanderen als gespecialiseerde kennis- en maakeconomie een sterke positie innemen in de nieuwe mondiale economie. We moeten ernaar streven om koploper te worden in nieuwe productietechnologieën en concepten. Hierdoor kan een nieuwe productiviteitssprong worden gerealiseerd in de bestaande maakindustrie, maar kunnen zich vooral ook nieuwe industriële activiteiten ontplooien waarbij nieuwe producten met nieuwe functionaliteiten worden ontwikkeld en tegelijk meer werkbaar werk tot stand komt. Bovendien kunnen deze ontwikkelingen leiden tot een efficiënter gebruik van materialen en energie, met alle voordelen van dien op vlak van duurzaamheid en kostenbesparingen. Dit alles is noodzakelijk om onze concurrentiekracht en welvaart op peil te houden in een wereld die razendsnel verandert. De overgang naar een industrie 4.0 zal ook zeer belangrijke gevolgen hebben voor de beschikbaarheid en de aard van jobs. Deze disrupties moeten worden ondervangen, onder meer door in te spelen op de nieuwe competenties die nodig zullen zijn bij werknemers. Industrie 4.0 vergt ook een innovatieve arbeidsorganisatie en de overgang naar een vernieuwd en flexibel arbeidsmarktmodel, wat mee gerealiseerd zal worden dankzij de transitie ‘Levenslang leren en de dynamische levensloopbaan’. Daarnaast hebben we aandacht voor de jobs die verdwijnen en voor het vraagstuk of er voldoende nieuwe jobs gecreëerd zullen worden voor lager geschoolden en mensen die niet helemaal mee kunnen met alle ontwikkelingen. Deze Industrie 4.0 wordt ook geïnspireerd door de transitie naar een circulaire economie en omgekeerd zullen de nieuwe technologieën en concepten die in de Industrie 4.0 ontwikkeld worden ook bijdragen tot het sluiten van de materiaalkringlopen. Beide transities versterken en verdiepen elkaar. Om de sprong te maken naar de industrie 4.0 zal Vlaanderen bij het oplossen van maatschappelijke vraagstukken telkens de economische opportuniteiten verkennen (beloftevolle niches exploreren, exporteerbare oplossingen voor bepaalde problemen uitwerken,…) en het nieuw industrieel ondernemen versterken. De omzetting van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek naar economische toepassingen en competitieve loon- en energiekosten zijn hierbij van cruciaal belang.

Essentieel is ook dat er geïnvesteerd wordt door alle betrokken partners in de verdere ontwikkeling van die

nieuwe productiemethoden en -technologieën en dat onze industriële bedrijven worden begeleid in het

maken van de omslag. Verder moeten ook intersectorale samenwerkingen worden gepromoot, zowel in het

bedrijfsleven (interclustersamenwerking) als in onderzoek. De traditionele sectoren doorbreken, leidt tot

innovatieve kruisbestuiving. Het Vlaamse economische beleid en de Vlaamse bedrijven trekken bovendien

best radicaal de kaart van de internationalisering. Vooral in EU-verband kan worden ingespeeld op

opportuniteiten door (nog meer) gebruik te maken van Europese steunmaatregelen voor onderzoek en

innovatie, maar vooral door vanuit het beleid en het bedrijfsleven meer samen te werken met andere landen,

regio’s en bedrijven in Europa. De Vlaamse bedrijven kunnen hun niches vinden in internationale (in het

bijzonder Europese) waardeketens en clusters.

De transitieprioriteit ‘Industrie 4.0’ is ten slotte in het bijzonder gelinkt aan de transitieprioriteiten ‘Circulaire

Economie’ en ‘Zorgen voor een energietransitie’. Ook in het realiseren van een circulaire economie zal de

industrie namelijk een belangrijke rol op zich moeten nemen en zullen nieuwe technologieën tot doorbraken

kunnen leiden. Energie is dan weer een belangrijke productiekost voor de Vlaamse bedrijven die onder

controle gehouden moet worden omwille van de competitiviteit. Blijvende aandacht voor energie-efficiëntie


is cruciaal. Anderzijds dienen zich ook op dat domein nieuwe technologieën aan (o.m. om energie te besparen

en zelf als Vlaanderen lokale energie op te wekken) die in toenemende mate kunnen bijdragen aan

economische meerwaarde. Die dwarsverbanden met de transitieprioriteiten rond energie en circulaire

economie worden in de uitwerking van het transitietraject ‘Industrie 4.0’ expliciet vormgegeven.

DE VLAAMSE MINISTER VAN WERK, ECONOMIE, INNOVATIE EN SPORT

DE VLAAMSE MINISTER VAN OMGEVING, NATUUR EN LANDBOUW

BISCONCEPTNOTA AAN DE LEDEN VAN DE VLAAMSE REGERING

Betreft: Startnota transitieprioriteit ‘de transitie naar de circulaire economie doorzetten’

1. SITUERING

Op 25 maart 2016 stelde de Vlaamse Regering de nota “Visie 2050: een langetermijnstrategie voor Vlaanderen” voor (VR 2016 2503 DOC.0258). De ambitie voor Vlaanderen naar 2050 richt zich op het creëren van welvaart en welzijn op een slimme, innovatieve en duurzame manier in een sociaal, open, veerkrachtig en internationaal Vlaanderen, waarin iedereen meetelt.

Er werden zeven transitieprioriteiten bepaald, die noodzakelijk zijn om een omslag richting 2050 te maken. Deze transities zijn structurele veranderingen met een grote impact op de samenleving. Ze zijn het resultaat van ontwikkelingen die elkaar versterken op economisch, cultureel, ethisch, technologisch, ecologisch, sociaal en institutioneel vlak. Om deze transities te realiseren, hebben we een aangepaste mentaliteit en aanpak nodig die gericht is op systeeminnovatie. Overheden, bedrijven, kennisinstellingen, socioculturele organisaties, milieuverenigingen en individuele burgers spelen elk hun rol. Duurzaamheid vormt een belangrijke leidraad in de toekomstvisie voor Vlaanderen. Visie 2050 geldt ook als derde Vlaamse Strategie Duurzame Ontwikkeling.

Op basis van Visie 2050 wordt per transitieprioriteit een startnota (zie plan van aanpak) voor-gelegd. Deze conceptnota (en de bijlage) bevat de aanpak van de transitieprioriteit ‘de transitie naar de circulaire economie doorzetten’. In deze conceptnota wordt kort de inhoudelijke focus en de specifieke governance van de transitieprioriteit toegelicht. Meer uitgebreide informatie is terug te vinden in de startnota die gaat als bijlage.

In deze conceptnota worden geen financiële middelen toegewezen. Als voor deze transitie specifieke middelen nodig zijn, zal dat het voorwerp uitmaken van een afzonderlijke beslissing.

2. INHOUDELIJKE FOCUS

De wereldbevolking stijgt tot 9,7 miljard tegen 2050. Meer mensen in de wereld die meer kunnen consumeren, meer bedrijven die zullen produceren: dat zorgt voor een gemiddeld hogere wel-vaart, maar het zorgt tegelijk voor een sterk verhoogde druk op de grondstoffen en het klimaat. De klimaatuitdaging wordt daarbij vaak herleid tot een energieprobleem. Het beheersen van de energievraag en het ‘vergroenen’ van de energieopwekking zijn dan de oplossingen. Vandaag weten we dat de hoge energievraag voor een groot deel verscholen zit in de manier waarop we met materialen omspringen.

170306_RAAD_NOTA3_DOC3.4 VR 2017 2402 DOC.0186/1BIS

Pagina 2 van 6

Het vraagt een transitie naar een koolstofarme economie om klimaatverandering tegen te gaan en een transitie naar een circulaire economie, waarbij grondstoffen niet telkens opnieuw uit de aarde moeten worden gehaald, maar maximaal in de economie blijven. Dit doen we via een efficiënt en slim materialengebruik met de voorkeur voor biogebaseerde, hernieuwbare en herbruikbare grondstoffen, door het sluiten van materialenkringlopen en het toepassen van nieuwe business modellen zoals bijvoorbeeld product-dienstcombinaties of de deeleconomie. Circulaire economie gaat dan ook over meer dan alleen maar recycleren. Het gaat ook over het fundamenteel herdenken van producten en de systemen waarin die worden toegepast: slim design, levensloopverlenging, herbruikbaarheid, demonteerbaarheid voor herstel en vervanging, het invoeren van product-dienstcombinaties, het ondersteunen van andere consumptiemodellen gebaseerd op gedeeld gebruik, ... Vlaanderen beschikt amper over eigen grondstoffen en is hierdoor sterk afhankelijk van de invoer van grondstoffen die op termijn zeldzamer en duurder zullen worden. De transitie naar een circulaire economie doorzetten is belangrijk voor het milieu, voor onze aarde, maar zal eveneens het verschil maken op onze handelsbalans. Om de transitie naar een circulaire economie in Vlaanderen succesvol door te zetten, gaan sinds 1 januari 2017 de drie pijlers van het vroegere Vlaams Materialenprogramma (Plan C, SuMMa en Agenda 2020) samen verder onder de verbindende noemer ‘Vlaanderen Circulair’, ondergebracht bij de OVAM. Vlaanderen Circulair is het knooppunt, de inspirator en de matchmaker voor de circulaire economie in Vlaanderen. Het is een partnerschap van overheden, bedrijven, midden-veld en kenniswereld die samen actie ondernemen. De transitie circulaire economie kan alleen maar slagen door, vertrekkend vanuit Visie 2050, een sterke gezamenlijke ambitie te ontwikkelen op langere termijn en dat vervolgens resultaatgericht in te vullen met concrete acties en initiatieven op het terrein. Deze acties en initiatieven komen uit de diverse partnerschappen, maar kunnen ook experimenten zijn die lopen en opvolging verdienen omdat ze de transitie vooruit helpen. Experimenteren, doen (durven en durven falen), opvolgen en leren, opschalen en verankeren zijn de basis van transitiemanagement. Om dit te concretiseren combineren we een vraag-gedreven aanpak met een meer proactieve aanbod-gestuurde aanpak. In beide gevallen vullen we de activiteiten in vanuit een samenhangend en geïntegreerd geheel van zes kernactiviteiten: - NETWERK: opbouwen van partnerschappen, co-creatie en gedeeld eigenaarschap; - LABO: pioniers en pragmatische doeners op maat begeleiden; - KENNIS: kennisdeling en gerichte beleidsrelevante onderzoeksopdrachten; - BELEID: richtinggevend en ondersteunend beleid, coördinatie tussen administraties; - INNOVATIE: innovatie en ondernemerschap richting circulaire economie stimuleren en

versnellen door het gericht inzetten van instrumenten; - VERANKEREN: principes en goede praktijken rond circulaire economie opschalen en verankeren. Bij de vraag-gedreven aanpak spelen we vanuit de kernactiviteiten in op de vragen en behoeften van de verschillende stakeholders. Het initiatief ligt hier nadrukkelijk bij de stakeholders zelf. Bij de aanbod-gestuurde aanpak hanteren we een meer proactieve aanpak onder de vorm van een rollend werkprogramma rond een beperkt aantal transversale thema’s. Voor de periode van 1 januari 2017 tot en met 31 december 2018 wordt het rollend werkprogramma opgebouwd rond drie strategische transversale thema’s: - Circulair aankopen; - Circulaire stad; - Circulair ondernemen.

