rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/2256/24045.pdf · 2016-01-25 · ХАБАРШЫ 25.11.1999 ж. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және

ISSN 1563-0269Индекс 75871; 25871

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

Тарих сериясы

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

Серия историческая

AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY

KazNU BULLETIN

History series

№3 (78)Алматы

«Қазақ университеті»2015

ХАБАРШЫ

25.11.1999 ж. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде тіркелген

Куәлік №956-Ж.

Журнал жылына 4 рет жарыққа шығады

ISSN 1563-0269Индекс 75871; 25871

ТАРИХ СЕРИЯСЫ № 3(78)

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

Жұмаділ А.Қ., ғылыми редактор (Қазақстан)Омарбеков Т.О., ғылыми редактордың орынбасары (Қазақстан)Таймағамбетов Ж.Қ. (Қазақстан) Жұмағұлов Қ.Т. (Қазақстан)Миша Майер (Германия)

Əбдуақап Қара (Түркия)Мұхатова О.Х. (Қазақстан)Сұлтанғалиева Г.С. (Қазақстан)Қалыш А.Б. (Қазақстан)Ахмет Ташағыл (Түркия)Юлай Шамиль Оглы (АҚШ)Уяма Томохико (Жапония)

ЖАУАПТЫ ХАТШЫКәрібаев Б.Б., т.ғ.д., профессор (Қазақстан) Телефон: +727-377 33 38 (1288)

ИБ № 8653

Басуға 20.10.2015 жылы қол қойылды.Пішімі 60х84 1/8. Көлемі 25,8 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс №3188. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі.050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71.«Қазақ университеті» баспа үйінің баспаханасында басылды.

© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2015

Ғылыми басылымдар бөлімінің басшысыГульмира ШаккозоваТелефон: +77017242911E-mail: [email protected]

Редакторлары: Гульмира Бекбердиева, Ерсін Жайнақов

Компьютерде беттеген: Айгүл Алдашева

Жазылу мен таратуды үйлестірушіМөлдір ӨміртайқызыТелефон: +7(727)377-34-11E-mail: [email protected]

ВЕСТНИК

ХАБАРШЫ

BULLETIN

Т А Р И Х С Е Р И Я С Ы

С Е Р И Я И С Т О Р И Ч Е С К А Я

H I S T O R Y S E R I E S

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ

УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

AL-FARABI KAZAKH

NATIONAL UNIVERSITY

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

3(78) 2015

ISSN 1563-0269 • Индекс 75871; 25871

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА – 550 ЖЫЛ

КАЗАХСКОМУ ХАНСТВУ – 550 ЛЕТ

550 YEARS TO THE KAZAKH KHANATE

© 2015 Al-Farabi Kazakh National University

Кә рі баев Б.Б.

Қа зақ хан ды ғы дәуірі не си пат та ма

Ма қа ла да ав тор қа зір гі Қа зақ стан аума ғын да ежел гі за ман дардан XV ға сыр дың ор та сы на де йін 20дан аса мем ле кет тер мен мем лекет тік құ ры лым дар дың бол ға нын, олар дың бә рі елі міз та ри хын да ғы мем ле кет тік тің да му үр ді сі екен ді гін айта ке ле, Қа зақ хан ды ғы олардың заң ды жал ға сы деп ой түйеді. Қа зақ хан ды ғы өмір сүр ген XV ғ. ор та сы мен XVIII ғ. ба сы ара лы ғын да ғы та ри хи дәуір ді хан дық дәуір дей оты ра, оның өз ішін де бір не ше ке зең дер ге бө лі не тін ді гі не на зар ауда ра ды. Әр ке зең ге қыс қа ша си пат та ма лар бе ріп, олар дың ең басты ерек ше лік те рі мен бел гі ле рін атап өте ді. Оның ішін де Қа зақ ханды ғы ның құ ры луы ке зе ңі не, оның са ты ла ры на тоқ та лған. Сон дайақ хан дық тың құ рылуын ың Қа зақ стан та ри хын да ғы ала тын ма ңы зы на да кө ңіл ауда ра ды.

Тү йін сөз дер: Қа зақ хан ды ғы, хан дық дәуір, ке зең дер, хан дар, Ке рей мен Жә ні бек, Әбіл қайыр хан, Қа сым хан, Тәуке хан.

Karibayev B.B.

Characteristic of the era of the Kazakh Khanate

The author describes the presence of more than 20 states and tribal associations that existed on the territory of Kazakhstan from ancient times until the middle of the fifteenth century, which played an important role in the process of formation of the Kazakh Khanate, as the author claims that the Kazakh Khanate is the legal successor of these states and tribal association.

During the period of the Kazakh Khanate from the fifteenth century to the middle of the XVIII century, the author highlights the existence of several stages of Khan’s . The author gives a brief description of each stage, and highlights their features. The author also dwells on the process of formation of the Kazakh Khanate. Thus, the author highlights the importance of development of Khanate, in the context of the history of Kazakhstan

Key words: Kazakh Khanate , The Khanate period , periods , khans, Kerey and Janibek , Abul khair khan , Kasim khan , Tauke khan.

Карибаев Б.Б.

Характеристика эпохи Казахского ханства

В статье говорится о наличии более 20ти государств и племенных объединений, существовавших на территории Казахстана с древних времен до середины ХV века, которые сыграли важную роль в процессе становления Казахского ханства. Также автор утверждает, что казахское ханство является законным продолжателем данных государств и племенных объединений.

В период существования Казахского ханства, с ХV века до середины ХVІІІ века, автор выделяет о существовании нескольких этапов ханской эпохи. Автор дает краткую характеристику каждого этапа и выделяет их особенности. Также автор останавливается на процессе образования Казахского ханства. Таким образом, автор выделяет значимость образования ханства в контексте истории Казахстана.

Ключевые слова: Казахское ханство, период ханства, периоды, ханы, Керей и Джанибек, Абулхаир хан, Касым хан, Тауке хан.

ISS N 1563-0269 KazNU Bulletin. History series. №3 (78). 2015 5

ӘОЖ 94 (574) 15-18 Кә рі баев Б.Б.Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ. E-mail: [email protected]

Қа зір гі Қа зақ стан аума ғы мен оған ір ге лес ай мақ тар да б.з.д. І мың жыл дық тың ба сы нан б.з. ІІ мың жыл ды ғы ның ор та сы-на де йін Қа зақ хан ды ғын қос па ған да, 20-дан ас там мем ле кет-тер мен мем ле кет тік құ ры лым дар, саяси бір лес тік тер өмір сү-ріп кел ген. Қа зақ стан ның ежел гі та ри хын да ғы сақ, ғұн, үй сін, қаң лы мем ле кет ті лік те рі нің, ер те ор та ға сыр лар да ғы Тү рік, Ба тыс Тү рік, Түр геш, Қар лұқ, Оғыз, Қи мақ, Қып шақ, Қа ра хан-дар мем ле кет те рі нің, одан ке йін гі Ал тын Ор да ның, Ақ Ор да мем ле кет те рі нің та ри хы – Қа зақ стан аума ғын да ғы мем ле кет-ті лік тің жал пы та ри хы бо лып са на ла ды. Мем ле кет тер дің ата-уы әр түр лі бол са да, олар ға тән ор тақ нәр се ге бір тер ри то рия мен сол тер ри то рияда өмір сүр ген ру-тай па лар мен тай па лық бір лес тік тер дің те гі мен ті лі, ша ру ашы лы ғы мен мә де ниеті, ді-ни-ру ха ни өмір ле рі нің ор тақ ты ғы жат ты. ХІІІ ға сыр дың ба сы на де йін гі мем ле кет тер дің бә рі нің атауы мем ле кет ті құ ру да бас ты рөл ат қа рып, би леуші әу лет тер ді шы ға рып отыр ған тай па лар атау ла ры мен бай ла ныс ты бо лып кел се, Қа зақ хан ды ғы ал ғаш рет қа зақ хал қы ның құ ра мы на ен ген тай па лар дың бі рі нің емес, бар лық тай па лар ға ор тақ атау мен ата ла бас тайды. Бұл де ге ні міз – Қа зақ хан ды ғын бір тай па ға емес, көп те ген туыс тай па лар дың бі рігуін ің нә ти же сін де пай да бол ған жа ңа эт но қауым дас тық не-ме се жа ңа эт нос ата уына қа тыс ты екен ді гін көр се те ді.

Қа зақ хан ды ғы на де йін гі елі міз дің аума ғын да бол ған мем-ле кет тер мен мем ле кет тік құ ры лым дар Қа зақ стан ның ежел гі жә не ор та ға сыр лар да ғы та ри хын да ерек ше рөл ат қа рып, үл кен ма ңыз ға ие бол ған. Олар дың елі міз дің мем ле кет тік та ри хын да өзін дік ала тын ор ны, қал дыр ған із де рі бар. Бұл мем ле кет тер мен мем ле кет тік құ ры лым дар – уа қыт пен ке ңіс тік тұр ғы сы нан ал ған да Қа зақ стан аума ғын да бі рін-бі рі ауыс ты рып, бі рі нің ор-ны на екін ші сі ке ліп отыр ған жә не бір уа қыт ішін де қа тар өмір сүр ген мем ле кет тер бо лып са на ла ды.. Олар дың ті ке лей мұ ра ге-рі ре тін де ХV ға сыр дың ор та сын да та рих тө рі не кө те ріл ген Қа-зақ хан ды ғы қа зақ хал қы ның ұлт тық си пат та ғы төл мем ле ке ті бол ды. Ол бір тұ тас мем ле кет тік құ ры лым ре тін де 250 жыл дай, ал одан ке йін бы ты раң қы лық күй де та ғы да 100 жыл дан ас там өмір сү ре ді. Тек XIX ға сыр дың 20-шы жыл да рын да ға на та рих-тың кө ші не ере ал май, бір жо ла та та рих тың ен ші сі не қа ла ды.

