УЖKfiMKcr&H Республикасы Бшм жене пллым Министрлт

С.Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университет!

Колледж

Кенби казак туп жене едебиет! пендак комиссиясы

ЭД1СТЕМЕЛ1К ПУСКАУ9-сынып непз1нде окитын окушыларга арналган

казак йш пеншен мегпндер жинагы Кундазп оку бешю

Павлодар

Казакстан Республикасы Б т м жене гылым Министрлт

С.Торайгыров атындап>1 Павлодар мемлекетпк университета

Колледж

Кэгаби казак тш жане вдебие-п пендос комиссиясы

С. БЕ

КАУ

КГ̂ АПХАНА

iMSAEBA

0Д1СТЕМЕЛПС Н¥СКАУ9-сынып непз1нде окитын окушыларга арналган

казак ш пешнен мвтшдер жинагы Кундазп оку 6eniMi

Павлодар

УДК 81 (07)_ББК 81. 2Каз_-2_М36

С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университет!нщ гылыми кенесшц шепйм1мен усынылган

Пшр жазган: ф.г.к., доцент А.Ф. Зейнуллина

Сержбай 0.С., Токжнтгова Д. 1C9-сынып непзшде окитын окушыларга арналган казак Tim

пеншен метшдер жинага. вдгстемелнс нускау. - Павлодар, 2005.- 54 б.

Эдастемелж нускауда 9-сынып непзшде окитын окушыларга арналган казак тшнен метшдер мен тапсырмалар бершген. Эдостемелнс курал (тинпк багдарламасы бойынша жасалынган)

© Серйсбай 0.С., Токжттова ДД-> 2005 © С. Торайгыров атындары Павлодар мемлекетпк университет!, 2005

TyciHiK хат

Жалпы бйпм беретш мектептщ вепзп сатысын 6ixipin келген окушылар казак тшшщ теория лык жагынан б1ршама менгерт келеда. Сондыктан 9-сыныптан сод колледжге тускендерге есептелген 1-курстык казак тшшен бйпм кедеш 156 сагатка есептелген. Осы сагат санынын аралыгында студенттер жалпы бынм беретш мектептщ X-XI сыныгггарында камтылатын казак тип пэншщ мазмунын игеред!.

Казак TiJii пэш мазмуны улкен лексикалык блоктарга непзделш куры лады. Лексикалык блоктардьщ такырыптары ешрге сай тандалып, гылым, мадениет, отбасы, денсаулык, сауда жене т.б. кептеген окушы ешрше байланысты мэселелерда камтиды.

Мэтшдер соцынан тапсырмалар окушылардьщ ( они алу, жаза 6iny, айтып беру, аударма жасау, ситуатияп жагдай тугызу аркылы сейлеу, сурак-жауап талкысын етюзу, сухбаттасу жене т.б.) танымдык жэне шыгармалшлык кабшеттерш дамытып, -плда уйренуге деген кызыгупшлыгын артгырады.

3

1 Б(зд1ц университет, (колледж)

Бугш жогары оку орындарында жаца оку жылы басталды. Эр факультеттщ казак, орыс бел1мдер1 бар. Университеттеп кафе драл арда белгш галымдар кызмет етедь Б1зде окыту жуйесшде техник алы к куралдарды кеншен пайдаланады. Жаксы жабдыкталг ан зертханаларымыз, оку залымыз, ютапханамыз, спорт залымыз бар. Ютапхана 6ipiHini кабатта. Оку залы улкен, жарык, жылы жене таза. Кабыргаларда портреттер inyni тур. 0р устелде Typni ютаптар, капам, карындаштар бар. Терезелерде едем1 перделер inyni. Оку залында да тел1мгерлер кун сайын сабак даярлайды. Б1здщ спортзал кец жене бийс. Ол жаксы жабдыкталган. Спорт сабагы кыста спорт залында, жазда спорт аланында етеда. Б1зд1н университетте спорттьщ барлык Typi де кец тараган.

Тапсырмалар

1 Ci3 кай университте (колледжде) окисыз?2 Университет (колледж) кай жылы курылган?3 Неше факультет бар? Неше бел!м бар?4 Юмдердо даярлайды?5 Университеттщ ер факультетшде кандай бел1мдер бар?6 Окыту жуйесшде нет пайдаланады?7 Университеттщзде (колледжде) не бар?8 С1здщ университетгщзде неше рылым кандидаты (докгоры) бар?

Олар юмдер?

2 Университет (колледж) туралы кыскаша эцНме айтып бер!ц!з

2.1 ЮтапханаБ1здщ университетте (колледжде) улкен, жарык ютапхана бар. Мен

университетке (колледжге) тускеннен кейш, ютапхаиага жазылдым. Б1здш ютапханадан мен окулыктарды, сездактерда, кажетп едебиет шыгармаларын окуды унатамын. HeHi оку туралы ютапханашымен акылдасамын, ол менщ талрамыма сейкес ютаптарды усынады. Мен ютапханадан роман, поэма, ещтмелер жинагын аламын жене уакытында

4

Кайтарамын. Алган к1таптарды укыпты устал, жогалтпаймын. Окып бппеген жагдайда кайтару мерзшш узартамын.

Тапсырмалар

Сурактарга жауап берщЬ1 Университетгщ (колледжшщ) кггапханасына жазылдыц ба?2 Клтапханадан не аласыц?3 Керкем едебиет шырармаларын оцисыц ба?4 Кггапханаларьщ кандай?5 MaTiH мазмунын айтып 6epini3

2.2 ЖатакханадаБаскару академиясынын ер кешешнде жатакхана бар. “Каржы

жэне несие” мен “Есеп жене Экономикалык Кибернетика” кешендершщ жатакханалары Алтынсарин дащылында орналаскан. Мен “Каржы жене Несие” кешетнщ жатакханасында турамын.

Б1здщ жатакхана 4 кабатхы. Эр кабатта студенттер кецесшщ отырысы болады. Отырыста белметн, дэл1здщ тазалыгы жене тертш меселелер1 карал ады.

Эр бел меде 2 студенттен ту рады. Эр белметн ез кезеклиа бар. Жатакханада оку залы жумыс ютейда. Онын inn кец, epi жарык.

Тапсырма0з жатакханаларьщ турапы айтып берщдер.

2.3 Мамандык0м1рде мамандыктын Typi кеп. Жаксы маман болу уипн ецбек ету

керек. Инженер, дерйгер, мугал!м, галым, журналист болу унпн оку керек. Жаксы жумысшы, кешш,металлург, курлысшы болу унпн ецгщйсте icTey керек. Ал бактапш, сауыншы, егшпп, шопан болу унпн ауылда жумыс icrey керек.

Мешн екем-ушкыш, шешем дукенде -сатушы: Агам университетте студент, мен еям мектепте окушымын. Мешн екемтн жене шещемшн достары кеп. Олардыц KeM6ipeyi - тшш, суретпп.балташы, ендо б1реулер1-сеулетш1, жуэпзупп, жазушы. Мешн нагашыларым ауылда. Олар - малшы, балыкшы, епнпллер: Мен ез!М мал

5

Adprepi болтам келеда: Ол у™8 институтта окып. мамандык алып, ауылда жумыс icrey керек: Мал двргер1 - ете керектт жене киын жумыс.

Тапсырмалар

1 Мотнвд менерлеп окыцдар2 Тусйпкмз жана свздерда тер1цдер3 MeiiH бойынша сурактар дайындацдар4 Екеуара сейлесщдер

2.4 АсханадаБ1здщ мектептщ жанында асхана бар. Асханада 14 у стел тур. Эр

устелдщ жанында 4 орындык бор. Усте л ак дастарканмен жабылган. Устел устше туз, бурыш койылган. Мугатмдер, окушылар осы асханада тамактанады. Кеше Сергей екеу1мхз асханада тамактандык- Б1з шетю устелге отырдык- Даяпш б1зге касык, пышак, шанышкы койды. Со дан сон даяшы eyeni тврелкемен сорпа берда. Сорнаны касыкпен inrriK. Одан кейш алдымызга куырылган ет пен картоп койылды. Етп, картопты шаныпщымен жедак. Сонан сон даяшы 6i3re стаканмен компот берда. Компотты шай касыкпен inrriK.

