20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE

Tadeusz Mizera

Abstrakt

W Polsce, jak w ca³ej Europie, przez stulecia têpiono ptaki drapie¿ne. Potem stopniowo niektóre gatunki obejmowano ochron¹ prawn¹, a¿ w 1975 r. wprowadzono ochronê dla wszystkich gatunków ptaków.

Prze³omowym znaczeniem dla czynnej ochrony ptaków drapie¿nych w Polsce by³o powstanie w 1981 r. Komitetu Ochrony Or³ów (KOO), który rozpocz¹³ szerokie dzia³ania maj¹ce na celu ochronê i wprowadzenie nowych regulacji prawnych w postaci stref ochronnych. Pod auspicjami KOO nast¹pi³a szybka integracja ornitologów i mi³oœników ptaków drapie¿nych. Dzia³alnoœæ KOO wywar³a zasadniczy wp³yw na kszta³t rozporz¹dzenia ministra leœnictwa z dnia 30.12.1983 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej zwierz¹t. Przepisy te, jedne z najnowoczeœniejszych w Europie,

Fot. 1. Najbli¿sze otoczenie gniazda powinno byæ pozostawione w spokoju, a zw³aszcza suche drzewa spoczynkowe (fot. M. Kalisiñski)Photo 1. The vicinity of nest should by left untouched, especially dead perching tree (photo. M. Kalisiñski)

Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej 29R. 8. Zeszyt 2 (12) / 2006

wprowadzi³y nowy sposób ochrony miejsc gniazdowych 8 gatunków ptaków drapie¿nych oraz puchacza i bociana czarnego - obligatoryjne tworzenie 2 rodzajów ko³owych stref ochronnych wokó³ gniazd tych ptaków: œcis³ej o promieniu 200 m obowi¹zuj¹cej w ci¹gu ca³ego roku oraz czêœciowej 500 m - w okresie od 1 lutego do 31 lipca. By³ to pierwszy akt prawny tak wysokiego rzêdu stwarzaj¹cy realne mo¿liwoœci ochrony terenów lêgowych zagro¿onym gatunkom ptaków. W roku 1995 dodano do listy gatunków objêtych ochron¹ strefow¹ kaniê rud¹ i kaniê czarn¹.

W szybkim tempie powo³ano w Polsce prawie 2000 stref. Czêœæ leœników uwa¿a³a, ¿e strefy utrudniaj¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹. W 2001 r. wypracowano kompromis i dla kilku gatunków najliczniejszych zmniejszono wielkoœæ stref z 200 do 100 m (powierzchnia chroniona zmniejszy³a siê z 12,56 ha do 3,14 ha). Nowa modyfikacja rozporz¹dzenia ministra nast¹pi³a w 2005 r. Dziêki wysi³kom KOO we wspó³pracy z wojewódzkimi konserwatorami przyrody, powo³ano w Polsce od tego czasu 2830 stref ochronnych obejmuj¹cych ³¹cznie 33 501 ha stref ochrony œcis³ej i 138 304 ha stref ochrony czêœciowej. Szacuje siê, ¿e objêto ochron¹ ok. 50% wszystkich gniazd gatunków strefowych.

Systematyczna - aczkolwiek wymagaj¹ca prze³amywania wielu oporów - wspó³praca leœników i ornitologów spowodowa³a, i¿ tworzenie stref nie budzi ju¿ dziœ wiêkszych emocji i jest w miarê powszechnie akceptowane przez leœników. Przypadki wykonywania zabronionych prac lub zabiegów gospodarczych poza wyznaczonymi terminami zdarzaj¹ siê coraz rzadziej i nie rzutuj¹ na stan populacji. Spada liczba naruszeñ przepisów ochrony z 20% w r. 1993 do zaledwie 2,7% w 2001 r.

Wstêp

W Sylwestra 1984 r. przyrodnicy mogli œwiêtowaæ bardzo donios³e wydarzenie. minister leœnictwa i przemys³u drzewnego podpisa³ rozporz¹dzenie w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej zwierz¹t. Aktem tym wprowadzono nowatorsk¹ formê ochrony rzadkich gatunków ptaków w postaci “ochrony stanowisk”. Minê³o w³aœnie 20 lat obowi¹zywania tej formy ochrony ptaków zwanej powszechnie ochron¹ strefow¹ i warto dokonaæ podsumowania; zastanowiæ siê, czy spe³ni³a ona pok³adane nadzieje.

Ogromna wiêkszoœæ krêgowców wystêpuj¹cych w Polsce doczeka³a siê ochrony prawnej, w tym prawie wszystkie gatunki ptaków. Pierwsze elementy tej ochrony na ziemiach polskich wprowadzono ju¿ w XIX w. Sejm Krajowy we Lwowie uchwali³ ustawê wzglêdem zakazu ³apania i sprzedawania ptaków œpiewaj¹cych i owado¿ernych, lecz nie zyska³a ona pierwotnie aprobaty cesarza Franciszka Józefa. Po poprawkach zosta³a podpisana w 1874 r. (Radecki 2001). By³a to pierwsza ustawa opieraj¹ca siê na podstawach naukowych reguluj¹ca stosunek cz³owieka do dziko ¿yj¹cych ptaków. Po odzyskaniu niepodleg³oœci w 1918 r. na podstawie rozporz¹dzenia ministra wyznañ religijnych i oœwiecenia publicznego o ochronie niektórych zabytków przyrody z 1919 r., ochron¹ objêto 10 gatunków zwierz¹t w tym bociana czarnego i or³a przedniego. Z kolei po 1945 r. na mocy Rozporz¹dzenia

20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE30

ministra rolnictwa i reform rolnych z dnia 14 maja 1947 r. o ochronie niektórych zwierz¹t ³ownych wprowadzono ca³oroczny czas ochronny na miêdzy innymi or³y oraz zakaz polowania na terenie ca³ego kraju na puchacze. Nastêpnym aktem prawnym by³o rozporz¹dzenie ministra leœnictwa z dnia 22 marca 1949 r. o ochronie niektórych zwierz¹t ³ownych, które wprowadza³o ca³oroczny zakaz polowañ na wszystkie gatunki sów, lecz jednoczeœnie wy³¹cza³o spod ochrony rybo³owa (Wiœniewski, Gwiazdowicz 2004). Mo¿na wiêc zadaæ pytanie: skoro od tak d³ugiego czasu chronimy ptaki, to czy potrzebna jest kolejna forma ochrony oraz dlaczego tak szczególn¹ form¹ ochrony otoczono g³ównie ptaki szponiaste?

Historia przeœladowania ptaków drapie¿nych w Europie

Przeœladowanie drapie¿ników jest bardzo dok³adnie udokumentowane. Liczne statystyki z wielu krajów przedstawiaj¹ przera¿aj¹ce fakty. Podsumowa³ je Bijleveld (1974) przytaczaj¹c przyk³ady przeœladowañ ptaków z wiêkszoœci krajów Europy w dwóch ostatnich stuleciach. Wymieranie wielu gatunków rozpoczê³o siê ju¿ du¿o wczeœniej.

1. Degradacja œrodowiska

Praprzyczyn¹ spadku liczebnoœci wszystkich gatunków ptaków jest jednak zanik ich siedlisk. Wiêkszoœæ ptaków drapie¿nych zamieszkuj¹cych Europê gniazduje w œrodowisku leœnym. Obecnie w Europie lasy zajmuj¹ 32% powierzchni, a w Polsce zaledwie 28,5%, choæ wartoœæ ta powoli zwiêksza siê i ma osi¹gn¹æ œredni¹ europejsk¹. Pierwotnie, wiêkszoœæ naszego kontynentu pokrywa³y lasy, które wraz z rozwojem osadnictwa przekszta³cono w pola uprawne. Przyspieszenie tempa wyrêbów lasów spowodowane by³o zwiêkszonym zapotrzebowaniem ze strony szybko rozwijaj¹cego siê przemys³u. Do tych zmian iloœciowych dodaæ nale¿y zmiany jakoœciowe, g³ównie polegaj¹ce na ubywaniu lasów liœciastych na korzyœæ lasów szpilkowych. Obecnie udzia³ lasów iglastych wynosi 66,6 %, liœciastych 15,4% oraz mieszanych 18%. Czyni siê wysi³ki, by zwiêkszyæ udzia³ gatunków liœciastych. Niekorzystnej zmianie uleg³a te¿ struktura wiekowa. Stare, ponad 100 letnie drzewostany, dogodne do gniazdowania dla du¿ych gatunków ptaków, zajmuj¹ dziœ zaledwie 8,1% powierzchni. W strukturze naszych lasów dominuj¹ drzewostany w wieku 21-60 lat, tj. w II i III klasie wieku. Zajmuj¹ one odpowiednio 22,3% i 23,5% powierzchni Lasów Pañstwowych. Po 1945 r. wzrós³ znacz¹co udzia³ najstarszych drzewostanów. I tak drzewostany ponad 80 letnie w 1945 r. zajmowa³y 900 000 ha, a w 2002 r. - 1500000 ha (bez klas KO i KDO). Przeciêtny wiek drzewostanów w Lasach Pañstwowych wynosi³ 58 lat (2002 r.), a w lasach prywatnych zaledwie 40 lat (Lasy Pañstwowe, Raport roczny 2002).

Choæ ptaki gnie¿d¿¹ siê w lasach, to wiele z nich poluje na terenach otwartych. I tam równie¿ nast¹pi³y bardzo niekorzystne przekszta³cenia, o stopniu daleko wiêkszym ni¿ w lasach. Zmiany te mo¿na krótko okreœliæ jako melioracja (odwadniaj¹ca oczywiœcie). Zanik œrodowisk uwilgotnionych, zamiana ich w pola uprawne - a¿ po ogromne po³acie monokultur rolnych w³¹cznie - sprawi³o, ¿e nasze drapie¿niki utraci³y dogodne ³owiska.