ҚА ЗАҚ ХАН ДЫ ҒЫ ДӘУІРІ НЕ СИ ПАТ ТА МА

ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. №3 (78). 20156


Қа зақ хан ды ғы өмір сүр ген та ри хи ке зең елі міз-дің та ри хын да – Қа зақ хан ды ғы дәуірі не ме се жай ға на хан дық дәуір деп ата ла ды. Бұл дәуір өз ішін де бір не ше ке зең дер ге бө лі не ді. Әр ке зең нің та ри хы-мыз да ала тын өзін дік ор ны мен ма ңы зы бар.

Біз осы жұ мы сы мыз да Қа зақ хан ды ғы ның бір тұ тас мем ле кет тік құ ры лым дәуі рін де гі ке-зең де рі не, яғ ни XV ға сыр дың ор та сы нан XVIII ға сыр дың ба сы на де йін гі ке зең де рі не қыс қа ша си пат та ма бе ру ді жөн кө ріп отыр мыз.

Қа зақ хан ды ғы ның та ри хын да ғы ал ғаш қы ке зең – хан дық тың құ ры лу ке зе ңі. Елі міз дің та-ри хын да оның ала тын ор ны өте ерек ше, ма ңы зы жо ға ры бо лып са на ла ды. Хан дық тың құ ры луы Қа зақ стан аума ғын да ежел гі за ман дар дан бе-рі үзіл мей үз дік сіз жү ріп кел ген бар лық та ри хи про цес тер мен ХІV-ХV ға сыр лар да ғы Шы ғы сы Деш ті Қып шақ аума ғы мен оған көр ші лес ай-мақ тар да ғы саяси құ ры лым дар дам уын ың заң ды қо ры тын ды сы бо лып есеп те ле ді. Со ны мен бір ге бұл ма ңыз ды оқи ға мем ле кет ті лік тің дам уын да-ғы да бе лес ті бір ке зең бо луымен ерек ше ле не ді. Осы атал ған ма ңыз ды лық тар ды же ке-же ке тал-дап, қа рас ты ра лық.

Қа зақ хан ды ғы ның құ ры луы бір оқи ға мен жә не бір ме зет те жү зе ге ас қан саяси үр діс емес, ке рі сін ше, 10 жыл дан ас там уа қыт қа со зы лып, өз ішін де оқи ға лар дың дам уына қа рай бір не ше са ты ға бө лін ген. Бө лі ніп ке ту – хан дық тың құ-рылуын да ғы ал ғаш қы жә не ма ңыз ды қа дам бол-са, Әбіл қайыр хан қайт ыс бол ған нан ке йін көп ұза май Шы ғыс Деш ті Қып шақ аума ғын да Қа зақ хан ды ғы ның би лі гі нің то лық жә не түп кі лік ті ор науы – хан дық тың құ рылуын ың аяқ тал ға нын көр се те ді. Осы екі ара лық та ғы әр бір оқи ға хан-дық тың құ ры луы ба ры сын ке зең дер ге не ме се са-ты лар ға бө лу ге мүм кін дік бе ре ді.

Бі рін ші са ты ға – Ке рей мен Жә ні бек тің Әбіл-қайыр хан нан бө лі ніп ке тіп, Мо ғо лс тан ның ба-ты сын да ғы Шу өңі рі не ке луі [1,110-б.] жә не Ке-рей дің хан бо лып сай ла нуы жа та ды [2, 353-б.]. Хро но ло гия лық тұр ғы дан ал ған да бі рін ші са ты – 1457 жыл дың кү зі нің со ңы қы сы ның ба сы мен 1458 жыл дың көк те мі ара лы ғын қам ти ды. Ке-рей дің хан бо лып сай ла нуымен Қа зақ хан ды ғы-ның құ ры лу ба ры сын да ғы бі рін ші ке зең ді аяқ-тал ды деу ге бо ла ды.

Шар ты түр де екін ші са ты ға – 1458 жыл дың көк-тем айла ры нан – 1461/62 жыл ға де йін гі, яғ ни Есен-бұ ға хан қайт ыс бол ған ға де йін гі ара лық жа та ды.

Осы ара лық та Қа зақ хан ды ғы ның қа лып та-суы ба ры сын да ғы ма ңыз ды оқи ға лар ға мы на лар-ды жат қы за мыз. Мо ғо лс тан ның ба тыс жа ғын да мем ле кет құ рып ал ған ор даежен дік тай па лар

қа та ры на Әбіл қайыр хан ға на ра зы не ме се оған қар сы шық қан дар бір те-бір те ке ліп қо сы ла бас-тайды. Бұл өз ке зе гін де Әбіл қайыр хан ның кү-шін одан әрі әл сі рет се, Ке рей мен Жә ні бек тің қуа тын арт ты ра тү се ді.

Қа зақ хан ды ғы ның құ ры луы ке зін де гі үшін ші са ты ға 1461/62-1469/70 жыл дар ара лы ғы жа та ды. 1461/62 жы лы мо ғол ха ны Есен бұ ға ның қайт ыс бо-луымен жә не оның мұ ра ге рі Дос мұ хам мед тің хан та ғы на ке луімен Мо ғо лс тан ның іш кі саяси өмі рін-де күр де лі өз ге ріс тер жү ре ді де, ол өз ге ріс тер Қа зақ хан ды ғы на да ық пал ете ді [1,115-б.]. Дос мұ хам мед хан ның іш кі жә не сырт қы саяса тын да ғы тұ рақ сыз-дық қа зақ би леуші ле рі нің оның саяси қар сы ла сы Жү ніс хан мен жа қын дас уына мүм кін дік тер бе ре ді. 1469/1470 жы лы мо ғол ха ны Дос мұ хам мед хан ның, «көш пе лі өз бек тер» елі нің би леуші сі Әбіл қайыр хан ның қайт ыс бо луы [3,171-б. ] – Қа зақ хан ды ғы-ның құ ры лу ке зе ңін де гі соң ғы са ты ға жол аша ды.

Біз Қа зақ хан ды ғы ның құ ры лу ке зе ңін де гі соң ғы, төр тін ші са ты ға Әбіл қайыр хан қайт ыс бол ған нан қа зақ би леуші ле рі нің Шы ғыс Деш-ті Қып шақ аума ғын да би лі гі то лық ор нық қан ға де йін гі ара лық ты жат қы за мыз. 1-2 жыл ға со зыл-ған соң ғы са ты да Қа зақ хан ды ғы Шы ғыс Деш ті Қып шақ аума ғы нан ши ба ни лық әу лет тің би лі-гін то лы ғы мен ығыс ты рып, өз де рі нің би лік те рін ор на та ды. Бел гі лі зерт теу ші Т.И. Сұл та нов бұл жө нін де бы лай деп тұ жы ры мын бе ре ді: «Өз бек Ұлы сы ның көп бө лі гін де гі би лік Ке рей мен Жә-ні бек тің жә не олар дың жақ тас та ры ның қо лы на өт ті. Жаз ба де рек мә лі мет те рін те рең тал дау бұл та ри хи оқи ға ның 875 (1470-1471) жы лы бол ған-ды ғын көр се те ді» [4, 129 б.].

Қа зақ хан ды ғы ның құ рылуын ың Қа зақ стан та ри хын да ала тын ма ңы зы өте зор. Оның саяси, эт ни ка лық, ру ха ни, мә де ни ма ңыз да рын көр се ту ар найы зерт теу ді қа жет ете ді. Осы лар дың бә рін қыс қа ша ға на айт сақ, Қа зақ хан ды ғы ның құ ры-луымен қа зақ ат ты эт нос пен «қа зақ» де ген эт-но ним дү ниеге ке ле ді [1, 110-б.], Шы ғыс Деш-ті Қып шақ аума ғы «Қа зақ стан» де ген атау мен ата ла бас тайды [5, 180-б.], та ри хы мыз да Қа зақ хан ды ғы өмір сүр ген дәуір – хан дық дәуір де ген атау ға ие бо ла ды.

Қа зақ хан ды ғы ның та ри хын да ғы ке ле сі ке-зең дер ге хан дық тың ны ғаю, уа қыт ша әл сі реу, қайта кү шею, «тек ті рес», жоң ғар лар мен ал ғаш-қы кү рес тер деп ата ла тын ке зең дер жа та ды.

Хан дық тың ны ғаю ке зе ңі не XV ға сыр дың соң ғы ши ре гі мен XVI ға сыр дың ал ғаш қы ши-ре гі ара лы ғын да ғы жар ты ға сыр лық уа қыт жа-та ды. Бұл жыл да ры Қа зақ хан ды ғын Бұ рын дық хан, одан ке йін атақ ты Қа сым хан бас қа ра ды.


Кә рі баев Б.Б.