1 Ауызша аударыцыз2 Жаца свздерда Tepin жазыцыз3 Сурактар койыдыз4 Мэтшшн мазмунын айтып берщ!з

2.5 Дар1герд1н кабылдауында:-Кай жервдз ауырады?-Журепм (асказаным, бауырым,бел1м) ауырып тур.-Кызуым кетершп отыр.-Тумауратып журмш. •-Ауырганыцызды кашаннан сезе бастадыцыз?-Кешеден 6epi.-Тшйцзда кврсеттщз.-Жш ауырасыз ба?-Денсаулыгым жаксы болатын.-Кызуынызды влшеп керейш.-(жукпалы аурулармен ауырган жокпа еднцз?)

6

-Кейлепшзда шешвдз?-Мен ci3re рецепт жазып беретн. -Kayirrri евггеце жок -СНзге ендо кашан келу1м керек? -Ею куннен кейш.-Рахмет, сау болыцыз!-Сау болыцыз!Жаца сездер:

-жар-кызу;-больница-аурухана;-вата-макта;-горло-тамак;-измерять-елшеу;-кашель-жетел;- нас м орк-тумау.

-бинт -деке;-анализ-анализ; -головокружение-бас айналу; -давление-кан кысымы; -восполение-кабыну; -лечение-емдеу;-лекарство-дер1-дармек.

Тапсырмалар

1 Мэпнда менерлеп окындар2 Тусшнеаз жана сездердл тер1ндер3 MeriH бойынша сурактар дайындандар4 Екеуара сейлесщдер

3 Мен1ц уШм, naTepiM

Мешн ушм Торайгыров кешеинде. HeMipi - алтыншы. Менщ ушмде терт белме бар. Kipe 6epicre улкен дэл13. Одан epi карай терп белме: Tepri белменш улкен ею терезес1 бар. Терезеде едем1 перде 1лул1 тур. Терп белмешн он жагында ею кресло, бурышта турл^тус-п теледидар жене кабыргада юлем inyni тур. К^абыргада ютап cepeci, серенщ у спиде кабырга с агаты uiyni тур. Еденде едема жаксы палас жатыр:

Еюнпп белме- екем мен шешемдип. Ол белмеде ею кереует, улкен шифоньер жене улкен айна бар.

7

Ушшпп белме- кшисене белмемтм екеулаздою. Бхздщ белмешзде ею кереует, гардероб, жазу ycrefli, ею орындык бар.устелде калам, карымдаштар, епирпш, ютаптар жатыр.

Тертшпп бвлме- апам мен карындасымдйм. Мунда да, б1здт сиякты, ею кереует, гардироп, устел, орындык жене улкен айна бар.

Тапсырмалар

1 Метшд1 мвнерлеп окыцдар2 Тусшшцэ жаца сездерда терщдер3 Мвтш бойынша сурактар дайындавдар4 Екеуара сейлесщдер

4 Азык-тул1к дукен1ндеСетбаев кешеанде азык-тулйс дукеш орналаскан. Ол в те улкен

жене колайлы дукен. Бел1мдер1 кеп. Ет, май, сут, кант-квмпит, ун, нан берш сатып ал>та болады. Дукен тацертецп сепзден кешю онга дейш yainiccia жумыс кггейдо. Сатушылары да вдеггп, сыпайы адамдар. Eipax каз1р азык-тулйс азайьш, б атасы кымбаттап Kerri. Bip таба нан 6ip тенге он тиын, 6ip литр сут сепз тенге, 6ip кг ет елу тенге турады жш дукенде май,кант болмайды, болса idci кеп, кезекте узак турасын. Уакыт кеп кетеда.

Дегенмен бул дукен жаман емес, жаксы дукен.Сездап:- бел1м-отдел;

- сыпайы-вежливый;- езгер1с-изменение;- батасы кымбат, кыбаттап кетп-подорожало;- сатып алу-купить;- едептт-воспитанный;- колайлы-удобный;- сатушы-продавец.

Сурактар:1 Дукен кай кешеде орналаскан?2 Ол кандай?3 Дукеннщ кандай бел1мдер1 бар?4 Ол нешеден нешеге деюн жумыс кггейда?

8

5 Сатушылары кдндай адамдар6 Соцгы кезде кандай езгер1стер болды?7 Дукенде ж т кандай азык-тушк болмай калады?

4.1 Эмбебап дукеш Жана сездер:-бел1мдер- отделы, маталар-ткани, материалы;-сэндок маталар - декоративные ткани, материалы;-квйлектер - платья, рубашки, готового платья;-аяк KHiM - обувь, бас кшм-головных уборов;-im ки1м • белья;-галантерея заттары - галантерейных товаров;-токыма буйымдары - трикотажные изделийй;-Tepi буйымдар - меховые изделийй;-спорт заттары - спортивных товаров;-косметика - косметические изделий;-зергерлйс заттар - ювелирные изделия;-базарлык-сувениров, ойыншык-игрушки.

Диалог ynrici:-Азык-тулш дукенше капай баруга болады?—Как пройти в продовольственный отдел?-Сыйга TapryFa лайык б1рдеце 1здеп журмш-Я ищу что-нибудь для подарка. Маган будан... керсетййзпп—Покажите мне что-нибудь еще, -Арзанын- подешевле, TayipiH-лучше,-Баска улпсш-другого фасона,-Сапасы баскасын-другого качество,-Баска TyciH-другого цвета,-Бул канша турады?- Сколько это стоит?-Бул маган унайды ( унамайды )- Мне это ( не ) нравится,-Бул маган тура келмейда- Мне это не подходит,-влшемщ^з кандай?- Какой у вас размер?

Тапсырмалар

1 Бер1лген сездермен кыскаша мэттн курастыр.2 Сурактар койындар.

9

" Эсем" - турмыстык кызмет керсететш уй.Ол 1976 жылы ашылган. Мунда халыкка кызмет корсету дш турлер! кеп. "Эсем" - астаяадагы уш кабатты керйгп уй .

BipiHiui кабатта сагат, турмыстык машиналар жендеу жене зергерлж буйымдар жасау суретке Tycipy жумыстарын орындайтын шеберханалар орналаскан.

Еюнпп кабатта былгары - галантерея буйымдарын, радио, теледидар аппараттары жецдейтш шеберханалар жумыс ктейдг

YmiHmi кабатта аяк кюм лгу жэне жендеу шеберханалары орналаскан.

Ец астьщгы кабатта юр жуатын, химялык таза рту мен бояу жумыстарын орындайтын пу нкттер жене шаштараэдар бар.

" Эсем" турмыс ушнде уйлену тойларын, мушел тойларды жене елеул1 тойларды етюзетш арнаулы мекен банкет залы бар.

"Эсем" турмыс утнде ез юшщ шеберлер! ете кеп. Gcipece, шаштараз шеберлерш буюл кала халкы б1педь Мунда шашты химия лык жолмен буйралау, бояу жене шашты сендй erin кию, ерлердщ сакалын, му рты и алу жумыстарын шебер орындайды.

Аяк кшм жецдей'пн шеберханада аяк ктш щ эдщ екшесш кагып, нелш ауыстырып бередо.

Сагатыцыз токтап немесе бузылып калса, с агат шеберханасында шапшан жецдеп бередо.

