Kosov

RAPORTI I ZHVILLIMIT NJERZOR

Nj gjenerat e re pr nj Kosov t re

Produksioni: Rrota, www.rrota.comDrejtor Artistik: Visar Ulaj

Thyerja: Arbr MatoshiShpat Paarada

Ballina: Kushtrim Balaj Fotografit: Afrodita Bytyi

Shtypi: Grafika Rezniqi - Prishtin, Kosov

Mendimet e shprehura n kt raport jan t autorve dhe nuk prfaqsojn domosdoshmrisht mendimet e Programit pr Zhvillim t OKB-s (UNDP) apo t USAID-it.

N kt raport, Kosova i referohet territorit t administruar nga OKB-ja n baz t Rezoluts 1244 t Kshillit t Sigurimit t OKB-s.

Botimi i Raportit t Zhvillimit Njerzor 2006 sht bashkfinancuar nga UNDP dhe USAID-i.

Perkthyes:Organizata Shrbimet pr Interpretimin dhe Prkthimin e Konferencave

Redaktor i gjuhs anglezeJeffrey Arthur Hoover

Mirnjohje

Ekipi i ekspertve Konsultues: Dr. Ylli abiri dhe Dr. Lindita Xhillari nga Qndra pr Promovimin e Zhvillimit Njerzor, dhe bashkpuntort e ksaj Qndre.

Kontribuesit: Ekspertt e Integra Consulting dhe Dr. Ekrem Beqiri-Instituti Riinvest

Recenzentt:Dukagjin Pupovci-Qendra pr Arsim e Kosovs, Burim Leci-Departamenti i Rinis nga Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit, MA.Sabri Kicmari- Ligjrues n Departamentin e Sociologjis t Univer-sitetit t Prishtins, Andrey Ivanov-UNDP Qendra Rajonale ne Bratisllave (QRB)Elena Danilova-UNDP Wendra Rajonale ne Bratisllave (QRB), Maike Verhagen-Organizata pr Siguri dhe Kooperim n Europ, Valli Corbanese dhe Gianni Rosas-Organizata Ndrkombetare e Puns.

Felenderime t posame:Remzi Salihu-Minsitra e Arsimit e Shkencs dhe Teknologjis, Lemane Hatashi- Zyra e Krye minis-trit KDSP-Sekretariati, Bashkim Bellaqa-Zyra Statistikore e Kosovs, Ilir T. Berisha-Zyra Statistikore e Kosovs, Ylber Shabani-Ministria e Puns dhe Mirqenies Sociale, Sihana Xhaferi-Fondacioni i Kosovs pr Shoqri t Hapur, Salih Morina-Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit, Piotr Uhma- Or-ganizata pr Siguri dhe Kooperim n Europ, Fatmir Hoxha-Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit, Blerim Azizi-Rrjeti Rinor i Kosovs, Dritan Shala-Koordinator i Sekretariatit PKVR 2007-2010 - De-partamenti i Rinis, Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit, Alban Krasniqi- Rrjeti Rinor i Kosovs dhe Vasa Pavi - CARE - Srbia.

Stafi i UNDP n Kosov:Nora Ahmetaj - Koordinatore e projektitMytaher Haskuka - Program Analist

Si dhe t gjith pjesmarrsit ne puntorit e organizuara, n qendrat e t rinjve n Kosov.

Puntoria n PejDemiraj, Fatos Fetahaj, Shkodran Mavraj, Hysen Nikqi,Valon Mavraj, Ibrahim Mulaj, Luan Hasanaj, Loxhaj, Armend Vuthaj, Pal Marku, Burim Qelaj, Driton Zeqiraj, Gazmend Blakaj

Puntoria n GjakovBerat Thai, Memli Doli, Arbr Xharra, Besart Malaj, Egzon Alickaj, Avdyl Mehmetaj, Jorinda Ga--iqi, Bashkim Kurti, Marina Maric, Alban Krasniqi, Ilir Cacaj, Asim Muqaj, Liridon Mazrekaj, Burim Bashaj, Ardian Drvishaj, Krenare Kastrati, Kushtrim Saraqini

Puntoria n Mitrovic

,Ordic, Valbone Shala, Bashkim Paarizi, Ardita Hamiti, Miranda Ibishi, Ergin Kani, Ylber Maxhu-Lahu

Puntoria n GjilanBesim Salihu, Flamur Ismajli, Burim Korqa, Arbenita Llapashtica, Fatmire Llapashtica, Emrush Aze-mi, Besim Haliti, Shklqime Limani, Vjollca Jakupi, Arben Ramadani, Fitore Azemi, Sahit Abazi, Irfan Naim Shaqiri, Shprese Sahiti, Muhabere Kadriu, Adnan Hoxha, Riada Maloku, Enver Kqiku, Fehmi Sylejmani, Liza Gashi, Besfort Morina, Landim Terziu, Arlind Jonuzi, Getoar Jonuzi, Fisnik Muja

Puntoria n FerizajEnver Kashtanjeva,Alaudin Bytyqi, Uran Zeqiri, Kushtrim Palushi, Jetullah Sulejmani, Albulen Nre-caj, Ardit Gashi, Arben Halili, Avni Raka, Rrahim Sejdiu, Majlinda Emini, Baki Bakiu, Ilir Ukiqi, Sevdi-je Rrahmani, Adnan Rexhepi, Kenan Gashi, Erton Bega, Nexhmedin Loki, Selman Thaqi, Nazmi Aliu, Armond Pajaziti, Ilir Buzhala, Shaban Shabani, Arta Ferati, Abide Osmani, Sala Kurtaliqi

Puntoria n Rahovec Mejtim Bytyqi, Mensur Zena, Remzi Gashi, Dritan Krcagu, Xhemajl Durguti, Behar Hoti, Syle Ko-dra, Shedat Ukaj, Mirveta Hasku, Melisa Sharku, Enis Berisha, Jetmir Berisha, Hamdi Hoxha, Feride

Falnderohen przemrsisht: studentt dhe studentet e Departamentit t Sociologjis, viti i tretgrupe.

Lista e shkurtesave

AAP Arsimi dhe Aftsimi Profesional

AED-USAID Akademia pr Zhvillim Arsimor-Agjen-sia e Shteteve t Bashkuara t Ameriks pr Zhvillim Ndrkombtar

BE Bashkimi Europian

CEC / KQZ Komisioni Qndror i Zgjedhjeve

CV Curiculum Vitae

EJL Evropa Juglindore

ESI / IES Iniciativa Europiane pr Stabilitet

ESK Enti Statistikor i Kosoves

ETF-VET Fondacioni Europian pr Trainim- Trajnimi dhe Aftsimi

FMN/IMF Fondi Monetar Ndrkombtar

GTZ Shoqria Gjermane pr Bashkpunim Teknik

IARD Instituti Italian pr Hulumtime t Rinis (Milano)

IIEP- UNICEF Instituti Ndrkombtar pr Planifikim Arsimor- Fondi pr fmij i OKB

IKAP Instituti i Kosovs pr Administrat Publike

IOM Organizata Ndrkombtare pr Migrim

IVNJ-1 Indeksi i Varfris Njerzore-1

IVNJ-2 Indeksi i Varfris Njerezore-2

KCSF Fondacioni Kosovar pr Shoqri Civile

MASHT Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis

MEF Ministria e Ekonomis dhe Financave

MKRS Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit

MPMS Ministria e Puns dhe Mirqenies Sociale

OBP/ILO Organizata Botrore e Puns

OECD Organizata pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik

OJQ Organizata Jo-Qeveritare

OKB Organizata e Kombeve t Bashkuara

OSBE Organizata pr Siguri the Bashkpun-im e Europs

PBB Prodhimi i Brendshm Bruto

PPP Pariteti i Fuqis Blerse

RAE Romt,Ashkalinjt dhe Egjiptiant

RZHNJ Raporti i Zhvillimit Njerzor

UP Universiteti i Prishtins

UNDP Programi Zhvillimor i OKB

UNESCO Organizata pr Arsim, Shkenc dhe Kultur e OKB

UNFPA Fondi pr Popullsi i Kombeve t Bashkuara

UNICEF Fondi pr fmij i OKB

UNMIK Misioni i Administrats s Prkohshme t OKB n Kosov

USAID Agjensia e Shteteve t Bashkuara t Ameriks pr Zhvillim Ndrkombtar

WB/BB Banka Botrore

Raporti i Zhvillimit Njerzor i Kosovs (RZHNJK 2006) sht raporti i tret i till i hartuar nga politike, ekonomike dhe sociale, si dhe t mundsive t Kosovs. Raporti i par i vitit 2002 u prqendrua n treguesit, si jan: Indeksi i zhvillimit njerzor, Indeksi i zhvillimit gjinor dhe Indeksi i varfris njerzore. N baz t ktyre treguesve, Kosova sht kategorizuar se ka nj nivel mesatar t zhvillimit njerzor. Raporti i dyt i vitit 2004 i paraqiti t dhnat e zhvillimit njerzor nga niveli komunal dhe Indeksin e par t pjesmarrjes, q i prshkroi nivelet e pjesmarrjes n jetn civile dhe politike t grupeve t ndryshme etnike n komuna, duke prfshir vendet urbane dhe ato rurale.

Raporti i tret sht prqendruar n nj fush tjetr n rinin e Kosovs. RZHNJK-ja e vitit popullats, shenjat shpresdhnse pr t ardhmen e tyre m t ndritur dhe pozitn e tyre t kndvshtrimi i zhvillimit njerzor, dhe tentohet t arrihet ky qllim prmes shqyrtimit t rolit t rinis n proceset zhvillimore t Kosovs, duke prfshir shtjet lidhur me arsimin e edukimin, punsimin, vendimmarrjen, kohezionin civil dhe lidhur me pjesmarrjen e prgjithshme n trajtohen. Raporti po ashtu prmban rekomandimet pr at sesi duhet t rritet prfshirja e tyre n proceset e monitorimit dhe vendimmarrjes, si dhe n zbatimin e politikave t Qeveris.

dhe donatort t hartojn strategji pr t reformuar sektorin e arsimit dhe t punsimit. Strategjit matshme, pr prmirsimin e shkollave dhe t objekteve t tjera edukativo-arsimore. Ngjashm bashkpunojn n hartimin e programeve t parapara pr rritjen e mundsive pr punsim t t rinjve. Rekomandimet e tjera prqendrohen n at sesi institucionet e Kosovs, me prkrahjen Qeveris n prmirsimin e jets s t rinjve dhe prkrahjen q mund ta japin ato.

vetm q bazohet n analiza t t dhnave sasiore dhe cilsore t mara nga burimet e shumta, por gjithashtu sht bazuar edhe n qasjen pjesmarrse n grumbullimin e t dhnave. Fillimisht u b nj anket me 1200 t intervistuar t grupmoshs 15-29 vjeare dhe u zhvilluan nnt diskutime n grupe t fokusuara ku morn pjes pal t ndryshme me interes. M pastaj, gjithandej Kosovs u organizuan edhe shtat puntori me t rinjt me qllim t dgjimit t shqetsimeve dhe shtjeve t tyre, si dhe t vlersimit t rezultateve t ankets s lartprmendur e t diskutimeve t mhershme n grupe t fokusuara. Burimet dytsore, si jan dokumentacioni i puns dhe planet e puns s institucioneve ishin shum t dobishme gjat procesit t hartimit. Edhe pse kta hapa u dshmuan t jen tepr t rndsishm n kuptim procesit ishte mungesa e t dhnave statistikore dhe qasja n t dhnat e regjistruara e n baza t t dhnave. Raporti prfundimtar sht fryt i puns dhe prkushtimit t madh t individve

Raporti prfundimtar sht i ndar n disa kapituj. N kapitullin I shqyrtohen analizat e prgjithshme t indekseve, si dhe lidhjet mes arsimimit dhe hyrjes n radht e fuqis puntore. rekomandime pr prmirsime, veanrisht lidhur me prgatitjen e t rinjve pr punsim.

Parathnie

Kapitulli III trajton arsyet pse investimet n rini, posarisht n aspektin e ngritjes s cilsis s arsimit dhe t mundsive pr punsim, paraqesin investim t drejtprdrejt n zvoglimin e varfris dhe n zhvillimin e ardhshm t shoqris n prgjithsi. N fund, prmes kapitullit e rinis n procesin e vendimmarrjes. Prfshirja m e gjer e rinis do t liroj entuziazmin, energjin dhe kreativitetin e tyre, t cilat do t mund t ndihmojn n heqjen e pengesave n zhvillimin politik, ekonomik dhe shoqror.