qjkql

Pagina 3 van 6

De vraag-gedreven en aanbod-gestuurde aanpak staan daarbij uiteraard niet volledig los van elkaar. Waar mogelijk wordt gezocht naar het leggen van de nodige verbindingen en het komen tot synergieën tussen vraag-gedreven enerzijds en aanbod-gestuurd anderzijds. 3. GOVERNANCE Het Voorzitterscollege heeft in samenspraak met alle beleidsdomeinen een governancemodel uitgewerkt, rekening houdend met eerdere ervaringen in het kader van Vlaanderen in Actie. Voor elke transitieprioriteit is het noodzakelijk een bepaalde werking uit te tekenen. Hierbij wordt er geen blauwdruk opgelegd, maar krijgt elke transitieprioriteit de ruimte om een eigen governance vorm te geven. Niettegenstaande moeten de basisprincipes van een transitieproces bewaakt worden, ongeacht het stadium van het transitieproces en de vorderingen. Het governance luik in Visie 2050 (VR2016 2503DOC.0258) biedt wel een aantal mogelijke aanpakken en instrumenten aan voor de uitbouw van de transitieprioriteiten. Binnen het governancemodel voor de transitieprioriteit circulaire economie onderscheiden we volgende aansturingsniveaus, rollen en bevoegdheden: 1. politieke aansturing; 2. de publiek-private stuurgroep; 3. de OVAM, als motor van de transitie; 4. de transitiemanager; 5. de delivery unit of het operationele team; 6. betrokkenheid van stakeolders: de transitieruimte; 7. de projectgroepen; 8. het voorzitterscollege en overheidsbrede afstemming. Bovenstaande rollen en de specifieke governance voor de transitieprioriteit ‘de transitie naar de circulaire economie doorzetten’ worden hierna kort toegelicht. 3.1. POLITIEKE AANSTURING Voor elke transitieprioriteit zijn er trekkende ministers aangeduid. Voor de transitieprioriteit ‘de transitie naar de circulaire economie doorzetten’ zijn dit de ministers Joke Schauvliege en Philippe Muyters. Samen met en via de partners vertegenwoordigd in de publiek-private stuurgroep, stellen zij de nodige middelen ter beschikking. De kabinetten van beide ministers stemmen samen op regelmatige tijdstippen af met de leidinggevenden van de overheids-entiteiten die actief betrokken zijn in de transitie, de voorzitter van de transitieruimte en de transitiemanager. Hiernaast blijft het engagement van en de omkadering door de voltallige Vlaamse Regering cruciaal. 3.2. DE PUBLIEK-PRIVATE STUURGROEP De publiek-private stuurgroep zorgt voor de strategische en inhoudelijke aansturing van de invulling van de transitieprioriteit circulaire economie. Vlaanderen Circulair heeft de ambitie te fungeren als het knooppunt, de inspirator en de verbinder voor circulaire economie in Vlaanderen. De publiek-private stuurgroep bewaakt uitdrukkelijk deze rol. Hiertoe nemen alle partners die via vertegenwoordiging deel uitmaken van de publiek-private

qjkql

Pagina 4 van 6

stuurgroep, het engagement op om vanuit de eigen organisatie daartoe de nodige ondersteuning te bieden en actief bij te dragen aan het mee helpen creëren van de nodige randvoorwaarden op strategisch niveau binnen de maatschappij. Samen zorgen ze voor het verkrijgen van de nodige middelen. 3.3. DE OVAM, MOTOR VAN DE TRANSITIE De OVAM vormt de motor van de transitie circulaire economie en geeft hiermee invulling aan de doelstelling ‘SD 7. Vlaanderen op weg zetten naar een kringloopeconomie’ uit de beleidsnota Omgeving 2014-2019. De OVAM voorziet daarbij in de eerste plaats in de operationele inbedding van het operationeel team. 3.4. TRANSITIEMANAGER Per transitieprioriteit werden één of meerdere transitiemanagers aangesteld voor de uitvoering van de transitieprioriteit. De Vlaamse Regering duidde op 15 juli 2016 Jiska Verhulst aan als transitiemanager circulaire economie (VR 2016 1507 DOC.0916). De rol van de transitiemanagers is omschreven in Visie 2050. Zij zijn de operationele trekkers van de transitieprioriteit en bepalen mee de concrete aanpak en de operationele organen. Ze krijgen daarvoor een voldoende ruim mandaat en autonomie. De transitiemanager is een vernieuwer die beschikt over voldoende ruimte, zodat een wendbare en flexibele werking van de transitiemanager en van het operationeel team wordt gegarandeerd. Daartoe worden binnen de OVAM de nodige mandaten en delegatieregelingen voorzien voor de transitiemanager. 3.5. HET OPERATIONEEL TEAM Het operationeel team treedt op als delivery unit voor de transitie circulaire economie en geeft uitvoering aan de vooropgestelde strategie en de jaarlijkse werkprogramma’s. Dit team zorgt met andere woorden voor het dagelijks beheer van Vlaanderen Circulair. 3.6. BETROKKENHEID STAKEHOLDERS: DE TRANSITIERUIMTE We kunnen als overheid alleen de transitieprioriteiten niet realiseren. Systeeminnovatie is pas mogelijk in partnerschap met en met de steun van de stakeholders. Het is van belang om hen ten volle mee te betrekken in het transitieproces. Hiernaast worden de partners mede-eigenaar van het proces en worden ze verwacht hun verantwoordelijkheid en hun engagement op te nemen bij de uitvoering van de transitieprocessen. De uitwerking hiervan kan verschillen van transitie tot transitie en van het moment in het proces. Door de verwevenheid van de transitie-prioriteiten onderling en met andere beleidsinitiatieven moeten we erover waken dat stakeholders optimaal kunnen participeren zonder overbevraagd te worden. Regelmatig overleg en afstemming tussen de transitiemanagers is hierbij essentieel. Het Departement Kanselarij en Bestuur zorgt voor structurele ondersteuning via het transitieplatform en faciliteert zo het overleg tussen de transitiemanagers. De transitieruimte omvat alle partners en stakeholders die raken aan de brede invulling van het concept circulaire economie (het sluiten van kringlopen van materialen, water, ruimte, voeding en energie). Het is als het ware een brede community die haar basis vindt in de bestaande community van het Vlaams Materialenprogramma en Plan C, en die van daaruit de komende jaren verder uitbreidt naar de thema’s water, ruimte, voeding en energie.

qjkql

Pagina 5 van 6

Alle partners die deel uitmaken van Vlaanderen Circulair, maken deel uit van de transitieruimte, maar niet alle stakeholders binnen de brede transitieruimte maken deel uit van Vlaanderen Circulair. Partners binnen Vlaanderen Circulair onderscheiden zich doordat zij een concreet engagement opnemen onder de vorm van deelname aan de stuurgroep, een actief engagement in een projectgroep, het operationeel team en/of door het poolen van middelen rond concrete acties, projecten of initiatieven binnen het rollend werkprogramma van Vlaanderen Circulair. Partners onderscheiden zich dus van andere stakeholders door een actief engagement. De huidige vertegenwoordiger van de transitieruimte circulaire economie is Frans Dieryck. 3.7. PROJECTGROEPEN Projectgroepen worden ingesteld vanuit de publiek-private stuurgroep of op initiatief van het operationeel team. Ze kunnen georganiseerd worden rond een kernactiviteit of rond een strategisch transversaal thema van Vlaanderen Circulair. Zij hebben een vooraf afgestemde doelstelling en tijdskader. Projectgroepen worden flexibel samengesteld met mensen die relevant zijn vanuit hun achtergrond en expertise en werken zeer functioneel rond de doelstelling waarvoor ze zijn opgericht. 3.8. HET VOORZITTERSCOLLEGE EN OVERHEIDSBREDE AFSTEMMING De rol van het Voorzitterscollege is om een brede blik op de transitieprioriteiten in te brengen, zowel naar visieontwikkeling en inhoud als naar aanpak. Belangrijk hierbij is het bewaken van de onderlinge samenhang tussen de transitieprioriteiten, maar ook met andere lopende of geplande initiatieven en beleidsprocessen in de Vlaamse overheid. Het Voorzitterscollege, en bij uitbreiding de leidend ambtenaren, ondersteunen de transitiemanagers bij deze afstemming. Hierbij zijn vertrouwen en transparantie essentieel. Volgens de governance van Visie 2050 wordt voorzien in een overheidsbrede opvolging van Visie 2050 door een rapportering aan en een helikopteropvolging door het Voorzitterscollege. Het departement Kanselarij en Bestuur organiseert daarnaast een transitieplatform. Dit beoogt in de eerste plaats een maximale afstemming tussen de transities. Het transitieplatform omvat de transitiemanagers van de verschillende transitieprioriteiten, de transitie-experten en de experten duurzame ontwikkeling, zoals beschreven in Visie 2050. Voor de relevante belendende transitiegebieden zullen de transitiemanagers speciale aandacht hebben voor de interactie en de afstemming: doel is complementariteit af te spreken zowel strategisch als operationeel. Voor de transitieprioriteit ‘het doorzetten van de transitie naar een circulaire economie’ lijken ‘De sprong maken naar de industrie 4.0’, ‘Levenslang leren en de dynamische loopbaan’, ‘Slim wonen en leven’, ‘Werken aan een vlot en veilig mobiliteitssysteem’ en ‘Zorgen voor een energietransitie’ de transitieprioriteiten waarmee de grootste kruisbestuiving mogelijk is. 4. VOORSTEL VAN BESLISSING De Vlaamse Regering beslist: 1. haar goedkeuring te hechten aan de startnota ‘Vlaanderen Circulair, een stuwende kracht naar

een circulaire economie in Vlaanderen’, met dien verstande dat deze conceptnota geen enkel financieel of budgettair engagement inhoudt;

qjkql

Pagina 6 van 6

2. alle ministers en hun respectieve administraties te gelasten hun volle medewerking te verlenen aan de ondersteuning van de transitie naar een circulaire economie;

3. de trekkende ministers te belasten met de coördinatie en de opvolging van de verdere uitvoering van deze conceptnota;

4. de trekkende ministers te gelasten de startnota ‘Vlaanderen Circulair, een stuwende kracht naar een circulaire economie in Vlaanderen’, overeenkomstig de engagementen op het informeel VESOC, voor overleg te bezorgen aan de SERV, in het kader van het VESOC, en aan de VARIO.

Philippe MUYTERS Vlaams minister van Werk, Economie, Innovatie en Sport Joke SCHAUVLIEGE Vlaams minister van Omgeving, Natuur en Landbouw

qjkql

1

STARTNOTA Transitieprioriteit Circulaire

Economie

‘VLAANDEREN CIRCULAIR’

EEN STUWENDE KRACHT NAAR EEN CIRCULAIRE ECONOMIE IN VLAANDEREN

qjkql

2

Inhoud 1 Inleidende schets ............................................................................................................... 3

1.1 Vanuit welke bekommernis en overtuiging zetten we in op een circulaire economie voor Vlaanderen? ................................................................................................................. 31.2 Historiek: drie belangrijke denkomslagen .................................................................... 41.3 Verder timmeren aan de weg naar een circulaire economie: naar een verdere verbreding én meer slagkracht ............................................................................................. 8

2 Strategie & positionering .................................................................................................... 92.1 Visie – In 2050 is Vlaanderen circulair ......................................................................... 92.2 Missie - Stuwende kracht naar een circulaire economie ........................................... 102.3 Kernwaarden ............................................................................................................. 10

3 Governance ...................................................................................................................... 123.1 Politieke aansturing ................................................................................................... 133.2 Publiek-private stuurgroep ......................................................................................... 133.3 De OVAM, als motor van de transitie ........................................................................ 143.4 Transitiemanager ....................................................................................................... 153.5 Delivery unit of operationeel team ............................................................................. 163.6 Transitieruimte ........................................................................................................... 163.7 Projectgroepen .......................................................................................................... 163.8 Overheidsbrede afstemming en het transitieplatform ................................................ 17

4 Aanpak: rollend werkprogramma ..................................................................................... 184.1 Vraag-gedreven ......................................................................................................... 184.2 Aanbod-gestuurd ....................................................................................................... 18

5 Kernactiviteiten ................................................................................................................. 205.1 NETWERK – ‘We connect and co-create’ ................................................................. 205.2 LABO – ‘We make it happen’ ..................................................................................... 215.3 KENNIS – ‘We share our knowlegde’ ........................................................................ 235.4 BELEID – ‘We support’ .............................................................................................. 265.5 INNOVATIE – ‘We enable’ ......................................................................................... 265.6 VERANKEREN - ‘We make it grow’ .......................................................................... 28