Ал ки1м1ц1здо таз ал ап, упктеу кажет болса, кшмд! химиялык тазарту шеберханасына апарыцыз.

" Эсем" турмыс уЙ1 - кала халкына тез жене шапшан кызмет керсететш орталык-

5 "Эсем" тур мыс уй!

Мэтжге арналган сездж

-турмыстык кызмет керсету- бытовое обслуживание; -жендеу - ремонт;-суретке Tycipy — фотографировать;-шеберхаяа — мастерская; -бояу - окраска;

химиялык тазарту - химчистка; мушел той - юбилей; буйралау - завивка; екшеш кату - прибивать каблук;

-елеуш - знаменательный; -сенда етш кию - стрижка;

ю

I

-былгары —кожа;-нэлш ауыстыру — поменять набойку;-токгау - остановиться; бузылу - испортиться.

5.1 Шаштаразда- Мен шапшмды кидырайын деп едам.- Шашьщызды калай алайын?- Кыска. EipaK, тым кыскартып ж1бермещз.- Шашынызды сусабынмен жусацыз.- Желке тустага шашты сел кыскалау киыныз.- Шашымды боятсам деп едом.- Кандай туске?- КаРа туске.- Маникюр жасатасыз ба?- Тырнагымды ашык тусгп лакпен боясаныз.- Эяймнен калай арылуга болады.- Опа жаканныныз жен болар.- К&нша телейш?- Акшаны KaccaFa телещз.- Рахмет, сау болыныз!

- борода- сакал;-духи-эттр;-брови-кас;-ногтн-тырнак;-прическа-сэнда шаш;-расческа-тарак;-сушить-к¥ргатУ;-сушка-кургату.

Шаштаразда шашынды, тырнагыцды жендетуге байланысты шагын диалог кур.

5.2 Кешеде -алан —площадь;-жол — дорога, ескертюш — памятник;-Конац уй - гостиница, гимарат - здание;-тургын уй — жилой дом, сарай — дворец,

длинный-узын;короче-кыскалау;завивка-буйралау;постричь волосы-шаш кидыру;педикюр-педикюр;стричь-кию;

11

ютапхана — библиотека, кецсе — учреждение; тас жол - шоссе, узын - длинный, кыска - короткий; дацгыл — проспект, ьасталу - начинаться; созылу - протянуться, аякталу - кончиться; карау - смотреть, батыс - запад, солтуспк - север; оцтуепк - юг, бойында - вдоль, сол жакта - слева; он жакта - справа, оргасында — посередине; тем1р жол - железная дорога.

Сурактар

1 Сендердщ калаларында кандай тургын уйлер бар?2 К^андай ютапханалар бар?3 Сенщ кешец юмнщ атында?4 Сендердщ кешелерщ кайдан басталады?5 Ол кайда аякталады?6 Кеше бойында нелер бар?7 Ескертюштер бар ма?8 Дукендер кеп пе?9 Кандай дукендер? Кандай гимарат, кецселер бар?10 Сецдердщ калаларында тешр жол бар ма?11 Ол тем1р жол кандай калаларга апарады?12 Сендердщ ауылдарында тас жол бар ма?13 Сен1н кешеннщ он ж атында нелер орналаскан?14 Сен1ц кешецшн сол жатында нелер орналаскан?

Тапсырмалар

1 Сурактарга жауап бер1цдер2 Диалог курыцдар3 Bip — б1рлер1мен сейлесщдер

5.3 Демалыс кун1

Ертен демалыс куш. Ертец б1зде сабак болмайды. Мен ертец ерте турамын. Терезенщ желдеткшпн ашамын. Кереуетт1Н алдында дене шыныктыру жасаймын, бет)-колымды жуамын, танертецп тамакты imeMiH. Сонан сон уй imiH жинап, KipiMAi жуып, упктеп, жолдасыма

12

барамын. Жолдасыммен спорт кешешнде спорт жарыстарын керем1з немесе паркте кыдырамыз.

Откен демалыста бй агамныц утнде конакта болдык- Агам вз!нщ ■гуран кунше кеп конак шакырыпты. Уй neci конактарды карсы алды. Ец алдымен таныс емес конактарды эвешне жане бурын келгев конактарга тавысгырды. Б1з агамды куттыктадык, сыйлыкда сарат сыйладык. Жецгем дастаркав жайып, ец алдымен турш салаттар, куырылган балык, кустыц етш бердо. Ыстык тамакка палау, ет совав соц шай дайындады. Шайга турл1 торт, самса, токаш, кэмпит койды. Конактар би бил еда, ан с алды, ойын ойвады. Уй иелер1 ете ковакжай, ковактарды жаксы кутедо екен. Конактар оларга риза болды. Кеш тамаша, кецшдо жене кызыкты 0TTi.

Mariiire арналган сездж

-уй inria жввау — прибраться дома;-юр жуу — стирать белье;-юр упктеу — утюжить белье;-спорт кешен1 — спортивный комплекс;-жарыс — состязание;-шакыру - приглашать;-уй Heci - хозяин;-карсы алу — встречать;-ец алдымен — сначала;-таныстыру — знакомить;-кутгыктау — поздравлять;-сыйльщ сыйлау - дарить подарки;-конакжай - гостеприимный;-дастаркан жаю — накрыть на стол;-би билеу — танцевать;-шай дайындау — приготовить чай;-конак куту — принимать гостей;-риза болу — быть довольным;-тамаша - прекрасно, прекрасный;-кециш веселый, весело;-кызыкты - интересный, интересно;-эту — приходить.

13

Такырыпк* арналган косымша сезд1к

-демалыс кепп - вечер отдыха;-кевдл кетеру — развлечься;

-бос уакытты епазу — проводить свободное время;-керме - выставка;-спортпен (музыкамен) шугылдану - заниматься спортом

(музыкой);-жагажай - пляж;-саяжай — дача;-жузу - плавать;-суFa тусу - купаться;-кунге кую - загорать;-дойбы ойнау - играть в шашки;-Tiry - шить;-току - вязать;-еденда сыпыру - подметать пол;-шац сурту - вытирать пыль.

Тапсырма

1 Меттндо мэнерлеп окындар.2 М&пвдц аударыцдар.3 «Менщ демалыс кушм» такырыбына сейлесщдер.4 «Бос уакытымды калай етаземш» такырыбына шагын шыгарма

жазывдар.

6 Мен<ц жумыс кушм

Мен едетте тацгы сагат алты жарымда турамын. Аулага барып денешыныктыру жатгыгуларын жасаймын. Уйге келш жуынамын, TiciMAi тазалаймын. Тесек орнымды, белмемдц жинаймын. Тацертецп асымда сагат жетще imeMiH. Одан кешн сагат жеп жарымда келшпен университетке барамын, ейткеш 6ipiHmi сабак сагат сепзде басталады.

14

Б1з аптасына бес кун, куш не терт сабак окимыз. Сабак сагат еюде аякталады. Мен уйге сагат уште келемш. Туею асымды iiuin, сабак окимын. Одан кейш бите барамын, кейде музыка тьщдаймын.

Мен сагат жетпде досыммен кездесу ушш аул ага шыгамын. Б1з кешке карай таза ауада серуендейм1з. Кешю астан кейш шешеме кемектесешн. Содан кейш теледидар керемш. Газет-журналдардын жана сандарын карал шыгамын.

Сагат он б1рлерде жататын белмеме барып, уйыктардыц алдында аздап ютап окимын.