2. Bezpoœrednie przeœladowanie przez cz³owieka

Wœród licznej rzeszy zwierz¹t na naszym globie nie ma drugiej grupy, do której cz³owiek pa³a³by wrêcz nienawiœci¹ jak do drapie¿ników, zarówno skrzydlatych jak i czworono¿nych. W imiê ochrony zwierz¹t ³ownych masowo wybijano drapie¿niki, w których upatrywano g³ównego konkurenta cz³owieka. W szeregu krajów (np. Szwecja, Anglia, Niemcy) wydano w tym celu specjalne regulacje prawne, promuj¹ce odstrza³y szkodników - wyp³acano premie za zabite wilki, or³y i jastrzêbie. Ptaki drapie¿ne nie tylko odstrzeliwano, ale tak¿e wybierano z gniazd jaja i pisklêta. O skali tego zjawiska œwiadcz¹ ówczesne statystyki. Przyk³adowo, w latach 1705-1800 w czêœci Niemiec zastrzelono 624 087 ptaków drapie¿nych, a tylko w latach 1796-1797 ubito ich 14 125. Rzeczywista liczba zabitych ptaków by³a z pewnoœci¹ jeszcze znacznie wy¿sza (Bijleveld 1974).

W r. 1718 w ówczesnych Prusach - obejmuj¹cych znacz¹ czêœæ Pomorza, Wielkopolski i Œl¹ska - wydano edykt królewski w obronie zajêcy i kuropatw nakazuj¹cy wyeliminowanie z ³owisk wszelkich ptaków drapie¿nych, w tym równie¿ ich piskl¹t. XIX w. by³ zdecydowanie najbardziej dramatyczny dla wielu ptaków drapie¿nych. Myœliwi zaczêli masowo u¿ywaæ broni palnej, a jednoczeœnie wzros³a popularnoœæ hodowli ba¿antów, które nale¿a³o broniæ przed „szkodnikami”. Stra¿nikom ³owieckim wyp³acano nadal wysokie premie za dostarczone szpony.

W Polsce po uzyskaniu niepodleg³oœci w 1918 r. przejêto ustawodawstwo ³owieckie po krajach zaborczych. Proces têpienia szkodników trwa³ nadal. Kontynuowano go i po 1945 r. Myœliwi mieli wrêcz obowi¹zek strzelania do drapie¿ników, wœród których poza wa³êsaj¹cymi siê psami, kotami, wronami, srokami znajdowa³y siê: jastrz¹b, krogulec, b³otniak stawowy, b³otniak zbo¿owy. Niszczono ich gniazda, wyk³adano trucizny. Myœliwi byli rozliczani z iloœci strzelonych szkodników.

Prawna mo¿liwoœæ zabijania trzech gatunków ptaków drapie¿nych powodowa³a, ¿e ginê³y równie¿ pozosta³e, bardzo rzadkie or³y, pospolite wówczas pustu³ki i inne. Warto tu przytoczyæ wyniki analiz strzelonych ptaków na terenie by³ego woj. poznañskiego w latach 1966-1968 wykonane przez myœliwych. Niew¹tpliwie wiele omy³kowo zastrzelonych myszo³owów i innych ptaków do dalszej oceny nie dostarczano. Analizie poddano 708 okazów, wœród których a¿ 437 (61,7%) by³y to gatunki objête wówczas ochron¹ (Fruziñski, Grudziñski 1970). Na ka¿dego zastrzelonego jastrzêbia przypada³y prawie 3 zabite myszo³owy. Zgodziæ siê nale¿y z tez¹ autorów, ¿e œwiadczy to o niepokoj¹co niskim poziomie polowej znajomoœci tych ptaków u naszych myœliwych. Brak jest niestety analizy strzelonych szkodników na terenie ca³ego kraju. Z pewnoœci¹ jednak wskutek pomy³ek myœliwych ginê³y w Polsce tysi¹ce ptaków drapie¿nych. Sytuacja ta niestety niewiele uleg³a poprawie. Ptaki drapie¿ne by³y nadal przeœladowane i to nawet w miejscach objêtych najwy¿sz¹ form¹ ochrony, jakimi s¹ parki narodowe i rezerwaty przyrody. Przeœladowanie jastrzêbia na przyk³adzie Kampinoskiego Parku Narodowego i terenów przyleg³ych przedstawiono w tabeli 1 (Olech 1991). Prawdopodobnie najwiêkszy udzia³ w przeœladowaniu jastrzêbi maj¹ hodowcy go³êbi oraz osoby prowadz¹ce przydomowy chów drobiu.


W 1975 r. objêto ochron¹: jastrzêbia, b³otniaka stawowego oraz krogulca. Tym samym wszystkie gatunki ptaków drapie¿nych w Polsce skorzysta³y z ochrony prawnej. Niestety, nadal zdarza³y siê przypadki zastrzelenia skrzydlatego drapie¿nika. Przyk³ady mo¿na znaleŸæ w wielu opracowaniach, biuletynach KOO, a powszechnie spotyka siê spreparowane okazy w kolekcjach ³owieckich, leœniczówkach, szkolnych gabinetach przyrodniczych. Zazwyczaj nieumiejêtnie spreparowane, pokryte kurzem nie s¹ dobrym œwiadectwem przestrzegania prawa o ochronie przyrody. Z pewnoœci¹ zaprotestuje w tym momencie szereg osób, posiadaczy takich trofeów. Zapytani o pochodzenie tych okazów prawie zawsze oœwiadczaj¹, ¿e s¹ one „stare” lub zosta³y znalezione. Nale¿y rozwiaæ ten mit. Ostatni legalnie pozyskany jastrz¹b powinien liczyæ 30 lat! Od tego czasu mole i inne piórojady oraz kurz z pewnoœci¹ spowodowa³yby zniszczenie preparatu. Równie¿ pochodzenie okazów znajdowanych jako martwe przy drogach i pod trakcjami energetycznymi jest w¹tpliwe. W œrodowisku wystêpuje ca³a gama padlino¿erców, z których dwa s¹ bardzo pospolite: lis i kruk. Zwykle docieraj¹ one do martwych zwierz¹t wczeœniej ni¿ cz³owiek. Listê wszystkich gatunków ptaków szponiastych oraz liczebnoœæ w Polsce i Europie przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 1. Umyœlne niszczenie gniazd go³êbiarza Accipiter gentilis w Kampinoskim Parku Narodowym w drzewostanach o ró¿nym stopniu ochrony w latach 1980-1986 *

Table 1. Intended destruction of the Goshawk nests in Kampinoski National Park in stands of various protection status in 1980 1986.* (1) Kind of data, (2) Strict reserves, (3) Partial reserves, (4) Timber forest, (5) Area in ha (6) Number of nests, (7)Number of nests with known fate(8) Number of nests destroyed by man

* za Olech 1991

Rodzaj danych (1) Œcis³e rezerwaty (2)

3690

20

87

3(3,4%)

Rezerwaty czêœciowe (3)

21485

137

32(23,4%)

39

Lasy gospodarcze (4)

660

3

10

3(30%)

Powierzchnia w ha (5)

Liczba rewirów (6)

Liczba lêgów zniszczonychprzez ludzi (8)

Liczba lêgów o znanym losie (7)


Gatunek (1)

TrzmielojadPernis apivorus

Kania czarnaMilvus migrans

Kania rudaMilvus milvus

BielikHaliaeetus albicilla

Sêp p³owyGyps fulvus

Gado¿erCircaetus gallicus

B³otniak stawowyCircus aeruginosus

B³otniak zbo¿owyCircus cyaneus

B³otniak ³¹kowyCircus pygargus

Jastrz¹bAccipiter gentilis

KrogulecAccipiter nisus

Myszo³ów w³ochatyButeo lagopus

Myszo³ówButeo buteo

Orlik krzykliwyAquila pomarina

Orlik grubodziobyAquila clanga

Europa (2)

100 000 - 150 000 2 000 - 2 500 niejasny

wzrost / stabilny

silny wzrost

-

spadek

wzrost / stabilny

b. silny spadek

wzrost

wzrost

wzrost

-

stabilny / wzrost

stabilny

stabilny

spadek / lokalnie stabilny

300 - 400

600 - 700

700

wymar³y

10 - 15

4 000 - 5 000

30 - 40 (1 - 5?)

1 300 - 1 500

5 000 - 6 000

3 000 - 5 000

tylko zimuj¹ce

35 000 - 45 000

1 800 - 2 000

15 - 20

72 000 - 98 000

19 000 - 24 000

4 000 - 4 700

9 300 - 11 000

6 200 - 14 000

52 000 - 88 000

30 000 - 46 000

22 000 - 31 000

130 000 - 180 000

280 000 - 380 000

91 000 - 140 000

690 000 - 1 000 000

10 000 - 12 000

890 - 1 100

Polska (3)* Trend (4)

Tabela 2. Liczebnoœæ i trendy populacji ptaków szponiastych w Polsce i Europie *Table 2. Numbers and trends in the breeding population of the birds of prey in Poland and Europe.* (1) Species, (2)Europe (3)Poland (4) Trend


Sprawa skreœlenia niektórych ptaków szponiastych z listy gatunków zwierz¹t chronionych stale powraca na ³amy prasy ³owieckiej. Wnioskodawcy - kieruj¹c siê emocjami - próbuj¹ wywrzeæ nacisk na w³adze ochrony przyrody. Przyk³adowo, jednym z postulatów uczestników konferencji „Zwierzyna drobna jako elementy bioró¿norodnoœci œrodowiska przyrodniczego” (Kubiak 2000) by³ wniosek o mo¿liwoœæ redukcji niektórych gatunków ptaków drapie¿nych (np. jastrzêbia go³êbiarza i myszo³owa zwyczajnego, a tak¿e b³otniaka ³¹kowego na terenie kraju, a szczególnie w rejonach reintrodukcji zwierzyny drobnej. Paradoksem tej sytuacji jest, ¿e w spektrum pokarmowym tego najmniejszego z b³otniaków trudno doszukaæ siê zajêcy, ba¿antów oraz fakt, i¿ jest to gatunek z Czerwonej Ksiêgi. Skoro do takich wniosków dochodz¹ gremia decyzyjne PZ£ wsparte opiniami pracowników naukowych, to trudno siê dziwiæ, ¿e czêœæ „szeregowych” myœliwych podziela te

