Trakya Üniversitesi Yaymlan: 156 Balkan Araştırma Enstitüsü Yaym1: 4

CJ3;4.L1.()f!NLJ1Jl{ft- q İ(]) İŞİ:Nİ:N 7 5 o. rtı LJJV(])Jl

ULUSLARARASI SARI SALTUK GAZi

SEMPOZYUMU

06-10 Kasım 2013 Köstence-ROMANYA

BiLDiRiLER

Yayma Hazırlayanlar Prof. Dr. Ahmet GÜNŞEN

Doç. Dr. Rıdvan CANlM

Yrd. Doç. Dr. Bülent AKYAY

Araş. Gör. Fatma RODOPLU

Edirne- 2014

SALTUKNAME'YE GÖRE SARI SALTUK

Prof. Dr. Şükrü Haluk AKALIN Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ANKARA shakalin@shakalin.net

Trakya Üniversitesi 6-10 KasıırVNovember 2013 Köstence - ROMANYA 351

SALTUKNAME'YE GÖRE SARI SALTUK

Sarı Saltuk'un öncülüğünde Oğuz Türkmen soylu atalarımızın günümüzden 750 yıl önce Rumeli'ye geçişlerinin yıl dönümündeyiz ... Ünlü şairimiz Yahya Kemal'in

Geldikti bir zaman Sart Saltuk'la Asya,dan

Bir bir Diyar-ı Rum,a dağt!dtkSakarya,dan

diyerek destan taştırdığı bu kutlu seferle Rumeli'nin yurt edinilmesinde yeni bir dönem başlamıştır.

Yeni bir dönem; çünkü Avar, Bulgar, Kıpçak-Kuman, Peçenek Türklerinin çok daha önceden Karadeniz'in hızeyinden Balkaniara geldiklerini, bu topraklan yuıt tuttuklarını biliyoruz. Bunlardan sonra Oğuz Türkmen atalarımızın öncüleri, 750 yıl önce Rumeli'ye geçerek bu topraklara yerleşmişlerdir.

Selçukluların zaferleriyle önce Dandanakan, sonra da Malazgirt ile batıya doğnı iledeyişi süren Oğuz Türkmen atalarımızın Sarı Saltuk öncülüğündeki Rumeli'ye sefer i, Se yy id Lokman'ın vee iz ifadesiyle

San Saltuk u b un Rılrnili'ne

Altı yüz altmış iki idi hem an

Hep Oguz-mime'yi tetebbu idiip

Yazdı icmôl ile SexvidLokman

Balkaniara uzanınıştır.

Peki, kirndir Sarı Saltuk?

Sarı Saltuk, Anadolu ve Rumeli'nin fethi esnasında gazalara katılan, cengaverliği ve velayeti ile daha yaşarken efsanev] bir şahsiyet haline gelen bir Türk kahramanıdır. Hayatı etrafında 'oluşan menkıbelerediğer gazi ve velileri n

menkıbeleri de karışmıştır. Bu sebeple Sarı Saltuk'un gerçek hayatı ile ilgili bilgileri elde etmek son dereec güçleşmiştir. Tarihi kaynaklarda yer alan Sarı Saltuk ile ilgili bilgiler gerçek hayatun ortaya koyacak nitelikte değildir. Gerçek hayat ile menkıbevi hayat iç içe geçmiştir. Üstelik tarihi kaynakların Sarı Saltuk hakkında verdikleri bu bilgilerin bazen birbiriyle çeliştiği de görülmektedir.

3 52 Trakya Üniversitesi 6-1 O Kasını/November 2013 Köstence- ROMANYA

Prof. Dr. Şükrü Haluk AKALIN

San Saltuk'un destani şabsiyeti ilc ilgili bilgileri seyahatname]erdc, menak.ıpnamelerdeı ve velayetnaıuelerde1 bulabilsek de hiç kuşkusuz bu konuda en önemli kaynak, doğrudan doğnıya Sarı Saltuk'un hayatını konu alan Ebu'!-Hayr-ı Rumi' nin S cı// ujmame'sidir.

Saltukname'nin San Saltuk'un ölümünden birkaç yüzyıl sonra yazılmış

olması, Sarı Saltuk'un Türk milleti üzerindeki etkisinin uzun süre devam ettiğinin göstergesidir. Menkıbeleri halk arasında, özellikle gaziler arasında ağızdan ağıza yayılmış; fetih hareketlerinde ordunun manevi gücünü artıran unsurlardan biri haline gelmiştir. Halk ağzındaki sözlü menkıb.elerin

derlenmesi ve kitap haline getirilmesi Fatih Sultan Mehmet'in şehzadesi Cem

Sultan sayesinde mümkün olmuştur. Fatih Sultan Mehmet, Uzun Hasan ilc savaşmak üzere 1473 yılında İran seferine çıktığında, oğlu Cem Sultan'ı Edirne'ye gönderir. Edirne'den Baba Dağı'na geçen Cem Sultan, burada San Saltuk'un müridierinden mcnkıbeleri dinlemiştir. Sarı Saltuk'un menkıbelerini yok beğenen Cem Sultan, maiyetindeki Ebu'I-Hayr-ı Rumi'yi sözlü menkıbeleri derleyip bir kitap haline getirmekle vazifelendirir. Eserin müellifi Ebu' I-Hayr- ı Rüml, kendisi ne bu vazifenin ver ilişini şu şekilde an la tma ktadır:

Ve bu hikayeller cem olmasma sebeb bu o/dı kim Sultiin Mehemmed Uzun Hasan s~ferine Acem'e gilli. Hasan Beg piidişah idi Acem'de. Gündüz­ağlı Ömer Han neslinden idi ... Ol vakt Edirne:vi beklemege Cem Sultan'ı kodı. Adet-i Osman{ bu durıır kim uzak sefer eyleseler oL yiri bekledürieJ; hali komazlar; taht-ı kadim dür. .. Sultan Cem, yüriyiip andan Tu na Baba'ya indi. Babayı ziyaret icliip Baba'nun evsô.fmmüridlerinden istima eyledi. Benfaktre işaret aldı. Ebii'I-Hc~vr-ı Rum/ dimekle ma'rüf hliim. Bana buyurdı kim bu azizün salıihen kanda kim menokıbın bu/am, den,işlerden sora m, bi/em, ta ki bu azfzün kıssalarm cem id em.·'

Pes Cem Sullan emriyle memleket/e yiiridiim, karıkı yiJ·de kim lmnuii menaklbın işittiim: yazdum, birbirine /ertfb iizre uydurup bir kilab idiip yidi yılda tamôm eyledüm. Sultan katma getı"i'J··üp teslim ittüm ... Her yirde dahr ve/ayet-i Şerifmeşhtinlur ve hem gazaları vôfirdiiJ~ Kankı birin şerh ide/üm? MüM!cığa samııa kim Hak Ta'a/a ilham ki/up, illiiğin yazdum, söylediim. Ve her aşıktan ve ariften işittüğiim bu kitaba yazdum. 4

'Menakıb-ı Hacı Bektnş-ı Veli Slileymaniye KHUiphanesi 451!2, 2627/ 1. 'Velayetname-i Hacı Bektaş-• Veli, Miller Kütüphanes i 1366, 987, 1132, 1076, 1075; Süleymaniye Kütüpb:mesi 3072 Velayetıı:ıme-iOtınan Baba. 'Şiikrii Halılk Akalın, Ebu'I-Hayr-ı Ritmi, Saltuk-Nôınc /11. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ank:ır.ı. 1990, s. 365.

• Şükrü 1 la lük Akat m, age., s. 366.

Trakya Üniversitesi 6-1 O Kasrm/Noveınber 2013 Köstence - ROMANYA 3 53

SALTUKNAME'YE GÖRE SARl SALTIJK

/f Ebu'I-Hayr-ı Rumi'nin bir dcrlemeci ciddiyetiyle menkıbeleri derlediği

ve daha sonra aslına sadık kalarak menkıbeleri düzenleyip bir eser haline getirdiği göıülüyor. Müellifin eseri meydana getirirken kendisinden önce yazılmış olan menakıbnamelerden faydalanmış olması da mümkündür. Nitekim, eserin muhtelif yerlerinde daha, San Saltuk'un sağlığında başından geçen olayların "hikiiyet kitôbına geçiir "di.Uderine dair kayıtlar mevcuttur. s

Ayrıca, eserin sonuç bö lümünde m üellif; Bu kitfıbı her y iJ·de bulduğınndan lıikayetlerin cem ittiim surete getürdüm6

, diyerek, adını ve · müellifini belirtmese de kendisinden önce yazılmış eserlerden faydalanmış

olduğunu açıklama ktadır.

Eserin telif tarihi kesin olarak belirtilmese deA. Baki Gölpınarlı, Ebu'I­Hayr-ı Rumi'nin verdiği bilgilerden yola çıkarak eserin 1480 yılmda tamamlanmış olabileceğini belirtmiştir. 7

Eserin konusu, asıl olarak San Saltuk'un bayatıdır. Çocukluğu,

yetişmesi, kahramanlıkları, kerametleri eserde destani bir üslupla anlatılmaktadır. Eserdeki olaylar, genell ikle San Saltuk'un çevresinde gelişmektedir. Doğal olarak olay ların asıl kahramanı ve odak noktası da Sarı

Saltuk'tur. Bazı menkıbelerde Sarı Saltuk'un zaman zaman ikinci planda kaldığı veya biç yer a lmadığı da görülür. Bu menkıbeler, İslam tarihini; Arap, Hint, Ha beş ve İran tarihlerini veya efsanevi varlıklan konu alan menkıbelerdir. Ancak, eserin bütünlüğü göz önüne alınarak incelendiğinde, bu menkıbelerin

de konu olarak diğer menkıbelerle i lgisiz olmadığı anlaşılır. Farklı konulardaki bu menkıbeler, Sarı Saltuk'un ıncnkıbelerindeki olaylarla ilgili olan veya olaylara açıklık getiren menkıbelerdir. Üçüncü ciltteki Fire nk kô/irleri Hazret-i ResU/ün türbe-i şerifine kas d ittiiklerl; K1ssa-i Tatar Han9

; K1ssa-i Umur Beğ ve Osman Gazi10 başlıklı menkıbeler ise Sarı Saltuk'un ölümünden sonraki dönemlerde geçen olayları konu edinmektedi r. Bu menkıbelelerin asıl

kahramanları başka kişilerdir. Ancak, San Saltuk bir veli olarak bu menk1belerin bazı larında kerametleriyle yer almakta, menkıbelerdeki kişilerin rüyalarına girerek onlara yol göstermektedir.

'Şükrü I-lalük Akalın, Ebu'I-Hayr-ı Rıimi. Saltuk-Niimıt Jf. Kültiir ve Turizm Bakanlığı Yayın lan. istanbul, ı9ıı8, s. 246. • şukrüHalükAkalın, age., s. 369.

' Abdülbaki Gölpınıırlı, Yunus Em re Hayat1, İstanbul, 1936.

' Şükr!l HalükAkalın. aı;e., s. 3 ı 5.