Тапсырмалар

1 Метшдо мэнерлеп окьщдар2 TyciHixci3 жаца сездердо те pi нд ер3 Мэттн бойынша сурактар дайындацдар4 Екеуара сейлесщдер

7 Муражайда

Муражай - халык казынасы. Муражайда 6ip кездеп халык ем1ршде пайдаланган Typni буйымдар, курал — саймандар, ескерйсШггер, мурагаттар, сирек кездесетш заттар, тутгаускалар сакталады. Алматы Каласынын Фурманов кешесшде Казахстан Республикасынын Орталык мемлекетпк муражайы орналаскан. Муражай уш кабатты. Онын — тарих. этнография, археология колданбалы енер жене баска бeлiмдepi бар. Бул муражайга барлык кезде адамдар кеп барады. Муражай саулетт ете адеин. Ол Шыгыс енершщ колтацбасымен салынган.

Эбшхан Кастеев - бейнелеу енершщ непзш салушы Казакстан Республикасынын халык суретапга.Оныч муражайы Сетбаев кешесшде орналаскан. Муражай ею кабаттан турады. Онын ер белшонде сурет жанрларынын ер турлар! манген. Муражайдыц 6ipiHmi кабатында eidMniiJiiK, касса, кшм 1летш орын бар.

Аталган муражайларга келш тамашалаушылар да кеп. Bcipece шет елдерден келген коцактардыц сушки орнына айналган.

Свздж:- муражай - музей, буйым — предмет, мурагат - архив;- курал — сайман - инструменты ,тупнуска — оригинал;

15

тамашалаушы — любитель зрелищ, колтацда- автограв (стиль,колорит);

бейнелеу eHepi - прикладное искусство, еюмшшйс - администрация;

кшм шетш орын - гардероб сеулет - архитектура;колданбалы внер - прикладное искусство.

Тапсырмалар

1 Маттнда мвнерлеп окывдар2 TycimKci3 жана свздерда тер1цдер3 Метш бойынша сурактар дайындандар4 Екеуара сейлесщдер

8 Жыл мезг!лдер1

Жылдыц терт мезгш бар: кыс, кектем, жас жене куз. Кыста катты аяз, жазда ыстык, кузде коцыр салкын кундер жш болады. Кектемде (кыстан кешн) жылына бастайды.

Жазда желЫз, аспан квбшесе бултсыз ашык болады. Жацбыр онша квп жаумайды. Жазда кун узак, тун кыска болады. Маусымныц 22-сшде кун мен тун тецеледа. Жаз айында табигат кыскы уйкысынан оянып, бактарда эр турл1 кустар ен салады. Жаз айыныц ауасы да ерекше. Хош nicri ауаны жутып кешеде, бактарда кыдыра бергщ келедг Балалар айлы, ашык, бултсыз кеште дал ада ойнауды унатады. Жаз айында адамдар ерте турып, кеш жатады. бйткеш бул айда жумыс квп болады.

Жаздан кешн коцыр салкын куз де келш жетеда. Бул кезде енда кун кыска, тун узак болады. Карацгылык ерте туседа. Аспанда кара булт каптал, жауын да жи1-жи1 жауады. Куз айлары - жыл мезплдершщ ец молшылык айлары. Бул мезпл - кеквшс, жем1с-жидекттц тскен кезг Кузде адамдар кыска ез1рлйс жасайды. Кыска кекешстерда туздап, консервшеп, балконда, погребте сактайды. Осындай кезде кыс та келш калады. Бул кезде дала, орман, уйлер ак кар жамылады. бзендер мен келдерд1ц бетш кеплдар муз жабады. Кыс - жыл мезплдершщ ец суык айлары. BipaK бул айдыц да адамдарга унайтын кездер! болады. Меселен, ак кар жауып тур, кун онша суык емес. Сен кешеде, паркте кыдырып журсщ. Осындай уакытта каланыц сыртында шацгы тепсен гой?! Ражап емес пе?1 Кыстан кейш кептен куткен кектем де келеда. Бул кезге кун

16

«шплна бастайды. Тун кыскарып, кун узарада. Куннш кез1 жаркы райды. Кейде жылы жацбыр жауып, оцтуспктен жылы жел еседа. Енд1 кектем жазга ез орнын бередо.

Мэтшге арналган сездок

-капы аяз — сильный мороз;-ыстык — жара;-коныр салкын - умеренная прохлада;-жылына бастайды - начинает теплеть;-жел — ветер;-булт - облако;-аспан — небо;-жанбыр жауады — идет дождь;-тенелу — равняться;-ай — месяц;-табнгат кыскы уйкысынан оянады — природа просыпается после

зимней спячки;-бак - сад;-кус - птица;-ауа—воздух;-ерекше — особенный;-жумыс — работа, дело, хозяйство;-хош mcri жуту - поглощать приятный запах;-карацгылык - темнота;-каптау — скучиваться;-ец молшылык — самый богатый;-сактау - хранить;-ак кар жамылады - покрываются белым снегом;-кёплдф муз жабады — покрывает голубой лед;-гажап емес пе?! — Не дивно ли?;-кептен куткен — долгожданный;-куннщ K03i жаркырайды - светит солнце;-жел еседа — дует ветер;-ылгалды — влажный;-кургак — сухой;-ауа райы - погода;

17

-жауын-шашын - дождь, осадки;-ауа райынын e3repyi - изменение погоды;-шеп - трава;-буршак - град;-шык — роса;-найзагай - молния;-куннщ KypKipeyi — гром ;-дауыл - буря;-еру - таять;-жулдыз - звезда.

Тапсырма

1 Мет1ндо аудар.2 Мэтшге сурактар курастыр.3 Сездерда пайдаланып ауа райын болжамын жазыцдар.4 «Менщ cymicri жыл мезгйпм» такырыбына сейлеындер.

9 Ана тЫ туралы елецдер мен макал-мвтелдер

АнаАйбыным мен байлыгымсыц жан ана,Сеуле куйдын кундей себи санама.«Ак ботам» деп мавдайымнан сыйлаган,Бар алгысым арналады 6ip саган.

Сен«з жерде басармын мен шокты да,Сенс1з жерде маган бакыт жок, cipe.Желеп-жебеп отырасын, жан анам,Сен бар жерде ез орнымды таба алам.

0 з типц - ескен еркенщ,Ананыц берген ак cyri,Мактаныч, ултгык ол сешн. ( А Токмаганбетов.)

1 Ата баулыган ул-ес-п,Ана баулыган кыз-есп.2 Ата-ананыц акылы сайрап жаткан жолмен тец,

18

Акылдынын акылы саркылмайтын келмен тец.3 Ана суп бой еслреда ,

Ана тип ой ecipefli. (макал)4 Бшм к и т - lin ( мэтел ).5 Сейлесе бin ген — уйлесе бшедо ( макал ).6 Создан керю - макал,7 Атасы — акыл,8 Анасы - lin ( метел ).9 Сез де ара сиякты :

Балы да бар,3epi де бар ( макал ).

10 Арканный узыны, сездщ кыскасы жаксы ( макал ).

10 Султанмахмут Торайгыров (1893-1920)Султанмахмут Торайгыров 1893 жылы 28 казанда Кекшетау

облысынын Кызылту ауданында тутаи. Окесшщ аты-Шокпыт. 1тсшщ аты-Байкоцыр. Ею жасында uuenieci елш, axeci Шокпыт балаларымен Павлодар облысы, Баянауыл ауданына кешеда.

1912 жылы Троицк каласына окуга барады. Онда Ахун Рахманкули деген татар медресесше туседа. BipaK Султанмахмут мунда узак оки алмайды. Турарга уй таппай, api каражаты болмай кап киыншылык керген ол ауруга шалдыгады. Соныц нэтижес1нде медреседе кыс бойы гана окьш, жазгытурым Троицк мацындагы 6ip ay ы л Fa бала окытуга кетеда. Ондагы ойы- бала окыта arypin денсаулыгын KOTepin, каражат жинап алып, кайта оку 1здеу болады.Мектептен бос кез1нде ол окумен шугылданады, елецдер жазады. Оныц алецдер1 « Жарлау»,« Кымыз», « Bip балуанга карап» т.б.