Dshiroj tua shprehi falnderimet e mia t gjith atyre q kontribouan n kt raport. Po ashtu, kolegt e mi nga UNDP-ja s bashku me mua shprehin falnderimet pr USAID-in n Kosov si

Frode MauringPrfaqsues i Prhershm

UNDP Kosov

Prmbajtja

Prmbledhje e prgjithshme 13

1. SFIDA E TRANZICIONIT 21

1.1 Rinia, tranzicion i dyfisht 211.2 Kosova, tranzicion pa status 261.3 Niveli i zhvillimit njerzor 321.4 Politika dhe masa prioritare 35

2. E DREJTA DHE MUNDSIA PR TU ARSIMUAR 41

2.1 Arsimi parauniversitar 412.2 Arsimi i lart 482.3 Investimi pr arsimimin e t rinjve 512.4 Politika dhe masa prioritare 54

3. NGA SHKOLLA N PUN 59

3.1 Tranzicion i vshtir 593.2 Mundsit pr tu punsuar 613.3 Nivele shqtsuese t papunsis 643.4 Aftesimi profesional 693.5 Planet pr t ardhmen 713.6 Politika dhe masa prioritare 71

4. PJESMARRJA E DREJT DHE PRGJEGJSI 77

4.1 Pjesmarrje simbolike e t rinjve 774.2 Jeta shoqrore n komunitet 784.3 Pjesmarrja n demokraci 834.4 Politika dhe masa prioritare 88

SHTOJCA 1 91

KUTIZAT

Kutiza 1.1 Prbrsit e tranzicionit t moshs 21Kutiza 1.2 Pavarsia ekonomike 23Kutiza 1.3 Trafikimi-Rreziku me i ri i tranzicionit 24Kutiza 1.4 Rrfimi i nj vajze 26 vjeare bullgare 24Kutiza 1.5 Prparimi i demokracis 26Kutiza 1.6 Parashikimi i zhvillimit makroekonomik 28Kutiza 1.7 Paqartsia mbi drgesat 29Kutiza 1.8 Shprfillja e statistikave 30Kutiza 1.9 Ngri i financimeve 32Kutiza 1.10 Matja e zhvillimit njerzor 32

Kutiza 2.1 Cilsia e kapitalit njerzor 41Kutiza 2.2 Cilsi e ult e arsimit fillor n vendet n zhvillim 44Kutiza 2.3 Dy qasje t ndryshme pr reformn e kurrikulave 45Kutiza 2.4 Sa sht real vlersimi i dijeve t nxnsve? 45Kutiza 2.5 Politikat Europiane t Kualifikimeve 48Kutiza 2.6 Procesi i Bolonjs 49

Kutiza 2.7 Marrdhniet student-pedagog 50Kutiza 2.8 Lehtsi pr arsimin e minoriteteve 51

Kutiza 3.1 Plani akcional i punsimit t t rinjve n Kosov 2007-2010 62Kutiza 3.2 N administratn publike krkohet mendsi e re 63Kutiza 3.3 Prse krijohen kaq pak vende pune? 67Kutiza 3.4 Plan i veprimit pr rinin 2007-2010 69Kutiza 3.5 Fond Vetpunsimi pr rinin n fshat 69Kutiza 3.6 Frytshmri e ult e shrbimit t punsimit 71Kutiza 3.7 A sht zgjidhje emigrimi? 71

Kutiza 4.1 Koncepti i pjesmarrjes 77Kutiza 4.2 Objektiva t OJQ-ve rinore 79Kutiza 4.3 po ndodh me OJQ-t rinore? 80Kutiza 4.4 Nj qasje e gabuar? 81Kutiza 4.5 Vullnetarizmi institucional i Kosovs 82Kutiza 4.6 Misioni dhe objektivat e Departamentit t Rinis 84Kutiza 4.7 Model i suksesshm pjesmarrjeje 84Kutiza 4.8 Objektivat e politiks s pjesmarrjes 84Kutiza 4.9 Nisma pr punsimin e t rinjve 85

TABELAT

Tabela 1.1: Grupmosha e rinis n vendet e EJL 22Tabela 1.2: Disa tregues kryesor makroekonomik 27

Tabela 1.3: Vlerat e llogaritura t PBB dhe PBB pr frym 28Tabela 1.4: T dhnat pr llogaritjen e Indeksit t Zhvillimit Njerzor t Kosovs 33Tabela 1.5: Indeksi i Zhvillimit Njerzor t Kosovs 34Tabela 1.6: Indeksi i Varfris Njerzore (IVNJ-1) t Kosovs n % 35

Tabela 2.1: Numri i nxnsve n arsimin parauniversitar sipas viteve 42Tabela 2.2: Numri i nxnsve dhe shkollave t arsimit parauniversitar n vitin shkollor

2004/2005 43Tabela 2.3: Shkalla e regjistrimit n arsimin fillor (2003/2004) 43Tabela 2.4: Shkalla e e regjistrimit n arsimin e mesm t lart (2003/2004) 46Tabela 2.5: Krahasimi i treguesit nxns/msues 47Tabela 2.6: Nxnsit n arsimin e mesm dhe n arsimin profesional 2002-2005 47Tabela 2.7: Shpenzimet pr arsimin sipas viteve (n milion Euro dhe n %) 52Tabela 2.8: Struktura e shpenzimeve publike pr arsimin 53Tabela 2.9: Shprndarja e shpenzimeve sipas niveleve arsimore, 2003 53

Tabela 3.1: Pjesa e rinis n tranzicionin nga shkolla n pun 59Tabela 3.2: Treguesit kryesor t tregut t puns (2004) 61Tabela 3.3: T rinjt n tregun e puns (2004) 61Tabela 3.4: Numri i t papunve dhe i bizneseve 65Tabela: 3.5: Papunsia sipas grup-moshave 65Tabela 3.6: Shkalla e kualifikimit t t papunve 66Tabela 3.7: T trainuarit sipas grup-moshave 70Tabela 3.8: T trainuarit sipas komunave 70

Tabela 4.1: Disa t dhna mbi pjesmarrjen e t rinjve n Kosov 77

SHTOJCA 1

Tabela 1: Shpndarja gjeografike dhe etnike e mostrs 91Tabela 2: Shprndarja e mostrs sipas etnive dhe zons rurale dhe urbane (%) 91

FIGURAT

Figura 1.1. Vendimmarrja n familje 22Figura 1.2: Marrdhniet me prindrit 22Figura 1.3: Varsia financiare nga familja 23Figura 1.4: Kur mendon t shkputesh nga familja e prindrve? 23Figura 1.5: Vendimmarrja pr martes 24Figura 1.6: Marrdhniet ndretnike midis t rinjve 25Figura 1.7: Fondet pr politikat rinore 25Figura 1.8: Evolucioni i disa treguesve makroekonomik 27Figura 1. 9: Arsyet e emigrimit t t rinjve 29Figura 1.10: Vendet n tranzicion me drgesat m t larta 29Figura 1.11: Varfria e skajshme sipas grup-moshave 31Figura 1.12: Struktura e t ardhurave n zonn urbane 31Figura 1.13: Indeksi i t ardhurave i vendeve t rajonit t Ballkanit 33Figura 1.14: Indeksi i Jetgjatsis s vendeve t rajonit t Ballkanit 33Figura 1.15: Indeksi i Arsimimit i vendeve t rajonit t Ballkanit 34Figura 1.16: Renditja e vendeve t Ballkanit sipas Indeksit t Zhvillimit Njerzor 34

Figura 2.1: Prceptimi mbi cilsin e niveleve t ndryshme t sistemit t arsimit t mesm t lart 42Figura 2.2: Nxnsit n arsimin profesional sipas profileve 47Figura 2.3: Numri i studentve sipas viteve 49Figura 2.4: Pranimet n universitet 49Figura 2.5: Pranimet me pagesa informale 49Figura 2.6: Cilsia e prgatitjes s studentve 50Figura 2.7: Mundsia pr tu punsuar 50Figura 2.8: Struktura e shpenzimeve t arsimit 53

Figura 3.1: Pjesa e t rinjve punkrkues 59Figura 3.2: Bizneset sipas numrit t punonjsve 61Figura 3.3: Punsimi i t rinjve sipas sektorve 62Figura 3.4: Prdorimi i internetit nga t rinjt 63Figura 3.5: Papunsia n Kosov 64Figura 3.6: T papunt sipas etnive 65Figura 3.7: T rinje t papun sipas gjinis 66Figura 3.8: Vendet e puns sipas sektorve 67Figura 3.9: Arsyet e t qnit i papun 67Figura 3.10: Biznesi familiar 68

Figura 4.1: Pjesmarrja e t rinjve n veprimtari shoqrore 78Figura 4.2: Ndikimi n qshtjet komunitare 79Figura 4.3: Pjesmarrja e t rinjve n OJQ 79Figura 4.4.: Pjesmarrja e t rinjve n iniciativa rinore 80Figura 4.5: Dshira pr t marr pjes n OJQ 80Figura 4.6: Shprndarja e Asambleve Komunale Rinore 81Figura 4.7: Pjesmarrja si vullnetar 83Figura 4.8: Prceptimi mbi prfitimet nga puna vullnetare 83Figura 4.9: Prceptimi i t rinjve mbi punn e institucioneve 85Figura 4.10: Interesi pr tu marr me politik 86Figura 4.11: Prfaqsimi n politik 87Figura 4.12: Interesi pr t marr pjes n votime 87Figura 4.13: Vlersime mbi sistemin e zgjedhjeve n Kosov 87Figura 4.14: Vlersime mbi besueshmrin e mediave n Kosov 88Figura 4.15: Mediat dhe nevojat e t rinjve 88

SHTOJCA 1

Figura 1: Shprndarja e mostrs sipas komunave 91

Hyrje

Kosova sht vendi me popullsi m t re n Europ, ku mbi gjysma e popullsis sht nn moshn 25 vje. T rinjt nga 15 deri n 25 vje zn rreth 21% t popullsis. do t jen puntort, biznesment, prindrit, qytetart dhe udhheqsit e Kosovs. Pr kt arsye, Raporti i Zhvillimit Njerzor - Kosova 2006 sht fokusuar tek rinia1, duke analizuar problemet kryesore me t cilat ajo prballet, rolin q luan n Kosov dhe rrugt pr ta fuqi-zuar m tej pjesmarrjen dhe ndikimin e saj n prpari-min e Kosovs.

Raporti prmban katr kapituj. Kapitulli i par paraqet ndryshimet e moshs s rinis n kushtet e tranzicionit t Kosovs, duke vlersuar se do investim tek rinia sht nj investim pr t nxitur prparimin e vendit dhe prsh-pejtuar zbutjen e varfris. Kjo mund t realizohet vetm me t rinj cilsisht t arsimuar dhe t pajisur me njohuri, i dyt prqndrohet n t drejtn e t rinjve pr tu ar-simuar, me nj theks t veant tek shkalla e prgatitjes s tyre pr jetn. Kapitulli i tret shqyrton problemet q lidhen me kalimin e t rinjve nga shkolla n pun dhe rndsin q ka pr nj vend si Kosova q do i ri t jet dhe prgjegjsin e tyre t pjesmarrjes qytetare. Gjendja e sotme dhe rrugt pr rritjen e rolit t gjithanshm t t rinjve n jetn shoqrore dhe politike dhe n prparimin e demokracis, analizohen n Kapitullin e katrt.

Raporti i Zhvillimit Njerzor-Kosova 2006 sht bazuar n rezultatet e nj anketimi t gjer t t rinjve, t ndrtuar ,u bn, gjithashtu, objekt diskutimesh n tryeza debatesh me t rinjt n shum rajone t Kosovs. Raporti ka marr parasysh edhe t dhna e dokumente strategjik t institu-cioneve t Kosovs, studime t ndryshme t organizatave jo qeveritare dhe institucioneve ndrkombtare mbi Kosovn, si dhe prvojn disa vjeare t UNDP n Kosov.

Raporti i Zhvillimit Njerzor-Kosova 2006 prfshin disa politika e masa prioritare, q lidhen ngusht me sht-jet q trajton. I sht kushtuar kujdes q kto t mos jen prsritje e rekomandimeve t dokumenteve t shumt strategjik t Kosovs, por t jen m shum masa plot-suese pr zbatimin me sukses t reformave. Ky raport

nuk ka pr qllim t zvendsoj politikat institucionale e sektoriale, q ekzistojn n Kosov. Ai synon t jet nj instrument, q nxit debatin e t rinjve, institucioneve, donatorve ndrkombtar, shoqris civile dhe medias mbi kto politika, si dhe mbi masat prioritare pr zbati-min e tyre.

Sfida e tranzicionit

ushtruarit e qytetaris jan prbrsit kryesor t tranzi-megjithse n dukje sht nj shtje e do t riu, lidhet ngusht me familjen, shtetin dhe shoqrin, si dhe me mjedisin e me mundsit q ata ju ofrojn t rinjve pr t marr vendime t drejta. T rinjt e Kosovs jan tradicio-nalisht shum t lidhur me familjet e tyre prandaj edhe familjes. Ekonomit familjare t Kosovs jan t mdha dhe n to vendimet m t rndsishme zakonisht mer-ren nga prindrit. T rinjt kan vshtirsi t shkputen nga familja, jo vetm per shkak te tradits, por sepse jan shum t varur ekonomikisht prej familjes dhe nuk i kan

-ni i tyre i moshs prkon me tranzicionin e vshtir t Ko-sovs. Reformat ekonomike po zbatohen n kushtet e nj ekonomie t prapambetur, me t ardhura dhe shpenzime intitucionale modeste dhe me mbshtetjen e donatorve ndrkombtar, e cila vitet e fundit sht zvogluar n mnyr drastike. Drgesat e emigrantve, q deri dje mendohej se ishin nj e ardhur e konsiderueshme pr

paqartsi. Varfria prek rreth 1/3 e popullsis dhe 15.2% e saj jeton n varfri t skajshme.

Mungesa e nj Statusi t qart e prfundimtar vazhdon te paraqes njrn ndr pengesat kryesore t tranzicionit n

--zimit t burimeve potenciale, t papunsis s lart dhe t pamundsis pr t zbutur varfrin. Mungesa e statusit po pengon edhe zbatimin e strategjive t shumta t har-

Kjo gjendje nuk ka dhn ndonj ndikim t dukshm pozitiv n nivelin e zhvillimit njerzor. Kosova renditet e fundit n rajonin e Ballkanit pr vlerat e Indeksit t t Indeksit t Zhvillimit Njerzor t saj n vitin 2006 ka nj rritje t leht krahasuar me vlern e vitit 2002.

Prmbledhje e Prgjithshme

-dsive pr rinin, q t marr pjes aktive n punn e gji--tiv prioritar i politikave shumsektoriale t zhvillimit t Kosovs. Q kjo t bhet e mundur, krahas masave pr sigurimin e rritjes ekonomike t vendit, nprmjet pr-shpejtimit t reformave, jan t nevojshme t ndrmerren jet n shkoll ose n pun.