'Ştı krü Ha lük Akalııı, age., s. 334.

'"ŞUkrü HalükAkalın, age .. s. 348.

3 54 Trakya Üniversitesi 6· 1 O KasırıVNovember 2013 Köstence- ROMANYA

Prof Dr. Şükrü H :ı lük AKALIN

Eserin biJinci cildinin ilk iki menkıbcsinde Sarı Saltuk'un çocukluğu ve yetişmesi anlatılmaktaclır. Birinci cildin elde bulunan nüshalarının ilk yaprakları kopuk olduğu için, S'clrı Saltuk'un doğumundaki destani ögeleri tespit edemiyordnk. Ancak Prof. Dr. Necati Demir'in bulduğu çok yakın dönemlere ait bir nüshada Sarı Saltuk'un doğumundaki destani ögeleri görmek

mümkündür:

Ravi ey i dür: Seyyid B atta/ Ga:.i rüyasmda Peygamberi gördi, eyitdi:

-Oglum seniin neslinden bir şalus gele, ismi Hızır ola, yani Sarı Salttk

ola. Rum mülkine bosup nice kilisolar ho rab ide. Ol diyor am m sebeb~vle h lam

tola. Anunla iimmetim kuvvet tutup ve çolc kôjirleri darb-ı destiyle Miisliimen

ide ve sen dalu tiz bana ulaşırsun. Şehid oLup şerbet~i şehadeti nuş idersün,

d~viip gözinden nihan o/dı. Seyyid Balfal uyan up:

-Es-selavatii ve's-selam di yüp hernan tiz bu valcıayt bir kağıda ve yanınca

vasiyet-name daht yazup bir adam ile Malatya'da yaranianna gönderdi ve

eyitdi:

-Bu vasiyetnameyi bir hoşc:a saklayun. Ta ki ol zaman erişe siz Seyyid

Htzır'a viresinü:; didi. 11

Saltukname'nin sonraki sayfalannda Sarı Saltuk'un declesi SeyyidHasan ve babası Seyyicl Hasan'ın gazalanndan söz edilmektedir. Seyyicl Hüseyin'in vefatından sonra yerine Seyyid Hasan'ın geçtiği ve pek çok yer fethettiği anlatılır. Düşmanları , sonunda Seyyid Hasan'ı zehirteyerek şehit ederler. Adamları, Seyyid Hasan'ı birdağ üzerine defnederler ve mezarını gizler ler. B u

suada Seyyid Hasan'ın oğlu ŞerifHızu·, yani Sarı Saltuk, üç yaşındadır.

Saltukname'de yer alan bilgiden yararlanarak Sarı Saltuk'ı.ın babası

Seyyid Hasan Kastamonu'nun fethi sırasında şehit edildiği, bu sırada kahramaıııınızın üç yaşmda bulunduğu, Kastamonu'nun Türkler tarafından son defa fethinin 1213 o lduğu göz önüne alınarak Sarı Saltuk'un 1.21 0 yı lında

doğmuş olduğunu söyleyebiliriz.

Saltukname'ye göre Sarı Saltuk'un asıl adı ŞerifHızır'dır12 • Şeceresi ise Hz.Muhammed'e ve Hz.Aii'ye dayanmaktadırD . Bu sebeple, eserde

" Necati Demir- M Dursun Erdem, Scıiitk-Nümıt, Uluslararası Kalkınına ve İşbirliği Derneği Yayınları, istanbul. 2013, s. 38. "Şükrü Ha lük Akalın, Saltuk-tVrime 1 (in celeme, Cümle Bilgisi, Metin), Doktora Tezi, istanbul Üniversitesi Sosyal Biliınlcr EnstitUsU, istanbul, l987,s.VII. "Şükrü H;ıli1kAkalın, ;ıgt., s. XII.

Trakya Üniversitesi 6-10 Kasım/November 2013 Köstence- ROMANYA 355

SALTUKNAME'YE GÖRE SARI SALTUK

kahraınanıınızın Şerit~ ŞcrifHızır, Server, Saltık, Sarı Saltık adlarının yanı sıra Seyyid adı i le de anıldığı görülmektedir. Babasının adı Hasau'dır. ŞerifHızu, üç yaşındayken babas ız kalır. Şerif'in yetiştirilmesi işini Seravii adındaki bir lala üstleuir'

4• Kısa sürede ata binmeyi, ok atmayt, kılıç kullanınayı öğrenen Şerif

Hızır, Türk destanlarındaki alp tipinin önemli birörneğini teşkil eder.

Ancak, babasının ölümlinden soı:ıra beylik başkasına geçmiştir. Bu sebeb le ŞerifHızır ve annes i çok sık ıntı çekerler. Bil· süre sonra annesi de vefat edince, ŞerifHızıryapayalmz kalır. Seravii adındaki lalası ŞerifHızır'ı elinden tutarak Emir Ali'nin huzuruna çıkarır. Emir Ali de Şerif'in eline bir arz verip Sultan Süleyman Sebüktckin'e gönderir. O sıralarda Sultan, Azerbayeao'dadır. Şerif, Sultanın huzuruna çıkar. Sultan ile birlikte ava giden ŞeriJ~ avda bütün hünerlerini gösterir. Önünden hiç av kaçırmayan Şerife Sultan hayran kalır ve beytülmalden ulufe olarak günde kırk dirhem şahi verilmesini emreder. Bu

sırada Şerif on dört yaş ın dadır.