1914 жылы Султанмахмут Баянауылга барады. Осы кезде окып журген жастарга шеирттерге арнап елецдер жазады «Окуда максат не?» деп аталады.

Акын жастарды окуга шакырумен катар, енер табуга, халыкка пайдалы ic icrey керекппн айтады.

1916 жылы Томск каласында даярлык курсына oxyFa туседа.Томсидеп хал-жайын ол 6ip хатында: «Жумасыпа 2 гана обед етем (ет татам), кур шай мен нан ки1м алганым жок, кино, вечерлерге 1 мэртебе болсын барганым жок- Куш-туш айналдырганым ала кагаздын бетт. Хашм осы. Сонда да кайгырмаймын. Bip тиыным калганша окимын.

19

Сонав сод турмыс кандай жук салса да, кетерем. BipaK кещшм о куда болмак...» деп жазады.

Оньщ « КамаР сулу» романы, «Кедей», «Адаскан ем1р» поэмасыбар.

Тапсырмалар

1 Метшда окыныз, ауызша аударьщыз2 Жада сездердо жазып алыныз3 Сурактар койывдар4 Метшдо вцпмелеп бервдз.

11 Мешц отбасым

Мен Алматы облысы, Каскелец ауданы, Райымбек аулында 1976 жылы тудым.

Б1здщ отбасымыз ©те улкен: екем, шешем, уш агам, апам, ею imM бар. Менде карындас жок. Ауылда б!здщ жеке менппк ушм1з бар. Онда еке-шешем мен ею imM турады. Экем - малшы. Ол кой багады. Кундоз жумыста болады. Кешке жакын уйдщ алдындагы жасыл бактыц йшшде отырып, газет, журнал окиды. Шешем жумыс ютемейда. Ол уй шару асы мен айналысады. М етц шешем узын бойлы, децгелек кара квздд idci. Ол влецщ жаксы айтады, бактьщ пшнде жумыс icren журш, казактын халык ендерш баяу унмен ендетеда. Мешн апам жене агаларым- 6epi де жогары оку орнын бтрген, уйленген. Олар белек турады. Bip агам мал flepirepi, еюнпп агам - агроном. YnriHmi агам Ci6ipfle турады. Ол - инженер. Онын efieni, 6ip улы, 6ip кызы бар. 0йел1 де инженер. Агам мен ейел1 eKeyi электростанцияда жумыс ктейдо. Балалары балабакшага барады. Менщ апам турмыска шыгып, каз1р б1здщ ауылда турады. Ол - мектепте мугатм, куйеуа - двр1гер, ауылдыц емханасында icTefifli. Балалары жок. 1шлер1м eni мектепте окиды: 6ipeyi - бесшпп класта, eiuHmici биыл оныншы класты бтредо. 6з1м мектепп diiipin, Алматы шетел тщцер1 институтына туспм. вз1м1здщ мектеб1м1зде агылшын тш нщ MyFaniMi болгым келедо. Оку бтргеннен кейш сонда барамын.Мешн нагашыларым, баска да туыстарым, агайындарым кеп. Олардыц 6epi б!здщ ауылда турады. Отбасымыздыц жаксы дестурл1 бар. Bi3 мереке кундер1 не б1здщ, не агаларымныц уйше жиналамыз. Ата-

20

янямтлчпы 6epi№3 жаксы керешз. Олар 6i3fli кергендерше катты куанады.

Мэтшге арналган свзд1к

-Кой багады - пасет овец;-уй шаруасымен айналысады — занимается домашним хозяйством; -узын бойлы - высокого роста;-децгелек — круглый;-баяу унмен эндетеда — напевает тихим голосом;-болгым келедо - хочу стать;-туыстар, агайындар - родственники;-сагыну — скучать;-дэстур — обычай, традиция.

Такырыпка арналган косымша сездж

-жакын туыскан — близкий родственник;-алые туыскан — дальний родственник;-жиен — племянник;-келш — сноха;-куйеу бала — зять;-КУРД3̂ — ровесник;-егей эке — отчим;-егей шеше — мачеха;-ене — свекровь, теща;-жецге - сноха;-немере — внук;-шебере — правнук;-аскер катарында болу — служить в армии;-ажырасып кету - развестись;-жас кершу - выглядеть моложе.

21

Тапсырма

1 Мвлнда мвнерлеп окыцдар.2 Мэтшди аударындар.3 0 з отбасыц туралы внпмеле

12 Уш журт

Жана свздер:-Есею - взрослеть;-б1ртшдеп - постепенно;-кецейу - расширяться;-таным-epici - кругозор;-озу — обогнать, опередить /здесь отходить/-жекжат - родственники;-кандас - кровные;-нагашы - родственники по матери;-камкор -покровитель, опекун;-жиен - племянник;-калау - выбирать;-езш-калжыц - шутка;-карым-катынас - взаимотношения;-ойын-кулю - игры, смех;-кайын журт - родня жены.

Бала есейген сайын оныц таным epicimq де кецейепш белпл1. Ол б1рпндеп ошак басынан озып, ауыл-аймак, жакын-туыс, жекжаттармен араласка ту седо.

Баланын ец жакын, кандас туысчтары болып ец алдымен екесшщ туыстары саналады. Экесшщ атасы, inici-балага еке орнына еке болатындай ец сыйлы адамдар. Ал олардыц балалары немере аган, немере ini болады. Экесшщ атасыныц бал асы жасы Kinri болса да жолы ужен деп сыйлауга тикгп. «Ер ж ттгщ уш журты бар» дейд1 казак. Оныц алгашкысы • ез журтыц, ата журтыц. Ejcimnici - нагашы журт. Нагашы - баланын menieci жагынан туыс болып келетш адамдар. Дестурл1 тербиеде бул журттын да м ет ете жогары багаланады. Нагашысы -

22

баланын ез эке-шешесшен кейшп камкоры. Жиен нагашылап к ел in, калганын сураусыз алып кете бертетш болган. Жалпы жиен мен нагашы арасындагы карым катынаста Э31л-калжын, ойын-кулю мол болтан. Ушшпп журт — кайын журт, яг ни ж т т жубайыныны ту ы скан дары Ал, апалы-сщШ кыздардын баласы «Беле» болады.

13 Туыстык карым-катынасты бьадретш атау сездер

Ата-экетн aKeci. Атаны жасы fdmuiep курметпен "аксакал", "кария" деп атайды, "шал" деуге болмайды, ол сыйламагандык болып есептеледа.

Эже- экенщ memeci. ¥лы мен келпи ежесшщ айтканын ею етпеуге тшс. Эже де "немерелерш" ерекше жаксы кередо.

Эке-шеше, ата-ана-дуниеге урпак экелген ерльзайыпты адамдар. ¥л мен кыз уппн булардан аскан адам жок Сондыктан олар ата-анага eMip бойы карыздар. Отбасындагы эке "отагасы" делшеда. Келш куйеушщ шешесш "ене" дейдо, ал баскалары"ошак neci" деп атайды.

Бала- ата-анадан тутан урпактар, ягни олар "ул", "кыз" деп аталады. Баласы бар уй бакытгы уй деп саналады.

¥л- шанырак neci, урпак жалгастырушы. ¥л туганда бурын "атустар" деп хабарлаган.

Кыз- баска елдщ болашак келш1, болашак ана. Сондыктан "кыз- конак", "кыз-epic" деп тутан-туыстары аялап, мепелеп ecipren. Улкендер оны "кызымыз" деп унеш терге отыргызып жолы улкен деп есептеген.