Orze³ek w³ochatyHieraaetus pennatus

Rybo³ówPandion haliaetus

Pustu³kaFalco tinnunculus

Pustu³eczkaFalco naumanni

KobczykFalco vespertinus

KobuzFalco subbuteo

DrzemlikFalco columbarius

RarógFalco cherrug

Sokó³ wêdrownyFalco peregrinus

stabilny /s³aby wzrost /

ostatnio spadek

w miastach silny wzrost,

tereny rolnicze zró¿nicowane

tendencje w ró¿nych czêœciach kraju

-

-

niejasny

-

-

wzrost w wynikureintrodukcji

niejasny5 - 10

70 - 75 (50)

2 500 - 3 000

wymar³a

wymar³y

2 500 - 3 500

tylko zimuj¹cy

(1)

5 - 8 (20)

3 600 - 6 900

8 000 - 10 000

300 000 - 440 000

12 000 - 18 000

18 000 - 44 000

65 000 - 120 000

37 000 - 55 000

470 - 670

7 600 - 11 000

Gatunek (1) Europa (2) Polska (3)* Trend (4)

*wg: KOO, BirdLife International 2000, Adamski et al. 1999, G³owaciñski 2001, Tomia³ojæ, Stawarczyk 2003

Orze³ przedniAquila chrysaetos

6 600 - 12 000 30 - 35 nieznaczny wzrost


pogl¹dy i strzela do ptaków drapie¿nych. Informacje o umyœlnym nielegalnym zabijaniu wielu ptaków szponiastych by³y wielokrotnie publikowane w Biuletynach KOO. Dostrzec nale¿y równie¿ pozytywne dzia³ania Zarz¹du G³ównego PZ£, który zorganizowa³ specjalne kursy dla osób szkol¹cych kandydatów na myœliwych, na których du¿¹ uwagê zwracano na potrzebê ochrony ptaków (Gwiazdowicz 2002).

Po³o¿enie nacisku na edukacjê jest najskuteczniejszym sposobem na lepsz¹ ochronê nie tylko ptaków szponiastych. W tym zakresie KOO ma ju¿ du¿e osi¹gniêcia w edukacji ornitologicznej leœników w ramach licznych szkoleñ i sesji terenowych. Miejmy nadziejê, ¿e równie¿ tego typu spotkania bêd¹ mog³y byæ przeprowadzane z kandydatami na cz³onków PZ£.

3. Zagro¿enia chemiczne - era DDT

Po 1945 r. do zespo³u czynników zagra¿aj¹cych ptakom drapie¿nym do³¹czy³ kolejny - zagro¿enie chemiczne. Stosowanie na masow¹ skalê chemicznych œrodków ochrony roœlin oraz przedostawanie siê do wód, powietrza i gleby najró¿niejszych odpadów przemys³owych niemal zawsze ma negatywny wp³yw na populacje zwierz¹t. Oddzia³ywania na ekosystemy wielu substancji ska¿aj¹cych œrodowisko naturalne nadal nie potrafimy dok³adnie oceniæ. Trudna jest równie¿ kompleksowa ocena wp³ywu poszczególnych zwi¹zków na czynnoœci ¿yciowe zwierz¹t i roœlin. Analizy chemiczne pozwalaj¹ precyzyjnie jedynie okreœlaæ stê¿enie konkretnych trucizn w tkankach zwierz¹t. Zazwyczaj do organizmów ¿ywych przenikaj¹ jednoczeœnie ró¿ne zwi¹zki halogenoorganiczne, metale ciê¿kie i szereg innych. Ka¿dy z nich zarówno oddzia³uje samodzielnie, mo¿e jednak zmieniaæ wp³yw innych substancji (tzw. efekt synergii).

Jednym z najgroŸniejszych dla zwierz¹t œrodków owadobójczych okaza³ siê s³ynny DDT (dwuchloro-dwudwufenylo-trójchloroetan) oraz jego metabolity. Do czasu poznania skutków jego obecnoœci w œrodowisku zwi¹zek ten powszechnie stosowano w ca³ej Europie i Ameryce P³n. Jako pierwsi przyrodnicy zaalarmowali opiniê spo³eczn¹ ornitolodzy, którzy udowodnili wp³yw DDT na zanik populacji soko³a wêdrownego Falco peregrinus. Spowodowa³o to wydanie w latach 70. zakazu stosowania œrodków ochrony roœlin zawieraj¹cych DDT. W Polsce ograniczenie to obowi¹zuje od 1974 r. i dotyczy zakazu wprowadzania DDT na rynek oraz jego importu. Niestety, nadal u¿ywa siê tej substancji - bo s³u¿y m.in. walce z malari¹ - w wielu krajach rozwijaj¹cych siê w Afryce, Azji i Ameryce P³d., a wiêc tam, gdzie zimuj¹ ptaki z pó³kuli pó³nocnej.

Stosowanie niektórych substancji chloroorganicznych w pewnym okresie poczyni³o wiêksze spustoszenie wœród populacji ptaków drapie¿nych ni¿ d³ugoletni odstrza³, niszczenie gniazd oraz utrata pierwotnych siedlisk. Pestycydy rozsiewane na polach wchodzi³y w sk³ad tkanek roœlin i owadów, a potem dostawa³y siê wraz z nimi do organizmów roœlino- i owado¿ernych. Te z kolei by³y zjadane przez drapie¿niki. Rozsiewane pestycydy, a zw³aszcza zwi¹zki trwa³e (DDT, dieldryna, toksafen), w ciep³e dni odparowuj¹ z powierzchni gleby i roœlin do atmosfery. Dodatkowo,


deszcz i topniej¹cy œnieg wyp³ukuj¹ je z gleby do sp³ywaj¹cych wód powierzchniowych. DDT, podobnie jak na l¹dzie, ulega tam biokumulacji w cia³ach ró¿nych zwierz¹t wodnych. Szczególnie nara¿one s¹ na zatrucie ryby, a tak¿e gatunki morskich, rybo¿ernych ssaków i ptaków.

Ochronaptaków szponiastych w Polsce

1. Rys historyczny

D³ugotrwa³e przeœladowanie ptaków drapie¿nych, niszczenie ich œrodowisk oraz stosowanie na szerok¹ skalê DDT spowodowa³o drastyczny spadek ich liczebnoœci w Europie. W latach 60. ubieg³ego wieku szacowano, i¿ na naszym kontynencie pozosta³ zaledwie 1% ich pierwotnej populacji (Voous 1965). To spowodowa³o, ¿e œwiat³e umys³y rozpoczê³y batalie na rzecz ochrony ptaków szponiastych. Jednym z pierwszych Europejczyków apeluj¹cych o zaniechanie ich têpienia by³ W³adys³aw Taczanowski (1860). Poda³ on szereg faktów obalaj¹cych opinie o nadmiernej szkodliwoœci ptaków drapie¿nych i wykaza³, ¿e odstrza³y maj¹ wp³yw na bezprecedensowy spadek ich liczebnoœci. Szansê dla przetrwania wielu gatunków upatrywa³ przede wszystkim w szerzeniu oœwiaty wœród tych, którzy bezmyœlnie têpili ptaki drapie¿ne. Jako pierwszy podkreœli³ te¿ potrzebê ochrony z uwagi na walory estetyczne. Jego argumenty warto tu przytoczyæ:

Nie nale¿y siê kierowaæ jedynie samemi tylko materyalnemi wzglêdami: s¹ bowiem inne, na które tak¿e powinniœmy zwracaæ uwagê; czy¿ bowiem nie sprawia ju¿ w nas rozkoszy widok p³awi¹cego siê w powietrzu or³a lub kani albo te¿ uderzaj¹cego w wodê rybo³owa, i czy¿ rozkosz ta nie jest zdolna nagrodziæ szkód, jakie te wspania³e ptaki wyrz¹dzaj¹. Nie potrzeba na to byæ koniecznie naturalist¹: ka¿dy cz³owiek zastanawiaj¹cy siê nad piêknoœci¹ natury doskonale to rozumie i niechêtnie pogl¹da na to, ¿e siê jej ci¹gle i uporczywie wyrzekamy.

Pierwsze lokalne rozporz¹dzenie zabraniaj¹ce odstrza³u bielików wyda³y niemieckie w³adze policyjne na terenie Pomorza Zachodniego w dniu 30.05.1921 r., a od 15.07.1922 r. wprowadzono ochronê ca³kowit¹ tego gatunku. Wydano zakaz stosowania side³ i wyk³adania trucizn, kontrolowano te¿ preparatorów. Podkreœlano te¿ szkodliwoœæ prowadzenia wiosn¹ prac leœnych w pobli¿u gniazd (Banzhaf 1937). Idea ochrony ptaków drapie¿nych zosta³a te¿ wdro¿ona w ¿ycie na terenie Ordynacji Zamoyskich - w 1938 r. ochron¹ objêto tam wszystkie gatunki. Uprzednio ptaki te intensywnie zwalczano, przyk³adowo tylko w sezonie 1895-1896 zabitych zosta³o na ZamojszczyŸnie 1077 ptaków drapie¿nych, w tym a¿ 81 “or³ów” (Skuratowicz 1938).

Prze³amywaniem niechêci do ptaków drapie¿nych zajmowa³ siê prof. Jan Soko³owski. Ten znakomity ornitolog, malarz, popularyzator idei ochrony ptaków i myœliwy w licznych pracach krzewi³ idee ochrony ptaków drapie¿nych. Warto przytoczyæ jego s³owa:


Z postêpem nauk biologicznych przekonano siê, ¿e podzia³ na zwierzêta szkodliwe i po¿yteczne jest bardzo naiwny i niemo¿liwy do utrzymania. Tem samem uprzedzenie do drapie¿ników zniknê³o, a gdy ornitolodzy zaczêli obserwowaæ ¿ycie wszystkich ptaków z jednakow¹ dok³adnoœci¹, znaleŸli w³aœnie w ptakach drapie¿nych przedmiot najciekawszy. Dopiero dzisiaj w³aœciwie odkrywa siê drapie¿niki.

/.../ Dla cz³owieka nie znaj¹cego dobrze ptaków drapie¿nych wszystkie s¹ po prostu pospolitymi jastrzêbiami, zas³uguj¹cymi na têpienie. Zazwyczaj ka¿dego ptaka o zakrzywionym dziobie, ostrych pazurach i szarym upierzeniu uwa¿a siê za szkodliwego drapie¿nika.