6 Merkvertaling en communicatie-strategie ......................................................................... 306.1 Merkpiramide ............................................................................................................. 306.2 Merkvertaling: naam en logo ..................................................................................... 30

qjkql

3

1 Inleidende schets

1.1 Vanuit welke bekommernis en overtuiging zetten we in op een circulaire economie voor Vlaanderen?

Op 25 maart 2016 keurde de Vlaamse Regering de transversale beleidsnota ‘Visie 2050, een langetermijnstrategie voor Vlaanderen’ goed. De Vlaamse regering zet hiermee volop in op haar toekomstvisie en toont het Vlaanderen dat ze wenst in 2050: een sociaal, open, veerkrachtig en internationaal Vlaanderen dat welvaart en welzijn creëert op een slimme, innovatieve en duurzame manier, en waarin iedereen meetelt. Om dit te doen slagen bepaalde de Vlaamse Regering zeven transitieprioriteiten. Daar wil ze de komende jaren aan werken, over de grenzen van de beleidsdomeinen heen en samen met diverse partners uit de samenleving. ‘De transitie naar de circulaire economie doorzetten’ (verder: transitie circulaire economie) is een van de zeven transitiethema’s1. Een circulaire economie moet daarbij begrepen worden als een economisch systeem dat bedoeld is om herbruikbaarheid van producten en grondstoffen te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Anders dan in het huidige lineaire systeem, waarin grondstoffen worden omgezet in producten die aan het einde van hun levensduur worden vernietigd. De aandacht voor en het belang van een circulaire economie vindt ook Europese weerklank. In december 2015 lanceerde de Europese Commissie haar pakket Circulaire Economie. Dit pakket bestaat uit een actieplan ‘Maak de cirkel rond’ en een voorstel voor de herziening van zes afvalrichtlijnen2 3. Waarom de transitie naar een circulaire economie doorzetten? De wereldbevolking stijgt tot 9,7 miljard tegen 2050. Het goede nieuws is dat we er dankzij de wetenschap en technologie gemiddeld als mensheid op vooruit gaan. Die evolutie zien we vooral in de zogenaamde grote groeilanden (China, India...). Meer mensen in de wereld die meer kunnen consumeren, meer bedrijven die zullen produceren: dat zorgt voor een gemiddeld hogere welvaart, maar het zorgt tegelijk voor een sterk verhoogde druk op de grondstoffen en het klimaat. We hebben maar één aarde en de snelheid waarmee we onze natuurlijke hulpbronnen verbruiken, is niet langer houdbaar. De klimaatuitdaging wordt daarbij vaak herleid tot een energieprobleem. Het beheersen van de energievraag en het ‘vergroenen’ van de energieopwekking zijn dan de oplossingen. Vandaag weten we dat de hoge energievraag voor een groot deel verscholen zit in de manier waarop we met materialen omspringen. Eerste verkennende berekeningen op basis van gegevens uit de energiebalans Vlaanderen4 voor 2014 tonen aan dat ruim 2/3 van het bruto binnenlands energieverbruik in Vlaanderen toegekend kan worden aan materiaalgerelateerde activiteiten. 1 http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/visie-2050-een-langetermijnstrategie-voor-vlaanderen 2 http://www.plan-c.eu/nl/infografieken/infografiek-europees-actieplan-circulaire-economie 3 http://ec.europa.eu/environment/circular-economy/index_en.htm 4 VITO (2015), Energiebalans Vlaanderen 1990-2014, Referentietaak i.o.v. de Vlaamse Regering.

qjkql

4

Dit vraagt een transitie naar een koolstofarme economie tegen de klimaatverandering én het vraagt een transitie naar een circulaire economie, waarbij grondstoffen niet telkens opnieuw uit de aarde moeten worden gehaald, maar maximaal in de economie blijven. Dit doen we via een efficiënt en slim materialengebruik met de voorkeur voor bio-gebaseerde, hernieuwbare en herbruikbare grondstoffen, door het sluiten van materialenkringlopen en het toepassen van nieuwe business modellen zoals bijvoorbeeld product-dienstcombinaties of de deeleconomie. Circulaire economie gaat dan ook over meer dan alleen maar recycleren. Het gaat ook over het fundamenteel herdenken van producten en de systemen waarin die worden toegepast: slim design, levensloopverlenging, herbruikbaarheid, demonteerbaarheid voor herstel en vervanging, het invoeren van product-dienstcombinaties, het ondersteunen van andere consumptiemodellen gebaseerd op gedeeld gebruik,... Het vraagt internationale afspraken, lokale toepassingen en co-creatie tussen diverse actoren in de maatschappij. Vlaanderen beschikt amper over eigen grondstoffen en is hierdoor sterk afhankelijk van de invoer van grondstoffen, die op termijn zeldzamer en duurder zullen worden. De transitie naar een circulaire economie doorzetten is belangrijk voor het milieu, voor onze aarde, maar zal eveneens het verschil maken op onze handelsbalans. Twee recente studies schatten de mogelijke economische baten van de circulaire economie in. De studie van de Ellen MacArthur Foundation (EMF) van 2012 richt zich op Europa met een tijdshorizon van 2025, terwijl de studie van TNO van 2013 zich op Nederland richt met 2020 als tijdshorizon. Met behulp van Vlaamse Input-Output tabellen zijn de methodologieën van beide studies verder toegepast op Vlaanderen. Gezien de invloedrijke aannames van beide studies overgenomen zijn zonder aanpassingen, moeten de resultaten met de nodige voorzichtigheid bekeken worden. De berekeningen op basis van de studie van EMF (2012) geven aan dat Vlaanderen in een transitiescenario 3,4 miljard euro zou kunnen besparen aan materiaalkosten door de overgang naar de circulaire economie te ondersteunen. Dat is 2 % van het Vlaams BBP. In een meer ambitieus scenario met abrupte wijzigingen zouden de besparingen zelfs 6,1 miljard euro kunnen bedragen wat overeenkomt met 3,5 % van het Vlaams BBP. Volgens de berekeningen op basis van de studie van TNO kan de circulaire economie 2,3 miljard euro toegevoegde waarde voor Vlaanderen genereren. Daarbij zouden er 27.000 nieuwe jobs gecreëerd worden wat overeenkomt met 1 % van de werkgelegenheid in Vlaanderen. Deze cijfers moeten niet als exacte voorspellingen geïnterpreteerd worden, maar kunnen wel dienen om het belang van vernieuwende concepten en beleidskeuzes te onderstrepen5. Duurzame systeemveranderingen rond het Vlaams energie- en grondstoffengebruik zijn dan ook een must voor het behoud van een sterke economie en de welvaart voor onze regio.

1.2 Historiek: drie belangrijke denkomslagen 2006 - Afval bestaat niet In 2006 werd op initiatief van de OVAM een kleine groep geëngageerde personen samengebracht rond de urgentie om ons materialenbeheer te verduurzamen.

5 Dubois, M., Christis, M. (2014) Verkennende analyse van het economisch belang van afvalbeheer, recyclage en de circulaire economie in Vlaanderen, Steunpunt Duurzaam Materialenbeheer, Leuven.

qjkql

5

Deze groep vormde van 2006 tot 2012 in de schoot van de OVAM een denktank en informeel netwerk: Plan C, het Vlaams Transitienetwerk voor Duurzaam Materialenbeheer. Het werk van deze groep heeft in grote mate bijgedragen aan een eerste belangrijke denkomslag bij een veel bredere groep van betrokkenen, namelijk van het denken rond het beperken van afval naar het denken rond het slimmer omgaan met materialen, inclusief het anders produceren en consumeren. Deze eerste denkomslag leidde mee tot een aantal belangrijke beleidsinitiatieven. Zo plaatste Vlaanderen in 2010, tijdens het Belgische voorzitterschap van de Europese Unie, duurzaam materialenbeheer op de Europese politieke agenda. 'Resource efficiency' werd vervolgens één van de vlaggenschipinitiatieven binnen de EU 2020-strategie. Medio 2011 benoemde de Vlaamse Regering in het kader van Vlaanderen in Actie ‘duurzaam materialenbeheer’ als één van de 13 grote maatschappelijke uitdagingen voor Vlaanderen waarbij de OVAM werd aangeduid als architect om het transitieproject verder uit te tekenen. Een nieuw materialendecreet, ter vervanging van het afvalstoffendecreet, legde daarbij de basis voor een systemische aanpak. Een aanpak die niet enkel meer naar de afvalfase kijkt, maar de ganse materiaalkringloop in beeld brengt. Met betrekking tot Plan C’s taken, positionering en financiering werd rond die periode de beslissing genomen dat dit informele netwerk nood had aan meer beslissingssnelheid en flexibiliteit. Dit om zowel stappen op korte termijn te kunnen zetten als om beoogde veranderingsprocessen op langere termijn te kunnen voortzetten. Om de vooropgestelde missie, visie en doelen van Plan C te realiseren, ging de organisatie zelfstandig verder onder de rechtsvorm van een vzw. De vzw Plan C werd opgericht op 28 maart 2012. Nadat op de eerste Ronde Tafel Duurzaam Materialenbeheer van 6 juni 2011 33 organisaties uit de overheid, de industrie, kennisinstellingen, universiteiten en het maatschappelijke middenveld het engagement aangingen om tot gemeenschappelijke actie te komen, werd dit op de daaropvolgende Ronde Tafel Duurzaam Materialenbeheer op 6 juni 2012 geconcretiseerd in een gezamenlijk publiek-privaat actieplan: Agenda2020. Het verzelfstandigde Plan C, het onderzoeksteunpunt voor duurzaam materialenbeheer (SuMMa) en Agenda2020 werden vervolgens als drie complementaire pijlers samengebracht onder de koepel van het Vlaams Materialenprogramma: 1. Agenda2020 zette in op concrete, ambitieuze multistakeholderprojecten; 2. SuMMa bouwde een ruime expertise op en deed beleidsrelevant onderzoek rond

duurzaam materialenbeheer; 3. Plan C was de pijler die als lerend netwerk zorgde voor visieontwikkeling en het

opzetten van innovatieve experimenten. 2013 - Een nieuw discours, de circulaire economie, verovert de wereld De brede weerklank van het discours van de circulaire economie blijkt de start van een tweede belangrijke denkomslag. In 2013 lanceerde de Ellen MacArthur Foundation het baanbrekend rapport ‘Towards the circular economy, an economic and business rationale for an accelerated transition’. Ze slaagde er met dit rapport in om internationaal het concept van de circulaire economie op de kaart te zetten. De Ellen MacArthur Foundation zette daarbij de circulaire economie voorop als coherent en valabel kader om bestaande consumptie- en productiesystemen te gaan herdenken en als een opportuniteit om vanuit innovatie en creativiteit toe te werken naar een positieve, herstellende economie (zie figuur 1).

qjkql

6

Figuur 1. Invulling van het begrip circulaire economie volgens de Ellen MacArthur Foundation

Ook in Vlaanderen wordt het begrip vrij snel opgepikt en gekoppeld aan het werk binnen het Vlaams Materialenprogramma. Zo is een van de eerste concrete vermeldingen van het concept terug te vinden in het e-boek ‘Product ó Dienst, nieuwe businessmodellen in de circulaire economie’ dat vanuit Plan C samen met haar community gelanceerd werd in februari 2014. Alhoewel het begrip circulaire economie focust op het sluiten van kringlopen en daarom in essentie niet verschilt van het op dat moment reeds gehanteerde begrip kringloopeconomie, blijkt het discours van de circulaire economie beter, sneller en meer wijdverbreid aan te slaan. Niet in het minst omdat, alleen al in de terminologie, het begrip circulaire economie weerspiegelt dat het zowel gaat over duurzaamheid als de creatie en captatie van waarde. Innovatieve duurzame bedrijfsmodellen staan centraal in dat discours. De overgang naar een meer circulair werkende economie vereist aanpassingen in de hele waardeketen: 1. productontwerp dat gericht is op herstelmogelijkheid en een lange levensduur; 2. nieuwe bedrijfs- en marktmodellen; 3. nieuwe manieren waarop ‘afval’ wordt omgezet tot grondstof; 4. nieuwe vormen van consumentengedrag.

qjkql

7

Dit vereist een volledige systemische verandering, met innovatie die zich niet beperkt tot technologie maar die ook betrekking heeft op bedrijfs- en maatschappij-organisatie, alternatieve financieringsmethoden en een geïntegreerd beleid dat vanuit alle domeinen eenzelfde doel steunt: het sluiten van technische en biologische materiaalkringlopen voor een maximale behoefte-invulling van een wereldwijd steeds groter wordende groep consumenten. De vele realisaties en concrete projecten die in de periode 2012-2015 opgezet en uitgevoerd werden onder de koepel van het Vlaams Materialenprogramma678 moeten dan ook gezien worden als een eerste stap in de omslag naar een circulaire economie in Vlaanderen. Vanuit deze optiek kan Vlaanderen tot hier toe ook al een erg mooi palmares voorleggen. OVAM mocht begin 2016 nog de Circular Awards9 in ontvangst nemen voor het werk dat ze samen met alle stakeholders leverde met het Vlaams Materialenprogramma. Een grote verdienste zit in het innovatieve partnerschap tussen overheid, ondernemingswereld, onderzoek en middenveld. En in het omvattende programma dat sectoren overstijgt en de juiste cultuur voor de omslag naar de circulaire economie creëert. 2016 – Een verdere verbreding van de scope van de circulaire economie in Vlaanderen Bij de invulling van het begrip circulaire economie lag in de periode 2012 tot 2015 in eerste instantie de focus op het sluiten van materiaalkringlopen. Dit komt onder meer tot uiting in de verschillende internationaal gehanteerde definities van het concept van de circulaire economie:

‘De circulaire economie is een economisch systeem dat bedoeld is om herbruikbaarheid van producten en grondstoffen te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Anders dan in het huidige lineaire systeem, waarin grondstoffen worden omgezet in producten die aan het einde van hun levensduur worden vernietigd.’ 10 ‘A circular economy is one that is restorative and regenerative by design, and which aims to keep products, components and materials at their highest utility and value at all times, distinguishing between technical and biological cycles.’ 11

Ook met het Vlaams Materialenprogramma wordt in deze periode voor de invulling van het begrip in eerste instantie gefocust op het sluiten van materiaalkringlopen. Daarbij wordt de circulaire economie gedefinieerd als een strategie die de waarde van een product zo lang mogelijk behoudt en die afval minimaliseert. Na het einde van de levensduur van een product blijven de materialen waaruit het product is opgebouwd in de economie, en krijgen ze, eventueel na een behandeling, een nieuwe functie. De Vlaamse Regering heeft er met haar langetermijnstrategie Visie 2050 nu expliciet voor gekozen om de scope en invulling van de circulaire economie verder uit te breiden en de deelthema’s in de circulaire economie duidelijk te benoemen: materialen, water, energie, ruimte en voeding12. Ook het streven naar een competitieve bio-economie die biomassa

6 www.vlaamsmaterialenprogramma.be

7 www.plan-c.eu

8 https://steunpuntsumma.be

9 https://thecirculars.org/finalists

10 Bron: MVO Nederland - http://mvonederland.nl/circulaire-economie

11 Bron: https://www.ellenmacarthurfoundation.org/circular-economy

12 In de circulaire economie gaan we efficiënter om met grondstoffen, materialen, energie, water, ruimte en voedsel door kringlopen slim te sluiten. Natuurlijke

hulpbronnen worden zo veel mogelijk hergebruikt. (Visie 2050, p 75).

qjkql

8

duurzaam produceert en biomassa(rest)stromen (her)gebruikt voor voeding, veevoeder, materialen, producten en energie komt expliciet aan bod. Ook in het Europese pakket Circulaire Economie kan diezelfde trend naar verdere verbreding worden vastgesteld. Daar waar het Actieplan nog steeds uitgaat van het sluiten van materialenkringlopen als ruggengraat van de circulaire economie worden tegelijkertijd ook het hergebruik van water beklemtoond en de bijdrage van de bio-economie aan een circulaire economie. Deze verdere verbreding van de invulling van de circulaire economie luidt een derde denkomslag in, waarbij:

1. het transversaal karakter nog meer in de verf wordt gezet; 2. het cross-sectoraal samenwerken met veel verschillende betrokken stakeholders nog

belangrijker wordt; 3. de toepassing zich uitbreidt naar een belangrijk aantal nieuwe, tot op heden niet of

minder betrokken, spelers.

1.3 Verder timmeren aan de weg naar een circulaire economie: naar een verdere verbreding én meer slagkracht

Voorliggend document moet beschouwd worden als een strategisch plan van aanpak voor de periode 2017 – 2021, welke invulling geeft aan de transitieprioriteit ‘de transitie naar de circulaire economie doorzetten’. We gaan er hierbij van uit dat de maximale houdbaarheidsdatum van voorliggend strategisch plan 5 jaar bedraagt. De kans is groot dat de strategie en het plan van aanpak moeten worden bijgestuurd aan het eind van deze periode. Om de transitie naar een circulaire economie in Vlaanderen succesvol door te zetten zijn er vanuit hogervermelde inleidende tekst drie belangrijke uitdagingen: - De slagkrachtige uitrol van een circulaire economie in Vlaanderen, die voortbouwt op de

geboekte successen van het Vlaams Materialenprogramma in de periode 2012-2016. De inhoudelijke en organisatorische integratie van de drie pijlers van het Vlaams Materialenprogramma moet hier in belangrijke mate toe bijdragen: Plan C, het steunpunt en Agenda 2020 gaan samen in één operationeel team, als delivery unit voor de transitieprioriteit circulaire economie, binnen de OVAM.

- De gerichte inzet van het innovatiestimulerend en ondernemerschapsbevorderend

instrumentarium ter ondersteuning van een circulaire economie;

- De verdere uitbreiding van de scope van de circulaire economie naar de deelthema’s water, energie, ruimte en voeding.

In de volgende hoofdstukken tonen we hoe we in de komende vijf jaar deze uitdagingen aanpakken onder de verbindende noemer ‘Vlaanderen Circulair’.

qjkql

9

2 Strategie & positionering De kernopdracht van Vlaanderen Circulair bestaat erin om de positie van Vlaanderen als Europese topregio op het vlak van circulaire economie te bestendigen en verder te versterken. Onder Vlaanderen Circulair verstaan we hier:

1. de publiek-private stuurgroep (zie 3.2); 2. de projectgroepen (zie 3.7); 3. het operationele team (zie 3.5); 4. het steunpunt voor onderzoek (zie 5.3) 5. én alle andere partners die een actieve bijdrage leveren en middelen poolen binnen

het jaarlijkse actieplan van Vlaanderen Circulair.

2.1 Visie – In 2050 is Vlaanderen circulair In 2050 is onze economie circulair. Zo dragen we bij tot een efficiënt grondstoffen-, energie-, materiaal-, afval-, water-, en ruimtegebruik, het verder verduurzamen van de industrie, het behalen en handhaven van de klimaatdoelstellingen. We zorgen voor een duurzame positieve impact op het leefmilieu in Vlaanderen en de rest van de wereld. De circulaire economie creëert nieuwe jobs en economische bedrijvigheid, versterkt de concurrentiepositie van onze industrie. We creëren een ‘first mover advantage’ inzake de circulaire economie, waardoor we een duurzame industriële verankering in Vlaanderen maximaal faciliteren. Voor de volledigheid worden hieronder de relevante alinea’s uit de Visie 2050 integraal weergegeven:

“In de circulaire economie gaan we efficiënter om met grondstoffen, materialen, energie, water, ruimte en voedsel door kringlopen slim te sluiten. Natuurlijke hulpbronnen worden zo veel mogelijk hergebruikt. We maken een onderscheid tussen biologische materialen, die ontworpen zijn om veilig terug te stromen naar de biosfeer, en technische (niet-biologische) materialen, die zo zijn ontworpen en vermarkt dat ze op een kwalitatief hoogwaardig niveau opnieuw gebruikt kunnen worden. We spelen een internationale koplopersrol in het inzamelen, sorteren en recycleren van afval en het sluiten van materiaalkringlopen. Daardoor heeft Vlaanderen een voorsprong bij de omslag naar een circulaire economie en kan zo mee het speelveld bepalen. Het huidige, sterk uitgebouwde en hoogtechnologische industrieel netwerk en een sterke recyclagecluster bieden daartoe alle kansen. Door in te zetten op lokale productie, nieuwe business modellen en het zo veel als mogelijk vervangen van primaire grondstoffen door materialen die in Vlaanderen beschikbaar zijn, kan de circulaire economie Vlaanderen meer flexibel maken en daardoor ook beter bestand tegen disrupties in de wereldeconomie. Hier zien we ook sterke linken met de transitie ‘Industrie 4.0’ waardoor we maximaal gebruik kunnen maken van technologische innovaties en concepten. Een nauwe samenwerking tussen deze transities zal een diepgaande en langetermijnimpact hebben. We kunnen een duurzame circulaire economie pas realiseren als we ook hernieuwbare hulpbronnen gebruiken, zoals biomassa. Daarom zetten we in op het uitbouwen van de Vlaamse economie tot een competitieve bio-economie die biomassa duurzaam produceert en biomassa(rest)stromen (her)gebruikt voor voeding, veevoeder, materialen, producten en energie.

qjkql

10

De circulaire economie brengt nieuwe innovatiekansen met zich mee, onder meer in het productontwerp, de maakindustrie, de dienstverlening en de businessmodellen, maar ook in de landbouw en voeding en de waterintensieve sectoren. Het biedt veel kansen voor ondernemers door meer ketensamenwerking, minder grondstoffenverbruik en afval, toegang tot nieuwe grondstoffen uit afval en het internationaal valoriseren van Vlaamse expertise. Maar de circulaire economie versterkt ook het sociaal en ruimtelijk weefsel. Lokale productie op maat, deelinitiatieven en ruimtelijke verwevenheid van werken, wonen en ontspanning zijn slechts een paar voorbeelden van hoe Vlaanderen ook sociaal sterker wordt binnen Europa door in te zetten op de circulaire economie. Omwille daarvan zijn er sterke linken te maken met de transitieprioriteit ‘Industrie 4.0’. Een circulaire economie omvat ook het circulaire gebruik van grondstoffen voor energieopwekking en dus een overgang naar steeds meer gebruik van hernieuwbare energie. De circulaire economie is dus ook nauw verbonden met de energietransitie. Bij de uitwerking van die transitieprioriteit wordt daarom nauw samengewerkt met de transitieprioriteiten rond energie en industrie 4.0.”

2.2 Missie - Stuwende kracht naar een circulaire economie Vlaanderen Circulair is de spil van een circulaire economie in Vlaanderen. Het brengt overheden, kennisinstellingen, de bedrijfswereld, het maatschappelijk middenveld en de financiële wereld samen en laat hen als partners de krachten, middelen en expertise bundelen. Vlaanderen Circulair daagt pioniers en pragmatische doeners uit, inspireert hen en begeleidt hen op weg naar een circulaire economie. Het zet samen met hen projecten op of het ondersteunt hen bij eigen projecten. Vlaanderen Circulair helpt drempels wegwerken en positieve randvoorwaarden creëren om de principes van circulaire economie breed te verankeren in het Vlaams sociaaleconomisch weefsel. Vlaanderen Circulair verzamelt, ontwikkelt en verspreidt kennis over de circulaire economie. Het baseert zich daarvoor op praktijkgericht en beleidsrelevant wetenschappelijk onderzoek. Vanuit deze kennisopbouw zorgt ze voor een sterke sensibilisering en activering van alle maatschappelijke spelers om mee te bouwen aan een circulair Vlaanderen. Vlaanderen Circulair zorgt met activiteiten en samenwerkingen met overheden en partners uit het industrieel en maatschappelijk weefsel dat de principes van de circulaire economie verankerd geraken. Hiertoe zetten we onder meer in op innovatie en nieuw ondernemerschap. Vlaanderen Circulair versterkt daarnaast haar positie als internationaal aanspreekpunt voor circulaire economie in Vlaanderen en als gewaardeerde partner van gelijkaardige Europese en internationale netwerken.

2.3 Kernwaarden Vlaanderen Circulair draagt volgende kernwaarden in zich : - expertise: de werking wordt gestoeld op een grondige kennis van praktijk en theorie;

qjkql

11

- inventiviteit: we zoeken samen met onze partners steeds naar oplossingen voor drempels;

- actie: we focussen op doen en leren door ideeën in de praktijk te brengen; - verbinding: we zijn een beweging, die mensen bij elkaar brengt en kruisbestuivingen

doet ontstaan; - durf: we laten ons niet verlammen door potentiële faal-factoren en nemen berekende

risico’s om zaken in beweging te zetten.

qjkql

12

3 Governance Het governancemodel zoals beschreven in dit hoofdstuk moet begrepen worden in de zin van het governancemodel zoals beschreven in de Visie 205013. Binnen het governancemodel voor de transitieprioriteit circulaire economie onderscheiden we deze aansturingsniveaus, rollen en bevoegdheden (zie ook figuur 2):

1. politieke aansturing 2. de publiek-private stuurgroep 3. de OVAM, als motor van de transitie 4. de transitiemanager 5. de delivery unit of het operationele team 6. de transitieruimte 7. de projectgroepen 8. overheidsbrede afstemming en het transitieplatform

Figuur 2. Aansturingsniveaus van de transitieprioriteit circulaire economie

13 https://www.vlaanderen.be/nl/vlaamse-regering/visie-2050

qjkql

13

3.1 Politieke aansturing Voor de transitie circulaire economie werden door de Vlaamse Regering twee verantwoordelijke ministers aangeduid, namelijk de minister van omgeving en de minister van economie en innovatie. Deze portefeuilles worden vandaag ingevuld door respectievelijk minister Joke Schauvliege en minister Philippe Muyters. Samen met en via de partners vertegenwoordigd in de publiek-private stuurgroep stellen zij de nodige middelen ter beschikking. De kabinetten van beide ministers stemmen samen op regelmatige tijdstippen af met de leidinggevenden van de overheidsentiteiten die actief betrokken zijn in de transitie, de voorzitter van de transitieruimte en de transitiemanager.