Тунгыш, ортаншы, кенже бала-ата-ана бьрщпп тугая баласын"туцгышым", одан кешн тутан баласын "ортаншым", ен соцгы TyFaH баласын"кенжем" деп атаман. Алгашкы балаларын уйлендорш, енпп 6epin жеке отауга шыгарганда, соцгы кенжесш ез колында калдырган. Ол эке-шешесш багып, олардын мурасына ие болып калган.

Немере- улдьщ баласы. Немере ата-эже уппн ете ыстык болады. Олар 6ipiHon немересш кебшесе бауырына салып, багып ecipefli.

Шебере- немерешд баласы. Оньщ ата-ана уппн орны ерекше. Егер шеберешц колынан су imce, о дуниеде жещлдлс болады деседа. Шеберенщ баласы "шепщек", шепшектщ баласы "немене", неменешц баласы "туажат", тужаттыц баласы "мулдежат" делшедо.

Ага, апа, карындас, сщл|- 6ip эке-шешеден тутан немесе туыстыц ул балалары, улкен болса -"ага", кыш болса- "шГ, улкен кыз- "апа", кшп

23

болса-"карындас", кыздар упгш "cinni" болады.Жецге - аганыц ейелг Ол жасы улкендер ушш - «келш» жасы

юшшер уппн «жецге», «жецеше». Жецгелердо кайындарына, кайын сщлшерше «мырза ж тт» , «ерке бала», «сыргалым», «шашбаулым», «бойжеткен», «кущм кез» деп курметпен атаган.

Кайын ini, кайын сщл! - жецгелер1 учин Kyfieyimn iHici - «кайын mi» карындасы «кайын сщлЬ> болады. Буларды жецгелер1 унем1 еркелетш журедо.

Агайын - 6ipre тугая туыстар 6ip сезбен «агайындар» делшедьКсл(н - ininin, баланыц айел1 жасы улкендерге «келш» болып

есептеледа. Келш куйеушщ улкендердщ 6epiHe де ш п селем 6epyi керек. Мундай келш еде mi, ибалы келш болып есептеледо.

Калыцдык - куйеуге атастырган, 6ipaK ез уй1нде отырган бойжеткен. Казак оны «оц жакта отырган кыз» дейда.

Абысын - агайынды жтттердщ ейелдерьБеле - апал ы -сщ лш кы здардын балалары 6ip-6ipiH e «бел е»

болады.Бажа - апалы-сщлш кыздардын куйеулер1 6ip-6ipiHe «бажа».Кайын ата - ейелге куйеушщ eKeci, куйешщ eKeci «кайын ата»

болады. Ею жак кайын атаны ез екелершдей сыйлап, курмет керсетуге тырыскан.

Кайын ене - ейелге куйеушщ uiemeci, куй ere вйет «кайын ата» болады. Ею жак кайын атаны ез екелер1цдей сыйлап, курмет керсетуге тырыскан.

Нагашы - ананыц терке Hi балаларына «нагашы» болады. Мунда жиендер1 тек туган нагашы гана емес, оныц туыстарын тугел «нагашы» дейда. Осымен байланысты нагашы журттыц ер ейелдерй «нагашы ала», «нагашы жецге», «нагашы карындас», «нагашы ага», «нагашы ini» деп аталады.

Куда - кыз алып, кыз бер1скен ер адамдар 6ip 6ipiH «куда» деп атайды. Кыз бен ж тттщ ез экелер1 6ip 6ipiH «куда» деп атайды. Кыз бен ж тттщ ез екелер1 6ip 6ipiH «бауыздау куда» делшедо, ал куда тусуге келген адамдардыц басшысы «бас куда» делшедь Халкымызда ел1 ту маган балага куда тусу салты болтан, оны - «бел куда», «карын куда», «курсак куда» десе кейде бесйкте жаткан балаларга куда тусу салтында «6eciK куда» деген сездер де бар. Кейде кызын берген уйдщ кызын улына алып берсе, муны «карсы куда» дейдь

Кудаги - кудалардыц ейелдер1 (бейбшелер1). К¥Да™ жолжораны

24

03i баскарады. Кудапар баска адамдардан жогары отырады.Жиен - кыздан TyFaH бала. Жиев нагашыларына еркелеп, неш

каласа да, anyFa кукы бар. Ал нагашылары еркелеп, неш каласа да, алута кукы бар. Ап нагашалры оныц колын какпауга тшсп. Нагашы-жиендер кездескенде 6ip-6ipiMeH ез!лдесш, еркш ойнап-куле бередо.

Жиеншар — жиеннея туган бала. Ол да eiceci сиякты жиендокп жалгастырад ы.

Куда ша — келшнщ сщлЫ, ж тттщ карындасы жас келшшектер Карсы жакгарга «кудаша» делгаедо. Кудалар ауылыныц жастары кудашалармен жарасымды эз1лдесш, ойнап-кулш, сыйлас болура THic.

Куда бала - ж т т немесе келшшц irnnepi. Булармен де ею жактыц ку дал ары езгпдесш отырады.

Куйеу — кыз алган ж т т . Ол кыз берген жактыц 6epiHe «куйеу бала» болып есептеледо. Куйеу эйелшщ апаларын «кайын бикем» деп, сщлмян, imnepiH «балдызым» деп, кебшше балдыздарымен азьпдсседг Конадасы бергенде куйеу мен келшге койдын тесш усынады. Куйеу бас устамайды.

Купнк куйеу — куйеу кайын атасыныц колында турса, халык оны кекетш «кушж куйеу» дейдо.

Жезде - эйелдоц inuiepi мен cin.umepi оныц куйеуш «жезде» деп еркелетедо взшдейдо. Олар ете тату болады. Балдызыныц эйел1 де оны «жезде» деу1 керек.

Балдыз - эйелдоц iidiiepi мен сщшлер1 оныц куйеу1не «балдыз» болады. Жезде мен балдыз ете тату, 6ipiH-6ipi ретютпеуге тырысады.

Курдас - 6ip жылы туган туган адамдар. К¥РДастаР 6ip-6ipiMeH катты калжыцдасады. Tinri курдасы сол жерде жок болса да, сыртынан калжын сез айтып отырдаы. Олардыц эйелдер1 дер 6ipiH-6ipi курдас деп есептеп, олардын аттарын атамай «курдас» деп журедо.Дос - ею адамныц 6ip-6ipiHeH сыр жасырмай, сыйласып, киын свтте кол ушын 6epin, niicipi мен максаттары, арман-мудделер1 6ip жерден шыгып жатса, оларды «дос» дейдо. Достыктыц белпа - кол берш, твс такасу.

Жолдас — бурын сапарлас, барар баллы 6ip адамдарды жолы, 6ip «жолдас» десе, казф магынасы кецейш колданылып жур: взара сыйлас адамдар, кейде ейелш де баскага «жолдасым» деп таныстырады.

L uk , ж екж ат — жанама туыстык катынасы бар адамдар. Мунда ете жакын болуы шарт емес.

вгей еке, егей шеше - ёкшпп еке, ёюнпп шеше ею жактыц балаларына «егей еке», «егей шеше» деп аталады.

25

«карт», «кейуана», «шал», «кемшр» деп атайды.

14 Жет! ата

Жаца сездер:-Буын-поколение, шебере -правнук, шепшек-праправнук;-неменедуажат - прапраправнук, еркен- потомства;-кауым - общество,тайпа - племя, ру - руд, шек -граница;-айналу- превращаться, мелшер - предел, тукым бузу -нарушение

генезиса;-гашыктык -влюбленность, катал-жестоко /ий/;-жазалану- наказываться, урпак- поколение, ар-совесть;-м1ндет - наказ, долг, ад ал -честный, туракты -постоянный,

неизменный;-TinTi - даже, нагыз- настоящий, самый, аралык - между.