E drejta dhe mundsia pr tu arsimuar

-rin e arsimit n Kosov, duke sjell nj prapambetje t e para pr ndryshimin e ksaj gjendjeje, q prekn t gjitha nivelet e sistemit arsimor. Megjithse t dhnat statistikore nuk japin mundsi t gjykohet sakt mbi shkalln e intere-sit t t rinjve pr t ndjekur shkolln, kuotat e regjistrimit -glohen n arsimin e mesm e sidomos n arsimin e lart. Arsyet e ksaj rnie jan t shumta, por gjendja e keqe eko-nomike e familjeve, mungesa e motivimit t nxnsve pr t msuar, kushtet e msimit dhe largsia e shkollave nga vendbanimet dhe, n rastin e vajzave, tradita zakonore e familjes, jan ato q ndikojn m shum tek t rinjt pr t mos ndjekur shkolln e mesme. Pamundsia ekonomike e Prishtins jan arsyet kryesore t kuotes shum t ult t regjistrimit. Duke qn se rreth 2/3 e t rinjve t intere-suar u privohet e drejta pr tu regjistruar n Universitet t subjektive, me baza njohjeje ose me pagesa informale.

donatorve nuk ka mundur t balancohet nga rritja e kon-tributit t Buxhetit t konsoliduar t Kosovs. Pjesa m e madhe e shpenzimeve shkon pr pagat e punonjsve t -

N kto kushte, sht i nevojshm nj ndrgjegjsim m i madh i shoqris dhe i vendimmarrsve mbi prgjegj-sin q kan pr arsimimin e t rinjve. shtja e arsimimit t t rinjve nuk duhet konsideruar thjesht si prgatitje e tyre pr tregun e puns dhe si prgjegjsi e tyre, e fami-ljeve dhe e disa institucioneve. Dituria sht pasqyra e emancipimit t prgjithshm shoqror t nj vendi, pran-daj arsimimi i t rinjve, para s gjithash, duhet konside-ruar si nj shtje me rndsi primare.

Nga shkolla n pun

T rinjt prbjn moshn e kalimit nga shkolla n tregun e puns. Punsimi i tyre pr her t par kushtzohet nga cilsia jo e prshtatshme e shkollimit, krkesa e ult e tregut t puns pr forca pune dhe nevoja e madhe q t rinjt kan pr tu punsuar sa m par. Mundsit e t ngadalt t biznesit privat. Punsimi n sektorin publik gjithashtu nuk sht i leht pr shkak t mundsive t li-mituara pr punsim n sektorin publik, kujdesit t ven-dimmarrsve dhe mungess s procedurave rigoroze dhe -bashkpunues pune, por prfshihen pak n vendimmar-rje. Kta t rinj shprehen qart se n administratn pu-blike krkohet nj mendsi e re, me metoda t prparuara pune dhe vendimmarrje gjithprfshirse. Vetm t rinjt mund ta sjellin kt mendsi t re.

-punsia e t rinjve ka ardhur duke u rritur, veanrisht tek t rejat. Aktualisht n Kosov ka 530 t papun t regjistruar pr nj vend pune t lir. Politikat e rritjes s punsimit jan fokusuar n nxitjen e zhvillimit t bizne-seve dhe paisjen e t rinjve me njohurit e nevojshme, sa m n prputhje me krkesat e tregut t puns. Nxitja e ndrmarrsis s rinis vlersohet, gjithashtu, si nj rrug e rndsishme pr rritjen e punsimit, por pr kt nevoji-tet nj kuadr ligjor lehtsues. Megjithse rreth gjysma e numrit t t rinjve t Kosovs jan pjes e popullsis ru-rale, numri i atyre t punsuar n sektorin bujqsor sht i vogl. Zhvillimi i bujqsis me ritme m t ngadalta se do sektor tjetr dhe rnia e interesit t t rinjve pr t pu-nuar n bujqsi jan disa prej arsyeve kryesore t ksaj gjendjeje.

shkolls dhe puns dhe si nj mas q lehtson punsi-min e t rinjve. Megjith prmirsimet n kt sektor, ka- trainuarve, pa ditur nse ata punsohen apo jo m pas.

Pr nxitjen e punsimit t t rinjve jan hartuar dokumen-te t ndryshme strategjike. Ato kan nevoj t njsohen, pr t evituar konfuzionin dhe mbivnien e prgjegjsi-ve t institucioneve prkatse, si dhe t kordinohen nga t prgatitur nga Ministria e Ekonomis dhe e Financa-Buxheti i konsoliduar i Kosovs dhe rrezikojn t mbeten n letr.

Pjesmarrja- e drejt dhe prgjegjsi

Ndikimi i t rinjve t Kosovs ndaj vendim marrjes s in-stitucioneve, q kan lidhje me jetn e tyre, sht shum i vogl. Kjo vjen sepse institucionet nuk e ndjejn detyri-min pr ta respektuar t drejtn e pjesmarrjes s rinis, por edhe sepse vet t rinjt nuk e kuptojn pjesmarrjen si prgjegjsi qytetare.

Angazhimi i pakt qytetar dhe mungesa e pjesmarrjes aktive t tyre lidhet ngusht me faktin se t rinjt e grup-moshs 15-19 vje kan preokupim kryesor shkolln dhe ata t grupmoshs 20-25 vje gjetjen e nj vendi pune. Nga njera ane ata jan t prirur m shum pr do lloj ve-primtarie, q i lehtson zgjidhjen e problemit kryesor q kan dhe jan shum m pak t interesuar pr veprimtari t tjera. Nga ana tjetr, t rinjt e t dy grupmoshave kan kultur t pakt angazhimi qytetar, sepse nuk kan marr njohuri t tilla n shkoll dhe familja nuk ushtron ndonj

Kultura e pakt e pjesmarrjes dhe mendsia hierarkike e familjes bjn q ndikimi i t rinjve n komunitetin ku bjn pjes t jet i vogl. Edhe pjesmarrja e tyre n or-ganizatat jo qeveritare sht minimale dhe prgjithsisht -ganizatave. Ky sht nj tregues shqetsues pr vet or-tyre, kapaciteteve menaxhuese dhe transparencs s ve-primtaris.

Qendrat rinore, t ngritura me entuziazm menjher pas vitit 1999 me mbshtetjen e donatorve ndrkom-btar, kan luajtur pr disa vite nj rol t rndsishm n trheqjen e t rinjve n veprimtari t prbashkta. Tani entuziazmi ka rn, veprimtaria e qendrave sht ku-kryesore sht se askush nuk mendoi m par pr qn--

Kosova ka nj prvoj t suksesshme shum t veant vul-lnetarizmi, por ky sht n rnie, veanrisht tek t rinjt. Sot, n kushtet e paqes, shum prej elementve nxits dhe motivues t periudhs para vitit 1999 mungojn dhe, mbi t gjitha, mungon nj situat kur shoqria t ndjehet e rre-zikuar. Nga institucionet nuk i sht kushtuar kujdes, q kjo prvoj t evidentohet dhe ti transmetohet t rinjve. Prandaj t rinjt e njohin pak vullnetarizmin dhe shpesh e perceptojn m tepr si aktivitet edukues se sa aktivitet shoqror, q kontribuon pr zhvillimin e komunitetit.

pr kt t rinjt ndajn opinione t ndryshme. Disa e per-ceptojn pjesmarrjen n politik si prkushtim, shpen- vlersojn si ambicje personale pr t br karrier, ku -tim i shumics s t rinjve ndikon negativisht n dshi-rn e tyre pr t kontribuar n jetn politike t Kosovs. vendim marrjen politike dhe ndjehet e pa prfaqsuar sa duhet n t.

Ushtrimi i t drejts pr t votuar sht nj form tjetr e pjesmarrjes s t rinjve n demokraci. N kt aspekt, Kosova paraqet nj model paksa t ndryshm nga vendet e tjera t tranzicionit. Pjesmarrja e t rinjve n votime sht m e lart dhe pr zgjedhjet e ardhshme shprehet nj interes edhe m i madh pr t marr pjes.

Rritja e prgjegjsis qytetare t t rinjve krkon mar-e kulturs s pjesmarrjes. Plotsimi i kuadrit ligjor pr prcaktimin e instrumenteve me ann e t cilave mund t ushtrohet pjesmarrja e t rinjve n vendimmarrje do t ndihmonte institucionet pr t organizuar procese reale dhe t frytshme dialogu me t rinjt. Prfshirja gjersisht e t rinjve n monitorimin e zbatimit t politikave, q kan lidhje me to, do t ndihmonte, gjithashtu, institu-cionet pr t orientuar punn e tyre drejt rezultateve t dobishme pr rinin.

INSTITUCIONET E PRKOHSHME T VETQEVERISJESPRIVREMENE INSTITUCIJE SAMOTJPRAVLJANJA

PROVISIONAL INSTITUTIONS OF SELF-GOVERNMENT

ZYRA E KRYEMINISTRITURED PREMIJERA

OFFICE OF THE PRIME MINISTER

Nj Kosove e re, pr nj gjenerate te re!

Prishtina nuk sht ende qyteti me i ndrtuar ne rajon. Por pa dyshim, Prishtina sht kryeqyteti m dinamik i Ballkanit. Kt dinamike, Prishtins dhe tr Kosovs ia jep rinia e saj. Mbi 50% e popullats son sht nn moshn 25 vjeare. sht gzim pr ne t kemi nj popullat te tille te re.

sht prgjegjsi e qeveris q t punoj pr tu siguruar ktyre te rinjve perspektiv t qart zhvillimi dhe nj te ardhme m t mir. Prpara nesh jan dy opsione: ta shohim rinin ton t frustrohet nga pamundsia pr qasje n tregun e shkollimit dhe t puns ose t mobilizojm te gjitha burimet tona dhe, prmes politikave t guximshme dhe vizionare, t bjm m t mirn pr ta.

Kjo qeveri ka zgjedhur rrugn e dyt. Kjo qeveri shpalli prioritet t sajin vitin e kaluar at q gjersisht njihet "Platforma e 3E-ve", me edukimin si komponente esenciale. Angazhimi i qeveris sht reflektuar edhe n buxhetin pr vitin 2007, ku kuota pr arsimin sht rritur pr 7 milion euro.

Qeveria ka br gjithashtu nj hap t rndsishm me hartimin e dy strategjive afatmesme: Planin Kosovar t Veprimit pr Rini 2007-2010 dhe Planit Aksional t Punsimit t t Rinjve 2007-2010.Punsimi i te rinjve, promovimi dhe fuqizimi i OJQ-ve rinore, edukimi joformal, pjesmarrja dhe integrimi i rinise, edukimi dhe parandalimi shndetsor jan disa nga sferat e aktivitetit tone.

Megjithat, shum probleme mbeten ende t pazgjidhura. Papunsia e lart sht nj ndr brengat kryesore. Dokumenti gjithprfshirs q na ofron ksaj here UNDP-ja sht nj studim i mirseardhur t cilin do ta konsultojm me qllim prmirsimin e politikave qeveritare duam nj Kosove t re, pr nj brez t ri!

Agim ekuKryeministr i Kosovs

Tranzicionit

Kapitulli 1

21

1.1 Rinia, tranzicion i dyfisht

Tranzicioni i moshs

-gjike, psikologjike, sociale dhe ekonomike, pr ta njohur vetveten dhe pr tu njohur nga t tjert si i rritur. Nga pikpamja shndetsore, rinia lidhet me moshn e pjeku- cilsive t t riturve t tilla si mbarimi i shkolls, punsi-mi, martesa etj., q zakonisht hasen pas t njzetave. N -veproj edhe me komunitetin e gjer. Prandaj rinia sht m shum nj stad i jets se sa i moshs, q njihet edhe si -ris s njeriut.

Deri rreth moshs 15 vjeare t rinjt jan t fokusuar kryesisht tek msimi pr t marr shkollimin baz. N kt mosh ata jan nn kujdesin, prgjegjsin dhe drejtimin e plot t prindrve t tyre, t cilt prpiqen ti zgjidhin gjithka ndrsa ata vetm duhet t jen nx-deri rreth moshs 18 - 20 vje, por n kt periudh - marrjes s vendimeve pr t ndjekur shkolln e mesme e tyre t qytetaris prmes pjesmarrjes n votime. N dhe familja.

Rinia e Kosovs e prballon tranzicionin e vet n kushtet e tranzicionit ekonomik e social t Kosovs. Si nj tranzi-

q kalon Kosova dhe i kushton rinis m shum energji. pr t luajtur nj rol m t madh dhe pr t ndikuar n t ardhmen e Kosovs

Mosha e rinis

N shum vende mosha e rinis prcaktohet me ligj sepse lidhet me cakun se kur njeriu duhet konsideruar vet pr- mbshtetse insitucionale pr rinin. Prandaj, n vende t ndryshme ka prcaktime t ndryshme pr moshn e rinis.

Programi i Kombeve t Bashkuara pr Rinin prcakton si t rinj njerzit e moshs 15-24 vje. Organizata Botrore e Shndetsis dhe UNICEF konsiderojn si t rinj ata t moshs 10-24 vje sepse shum politika q ndikojn tek t rinjt, shpesh her sht e nevojshme t ndrmerren duke

-

Tranzicionit1

Kutiza 1.1 Prbrsit e tranzicionit t moshs

Shkollimi, punsimi, shndeti, aftesimi i familjes dhe t ushtruarit e qytetaris jan prbrsit kryesor t tran-zicionit t moshs s rinis. Koha kur shfaqet secili prej tyre dhe vshtirsia pr ta prballur me sukses varet shum nga niveli i zhvillimit ekonomik e social i atij vendit ku rinia jeton. Vendimet q merren gjat ksaj prballje jan vendimtare jo vetm pr vet rinin por ato ndikojn mjaft edhe n t ardhmen e atij vendi. Megjithse n dukje t gjitha kto jan vendime per-sonale apo deri diku familjare, menaxhimi i ktij tranzi-cioni lidhet ngusht me familjen, shtetin dhe shoqrin, si dhe me mjedisin e mundsit q ato i ofrojn t rinjve pr t marr vet vendime t drejta.

22

N (Tabelen 1.1) jepet grumpmosha e rinis sipas prcak-timeve ekzistuese n vendet e Europs Jug-Lindore. N Kosov, megjithse ende nuk sht prcaktuar ligjrisht, t rinj konsiderohen ata q bjn pjes n grupmoshn 15-24 vje3.