Saltukname'de Şerif H ızır'ın rüyasında atası Seyyid Battat Gazi'yi

görmesi ve efsanev'l silahları ele geçin11esi şöyle anlatılır:

Şerif aniarım sözine inciniip melıtL e ı1ine geldi, yatch uyudı. Vakıasmda ceddi Seyyid Bati al Ga=i:vigördi. Eyitdi:

-Ciger-guşem! Dur yiriinden hııruc ey/e. Sana kimse mııkabil olmaya. Yüri filan m ağaraya vm; beniim bindiigiim Aşkar'umı anda bul as m, d idi. Ve esbab-1 a/at-1 harbi, mükemmel t1g-i Dalıhak bilesinde al. Keyyus sünüsin ve baki yaragm daht ol Giişlasb kalkam ı•e ne kim Hazret-i Hamza'nun yaragıdur hep andadw; di di.

Şerif uyand1, Seyyid ruh ma dua itdi da hı dwdı ol taga çıkdı, magarayı buldı. Gördi kim içinde bir at durur saru, alnı sağrı ak, tüyi giiveze benze1; Şerif'e karşıt geldi, girü kaçdt. Şerifilerü varup dutdı, andan sıçrayup üzerine süvar o ldı. Andan siirdi, şehre geldi. Şerif' i ce be giymiş gördiler. .. '.ı

Şerif Hızır'ın Saltuk aciını alış ı ise bir geleneğe dayanmaktadır. Bu gelenek, kişinin gösterdiği kahramanlık sonucu ad almasıdır. Dede Korkut Kitabı'nda ömeklerin i gördüğClmüz ad alma-ad venne olaylarının'~ benzerleri Saltukname'de de yer almaktadır. Kahramanıınıza Saltuk adını, savaşta yendiği

----,,Şükrü llahlk Akalın. agt., s. XXI!.

"Şükrü Haluk Akalın.. Ebii'I-Hayr-r Rtim/ Saltuk-Name J. Kültür ve Tw·izın Bakanlığı Yayınları, Aokaro, ı9!!8,s.5.

,. DoğnnAks:ın. Her Yüniiyle /Jil. TOK y:ıyını, Ankaro. 1982,s.l21.

3S6 Trakya Üniversitesi 6-10 Kasım/November 2013 Köstence- ROMANYA

Prof. Dr. ŞUkril Hallık AKALiN

Alyon adlı bir düşmanı vermiştir. Müslüman olan Alyon'un adını da Saltuk, İlyas olarak değiştirir1 7 • Bu ad verme olayı dışmda eserde geçen diğer ad verme olayları Saltuk'a yenilerele Müslüman olan kişilere Saltuk tarafından bir !'ürk adı verilmesi ilc ilgilidir18

• •

Sarı Saltuk, bir destan kahramanında bulunması gereken bütün özelliklere sahiptir. Son derece güçlüdür, yüreğinde en küçük bir korinı bile yoktur. Tek başma düşınan içine ''yanar od gibi'' girmekte, düşman kalelerini tethetmektedir. Aman dileyen düşmanına karşı ise merhameti i dir.

Sarı Saltuk'un son dcreec zeki, hazırcevap kimi zaman da nüktcdandır. Bunun en güzel ömeği Saltukname1nin birinci cildinde yer alan şu satırlarda görülür:

Şer[leyitdi:

-Hoş bunda orurun, ben size he/va getüreyim, d idi. Sürdi şehre geldi da lu he/va aldt. Girü olmakama geldi. Pes ol Yuhudi bu Nasranz:ve eyitdi: ·

-Helvayt Türk gelicek yimeye/üm. Sen bana ~v. lıile bir! e Türk elinden helvayt alup yalımuz seniin/e yiyeviiz, di di.

Çünkim Şerff geldi otw·di, Cehud't bengilikden geçmiş gördi. Ol Ce hud

baş götiirüp eyitdi:

-Ya Şerif? Hoş geldün veli bu he/va azdw: Yatalum uyuya/um. Kankumu:: eyii diiş göriirse helı·ayt ol yisiin. d idi. Şerij.eyitdi:

-Ey/e olsun, didi. Anlara karşu Şerifyatdı. Uyur gibi old/. velikin gönline ve/mı geldi "Olmasun kim bunlar bana bil' hile ide?., d~vii_y•atdugı yirde gözeldi şol kadar kim ta Cehud'la k/ifir uyudılm; hemlin Şerifyirinden d1m geldi. Ol helva.Vl yidi, epsem olup oturdi. Bire~ vakitden sonra anlar dahı uyandı/01: Şerffi oturur gördile1; eyitdiler:

-Hiç düş gördün mi ya Serif? didile1: Serif eyitdi, 'Ne'm" d idi. Yahudi eyitdi:

-Ben da hı gördiim bi::.iim Hazret-i Musa a!eyhisselam Tur Tagt'na varup

ç1kdt. Ben bile ç1kdum. Ol Hak bir/e söyleşdi ben dinledim, didi.

"Alaılı n, agt., s. XXII. " Şükrü Halük Akalın, Saltuk-Name'deki Ad J{orıue Hadi.,·ı!li!ri, III. Milli Türk Folldonı Kongresi, Konya, 1989.

Trakya Üniversitesi 6-1 O KasınVNovember 2013 Köstence- ROMANYA 3 57

SALTUKNAME'YE GÖRE SARI SALTUK

Bu kez Ermeni eyitdi:

-Ben da hı Hazret-i İsa bir/e göge Çlkdum, Hak ile söyfeşdi ben din/ediim, d idi.