/.../ Niestety, bardzo ma³o jest takich ludzi, którzy znaj¹ chocia¿by najpospolitsze drapie¿niki. Niejednokrotnie sam stwierdzi³em, ¿e jako jastrzêbia strzelano kuku³kê, poniewa¿ barw¹ upierzenia i sposobem lotu przypomina ona nieco niektóre mniejsze ptaki drapie¿ne. Masowe têpienie tzw. jastrzêbi przynosi zatem w praktyce, mimo dobrych intencji, wiêcej szkód ni¿ po¿ytku.

/.../ Siedz¹c wysoko na drzewie, w ukryciu zrobionym z ga³êzi œwierków lub sosen, spêdzi³em wiele godzin i dni na obserwacjach ¿ycia rodzinnego krogulców, jastrzêbi, myszo³owów i soko³ów. Chwile te zaliczam do najpiêkniejszych, a choæ miejsce nie zawsze by³o wygodne, nie zamieni³bym go nawet na fotel w najlepszym teatrze (Soko³owski 1956).

Tu¿ po zakoñczeniu II wojny œwiatowej rozpoczêto starania o szczególn¹ ochronê klejnotów ojczystej przyrody. W 1946 r. z inicjatywy Stefana Ba³uka powsta³a w Krakowie Sekcja Ochrony Or³a, Sêpa i Puchacza. Jednym z pierwszych efektów dzia³alnoœci tej grupy by³o rozpoznanie rozmieszczenia bielika, or³a przedniego i puchacza w ówczesnych województwach: bia³ostockim, gdañskim, olsztyñskim, szczeciñskim, krakowskim i rzeszowskim. Projekt zak³ada³ inwentaryzacjê wszystkich gniazd or³ów i objêcie ich czynn¹ ochron¹. Planowano wyp³acanie nagród za zg³oszenie gniazda oraz za opiekê nad nim a¿ do czasu wylotu m³odych. W celu zatrzymania ptaków w rewirach i powstrzymania od wêdrówek w niebezpieczne rejony miano zak³adaæ dla or³ów specjalne nêciska z padlin¹. Zaplanowano równie¿ wprowadzenie kar pieniê¿nych oraz kary pozbawienia wolnoœci za zabijanie i p³oszenie tych ptaków. Wa¿nym zadaniem Sekcji by³o tak¿e szerzenie wiedzy o ptakach drapie¿nych. Alarmowano opiniê publiczn¹ o zabijaniu or³ów (Urbañski 1948, Ba³uk 1949). Niestety, po kilku latach dzia³alnoœci organizacja ta uleg³a likwidacji.

Prze³omowym znaczeniem dla czynnej ochrony ptaków drapie¿nych w Polsce by³o powstanie w 1981 r. Komitetu Ochrony Or³ów. Powsta³ on jako nieformalna grupa skupiaj¹ca osoby zajmuj¹ce siê ochron¹ i badaniami ptaków drapie¿nych w Polsce. W 1991 r. KOO zosta³ zarejestrowany jako organizacja pozarz¹dowa i obecnie zrzesza ponad 500 cz³onków. Organizacj¹ kieruje oœmioosobowy Zarz¹d z siedzib¹ w Olsztynie, w œcis³ej wspó³pracy z dziewiêcioma koordynatorami regionalnymi. Dziêki aktywnoœci wielu osób poznano liczebnoœæ i rozmieszczenie tych gatunków ptaków drapie¿nych w Polsce, udokumentowano zagro¿enia i wypracowano metody ochrony miejsc lêgowych.


Pod auspicjami KOO nast¹pi³a szybka integracja ornitologów i mi³oœników ptaków drapie¿nych. Dzia³alnoœæ KOO wywar³a zasadniczy wp³yw na kszta³t nowego rozporz¹dzenia Ministra Leœnictwa i Przemys³u Drzewnego z dnia 30.12.1983 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej zwierz¹t. Przepisy te, jedne z najnowoczeœniejszych w Europie, wprowadzi³y nowy sposób ochrony miejsc gniazdowych 8 gatunków ptaków drapie¿nych oraz puchacza i bociana czarnego - obligatoryjne tworzenie 2 rodzajów ko³owych stref ochronnych wokó³ gniazd ptaków: œcis³ej o promieniu 200 m w ci¹gu ca³ego roku oraz czêœciowej 500 m - w okresie od 1 lutego do 31 lipca. By³ to pierwszy akt prawny tak wysokiego rzêdu stwarzaj¹cy realne mo¿liwoœci ochrony terenów lêgowych zagro¿onym gatunkom ptaków.

Pocz¹tki idei ochrony ptaków poprzez ustanawianie stref ochronnych wokó³ gniazd siêgaj¹ 1969 r. Z inicjatywy Polskiej Sekcji Miêdzynarodowej Rady Ochrony Ptaków oraz Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, w porozumieniu z Okrêgowymi Dyrekcjami Lasów Pañstwowych przygotowano nowatorski wówczas projekt ochrony stanowisk lêgowych bielików. Wokó³ gniazd bielików mia³a obowi¹zywaæ obszar ochronny o powierzchni co najmniej 0,5 ha, z zaleceniem, by gniazdo znajdowa³o siê w jego centrum. Ponadto, w okresie od 1 lutego do 30 czerwca postulowano wprowadzenie zakazu prowadzenia prac leœnych w odleg³oœci 200 m od gniazd. Jako pierwsi, w listopadzie 1969 r., wprowadzili te przepisy leœnicy w ówczesnym woj. szczeciñskim (Bogucki 1977). Walnie przyczyni³ siê do tego in¿. Jerzy Noskiewicz, leœnik z wykszta³cenia, za³o¿yciel i wieloletni kierownik Stacji Ornitologicznej “Œwidwie”. Kolejno wprowadzano ochronê strefow¹ w lasach podlegaj¹cych OZLP w Olsztynie (1970), Szczecinku (1975), Bia³ymstoku (1980) i Lublinie (1981). Na fali przemian spo³ecznych lat 1980-1981, ówczesny Naczelny Dyrektor Lasów Pañstwowych na wniosek Stacji Ornitologicznej PAN wyda³ w dniu 21 lipca 1981 zarz¹dzenie wprowadzaj¹ce na terenie ca³ego kraju 200 metrowe strefy ochronne wokó³ gniazd bielików, or³ów przednich i rybo³ów. Zarz¹dzenie to zakazywa³o prowadzenia wszelkich prac w strefach w ci¹gu ca³ego roku, dodatkowo - w okresie od 1 lutego do 31 lipca - obowi¹zywa³ zakaz wstêpu i wycinania drzew w promieniu a¿ 1 km (!) od gniazda. Niestety wdro¿enie przepisów do praktyki leœnej przebiega³o z du¿ymi oporami. Przyk³adowo, na Pomorzu spoœród 38 stref istniej¹cych w roku 1982 a¿ w 14 z nich prowadzone by³y zakazane prace leœne. W trzech strefach ochronnych wyciêto prawie ca³y drzewostan, pozostawiaj¹c tylko pojedyncze drzewa z gniazdami. W wyniku tych prac or³y porzuci³y lêgi. W nastêpnym roku ponownie stwierdzono wykonywanie niedozwolonych prac w strefach (Karczmarczyk 1984). Wykazano negatywny wp³yw prac leœnych w strefach ochronnych prowadzonych w sezonie lêgowym na udatnoœæ lêgów bielika i orlika krzykliwego. Istnieje te¿ wyraŸna ró¿nica w efektach lêgów pomiêdzy rejonami, gdzie kontakty ornitologów ze s³u¿b¹ leœn¹ maj¹ d³ug¹ tradycjê, a tymi terenami, gdzie przepisy o zakazie prowadzenia prac leœnych w pobli¿u orlich gniazd s¹ dopiero wdra¿ane (Rodziewicz, Wac³awek 1995). Z drugiej strony mo¿na jednak przedstawiæ wiele pozytywnych dzia³añ leœników, którzy przyczynili siê do ochrony bielików, chroni¹c przed wyciêciem drzewostany - niejednokrotnie rêbne - z gniazdami or³ów. Szereg stanowisk bielików zarejestrowanych w r. 1969 zachowa³o


siê przez nastêpne dziesiêciolecia. Przyk³adowo, co najmniej dwa gniazda w nadl. Goleniów by³y zajmowane do r. 1993, podobnie jak stanowiska w nadl. Lubniewice, Miêdzyzdroje, Karniszewice i kilku innych.

W styczniu 1995 r. minister ochrony œrodowiska, zasobów naturalnych i leœnictwa wyda³ nowe rozporz¹dzenie w sprawie ochrony gatunkowej zwierz¹t (Dz.U. nr 13, poz. 61). Ochrona strefowa zosta³a nie tylko utrzymana, ale t¹ form¹ objêto 9 nowych gatunków zwierz¹t, m.in. kaniê rud¹ Milvus milvus i kaniê czarn¹ Milvus migrans. Zapis okreœlaj¹cy sposób ochrony miejsc lêgowych ptaków zosta³ formu³owany nastêpuj¹co:

W odniesieniu do miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych zabrania siê -w odleg³oœci do 200 metrów od tych miejsc w okresie ca³ego roku, a w odleg³oœci do 500 metrów od tych miejsc w okresie od dnia 1 lutego do dnia 31 sierpnia - dokonywania zmian obejmuj¹cych wycinanie drzew i krzewów, prowadzenia robót melioracyjnych, wznoszenia obiektów, urz¹dzeñ i instalacji oraz innych prac maj¹cych wp³yw na ochronê miejsc rozrodu i regularnego przebywania gatunków chronionych, a tak¿e zabrania siê przebywania poza miejscami wyznaczonymi.