T rinjt prfaqsojn nj pjes t rndsishme t popull-sis s Kosovs. Popullsia e prgjithshme vlersohet t jet ndrmjet 1.9 dhe 2.1 milion banor, t cilt jan me banim n Kosov4. Shqiptart prfaqsojn rreth 88% t popullsis rezidente, serbt rreth 7% dhe grupet e tjera etnike, ku bjn pjes boshnjakt, komuniteti RAE (Romt, Ashkalinjt dhe Egjiptiant) dhe turqit, rreth 5%5. Popullsia nn moshn 25 vje prfaqson mbi 50% t popullsis s gjithmbarshme t Kosovs. Sipas prcaktimit t msiprm, t rinjt e grup-moshs 14-24 vje zn rreth 21% t popullsis s saj, dhe kto t dhna n Kosov jan vetm pr grup moshn 14-24 vjeq. Me kt tregues, Kosova sht nj nga vendet me po-pullsin m t re n Europ.

Roli vendimtar i familjes

T rinjt e Kosovs jan tradicionalisht shum t lidhur me familjet e tyre dhe ktu prfshihen edhe t rinjt n moshn e t drejts pr pun. Rrjedhimisht, shum karak-teristika t moshs s rinis dhe, n mnyr t veant ven- familjes. Kur t rinjt jan adoleshent, vendimet m t rndsishme pr ta i marrin prindrit apo m t rriturit e familjes. Kur ata rriten, vendimmarrja kalon gradualisht kalimi varet shum nga familja dhe vet i riu, por po kaq shum edhe nga niveli i zhvillimit t shoqris n trsi. Kshtu, pr vajzat ka raste q ky tranzicion karakterizo-het prej kalimit t vendimmarrjes nga prindrit tek burri.

Ekonomit familjare6 t Kosovs jan tradicionalisht t mdha dhe nganjher prbhen nga m shum se nj familje. Rreth 59% e familjeve gjithsej kan s paku 6 antar. M t mdha jan familjet n zonn rurale, ku madhsia mesatare e tyre vlersohet t jet 6.4 antar, ndrkoh q rreth 40% e familjeve kan 7 ose m shum antar. N qytet familjet jan me m pak antar dhe vetm rreth 27% e familjeve kan m shum se 6 antar. Ekonomit familjare me nj familje t vetme (nukleus familje) zn rreth 70% t familjeve gjithsej. Pjesa tjetr prbhet nga 2 a m shum familje te ngushta7.

Familja drejtohet nga kryefamiljari, i cili sht mashkull n pothuaj 93% t familjeve, si n fshat ashtu edhe n qytet. Familjet q drejtohen nga femrat prbjn kryesisht rastet kur kryefamiljari nuk jeton m dhe gruaja sht e ve. Babai sht ai q n m t shumtn e rasteve merr edhe vendi-met m t rndsishme t familjes (shih Figurn 1.1)8.

Edhe pse jetojn n familje me shum pjestar, prgjith-sisht t rinjt nuk kan probleme me prindrit. Rreth 81% e t rinjve t intervistuar shprehen se nuk kan pasur ndonjher probleme me prindrit (shih Figurn 1.2)9.Prkundrazi, ata mendojn se jetesa brenda familjes sht m shum lehtsi se sa problem dhe e vlersojn sakri-

T tjer16.7 %Nna

7.4 %

Babai75.9 %

Figura 1.1: Vendimmarrja n familje

Kush i merr vendimet m t rndsishme n familjen tuaj?

Jo 81.1 %

Po 18.9 %

Figura 1.2: Marrdhniet me prindrit

A keni pasur ndonjher mosmarrveshje me prindrit?

Tabela 1.1: Grupmosha e rinis n vendet e EJL2

Grupmosha

Bosnja dhe Herzegovina 14-30

Bullgaria 15-25

IRJ Maqedonis 15-24

Kosova 15-24

Kroacia 15-29

Mali i Zi 15-24

Moldavia 16-30

Rumania 14-29

Serbia 15-24

Shqipria 15-25

23

familjen dhe aspirojn tia shprblejn familjes mundin e saj, duke ndihmuar prindrit, vllezrit dhe motrat. Nga ana tjetr, ata mendojn se, duke qn m t shkolluar se brezi i mparshm, jetesa e tyre brenda familjes ndikon pozitivisht n rritjen e nivelit t pjestarve t tjer m pak t shkolluar t familjes dhe ky ndikim sht m i duk-shm n familjet fshatare10.

Por, megjithat, t rinjt shprehin nj shqetsim t madh, i cili ka lidhje me faktin se papunsia n Kosov sht aq e madhe dhe t ardhurat e familjes aq t pakta, sa q nj personi, kur punsohet, i bie menjher barra t mbaj t gjith familjen dhe, n kt rast, ai mbetet peng i familjes 11.

Roli kaq i madh i familjes lidhet ngusht me varsin eko-nomike t t rinjve nga familja. M shum se gjysma e t nga prindrit dhe vetm 14.9% e tyre thon se nuk varen nga familja sht e dukshme pavarsisht prkatsis et-nike t t rinjve12.

Shkputja nga familja nuk sht nj vendim i leht pr tu marr nga t rinjt. Nga njra an, n mendsin e familjes tradicionale t Kosovs, prindrit ndjehen prgjegjs pr t rinjve. Ata e kuptojn pa mdyshje si detyr marrjen e mnyr t veant kjo lidhet me vajzat, pr t cilat, sipas ksaj mendsie, duan kujdes shum m t madh. Prandaj edhe largimi nga familja pr t jetuar vetm, nuk prano-vajzat. Megjithat, familjet qytetare jan m toleruese n kt aspekt, krahasuar me familjet n fshat. Nga ana tjetr,edhe kur prindrit e tolerojn largimin e t rinjve nga familja, kjo nuk ka mundsi praktike t realizohet, sepse -

Jetesa e t rinjve t ndar nga familja nuk haset shpesh dhe lidhet m shum me rastet kur familjet kan nj gjen-dje ekonomike t knaqshme dhe t rinjt jan t pun-suar. Megjithat, dshira pr t marr nj vendim t till haset gjithnj e m shpesh tek t rinjt. Duke i kuptuar vshtirsit e msiprme, me t cilat lidhet marrja e nj vendimi t till, t rinjt shprehen se mungesa e pavarsis ekonomike sht ajo q i pengon m shum se sa mend-sia e prindrve. Pyetjes se kur mendon t shkputesh nga familja e prindrve, rreth 74% e t rinjve i prgjigjen se do t ndahen nga prindrit kur t gjejn pun dhe t jen (shih Figurn 1.4)13.

Duke jetuar s bashku me prindrit, ndikimi i tyre tek t rinjt sht i madh edhe pr vendime t tilla t rnd-sishme si sht martesa. Madje, prgjithsisht, t rinjt e konsiderojn se sht normale q ata t mos marrin nj vendim t till pa u konsultuar me prindrit. Por, varsia shprehen se jan prindrit ata q vendosin pr martesn e pjestarve t familjes s tyre (shih Figurn 1.5)14.

Trsisht t varur58.0 % Aspak t varur

14.9 %

Pak t varur19.2 %

Shum t varur7.9 %

Figura 1.3: Varsia financiare nga familja

Sa t varur jeni financiarisht nga familja?

Kutiza 1.2 Pavarsia ekonomike

Duke jetuar s bashku me familjen, shpesh her ne jemi t privuar t marrim vet vendimet m t rnd-sishme t jets son. Prandaj un kam preferuar t jetoj vetm dhe ndjehem e pavarur. Kjo nuk do t thot as-pak se un nuk i respektoj prindrit. Prkundrazi, kam marrdhnie mjaft t mira dhe shpesh konsultohem me ata pr problemet q kam. Ata kan filluar t kuptojn se kjo pavarsi nuk ka asgj t keqe dhe m prkrahin. Kam shum shoqe q do t donin t jetonin t pavarura si un por nuk munden sepse jan trsisht t varura ekonomikisht nga prindrit Nga tryeza e debatit me t rinjt n Mitrovic, 30 nntor 2006.

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %

26 %

74 %

29 %

71 %57 %

43 %

Kur t gjej pun dhe t bhem financiarisht i pavarur

Kur t gjej nj t dashur dhe t martohem

Kur t kem dhe ta prballojvetakomodimin

Figura 1.4: Kur mendon t shkputesh nga familja e prindrve?

Jo Po

24

Nse vendimin e marrim vet, ku t shkojm, nuk kemi as t ardhura e as shtpi, ku t banojm!15.

Marrja e nj vendimi t till nga prindrit, veanrisht n familjet, q banojn n zonat rurale, jo gjithmon mbshtetet n dshirn e t rinjve. Madje ka raste kur t rinjt, sidomos vajzat, i martojn pa e njohur njri tjetrin m par, ose thjesht ngaq djali sht nga nj familje n gjendje t mir ekonomike dhe prindrit mendojn se 16.

N Kosov, vetm 56.5% e t rinjve shprehen se vendimin pr martes do pjestar i familjes s tyre e merr sipas -tim me prindrit rreth 23.4% e t rinjve17. Kta tregues jan m t ult po t krahasohen me vende t tjera t rajonit. Kshtu, pr shembull, n Rumani, rreth 93% e femrave dhe 95% e meshkujve t moshs deri 24 vje deklarojn se jan ata vete, q kan ndikimin kryesor n vendimmar-rjen pr martes18

Trafikimi, rreziku m ri i tranzicionit

Vshtirsit e tranzicionit nga shkolla n pun kan shpe-sh her pasoja n jetn dhe mirqenien e t rinjve dhe kto lidhen, veanrisht, me papunsin dhe varfrin. T rinjt jan m t ekspozuar ndaj rrezikut t integrimit t vonuar n shoqri, ekonomis informale, prjashtimit

t drogs, euforia e rendjes pas gjerave pa vler, duke ln mnjan msimet, prbjn sot edhe shqetsimet m argtimi nprmjet lojrave elektronike dhe internetit apo veprimtarive kolektive jashtshkollore19.

-bashkta t vendeve t Europs Jug-Lindore, q u shfaqn gjat periudhs s tranzicionit. Rnia ekonomike, varfria dhe papunsia e madhe thelluan pabarazin q ekziston-te midis femrave dhe meshkujve. Diskriminimi social dhe kto vende. N Kosov, veprimtaria e krimit t organizur, t vogla, q sht shum vshtir t zbulohen pr shkak t kodit t heshtjes s familjeve tradicionale, ashtu edhe n nivelin e grupeve t organizuara.

n Kosov. Rreth 98% e ktyre femrave jan nga vendet e Europs Jug-Lindore dhe shumica e tyre hyjn nga Ser-bia. N Beograd dhe qytete t tjera serbe ka rrjete tra- mimi pr nj vajz t re sht midis 750 dhe 2500 Euro. Pronart i detyrojn ato tu shrbejn klientve kundrejt nj pages rreth 75 Euro pr or. Ndrkoh, viktimat pa-guhen shum pak, rreth 50 Euro n muaj ose thjesht u si-20%) dhe Ukraina (rreth 13%) dhe nj numr i vogl i tyre jan nga Kosova. Rreth 60% e tyre jan vajza t moshs deri 24 vje dhe rekrutimi i shumics prej tyre bhet duke u premtuar pun.

Kutiza 1.4 Rrfimi i nj vajze 26 vjeare bullgare

Pasi kaluam kufirin Rumun, ai m tha se m kishte bler nga miku im, q m rregulloi pasaportn, dhe m premtoi se do t m ndihmonte. Un u shokova por isha e pambro-jtur. Q nga ajo koh kam kaluar dorpasdore, m kan shitur e bler disa her, kam ndrruar apartamente, shtpi, hotele gjersa prfundova n nj bar n Ferizaj. M morn pasaportn dhe m detyruan t bhem prostitut, nuk m linin t dilja jasht e t komunikoja me njerz, ushtronin dhun dhe m detyronin t mos refuzoja klientt edhe kur isha e smur. Un dhe vajzat e tjera ishim pron e tyre.... - IOM Kosov, Return and Integration Project-situation report 2000-2005, Prishtin 2006 (raport i mbshtetur n histori t vrteta t 474 viktimave t trafikimit)

Kutiza 1.3 Trafikimi-Rreziku me i ri i tranzicionit

Kur vajza doli pr her t pare me shoqet dhe shokt e gjimnazit, i caktova si kufi pr tu kthyer n orn nnt t darks, por ajo erdhi shum m von dhe u mrzita shum. Po m duket gjithnj e m e vshtir ta bind mbi rreziqet q mbart dalja n ort e vona t nats. M tmerrojn ato q dgjojm pr trafikimin e vajzave n Kosov dhe n vendet e tjera prreth. Ky sht nj shqetsim i madh jo vetm pr mua por edhe pr t gjith prindrit D. M. prind n Prishtin.

Vendim konsensual23.4 %

Prindrit20.0 %

Secili sipas dshirs56.5 %

Figura 1.5: Vendimmarrja pr martes

Kush vendos pr martesn e pjestarve t familjes tuaj?

25

ne vitin 2004 eshte pergatitur nje strategji e posaqme nga UNMIK-u. Nj Grup Ndrministror, q prfshin zyrn e Kryeministrit dhe pes Ministri, si dhe nj numr i konsi-aktive n kt fush. UNMIK-u ka vendosur, gjithashtu, Karta e Kombeve t Bashkuar prcakton se personeli i saj duhet t siguroj standardet m t larta t integritetit dhe

Toleranca ndretnike

Marrdhniet sociale t t rinjve t sotm jan qartazi 1999. Kto kan ln gjurm t thella n tolerancn dhe bashkpunimin midis t rinjve t komuniteteve t ndry-shme etnike.

M t ndikuar nga kujtesa historike duket se jan t rinjt shqiptar, t cilt, prgjithsisht, shprehen m t tjera etnike. Kjo ka lidhje me faktin se familjet shqip-tare ishin pr nj koh t gjat viktima t diskriminimit rinjt e komunitetit serb dhe RAE, miqsin me t cilt e refuzojn prkatsisht rreth 65% dhe 62% e t rinjve shqiptar (shih Figurn 1.6) 20. Por kur pyetja shtrohet pr t pranuar ose jo fqinjsin me t rinjt e komu-niteteve t tjera, vetm 54.6% dhe 51% e t rinjve shq-iptar nuk do ta donin kt fqinjsi prkatsisht me t rinjt e komunitetit serb dhe RAE.