Осы жыл да ры Қа зақ хан ды ғы Сыр да рия өзе ні-нің ор та ағы сы бо йын да ғы қа ла лар мен өңір лер үшін ұзақ қа со зыл ған кү рес тер жүр гі зіп, Қа сым хан ның би лік құр ған жыл да ры ол же ңіс пен аяқ-та ла ды. Қа сым хан қа зақ елі нің ше ка ра сын ба-тыс та Еділ, оң түс тік те Сыр өзен де рі не де йін ұл-ғайтады. Ха лық тың са ны бір мил лион нан аса ды [1,306-б.]. «Қа сым хан ның қас қа жо лы» ат ты заң – Қа зақ хан ды ғын да бір тұ тас құ қық тық ке ңіс тік-тің бол ған ды ғын көр се те ді.

1521-1538 жыл дар Қа зақ хан ды ғы ның та ри-хын да әл сі реу ке зе ңі де ген атау ға ие. Бұл жыл-да ры іш кі саяси алауыз дық тар мен тақ үшін кү рес тер хан дық ты әл сі ре тіп, оның бе де лін тө-мен де те ді. Ма маш хан тақ үшін бол ған кү рес тің құр ба ны бол са, Та хир хан тұ сын да алауыз дық-тар кү ше йіп ке те ді. Ал оның қайт ыс бо луымен қа зақ же рі нің үш айма ғын да кел те хан дар пай да бо ла ды. Ба тыс бө лік те Ах мет хан, ор та лық бө лік-те – То ғым хан, Же ті су да – Бұй даш хан ның би-лі гі ор най ды. Сырт қы жау лар мен кү рес те Қа зақ би леуші ле рі же ңі ліс тен көз аш пай ды. Осы жыл-да ры тек қа на 60-тан ас там қа зақ хан да ры мен сұл тан да ры сырт қы жау лар мен бол ған әр түр лі шай қас тар да қа за та ба ды. Қа зақ тар же рі нің көп бө лі гі нен айыры ла ды. Бұл жағ дайды Мұ хам мед Хай дар Ду ла ти « [бұл жер де] қа зақ тар қал ма ды де се де бо ла ды» деп жа за ды [1,111 – б].

XVI ға сыр дың 40-90-шы жыл да ры ара лы ғы та ри хы мыз да қайта өр леу, қайта кү шею жыл да-ры де ген атау ға ие. Хақ на зар, Шы ғай, Тәуе кел хан дар дың іш кі-сырт қы сая сат та ры хан дық тың бұ рын ғы қуа тын қал пы на кел ті ру ге ба ғыт тал ды жә не ол сая сат өз же мі сін бе ре ді. Сол ға сыр дың со ңы на та ман Қа зақ хан ды ғы бұ рын ғы Қа сым хан ке зін де гі дей ше ка ра сын қа лып тас ты ра ды. Бұ рын ғы Яс сы қа ла сы Түр кіс тан ата нып, хан-дық тың тұ рақ ты саяси ор та лы ғы на айна ла ды.

Хан дық тың та ри хын ды ғы ке ле сі ке зең ді шарт ты түр де те ке ті рес жыл дар деп атау ға бо-ла ды. Түр кіс тан да ғы Есім хан мен Таш кен де-гі Тұр сын хан ара сын да ғы кү рес тер – осын дай атау ға лайық. Бұл кү рес тің ақы ры Тұр сын хан-ның өл ті рі луімен жә не көп ұза май 1628 жы лы Есім хан ның қайт ыс бо луымен аяқ та ла ды.

Бұ дан ке йін гі 1628-1652 жыл дар – жоң ғар-лар мен ал ғаш қы кү рес жыл да ры деп ата ла ды. Есім хан ның ұл да ры Жә ні бек хан, одан ке йін Жәң гір хан осы жыл да ры би лік те бо лып, 1635, 1643, 1652 жыл да ры қа зақ елі нің шы ғыс та ғы жа-ңа қар сы ла сы –Жоң ға риямен ал ғаш қы кү рес те-рін жүр гі зе ді.

Қа зақ хан ды ғы ның та ри хын да ғы Жәң гір хан нан Тәуке хан би лік ке кел ген жыл ға де йін гі ке зең ді «бел гі сіз жыл дар» деу ге бо ла ды. Та ри-хы мыз да бұл жыл да ры кім дер дің хан бол ға ны шы нын да да бел гі сіз, та ри хи оқу лық тар да бұл жыл дар жа бық жа тыр.

Бір тұ тас Қа зақ хан ды ғы ның соң ғы ке зе ңі Тәуке хан ның би лік құр ған 1680-1715 жыл дар-мен бай ла ныс ты. Бұл жыл дар ды өзі не де йін гі жә не өзі нен ке йін гі жыл дар мен са лыс тыр ған-да «ал тын ға сыр» деп атай ды. Осы жыл да ры қа был дан ған «Же ті жар ғы» за ңы ел ішін де гі, қо ғам да ғы әр түр лі жа ғым сыз қы лық тар мен іс-әре кет тер ді бол дыр мауға, би лік ті құр мет теуге, ел ді сырт қы жау лар дан қор ғауға ба ғыт та лып, адам дар дың құ қық та ры мен мін дет те рін нақ ты-лай ды. Тәуке хан нан ке йін 1723-1726 жыл да ры бол ған «Ақ та бан шұ бы рын ды» оқи ға ла ры Тәуке хан тұ сын да қа зақ хал қы үшін на ғыз «ал тын ға-сыр» за ма ны ның бол ға нын көр се те ді.

Бұ ған де йін айт ып өт ке ні міз дей, Тәуке хан-нан ке йін Қа зақ хан ды ғы ның та ри хын да 100 жыл дан ас там уа қыт қа со зыл ған бы ты раң қы лық дәуір бас та ла ды. Ол дәуір дің со ңы Қа зақ хан ды-ғы ның то лық күй реуі мен аяқ та ла ды.

Осы лай ша, ХV-ХVІІІ ға сыр лар ара лы ғын қам ты ған Қа зақ хан ды ғы дәуірі Қа зақ стан та ри-хын да ерек ше орын ала ды. Осы дәуір де ұлт тық са на өсіп, ха лық тың өзін дік, тек өзі не ға на тән ерек ше лік те рі ай қын да ла ды. Ті лі міз тү рік тіл дер то бы іші нен оқ шаула нып, ұлт тың ті лі не айна ла-ды. Хал қы мыз дың та ри хи са на сын да өш пес тей із қал дыр ған атақ ты хан дар мен сұл тан дар, ба-тыр лар мен би лер, бек тер мен әмір лер, ақын дар мен жы раулар, ишан дар мен абыз дар осы та ри хи дәуір де өмір сү ре ді. Ер лік пен ел дік ті паш ет кіз-ген не бір айтулы та ри хи оқи ға лар осы дәуір дің ен ші сін де жа тыр.

Əде биет тер

1 Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. (Хақ жолындағылар тарихы). – Алматы, 2003. -616 б.2 Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахйар. //Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из

персидских и тюркских сочинений) / Сост.: С.К.Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А.Пищулина, В.П. Юдин. – Алма-Ата, 1969. – 652 с. (Одан әрі - МИКХ)



3 Тарих-и Абу-л-хайр-хани. //МИКХ.4 Султанов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. – Алматы, 2001.5 Бадаи ал-Вакаи. //МИКХ.

References

1 Muhammed Haidar Dulati. Tarih-i Rashidi. (Hak zholyndagylar tarihy). – Almaty, 2003. -616 b.2 Bahr al-asrar fi manakib al-ahiar. //Materialy po istorii Kazahskih hanstv XV-XVIII vekov (Izvlecheniya iz persidskih i

turkskih sochinenii) / Sost.: S.K.Ibragimov, N.N. Mingulov, K.A.Pishulina, V.P. Iudin. – Alma-Ata, 1969. – 652 s.(Odan arі - MIKH)3 Tarih-i Abu-l-hair-hani. //MIKH.4 Sultanov T.I. Podniyatye na beloi koshme. Potomki Chingiz-hana. – Almaty, 2001.5 Badai al-Vakai. //MIKH.

1-бөлімДЕРЕКТАНУ

ЖƏНЕ ТАРИХНАМА

Раздел 1ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ

И ИСТОРИОГРАФИЯ

Sect ion 1HISTORICAL SOURCES STUDY AND

HISTORIOGHRAPHY


Мұ ха то ва О.Х.

Құ жат та ну жә не ар найы та ри хи пән дер

Ма қа ла да құ жат та ну ғы лы ми пә ні нің қа лып та суы жә не да муы тари хы баян да ла ды. Құ жат та ну сө зі нің тұң ғыш рет қол да ны луы қа расты рыл ған. Құ жат тар ды да йын дау жә не ре сім деу та лап та ры ның, заңна ма лық, құ қық тық не гіз де рі нің пай да бо луы ту ра лы айт ыл ған. XVIII ға сыр да ғы Н. Кур га нов тің пись мовник те рі, И. Со кольс кий дің «Каби нет тік жә не кө пес тік хат шы» жи на ғы ның ма ңы зы көр се тіл ген. Құжат тар мен жұ мыс жа саудың жә не ра ци она ли за ция лау дың ке ңес тік тә жі ри бе сі, со ның ішін де Бас қа ру тех ни ка сы инс ти ту ты ның, іс жүргі зу дің Бі рың ғай мем ле кет тік жүйесі нің рө лі анық тал ған. Ең бас ты сы құ жат та ну дың ны са ны мен пә ні, пә на ра лық син те зі, құ жат тың функция сын та ри хи де рек ре тін де зерт тейт ін ар найы та ри хи пән дер дің тұ тас тай цик лі: та рих пен, мем ле кет тік ме ке ме лер та ри хы мен, па леог ра фия мен, сф ра гис ти ка мен, ге раль ди ка мен, хро но ло гия мен, метро ло гиямен, дип ло ма ти ка мен, де рек та ну мен бай ла ныс та ры ашыл ған. Құ жат та ну дың қа лып та суы мен да муы мә се ле ле рі не ар нал ған ғы лыми әде биет тер мен оқу лық тар, оқу құ рал да ры ту ра лы сөз қоз ғал ған.