3.2 Publiek-private stuurgroep De publiek-private stuurgroep zorgt voor de strategische en inhoudelijke aansturing van de invulling van de transitieprioriteit circulaire economie. Taken en bevoegdheden Vlaanderen Circulair heeft de ambitie te fungeren als hét knooppunt, de inspirator en verbinder voor circulaire economie in Vlaanderen. De publiek-private stuurgroep bewaakt uitdrukkelijk deze rol. Hiertoe nemen alle partners, die via vertegenwoordiging deel uitmaken van de publiek-private stuurgroep, het engagement op om vanuit de eigen organisatie daartoe de nodige ondersteuning te bieden en actief bij te dragen aan het mee helpen creëren van de nodige randvoorwaarden op strategisch niveau binnen de maatschappij. Samen zorgen ze voor het verkrijgen van de nodige middelen. De publiek-private stuurgroep zorgt daarbij ook voor het waarborgen, binnen het vooropgestelde governancestructuur, van de vrijheid van denken rond inhoudelijke thema’s die leiden tot een beter inzicht in hoe de circulaire economie er in de toekomst in Vlaanderen zou kunnen uitzien. Ze doet dit onder meer door te voorzien in een goede samenstelling van de publiek-private stuurgroep, gericht op de gezamenlijke ambitie, en door voldoende ‘vrijruimte’ te voorzien binnen de visie, de missie en de doelstellingen van Vlaanderen Circulair. Hiermee wil ze systeeminnovaties richting circulaire economie alle ruimte geven. De publiek-private stuurgroep beschikt over onderstaande bevoegdheden:

• Het opvolgen en bijsturen van de voortgang van het geïntegreerde inhoudelijk jaarprogramma (operationeel plan) op hoofdlijnen; Een advies formuleren rond de inhoudelijke werklijnen en projecten waar (verder) op ingezet kan worden binnen de transitie, met een indicatief advies rond de noodzakelijke projectmiddelen, die vanuit het brede partnerschap hierop zouden kunnen ingezet worden;

• Het aftoetsen van de resultaten op de inhoudelijke ambities, zoals die geformuleerd werden in de langetermijnvisie, de missie, waarden en doelstellingen van Vlaanderen Circulair, zoals vertaald in het rollend meerjarenprogramma, in lijn met de opdracht van de bevoegde ministers;

• Het ambassadeurschap mee opnemen rond Vlaanderen circulair, meewerken aan het inspireren en het stimuleren van hun eigen achterban om in te zetten op een circulaire economie.

De interne werking van de publiek-private stuurgroep wordt vastgelegd in een huishoudelijk reglement.

qjkql

14

Samenstelling De publiek-private stuurgroep wordt samengesteld op basis van onderstaande uitgangspunten:

• De publiek-private stuurgroep bestaat uit vertegenwoordigers van organisaties die een belangrijke rol spelen in de transitie naar een circulaire economie in Vlaanderen en die het engagement willen opnemen om er tijd en middelen in te investeren;

• De publiek-private stuurgroep bestaat uit een relevante vertegenwoordiging vanuit bijvoorbeeld overheid, ondernemingswereld, kennisinstellingen, middenveld;

• De publiek-private stuurgroep streeft ernaar op termijn qua samenstelling een goede weerspiegeling te vormen van de verschillende domeinen van de inhoudelijke deelthema’s binnen de circulaire economie, met name materialen, ruimte, water, voedsel en energie.

• Leden van de publiek-private stuurgroep stellen zich op als aanjagers en ambassadeurs van de transitie naar een circulaire economie in Vlaanderen. Ze vertrekken van het collectief belang en werken co-creatief aan de gezamenlijk vooropgestelde ambities. Zij bewaken de langetermijnvisie en de vooropgestelde strategische lijnen. Ze evalueren of de genomen acties ons in de juiste richting zetten naar een circulaire economie.

De publiek-private stuurgroep wordt voorgezeten door de vertegenwoordiger van de transitieruimte (zie ook 3.6). Deze vertegenwoordiger beschikt over voldoende kennis van systeeminnovaties en transitiemanagement en geniet een maximaal draagvlak bij de andere partners. De vertegenwoordiger voorziet in de brugfunctie naar de trekkende ministers en omgekeerd. De huidige vertegenwoordiger van de transitieruimte en bijgevolg de voorzitter van de publiek-private stuurgroep is Frans Dieryck.

3.3 De OVAM, als motor van de transitie De OVAM vormt de motor van de transitie circulaire economie en geeft hiermee invulling aan de doelstelling ‘SD 7. Vlaanderen op weg zetten naar een kringloopeconomie’ uit de beleidsnota Omgeving 2014-2019. De scope en de inhoud van het in artikel 67 van het Materialendecreet vernoemde samenwerkingsverband worden gewijzigd. Zo komt de bepaling in lijn met de uitdagingen die volgen uit de bredere scope van de transitieprioriteit circulaire economie14. 14 “Art. 67. De OVAM geeft als bevoegde entiteit, in samenwerking met alle betrokken actoren, invulling aan de transitie naar een duurzaam materialenbeheer en een circulaire economie. De invulling van de transitie heeft tot doel het creëren en doen realiseren van concrete doorbraken naar een duurzame materialeneconomie en -maatschappij in het Vlaamse Gewest en het vervullen van een voorbeeldrol in de Europese Unie. De OVAM zet daarvoor een samenwerkingsverband op met de betrokken Vlaamse overheidsinstellingen, het bedrijfsleven, de kenniswereld en het middenveld.

Binnen dat samenwerkingsverband worden afspraken gemaakt over: 1° de oprichting van een publiek-private stuurgroep die de transitie inhoudelijk en strategisch aanstuurt. De

stuurgroep wordt evenwichtig samengesteld uit vertegenwoordigers van organisaties die een belangrijke rol spelen in de transitie naar een circulaire economie, en die het engagement opnemen om er tijd en middelen in te investeren;

2° de opstelling van een huishoudelijk reglement over de interne werking van de stuurgroep.

De Vlaamse Regering kan voor de transitie en het samenwerkingsverband, vermeld in het eerste lid, nadere regels vaststellen.”

qjkql

15

De OVAM voorziet daarbij in de eerste plaats in de operationele inbedding van de delivery unit (het operationeel team) en beschikt hierbij over onderstaande bevoegdheden:

- de aanwerving en inzet van OVAM-medewerkers voor functies binnen het operationeel team, inclusief alle overige HR-beslissingen;

- als bijkomende medewerkers vanuit andere entiteiten of organen worden afgevaardigd om specifieke functies op te nemen binnen het operationele team, verloopt het inzetten van deze medewerkers door deze entiteit of dit orgaan in samenspraak met de OVAM;

- de ondersteuning van het operationeel team op het vlak van van huisvesting, logistiek, IT, rapportageverplichtingen conform de bestaande formats, interne communicatie, rechtspersoonlijkheid en aansprakelijkheid, juridische ondersteuning, boekhouding…;

- het vastleggen van de budgettaire limieten: dit is de grootteorde van het totale OVAM-budget op jaarbasis dat ter beschikking staat van het operationeel team, evenals de grootteorde van de verdeling van het totaal jaarlijkse budget over de verschillende kostenposten (personeel en werkingsmiddelen) in lijn en in afstemming met de totale OVAM-begroting. In het geval bijkomende projectmiddelen vanuit andere organen of entiteiten ter beschikking worden gesteld van het operationele team, worden de budgettaire limieten, evenals de grootteorde van verdeling over de verschillende kostenposten vastgelegd door de financierende entiteit of het financierend orgaan; het poolen van middelen wordt mogelijk gemaakt dankzij een goede afstemming tussen partners (zie verder 3.6 de transitieruimte).

- in samenspraak met de publiek-private stuurgroep de positionering, merkstrategie en communicatiestrategie van Vlaanderen Circulair op hoofdlijnen bepalen;

- de nodige mandaten en delegatiebesluiten voor de transitiemanager voorzien, zodat een wendbare en flexibele werking van de transitiemanager en het operationeel team binnen de OVAM gegarandeerd is.

3.4 Transitiemanager De transitiemanager circulaire economie is de operationele trekker van deze transitieprioriteit. De transitiemanager:

• stuurt de delivery unit (het operationeel team) aan; • zorgt voor de operationele voortgangsrapportage binnen de OVAM; • zorgt voor de inhoudelijke en financiële voortgangsrapportage aan de publiek-private

stuurgroep; • staat in voor het strategisch overleg met de relevante projectgroepen; • geeft jaarlijks input aan het transitieplatform over de voortgang.

De transitiemanager is een vernieuwer die beschikt over voldoende ruimte zodat een wendbare en flexibele werking van de transitiemanager en het operationeel team wordt gegarandeerd. Daartoe worden binnen de OVAM de nodige mandaten en delegatieregelingen voorzien voor de transitiemanager. De Vlaamse Regering duidde op 15 juli 2016 Jiska Verhulst aan als transitiemanager circulaire economie.

qjkql

16

3.5 Delivery unit of operationeel team Het operationeel team treedt op als delivery unit voor de transitie circulaire economie en geeft uitvoering aan de vooropgestelde strategie en de jaarlijkse werkprogramma’s. Dit team zorgt met andere woorden voor het dagelijks beheer van Vlaanderen Circulair. Het operationeel team wordt multidisciplinair samengesteld en omvat de medewerkers van de drie pijlers van het initiële Vlaams Materialenprogramma. Het kernteam is operationeel ingebed binnen de OVAM en kan daarnaast, tijdelijk of meer structureel verder versterkt worden met extra vrouw- of mankracht vanuit andere beleidsdomeinen (economie, ondernemen, innovatiebeleid) en/of andere organisaties.

3.6 Transitieruimte De transitieruimte omvat alle partners en stakeholders die raken aan de brede invulling van het concept circulaire economie (het sluiten van kringlopen van materialen, water, ruimte, voeding en energie). Het is als het ware een brede community die haar basis vindt in bestaande community van het Vlaams Materialenprogramma en Plan C en van daaruit de komende jaren verder uitbreidt naar de thema’s water, ruimte, voeding en energie. Alle partners die deel uitmaken van Vlaanderen Circulair maken deel uit van de transitieruimte, maar niet alle stakeholders binnen de brede transitieruimte maken per se deel uit van Vlaanderen Circulair. Partners binnen Vlaanderen Circulair onderscheiden zich doordat zij een concreet engagement opnemen onder de vorm van deelname aan de stuurgroep, een actief engagement in een projectgroep, het operationeel team en/of door het poolen van middelen rond concrete acties, projecten of initiatieven binnen het rollend werkprogramma van Vlaanderen Circulair. Partners onderscheiden zich dus van andere stakeholders door een actief engagement. De huidige vertegenwoordiger van de transitieruimte circulaire economie is Frans Dieryck.

3.7 Projectgroepen Projectgroepen worden ingesteld vanuit de publiek-private stuurgroep of op initiatief van het operationeel team. Ze kunnen georganiseerd worden rond een kernactiviteit of rond een strategisch transversaal thema van Vlaanderen Circulair. Zij hebben een vooraf afgestemde doelstelling en tijdskader. Projectgroepen worden flexibel samengesteld met mensen die relevant zijn vanuit hun achtergrond en expertise en werken zeer functioneel rond de doelstelling waarvoor ze zijn opgericht.