Wprowadzony re¿im ochronny sprawi³, ¿e w strefach obowi¹zywa³y zakazy jak w œcis³ych rezerwatach przyrody. Wzrost liczby par ptaków objêtych ochron¹ strefow¹ w po³¹czeniu ze wzmo¿on¹ aktywnoœci¹ cz³onków KOO sprawi³, i¿ wojewódzcy konserwatorzy przyrody ustanawiali wiele nowych stref. W niektórych nadleœnictwach, zw³aszcza w pó³nocno-wschodniej czêœci kraju, istnia³o po kilkadziesi¹t stref (nawet ponad 60). Rekordow¹ liczbê stref - 124, podawa³o Nadleœnictwo Susz (Karczewski 2000). Jest to jednak liczba nieco zawy¿ona, gdy¿ najprawdopodobniej nie uwzglêdniono faktu, ¿e czêœæ stref by³a wspólna dla kilku gniazd po³o¿onych blisko siebie oraz to, ¿e niektóre gniazda i strefy ju¿ nie istniej¹. Dokumentacja stref z³o¿ona u konserwatorów przyrody w Olsztynie i Gdañsku wykaza³a istnienie 64 indywidualnych stref w ca³ym Nadeœnictwo Susz w 2002 r. (M. Rodziewicz - inf. ustna). W 2005 r. leœnicy zaewidencjonowali 92 gniazda, w tym 60 gniazd orlika krzykliwego. £¹czny obszar œcis³ych stref ochronnych wyniós³ 310 ha tj. 1,4% powierzchni leœnej, lecz powierzchnia stref ochrony czêœciowej obejmowa³a a¿ 30% powierzchni nadleœnictwa (S. Blonkowski - inf. ustna). Z ornitologicznego punktu widzenia takie bogactwo musi cieszyæ. Musimy jednak pamiêtaæ o ograniczeniach gospodarczych wynikaj¹cych z wdro¿enia tej formy ochrony. Nadleœnictwa nigdy nie otrzymywa³y ¿adnych rekompensat finansowych z tytu³u posiadania stref. Nale¿y przypomnieæ, ¿e s¹ to jednostki gospodarcze utrzymuj¹ce siê niemal wy³¹cznie z zysków ze sprzeda¿y drewna. Jest faktem, ¿e wiêkszoœæ gniazd gatunków strefowych znajdowa³a siê w najstarszych, a wiêc w tych najcenniejszych pod wzglêdem ekonomicznym drzewostanach. Narzucone ograniczenia w dzia³alnoœci gospodarczej, zdaniem czêœci leœników powodowa³y straty finansowe, które przestawa³y byæ ju¿ znoœne. Prowadzi³o to konfliktów pomiêdzy zielonymi, a leœnikami, te¿ nosz¹cymi zielone mundury. Nie jest tajemnic¹, ¿e czêœæ nadleœniczych niechêtnych obejmowaniu ochron¹ strefow¹ kolejnych


gniazd nie zg³asza³a ich do konserwatorów przyrody. Z drugiej strony niektórzy wolontariusze KOO zbyt dos³ownie traktowali zapis o zakazie wykonywania prac w strefach i ka¿de drobne uchybienia zg³aszali w³adzom ochrony przyrody. Mo¿na te¿ przytoczyæ wiele przyk³adów wzorowej wspó³pracy. Ze swego doœwiadczenia mogê tu wymieniæ nadl. Pniewy, Sieraków (RDLP Poznañ), nadl. Goleniów, Gryfino, Karwin, Mieszkowice, Miêdzychód, Rokita (RDLP Szczecin). Inni koordynatorzy KOO chwal¹ sobie wspó³prace z nadl.: Gorlice (RDLP Kraków), nadl. Dukla, Komañcza, Rymanów (RDLP Krosno), nadl. Che³m, Mircze, Strzelce (RDLP Lublin), nadl. I³awa, Orneta, Zaporowo (RDLP Olsztyn), nadl. Grajewo (RDLP Bia³ystok). Ka¿de z nich posiada na swoim terenie po kilkadziesi¹t stref i nie dezorganizuje to im w sposób znacz¹cy pracy. Przyk³adów nadleœnictw z 5-10 strefami z uwagi na ogromn¹ iloœæ nie sposób tu przytoczyæ. S¹ te¿ i takie nadleœnictwa, gdzie jest tylko jedna strefa, ale po wielokroæ znajdujemy w nich œlady prac, które zdaniem leœników musia³y byæ wykonane. Podkreœliæ jednak nale¿y, ¿e drastyczne przypadki polegaj¹ce na wyciêciu drzewa z gniazdem, praktycznie nie maj¹ ju¿ od dawna miejsca.

Niew¹tpliwy wzrost liczby par lêgowych niektórych gatunków strefowych (np. bielik, kania ruda, bocian czarny) oraz wzrost polegaj¹cy na wykrywaniu gniazd wczeœniej nieznanych (np. orlik krzykliwy) spowodowa³, ¿e nale¿a³o zweryfikowaæ obowi¹zuj¹ce dotychczas przepisy. W r. 2001 wydane zosta³o nowe rozporz¹dzenie ministra œrodowiska w sprawie okreœlenia listy gatunków zwierz¹t rodzimych dziko wystêpuj¹cych objêtych ochron¹ gatunkow¹ œcis³¹ i czêœciow¹ oraz zakazów dla danych gatunków i odstêpstw od tych zakazów. (Dz. U. Nr 130, poz. 1456). Istotnym novum w tym akcie prawnym by³a zmiana wielkoœci ochrony œcis³ej oraz zmiana terminów ochrony. W wyniku dyskusji w gronie leœników i ochroniarzy znaleziono rozs¹dny kompromis polegaj¹cy na zmniejszeniu wielkoœci stref dla kilku gatunków najliczniejszych. By³y to bocian czarny, orlik krzykliwy i obie kanie. Wielkoœæ strefy œcis³ej dla nich ustalono na 100 m (maksymalna odleg³oœæ od miejsca rozrodu i regularnego przebywania). Podkreœliæ nale¿y, ¿e tym samym powierzchnia tej strefy zmniejszy³a siê a¿ czterokrotnie, z teoretycznej 12,56 ha do 3,14 ha. Zmniejszeniu z 200 m do 100 m uleg³y te¿ strefy ochrony œcis³ej orze³ka w³ochatego i cietrzewia, lecz z uwagi na rzadkoœæ tych gatunków nie wp³ywaj¹ one w ¿aden sposób na ogólny bilans. Najbardziej zmniejszona zosta³a strefa œcis³a dla kraski z 200 m do symbolicznej wrêcz wielkoœci 10 m, czyli dos³ownie do jednego dziuplastego drzewa. Skreœlono w tym rozporz¹dzeniu z listy zwierz¹t chronionych strefowo ¿o³nê.

Drug¹ istotn¹ zmian¹ w rozporz¹dzeniu by³o podzielenie gatunków na wczesne i póŸne. Po raz pierwszy ustawodawca wprowadzi³ ró¿ne terminy ochrony dostosowane do cyklu biologicznego gatunków. W poprzednim rozporz¹dzeniu dla wszystkich gatunków obowi¹zywa³ jeden termin ochrony od 1 lutego do 31 sierpnia. By³o to krytykowane zarówno przez ornitologów jak te¿ czêœæ leœników. Termin 1 lutego dla niektórych gatunków np. bielika by³ zbyt póŸny, a dla innych (np. kraska, kulon) zdecydowanie za wczesny. Wprowadzenie zró¿nicowanych terminów ochronnych np. od 1 stycznia (bielik, puchacz, sokó³ wêdrowny), od 1 lutego


(cietrzew, g³uszec), od 1 marca (orlik grubodzioby i krzykliwy, kulon, gado¿er, ¿ó³w b³otny, orze³ek w³ochaty, kania ruda i czarna), od 15 marca (bocian czarny), od 1 kwietnia (kraska) i od 1 maja (w¹¿ Eskulapa) z pewnoœci¹ by³o korzystne dla chronionych gatunków zwierz¹t, ale równie¿ dla leœników, gdy¿ w przypadku najliczniejszych gatunków mogli prowadziæ prace w strefach ochrony czêœciowej (np. orlika krzykliwego i bociana czarnego) przez ca³y styczeñ i luty, a¿ do 14 marca. Ró¿ne by³y te¿ terminy koñcz¹ce okres obowi¹zywania zakazów. Wczesne gatunki koñczy³y okres ochronny 31 lipca, a póŸne 31 sierpnia (wyj¹tkowo 30 wrzeœnia). Wielkoœæ strefy ochrony czêœciowej dla wszystkich 18 gatunków wynosi³a maksymalnie 500 m.

Przyjêcie tego typu rozwi¹zañ nios³o te¿ pewne zagro¿enia, których nie by³o w poprzednim rozporz¹dzeniu. Przyroda jest zbyt bogata by móc przewidzieæ i zapisaæ jêzykiem prawniczym wszystkie mo¿liwe przypadki. W poprzednim rozporz¹dzeniu obowi¹zywa³ jeden okres ochronny identyczny dla wszystkich gatunków. Mo¿na by³o tak zaplanowaæ niezbêdne do wykonania prace w strefach czêœciowych, by zakoñczyæ je do dnia 31 stycznia. W nowym rozporz¹dzeniu mo¿na by³o te prace wykonywaæ d³u¿ej, a¿ do koñca lutego (gatunki póŸne), a niekiedy trzeba by³o zakoñczyæ je ju¿ w grudniu (gatunki wczesne). Du¿e gatunki ptaków, szponiastych i sów w szczególnoœci, bardzo chêtnie zajmuj¹ istniej¹ce gniazda innych ptaków. Ornitolodzy znaj¹ szereg przypadków, gdy np. bielik lub puchacz (gatunki wczesne) zajê³y gniazdo bociana czarnego - gatunku póŸnego. Takich zdarzeñ ani leœnik, ani ornitolog nie jest wstanie przewidzieæ, i st¹d niektóre niezbêdne prace zaplanowane du¿o wczeœniej na styczeñ/luty przysz³ego roku, nie bêd¹ mog³y byæ wykonane z uwagi na lêg bielika czy puchacza ju¿ w styczniu. Mo¿na wiêc niechc¹cy sp³oszyæ przebywaj¹cego ju¿ przy gnieŸdzie ptaka. Takie zró¿nicowanie terminów obowi¹zywania zakazów prac w strefach zmusza administracjê leœn¹ do monitorowania wszystkich gatunków strefowych i to ju¿ na pocz¹tku sezonu lêgowego. W nawale ró¿nych innych obowi¹zków kontrole takie mog¹ byæ dokonywane pobie¿nie i czêsto mo¿e dochodziæ do pomy³ek. W Lasach Pañstwowych pracuje te¿ niewystarczaj¹ca liczba osób o kwalifikacjach ornitologicznych. Równie¿ wojewódzcy konserwatorzy przyrody nie posiadaj¹ odpowiednich œrodków, by takie kontrole prowadziæ. W tej dziedzinie konieczne jest nawi¹zanie œcis³ej wspó³pracy z ornitologami, g³ównie cz³onkami KOO. W wielu miejscach taka wspó³praca jest nawi¹zana, odby³o siê wiele szkoleñ dla leœników. W sytuacjach w¹tpliwych lepiej zaniechaæ prowadzenia prac, ni¿ mimowolnie przyczyniæ siê do strat.