Тү йін сөз дер: құ жат та ну, ғы лы ми пән, ар найы та ри хи пән дер, құжат тау, құ жат жүйесі, құ жат тар мен жұ мыс жа сау, заң на ма лық ак тілер, бас қа ру ұйым да рын құ жат пен қам та ма сыз ету, құ жат тар ды біріз ден ді ру.

Mukhatova O.H.

Documentation and Special Historical Disciplines

The article describes the history of formation and development of records management as a scientific discipline. We consider the first occurrence of the term documentation. It is a compilation of the requirements and design, the appearance of legislative and legal basis of the document. It shows the value of pismovnik N.Kurganov XVIII century pismovnik I.Sokolsky «Cabinet Secretary or a merchant.» Detected practical experience and streamline document management in the Soviet period, including the role of the Institute of technology management, unified state system of record keeping. And the most important identified object and subject, interdisciplinary synthesis of Documentation, the whole cycle of its connection with the special historical disciplines studying the function of the document as a historical source: the history, the history of public institutions, paleography, sphragistics, heraldry, chronology, metrology, diplomatics, source. Peq it is on the scientific literature and textbooks, teaching materials, which are devoted to the problems of formation and development documentation.

Key words: records management, scientific discipline, special historical disciplines, documentation, system documentation, documents, legislation, documentation management software, standardization of documents.

Му ха то ва О.Х.

До ку мен то ве де ние и спе ци альные ис то ри чес кие

дис цип ли ны

В статье из ла гает ся ис то рия станов ле ния и раз ви тия до ку мен то веде ния как научной дис цип ли ны. Расс мат ри вает ся появ ле ние впер вые тер ми на до ку мен то ве де ния. Го во рит ся о тре бо ва ниях сос тав ле ния и оформ ле ния, о появ ле нии за ко но да тель ных, пра во вых до ку мен тов. По ка зы вает ся зна че ние пись мовни ка Н.Кур га но ва XVIII ве ка и письмовника И. Со коль ско го «Ка би нет ный или ку пе чес кий сек ре тарь». Оп ре де лен опыт прак ти чес кой и ра ци она ли за ционной ра бо ты с доку мен та ми в со ве тс кий пе ри од, в том чис ле роль Инс ти ту та тех ни ки уп рав ле ния, Еди ной го су да рст вен ной сис те мы де лоп роиз во дс тва. А са мое глав ное оп ре де ле ны объект и пред мет, меж дис цип ли нар ный син тез до ку мен то ве де ния, це лый цикл его свя зи со спе ци альны ми ис то ри чес ки ми дис цип ли на ми, изу чающими функ цию до ку мен та как ис то ри чес кого ис точ ника: ис то рия, ис то рия го су да рст вен ных уч режде ний, па ле ог ра фия, сф ра гис ти ка, ге раль ди ка, хро но ло гия, мет ро логия, дип ло ма ти ка, ис точ ни ко ве де ние. Ве дет ся реч о научной ли те рату ре и учеб ни ках, учеб ных по со биях, ко то рые пос вя ще ны проб ле мам фор ми ро ва ния и раз ви тия до ку мен то ве де ния.

Клю че вые сло ва: до ку мен то ве де ние, науч ная дис цип ли на, специ альные ис то ри чес кие дис цип ли ны, до ку мен та ция, сис те ма до кумен та ции, ра бо та с до ку мен та ми, за ко но да тель ные ак ты, до ку мен таци он ное обес пе че ние уп рав ле ния, уни фи ка ция до ку мен тов.


ӘОЖ 930. 25 Мұ ха то ва О.Х.Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,

Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ. E-mail: [email protected]

Құ жат та ну құ жат ты та ри хи да муы бо йын ша зерт тейт ін, оның құ ры лу заң ды лық та рын, құ ру әдіс те рін, құ жат тау жә не құ жат жүйе сін ұйым дас ты ру прин цип те рін зерт тейт ін ғы лы ми пән ре тін де 1960 жыл дың бас ке зі нен қа лып та сып, қар қын ды да му да, сон дық тан да ол са лыс тыр ма лы түр де жас ғы лым са ла-сы бо лып та бы ла ды.

«Құ жат та ну» тер ми ні ал ғаш рет про фес сор К.Г. Ми тяев тің 1918 жыл дың 1 маусы мын да ғы Ха лық Ко мис сар лар Ке ңе сі нің «Ар хив тік іс ті қайта құ ру жә не ор та лық тан ды ру ту ра лы» Дек-ре ті нің 25 жыл ды ғы на ар нал ған кон фе рен ция сын да жа сал ған 25 жыл ішін де гі ке ңес тік ар хив та ну дың да муы» ат ты баян да-ма сын да кел ті ріл ді. Баян да ма да құ жат та ну ар хив ісі теориясы мен тә жі ри бе сі не кі ріс пе бо лып та бы ла тын жә не құ жат тау дың әра лу ан түр ле рі нің да му та ри хы мен жал пы клас си фи ка ция лау-дың мә се ле ле рін қоз ғайт ын қа лып тас қан мұ ра ғат та ну лық пән ре тін де қа рас ты рыл ды. Со дан соң, дә лі рек айт сақ, 1944 жы лы бұл тер мин «Ар хив ісі теориясы мен тә жі ри бе сі» ат ты курс тың бағ дар ла ма сы на ен гі зіл ді [1, 28 б]. Осы лай ша, құ жат та ну ар хив ісі нің тә жі ри бе лік, яғ ни сақ тау лы тұр ған құ жат тар дың құ ры лу ба ры сын, ауқы мын ғы лы ми рет ке кел ті ру, ме ке ме де іс қа ғаз-дар ды жүр гі зу жә не оның зерт теу қа жет ті лік те рі нен туын да ды. Осы ке зең де құ жат та ну құ жат тар дың да му ас пек ті ле рі не, құ-жат та ма жүйеле рі не, іс жүр гі зу та ри хы на сүйен ді.

Құ жат тар ды да йын даудың жә не ре сім деу дің бел гі лі бір та-лап та ры XVI-XVII ға сыр лар да жаз ба ға ар нал ған әліп пе-жа зу үл гі сі, тра фа рет-үл гі, құ жат та ғы да йын үл гі де гі сөз дер, сөз тір-кес те рі жә не сөй лем дер құ жат тар дың бө лін бес эти ке ті тү рін де шы ға рыл ды. Мы са лы, пат ша ның то лық лауызы мын мін дет ті түр де көр се ту, әр бір құ жат ты бел гі лен ген сыз ба да құ рас ты ру.

XVIII ға сыр да құ жат тау дың заң на ма лық, құ қық тық, ең ал-ды мен тұ тас тай мем ле кет тік қыз мет тің не гіз де рі қа лан ды. Бұл жағ дайда бас ты орын ды 1720 жыл ғы I Петр дің «Бас рег ла мент не ме се жар ғы, сол бо йын ша мем ле кет тік кол ле гиялар, сон дай-лар ға жат қы зы ла тын кең се лер мен қыз мет көр се ту кон тор ла ры, іш кі жә не сырт қы ме ке ме лер» жә не 1775 жыл ғы II Ека те ри на-ның «Гу бер ния лар ды бас қа ру ға ар нал ған ме ке ме лер» ат ты заң-да ры бас ты рөл ат қа ра ды. Со ны мен қа тар осы уа қыт та тип тік фор му ля ры бо йын ша әр түр лі құ жат тар ти пін құ рас ты ру тә жі-ри бе сі да мы ды. Мы са лы, Бас рег ла ме нт те «бас фор му ляр лар»

ҚҰ ЖАТ ТА НУ ЖӘ НЕ АР НАЙЫ

ТА РИ ХИ ПӘН ДЕР



бе ріл ген, яғ ни, дип лом дар мен па те нт тер үл гі ле-рі. Жар лық тар ар қы лы анық та ма лар дың, баян да-ма лар дың, баян хат тар дың, ра по рт тар дың, ұсы-ныс тар дың фор ма ла ры анық тал ды. Құ жат тар ды тір кеу жә не есеп бе ру ді жүр гі зу 1726 жыл ғы нұс қау бо йын ша бе кі тіл ді.