Projectgroepen kunnen vanuit hun expertise het operationeel team en de publiek- private stuurgroep wijzen op opportuniteiten en mogelijke knelpunten voor het bepalen van de prioriteiten van de transitie circulaire economie. Gezien de thematische verruiming zal er ook samengewerkt worden met (vaak reeds bestaande) projectgroepen die meer gespecialiseerd zijn rond een of meerdere van deze deelthema’s. Het is belangrijk om deze groepen te erkennen in hun expertise en hen in te zetten om de transitie in alle deelthema’s maximaal uit te bouwen samen met de stakeholders die rond deze thema’s werken. Ook voor de latere verankering van de goede initiatieven in de diverse sectoren is hun inzet en advies cruciaal.

qjkql

17

3.8 Overheidsbrede afstemming en het transitieplatform Volgens de governance van de Visie 2050 wordt er voorzien in een overheidsbrede opvolging van de Visie 2050, door een rapportering aan en helikopteropvolging door het Voorzitterscollege. Het departement Kanselarij en Bestuur organiseert daarnaast een transitieplatform. Dit beoogt in de eerste plaats een maximale afstemming tussen de transities. Het transitieplatform omvat de transitiemanagers van de verschillende transitieprioriteiten, de transitie-experten en experten duurzame ontwikkeling zoals beschreven in de Visie 2050. Voor de relevante belendende transitiegebieden zullen de transitiemanagers speciale aandacht hebben voor de interactie en afstemming, doel is complementariteit af te spreken zowel strategisch als operationeel. Voor de transitieprioriteit ‘het doorzetten van de transitie naar een circulaire economie’ lijken ‘De sprong maken naar de industrie 4.0’, ‘Levenslang leren en de dynamische loopbaan’, ‘Slim wonen en leven’, ‘Werken aan een vlot en veilig mobiliteitssysteem’ en ‘Zorgen voor een energietransitie’ de transitieprioriteiten waarmee de grootste kruisbestuiving mogelijk is.

qjkql

18

4 Aanpak: rollend werkprogramma De transitie circulaire economie kan alleen maar slagen door - vertrekkend vanuit de Visie 2050 - een sterke gezamenlijke ambitie te ontwikkelen op langere termijn en dat vervolgens resultaatgericht in te vullen met concrete acties en initiatieven op het terrein. Deze acties en initiatieven komen uit de diverse partnerschappen, maar kunnen ook experimenten zijn die lopen en opvolging verdienen omdat ze de transitie vooruit helpen. Experimenteren, doen (durven en durven falen), opvolgen en leren, opschalen en verankeren, zijn de basis van transitiemanagement. Om dit te concretiseren stellen we voorop te werken met (figuur 3):

- een vraag-gedreven aanpak; - en een meer proactieve aanbod-gestuurde aanpak.

In beide gevallen vullen we de activiteiten in vanuit een samenhangend en geïntegreerd geheel van onderstaande zes kernactiviteiten: - NETWERK: opbouwen van partnerschappen, co-creatie en gedeeld eigenaarschap; - LABO: pioniers en pragmatische doeners op maat begeleiden; - KENNIS: kennisdeling en gerichte beleidsrelevante onderzoeksopdrachten; - BELEID: richtinggevend en ondersteunend beleid, coördinatie tussen administraties; - INNOVATIE: innovatie en ondernemerschap richting circulaire economie stimuleren

en versnellen door het gericht inzetten van instrumenten; - VERANKEREN: de principes en goede praktijken rond circulaire economie

opschalen en verankeren.

4.1 Vraag-gedreven Bij de vraag-gedreven aanpak spelen we vanuit de kernactiviteiten in op de vragen en behoeften van de verschillende stakeholders. Het initiatief ligt hier nadrukkelijk bij de stakeholders zelf. Het operationeel team zorgt voor de nodige ondersteuning, voor zover mogelijk binnen de beschikbare middelen, en voor het zichtbaar maken van circulaire economie-initiatieven.

4.2 Aanbod-gestuurd Bij de aanbod-gestuurde aanpak hanteren we een meer proactieve aanpak onder de vorm van een rollend werkprogramma rond een beperkt aantal transversale thema’s. Voor elk transversaal thema kijken we waar we moeten staan tegen 2050 vanuit de Visie 2050 en wat dit dan concreet betekent voor de volgende 6 jaar qua doelstellingen en indicatoren. We stellen voorop om de focus op elk transversaal thema (minimaal) 2 jaar aan te houden. Na deze 2 jaar kan de focus aangescherpt, verdiept of verlegd worden naar een nieuw transversaal thema. Deze opdeling in 2 jaren zorgt voor een grotere flexibiliteit in de programmatie. Die flexibiliteit is nodig om te kunnen inspelen op nieuwe opportuniteiten of voortschrijdend inzicht vanuit de projecten en acties die intussen gestart werden.

qjkql

19

Het rollend werkprogramma en de transversale thema’s, worden nauw opgevolgd, ook in uitvoering, door de publiek-private stuurgroep. Het operationeel team neemt de operationele coördinatie voor haar rekening. Voor de periode van 1 januari 2017 tot en met 31 december 2018 wordt het rollend werkprogramma opgebouwd rond onderstaande drie strategische transversale thema’s: - Circulair aankopen; - Circulaire stad; - Circulair ondernemen.

De vraag-gedreven en aanbod-gestuurde aanpak staan daarbij uiteraard niet volledig los van elkaar. Daar waar mogelijk wordt gezocht naar het leggen van de nodige verbindingen en het komen tot synergiën tussen vraag-gedreven enerzijds en aanbod-gestuurd anderzijds. Tevens is deze aanpak een garantie om de vooropgestelde deelthema’s van het transitie gebied circulaire economie (materialen, water, energie, ruimte, voeding) te integreren elk met hun specifieke relevantie zowel via de vraag-gedreven aanpak als via de vooropgestelde transversale thema’s van het rollend werkprogramma.

Figuur 3. Visuele voorstelling van aanpak: vraag-gedreven vs. aanbod-gestuurd (rollend werkprogramma) vanuit het een samenhangend en geïntegreerd aanbod van 6 kernactiviteiten.

qjkql

20

5 Kernactiviteiten Onderstaande kernactiviteiten worden verder vertaald en geconcretiseerd in jaarlijkse operationele actieplannen (bijv. operationeel plan 2017) met dito mijlpalen en streefwaarden langsheen de 3 strategische transversale thema’s aangevuld met een extra luik naar partners en stakeholders.

5.1 NETWERK – ‘We connect and co-create’

Het samenbrengen van diverse partners die in gedeeld eigenaarschap de uitdagingen aangaan van de circulaire economie.

Sterke partnerschappen We ontwikkelen samen met organisaties uit de overheid, onderzoek, ondernemerschap, het middenveld en de burger een ambitie om Vlaanderen tegen 2050 circulair te maken. We creëren sterke partnerschappen gericht op systeeminnovatie en succesvolle samenwerkingsverbanden ter ondersteuning van een circulaire economie. Onder co-creatie verstaan we een evenwaardig partnerschap en gedeeld eigenaarschap. Dat betekent dat we niet alleen kijken naar de mensen en middelen vanuit de overheid, maar ook bij de andere relevante partners uit de maatschappij. We kijken naar nieuwe partnerschapsvormen tussen zeer diverse partners in de keten. In deze samenwerkingsverbanden zullen we innovatief moeten zijn. Nieuwe publiek-private afsprakenkaders om in vertrouwen samen te werken, gedeelde meerwaardecreatie, co-patenten en co-publicaties, nieuwe financieringsvormen en financiers, betere regelgeving, netwerk-denken en -functioneren, nieuwe jobs voor en competenties bij onze mensen, flexibel aan te passen vormingen en opleidingen…. Het operationeel team neemt het voortouw om waar opportuun partnerschappen op te bouwen. Het team zorgt ervoor dat de samenwerkingen concrete inhoud en doelstellingen krijgen. Gespecialiseerd knooppunt circulaire economie (zie ook 5.5 INNOVATIE – ‘We enable’) Een belangrijke werkvorm binnen deze kernactiviteit is het verder uitbouwen van de reeds bestaande ‘loketfunctie’. Voortaan bouwen we dit uit als een gespecialiseerd knooppunt. Het geeft informatie en sensibiliseert rond circulaire economie. Het richt zich daarbij op eenieder die stappen wil zetten die de circulaire economie mee kan realiseren. Het kan gaan om individuele starters, vernieuwers, bedrijven, burgers en organisaties die op zoek zijn naar informatie, een klankbord zoeken om hun idee of concept af te toetsen, of mogelijk interessante, nieuwe partners. We zorgen ervoor dat ook de directe dienstverleners vanuit andere overheidsinstanties de principes van de circulaire economie mee kunnen nemen in hun dienstverlening en advisering. Hierbij denken we onder meer aan de diensten aangeboden aan ondernemers en kenniscentra door het agentschap voor Innovatie en Ondernemen (VLAIO), of de Vlaamse Infolijn die meer algemene informatie rond circulaire economie kan verschaffen aan de geïnteresseerde burgers. Dit doen we door een goede informatiedeling met deze directe

qjkql

21

dienstverleners. We zorgen ervoor dat zij de principes van een circulaire economie kunnen meenemen in hun werking en hun informatie en advisering en dat ze de linken kunnen doorgeven naar de juiste tools en handleidingen. Dit wordt tevens ondersteund met een dynamische website rond circulaire economie, vol goede praktijken en interessante tools. Het operationeel team:

1. verleent advies, denkt mee met de klant; 2. informeert over vergelijkbare initiatieven; 3. verwijst door naar relevante partners; 4. spreekt waar mogelijk haar netwerk aan; 5. geeft informatiesessies aan dienstverleners van de overheid 6. en helpt de klant vanuit haar expertise toe te werken naar het vooropstellen van

concrete doelen en acties. Op deze manier trachten we te inspireren en de ideeën voor invulling van het concept circulaire economie mee te concretiseren en verder te verspreiden. Het gespecialiseerd knooppunt circulaire economie ontwikkelt daarnaast, in samenwerking met relevante partners, de nodige kennis en expertise om slimme linken en de nodige verbinding te kunnen maken met het oog op het doen doorstromen van ideeën en projecten naar de Vlaamse, federale en Europese financieringskanalen.

5.2 LABO – ‘We make it happen’

Begeleiding op maat van pioniers en pragmatische doeners. Deze kernactiviteit focust op het uitdagen, activeren en verbinden van pioniers en pragmatische doeners om de omslag te maken naar een circulaire economie. Inhoudelijk kan het daarbij gaan over (niet limitatief): ecodesign, het ontwikkelen van nieuwe producten, recyclage-, remanufacture- of herstelprocessen, innovatieve circulaire business modellen en het met verschillende stakeholders samen creëren van waarde doorheen de waardeketen. Binnen deze kernactiviteit kunnen onder meer onderstaande werkvormen gehanteerd worden:

- Challenges15:

Een challenge is een actiegedreven en resultaatgericht proces waarbij een specifieke doelgroep uitgedaagd wordt om vanuit een goed omschreven probleem of knelpunt, al dan niet samen met andere stakeholders, toe te werken naar een innovatieve, circulaire oplossing. Challenges worden steeds opgezet samen met relevante partners en richten zich op individuele frontrunners. Challenges worden bij voorkeur opgestart en afgerond binnen de tijdsspanne van 1 jaar. Het operationeel team staat samen met haar partners in voor het ontwerp en de begeleiding van het proces, de inbreng van de nodige expertise uit het netwerk en stuwt de deelnemers naar concrete resultaten.

15 Deze werkvorm bouwt voort op de reeds eerder opgezette challenges binnen de schoot van Plan C, bijv. de Additive Design Challenge (http://challenge.plan-c.eu) en Solution Lab, Manufacturer meets maker.

qjkql

22

- Keten-, cluster-, sectorspecifieke of cross-sectorale leertrajecten16:

Keten-, cluster-, sectorspecifieke of cross-sectorale leertrajecten worden steeds opgezet met relevante partners (overheden, kennisinstellingen en/of federaties). Deze leertrajecten focussen zich in de eerste plaats op het begin van de innovatiefunnel, namelijk het creëren van ‘awareness’ rond de circulaire economie. Ze hebben tot doel om voor specifieke waardeketens, clusters of sectoren te verduidelijken wat de circulaire economie voor hen kan betekenen en welke rol zij hierin in de toekomst (nog beter en meer) zouden kunnen opnemen. Typische instrumenten die binnen zulke leertrajecten gebruikt worden, zijn: 1. workshops & expertentafels; 2. infographics en andere visualisaties van zowel de langetermijnvisie als

vertaling ervan naar de kortere termijn via bijv. roadmaps en actieplannen, publicaties en (online) tools.

Deze leertrajecten richten zich niet op individuele bedrijven of organisaties. Ze richten zich wel op een groep van ondernemers en organisaties die eenzelfde gemeenschappelijke toekomstbeeld binnen de circulaire economie nastreeft of minstens wil verkennen. Deze ondernemers en organisaties groeperen zich bovendien rond eenzelfde waardeketen of kennen zich een plek toe binnen eenzelfde cluster of sector. We zetten leertrajecten op binnen een maximale tijdsspanne van 2 jaar. Het operationele team staat, samen met haar partners, in voor het detecteren van de specifieke noden en behoeften van de waardeketen, cluster of sector.