Эр буынныц езщщк аты бар. Олар; вке, бала, немере, шебере, швпшек, немене, туажат. Eip вкеден б1рнеше ул туып жогарыдагыдай ecin еркендеген соц, 6ip кауым, He6ip тайпа елге, Tirrri руга да айналган. Туажаттан туган журежат, одан туган жекжат, жекжатыц баласы- журагат атнган. Жет-i атаны бвлектеп алудьщ Msmci казак ултында нагыз жакын туыстыктын шегжел атамен аякталады. Яг ни, туыстыктын бул мелшер! exi жарым гасырга созылган. Бул аралыкта,” аталастардыц” куда болуы, ерлЬзайыпты болу ’’тукым бузушылык” болып есепгелген. Рашыктык жолымен косылганда катал жазаланган. Эдет-гурыпты сактау уппн кейшп урпак а жет1 атасын бшу Mi н дет еттлген.

Бул - агайындар адамдар арасындагы ар -уятты, адамгерппл1кп ад ал устаудыц туракты жолы.

15 Теуелс(з ^азакстан. {^азакстан Республикасы туыныц снпаттамасы

Ту - мемлекетпк рвмй. Ол теуелс1здактщ касиетп белплершщ 6ipi. Сондыктан да оны курметгеу, мактан туту - сол ел азаматгарыныц борышы. Туда елдщ тарихы, eMip салты, мемлекетпк саяси багыты бершеда.

26

Эр ел дан туы артурхп болады. Туынын непзп элемент! — оныщ Tyci. Казакстан туы TiK бурышты 6ip Typni кеплдар матадан жасалган. Кек туе— казактыц улттык бояуы. Кек туе- кек аспан Tyci, ауа мен курлыктын белпса жене адалдык пен тазалыктыц нышаны

Bip туе — квп ултты мемлекетпшздщ белшбес тутастыгынын Kepi Hi ci. Жалаудын ортасында алтын cэyлeлi кун бейнем бершген. Бул байлык пен берекел1ктщ xepim ci. Оныц астында калкып ушкан кыран бейнеленген. Бурют — кырагылык пен кецдогспц жене ерюндактщ символы.

Кыран бейнесп тэуелаздж алган казак eid елемдак еркениет бшпне талассыз жетеда деген mi Hnerri б1лд1ред1.

Тудын сол жагында улттык кошкар йушз ернеп бар жолак сапынган. Кошкар муЙ13 кажырлыкты, кайратгылыкты бйццреда. Тудагы барлык бейнелер алтын туспен боялган, ейткеш бул туе езгермейтш туракты туе.

15.1 Цазакстан елтацбасыКазак стан Республикасынын елтанбасы алтын тус-п сары жене

кеплдар ею тустен турады. Кек туе казак уппн — киеш туе. Бул туе- eMip суру, жанару, жасару, муратка жету деген угымдарды бшдареда.

Кегшдар туе аясында шанырак бершген. Шацырак- улттык алтын 6eciK, барлык казак халкынын ортак шанырагы. Олай болса, елтанбадагы Кара шацырак- Казакстандагы барлык улт еылдершщ де ортак шадырагы.

Елтацбадагы келес1 бейне- ай мушзда канатты кос пырак. Бул геральдистер тгшнде арыстанныц журектшшн, кыранныц кыратылыгын, епздщ кушш, елпстщ шалшацдыгын, тулынщ айлакерлтн бшдареда. Олай болса, жас казак мемлекетшщ де касие-п осындай деген ойды ацгартады.

Елтацбаныц жогары жагында бес бурышты жулдыз салынган. Вес бурыш теуелаз Казакстанныц eciri бес курлыкка б1рдей ашык дегенда б1лдареда.

Елтацбаныц теменп жагында «Казахстан» деген жазу бар. Бул жазу казак efli дегенда бшдаред!.

15.2 Ата зацы1993 жылы 28 — mi кантарда Казахстан Республикасынын Ата зацы

кабылданды. Бул Ата зацы- ешшздщ жаркын бола- шагыныц

27

багдарламасы. Ата зацында К&закстан - егемендо, демократиялык, 6ipryTac мемлекет болып жарияланган . Непзп зацда адам, оныц eMipi, бостандыгы ец кымбат казына деп танылган. Казак ел! дуние жузшк когамдастыктыц ажы-рагысыз Mynieci ретшде буил адамзат таныган жеке адам кукыгын аса курметтейщ.

Непзп зац Казакстан Республикасында туратын барльщ халыктар мен улыстардыц мудделерш коргайды. Республика азаматтарыныц кандай да болсын кукыктарын, бостандьщ- тарын камтамасыз етеда. Республика азаматтарыныц кукык -тарын епщандай белгшерше байланысты шектеуге жол бер -мейда. Жаца зац когам ешршщ кандай да болсын курдел1 меселесгн эдол шешетш зац.

Ата зацы Республика азаматтарыныц тек кана кукыктарын коргап коймай , сонымен катар ер азаматтыц халык, Отан алдында ез м1ндетш адал орындауын да кадагалайды.

Сезд1к:-Багдарлама-программа; б^ртугас-единый;- ажырагысыз - неотлемлемый; когамдык- общественый;- жол бермеу - запрещать; мудделерш - интересы.

Тапсырмалар

1 Мэтшд1 мэнерлеп окыцдар.2 Тусшшиз жаца сездерда тер1цдер.3 Мвтш бойынша сурактар дайындацдар.4 Екеуара сейлесщдер.

16 Алматы каласы

Алматы - алгаш сак, кешннен уйст тайпаларыныц мекеш болтан, орта гасырларда салына бастаган кала. К^азакстан Ресейдщ кол астына караганнан кешн Алматы турган жерге 1854 жылы «Верный» деген бекшгс салынып, Алматы Верный деп аталып кетп. Ол 1867 жылы Жетку еш мтш гш щ орталыгы болды. 1921 жылы 14 наурызда кал ага бурынгы Алматы аты кайта берйщ. Алматы - 1939 жылгы 5 желтоксаннан 6epi Республикамыздыц астанасы болды.

28

Алматы — ipi ендарклтк жене мэдениет ордасы. Алматы ете эдем1, K ep iK T i кала. Алматыда Улкен Алматы, Kimi Алматы езецдер1 бар. Алматы атакты апорт алмасымен белпль Мун да кеп кабатты уйлер, театрлар, ютапханалар, муражай л ар, медениет сарай л ары, жорары оку орындары, улкен дукендер ете кеп.

Мэдениетп орданы тамашалаушыларга баратын жер кеп деп саналады. Мысалы, Медеу муз айдыны, мэдени - демалыс орталыктары, цирк т.б.

Алматы каласында «Самал», «Кектем», «Аксай», «Таугул», «Орбита », «Мамыр», «Айнабулак», «Жеттсу» т.б. ыкшамаудандары бар.

Кен кешелерде машиналар, автобустар, трамвайлар, троллейбустар кеп журедо. Кешелер кец epi таза. Кешешц ею жагында, мекемелерддц алдында гулдер егшген. Алматы — жасыл кала.

Алматы — гылыми, мэдени, экономикалык орталык Бугшл куш Алматы — ел1лмздщ оцтусттк астанасы.

Т апсырмалар

1 Метщщ мэнерлеп окындар2 TyciHiKci3 жана сездердо тер1цдер3 М этт бойынша сурактар дайындавдар4 Екеуара сейлесщдер.

16.1 Астана каласы

Астана каласы- Казакстанныц жана астанасы. Ол 1998 жылы жаца мэртебеге ие болды. Ол бурын Караеткел, Акмолинск, Целиноград, Акмола деп атаган. Кала Казакстанныц солтусттк аймагында орналаскан, сондыктан кысы суык, аязды, боранды, жауын- шашынды болады.