XVIII ға сыр дан бас тап хат үл гі ле рі, яғ ни пись-мовник тер ке ңі нен та рал ды. Мы са лы, Н. Кур га-нов тің пись мовник те рі «әдіс те ме лік жә не пай да-лы-тар тым ды «ве щес ла виені» (ау дар ма сы жоқ, кө не сөз) қо са ал ған да Ре сей тіл ғы лы мын қам ты-ған [2]. Бұл жи нақ XIX ға сыр дың ба сы на қа рай то ғыз рет бас па дан шы ға рыл ған. И. Со кольс кий-дің «Ка би нет тік жә не кө пес тік хат шы» жи на ғы да та ны мал бол ды. XVIII ғ. со ңы нан XX ғ. ба сы на түр лі мақ сат та ғы 100-ден аса пись мовник тер бел-гі лі бол ған. В.Ф. Ян ко вая пись мовник тер дің үш тү рін көр се те ді: «...бі рін ші дең гей дің мақ са ты – құ жат тар дың үл гі ле рін бе ру; екін ші дең гей дің мақ са ты – іс жүр гі зу тәр ті бі не заң на ма мен бе кі-тіл ген іс жүр гі зу тәр ті бі не, іс жүр гі зу ба ры сын-да құ рас ты ры ла тын іс-қа ғаз да ры ның фор ма ла ры мен үл гі ле рі не си пат та ма бе ру; үші ні ші дең гей дің мақ са ты – құ жат тау теория сын анық тау, жа зу жә-не сол теория ның не гі зін де бір кел кі фор ма да ғы іс кер лік қа ғаз дар дың жүр гі зу, сон дай-ақ, іс-қа-ғаз да рын жүр гі зу ді же ңіл де ту [3]. Пат ша лық Ре-сей дің отар лық жүйесі не тар ты ла бас та ған қа зақ да ла сын да іс жүр гі зу дің им пе рия лық сая сат тың ауқы мын да ке ңейе түс ті. Олар дың түр ле рі кө-бе йіп , маз мұн да ры күр де лен ді. Іс қа ғаз да ры ның кей бі реулер «Ма те ри алы по ис то рии ка за хс ко го ханс тва» деп ата ла тын құ жат тар жи на ғы нан орын ал ған [4].

Іс-қа ғаз да рын жүр гі зу үде рі сін рет теу XIX ға сыр да ғы заң на ма лық ак ті ле рін де кө рі ні сін тап қан. ХІХ ға сыр дың бас ке зін де ат қа ру шы не-ме се ми ни стр лік іс жүр гі зу дің қа лып та суы қа-зақ да ла сын да ғы отар лау саяса ты ның ба ғыт та ры мен тә сіл де рі нен анық кө рін ді. Бұл кез де орыс ті лін де гі іс қа ғаз да ры мен қа тар қа зақ ті лін де гі құ жат тар қа та ры кө бей ді. Қа зақ ша рес ми іс қа-ғаз да ры ның өзін дік сти лі бол ды [5]. Пат ша лық Ре сей дің әкім ші лік орын да ры ның қа зақ же рін-де гі отар лық саяса ты на қа тыс ты рес ми іс құ жат-та ры қа зақ ті лі не ауда ры лып, көп ші лі гі бас па тү-рін де жа рияла нып оты рыл ды.

Құ жат тар мен жұ мыс жа саудың жә не ра-ци она ли за ция лау дың үл кен тә жі ри бе сі ке ңес-тік ке зең де жи нақ тал ды. Осы ба ғыт та әсі ре се ЖШИХК (Жұ мыс шы-ша руа инс пек циясы ха лық ко мис са ри аты) жа нын да ғы 1926-1931 жыл дар ара лы ғын да ғы қыз мет ет кен Бас қа ру тех ни ка сы инс ти ту ты ның же тіс тік те рі аса зор бол ды [6].

Кез кел ген ғы лы ми ба ғыт тың дам уына түрт-кі уа қыт та ла бы бо лып та бы ла ды. Ғы лы ми-тех-ни ка лық төң ке ріс ақ па рат тар кө ле мі нің айт ар-лық тай кө беюіне алып кел ді, сөйт іп бұл жағ дай ақ па рат тар ды же дел әрі жыл дам өң деуді қиын-да тып жі бер ді. 1950 жыл дар дың со ңы мен 1960 жыл дар дың ба сы на қа рай бас қа ру са ла сын да ғы ең бек тің ны са ны жә не нә ти же сі са на ла тын жә-не кез кел ген бас қа ру ше ші мі үшін ақ па рат та-сы мал дау шы қыз ме тін ат қа ра тын бас қа ру ісі нің да му үде рі сі нің арт та қалуына бай ла ныс ты, құ-жат тау ға жә не құ жат тар мен жұ мыс іс теуге кө ңіл бө лу ді та лап ет ті.

1959 жә не 1963 жыл да ры үкі мет қаулы ла-ры мен ел де ең бек ті бас қа ру дың бо ла шақ ме ха-ни за циясы ның ал ғы шарт та ры мен ба за сы ре тін-де іс жүр гі зу дің Бі рің ғай мем ле кет тік жүйе сін (ІЖБМЖ) қа лып тас ты ру мін де ті қойыл ды [7].

ІЖБМЖ қа лып тас ты ру осы уа қыт қа де йін жи нал ған тә жі ри бе ні зерт теу, тал дау жә не қо-ры ту де ген ді біл дір ді. Мұ ның өзі жо ға ры бі лік ті ма ман дар ды даяр лауды та лап ет ті. Бұл құ жат та-ну дың ғы лы ми жә не оқу пә ні ре тін де дам уына мұ рын дық бол ды.

Құ жат та ну қа лып тас уын ан бас тап оның бел-гі лі бір функ ция ат қар ған ға де йін гі құ жат пен айна лы са ды. Құ жат сол ат қа ра тын қыз ме ті үшін жа са ла ды, со дан соң ол же дел жұ мыс шең бе рі-нен «шы ға ры ла ды», ары қа рай рет рос пек тив ті ақ па рат ты сақ тау шы бо лып іс ке ті гі ліп, бел гі лі бір уа қыт тан ке йін ар хив ке сақ тау ға жө нел ті-ле ді, ол жер де та рих шы лар мен ар хи вис тер дің зерт теу ны са ны на жә не қам қар лы ғы на айна ла-ды. Құ жат тың қо ғам дық өмір фак ті ле рі мен кө-рі ніс те рін куә лан ды ра тын функ ция лар ды ат қа-ра тын ды ғы, әлеу мет тік қа ты нас тар үшін қа жет ті ақ па рат тың құн ды де ре гі бо лып та бы ла ты ны дау сыз. Сон дай-ақ құ жат тар же ке адам дар мен ме ке ме лер ара сын да ғы рес ми қа ты нас тар ды құ-жат тар ға на бе кі те ала ды. Сон дық тан да құ жат бел гі лі бір рес ми ақ па рат ты бе кі те оты рып, ол жө нін де ма те ри ал дық тұр ғы дан із қал ды ра тын әрі ақ па рат ты жет кі зе тін не гіз гі құ рал бо лып та-бы ла ды.

Де ген мен, құ жат та ну тек құ жат ты ен жар зерт теу мен шек тел мей ді. Құ жат қа лып та су заң-ды лық та рын ай қын дай оты рып, құ жат тау үде-рі сі не ық пал ете ді, құ жат тар ды жә не құ жат та ма жүйе сін бі різ ден ді ру, стан дарт тау ды жүр гі зу ар-қы лы оған ғы лы ми не гіз бе ре ді.

Құ жат та ну дың құ жат тар ды зерт теуі нің өзін-дік не гіз де рі мен ал ғы шарт та ры бол ды. Құ жат-та ну шы лар ең ал ды мен құ жат тар ды зерт теу ді әл де қа шан бұ рын жүр гіз ген өз ге құ қық, тіл бі-



лі мі жә не та рих ғы лым да ры ның тә жі ри бе сі не сүйен ді. Та рих ғы лы мын да құ жат тың функ ция-сын та ри хи де рек ре тін де зерт тейт ін ар найы та ри хи пән дер дің: па ле ог ра фия, сф ра гис ти ка, ге раль ди ка, хро но ло гия, мет ро ло гия, дип ло ма-ти ка, де рек та ну дың тұ тас цик лі қа лып тас қан. Атал ған ар найы пән дер дің функ цияла ры на қыс-қа ша тоқ та ла тын бол сақ, он да мы на тө мен де гі-лер ту ра лы сөз қоз ға ла ды:

Та рих ғы лы мы адам зат қо ға мы ның да му үде-рі сін жә не оны да мы ту ға түрт кі бо ла тын заң дар мен қоз ғаушы күш тер ді зерт тей ді. Өзі нің ше ші-мі мен қо ры тын ды сын та рих та ри хи де рек көз-де рі не жи нақ тайды. Та рих ғы лы мы ның же тіс-тік те рі бо йын ша құ жат та ну құ жат тар мен жұ мыс жа сау тә сіл де рін қа лып тас ты ра ды.

Мем ле кет тік ме ке ме лер та ри хы ме ке ме-нің, ұйым ның жә не кә сі по рын ның пай да бол ған уақы ты нан осы күн ге де йін гі жүйесі мен қыз ме-тін зерт тей ді. Бұл ғы лы ми са ла әр түр лі ме ке ме-нің мақ са ты, кө ле мі, қыз ме ті жә не функ циясы-на қа рай пай да бол ған құ жат тар ды, құ жат та ма жүйеле рін, олар дың қо рын анық тау ға кө мек те-се ді.

Па ле ог ра фия та ри хи да му да ғы та ри хи қол-жаз ба лар дың сырт қы бел гі ле рін зерт тей ді жә не құ жат тың уақы тын, құ рыл ған же рін, ав тор лы-ғын анық тайды, сон дай-ақ, кө не құ жат тар дың оқылуын жә не тү сін ді рілуін зерт тей ді.