Çiin Şerifbımlanm yalan sözlerin dinleyicek e_vitdi:

-Gerçek dirsi=. Sizler anda an/arun/a gitdiinüzdi girii gelecegünüzi bifmedüm. Ol helvayt ben yidüm. 19

Saltukname'de, yiğitte bulunması gereken özellikler ok atmak, yazı yazmak, suda yüzrnek ve yigitçe gezmek olarak sıralanırken, San Saltuk'un bu dört hüncrdc mahir olduğu özellikle belirtilir. =o

Bu özellikler dışında Sarı Saltuk'un olağan üstü güçleri de olduğunu Saltukname'de mübalağalı bir şekilde anlatılmaktadır. Çok uzaklarda aleyhinde söylenenleri işitebilmckte, oturduğu yerden bir kı!Jç darbesiyle bir başka diyardaki düşmanını öldürebilmekte, göz açıp kapayıncaya kadar bir diyardan bir başka diyara gidebilınektedir. Düşınanları bir türlü Saltuk'u

öldüremcmeh.'tedir; ok atarlar batmaz, kılıç vururlar kes m ez, büyü yaparlar tesir etmez, suya atarlar boğulmaz, ateşe atarlar yannıaz. Bütün cinler ve melekler Sarı Saltuk'un yardımcısıdır. Hatta bn cinlerden birisi ile ahiret kardeşi bile olmuştur. Düşmanları ise kafi rler, zalimler, cadılar, devler, canavarlar ve kötü cinlerdir.

Eserin birinci cildinde kahraınanımızın doğumu, çocukluğu, yiğitliğe

geçişi hakkında bilgilerin yanı sıra Kabe'ye, Kaf Dağı'na, Kefe ve Kırım diyarına, Mısır'a, Habeşistan'a, Hindistan'a yaptığı seferler ve buralarda düşmanlarıy la olan mücadeleleri yer almaktadır.

Eserin ikinci cildinde San Saltuk'un Türkistan vilayetlerine gidişi,

Firenk eliyarını fethi, Babil kuyusuna inişi, cadılarla savaşı, Cezayir'e ve Kuhistan diyarına seferi konu edinilınekteclir. Ayrıca bu ciltte yer alan Kıssa-i İbtida-i Ev/~va- i Rüm beyiim başlıklı menkıbede, Türkistan'dan Anadolu'ya gelen ve buraya yerleşerek Anadolu ve Rumeli'nin Türklcşmesindc önemli rol oynayan alperenierin faaliyetleri, keramet leri, Horasan erenleri ile münasebetleri anlatı lmaktadır. Bu cilttek1 diğer menkıbelerde ise İstanbu l tekfurluğumın tarihi, Sarı Saltuk'un baklr gemiyi bulması ve mahiyetini

öğrenmesi, Şahmaran ülkesine gidişi hikaye edilmektedir.

,. Şükrü Hal ük Ak:ılın, age., s. 83-84.

'" Ştıkrii HaiOkAk:ılın. agı.. s. XXIII.

3SB Trakya Üniversitesi 6-10 Kasım/November 2013 Köstence- ROMANYA

Prof. Or. ŞUkrn 1-hı lfık AKALIN

Üçüncü ciltteki ıneokJbclcr ise Sarı Saltuk'un Maşnk ve Mağrip diyarlarına, Arabistan'a, Nirkap Dağı'na seferleri, Rağduş adlı ca~ıyı

öldürmesi, Asfaryan cengini, Edime'nin fethi ni konu almaktadır. Eserin Kıssa-i gaza ve vefat başlığını taşıyan böliiınünde ise Sarı Saltuk'un şehadeti anlatılmaktadır.

Konularına göre incelendiği nde, menkıbelerin üç grupta top landığı

görülür.

Birinci gruptaki menkıbeler tarihi olaylan konu almaktadır. Türklerin Rumeli'ye geçişi, Anadolu ve Rumeli'nin fethi, tekfurlarJa yapılan savaşlar, Beylikleı· devri olayları, Osmanlı Devleti'nin kmı.ıluşu gibi konular tarihi gerçekiere az çok uygun biçimde eserde yer almaktadır. Bu olaylar içerisinde

yine ön planda olan kişi San Saltuk'tur. Bu menkıbelerdeki şahıslar ise Osman Gazi, Uınur Bey, Sultan Alaetti n, Gıyasettin Keyhusrev, Cengiz Han, Nasrettin Hoca, Ahmet Fakih, Karaca Ahmet, Mevlana gibi tarihi şahsiyetlerdir. Ancak bu gruptaki menkıbelerde yer yer tarih ile efsanenin birbirine karışt ı ğı, zaman zaman da tarihi gcrçeklere aykırı bilgi ler verildiği de görülmektedir. Mesela, Yıldırım Bayezici'in Ankara savaşında Tinıur'a esir düşmesi tarihi bir gerçek olmasına rağmen Saltukname'de Yıldırım Bayezici'in savaş sırasında atılan bir

okla yaralanarak şehit düştüğü; Timur'un, Yıldırım'a çok benzeyen Deli Mezit adındaki bir askeri YıldırımBayezici sanarak esir aldığı anlatılmaktadır.

İkinci gmptaki menkıbeler ise cfsanevi diyariarda geçen ve Sarı Saltuk'un cinlerle, cadılarla, devlerle ve çeşitli olağan üstü yaratıklarla yaptığı

savaşları konu alan ıneukıbelerdir. Bu gnıpta.ki menkıbelerde Sarı Saltuk, adeta bir masal kahramanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Yedi başlı ejderbalar; havada uçan cadılar; kanatlı atlrir; konuşan ağaçlar. hayvanlar vb. mitolojik unsurlar ve çeşitli masal motifleri bu menkıbelerde yer almaktadır. Olaylar Kaf Dağı, Cin nistan, Kuhistan, Cabülsa (Cabülka), Şahınaran ülkesi gibi bayal ülkelerinde geçmektedir. Bu menkıbeler için yazann zaman zaman acôib hikôyetler tabiri ni kullandığım görüyoruz21

•

Üçüncü gruptaki menkıbeler ise Hindistan, Habeşistan, Arabistan gibi diyariarda geçen ve San Saltuk'un bu diyarlardaki savaşlarını, kerametierini

. konu alan mcnkıbelerdir. Gerçek mekanlardaki olaylan konu alınasına rağmen

"Şükrü ı lalfikAimlın , agc.,s. 360.