Obecnie obowi¹zuj¹cym aktem prawnym jest rozporz¹dzenie ministra œrodowiska z dnia 28 wrzeœnia 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych zwierz¹t objêtych ochron¹ (Dz. U. Nr 220 poz. 2237). Wprowadzono w nim pojêcia „strefa ochrony ca³orocznej” oraz „strefa ochrony okresowej” odpowiadaj¹ce dawnym pojêciom strefy œcis³ej i strefy czêœciowej. Liczba gatunków szponiastych objêtych t¹ form¹ ochrony nie uleg³a zmianie, zachowano te¿ okresowy termin ochrony (gatunki „wczesne i póŸne”), co umo¿liwia prowadzenie prac leœnych w strefach ochrony okresowej. Pozosta³y bez zmian równie¿ wielkoœci obu stref. Skreœlono z listy


gatunków strefowych kulona, a dodano kilka gatunków ssaków i po jednym gatunku gada (gniewosza) i wa¿ki (iglica ma³a). Na podkreœlenie zas³uguje fakt, ¿e wszystkie gatunki strefowe (poza krask¹) zakwalifikowano do specjalnej kategorii zwierz¹t szczególnie chronionych, których ochrona ma pierwszeñstwo przed racjonaln¹ gospodark¹ roln¹, leœn¹ lub ryback¹, je¿eli technologia prac uniemo¿liwia przestrzeganie zakazów”. Ustawodawca uzna³ te¿, ¿e niektóre gatunki wymagaj¹ czynnej ochrony. Wœród nich znajdujê siê: orze³ przedni, orlik grubodzioby, orze³ek, gado¿er, sokó³ wêdrowny, rybo³ów oraz z pozosta³ych gatunków strefowych: szlachar, œlepowron, bocian czarny, cietrzew, g³uszec, puchacz, kraska, ¿ó³w b³otny, w¹¿ Eskulapa i gniewosz plamisty. Wœród sposobów ochrony wymieniono ustanawianie stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania oraz - co jest novum - budowê sztucznych miejsc lêgowych, czyli np. platform.

Wykaz gatunków objêtych ochron¹ strefow¹, wielkoœci stref oraz terminy obowi¹zywania zakazów w tych strefach przedstawiono w tabelach 3 i 3a.

Dziêki wysi³kom cz³onków Komitetu Ochrony Or³ów wspó³pracuj¹cych z wojewódzkimi konserwatorami przyrody powo³ano w Polsce od tego czasu 2830 stref ochronnych (inf. DGLP 2004). £¹czny obszar wszystkich stref ochrony œcis³ej wynosi 33 501 ha, a obszar stref ochrony czêœciowej to 138 304 ha (tabela 4).

W opinii wielu nadleœniczych, wojewódzkich konserwatorów przyrody i ornitologów dokumentacja dotycz¹ca stref wymaga uporz¹dkowania. Sporo stref utworzonych w latach 80. i 90. jest nadal utrzymywanych, choæ od dawna nie ma tam ptaków. Jeszcze wiêcej stref wymaga korekt z uwagi na powstanie nowych gniazd w pobli¿u, a istniej¹ce granice nie zawsze zapewniaj¹ w³aœciw¹ ochronê. Nie jest te¿ uregulowany sposób odwo³ywania stref przez wojewodów. W czêœci województw przyjêto zasadê, ¿e strefa jest utrzymywana tak d³ugo, jak istnieje gniazdo, a w przypadku jego braku nastêpuje likwidacja strefy, jeœli w ci¹gu trzech sezonów ptaki doñ nie powróc¹. Oczywiœcie ze stosownym wnioskiem musi wyst¹piæ zainteresowane nadleœnictwo. W ministerialnej instrukcji z 1997 r. (Instrukcja wyznaczania i ochrony stanowisk zwierz¹t - gatunków zagro¿onych wyginiêciem) wskazano, ¿e likwidacjê strefy przeprowadza wojewoda po wnikliwym rozpatrzeniu danej sytuacji i konsultacji ze specjalistami. Bez w¹tpienia KOO mo¿na uznaæ za organizacjê skupiaj¹c¹ takowych specjalistów. Deklarujemy gotowoœæ do wspó³pracy ze wszystkimi nadleœnictwami i konserwatorami przyrody.

Wprowadzenie przed 20 laty ochrony strefowej z pewnoœci¹ przyczyni³o siê do wzrostu liczebnoœci bielików i innych gatunków ptaków drapie¿nych. Systematyczna - aczkolwiek wymagaj¹ca prze³amywania wielu oporów - wspó³praca leœników i ornitologów spowodowa³a, i¿ tworzenie nowych stref nie budzi ju¿ dziœ wiêkszych emocji i jest w miarê powszechnie akceptowane przez leœników. Przypadki wykonywania zabronionych prac lub wykonywanie zabiegów gospodarczych poza wyznaczonymi terminami zdarzaj¹ siê coraz rzadziej i nie rzutuj¹ na stan populacji. Systematycznie spada liczba naruszeñ przepisów ochrony z 20% w r. 1993, 10% w 1998 r. do zaledwie 2,7% w 2001 r. Sprawcami naruszeñ przepisów byli równie¿


Tabela 3. Gatunki ptaków (szponiaste, sowy) objête ochron¹ strefow¹ i kategorie ich zagro¿eñTable 3. Bird species under zone protection and their threat categories. (1) Species, (2) Strict zone radius, (3) Partial zone radius, (4) Protection period in partial zone, (5) Number of pairs in Poland, (6) Threat category according to the Polish Red Data Book

Gatunek (1)Strefa ochrony

œcis³ej (2)[m]

100 500 1.03 - 31.08 300 - 400 NT

NT

LC

CR

LC

CR

CR

CR

NT

VU

EN

650 - 700

700

10 - 15

1800 - 2000

15 - 20

35 - 40

5 - 10

70 - 75 (50)

3 - 8 (20?)

1

ca 270

1.03 - 31.08

1.01 - 31.07

1.01 - 31.07

1.02 - 31.08

1.03 - 31.08

1.01 - 31.07

1.01 - 31.07

1.01 - 31.07

1.03 - 30.09

1.03 - 31.08

1.03 - 31.08

500

500

500

500

500

500

500

500

500

500

500

100

200

200

200

200

200

200

200

200

100

100

Strefa ochronyczêœciowej (3)

[m]

Terminy ochrony

w strefach czêœciowych (4)

Liczba parw Polsce

Kategoria zagro¿enia

PCzKZ




Gado¿erCircaetus gallicus




Orze³ekHieraaetus pennatus


Sokó³ wêdrownyFalco peregrinus

RarógFalco cherrug

PuchaczBubo bubo

(5) (6)


*Kategorie zagro¿eñ wg Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t (PCzKZ) (2001) - opisy uproszczone: CR (Critically Endangered) - gatunki skrajnie zagro¿one, EN (Endangered) - gatunki silnie zagro¿ome,VU (Vulnerable) gatunki nara¿one na wyginiêcie, NT (Near Threatened) gatunki bliskie zagro¿enia,LC (Least Concern) gatunki niewykazuj¹ce na razie regresu populacyjnego

z³odzieje drewna oraz obserwatorzy ptaków, turyœci, myœliwi, rolnicy, drogowcy, wêdkarze, pracownicy PAN (Raport KOO 1999, 2001, 2002). Spadek liczby naruszeñ przepisów uznaæ mo¿na za jedno z najwa¿niejszych wspólnych osi¹gniêæ leœników i ornitologów. Wskazuje to jak bez du¿ych nak³adów finansowych, g³ównie poprzez wspó³pracê i edukacjê, mo¿na osi¹gn¹æ znacz¹cy efekt ekologiczny. Niezwykle pomocne w tym by³o przekazanie do wszystkich nadleœnictw w kraju materia³ów edukacyjnych KOO w postaci 8 kolorowych plakatów i broszur o ³¹cznym nak³adzie odpowiednio 77 000 i 54 600 (KOO 2004). Szczególnym powodzeniem cieszy³y siê pomoce dydaktyczne dla nauczycieli Ptaki drapie¿ne. Scenariusze zajêæ lekcyjnych (Anderwald et al. 2002). Trafi³y one tysiêcy szkó³ w ca³ym kraju i do niektórych nadleœnictw. £¹czny ich nak³ad wyniós³ 15 000 sztuk.