- Demonstratieproject17

Demonstratieprojecten zijn strategische projecten waar stakeholders rond een topic binnen de circulaire economie toewerken naar een afgelijnd en vooropgesteld resultaat. Demonstratieprojecten worden gefinancierd via de geijkte Vlaamse, federale en Europese financierings- en subsidiekanalen. Demonstratieprojecten lopen klassiek over een tijdsspanne van 2 tot 4 jaar. Het operationeel team kan onder meer vanuit haar rol als gespecialiseerd knooppunt circulaire economie (zie 5.1 NETWERK – ‘We connect and co-create’), samen met de relevante partners:

o In haar netwerk naar bijkomende geschikte partners en expertise zoeken om in het demonstratieproject in te brengen;

o mee de nodige financiering zoeken; o en voor zover mogelijk binnen het vooropgestelde jaarprogramma inhoudelijk

de demonstratieprojecten mee opstellen (koppelen aan langetermijnvisie, doelstelling en resultaten).

- Experimenteerruimtes en regelluwe zones

16 Voorbeelden vanuit het Vlaams Materialenprogramma zijn bijvoorbeeld de roadmaps die ontwikkeld werden in het kader van Agenda 2020 (http://www.vlaamsmaterialenprogramma.be/roadmap) en het traject voor circulaire mode, Fashion flows, welke onder meer toeleidde naar de online tool, ‘Close the loop’ (http://close-the-loop.be/nl). 17 Een goed voorbeeld van een demonstratieproject is het strategische hefboomproject dat opgestart werd binnen de schoot van het initiële VMP, nl. ‘Flanders Recycling Hub’: http://www.vlaamsmaterialenprogramma.be/flanders-recycling-hub

qjkql

23

Experimenteerruimtes en regelluwe zones laten toe om te experimenteren in een tijdelijk aangepast kader. De doelstelling bestaat erin om uit deze experimenten te leren (en falen toe te staan), om zo versneld te kunnen innoveren. De hieruit vergaarde informatie kan relevant zijn om de randvoorwaarden op langere termijn te optimaliseren (zie ook 5.4 BELEID – ‘We support’). Het operationeel team bekijkt samen met de diverse, relevante overheidsdiensten hoe experimenten gefaciliteerd kunnen worden en waar opportuun ondersteund kunnen worden.

5.3 KENNIS – ‘We share our knowlegde’ Kennisdeling en gerichte beleidsrelevante onderzoeksopdrachten.

Deze kernactiviteit focust op het verzamelen, ontwikkelen en verspreiden van kennis over de circulaire economie. Opbouwen Het steunpunt “duurzaam materialenbeheer in een circulaire economie” (met werktitel SuMMa+) zal beleidsonderzoek uitvoeren om de voortgang van de Vlaamse regio richting een circulaire economie te monitoren, stimuleren en contextualiseren. Indien Vlaanderen een solide basis wilt uitbouwen voor een circulaire economie tegen 2020, met een minimaal gebruik van materialen, energie en ruimte en een minimalisering van de impact op het milieu, moeten drie beleidsgerelateerde vragen beantwoord worden. Deze liggen in de kern van het onderzoek van SuMMa+: - Hoe kunnen we de voortgang van onze economie richting een circulaire economie

meten? - Wat zijn de economische effecten geassocieerd met de introductie van een circulaire

economie, en hoe worden die beïnvloed door beleidsmaatregelen? - Welke nieuwe technologische, economische en maatschappelijke trends hebben een

impact op de evolutie richting een circulaire economie en hoe groot is die impact? Deze vragen kunnen vertaald worden naar de drie hoofdpijlers van dit onderzoek: CE-monitoring, CE stimulering en CE contextualisering in de maatschappelijke transities. Het onderzoek zal gevoerd worden in acht (gerelateerde) onderzoekslijnen. De specifieke doelstellingen hiervan zijn: - De ontwikkeling van indicatoren om de circulariteit van productketens te meten.

Enerzijds zullen we vanuit het productperspectief de toekomstige recupereerbaarheid/circulariteit van het product behandelen. Anderzijds zal ook de performantie met betrekking tot de maximale fysische en thermodynamische recuperatie-efficiëntie vanuit een (recyclage-)procesketenperspectief worden bestudeerd;

- Het bestuderen van de marktacceptatie voor circulaire economie activiteiten en hoe die acceptatie (bijvoorbeeld in het geval van hergebruik) te stimuleren valt. Deze doelstelling omvat vragen zoals hoe als beleidsmaker, bedrijf of consument omgaan met de risico’s en onzekerheden in de marktacceptatie van circulaire economieactiviteiten. In dit onderzoek zal in het bijzonder aandacht gegeven worden aan coöperatieve strategieën tussen publieke en privé-actoren;

- Het bestuderen van de interactie tussen de (veranderende) economische context en de materiaal- en milieu-impact wanneer circulair economische activiteiten opgezet

qjkql

24

worden. Hoe kunnen economische modellen van een circulaire economie de dynamieken van materiaalstromen en milieu-impact beter incorporeren en hoe kan een milieu-impactanalyse beter rekening houden met de gevolgen van veranderende markten?

- Het bestuderen van de impact van een learning-by-doing aanpak van circulair economische innovaties op de economische impact en op het milieu. Hoe kunnen leereffecten worden ingeschat en hoe kan er bij beleidsbeslissingen rekening gehouden worden met de leereffecten bij nieuwe technologieën/business modellen?

- Het bestuderen van de effectiviteit van financierings- en verdienmodellen van CE business modellen;

- Het onderzoeken van de verwachte impact van de transitie naar een circulaire economie op de tewerkstelling van kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt;

- Het identificeren van de noden voor nieuwe of gewijzigde overeenkomsten tussen overheid en andere actoren in Vlaanderen, nodig voor de transitie naar een circulaire economie;

- Beleidsmakers voorzien van evidence-based inzichten in de dynamieken van een circulair economiesysteem en in de beleidsinstrumenten die ontwikkeld kunnen worden ter stimulering van de circulaire economie;

- Het samenbrengen van de opgebouwde kennis in een bruikbare en gefundeerde Circular Economy Index om de voortgang naar een circulaire economie te kunnen opvolgen en om mogelijke toekomstige effecten van nieuwe beleidsstimuli en nieuwe trends te kunnen modelleren.

Naast deze wetenschappelijke doelstellingen streeft het steunpunt ook enkele functionele doelstellingen na: - Het opzetten van een sterke interdisciplinaire samenwerking tussen relevante

partners in CE-beleidsonderzoek; - Het creëren van een kennisplatform voor de bredere wetenschappelijke circulaire

economiegemeenschap, zowel in Vlaanderen als internationaal; - Het kaderen van het Vlaamse beleidsonderzoek in internationale beleidsinitiatieven

rond CE, zoals van de EC, UNEP, EEA en andere; - In nauwe interactie samenwerken met de Vlaamse administratie en een impact

hebben op het beleid om circulaire economie te stimuleren; - Het opbouwen van verdere expertise op het vlak van beleidsonderzoek voor

circulaire economie. De scope van het onderzoek wordt afgebakend in vier dimensies van onderzoek voor circulaire economie: 1. De schaal van circulaire economiestrategieën en –beleid: internationaal, regionaal en de

schaal van de productketen: a. Internationale dimensie: deze dimensie zal zoveel mogelijk gelinkt worden aan

andere (internationale) projecten, zoals het European Topic Centre on Waste and Materials in a Green Economy (ETC-WMGE), projecten van EIT Raw Materials, H2020 projecten, etc. Het beleidsonderzoek zal de vordering van deze projecten opvolgen en internationaal onderzoek omzetten voor gebruik in een Vlaamse regionale context;

b. Regionale dimensie: vanzelfsprekend het niveau van interesse voor de Vlaamse administratie. Het steunpunt zal zich op dit niveau bezig houden met de ontwikkeling van een regionale index en economische modellen;

c. Productketens: de studie van de voortgang naar een CE binnen productketens is een hoeksteen van het steunpunt. Dit niveau is bij uitstek van nut voor de concrete activiteiten van bijvoorbeeld Plan C of het Vlaamse Materialenprogramma. Bijgevolg zal het meeste onderzoek bottom-up worden opgebouwd rond casestudies van typische productketens of productcategorieën.

qjkql

25

2. CE strategieën: gebaseerd op technologische innovatie versus gebaseerd op socio-

institutionele evoluties: a. Het steunpunt zal onderzoek uitvoeren naar de socio-institutionele aspecten van

circulaire economiestrategieën. Dat omvat niet enkel milieu- en economieaspecten, maar ook bijvoorbeeld de interactie tussen actoren en sociale verandering die volgt uit de transitie naar een CE. Het steunpunt zal ook expliciet onderzoek uitvoeren naar socio-institutioneel georiënteerde circulaire economiestrategieën, zoals deeleconomie;

b. Hoewel het steunpunt geen technologisch onderzoek zal doen, is kennis van technologische innovaties onontbeerlijk, alsmede kennis van de impact van dergelijke innovaties op het milieu en de economie. Bijgevolg zal een hechte link met onderzoeksgroepen met een technologische achtergrond nodig zijn.

3. De materiaalcategorieën waarop het onderzoek betrekking zal hebben: biomassa,

kunststoffen, metalen en constructiematerialen. a. De vier hogervermelde materiaalcategorieën zullen centraal staan in de scope

van het steunpunt. Er zal een zekere focus gelegd worden op biomassa aangezien het vroegere steunpunt van duurzame materialen zich daarmee niet bezig hield;

b. Biomassa betreft met name het verwerken van biomassa en het gebruik en de behandeling van afval van biogebaseerde producten. We beschouwen de landbouw zelf niet als onderdeel van de scope.

4. Systeemperspectief a. Productsysteemperspectief: vooral gericht op materiaalefficiëntie in de

productketens; b. Nodensysteemperspectie: vooral gericht of materiaalsufficiëntie. Hoe de

maatschappelijke noden invullen met de kleinst mogelijk (materiaal)voetafdruk? Hoewel het productsysteemperspectief in de meeste gevallen het startpunt voor studie is, zal dit ook steeds in een nodensysteemperspectief worden gekaderd.

5. Materialen, hun waarde en efficiënte cycli staan centraal in onze benaderingswijze van

de circulaire economie. Naast de ontwikkeling van technische, economische en sociale modellen en indicatoren zullen we echter ook aandacht besteden aan enkele koppelingen van materiaal met het beleid inzake klimaat, water, ruimtelijke ordening en innovatie.

Ontsluiten Door het zichtbaar maken van goede praktijken, leerpunten, interessante bottom-up initiatieven en grassroots-innovaties stimuleert het operationeel team anderen om binnen de eigen context initiatieven te ontwikkelen die een plek hebben binnen de circulaire economie. Door de opgebouwde kennis te ontsluiten, zorgen we ervoor dat anderen versneld kunnen leren uit ervaringen van projecten elders. De ontsluiting van deze kennis moet ook bijdragen aan de monitoring van de ambities van de transitie circulaire economie. Op die manier wordt het draagvlak voor de transitie sterker. Het operationeel team doet dit door actief in te zetten op de ontwikkeling van onder andere (online) tools, infographics, publicaties en bruikbare leidraden.

qjkql

26

Een goede opvolging van de ambities vanuit de Visie 2050 vereist niet alleen een scherp beeld op de omgeving vandaag, maar ook een heldere formulering van de toekomst: wat willen we bereiken tegen 2050 en welke mijlpalen moeten we dan tussentijds halen? De kennis over monitoring van ambities moet dit leerproces ondersteunen en bijsturingen mogelijk maken. We delen onze ervaringen met overheden en partners uit andere landen en regio’s om van elkaar te leren en samen vooruit te gaan. Zeker in de Europese context besteden we aandacht aan de trends en evoluties rond de circulaire economie.