T rinjt serb shprehen m t moderuar mbi t njejtat komunitetit turk dhe RAE, miqsin me t cilt e refuzo-jn prkatsisht 33% dhe 29% e t rinjve serb. Ndrkoh

q vetm 25% e tyre refuzojn t miqsohen me t rinjt shqiptar.

T rinjt e komuniteteve etnike RAE, turq dhe boshnjak shprehen se kan ndrtuar marrdhnie t mira me fqin-jt e shumics shqiptare dhe mendojn se sht m mir pr ta q t vazhdojn ta forcojn kt miqsi se sa t synojn pr t jetuar n zona t pastra etnike. Integrimi -cial, ndrkoh q i vetmi avantazh q kan duke jetuar t pr veprimtarit e qendrave rinore21.

Politikat rinore

Politikat shtetrore n favor t t rinjve zakonisht rritur nivelin e prvetsimit t njohurive baz dhe pr t marr vendime t drejta dhe pr t luajtur nj rol ak-tiv n shoqri. Fushat prioritare, q duhet t prfshihen n politikat shtetrore t vendeve evropiane n lidhje me rinin, jan: (i) Arsimi, msimi gjat gjith jets dhe lvizshmria; (ii) Punsimi; (iii) Integrimi social; (iv) -nomia e t rinjve. do politik, q i trajton kto fusha prioritare, duhet t respektoj dhe t mbshtetet n parimin e pjesmarrjes, prgjegjshmris, frutshmris dhe koherencs22.

N Kosov, politikat rinore t Qeveris s Kosovs jan prmbledhur n nj projekt dokument t hartuar nga Ministria e Kulturs, Rinis dhe Sportit23, i cili sht pr-gartitur me an t nj procesi konsultimesh e pjesmar-rjeje t gjer t OJQ-ve rinore dhe institucioneve t ndry-shme n nivel qendror e lokal. Ky dokument fokusohet

Figura 1.6: Marrdhniet ndretnike midis t rinjve

Jo Po

29%

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

32%

65%

47%

50%

35%

62%

73%

25%

78%

20%

67%

67%

Shqiptarme Serb

ShqiptarmeBoshniak

Shqiptarme RAE

Serb meShqiptar

Serb meBoshniak

Serb me RAE

Pjesmarrja e t rinjve

1.817.000 17 %

Arsimi1.472.000

20.0 %

Kultura, sporti dhe rekreacioni1.737.000

16 %Siguria njerzore

550.000 5 %

Shndetsia510.000

5 %

Punsimi4.504.400

43 %

Figura 1.7: Fondet pr politikat rinore

Planifikimet Buxhetore n baz t Tematikave

26

n gjasht fusha: (i) Pjesmarrja e rinis n vendimmar-rje; (ii) Arsimimi; (iii) Punsimi; (iv) Shndeti; (v) Siguria njerzore; dhe (vi) Kultura, sporti e rekreacioni. Pr se-ciln fush jan parashikuar masa konkrete, si dhe bux-heti i nevojshm pr zbatimin e tyre (shih Figurn 1.7). Pjesa m e madhe e fondeve mendohet t shpenzohet pr nxitjen e punsimit dhe t pjesmarrjes s t rinjve n vendimmarrje.

1.2 Kosova, tranzicion pa Status

Prparimi i demokracis

Kosova hyri n rugn e demokracis pas ngjarjeve t vitit 1999. Po kt vit, me an t Rezoluts 1244, Kshilli i Sig-urimit t Kombeve t Bashkuara prcaktoi ngritjen e nj administrate t prkohshme ndrkombtare n Kosov, t quajtur Misioni i Prkohshm Administrues i Kombeve t Bashkuara ne Kosov (UNMIK), drgimin e nj Emis-ari t Posam t Sekretarit t Prgjithshm t Kombeve e Institucioneve t Prkohshme Vetqeverisse n nivel qendror dhe lokal. Me kalimin e viteve, prgjegjsit qe-verisse jan transferuar shkall shkall nga UNMIK-u tek institucionet vendase, t cilat jan duke marr atrib-ute t plota qeverisse. Transferimi m i ri i prgjegjsive Punve t Brendshme dhe Ministris s Drejtsis. M

N dhjetor t vitit 2003, Kshilli i Sigurimit t Organizats s Kombeve t Bashkuara miratoi Standardet pr Kosovn,t cilat prmbajn kriteret, q garantojn konsolidimin dhe prparimin e demokracis dhe t sundimit t ligjit. Plani i Zbatimit t Standardeve24,i cili prcakton objektiva e detyra t hollsishme pr tu prmbushur nga institucionet e Kosovs n disa fusha kryesore:

, me theks t veant tek zgjedhjet, qeverisja qndrore e lokale, mediat dhe shoqria civile;

, ku prfshihen plotsimi i kuadrit ligjor n prputhje me standardet ndrkombtare dhe zbatimi me korrektsi i ligjeve, duke ngritur nj krimit, q respekton me korrektsi t drejtat e njeri-ut;

, q u garanton t gjith banorve t Kosovs n mnyr t barabart jetesn, gjuhn, lvizjen dhe t gjitha llojet e shrbimeve publike, pa qen t krcnuar dhe pavarsisht nga prejardhja e tyre etnike;

dhe t drejtat e bashksive dhe pjestarve t tyre, duke garantuar kthimin

e sigurt e me dinjitet t t gjith refugjatve dhe t zhvendosurve, q kan dshir t rikthehen n Kosov;

-spektimin me rigorozitet t nj kuadri ligjor, q favorizon zhvillimin e biznesit privat, garanton konkurrencn e lir e t ndershme dhe q mund-son investimet;

duke garantuar me ligj dhe respektuar t drejtn e pronarve legjitim t bane-save, bizneseve dhe toks bujqsore n mnyr t barabart pr t gjitha komunitetet etnike.

Partit politike, t gjitha institucionet publike dhe shoqria civile e Kosovs i kan kthyer kto standarde n objek-tiva prioritar t puns s tyre. Zgjedhjet pr organet e pushtetit lokal t viteve 2000 e 2002, si dhe zgjedhjet par-lamentare t vitit 2001 ishin hapat e par t Kosovs drejt demokracis pluraliste, q, pr her t par n historin e Kosovs, i dhan mundsi kosovarve t shprehnin lirisht vullnetin e tyre politik. Zgjedhjet e dyta parla-mentare u mbajtn n tetor t vitit 2004 dhe u vlersuan nga vzhguesit ndrkombtar si t lira, t ndershme dhe demokratike, edhe pse u bojkotuan nga shumica e qytetarve serb t Kosov.

Partit politike, ndonse pa prvojn e duhur, kan luaj-tur nj rol gjithnj e m t madh n udhheqjen e vendit -tik, ekonomik e social.

Kutiza 1.5 Prparimi i demokracis

Gjat vitit t fundit, t gjith pjestart e spektrit poli-tik t Kosovs kan demonstruar vullnet e gatishmri pr nj dialog konstruktiv dhe pr t shmangur tensio-net. Zgjedhja e presidentit t ri u arrit n rrug demokra-tike e transparente. Funksionimi i Kuvendit t Kosovs sht prmirsuar, megjithse Komisionet e Kuvendit jo gjithmon jan n gjendje t prmbushin rolin e tyre n proesin legjislativ. Koalicioni qeveriss riafirmoi ven-dosmrin pr t prshpejtuar zbatimin e standardeve dhe pr t krijuar marrdhnie m konstruktive me ser-bt e Kosovs. Progresi i zbatimit t masave kundr kor-rupsionit ka qen i ngadalt dhe korrupsioni vazhdon t ket prhapje t gjer e n t gjitha nivelet. Serbt e Kosovs kan vazhduar t refuzojn t marrin pjes n institucionet e prkohshme. Tet nga dhjet vendet e rezervuara n Kuvend pr ta vazhdojn t mbeten bosh n sesionet plenare. Edhe posti i ministrit t Bujqsis, Pyjeve dhe Zhvillimit Rural i rezervuar pr nj ministr serb t Kosovs, vazhdon t jet i pazn. Strukturat paralele administrative, t sponsorizuara nga Beogradi, vazhdojn t funksionojn n shumicn e Komunave t dominuara nga serbt... nxjerr nga CEC, Kosovo 2006 Progress Report, 8.11.2006.

27

Gjat viteve t fundit, sht shnuar nj prparim i dukshm n respektimin e t drejtave t njeriut, liris dhe besimit fetar e minoriteteve kan qn n nj fokus t veant. Nj ligj i posam kundr diskriminimit sht miratuar nga Kuvendi pr periudhn 2005-2007, i cili po zbatohet me kmbngulje nga t gjitha institucionet. Jan br prparime, gjithashtu, n plotsimin e kuadrit ligjor dhe institucional t ekonomis s tregut dhe n zhvillimin e tregut privat.

Prparimi i demokracis dhe vullneti i institucioneve ndrkombtare dhe, megjith mendimin e prgjithshm t tyre se pr plotsimin e standardeve mbetet ende shum pr tu br, n tetor 2005, Kshilli i Sigurimit t Organiza-ts s Kombeve t Bashkuara miratoi hapjen e bisedimeve pr zgjidhjen e statusit t Kosovs. Raundi i par i tyre u mbajt m 21-22 shkurt 2006 n Vjen, ku u takuan pr her lart t shqiptarve dhe serbve t Kosovs dhe t Ser-bis, n prani t prfaqsuesit t Organizats s Kombeve t Bashkuara. Megjithse u vrejt njfar progresi, n e palve mbetn t paafrueshme. Edhe pse ishte prem-tuar publikisht nga aktort relevant ndrkombtar se zgjidhja e statusit do t bhet gjat vitit 2006, vendet e Grupit t Kontaktit, i drguari i Sekretarit t Prgjithshm pr Statusin Marti Ahtisari dhe vet Kshilli i Sigurimit i OKB-s u pajtuan t shtyjn vendimin pr statusin deri n prfundimin e zgjedhjeve n Serbi, q ishin parapar pr m 21 janar 2007. Nj vendim prfundimtar mbi statusin sht shpallur se mund t merret gjat vitit 2007.

Qndrueshmri e brisht ekonomike

veanrisht gjat viteve 90-t. N vitin 1988, prodhimi i prgjithshm i Kosovs dominohej nga industria, e cila zinte rreth 50% t Prodhimit t Brendshm Bruto (PBB), ndrsa bujqsia zinte vetm rreth 20%. PBB pr frym e

Kosovs ishte sa 28% e mesatares s Jugosllavis dhe t ardhurat pr frym sa 67%, 44% dhe 74% t mesatares pr frym prkatsisht t Jugosllavis, Sllovenis dhe Serbise. N vitin 1995 t ardhurat pr frym n Kosov ran deri n 400 USD25.Zhvillimi ekonomik gjat periudhs 2000-2006 karak-terizohet nga nj rritje e vogl ekonomike n krahasim nga tregues makroekonomik prgjithsisht t paqn-drueshm (shih Tabeln 1.2 dhe Figurn 1.8 ). Por saktsia -gojn t dhnat e sakta, q shrbejn si baz pr llogaritjet, dhe metodikat kan psuar ndryshime t vazhdueshme, gj q lidhet veanrisht me qasjet e ndryshme mbi ndi-kimin e pranis s nj numri t madh ekspertsh t huaj n lidhje me pagat e punonjsve lokal, qirat e shtpive dhe shrbimet. Ndryshimet q rrjedhin nga kto llogaritje jan t konsiderueshme (shih Tabeln 1.3).

Rritja e menjhershme e PBB deri n vitin 2002 sht -torve ndrkombtare, e cila arriti deri n rreth 900 milion Euro dhe u prqndrua n rindrtimin e shtepive dhe t pas, kjo ndihm sht zvogluar ndjeshm dhe n vitin 2006 vlersohet t jet rreth dy her m e vogl se n vitin 2002, duke dhn ndikim t dukshm n uljen e vlerave t PBB-s.

Vitet2002 2003 2004 2005 200626

Rritja reale e PBB (%) 9.6 8.3 2.1 0.3 3.0Inflacioni (%) 3.6 1.2 -1.4 -1.4 0.7

Rritja e investimeve (%) -9 -7 25.1 -26.0 29.4Rritja e eksportit (%) 2.2 0.1 -8.7 -11.1 30.3Rritja e importit (%) -5.6 -4.5 1.0 9.4 13.3Mbulimi i importit me eksport (%) 2.3 2.4 7.7 6.5 8.1Drgesat (mil Euro) 341.4 341.4 215.0 281.0 318.0Ndihma nga jasht (mil Euro) 897.5 698.7 565.0 491.0 465.0

Burimi: Pr datat 2001-2003 IMF, Aide Memoire, May 2006 Pr datat 2004-2006 IMF, Aide Memoire, February 2007

Tabela 1.2: Disa tregues kryesor makroekonomik

Figura 1.8: Evolucioni i disa treguesve makroekonomik

-15

-10-505

101520253035

2002 2003 2004 2005 2006

Perce

nt

Rritja reale e PBB

Rritja e eksportit

Rritja e importitMbulimi i importit me eksport

28

Adoptimi i Euro-s si monedh kombtare ka favorizuar politika t qndrueshme monetare dhe t kursit t km- -hn afatmesme parashikohet t jet i stabilizuar n rreth 1.8%.

vitin 2005 arriti n rreth 45% t PBB-s. Eksportet jan t pakta dhe me luhatje t mdha nga viti n vit, pr -port dhe pamundsis pr t prballuar konkurrencn. Gjat katr viteve t fundit vlerat e eksporteve kan qn gjithnj m pak se e vlerave t importeve. Privatizimi i ndrmarrjeve me pronsi shoqrore ka qn i ngadalt dhe, me gjith prparimin e viteve t fundit, nuk ka ar-prodhuese sepse n prgjithsi kan munguar investi--nt vendas. Pjesa e sektorit publik n ekonomi vazhdon t jet shum e rndsishme dhe nuk ka rn nn 48% t PBB-s.