W okresie obowi¹zywania ochrony strefowej nast¹pi³ znaczny wzrost liczby par lêgowych niektórych gatunków ptaków, szczególnie bielika, kani rudej, puchacza oraz w mniejszym stopniu rybo³owa. Trudno jednoznacznie stwierdziæ, ¿e sta³o siê to za przyczyn¹ tej formy ochrony. Skumulowa³o siê bowiem w tym czasie kilka czynników, takich jak: zakaz stosowania w ca³ej Europie DDT, wzrost œwiadomoœci ekologicznej, zmniejszenie nielegalnego odstrza³u ptaków drapie¿nych. Ostatnio

Tabela 3a. Pozosta³e gatunki ptaków objête ochron¹ strefow¹ i kategorie ich zagro¿eñ Table 3a. Other bird species under zone protection and their threat categories. (1) Species, (2) Strict zone radius, (3) Partial zone radius, (4) Protection period in partial zone, (5) Number of pairs in Poland, (6) Threat category according to the Polish Red Data Book, (7) Breeding Colony, (8) Forested island, (9) Lek, (10) Tree with hollow

Gatunek (1)

ŒlepowronNycticorax nycticorax

Bocian czarnyCiconia nigra

SzlacharMergus serrator

G³uszecTetrao urogallus

CietrzewTetrao tetrix

KraskaCoracias garrulus

Strefa ochronyœcis³ej

(2) [m]

kolonia lêgowa (7)

520 (10 - 15kolonii)

LC

brak

EN

EN

CR

CR

1100 - 1200

15

550 - 750

2000 - 2500osobników

110 - 130

100

zalesiona wyspa (8)

tokowisko(9)

tokowisko(9)

drzewoz dziupl¹

(10)

Strefa ochronyczêœciowej

(3)[m]

500

500

500

Terminy ochrony

w strefach czêœciowych

(4)

15.03 - 31.08

1.02 - 31.05

1.02 - 31.05

1.04 - 31.08

Liczba parw Polsce

Kategoria zagro¿enia

PCzKZ(5) (6)


Tabela 4. Liczba i wielkoœæ stref ochronnych w Lasach Pañstwowych*Table 4. Number and area of protection zones in the State Forests* (1) Forest Regional Directorate, (2) Total, (3) Strict zone, (4) Partial zone, (5) Forest, (6) Open, (7) Number of nests, (8) Total, (9) Occupied

L.p.RDLP

(1)

ogó³em w tym powierzchnia: liczba gniazd (szt) (7)

ogó³em (2)

w tym zasiedlone (8)

stref œcis³ych (3)

stref czêœciowych(3)

leœna (5)

nieleœna (6) (ha)

Liczba stref (szt)Powierzchnia (ha)

1. Bia³ystok 327 1378 29467 306

306

70

44

64

34

41

18

108

106

265

199

36

20

781

426

70

55

231

66

418

110

156

48

259

80

1815

2403

729

4377

66

3014

1

11702

0

19872

700

2632

114

27033

2519

2400

173

6028

4822

19102

5864

282

294

1029

390

29904

737

2395

1166

3278

196

2819

1333

10369

1358

16214

444

2303

7230

22322

726

1847

2342

1106

4454

1477

3968

4011

15677

4778

31282

58

3132

64

4444

41

3015

149

11702

297

20572

36

2746

650

29552

56

2573

231

78

417

109

6310

5117

20131

6255

Gdañsk

Katowice

Kraków

Krosno

Lublin

£ódŸ

Olsztyn

Pi³a

Poznañ

Radom

Szczecin

Szczecinek

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

(2)


* wg stanu na 31.12.2004 za DGLP

opublikowane wyniki prac Komitetu Ochrony Or³ów (Adamski et al. 1999) jednoznacznie wskazuj¹ na wzrost liczebnoœci niektórych gatunków objêtych ochron¹ strefow¹ (tab. 2). Nie oznacza to, ¿e podane liczby s¹ to¿same z liczb¹ stref ochronnych. Nadal znaczna czêœæ krajowych populacji nie korzysta z tej formy ochrony. Obecnie strefy funkcjonuj¹ wokó³ prawie wszystkich gniazd rybo³owa, orlika grubodziobego i wiêkszoœci gniazd bielika oraz or³a przedniego. Ochron¹ strefow¹ objêto tylko niewielk¹ czêœæ gniazd obu kañ, a to g³ównie poza centrum ich area³u wystêpowania, jakim jest Pomorze Zachodnie. Szczegó³y przedstawiono w tabeli 5.

Z danych wynika, ¿e ochron¹ strefow¹ objêto dotychczas zaledwie 50,7% krajowej populacji ptaków wymienionych w rozporz¹dzeniu ministra (tab. 6). Ochrona pozosta³ych 49,3% to cel na najbli¿sze lata. Nie sposób go bêdzie osi¹gn¹æ bez aktywnej pomocy polskich leœników.

Wyliczenie przestawione w tab. 7 zawiera wartoœci szacunkowe. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e w obrêb stref wchodz¹ równie¿ bagna, ³¹ki, torfowiska, nieu¿ytki, wody. Oprócz tego szereg ptaków gniazduje na obszarach ju¿ objêtych jak¹œ form¹ ochrony np. drzewostanach wodochronnych, rezerwatach przyrody lub na zalesionych wyspach, gdzie z regu³y nie prowadzi siê planowej gospodarki leœnej. Oddzielnym problemem jest fakt bardzo nierównomiernego wystêpowania chronionych gatunków. Spoœród gatunków strefowych tylko bocian czarny wystêpuje w ca³ym kraju. Pozosta³e s¹

L.p.RDLP

(1)

ogó³em w tym powierzchnia: liczba gniazd (szt) (7)

ogó³em (2)

w tym zasiedlone (8)

stref œcis³ych (3)

stref czêœciowych(3)

leœna (5)

nieleœna (6) (ha)

Liczba stref (szt)Powierzchnia (ha)

14. Toruñ 87 660 4344 91

56

44

22

142

137

52

21

2895

1987

222

2612

92

133

17421

3214

62

149019

25909

2,08

3912

262

2442

7864

9557

768

2508

33501

138304

0,43

1,83

4565

44

2704

133

17421

53

3277

2830

174798

2,3

Warszawa

Wroc³aw

Zielona Góra

Razem

Udzia³ [%]

15.

16.

17.

(2)


rozmieszczone nierównomiernie. W zwi¹zku z tym niektóre nadleœnictwa posiadaj¹ po kilkadziesi¹t stref, a nawet oko³o 70 (Nadl. Susz, RDLP Olsztyn). Natomiast znaczna liczba nadleœnictw w centralnej i zachodniej czêœci kraju posiada co najwy¿ej po 1-3, co w ¿aden sposób nie mo¿e stanowiæ utrudnienia w organizacji prac leœnych.

Strefy s¹ ustanawiane przez wojewodów w sposób indywidualny dla poszczególnych gatunków z uwzglêdnieniem lokalnych uwarunkowañ. Najwiêksze strefy œcis³e w

Tabela 5. Stan zbadania wielkoœci populacji leœnych gatunków ptaków strefowychTable 5. State of knowledge about population size of forest zone-protected birds. (1) Species, (2) Estimated number of pairs, (3) Estimated number of nests, (4) Number of known nests 1993-2004, (5) Number of known sites 1993-2004

Gatunek (1)








PuchaczBubo bubo


Razem

Stan zbadania [%]

Szacunkowa liczba par

(2)

700 1400 569 662

223 ***

56

23

1271

285

195

98

? (761*)

3574

38,0

92

22

18

925

162

118

24

? (761*)

2691

50,7

75

50

30

2850

1400

800

400

2400

9405

50

35

20

1900

700

400

300

1200

5305

Szacunkowa liczba gniazd

(3)

Liczba gniazd- stan zbadania

1993 - 2004** (4)

Liczba stanowisk1993 - 2004**

(5)

* za „Informacja o stanie lasów w 1998 r.”** za Komitet Ochrony Or³ów*** w tym platformy lêgowe


Tabela 6. Szacunkowa ocena powierzchni stref ochrony œcis³ej i czêœciowej w PolsceTable 6. Estimated area of strictly and partially protected zones in Poland (1) Species, (2) Number of pairs, (3) Number of nests, (4) Area in strict zones 200 m, (5) Area in strict zones 100 m, (6) Area in partial zones, (7) According to pairs, (8) According to nests

GatunekLiczba

par

700 1400 8792 17584 54992

3928

2750

1571

23568

149264

54992

31424

94272

329952

416761

942

628

377

5034

8949

4396

2512

7536

23393

47958

628

440

251

3768

5966

2198

1256

3768

13188

27067

75

50

30

400

2850

1400

800

2400

7450

9405

50

35

20

300

1900

700

400

1200

4200

5305

1105 1955 13879 24565 86809

Liczbagniazd

wg par (7) wg gniazd (8) wg par (7)

wg par (7)

Powierzchnia objêta ochron¹œcis³¹ (ca³oroczn¹) :

strefa œcis³a 200 m (4)(12,56 ha)

Powierzchnia objêta ochron¹ czêœciow¹

(okresow¹):strefa

czêœciowa 500 m (6)(78,56 ha)

Strefa czêœciowa 500 m

(78,56 ha) (6)





PuchaczBubo bubo

Razem dla gatunków zestref¹ œcis³¹200 m

Strefa œcis³a 100 m (5)(3,14 ha)





Razem dla gatunkówze stref¹ œcis³¹100 m

Strefy œcis³e i

razem200 m 100 m

(1)

(1)

(2)

(2)

(3)

(3)

(7) (8)


RDPL Poznañ utworzono dla puchacza (44.5 ha), a mniejsze dla kañ (4-6 ha). Najmniejsz¹ strefê œcis³¹ o powierzchni 0.6 ha powo³ano dla kani czarnej. Z regu³y w obrêb stref ochrony œcis³ej nie s¹ w³¹czane drzewostany ni¿szych klas wieku, które s¹ nieprzydatne jako miejsca gniazdowe. W przypadkach dokonania koniecznych dzia³añ w obrêbie stref ochrony œcis³ej nadleœnictwa wystêpuj¹ o stosown¹ zgodê poprzez wojewódzkich konserwatorów przyrody. Wiêkszoœæ takich wniosków jest rozpatrywana pozytywnie. Œrednia wielkoœæ stref ochrony œcis³ej utworzonych w porozumieniu z leœnikami na terenie 6 nadleœnictw RDLP Poznañ to 10.5 ha, a strefy czêœciowej 6.6 ha. W najbogatszym pod tym wzglêdem Nadleœnictwo Sieraków strefy zajmuj¹ 575 ha tj. 4.2% powierzchni leœnej.

Oddzielnym problemem jest ustanawianie stref ochronnych w lasach prywatnych. Z uwagi na koniecznoœæ wyra¿enia zgody przez w³aœciciela na rezygnacjê z prowadzenia dzia³añ gospodarczych, tworzenie stref na tych gruntach jest utrudnione. Z danych Komitetu Ochrony Or³ów wynika, ¿e zaledwie 5% wszystkich gniazd zlokalizowanych jest w lasach prywatnych, choæ ich udzia³ w strukturze w³asnoœci wynosi a¿ 17%. Istotnym czynnikiem jest du¿o ni¿szy œredni wiek lasów prywatnych - 40 lat (wg stanu na 1999 r.) w porównaniu do 58 lat w Lasach Pañstwowych (2002 r.).