5.4 BELEID – ‘We support’ Richtinggevend en ondersteunend beleid, coördinatie tussen administraties

Deze kernactiviteit zet in op de afstemming en verbinding van de verschillende beleidsagenda’s die relevant zijn voor de circulaire economie. Dit zowel op Vlaams als op lokaal, federaal tot Europees/internationaal niveau. Voor deze overheden van de diverse niveaus vormen we het contactpunt voor de circulaire economie in Vlaanderen. Circulaire economie is een belangrijk antwoord op de internationale uitdagingen zoals ze geformuleerd zijn in de Sustainable Development Goals (SDG’s). Dit vraagt een goede opvolging van internationale trends en een proactieve afstemming met het beleid en de afspraken die op internationale fora worden ontwikkeld. De doelstelling van deze kernactiviteit bestaat erin om bestaande knelpunten - op termijn - weg te werken en de randvoorwaarden voor een circulaire economie in Vlaanderen te verbeteren. Zoals hoger beschreven (zie 5.2 LABO – ‘We make it happen’) kunnen ook experimenteerruimtes en regelluwe zones hiervoor de nodige informatie leveren. Het eigenaarschap van deze kernactiviteit ligt expliciet bij de overheidspartners. Het operationeel team bundelt vanuit de opgedane kennis en ervaring met de hogervermelde kernactiviteiten regelmatig voorkomende, hardnekkige knelpunten en ontwikkelt, samen met de relevante overheidspartners, voorstellen om het beleid beter af te stemmen op de principes van de circulaire economie. Het operationele team legt daarnaast dwarsverbanden met de andere transities. Voor de transitieprioriteit circulaire economie lijken volgende andere prioriteiten het meest veelbelovend voor kruisbestuiving: 1. ‘De sprong maken naar de industrie 4.0’; 2. ‘Levenslang leren en de dynamische loopbaan’; 3. ‘Slim wonen en leven’; 4. ‘Werken aan een vlot en veilig mobiliteitssysteem’; 5. ‘Zorgen voor een energietransitie’.

5.5 INNOVATIE – ‘We enable’ We stimuleren en versnellen innovatie en ondernemerschap richting circulaire economie door het gericht inzetten van instrumenten.

qjkql

27

‘Innovatie’ moet daarbij begrepen worden in haar brede betekenis, nl. van het creëren van awareness over ideeëngeneratie, gerichte kennisontwikkeling, het naar de markt en naar de maatschappij brengen van deze kennis, het stimuleren van de toepassing ervan evenals businesscreatie tot en met valorisatie. Het gaat daarbij zowel over technologische innovatie, innovatie in productontwerp en innovatie van het verdienmodel welke in de eerste plaats een economische valorisatie tot doel hebben. Daarnaast gaat het ook over procesinnovatie, innovatie op behoeftesystemen en nieuwe vormen van samenwerking welke dan vooral moeten leiden tot een maatschappelijke valorisatie (zie ook 5.6 VERANKEREN - ‘We make it grow’). Binnen de overheid creëren we partnerschappen om het innovatiestimulerend en ondernemerschapsondersteunend instrumentarium in te zetten in lijn met de lange termijnambities die we samen uitwerken rond circulaire economie. ‘Vlaanderen Circulair’ als gespecialiseerd knooppunt circulaire economie Vlaanderen Circulair wordt erkend als een gespecialiseerd knooppunt rond circulaire economie en als dusdanig ook als volwaardig lid gepositioneerd in het gecoördineerd netwerk van dienstverleners dat in Vlaanderen wordt opgezet onder de noemer ‘Samen sterker ondernemen’. Het agentschap Innoveren en Ondernemen (VLAIO) fungeert daarbij primair als algemeen aanspreekpunt voor ondernemingen. Dit betekent o.m. dat : - binnen het operationeel team een specifieke ondersteunende competentie wordt

opgebouwd m.b.t. innovatie in de circulaire economie, zodat informatie kan gegeven worden en een gespecialiseerde makelaarsfunctie kan ingevuld worden, bijvoorbeeld bij het bijeenbrengen van partijen voor complexere projecten met meerdere actoren;

- de specifieke kennis wordt ingevuld in complementariteit met wat reeds in het netwerk beschikbaar is. We verwijzen hier in het bijzonder naar de rol van de innovatiecentra die specifieke kennis hebben opgebouwd rond de begeleiding van bedrijven bij innovatietrajecten en dito ondersteuning bij het zoeken naar de geschikte financiering voor deze trajecten;

- er (onderlinge) kennis wordt opgebouwd en onderhouden over de verschillende partners in dit netwerk, zodat efficiënt kan worden doorverwezen; hieromtrent wordt een onderling leertraject opgezet;

- het operationeel team deelneemt aan de activiteiten die bijdragen tot de afstemming tussen de actoren ten bate van een verdere dienstverlening;

- in de communicatie en branding van het netwerk naar ondernemingen toe, het operationeel team als een volwaardig lid van het netwerk wordt gepositioneerd.

Samenwerking met innovatieve bedrijfsnetwerken en de speerpuntclusters Innovatieve bedrijfsnetwerken kunnen geheel of gedeeltelijk gericht zijn op thema’s die verband houden met de circulaire economie. In dat geval is een verdere samenwerking met Vlaanderen Circulair mogelijk op maat van het bedrijfsnetwerk en in afstemming met VLAIO wat betreft de concretisering van de overeenkomst. In tegenstelling tot de innovatieve bedrijfsnetwerken hebben de speerpuntclusters een langere termijn perspectief en een bredere opdracht. Er wordt vooropgesteld om vanuit Vlaanderen Circulair een samenwerking te ontwikkelen met elke speerpuntcluster. Naast individuele besprekingen met elke cluster wordt daartoe een adviserende projectgroep opgezet met minstens de clusterverantwoordelijken, de cluster accountmanagers binnen het

qjkql

28

agentschap en de transitiemanagers circulaire economie en industrie 4.0. die de meer generieke aspecten van deze samenwerking behandelt zoals bijvoorbeeld: - het formuleren van het mogelijke ambitieniveau inclusief termijn m.b.t. circulaire

economie binnen de clusters; - het formuleren van aanbevelingen en suggesties voor de uitwerking en opname

ervan in de clusterpacten; - het verder uitzoeken op welke manier er een wisselwerking tussen de

speerpuntclusters kan worden opgezet om een overlap in programmasetting te voorkomen en synergiën te bevorderen;

- het komen tot verdere afstemming rond het opzetten en verder uitrollen van de ‘makelaarsfunctie’ zoals voorzien binnen Vlaanderen Circulair als gespecialiseerd knooppunt circulaire economie (zie hoger).

Maximaal aansluiten op en het ontsluiten van het bestaand reguliere innovatiestimulerend en ondernemerschapsondersteunend instrumentarium voor circulaire economie In samenwerking met de collega’s van het agentschap Innoveren en Ondernemen in eerste orde, en ruimer het beleidsdomein Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI), zorgen we ervoor dat de principes van de circulaire economie als ambitie en werkrichtingen worden opgenomen in het toekomstgericht ondernemerschap. We brengen de principes van de circulaire economie binnen in de innovatietrajecten die de overheid ondersteunt vanuit het bestaand innovatie- en ondernemerschapsondersteunend instrumentarium. We ondersteunen waar nodig de administraties die het instrumentarium hiervoor uitwerken door o.a.: - het (beter) in kaart brengen en helder ontsluiten van die instrumenten die binnen het

innovatielandschap reeds aanwezig en/of in ontwikkeling zijn en die in belangrijke mate kunnen bijdragen tot een versnelde implementatie van de circulaire economie.

- samen te bekijken op welke manier circulaire economie kan worden meegenomen in de ontwikkelingstrajecten binnen het agentschap welke tot doel hebben om vanuit de bestaande instrumenten te komen tot een radicale vereenvoudiging, meer synergie tussen ondernemen en innoveren en een hogere impact;

- voor zover mogelijk (conflict of interest) en relevant, het inbrengen van specifieke expertise rond circulaire economie in selectietrajecten voor projecten;

Daar waar de actieradius van specifieke instrumenten verder dan Vlaanderen reikt naar een internationale context wordt samen met de collega’s een afgestemde aanpak uitgewerkt, gebaseerd op een goede analyse van het internationaal veld en de reeds bestaande werking daarrond. Ook voor lopende of in ontwikkeling zijnde internationale initiatieven of projecten die verband houden met de circulaire economie, zoals bijvoorbeeld de EIT Raw Materials wordt in samenspraak bekeken op welke manier en vanuit welk vehikel/welke organisatie de relaties het best kunnen worden opgebouwd.

5.6 VERANKEREN - ‘We make it grow’

Opschalen en verankeren van de principes en goede praktijken rond circulaire economie.

qjkql

29

Deze kernactiviteit zet in op de maatschappelijke integratie en het verankeren van de principes van de circulaire economie, zowel bij Vlaamse bedrijven, middenveldorganisaties, het onderwijs, lokale besturen en individuele burgers. We vertellen het verhaal van de circulaire economie zodat burgers de principes begrijpen en inzien wat de impact van de circulaire economie kan zijn op hun leven en wat hun bijdrage kan zijn in het sluiten van kringlopen. Mooie voorbeelden van burgerinitiatieven kunnen hierbij inspirerend werken. We stimuleren burgers en ondernemingen om de eigen verantwoordelijkheid op te nemen in de circulaire economie. Op deze manier werken we niet alleen aan nieuwe producten en diensten, maar eveneens aan een nieuwe cultuur, een veel bewuster en pro-actiever gedrag bij de burger of ondernemer als consument. Dit doen we door concreet aan de hand van pilootprojecten en good practices (uit binnen- en buitenland) te tonen hoe we anders, meer circulair kunnen consumeren of aankopen, hoe we circulariteit in ons ondernemerschap kunnen opnemen. De innovaties, de nieuwe business modellen die ontwikkeld worden, worden naar een ruimere groep van stakeholders ontsloten om hen de kans te geven deze mee te nemen in hun ondernemerschap, in hun consumptiegedrag. Hierdoor zorgen we ervoor dat wat we leerden in de innovatie-initiatieven ook breder opgenomen worden in de economie. We werken hiervoor aan een bewustwording en activatie van alle schakels in de keten, van ontginners, designer, de makers en herstellers, financiers, de logistieke spelers en recyclers, de aankopers of consumenten. We zullen hen inspireren om hun rol op te nemen in de circulaire economie. In afstemming met de transitie rond werk en onderwijs en de transitie industrie 4.0 zetten we in op de verdere competentie-ontwikkeling die nodig zal zijn in een circulaire economie. Wat zijn de jobs van de toekomst? Welke vaardigheden zijn nodig? Via opleidingen en werkvloerleren kunnen we samen de kennis en vaardigheden versterken die nodig zijn voor de omslag naar een circulaire economie. Bij deze kernactiviteit zetten we op de eerste plaats in om samenwerking met intermediaire organisaties (sectorfederaties, netwerkorganisaties, middenveldorganisaties…) zodat zij op hun beurt de principes van de circulaire economie verder kunnen integreren bij hun achterban (subsidiariteit). Zo ontwikkelt het operationeel team onder meer ‘train the trainer programma’s’ en begeleidt het intermediaire organisaties en adviseurs, zodat zij op hun beurt nieuwe tools en business-strategieën maximaal kunnen doen inzetten.

qjkql

30

6 Merkvertaling en communicatie-strategie De vooropgestelde strategie, positionering, aanpak en activiteiten vertalen zich in volgende merkambitie: Vlaanderen Circulair is de stuwende kracht naar een circulaire economie in Vlaanderen. Vlaanderen Circulair doet daarbij de merkbelofte om anders te denken en stelt zich op als medestander op weg naar een circulaire economie in Vlaanderen.

6.1 Merkpiramide De merkpiramide van Vlaanderen Circulair ziet er dan als volgt uit (figuur 4).

Figuur 4. De merkpiramide van Vlaanderen Circulair

6.2 Merkvertaling: naam en logo

1. Vlaanderen Circulair heeft een eigen logo (met geïntegreerde Vlaamse leeuw) en hanteert een eigen kleurgebruik. De band met de OVAM is in de vormgeving altijd duidelijk.

qjkql

31

logo in staande variant

2. Vlaanderen Circulair volgt alle huisstijl-voorschriften en de webstijlgids van de Vlaamse overheid die gelden voor een communicatie van het Niveau 4, cobranding.

3. Vlaanderen Circulair dekt als merk de volgende lading: a. de publiek-private stuurgroep; b. de projectgroepen; c. het operationeel team (team circulair); d. het steunpunt voor onderzoek (SuMMa+) e. én alle andere partners die een actieve bijdrage leveren en middelen poolen

binnen het jaarlijkse actieplan van Vlaanderen Circulair. 4. Voor internationaal gebruik hanteren we de naam ‘Circular Flanders’

qjkql

Documents

· 2017-02-27 · het oog op valorisatie, tot de transformatie van de industrie, dienstensector