Дип ло ма ти ка әр түр лі рес ми құ жат тар дың құ ры лы мын жә не шы ғу те гін зерт тей ді жә не со-лар дан қо ғам дық да му про це сі жа йын да мағ лұ-мат тар ды алу тә сі лін қа рас ты ры ла ды, құ жат тың құ рыл ған уақы тын, түп нұс қа лы ғын жә не ав тор-лы ғын, т.б. анық тайды.

Та ри хи хро но ло гия та ри хи жағ дай лар дың жә не құ жат тар дың уақы тын (кү нін), олар дың да му та ри хын, уа қыт-есеп теу жүйе сін зерт тей ді.

Та ри хи мет ро ло гия әр түр лі өл шем – ұзын-дық, ау дан, кө лем жә не сал мақ ты зерт тей ді. Бұл са ла мен бай ла ныс ты құ жат тың мә ті нін тү сі ну жә не оқу ға, сон дай-ақ, оның құ ры лу ор ны мен уақы тын анық тап бі лу ге кө мек те се ді.

Сф ра гис ти ка (сиг ги лог ра фия ла тын ті лі нен «sigillum» ау дар ған да мөр де ген ді біл ді ре ді) не-гіз гі зерт теу объек ті сі мөр (мем ле кет тік, ау мақ-тық, ме ке ме лік, ата-тек тік жә не же ке тұл ға лық мөр лер) бо лып та бы ла ды. Құ жат тар дың түп-нұс қа лы ғын, ав тор лы ғын жә не құ ры лу уақы тын анық тау ға кө мек те се ді.

Ге раль ди ка ның не гіз гі объек ті сі ел таң ба бо-лып та бы ла ды. Ел таң ба да ғы кө рі ніс тер ді, ел-таң ба лар дың та ри хи жә не әлеу мет тік-құ қық тық мә нін анық тау, құ жат тар ды зерт теу ба ры сын да

қо сым ша сф ра гис ти ка лық мағ лұ мат тар бе ре ді.Сон дай-ақ, эпиг ра фи ка, ге не ало гия, ну миз-

ма ти ка, та ри хи геог ра фия се кіл ді ар найы та ри хи са ла лар да ма ңыз ды рөл ат қа ра ды.

Құ жат та ну мен ты ғыз бай ла ныс та ғы ғы лым де рек та ну бо лып та бы ла ды. Бұл са ла де рек тер-ді анық тау тә сіл де рі мен, клас си фи ка ция лау, өң-деудің ке шен ді әдіс те ме сін құ рас ты ру, зерт теу жә не қол да ну мен айна лы са ды. Де рек та ну құ-жат тар ды мем ле кет тік сақ тау ға са рап тап жі бе ру үшін, құ жат тар ды іш кі жә не сырт қы ерек ше лік-те рі, клас си фи ка циясы жә не си пат та ма сы бо-йын ша са рап та ма жүр гі зу ге кө мек те се ді.

Бұл пән дер құ жат ты жан-жақ ты тал дау дың жә не оны зерт теу дің әдіс те рі бо йын ша қо мақ ты тә жі ри бе жи нақ та ған. Ар найы та ри хи пән дер дің бар лық же тіс тік те рі же ке ле ген құ жат түр ле рі-нің фор му ляр ла рын жә не құ жат та ма жүйеле рі мен құ жат тау дың зерт теу ұстаным да ры на не гіз бол ды. Мы са лы, при каз дық іс жүр гі зу ді зерт теу осы ке зең ге жа та тын құ жат тар ды тал да ған С.О. Шмидт ең бек те рі нен бас тал ды. Құ жат та ну шы сту де нт тер дің көп ші лі гі не 1985 жы лы жа риялан-ған С.О. Шмидт, С.Е. Князь ковтің «XVI-XVII ға сыр лар да ғы Ре сей дің үкі мет тік ме ке ме ле рі нің іс жүр гі зу құ жат та ры» ат ты оқу құ ра лы жақ сы та ныс [8]. (С.О. Шмидт – оқу лық тың мә ті ні нің ав то ры, С.Е. Князь ков құ жат тар дың үл гі сін бас-па ға да йын да ған).

Құ жат тың құ ры лы мын жә не сырт қы фор ма-сын тал дау дың көп те ген тә сіл де рі па ле ог ра фия-дан алын ған. Дип ло ма ти ка жа йын да жа зыл ған С.М. Каш та нов тың ең бек те рі нің де ма ңы зы зор [9]. Бұл зерт теу лер дің бә рін де де рек та ну ғы лым са ла сы ның же тіс тік те рі қол да ныл ған. Құ жат-та ма жүйеле рі нің қа лып та суы мен да муы мә-се ле ле рі отан дық құ жат та ну ғы лы мын да зерт-те ле қой ма ған, өйт ке ні бұл ғы лым са ла сы ның өзі кен же қа лып ке ле ді. Осын дай ол қы лық тың ор ны тек соң ғы уа қыт тар да іс кер лік құ жат та ма бо йын ша қа зақ тан дық ға лым дар дың іс жүр гі-зу ге қа тыс ты ең бек те рі мен то лық ты ры лып ке-ле ді. Со ны мен қа тар Ре сей, Бе ло рус сия, Ук ра-ина тә різ ді ел дер дің құ жат та ну мек теп те рі нің тұ жы рым да ры мен зерт теу ле рі бас шы лық қа алы ну да. Осы ту ра сын да Н.Н. Куш на рен ко ның [10], В.А. Куд ряев тың [11], В. Ларь ковтың [12], В.И. Кал ту но ва ның [13], А.Н. Со ко ва ның [14], В. Гель ман-Ви ног ра дов тың [15], В.В. Пе нев-чик тің [16] құ жат жә не құ жат та ну ғы лы мы ның қа лып та суы, құ жат та ма жүйеле рі ту ра лы ең-бек те рін ерек ше атау ға бо ла ды.

Де ген мен, құ жат та ну дың бас ты мін де ті – бү-гін гі күн нің ақ па рат тық-құ жат тық үде ріс те рін



зерт теу жә не олар дың кем ші лік те рін анық тау. Осы ба ғыт та тал дау лар жүр гі зу де мы на лар ес ке-рі луі тиіс: ме ке ме, ұйым, фир ма лар дың бас қа ру ісі бо йын ша құ жат тау дың құ ры лы мын оң тай-лан ды ру. Ол үшін құ жат тар тү рі нің та бе лін құ-рас ты ру ке рек, бұл құ жат фор ма сын да йын дау үде рі сін қыс қар ту ға сеп ті гін ти гі зе ді.

Бас қа ру шы құ жат тар дың тү рі мен мә ті нін Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы мем ле кет тік стан дар-ты ның не гі зі не сүйене оты рып, бір қа лып қа кел-ті ру. Қа зақ стан Рес пуб ли ка сын да іс жүр гі зу ісін-де «СТ РК 1037-2001. Іс жүр гі зу жә не мұ ра ғат ісі. Тер мин дер мен анық та ма лар», «СТ РК 1042-2001. Ұйым дық-өкім дік құ жат та ма жүйеле рі. Құ жат тар ды рә сім деу ге қойыла тын та лап тар» та қы ры бын да ғы мем ле кет тік стан дарт тар қол-да ны ла ды. Олар да құ жат тар де рек те ме ле рі нің құ ра мы: блан тер ге, құ жат тар мен олар дың де-рек те ме ле рін рә сім деу ге, сон дай-ақ Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Мем ле кет тік ел таң ба сы бей не-лен ген блан кі лер ді да йын дау, есеп ке алу, пай-да ла ну жә не сақ тау ға қойыла тын та лап тар бел-гі лен ген.

Жа ңа ав то мат тан ды рыл ған тех но ло гияны пай да ла на оты рып, бас қа ру шы құ жат тар ды өң-деу үде рі сін рет ке кел ті ру; құ жат тар мен ақ па рат-тар дың қа уіп сіз ді гін қам та ма сыз ету мақ са тын да бас қа ру шы лық құ жат тар жай лы ақ па рат қа қол жет кі зу тәр ті бі мен ере же ле рін анық тау; жыл-дам жү ріп жат қан құ жат пен қам та ма сыз ету ді ав то мат тан ды ру үде рі сі, ең ал ды мен, құ жат тар-ды бі різ ден ді ру ді қа жет ете ді.

Құ жат тар ды бі різ ден ді ру төрт ба ғыт та жүр-гі зі ле ді:

– қа ғаз дар пі ші мін (фор ма сын) бі різ ден ді ру;– құ жат тар пі ші мін бі різ ден ді ру;– мә тін дер ді бір тип ке кел ті ру;– жал пы қа зақ стан дық тех ни ка-эко но ми ка-

лық жә не әлеу мет тік ақ па рат тар клас си фи ка то-ры ба за сын да ғы ұғым дық бі різ ден ді ру.

Осы әре кет тер дің бар лы ғы мә лі мет тер ді жи-нау жә не өң деу үшін қол да ны та лын бағ дар ла ма-лық әдіс тер ді ұтым ды қол да ну ға мүм кін дік бе ре ді.