Reasumuj¹c, nale¿y stwierdziæ, ¿e wprowadzenie strefowej ochrony gniazd w du¿ym stopniu przyczyni³o siê do poprawy sytuacji leœnych gatunków ptaków drapie¿nych. Liczebnoœæ prawie wszystkich z nich roœnie (lub jest ustabilizowana). Stwierdzone parametry rozrodu, które w obiektywny sposób informuj¹ o sytuacji gatunku, s¹ wysokie. Nale¿y w tym miejscu podziêkowaæ pracownikom Lasów Pañstwowych, od których w decyduj¹cym stopniu zale¿y realizacja dzia³añ ochronnych.

Tabela 7. Potencjalne mo¿liwoœci ochrony wynikaj¹ce z objêcia ochron¹ strefow¹ wszystkich gniazd w Polsce, wyliczenia symulacyjneTable 7. Zonal protection in Poland in case of taking all nests under protection. A simulated calculation

Wielkoœæ powierzchni lasów w Polsce

£¹czny obszar stref œcis³ych wg liczby par[obszar wy³¹czony spod gospodarowania]

£¹czny obszar wszystkich parkównarodowych

£¹czny obszar stref czêœciowych wg liczby par[ograniczenia czasowe w pracach]

£¹czny obszar stref œcis³ych wg liczby gniazd[obszar wy³¹czony spod gospodarowania]

8 139 000 haw tym 7 579 143 ha

Lasy Pañstwowe

27 067 ha

47 958 ha

416 761 ha

181 000 ha

100%

0,33%

0,59%

5,12%

1,99%


Twenty years of the zonal protection in Poland

Abstract: Historically throughout Poland as in other European countries, all birds of prey were subjected to systematic persecution. Gradually some protective legislation covering a number of species have been issued (e.g. for the Eagles). In Poland early protection legislation extended to the majority of raptors species but excluded the Goshawk, the Sparrowhawk and the Marsh Harrier. In 1975 also these species; which had been legally shot or otherwise destroyed until then, were at last given protected status. However, despite such legal act, due to intolerance and human prejudice most species of birds of prey in Poland were still persecuted throughout their range.

A breakthrough for the conservation and management of Poland's birds of prey occurred in 1981 when the Eagle Conservation Committee (ECC) has been established. The Committee started to promote new protection policies culminating in many changes and improved wildlife legislation; for example an introduction of specific zone protection surrounding particular nesting sites. Under the auspice of the Eagle Conservation Committee the ornithologists and bird of prey supporters, united to promote the long-term interests of all of Poland's birds of prey. The ECC activity of together with a growing number of the committee supporters had an immense impact resulting in new conservation legislation being introduced by Ministry of Forestry on 30.12.1983. Present Polish wildlife law is regarded as one of the most affective and advanced in Europe.

Following pressure from members of the ECC in 1983 exclusion zones around sensitive breeding sites covering 16 avian species were introduced throughout Poland. A 200 meter human exclusion zone exists at specific breeding sites all year round. At territories occupied by the White-tailed Eagle for example, this distance is

st stincreased to 500 meters from 1 February until 31 July. The scheme implemented to reduce disturbance, control forestry and hunting activity has proved very successful, as these considerations were viewed as potential threats to nesting sites. In 1995 Red and Black Kite were added to the list of zone-protected species of birds. Soon, almost 2000 zones were approved throughout Poland. Perhaps not surprisingly a number of foresters believed protection zones inhibited forest management activities throughout the forests they managed. (There were forest inspectorates with tens of established protection zones, the maximum - 124.)

Fortunately in 2001 a compromise was achieved resulting in the radius of primary exclusion zones of the more numerous species e.g. Lesser Spotted Eagle being reduced to only 100 meters (thus the protection area has been markedly diminished). In 2005 a revision of the Ministry regulations qualifying species for protection was introduced. For the actual zone sizes and their terms of validity see table 3 and 3a.

Thanks to the efficient cooperation between the ECC and The Forests State, in Poland currently there are 2830 active protection zones. The area of strict protection zones totals 33 500 ha whereas that of partially protected ones equals ca. 138 300 ha. We may assert that 50% of all the nesting sites of here considered species in Poland are


located within the protected zones. As a result of consistent, though sometimes ice-breaking cooperation between ornithologists and foresters, establishing new protection zones no longer results in those previous emotions and is usually entirely approved by the latter.

It is perhaps inevitable that from time to time forbidden forestry and other human activity does occur within protection zones occasionally resulting in the incidental disturbance of a small number of occupied nesting sites; fortunately such incidents are rare and have little affect on the over-all population status. Indeed where these incidents have taken place the figures do show a decline in cases from 20% in 1993, 10% in 1998 and down to just 2,7% in 2001.

Literatura

Adamski A., Lontkowski J., Maciorowski G., Mizera T., Rodziewicz M., Stawarczyk T., Wac³awek K. 1999. Rozmieszczenie i liczebnoœæ rzadszych gatunków ptaków drapie¿nych w Polsce w koñcu 20. wieku. Not. Orn. 40:1-22.

Anderwald D., Lontkowski J., Rodziewicz A., Wójcik C. 2002. Ptaki drapie¿ne. Scenariusze zajêæ lekcyjnych. Komitet Ochrony Or³ów, Olsztyn.

Ba³uk S. 1949. Gin¹ ostatnie or³y w Polsce. Chroñmy Przyr. ojcz. 5, 9/10: 24-28.

Banzhaf W. 1937. Naturdenkmler aus Pommern. Vogelwelt. I. Der Seeadler (Haliaeetus albicilla). Dohrniana 16: 3-41.

Bijleveld M. 1974. Birds of prey in Europe. Macmillan Press, London.

Bogucki Z. 1977. Status of the White-tailed Eagle in Poland. Report of WWF symposium on the White-tailed Eagle. September 1976: 31-32. Svanoy, Norway, WWF.

G³owaciñski Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t. Krêgowce. PWRiL, Warszawa.

Gwiazdowicz D. J. 2002. Czy myœliwi chc¹ zwalczaæ ptaki drapie¿ne. Artyku³ polemiczny. Biuletyn KOO 12: 41-42.

Hagemeijer W. J. M., Blair M. J. (red). 1997. The EBCC atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T&AD Poyser, London.

Karczewski J. 2000. Ochrona strefowa ptaków drapie¿nych praktyka na terenie Nadleœnictwa Susz. Materia³y Seminarium „Ochrona strefowa zwierz¹t chronionych porównanie w skali kraju”. Jerzwa³d.

Karczmarczyk G. 1984. Jak prawo chroni bielika. Las Polski 3: 22-23.

KOO 1999. Raport z dzia³alnoœci Komitetu Ochrony Or³ów w Polsce w roku 1998. Biuletyn KOO 9: 1-40.

KOO 2001. Raport z dzia³alnoœci Komitetu Ochrony Or³ów w Polsce w roku 2000. Biuletyn KOO 11: 2-25.

KOO 2002. Raport z dzia³alnoœci Komitetu Ochrony Or³ów w Polsce w roku 2001.


Biuletyn KOO 12: 2-20.

Kubiak Sz. (red.) 2000. Zwierzyna drobna jako elementy bioró¿norodnoœci œrodowiska przyrodniczego. Materia³y II Krajowej Konferencji, W³oc³awek 7-9 wrzeœnia 2000 r. W³oc³awskie Towarzystwo Naukowe, W³oc³awek.

Lasy Pañstwowe. 2002. Pañstwowe Gospodarstwo Leœne Lasy Pañstwowe, raport roczny 2002. Warszawa.

Mizera T. 1999. Bielik. Monografie przyrodnicze. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Œwiebodzin.

Olech B. 1991. Ochrona ptaków drapie¿nych w Kampinoskim Parku Narodowym - stan i wskazania. Ochr. Przyr. 49: 65-79.

Piskonowicz H., Plewa A. 2000. Realizacja ochrony strefowej na terenie RDLP Poznañ. Materia³y Seminarium „Ochrona strefowa zwierz¹t chronionych porównanie w skali kraju”. Jerzwa³d.

Radecki W. 2001. 75 lat polskiej ochrony nauki o ochronie przyrody. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 7: 5-21.

Rodziewicz M., Wac³awek K. 1995. Wstêpne wyniki monitoringu rzadkich gatunków ptaków drapie¿nych w aspekcie funkcjonowania ochrony strefowej. Biuletyn KOO 7: 15-19.

Skuratowicz W. 1938. Pierwsza w Polsce ca³kowita ochrona ptaków drapie¿nych na terenie Ordynacji Zamoyskiej. Taka Zamojska t. 4, Zamoœæ.

Soko³owski J. 1956. Ptaki drapie¿ne. PZWS, Warszawa.

Soko³owski J. 1972. Ptaki Ziem Polskich. PWN, Warszawa.

Taczanowski W. 1860. O ptakach drapie¿nych w Królestwie Polskim. Warszawa.

Taczanowski W. 1882. Ptaki krajowe. T 1. Akademia Umiejêtnoœci w Krakowie, Kraków.

Tomia³ojæ L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wroc³aw.

Urbañski J. 1948. Têpienie bielików na Pomorzu Zachodnim trwa nadal! Chroñmy Przyr. ojcz. 4, 11-12: 44-45.

Voos K.H. 1960. Atlas of European birds. Nelson, London.

Wójciak J. 1998. Ptaki drapie¿ne objête ochron¹ strefow¹ na LubelszczyŸnie. Abstrakt z sympozjum: „Ptaki drapie¿ne badania i ochrona”. Biuletyn PTE 5: 58-59.

Zawadzka D., Lontkowski J. 1996. Ptaki drapie¿ne. Dlaczego chronimy, ekologia, oznaczanie. Agencja Rekl.- Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa.

Tadeusz MizeraKatedra Zoologii AR, Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznañ

e-mail: [email protected]


M ody bi i al aeetus al ci lH i bi l a ztucz y gnieŸ e ³ el k na s n m dziw PN ory Tuc olski (fo . D nderwald) B h e t .A

Documents

20 LAT FUNKCJONOWANIA OCHRONY STREFOWEJ W POLSCE