Trakya Üniversitesi 6-10 Kasım/November 2013 Köstence- ROMANYA 3 59

SALTUKNAME'YE GÖRE SARI SALTUK

/f bu menkıbclere de masal üsllıbu hakimdir. Mitolojik unsurlar ve masal motifleri bu menkıbelerde de yer almaktadır.

Bütün bu özellikler göz önünde bulundurulduğunda, Sarı Saltuk'un alp­eren kişiliğinin yanı sıra, bazı menkıbelerde bir masal kahramanı kiml.iğiyle karşımıza çıktığı da görülmektedir.

Saltukname'ye göre San Saltuk 99 yıl yaşamış, sonunda düşmanlan

tarafından zehirlendikten sonra hançerlenerek şehit edilmiştir. Ancak, son

nefesini verıneden önce kendisini zcbüleyen ve hançerleyen düşmanını öldürmüştür. Sembolik sayı olması göz ardı edilerek 99 yıllık ömür dikkate alındığında San Saltuk'un L309 yılında şehit edilmiş olduğu söylenebilir.

Üzerinden yedi yüzyıl geçmiş olsa. da tariht, edebi ve menkıbevt eserlerde yaşayan San Saltuk'un bugün de Türk milleti üzerindeki etkisinin göstergesi türbe ve makamlardır. Anadolu'nun doğusundan başlayıp Rumeli'ye, Doğu Avrupa'ya kadar uzanan coğrafyada Sarı Saltuk'un türbe ve makamlan bugün de varlığını sürdürmektedir. Bu tiirbe ve makamların varlığı

kaynaklarda da yer almaktadır.

Saltukname:rJ..c San Saltuk'un on iki ıneZ!lrı olduğL! belirtilmektedir. Sarı Saltuk, beyterin ve kralların mezarına sahip çıkmak isteyeceklerini söyleyerek

her isteyene verilmek üzere birer tabut hazırlamalarını vasiyet eder22• Sarı

Saltuk'un mezarını kendi ülkesinde bulundurmak isteyenler, kendilerine verilecek tabutta San Saltuk'un vücudunu görecektir. Yasiyete göre adamlan San Saltuk'u yıkayıp kefenleyip çerağmın yaruna getirirler. Ayrıca isteyen beylere verilmek üzere on bir tabut haz1rlarlar. Çünkü Sarı Saltuk ölümünden

sonra on iki yerde ınakaımnın olacağım kendilerine söy lemiştil'. Çevredeki beylerden ve krallardan her isteyene bir tabut verilir. Tabutu alan, Saltuk'un cesedinin kendisinde olduğunu görür ve ülkesine dönerek cenazeyi defneder24

•

Saltukname'ye göre San Saltuk'un tabutunu alarak ülkesine götüren krallar ve beyler şunlardH: Tatar Haoı, Eflak, Boğdan. Rus, ÜngürCıs (Macar), Leh (Polonya), Çch (Çek), Bosin (Bosna), Beravati (?Hırvat), Karnata (Gırnata?). Baba'ya ve Ediine'ye gömülen labutlarla mezar sayısı böylece on ikiye u l aşmaktadır. Saltukname'de Sarı Saltuk'un cenazesi nin Baba (Babadağ/Romanya)'ya defnedildiği belirtilmekteyse de Sarı Saltuk'un

"Şükrü HalukAkalın, :.ıge., s.298. ,, Şükrü HalükAknlııı. n ge .. s.30 1.

" Şiikrii Ha lük Aknlııı, age .. s.302.

3 60 Trakya Üniversitesi 6-1 O Kasım/November 2013 Köstence- ROMANYA

Prof. Dr. ŞUkril HalCık AKALIN

cesedinin Edirne yakınlarındaki Eski Baba (Babaeski)'da gömülü olduğu yolunda bir rivayet bulunduğu da anlatılmaktadır25 • Bu rivayeti aktaran Ebü'l­Hayr-ı Rumi hemen ardından «Ve ammô sahlh budur çerağı yanduğ1 yirde gömdilen> diyerek Sarı Saltuk'un asıl mezarının Babadağ'da olduğunu

tekrarlar26•

Evliya Çelebi, Seyahatname'sinde San Saltuk için birden fazla tabut hazırlanması ve isteyen krala veri lmesi olayını, küçük farklıltklarla da olsa

benzer şekilde aolatmaktadır. Ancak Evliya, tabut sayısın1 yedi olarak belirtir: Moskof, Leh, Çeh, İşfet- isfeç, Edrune (Edirne), Boğdan, Dobruca kralları. Her kral da kendisine verilen tabutta Sarf Saltuk'un cesedini görmüş ve asıl tabuttm kendisine verildiğine i.nanmıştuP. Seyahatname'nin üçüncü cildinde Babadağ'a ge lişini anlatan Evliya Çelebi de San Saltuk'un burada gömülü

olması sebebiyle bn şehre Babadağ dendiğini yazma ktadır.