БҚҚ (Бас қа ру ұйым да рын құ жат пен қам та-ма сыз ету) үде рі сін рет ке кел ті ру дің үл кен мә се-ле ле рі нің бі рі – бас қа ру шы қыз ме ті нің ба ғы тын тү бе гей лі зерт теу, олар дың қыз мет тер ге, қо сал-қы ат қа рым дар ға, мә се ле, орын да лу тәр ті бін, құ жат тар ды жиыс ты ру ды анық тау жә не бе кі ту бо лып та бы ла ды. Сон дай-ақ, бел гі лі бір қыз мет-тің ба ғы тын көр се те тін дей ең оң тай лы құ жат тау жүйе сін жо ба лау мә се ле сі тұр. Мы са лы, осын-

дай жұ мыс тар бух гал тер лік, кадр лық құ жат тар-да ат қа ры лып жүр. Үл кен кө лем де гі ұйым дар үшін де осын дай жұ мыс ат қа ру ға бо ла ды, мы са-лы, жо ға ры оқу орын да ры, мек теп, ем ха на жә не т.б. Ол үшін құ жат тар жүйе сін ал дын-ала жо ба-лау қа жет. Осы орай да қа зір гі уа қыт та мем ле кет-тік рес ми құ жат тар ды әуелі қа зақ ті лін де жа сау, іс қа ғаз да рын бар лық са ла бо йын ша қа зақ ті лін-де жүр гі зу, олар ды бір жүйеге кел ті ру за ма науи өмір лік та лап тар дың бі рі не айна лып отыр. Се бе-бі іс қа ғаз да рын жүр гі зу дің саяси, та ри хи, құ қық-тық жә не эко но ми ка лық мә ні нің ора сан ды ғы мен қа тар мем ле кет тің, рес пуб ли ка ның, қа ла ның, кә-сі по рын ның, ұйым ның та ри хын зерт теу де іс қа-ғаз да ры ның құн ды мә лі мет тер бе ре тін ді гі әлем-дік тә жі ри бе де дә лел де ну де.

Бұл жұ мыс тар та рих шы үшін зерт теу лер дің де рек тік ба за сын өз гер ту ді та лап ете ді.

Ком пью тер лен ді ру құ жат тар дың құн ды лы-ғы на са рап тайт ын мә се ле ні өзек ті ете тү се ді, яғ-ни оның ал ғаш қы са ты сы на құ жат ты да йын дау үде рі сін жыл жыт ты. Құ жат ты да йын дал ған сәт-тен бас тап оның ары қа рай сақ та лу мер зі мі бел-гі лі бо лу ке рек. Дә лі рек айт қан да, оның ком пью-тер жа дын да ғы уа қыт ша сақ та ла тын құ жат тар қайта жа зыл ған дис кі де не ме се тұ рақ ты сақ та ла-тын құ жат тар бір рет жа зы лып, құ жат тың ор ны мен сақ та лу мер зі мі, анық та ла ды.

Бұл мә се ле нің ше ші мі за ма науи отан дық та-рих тың де рек тік ба за сы на ті ке лей бай ла ныс ты. Егер осы жұ мыс ты ат қа ру ға құ жат та ну шы лар мен мұ ра ғат шы лар дан бө лек де рек та ну шы лар да ке ліп қо сыл са, жұ мыс ана ғұр лым жыл дам әрі ұтым ды жү ре тін еді. Ғы лы ми кон фе рен ция лар мен әде биет тер де атал мыш мә се ле бел сен ді түр-де тал қы лан са, бі лік ті құ жат та ну шы мен мұ ра-ғат та ну шы ма ман дар та лап тар ға сәй кес да йын-дал са, отан дық құ жат та ну ғы лы мы же ті лер еді.

Еілі міз де қа ғаз бас ты лық ты азайт ып, бел гі лі бір жағ дайға сәй кес же ке ле ген са ла да құ жат та-ма жүр гі зу жә не оны да мы ту кә сі би ше бер дің бас ты мақ са ты бо лып та бы ла ды. Осы ған орай құ жат та ма жүйе сін де әлем нің Кі ші Азия, Оң түс-тік Ко рея, Жа по ния, Гер ма ния, Фран ция, Түр кия сияқ ты ел дер дің озық тә жі ри бе сі не сүйе ніп, қа-зақ стан дық үл гі ні қа лып тас ты ру да мем ле кет тік ба сым дық тар дың бі рі. Мұн дай түйіт кіл ді аза-мат тар ды құ жат пен қа на ғат тан ды ру, құ жат қыз-ме тін дұ рыс ұйым дас ты ру ар қы лы ше шу ге бо-ла ды. Осы ту ра сын да ең ал ды мен құ жат та ну дың теория лық не гіз де рін мең ге ру жә не пай да ла ну мә се ле ле рін оқып-үйре ну өзек ті бо ла тү се ді.



Əде биет тер

1 Ис точ ни ко ве де ние и краеве де ние в куль ту ре Рос сии. Сбор ник. – М., 2000. 2 Конь ко ва А.Ю. Пись мовни ки ХІХ ве ка как ру ко во дс тво к сос тав ле нию пи сем и бу маг// Сек ре та рс кое де ло. – 1997.

– №3. – С. 105-113.3 Ян ко вая В.Ф. Русс кое де лоп роиз во дс тво в сбор ни ках об раз цов до ку мен тов кон ца ХVІІІ – на ча ла ХХ ве ка // Со ве тс-

кие ар хи вы. – 1989. – №4. – С. 23-30.4 Ма те ри алы по ис то рии ка за хс ко го ханс тва. – Алма-Ата, 1965.5 Дүй сем бе ко ва Л. Қа зақ рес ми іс қа ғаз да ры. – Ал ма ты: Ана ті лі, 2005.6 Куз не цо ва Т.В., По доль ская И.А. Дея тель ность ИТУ по ра ци она ли за ции де лоп роиз во дс тва // Тру ды МГИАИ. – Т.31.

– Вып. 2. – 1975. – С.71-86.7 Шмидт С.О. Су деб ни ки и фор ми ро ва ние сис те мы де лоп роиз во дс тва в Рос сийс ком го су да рс тве // Рос сия Ива на Гроз-

но го. – М., 1999. – С. 249-254.8 Шмидт С.О., Князь ков С.Е. Де лоп роиз во дст вен ные до ку мен ты пра ви тель ст вен ных уч реж де ний Рос сии в XVI-

XVII вв. – М., 1985.9 Каш та нов С.М. Русс кая дип ло ма ти ка. –М., 1988.10 Куш на рен ко Н.Н. До ку мен то ве де ние. – М., 2008. 11 Куд ряев В.А. Ор га ни за ция ра бо ты с до ку мен та ми. – М., 2003. 12 Ларь ков В. До ку мен то ве де ние. – М., 2006.13 Кол ту но ва В.И. Язык и де ло вое об ще ние. – М., 2004.14 Со ко ва А.Н. Оформ ле ние слу жеб ных до ку мен тов. – М., 2006.15 Гель ман-Ви ног ра дов К.Б. Осо бая мис сия до ку мен тов. – М., 2009. 16 Пе нев чик В.В. Де лоп роиз во дс тво. – Минск, 2008.

References

1 Istochnikovedenie loci historia et cultura Russia. Collection. – M., 2000.2 Konkova AY. Pismovniki undevicesimo ducem scribundo papers // Secretariale opus. – 1997. – №3. – S. 105-113.3 Yankovya V.F. Russian clericali opus in collections of sample documenta finem ХVІІІ initium – XX century // Fontes

sacrificandum. – 1989. – №4. – S. 23-30.4 Materials on historia Kazakh Khanate. – Alma-Ata, 1965.5 Dүysembekova L. Kazakh resmy іs қaғazdary. – Taraz: Ana tili, 2005.6 Kuznetsova TV, Podolsky IA Activities ITU to streamline workflow // Proceedings MGIAI. – T.31. – Issue II. – 1975. –

S.71-86.7 Schmidt S.O. Officium et formatio Russiae status ratio legis Ivan Russia // Fortium. – M., 1999. – S. 249-254.8 Schmidt S.O., SE Knyazkov Saeculis XVI-XVII documenta negotium Russiae imperium institutionum. – M., 1999. –

S. 249-254.9 Chestnut S.M. Russian diplomatics. – M., 1988.10 Kushnarenko N.N. Documentation. – M., 2008.11 Kudryaev V.A Organizationem opus per documenta. – M., 2003.12 Larkov V. Documentation. – M., 2006.13 Koltunova V.I. Lingua et negotium communicatio. – M., 2004.14 Sokova A.N. Faciens & tabulis. – M., 2006.15 Gelman – Vinogradov K.B. Peculiari funguntur documents. – M., 2009.16 Penevchik V.V. Paperwork. – Minsk, 2008.


Мий ман баева Ф.Н.

Ис точ ни ко вед чес кая ха рак те рис ти ка ма те риалов

се на то рс кой ре ви зии Тур кес танс ко го края

1908-1910 гг.

В статье раск ры вает ся ис то рия ут ве рж де ния се на то рс ких реви зий в Рос сийс кой им пе рии и ре ви зии Тур кес танс ко го края 19081910 гг. се на то ра гра фа К.К. Па ле на. Ав тор от ме чает, что ма те ри алы се на то рс кой ре ви зии 19081910 гг. предс тав ляют со бой ис точ ник по раз лич ным проб ле мам ад ми нист ра тив нопо ли ти чес ко го уст рой ст ва и со ци альноэко но ми чес кой ис то рии Тур кес танс ко го края. Вве дение этих ма те риалов в научный обо рот спо со бс твует изу че нию ряда проб лем ис то рии Тур ке стана и, в част нос ти, Се ми ре ченс кой облас ти. Расс мат ри вая ис то риог ра фию воп ро са, ав тор от ме чает, что ис поль зо ва ние ма те риалов се на то рс кой ре ви зии 19081910 гг. до не дав не го вре ме ни не соп ро вож да лось де таль ным ис точ ни ко вед ческим ана ли зом и но си ло преиму ще ст вен но ил лю ст ра тив ный ха рак тер. Ос но вы ваясь на уже су ще ст вую щей в ли те ра ту ре клас си фи ка ции и сис те ма ти за ции комп лек са ма те риалов ре ви зии 19081910 гг., ав тор про во дит сис те ма ти за цию ма те риалов се на то рс кой ре ви зии, ко то рая поз во ляет учи ты вать их спе ци фи ку, взаи мос вязь и науч ное зна че ние ос нов ных раз но вид нос тей ма те риалов.