T ardhurat dhe shpenzimet publike jan rritur n mnyr t vazhdueshme, por n vler ato mbesin t e zhvillimit. Prgatitja pr her t par n Kosov e Kuadrit Afatmesm t Shpenzimeve publike pr peri-udhn tre vjeare 2006-2008 shnoi nj hap t rnd-sishm pr programimin dhe kontrollin e t ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore27ardhurat jan rritur rreth dy her gjat periudhs 2000-2003, duke arritur n rreth 600 milion Euro, t ndikuara rritja sht m e ngadalt dhe parashikimi i realizimit t t ardhurave pr vitin 2006 sht rreth 625 milion si VAT (vler e shtuar e tatimit), si dhe me hejen dhe shrbimet e takss s dogans, deri sa mbledhja e tak-ss n Kosov vazhdon t jet e limituar.T ardhurat e

pushtetit lokal jan edhe m t ulta, duke br q ko-munat t jen trsisht t varura nga buxheti qendror. Shpenzimet jan rritur m shpejt se t ardhurat dhe kjo lidhet me zgjerimin e institucioneve t vetqeverisjes pr shkak t transferimit t prgjegjsive nga UNMIK dhe rritjes s investimeve publike. N vitin 2006 para-shikohet q shpenzimet publike t jen rreth 700 milion Euro.

T gjitha kto t dhna dshmojn se, megjith tendencat pozitive, gjat viteve t para t tranzicionit n Kosov nuk sht arritur nj prmirsim i dukshm i treguesve -drueshme ekonomike n vitet e ardhshme dhe nj qn- --parimit t saj dhe sht kryesisht ekonomi e konsumit me zhvillim t shpejt t sektorit t shrbimeve dhe pra-pambetje t dukshme t sektorit prodhues. Edhe vlerat m optimiste t t ardhurave dhe shpenzimeve publike deri n viti 2010 nuk jan n nivele q ti prgjigjen si duhet krkesave t mdha pr ndryshime rrnjsore n Kosov.

Kutiza 1.6 Parashikimi i zhvillimit makroekonomik

Ekspertt kan studjuar dy skenare t zhvillimit mak-roekonomik deri n vitin 2010 t mbshtetura n hipoteza t ndryshme mbi qndrueshmrin politike dhe shkalln e zbatimit t programit t reforms eko-nomike. Sipas skenarit t zhvillimit normal, rritja e PBB-s reale n vitin 2010 do t arrij n 3.5%, t ardhurat n rreth 707 milion Euro dhe shpenzimet n rreth 775 mil-ion Euro. Sipas nj skenari t zhvillimit t shpejt, rritja mund t arrij n 5.2% dhe t ardhurat e shpenzimet prkatsisht n rreth 877 dhe 933 milion Euro. - WorldBank, Public Expenditure and Institutional Review, Sep-tember 2006.

Burimi

Vlerat sipas viteve (PBB n milion Euro dhe PBB pr frym n Euro)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

PBB /frym PBB /frym PBB /frym PBB /frym PBB /frym PBB /frym PBB /frym

FMN (2001) 1.291 692

FMN (2002) 1.560 823 1.946 1.008

FMN (2004) 1.063 584 1.625 870 1.735 913 1.797 930

FMN (2006) 1.750 962 2.423 1.297 2.482 1.306 2.496 1.292 2.542 1.294 2.463 1.232

FMN (2007) 2.282 1.161 2.238 1.120 2.270 1.17

Tabela 1.3: Vlerat e llogaritura t PBB dhe PBB pr frym

Burimi: World Bank, Public Expenditure and Institutional Review, September 2006.IMF, Aide Memoire, 19-27 February 2007

29

Roli i drgesave t emigrantve

Emigrimi ka qn n dekada nje tipar dallues i shoqris kosovare. Prgjat shekullit t 20t-an n saj t parave t drguara nga emigrantt e punsu-ar n vende t tjera. Diaspora Kosovare ka provuar shum vshtira pr Kosovn, veanrisht gjat viteve 90.

Emigrimi sht edhe nj tendenc e sotme, i ndikuar nga niveli i varfris dhe papunsia e lart. Ai dshirohet m shum nga t rinjt, dhe nga anketimet rezulton se kt tendenc e kan rreth 50% e tyre, pa ndonj dallim t dukshm pr shkak t etnis28. Arsyet ekonomike dhe mundsia pr t siguruar nj jet m t mir dallohen si arsyet m kryesore, q i shtyjn t rinjt pr t emigruar (shih Figurn 1.9).

Zhvillimet politike dhe ekonomike t viteve t fundit jo vetm n Kosov, por edhe n vendet Europiane pranue-se t emigrantve Kosovar, kan ndikuar ndjeshm si n madhsin e emigracionit ashtu dhe n shumn e drge-save. Megjithse t dhnat e sakta mungojn, nga institu-cione t ndryshme ndrkombtare jan br prpjekje pr t vlersuar me metoda t prafrta shumn e drgesave pr Kosovn. Shifrat kan qen t ndryshme, por duke iu referuar FMN-s, vlersohet se drgesat n Kosov n vitin 2006 kan arritur ne rreth 318 milion Euro29

N vendet n tranzicion, drgesat konsiderohen t rn-disa vende vlera e drgesave sht shum m e madhe se vlera e Investimeve t Huaja Direkte apo e huave dhe granteve zyrtare.

Kosova renditet e pesta ndr 10 vendet n tranzicion, q n vitin 2001 kishin nivelin m t lart t drgesave n prqindje t PBB-s (shih Figurn 1.10). Sot, drgesat konsiderohen se jan pothuajse n nivelin e ndihms s donatorve ndrkombtar (shih Tabeln 1.2). Si t tilla, ato supozohet se luajn nj rol t rndsishm n lehtsi-min e vshtirsive t tranzicionit t Kosovs, duke u pr-dorur pr rigjallrimin e fryms s ndrmarrsis private, veanrisht t bizneseve t vogla dhe balancuar deri diku

0% 10% 20% 30% 40% 50%

Figura 1.9: Arsyet e emigrimit t t rinjve

Arsye familjare

Siguria

Politike

Mundsia prarsimim m t mir

Mundsia prjet m t mir

Ekonomike

2%

4%

5%

10%

38%

41%

0

5

10

15

20

Figura 1.10: Vendet n tranzicion me drgesat m t larta

18.69

15.1213.26

11.5

9.2

4.43 3.592.71 1.99

16.85

B&H

Shqip

ria

10 Vendet me remitanca m t larta n vitin 2001 (% e PBD)

% e

GDP

Burimi: IMF, Vjetari i Bilancit t Pagesave, 200230

Mold

avia

S&M

Koso

va

Gjeo

rgjia

Arm

enia

Kroa

cia

Latv

ia

Maq

edon

ia

Kutiza 1.7 Paqartsia mbi drgesat

Megjithse drgesat e emigrantve vlersohen nga shum studime t institucioneve ndrkombtare si mjaft t rndsishme pr ekonomin e brisht t Kosovs, t dhnat mbi drgesat jan aq kontradiktore sa e lkun-din rnd besimin mbi rolin real t tyre. FMN i vlerson drgesat e vitit 2001 rreth 610 milion Euro dhe ato t vitit 2003 rreth 720 milion Euro. Raporti vjetor i Autoritetit Bankar dhe Pagesave t Kosovs i vlerson drgesat e vitit 2003 rreth 568 milion Euro. Banka Botrore n Mem-orandumin Ekonomik t vitit 2004 i vlerson drgesat e periudhs 1999 2003 rreth 550 milion Euro n vit. N vitin 2006 FMN i rivlerson drgesat nga 317 milion Euro n vitin 2001 deri n 347 milion Euro n vitin 2006. ESK n Anketn e Buxhetit t Familjes t vitit 2004 i vlerson drgesat e vitit 2003 rreth 166 milion Euro dhe ato t vitit 2004 rreth 123 milion Euro. Studimi i Varfris i Banks Botrore i vitit 2005 vlerson se drgesat nuk zn m shum se 15% n strukturn e t ardhurave t ekonomive familjare t Kosovs. - (ESI-Cutting the life line, Migration families and the future of Kosovo, shtator 2006). Kjo paqa-rtsi pr nj shtje kaq t rndsishme dhe, sidomos, shifrat e ulta t nxjerra nga deklarimet e drejtprdrejta t familjeve n dy dokumentet e fundit, hedhin dyshime mjaft shqetsuese mbi saktsin e vlersimeve t sotme pr ekonomin e Kosovs dhe mbi skenart afatmesm t zhvillimit t saj, t cilat nuk duhen nnvlersuar.

30

qasjen shum t ult t bizneseve n tregun e kreditimit. Edhe pse ka vlersime se drgesat n Kosov kan p-suar rnie pas vitit 1999, raporti i FMN-s tregon pr nj ritje t leht t drgesave gjat dy viteve t fundit31. Kto -balluar jetesn e prditshme t familjeve t varfra se sa si nj instrument pr t nxitur zhvillimin ekonomik. N -grantve t kthyer vitet e fundit n Kosov me dshir apo pr arsye t rregullave m t shtrnguara t vendeve t Europs Perndimore pr emigrimin n prgjithsi dhe at t kosovarve n veanti32; (ii) Paksimi i drgesave pr arsye t stabilizimit t emigrantve n vendet prit-se s bashku me familjet; (iii) Mendsia e emigrantve se Kosova tashm e kaloi gjendjen e emergjencs dhe ka m (vi) Treguesit ekonomik t Kosovs pas paksimit t ndihms s donatorve ndrkombtar.

Kto kundrshti tregojn se sht koha pr nj vlersim serioz e m realist t rolit t drgesave t emigrantve pr t ardhmen e zhvillimit t Kosovs.

Thellimi i varfris

Kosova sht vendi m i varfr n Ballkan dhe nga ven-det m t varfra n Evrop. Varfria sht e prmasave t mdha dhe e shtrir n gjith Kosovn, dominohet nga varfria n t ardhura dhe niveli i saj t paktn vazhdon -me e m t vshtira pr tu kaprcyer.

Nga analiza e varfris33 n t ardhura vlersohet se n vitin 2002 rreth 37% e popullsis jetonte nn linjn e var-fris prej 1.42 Euro n dit pr frym ndrsa 15.2% nn linjn e varfris s skajshme prej 0.93 Euro n dit34. T moshuarit, ekonomit familiare me kryefamiliar femr, papunt jan grupet m t prekura nga varfria.

Varfria e skajshme sht e prhapur m shum tek fmi-jt dhe t rinjt deri n moshn 24 vje. T gjith s bashku ata zn rreth 57% t t varfrve t skajshm gjithsej ndr-sa vetm t rinjt e grupmoshs 15-24 vje zn 22.4% (shih Figurn 1.11). Rreth 15.8% e t rinjve t grupmoshs 15-24 vje, jetojn n varfri t skajshme.

Kutiza 1.8 Shprfillja e statistikave

Sistemi statistikor ka br prparime t dukshme n Kosov. ESK sht zhvilluar dhe ka forcuar lidhjet me institucionet e ndryshme brenda vendit dhe ka prfituar nga mbshtetja e donatorve ndrkombtar. Si rezultat, statistika t reja i jan shtuar programit statistikor, disa statistika egzistuese jan prmirsuar dhe nj seri botimesh periodike mbulojn me t dhna statistikore fusha t ndryshme.

Megjithat, ndaj statistikave ka nj shprfillje t dukshme. Pr t dhna statistikore thelbsore si popullsia e prgjithshme dhe sipas grupmoshave, Prodhimi i Brendshm Bruto, rritja ekonomike, kontributi i sektorve t ndryshm n t ardhurat e vendit, shkalla e regjistrimit t nxnsve n nivele t ndryshme arsimi, vdekshmria e foshnjeve, papunsia, madhsia e ndihms s donatorve ndrkombtar, numri i bizneseve aktive etj. t dhnat mungojn, prpunohen e publiko-hen me vones ose kan mosprputhje t mdha. Shpesh her, institucionet publike gjejn si rrug m t leht, m t prshtatshme apo m t sigurt prdorimin e t dhnave t institucioneve ndrkombtare t pranishme n Kosov. T dhnat huazohen nga dokumenti n dokument aq sa bhet e vshtir t identifikohet edhe burimi i sakt. Nga ana tjetr, shum prej institucioneve ndrkombtare preferojn t ken t dhnat e tyre statistikore ose ti referohen burimeve t njri tjetrit. Treguesit makroekonomik t FMN-s, ato t tregut t puns t OBP-s etj. mund t gjenden n do doku-ment t institucioneve ndrkombtare dhe atyre t Kosovs, ndrkoh q ESK dhe strukturat prkatse vendore nuk kan t dhnat e tyre.

Vakumi i krijuar nga kto mungesa sht e keqja m e vogl. shtja sht m serioze per faktin se nj numr i madh dokumentesh, q prcaktojn politikat dhe strategjit e zhvillimit, jo gjithmon bazohen n t dhna t sakta e t pr-ditsuara. sht vshtir, pr shembull, t hartosh nj strategji t suksesshme punsimi, pa ditur me saktsi forcn aktive punuese, numrin e t papunve dhe strukturn e tyre n nivel vendi dhe komunash. Po kshtu, n arsim nuk mund t parashikohen masa efiiente pr rritjen e pjesmarrjes n arsim, pa t dhna statistikore t sakta mbi numrin e nxnsve q frekuentojn shkolln pr do grupmosh dhe pr do nivel arsimi, gjinin, vendbanimin e tyre etj. N shndetsi nuk mund t luftohet vdekshmria e foshnjeve, po t konsiderosh t njjtn shifr pr 5 vitet e fundit n t gjitha komunat e Kosovs dhe cilat jan shkaqet e vdekshmris s lart n komuna t veanta.

Pa t dhna t tilla t plota, n kushtet e ekonomis s brisht t Kosovs, sht e vshtir t prcaktohen diagnozat e sakta, t jepen kshillat e duhura dhe t przgjidhen politika efiiente. Dhe, kur politikat nuk bazohen n t dhna t sakta, sht i pranishm rreziku q t shpenzohen shum para dhe koh deri sa t gjendet rruga e duhur, q pr nj vend t vogl si Kosova jan mjaft t mueshme.