Hacim Sultan Velayetnamesi'nde ise San Saltuk'un vasiyeti üzerine kırk

tabut hazırlandığı ve bütün bu tabutlarda bedeninin görüldüğü anlatılmaktadır. Dobnıca kralı kırk tabutu da kontrol etmiştir. Bunlardan yalnız birindeki cesedin elinin kımıldadığım görünce San Saltuk'un gerçek bedeninin bu tabutta olduğuna inanmıştır. Otuz dokuz tabutu bir daire meydana getirecek şekilde, gerçek bedenin olduğu tabutu da bu dairenin ortasına gömmüştür2~. Hacı Bektaş Velayetnamesi'nde geçen bir rivaycttc de Sarı Saltuk'un yerinde (Dobıuca'da)

ölümünden sonra yedi tabut yaptınldığı ve bunların Saltuk'un müritlerincc muhtelif şehirlere götürüldüğü şu şekilde anlatılmaktadır: Ölürken. bana muhip olanlarımz birer tabut yapttrsm, koyup gitsin; birbirinizle çekişmeyin, ben hepinizin tabulunda bulunurum, d~ ve vasiyet elf i. Gerçekten de hepsi birer tabut altp gilli ve San Saltuk hertabutta göründü, hepsi de sevindi, neşe/endi. Fakat kale sahibi beye, ben asıl senin tabutundayım. demişti de bey, nereden bileyim deyince, tabut içinden sana elimi sunanm, buyurmuştu, ona da bu kerameti gösrerdl''.

"Ş(lkrü Ilaluk Ak;ı lın. age .. s.299.

"'Şlikrü Ilalük Akalııı, age .. s.300. ~ Evliy;ı Çelebi, Seynhal-ncime ll, s. 70-72. "N azın i Scvgeıı, <<Sarı Saliilli o•e A ~\Vs Spiridun {.1)>>. Tarih Konuşuyor dergisi, S. 35, /\ralık, ı966, s. :!922. "'Mi?nrıkıh-ı Hacı Belaoş-ı Veli·· Vi/ayet-nôme ' · , HaıırlayaoAbdUibiiki Gölpınari ı. İnkılap Kitııbevi, İsıarıbuL 1990,s.47.

Trakya Üniversitesi 6-10 Kasım/November 2013 Köstence· ROMANYA 361

SALTUKNAME'YE GÖRE SARI SALTUK

/f

Bütün bunlar, San Saltuk'un ölümündenhemen sonra çeşitli yerlerde ona atfedilen mezar ve makamların ortaya çıktığını göstermektedir. Bu makamların varlığı da Sa ltukname'de veya Seyahatname'de söz edilen menkıbe ile açıklanmaktadır. Gerek Sallukname'de, gerek Seyahatname'de bu ülke/şehir adları içerisinde bugün Sarı Saltuk'un makamlarının bulunduğu bazı yerlerin adlarının geçmemesi dikkat çekicidir. Öte yandan Saltukname ve Seyahatname'de adı geçen ülkelerin bazdannda da San Saltuk'a ait olduğu belirtilen türbe ve makamlar günümüze ulaşmamıştlr.

Sarı Saltuk'un Türk milleti üzerindeki etkisinin devam ettiği , hatırasının

yaşamakta olduğu, ayakta kalan türbe ve makamlannın halkımız tarafından hala büyük bir saygıyla ziyaret edilmesinden anlaşılıyordu. Bu dunım bizi Sarı Saltuk'un türbe ve makamları üzerinde de araştırma yapınağa yöneltte0

•

Yaklaşık on yı ldır en doğuda Tunceli ve Diyarbakır'dan başlayıp Bor, İznik , Rumelifeneri, Babaeski'den Rumeli'ye, oradan du Avrupa'nın içlerine kadar uzanan bir hat üzerindeki Sarı Saltuk'un türbe ve makamlarını bizzat ziyaret ederek araştırmalar yaptık. Bu türbe ve makamların tarihjni, kaynaklardaki yerini, yapısını, halk arasında bu türbe ve makamlara bağh olarak anlatılan

rivayetleri, menkıbeleri ve efsaneleri, bunlarla ilgili inanışları ve diğer özellikleri belirlemeye çalıştım3 ı .

Hiç kuşkusuz, Sarı Saltuk'un tiirbe ve makamları üzerine yapılmış bazı

çalışmalar bulunmaktadır. F.W. Hasluck Ka liakra (Varna/Bulgaristan}, Babaeski (Türkiye), Babadağ (Romanya), Ohri (Makedonya), Kruya'daki türbe ve makamları araştı rmış32; Ragıp Önen Bor'daki türbey i tan ıtm ışH; N azmi Sevgen, San Salttık ileAiyos Spiridon arasındaki ilgiyi ele aldığı yazı dizisinde Babadağ (Romanya), Ttınceli, Diyarbakır, Babaeski, Bor, Ruınelifeneri'nde bultınan türbe ve makamları tanıtmJş~; Machiel Kiel Babadağ'daki türbeyi ve

"' Sarı Sal tuk'un çeşitli yerlerdeki türbe va ııı:ıkıınıl:ırıylıı ilgili ol:ır:ık yapılmış çalışınalan dıı burad:ı :ınınak gerekir: F.W.Ha~luck, C!ırisıicınitvcmd /slo11t Umler theSultcıns. C Il, Oxford. J 929. s. 429-439: Ragıp Öncn, <<.B01·'da San Saltuk Turbesi ( 1-2)». Yeşi l l3or gazetesi, yıl ı, S. l 2-15; Nazıııi Sevgcn, «Sart Solll/k w A(ıms Spiridon {1-2-3-4}>>, Tarih Konuşuyor dergisi, S. 33-34-35-36, Eki nı l 966-K:ısım l 966-Aralık l 966·0cak 1967, s. 2729-3020; Muchiel Kiel , «Tiıe Türbe of Sarı Salfll• at Bnbadag-Dobrudja». Giineydoğıı Avnıpa Araştırmalan Dergisi. S. 6-7. istanbul, 1977- ı 97lS. s. 205-225; Gr.ıce M. Smith, <<Same Türbes/Moqams af Sart Saltuq 011 Eorly Anotolian Turkish Gcı=i-Sai111» Ttıreica. XIV. 1982. s.216-225: Nimetullah Hafız,