Клю че вые сло ва: се на то рс кие ре ви зии, Тур кес танс кий край, сена тор граф К.К. Па лен, клас си фи ка ция и сис те ма ти за ция ма те риалов се на то рс кой ре ви зии 19081910 гг., те ма ти чес кая груп пи ров ка источ ни ков.

Miymanbayeva F.N.

Source study characteristics of materials Senatorial audit of Turkestan 1908-1910 years

The article deals with the history of senatorial approval of revisions to the Russian Empire and the revision of Turkestan 19081910 period Senator Earl K.K.Palen. The author notes that the materials senator’s 19081910 period audit are a source of various problems of the administrative and political system and socioeconomic history of Turkestan. The introduction of these materials into scientific circulation promotes the study of a number of problems in the history of Turkestan, and in particular, Semirechensk area. Based on existing literature classification and systematization of complex materials audits 19081910 years, the author holds ordering of materials senatorial revision, which takes into account their specificity, the relationship and the scientific value of the main types of materials.

Key words: senatorial revision, Turkestan, Senator Earl K.K. Palen, classification and systematization of materials senatorial revision 19081910 years, thematic grouping of sources.

Мий ман баева Ф.Н.

1908-1910 жж. Түр кіс тан өл ке сін де жүр гі зіл ген

се на тор лық тек се ру мә лі мет те рі нің

де рек тік си пат та ма сы

Ма қа ла да Ре сей им пе рия сын да ғы се на тор лық тек се ру дің та ри хы жә не 19081910 жж. граф К.К. Па лен нің Түр кіс тан өл ке сін де жүргіз ген се на тор лық тек се ру жұ мыс та ры ай қын да ла ды. Ав тор, 19081910 жж. жүр гі зіл ген се на тор лық тек се ру жұ мыс та ры Түр кіс тан өл ке сі нің саясиәкім ші лік құ ры лы мы мен өл ке нің әлеу мет тікэко номи ка лық та ри хы жә не та ғы да бас қа түр лі мә се ле лер бо йын ша де рек көз де рі бо ла ала тын ды ғын атап көр се те ді. Бұл мә лі мет тер ді ғы лы ми айна лым ға ен гі зу ар қы лы, Же ті су об лы сы мен Түр кіс тан өл ке сі нің тари хы ның кей бір мә се ле ле рін зерт теу ге мүм кін дік туады. Мә се ле нің та рих на ма лық жа ғын қа рас ты ра оты рып ав тор, 19081910 жж. жүргі зіл ген се на тор лық тек се ру жұ мыс та ры ның мә лі мет те рі бұ ған де йін бұл жө нін де нақ ты де рек тік тал дау дың жүр гі зіл ме ге нін атап көр сетіп, тек көп жағ дайда кө р кем дік си пат ал ған ды ғын айтады. 19081910 жж. жүр гі зіл ген се на тор лық тек се ру жұ мыс та ры ның мә лі метте рін осы ған де йін әде биет тер де гі жік теу мен жүйелеу ді не гіз ге ала оты рып, ав тор се на тор лық тек се ріс мә лі мет те рін жүйе лей ді, әр түр лі мә лі мет тер дің ғы лы ми ма ңы зы мен ара қа ты на сын ес ке ре оты рып, ерек ше лік те рін анық тайды.

Түйін сөз дер: се на тор лық тек се ру, Түр кіс тан өл ке сі, се на тор, граф К.К. Па лен, 19081910 жж. се на тор лық тек се ру ма те ри ал да рын жүйелеу жә не жік теу, де рек тер ді та қы рып тық топ тау.


УДК 930.2:74(574) «1908/10» Мий ман баева Ф.Н.Ка за хс кий на циональ ный уни вер си тет име ни аль-Фа ра би,

Рес пуб ли ка Ка за хс тан, г. Ал ма ты E-mail: [email protected]

Выяв ле ние ис точ ни ков, со дер жа щих дос то вер ную и предс-та ви тель ную ин фор ма цию по проб ле мам со ци ально-эко но-ми чес кой ис то рии, стоит в ка че ст ве слож ной за да чи при исс-ле до ва нии та ких эко но ми чес ки сла бо раз ви тых ре гионов Рос сийс кой им пе рии, как Цент раль ная Азия, уро вень раз ви тия ко то рых в кон це XIX – на ча ле XX ве ка обус лов ли вал ог ра ни-чен ное фор ми ро ва ние здесь ста тис ти чес ких ма те риалов и де-лоп роиз во дст вен ных комп лек сов.

Ре ше ние за да чи поис ка ис точ ни ков зас тав ляет об ра тить вни ма ние на ма те ри алы спе ци аль ных еди нов ре мен ных обс-ле до ва ний от дель ных краев и об лас тей, в том чис ле до ку мен-та цию се на то рс ких ре ви зий. В до ре во лю ци он ной Рос сии се-на то рс кие ре ви зии яв ля лись од ной из форм чрез вы чай но го меж ве до мст вен но го или ве до мст вен но го над зо ра по ад ми нист-ра тив но му уп рав ле нию, глав ным об ра зом, мест но му.

На ча ло су ще ст во ва ния се на то рс ких ре ви зий бы ло по ло же-но ука зом Пет ра I от 4 ап ре ля 1722 г. Се на ту, в ко то ром го во ри-лось: «Для смот ре ния воен ных дел в гу бер ниях и про вин циях, что бы во вся ких де лах бы ла прав да, по сы лать каж дый год из се на тс ких чи нов по од но му, да при нем из каж дой кол ле гии по од но му че ло ве ку» [1]. Необ хо ди мо от ме тить, что инс ти тут се-на то рс киз ре ви зий ут вер дил ся не сра зу. В те че ние XVIII в. се-на то рс кие ре ви зии бы ли еди нич ным яв ле нием. Лишь при Пав-ле I этот инс ти тут был воз рож ден [2].

Пра ви тель ст во счи та ло се на то рс кие ре ви зии наибо лее на-деж ным спо со бом уз нать ис ти ну и од ном из луч ших средс тв для над зо ра за гу бе рнс кой ад ми нист ра цией (ве до мст вен ные ре-ви зии уже не мог ли удов лет во рить пра ви тель ст во).

К по мо щи се на то рс ких ре ви зий царс кое пра ви тель ст во при-бе га ло в тех слу чаях, ког да бы ло необ хо ди мо по лу ить све де-ния о сос тоя нии ок ра ин, оз на ко мить ся с дея тель ностью мест-ных уч реж де ний оп ре де лен но го ве до мс тва, соб рать ма те ри ал для под го тов ляе мой ре фор мы ка кой-ли бо от рас ли уп рав ле ния, «расп ра вить ся» с бун тующи ми крес тьяна ми или расс ле до вать обс тоя тель ст ва расс тре ла ра бо чих де мо нс тра ций, об на ру жить тай ные свя зи долж ност ных лиц с мо но по лиями, вск рыть кор-руп цию и бю рок ра тизм го су да рст вен но го ап па ра та, выяс нить за дол жен нос ти по гу бер ниям, «ус по коить» и «отв лечь» об ще-

ИС ТОЧ НИ КО ВЕД ЧЕС-КАЯ ХА РАК ТЕ РИС ТИ КА

МА ТЕ РИАЛОВ СЕ НА ТО РС КОЙ

РЕ ВИ ЗИИ ТУР КЕС ТАНС КО ГО КРАЯ 1908-1910 ГГ.

Вестник КазНУ. Серия историческая. №3 (78). 201518

Ис точ ни ко вед чес кая ха рак те рис ти ка ма те риалов се на то рс кой ре ви зии Тур кес танс ко го края 1908-1910 гг.

ст вен ное мне ние от ка ко го-ли бо обс тоя тель ст ва: произ во ла мест ных влас тей, кор руп ции, расс-тре лов де мо нс тра ций и т.д. [3].

В те че ние дли тель но го вре ме ни инс ти тут се на то рс ких ре ви зий иг рал из ве ст ную роль в над зо ре за уп рав ле нием в Рос сии. В про цес се произ во дс тва ре ви зий от ло жи лось боль шое ко-ли че ст во до ку мен таль ных ма те риалов, ко то рые в ря де слу чаев, бы ли по лу че ны из пер вых рук, ми нуя соот ве тс твующие кан це ля рии. Как пра ви-ло, эти ма те ри алы бо лее дос то вер ны и кри тич-ны, чем до ку мен та ция об ре ви зо ван ных се на то-ра ми уч реж де ний.

Ма те ри алы се на то рс кой ре ви зии 1908-1910 гг. предс тав ляют со бой ис точ ник по раз-лич ным

Documents

rmebrk.kzrmebrk.kz/journals/2256/24045.pdf · 2016-01-25 · ХАБАРШЫ 25.11.1999 ж. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және