31

Shqiptart prbjn shumicn e t varfrve t skajshm, duke zn gjithsej 86.1% t numrit t tyre gjithsej, serbt 5.8% dhe komunitetet e tjera etnike 8%. Por, n varfri t skajshme jetojn 14.6% e shqiptarve dhe 13.9% e ser-bve, ndrkoh q grupet e tjera etnike e kan treguesin e varfris s skajshme 31%, apo mbi dy her m t lart se serbet dhe shqiptaret, q do t thot se n kto komu-nitete afrsisht n do tre banor njri jeton n varfri t skajshme.

Varfria e skajshme sht e prhapur n gjith Kosovn. Shkalln m t lart e ka rajoni i Ferizajt, ku rreth 29% e popullsis jetojn me m pak se 0.93 Euro n dit dhe -katsisht 24.2% dhe 22.6%. N do 4 njerz q jetojn n varfri t skajshme n Kosov, nj banon n Mitrovic.

Megjithse rreth 70% t t varfrve t skajshm jetojn n fshat, shkalla e varfris s skajshme sht m e lart n zonat urbane, duke prjashtuar Prishtinn. Arsyeja lidhet me papunsin e lart, q konsiderohet edhe shkaku krye-sor i varfris urbane n Kosov. N fshat, varfria lidhet -himet bujqsore e blegtorale, t cilat, pr arsye t sasis shrbejn vtm pr konsum familjar dhe jo pr treg. Ky dallim del i qart nga analiza e strukturs s t ardhurave t ekonomive familjare t zons urbane t Kosovs.

N prgjithsi, t ardhurat nga puna jan burimi kryesor i t ardhurave pr t gjith popullsin e Kosovs. Ato pr-faqsojn rreth 60% t t ardhurave te gjithmbarshme t ekonomive familjare, ndrkoh q t ardhurat nga drge-sat e emigrantve zn vetm 15.2%. N qytete, t ardhu-rat nga puna prfaqsojn rreth 66.5% t t ardhurave t

gjithmbarshme t ekonomive familjare dhe t ardhurat nga drgesat e emigrantve zn vetm 11.4% (shih Fig-urn 1.12)36. Kjo tregon se zonat urbane, dhe veanrisht qytete t tilla si Mitrovica e Peja kan shkalln m t lart t varfris s skajshme sepse mundsit e punsimit i

Rrjedhimisht, zbutja e varfris dhe veanrisht e varfris s skajshme lidhet ngusht me ecurine e zhvil-limit ekonomik t Kosovs dhe shum pak me drgesat e emigrantve nga jasht. Baza e zhvillimit sht puna e kosovarve q banojn n Kosov dhe prpjekjet e tyre burimet e konsiderueshme q zotron vendi.

Domosdoshmria e Statusit

anketimi t opinionit publik37, q prfshin shqiptart dhe serbt e Kosovs, arritja e nj marrveshjeje t prhershme pr statusin e ardhshm t Kosovs brenda vitit 2006 kon-siderohet si nj shtje me rndsi t madhe dhe shum t madhe pr rreth 98% t shqiptarve t Kosovs dhe rreth 86% t serbve me banim n Kosov ose t zhvendosur nga Kosova. Pr t njejtat grupe, shtjet m t rnd-sishme pr tu zgjidhur n Kosov jan Statusi, zhvillimi ekonomik e papunsia. Mbi 90% e shqiptarve mendojn se sht thelbsore q Kosova t jet shtet i pavarur me konsiderojn se pr ta thelbsore sht mbetja e Kosovs si krahin me autonomi t gjer brenda Serbis.

Por domosdoshmria e Statusit e tejkalon dukshm do aspirat patriotike t shqiptarve t Kosovs dhe do de- rriturve dominon dshira e t qnit shtet i pavarur, si nj shenj e qart e ndarjes prfundimtare me t kaluarn e trisht, q kulmoi me nj spastrim etnik trondits pr t gjith botn e qytetruar. Tek t rinjt, statusi shihet edhe si nj instrument integrimi, pa t cilin tranzicioni do t lart. T rinjt Statusin e lidhin me shum me t ardhmen se sa me t shkuarn. Ata mendojn se zgjidhja e Statusit

0% 10% 20% 30% 40%

Figura 1.11: Varfria e skajshme sipas grup-moshave35

13.0 %

21.5 %

22.4 %

36.2 %

6.9

0 - 5

6 - 14

15 - 24

25 - 64

64 +

Niveli i Varfris

Grup

- Mos

ha

T tjera17.6

Drgesat11.4 Pagat

66.5

Figura 1.12: Struktura e t ardhurave n zonn urbane

Pensionet4.5

32

qasjen n organizatat ndrkombtare, dhe n prgjithsi do t ndikoj pr mir n prmirsimin e gjendjes t shu-mics s popullsis38.

Mungesa e nj Statusi t qart e prfundimtar pr Kosovn paraqet njren ndr pengesat pr zhvillimin e saj n prgjithsi dhe pr kaprcimin e periudhs s tranzicionit n veanti. Pa Status nuk mund t ket investime t huaja, ndrkombtar dhe nuk mund t ket kreditim t biznesit. Ekonomia mbetet e mbrthyer n ngrin e mungess s -frytzimit t burimeve potenciale, t papunsis tepr t lart dhe t pamundsis pr t zbutur varfrin.

Mungesa e Statusit t qart e prfundimtar pr Kosovn po kompromenton shumicn e strategjive dhe planeve t zhvillimit t hartuara deri m sot, t cilat po mbesin n letr. Plani hapsinor i Kosovs39 sht nj nga shembujt -sore t investimeve publike e private (vendase e t hua-ja), t cilat pr periudhn pesvjeare 2004-2008 duhet t jen prkatsisht n nivelin e rreth 216 milion Euro dhe 495 milion Euro n vit. Realizimi i tri viteve t para sht shum larg ktyre parashikimeve.

Prkohshmria sht gjithashtu penges pr forcimin e vendit dhe pr qartsimin e prgjegjsive qeverisse. T rinjt konsiderojn se mungesa e Statusit i pengon -jes dhe fenomenet negative n Kosov. Ata ndiejn tu jet imponuar mendsia e vetkontrollit nga druajtja se debatet dhe protestat mund t ndikojn pr keq n vendimin pr Statusin. Kemi ulur kokn dhe presim me shpres40.

T gjitha analizat e msiprme mbi gjendjen ekonomi-ke t Kosovs teknikisht dshmojn se po t vazhdohet nj Status t qart e prfundimtar pr Kosovn, prpa-rimi ekonomik do t jet i vshtir, treguesit real do t jen qartazi m t ult dhe, pavarsisht nga t dhnat e paqarta t papunsis, apo ndryshimet n metodikat e

llogaritjes s treguesve, ndrtimi i skenarve optimist t zhvillimit t ardhshm ekonomik do t jet gjithnj e m pak i leht.N ann tjetr me zgjidhjen e statusit politik t Kosovs nuk duhet te pritet nj ndryshim i menjhershm i si-tuats ekonomike. Duhet te merret parasysh se Statusi do te sjell vetem nje mundsi m t madhe t prfshirjes s t rinjve si dhe mundsive jetesore, por nuk do te ndry-shoj menjher situaten n t mir.

1.3 Niveli i zhvillimit njerzor

Prmirsim apo prkeqsim?

Niveli i zhvillimit ekonomik t nj vendi nuk prcakton Zhvillimit Njerzor konsiderohet si m i prshtatshm, pasi merr n konsiderat edhe tregues t tjer q karak-terizojn zhvillimin.

Indeksi i Zhvillimit Njerzor pr Kosovn u llogarit pr her t par n vitin 2001 dhe, m pas, n vitin 200441. Ai u mbshtet n prcaktimin e tre indekseve:

(i) Indeksi i t Ardhurave, i matur me Prodhimin e Brendshm Bruto pr frym t popullsis, t shpre-hur me paritetin e fuqis blerse (PPP n US$);

(ii) Indeksi i Arsimimit, i matur si kombinim i numrit t t rriturve q din t shkruajn e t lexojn dhe dhe universitar;

i llogaritur n baz t jetg-jatsis mesatare t popullsis.

Kutiza 1.9 Ngri i financimeve

Derisa t zgjidhet shtja e statusit prfundimtar t Kosovs, Investimet e Huaja Direkte, qasja n tregjet e kapitaleve dhe financimet nga huat koncesionale do t mbeten t kufizuara - World Bank, Public Expendi-ture and Institutional Review, September 2006

Kutiza 1.10 Matja e zhvillimit njerzor

Mnyra e matjes s zhvillimit njerzor me an t Indeksit t Zhvillimit Njerzor u prdor pr her t par nga UNDP n vitin 1990. Ajo shkon m tej se matja tradicio-nale e bazuar n nivelin e t ardhurave, duke i konsid-eruar ato si nj aspekt thelbsor por jo i mjaftueshm pr matjen e zhvillimit. Kjo mnyr matjeje bazohet n konceptin se qllimi i zhvillimit sht mirqnia ndrsa rritja ekonomike sht mjeti pr ta realizuar kt ql-lim. Prandaj, prve t ardhurave, ajo konsideron edhe t dhna t tjera q karakterizojn zhvillimin, si jan arsimimi dhe jetgjatsia. Llogaritja e Indeksit t Zhvil-limit Njerzor pr vende t ndryshme ka krijuar mund-sine e krahasimit t nivelit t zhvillimit njerzor t tyre dhe t frytshmris s politikave q ato zbatojn pr prparimin e ktij zhvillimi.

33

T dhnat pr llogaritjen e ktyre indekseve n Kosov nuk jan ende t plota e t sakta (shih Tabeln 1.4). N mnyr t veant ndikon mosnjohja e sakt e popullsis s Kosovs, ngaq regjistrimi i fundit i popullsis sht br rreth 25 vjet m par, dhe kjo bhet penges kryesore pr prafrimet e t dhnave. Ndikon, gjithashtu, ndryshimi disa her i vlerave t PBB-s, q me metodikn e tanishme t llogaritjes, ka ndryshuar edhe vlern e marr pr baz n Raportin e Zhvillimit Njerzor Kosova 2004. Prandaj edhe vlerat e prdorura pr llogaritjen e Indeksit t Zhvillimit Njerzor t vitit 2006 jan vetm orientuese dhe nuk mund t shrbejn si baz pr t nxjerr prfundime t besueshme n lidhje me prkeqsimin apo prmirsimin e zhvillimit njerzor n Kosov gjat dy viteve t fundit42 .

Indeksi i t Ardhurave 43

vlern e PBB-s s prcaktuar nga institucionet ndrkom-btare dhe n projeksionet e prafrta t popullsis sht 0.603. Kjo vler sht pak m e ult se ajo e llogaritur n vitin 2004 pr shkak se PBB e parashikuar pr vitin 2006 sht m e ult (shih Tabeln 1.2). Me kt tregues Kosova renditet e fundit midis vendeve t Ballkanit (shih Figurn 1.13).

Indeksi i Jetgjatsis

N munges t t dhnave t prditsuara sht ngritur hipoteza se gjat dy viteve t fundit nuk kan ndodhur ndryshime t tilla n Kosov, q t mund t ndikonin duk-e Indeksit t Zhvillimit Njerzor sht prdorur vlera e Indeksit t Jetgjatsis e llogaritur n vitin 2004. Me kt

vler Kosova renditet e fundit midis vendeve t Ballkanit, n nivel t njejt me Turqin (shih Figurn 1.14).

Indeksi i Arsimimit

t dhnat e vitit 2005 mbi normat e frekuentimit t arsimit

0.0

0.70.60.50.40.30.20.1

0.80.91.0

Figura 1.13: Indeksi i t ardhurave i vendeve t rajonit t Ballkanit44

0.88 0.79

0.73 0.70.72 0.68 0.640.7

0.6

8.88Gr

eqia

Sllov

enia

Kroa

cia

Bullg

aria

IRJ M

aqed

onis

Rum

ania

B&H

Shqip

ria

Turq

ia

Koso

va

0.81

Shqip

ria

0.82

B&H

0.0

0.70.60.50.40.30.20.1

0.80.91.0

Figura 1.14: Indeksi i Jetgjatsis s vendeve t rajonit t Ballkanit

0.890.83

0.790.81 0.77 0.73 0.73

0.86

Greq

ia

Sllov

enia

Kroac

ia

Bullg

aria

IRJ M

aqed

onis

Ruma

nia

Turqi

a

Koso

va

Indeksi Treguesi Shpeshtsia e matjes Saktsia e vlers

Indeksi i t Ardhurave

Prodhimi i Brendshm Bruto

do vit Metodikat e llogaritjes s PBB kan ndryshuar disa here.Dhe FMN ka br disa vlersime t PBB

Popullsia do dhjet vjet nga regjistrimi i popullsis dhe prditsimi vjetor me llogaritje nga ESK.

Regjistrimi i fundit i popullsis n Kosov sht br n vitin 1981 dhe ESK nuk ka mundsi prditsimi t sakt sepse lvizja demografike ka qn shum e madhe.

Indeksi i Arsimimit

Prqindja e t rriturve mbi 15 vje q din t shkruajn e t lexojn

do 2-3 vjet nga anketa e vlersimit t standardit t jetess

Nj anket e till sht zbatuar nga UNDP n vitin 2004. ESK nuk e ka prfshir ende n programin statistikor kt lloj ankete.

Norma e frekuentimit t arsimit fillor, t mesm dhe universitar

do vit T dhnat pr do vit jepen nga Ministria e Arsimit dhe Shkencs, por pa ditur numrin e sakt t popull-sis pr do grupmosh. ESK ka kalkuluar nivelin e regjisrimit pr vitin 2004

Indeksi i Jetgjatsis

Zgjatja mesatare e jets do vitNuk mund t llogaritet e sakt sepse mungojn t dhnat e popullsis pr seciln grupmosh 5 vjeqare dhe numri i sakt i vdekjeve pr do vit sipas grupmoshave

Tabela 1.4: T dhnat pr llogaritjen e Indeksit t Zhvillimit Njerzor t Kosovs

Burimi: ZSK, 2005

34

kt vler Kosova renditet e shtata midis vendeve t Ball-kanit (shih Figurn 1.15).