«Yugosla-v:ı;a'Ja Sart SaltuA~>. Renkler. Kriteri on yayın cv~ .Bükreş!Romanya, 1995. s. 212-217; Taci<L1 Hnfı.z. «Biagay'da San Saltuk Tiirbesi», Renkler. Kriterion yayın evi, Bükreş/Romnnya, 1995. s. 2 18-220. 11 Sarı Saltuk'un tUrbc ve makamları hakkında ayrıntılı bilginin yer aldıfp <<Anadolu ve Balkanlurıla Sart SaltuA">> başlıkl ı yazım ı z Prof Dı: A. Hallik Çay A rmağmu'nda yayımianını ştır. "F.W.Hashıck, Cltristjallity cınd Isitml VIIder theSultuns, c n, Oxford. ı 929, s. 429-439. " RagıpÖncıı. «Boı ·'ıJaSartSaltukTiirbesi (1 -2)>>. Yeşil Borgazete~ i .yıl l ,S. 12-15. " N azmi Sevgen, «Sarı Saltuk l'e A~vus Spiridon ( 1-2-3-4)», Tarih Konuşuym dergisi, S. 33-34-35-36, Ekim 1 966-Kasım 1966-Aralık 1966-0cak 1967, s. 2729-3020.

362 Trakya Üniversitesi 6-10 KasınVNovember 2013 Köstence- ROMANYA

Prol: Dr. Şükrll HalCık AKALIN

b\1 türbenin tarihini incelemişJs; Grace M. Smith Babaeski, İznik, Bor, Diyarbakır. Babadağ (Romanya). Blagay (Bosna-Hersek)'da bulunan türbe ve makamlar hakkında genel bilgiler vermiş3~; Nimetullah Hafız İpek'teld37, Tacida Hafız Blagay'daki38 tihl;leler lıakkmda bildiriler sunmuşlardır.

Sarı Saltuk'un Anadolu ve Rumeli'deki türbe ve makamlanyla ilgili

inanmalarda Türk inanç sisteminin izleri görülmektedir. Bu ti.irbe ve makamlar genellikle tepelik yerlerde, akarsuların ve büyük ağaçların yanlarında bulunmaktadır. Bilindiği gibi bunlar, İslamlık öncesi Türk inancı içerisinde kutsallık atfedilen yerlerdir. Yine. bu türbe ve makamların normal mezarlıklar

içerisinde bulunmnınası da yurdumuzdaki diğer makamlarda görülen özelliklcrdendir. Bu türbe ve makamlarda adak adama, dilek dileıne, çeşitli ibadet şekillerine ve pratiklere bağlanmıştır. Kabirziyareti, adak, medetumına, dilek dileme, ağaçlara bez bağlama gibi uygulamalann atalar kültünün özellikleri olduğu bilinmektedir. Bu uygulamalar, günümüıde-diğer türbe ve

makamlarda olduğu gibi İslam! şekiliere büründürülerek yaşatılmaktadır. Ti.u·be ve makamların yanındaki akarsunun sağaltıcı olduğu inancı diğer

makamlarda da görülen ortak özelliklerdendir. Sarı Saltuk menkıbelerinin tiirbe ve makamların bulunduğu yerlerde haH\ anlatılması da, bu türbe ve

makamların kutsallığını yansıtmakta önemli bir unsur olarak kullanıldığını göstermektedir. Gerek Anadolu'daki gerek Rumeli'deki türbe ve makamlarda benzer özelliklerin, adet ve inanmalann buhmması, kültür bütünlüğünü göstermektedir.

Günümüzden 750 yıl önce Rumeli'ye geçerek bu toprakların yurt

edinilmesini sağlayan San Saltuk, bugün de bu topraklardaki · türbe ve makamlanyla hatırasını canlı bir biçimde yaşattığı gibi Tunceli'den Babadağı'na uzanan bir zincirin halkalan olan bu türbe ve makamlar bu coğrafyadaki insanları birleştiren inanç ve kültür merkezleri olarak varlığını

sürdürmektedir.

Dünya durdukça da varlığını sürdürecektir ...

"Machicl Kicl, «The TOrbeafSurı Sal/tk e1t Babadag-Dobrudjw>, GUııcydoğuAvrııpaAnıştı .. malan Dergisi, S. 6-7. İstanbul. ı 977-1978, s. 205-225.

'• Grııcc M. Smith, <<Some Tiirbes/Maqams of'Sart Salluq an Early A11alolian Turkish Gazi-Sainl>> Tuı·cic:ı, xıv. ı982.s.2ı6-225 .

" Ninıcnıllah Hafız, «}ltgo.rlavya'du Sarı Saltuk>>. Renkler, Kriterion yayın evi, Bükrcş/Romanya, 1995, S$.2)2-2)7.

" Tacida llafız, <<Biagay'da Sart Salluk Ttlrhı:si>>, Renkler. Kriterion yayın evi, Blikreş!Roınanya, 1995, ss.21 li-220.

Trakya Üniversitesi 6-1 O Kasım/November 2013 Köstence- ROMANYA 3 63