Indeksi i Zhvillimit Njerzor

N baz t vlerave t llogaritura pr secilin nga indekset e msiprme, Indeksi i Zhvillimit Njerzor pr vitin 2006 rezulton t jet 0.740 apo pak m i lart se ai i vitit 2004, i ndikuar pozitivisht nga rritja e leht e vlers s Indeksit t Arsimimit (shih Tabeln 1.5).

Me kt vler Kosova renditet e fundit midis vendeve t Ballkanit (shih Figurn 1.16).

Indeksi i Varfris Njerzore 2006

Ky indeks shrben pr matjen e varfris njerzore dhe shprehet nprmjet dy prbrsave:

(i) IVNJ-1, q pasqyron shkalln e privimit t njerzve nprmjet vlerave t jetgjatsis, t matur me prob-abilitetin pr t mos jetuar m shum se 40 vje, t dituris, t matur me normn e analfabetizmit pr t rritur, dhe t standardit t jetess, t matur me prqindjen e popullsis, q nuk prdor burime ujore

(ii) IVNJ-2, shpreh privimin e njerzve, duke i shtuar vlerave t msiprme edhe disa tregues t margji-nalizimit t tyre46.

Nga kto dy prbrsa, IVNJ-1 sht tregues tipik q pr-doret pr vendet n zhvillim, ku bn pjes edhe Kosova, ndrsa IVNJ-2 prdoret pr vendet e zhvilluara.

Pr llogaritjen e IVNJ-1 sht konsideruar se gjat dy viteve t fundit rreth 8.5% e pjess s popullsis q kan vdekur kan qn nn moshn 40 vje47, shkalla e analfa-betizmit pr t rritur sht 5.8% (po ajo e vitit 2004), rreth 48 dhe treguesit shndetsor jan po ata t vitit 2004. Me kto t dhna vlera e IVNJ-1 pr vitin 2006 sht 9.1 (shih Ta-beln 1.6).

1.4 Politika dhe masa prioritare

Politika t posame apo t integruara?

domosdoshme pr t rinjt pr t marr vendimet e drejta gjat fazave t ndryshme t tranzicionit t moshs dhe pr t marr pjes aktive n punn e gjithanshme pr transaf-tesimin e vendit jan objektiva t prgjithshme madhore t politikave t zhvillimit t Kosovs.

Prmbushja e ktyre objektivave lidhet me politika e masa shumsektoriale, disa prej t cilave nuk jan posa-risht pr rinin. Kshtu, sigurimi i rritjes ekonomike t vendit, nprmjet prshpejtimit t reformave, vnies shpejt t sektorit privat, rritjes s investimeve t huaja,

Tabela 1.5: Indeksi i Zhvillimit Njerzor t Kosovs45

Viti Indeksi i Zhvillimit Njerzor

2001 0.721

2004 0.734

2006 0.740

0.88

Koso

va

IRJ M

aqed

onis

0.82

Turqi

a

0.89

Ruma

nia

0.98

Sllov

enia

0.91

Bullg

aria

0.0

0.70.60.50.40.30.20.1

0.80.91.0

Figura 1.15: Indeksi i Arsimimit i vendeve t rajonit t Ballkanit0.97

0.9 0.89

Greq

ia

Kroac

ia

Shqip

ria

0.87

B&H

0.86

Kosova 0.74

Figura 1.16: Renditja e vendeve t Ballkanit sipas Indeksit t Zhvillimit Njerzor

0.0 0.20 0.40 0.60 0.80 1.00

Greqia

Sllovenia

Kroacia

Bullgaria

IRJ Maqedonis

Rumania

B&H

Shqipria

Indeksi i zhvillimit njerzor (IZHNJ)

0.797

0.808

0.841

0.904

0.912

0.792

0.786

0.78

0.75Turqia

35

shtimit t fuqis investuese t buxhetit publik apo pr-mirsimit t bilancit tregtar, kan lidhje t drejtprdrejt me mirqnien e t gjith popullsis s Kosovs. N kt kndvshtrim, rinia nuk duhet veuar por duhet konsid-eruar si pjesa e shoqris me energjin, entuziazmin dhe kapacitetin m t madh pr ndryshim, q ka nevoj t nxitet, t prfshihet dhe t mbshtetet pr ta shpalosur kt potencial.

Prmbushja e ktyre objektivave lidhet edhe me politi-ka e masa t posame sektoriale, disa prej t cilave jan integruar n projektin e prgatitur t Politiks Rinore t Kosovs. Integrimi social dhe autonomia e t rinjve jan dy komponent t politikave rinore veanrisht t rndsishme pr rinin e Kosovs dhe si t tilla do t ishte me shum vler t prfshiheshin n kt dokument shtjet, q lidhen me vendimet q ata duhet t marrin; ndrgjegjsimin e familjeve, veanrisht n fshat, pr t lejuar e nxitur pavarsin e vendimmarrjes nga t rinjt; apo q kultivojn tek t rinjt respektin pr njri tjetrin dhe tolerancn ndaj bashkmoshatarve me prkatsi t ndryshme etnike, mund ti shrbenin zbatimit t ktyre politikave.

Si politikat e prgjithshme ashtu edhe ato t veanta, duhet t konsiderohen dhe integrohen n Strategjin e Zhvillimit t Kosovs 2007-2013, q sht duke u pr-- konsoliduar i Kosovs, duhet t prfshihet n Kornizn mundsi reale zbatimi, sepse n kt dokument nuk jan dhe 2008.

do i ri n shkoll ose n pun!

Pr nj vend si Kosova, me popullsin m t re n Ev-rop, sigurimi i kushteve q do i ri t jet n shkoll

ose n pun, duhet t jet n qendr t politikave pri-oritare t zhvillimit50. Q kjo t bhet e mundur, ar-simimi i t rinjve dhe lehtsimi i tranzicionit t tyre nga shkolla n pun, nprmjet krijimit t mundsive t punsimit, duhet t jen pjes e prbashkt e pro-grameve politike t t gjitha instancave qeverisse t Kosovs. Ato duhet t konsiderohen si politika prioritare kombtare, q krkojn mbshtetjen e plot t institucioneve t Kosovs dhe t donatorve ndrkombtar. Kjo mbshtetje lidhet me prgatitjen e nj kuadri ligjor, q garanton shkollimin dhe nxit punsimin, me rishikimin e strategjive ekzistuese t reformave t sektorit t arsimit dhe t punsimit, duke prcaktuar tregues t qart e t matshm afatmesm dhe afatgjat mbi shkalln e arsimimit dhe mundsit e punsimit, dhe me sigurimin n vazhdimsi t finan-cimeve t nevojshme.

Statistikat, domosdoshmri pr politika efiiente

-mit statistikor duket se sht m shum nj shtje par e nj sistemi t ri e t prparuar t dhnash nuk duhet kuptuar thjesht si nj reform sektoriale. Pa kt sistem nuk mund t realizohen reformat pr forcimin e sundimit t ligjit, zbutjen e varfris, prmirsimin e duhet kuptuar si nj penges serioze pr prparimin e Kosovs. Zhvillimi i gjithanshm i Kosovs krkon mund t jen t tilla nse nuk mbshteten n realitetin e Kosovs dhe nuk mund t jen realiste pa t dhna statistikore t sakta. Prandaj sht m mir q t ndr-tohen disa kilometra rrug m pak dhe t investohet n ngritjen e nj sistemi t prparuar statistikor.

Tabela 1.6: Indeksi i Varfris Njerzore (IVNJ-1) t Kosovs49 n %

Viti

Prqindja e popullats q nuk

mbijetojn deri n 40 vjeq

Norma e analfabetizmit

Pjesa e popullsis pa qasje n ujin e

pijshm

Vdekshmria foshnjore

Prqindja e fmijve nn

peshIVNJ-1

2001 25.3 6.5 - - 3.5 4.1 17.6

2004 6.8 5.8 27.4 3.5 4.0 9.7

2006 8.5 5.8 26 3.5 4.0 9.1

36

Monitorimi i zbatimit t politikave

Masat prioritare n dobi t rinis, t integruara n strat-egjit e prgjithshme dhe sektoriale t zhvillimit, kan -hs s zbatimit pr t prcaktuar vlefshmrin e tyre, shkalln e angazhimit t institucioneve prgjegjse,

arrihen. Prandaj sht e domosdoshme q ky proes t monitorohet nga struktura t posame t institucione-ve publike, veanrisht nga Ministria e Kulturs, Rin-is dhe Sporteve, si dhe nga shoqria civile, ku roli i shoqatave t t rinjve ka nj rndsi t veant.

Kapitulli 2

E drejta dhemundsia pr tu Arsimuar

41

2.1 Arsimi parauniversitar

Nj dekad e vshtir pr arsimin

-n e arsimit n Kosov. Cnimi i autonomis s Kosovs n fushn e arsimit dhe i vendimmarrjes s autoriteteve

paralel t shkollimit t popullsis shqiptare n t gjitha nivelet, prfshir edhe nivelin universitar. Rreth 360 t Prishtins e braktisn sistemin formal t arsimit51. N sistemin paralel, msimi kryhej jasht mjediseve shkol- mundur nga t ardhurat nga nj taks jo zyrtare, q po-pullsia shqiptare e Kosovs paguante pr kt qllim, si dhe nga kontributi i diaspors Kosovare. Procesi msimor n sistemin paralel ishte me mangsi t mdha. Njohurit e marra nga nxnsit ishin shum modeste dhe programi msimor prqndrohej vetm n disa lnd kryesore. Shkollimi n gjuhn shqipe kishte prparsi ndaj cilsis -doi deri n vitin 1999.

Shumica e t rinjve t sotm i ndiejn drejtprdrejt pa-par n shkoll pas vitit 1991, sot jan ende t prfshir n grupmoshn e rinis. Nj pjes e tyre kan pasur njohuri -ls s mesme ose t lart, ndrsa nj pjes tjetr nuk kan marr njohurit e duhura pr t qn t suksesshm n tregun e puns.

u zyrtarizua dhe rindrtimi i infrastrukturs shkollore s -min normal t puns s sistemit arsimor. Nevoja urgjente pr kto investime ishte rezultat i lnies pas dore t shkol-

45% e shkollave vlersoheshin t shkatrruara plotsisht ishin t pacnuara fare. N shumicn e shkollave mun-gonte furnizimi me uj dhe pajisjet sanitare. Po kshtu, rreth 200 shkolla kishin zonn prreth tyre t minuar dhe nuk mund t shfrytzoheshin pr msim pa u minuar m par52. Si rrjedhim, gjat periudhs 1999-2001 n Kosov u ndrtuan ose u riparuan rreth 1000 objekte shkollore t

Zvendsimi i strukturs tradicionale t sistemit t arsim-it 4+4+4 me strukturn e re 5+4+3/4, t krahasueshme me shum vende t Bashkimit Europian, ishte edhe hapi i par sistemit arsimor t Kosovs. Sistemi i ri prfshin 9 vite t ar-dhe 4 vitet n vazhdim jan arsimi i mesm i ult, dhe 3 deri

-

2 E drejta dhemundsia pr tu Arsimuar

Kutiza 2.1 Cilsia e kapitalit njerzor

Sistemi i arsimit ka ndikim t dukshm n cilsin e kapitalit njerzor, i cili karakterizohet nga aftsit e lindura, kualifikimet dhe njohurit e fituara prmes ar-simit formal, kompetenca dhe prvoja e fituar prmes puns. Cilsia e kapitalit njerzor ka ndikim t drejtpr-drejt n rritjen ekonomike t nj vendi. Nga pikpamja makroekonomike, evidenca empirike sugjerojn se nj vit shtese e arsimimit t popullsis sjell rritjen e PBB-s rreth 5% pr nj periudh afatshkurtr dhe rreth 2.5% pr nj periudh afatgjat. Kjo lidhet me produktivitetin m t lart t puntorve m t kualifikuar dhe shkalln m t lart t prdorimit t teknologjis prej tyre. Cil-sia e kapitalit njerzor sht e rndsishme, veanrisht, pr vendet n tranzicion sepse ju krijon atyre mundsi pr t prballuar konkurrencn n tregun global t puns. (European Commission Report, 2002). N kt kndvshtrim, krijimi i mundsive pr arsimimin cilsor t t rinjve t sotm, q jan pjes e fuqis puntore t nesrme, sht nj investim me shum vler dhe me pasoja afatgjate pr Kosovn.

42

n 4 vite t arsimit t mesm t lart 53. Karakteristika m -shm i ndryshimit t sistemit pa u paraprir ose shoqruar

Arsimi i mesm prfshin arsimin e mesm t prgjith-shm, i cili zgjat 3 ose 4 vite dhe i jep mundsi nxnsve t vazhdojn m tej studimet universitare, dhe arsimin e mesm profesional, i cili zgjat 3 ose 4 vite. Sistemi 3 vjear n tregun e puns, ndrsa sistemi 4 vjear i jep mundsi nxnsve edhe pr t vazhduar studimet universitare.Kto ndryshime t shpejta bjn q, prgjithsisht, per-

ceptimi i t rinjve pr cilsin e niveleve t ndryshme t sistemit t arsimit t jet pozitiv (shih Figurn 2.1)54Megjithat, n kt perceptim vihen re dallime. Cilsia e arsimit baz, t mesm dhe t lart vlersohet si e mir, shum e mir dhe e shklqyer nga prkatsisht 47%, 43% prqindja e t rinjve, q e konsiderojn cilsin e arsimit si relativisht t mir, athere vlersimet sipas niveleve t

sistemit t arsimit jan prkatsisht rreth 78%, 76% dhe 66%, ku dallohet nj rezervim m i madh i t rinjve ndaj cilsis s arsimit t lart.

N kto vlersime duhet konsideruar, gjjithashtu, se per-ceptimi i t rinjve ndikohet edhe nga krahasimi q ata bj-n me gjendjen e sistemit t arsimit paralel q trashguan deri n viti 1999.

Interesi pr tu shkolluar

T dhnat statistikore zyrtare nuk japin mundsi t gjyko-het sakt pr do vit shkollor mbi shkalln e interesit t

parauniversitar. Kjo vjen nga mungesa e t dhnave t popullsis sipas grupmoshave. Megjithat, numri i nx-nsve gjithsej ka mbetur afrsisht n nivele t njejta (shih Tabeln 2.1).