Астана ecin келе жаткан кала. Мунда каз1р курдел1 цурлыс жумыстары *ypin жатыр. Уюмет органдары жене мекемелер, гимараттар тургын уйлер салынуда.Каланыц орталытында ел басыныц резиденциясы орналаскан. Онын басты ерекшелт - гимаратгьщ тебес! кедамп казак уй1нщ шацырагы сиякты.

Калада 40 шакты орта мектеп, колледждер , дэр1геряж институт, аграрлык университет, Л.И. Гумилев атыцдагы Еуразиялык университет, М. Горкий жене С.Сейфуллин атындагы улкен ютапханалар, казак жене

29

орыс драма театрлары бар: «Тыц игерупйлер, «жастар;» « Темфжолигылар,» мединет сарай лары, «Октябрь,» «Целинный,» «Строитель» атты кинотеатрлар, елкетану, керкеменер жэне С.Сейфуллин атындагы муражайлар, бар. Облыстык филармония, кептеген музыкалык мектептер а ста н ал ы кта рд ы ц кещл- кушн, 6iniM, сана, ой-epicTepiH дамытуга кызмет етедо.

Турмыс кажетш ©тейтш комбинаттар, нан, сут-май, ет заводтарывмбебап кшм-кешек, азык-тутк дукендер1 жумыс ютейдо. Астанадан келген конактарды «Турист» «Акмола,» «Есш,» Интерконтинет» конак уйлер1 карсы алды.

Жаздыгуш гулназарлар мен аспанга аткылаган буркактар астананы безендоредо.

Астанада «Орбита,» «Жастар,» «Шубар,» «Энергетик,» шагын аудандар мен уйлер салынуда.

Мунда 100-ден астам улт вюлдер1 тату-тыныпггыкта eMip суреда: Кдз1р Акмола-К^азакстан Республикасыныц астанасы.

Тапсырмалар

1 Мет1 щц мвнерлеп окыцдар2 TycimKci3 жаца сездердо терщдер3 Метш бойынша сурактар дайындацдар4 Екеуара сейлесщдер.

17 ftyuaK театры туралы

Казак театр внер1нщ взшдок сипаты халкымыздыц ежелден келе жаткан турмыс - салтымен вдет - гурыпына непзделген.Yйлену салтымен, нврестешц дуниеге келу шшдехана тойымен байланысты ететш ойын - сауыктыц толып жаткан турлер1, акындар айтысы т.б. Д0стурлер1м1з театр еиершщ алгапщы KepimcTepi болды.

Кейш халкымыздыц талант иелер1 жер - жерде шагын труппалар курып, ел аралап, жэрмецкелерде енер керсеткен. Кешннен осы енер иелершщ бастауымен казактыц алгапщы KacirrriK улттык драма театры 1925 жылдыц аягында Кызылорда каласында уйымдастырылды.Театр шымылдыгы 1926 жылы 13 акпанда М.Эуезовтыц "Ецлпс - Кебек" тратедиясымен ашылды.

30

Театр алгаш рет курылган жылы овда Иса Байзаков, Эм1ре Кашаубаев, Е^алибек Куанышбаев, Елебек вшрзаков, Серке Кожамхулов, Жумат Шанин, К-Жандарбеков, К-Байсештов, К.Бадыров сиякты енер тарландары кызмет етп.Олар театр тарихына вшпес i3 калдырды.1934 жылы казак драма театрыньщ курылуына непз болды.

Бул кунде об лыс орталыктарынып бврщде дерлйс драма театрлары ашылды. Осыларга казактын улттык драма театры акыл - кенес берш,олардын каз турып кетуше камкорлык жасап отырады. Казак драма театр ыныц сахнасында койылтан "Козы Кврпеш - Баян сулу","Акан Cepi- Актокты","Ецлпс - Кебек","Ана - Жер ана” спектакльдер1 театр сахнасынан туе пей келедо.Соцгы жылдары театр репертуары байн тусгп.

Тапсырмалар

1 Мэтщщ манерлеп окыцдар2 TyciHiKci3 жана сездерда тер1цдер3 Мвтш бойынша сурактар дайындандар4 Екеуара сейлесщдер.

18 Пошта

Алматы /бурынты Верный/ каласында почта батмшеЫ 1860 жылы ашылган.Буган детн хат - хабарпарды туйе немесе ат арбамен ондатан, жуздеген шакырым жол журш вред жетгазе'пн.Осьшдай почта жолыныц узындыгы 20000 шакырымнан аспайтын еда.Ал каз1рп почта жолынын жалпы узындыгы 105 400 шакырымта жетш отыр.

Республикамыздын ем ipi почта бел1м1 - Орталык почта.Ол Алматы к ал ас ындаты Бегенбай батыр Kenieci мен Абылай дангылынын киылысыыда орналаскан.Бул уйде почта байланысыныц барлык Typi бар.Ол - Респу б ли камы здагы eq ipi байланые жуйс!.

Мунда хат — хабарды автоматты турде ipiirrey, жедел хатты женелтетш жене калаарапык сейлесу жуйеа жумыс 1стейда. Шетелдермен байланые жуйес! де жолта койылтан. Сонга жылдары жедел хатты казак, орыс, уйгыр, пем!с, корей Т1лдер1нде Республикамыздын кез — келген облыстарына ж1беруге болатын болды.

Орталык почта - уш кабатгы улкен уй. Сондыктан, твменп кабаттагы аныктама бюросынан сурап алмасаныз, евлемдеме, бандероль

31

кабылдайтын, т.б.кажетп беламдерда таба алмайсыз. Орталык почтада халык кеп болады. Мунда астана халкымен 6ipre астанамызга келген конактар да келеда.

Тапсырмалар

1 Ме-пнда мэнерлеп окыцдар2 Tycim K ci3 жаца свздерда тер1цдер3 Мзтш бойынша сурактар дайындацдар4 Екеуара сейлесщдер

19 Ахмет Йассауи ( 0Mipi мен хикмегтер1)

Кай халыкты алсак, та, оныа дуниежузшк медениетке коскан yneci алдымен сол халыктын жазу мэдениетше байланысты екеш мел1м. Бул жагынан алганда, турю халыктары да медениет! ежелден калыптаскан Кытай, Грек, Унда.мысыр жургы сиякты жазуды ете ерте дву1рде бастаумен ерекшеленеда. Бутан Орхон-Енисей, Талас, т.б. квне жазба ескертюштершдеп руна жазуы айгак.

Орта гасырларда ecipice Кларах ан эулет! бшнк курган туста Казакстан топыратында меденнет, кылым, сеулет eHepi, коленер жаксы дамыды.Тараз мацындаты Бабаша катын, X I -ХП гасырларда салынган Айша биб1 кесенес1 жене т.б. -сол заманныц туындылары. Булар - сеулет онер1нщ гажайып сеу-лет ескертюштерйнщ 6ipi -XII гасырда eMip сурген акын, фнлософ Кул Кожа Ахмет Йассаунге салынган Турюстан каласындагы кесене.

Ахмет Йассауи - ез кезшдеп сауатты, бйнмда адамдардыц 6ipi. Ол бипмдалт, таты баска кептеген касиеттер1мен квпшшк курмет!не бе.тнген «Эз1рет Султан», «Эулие» атанган. Сондыктан да карахандыктар уюмет! Ахмет Йассауи кайтыс болганнан coH,Ka6ipimn устше юшшеу кумбез орнаткан .

«Эулиеге» деген халык курмет! каЬарлы Аксак Тем1рдац де назарын аударады. 1397 жылы TeMip кулауга жакын турган кумбезда бузып, орнына жаца кесене салуга буйрык берда.

А. Йассауидац тутан жене кайтыс болтан жылдары eni анык емес. Сондыктан эрюм ер турт болжам жасайды. Мысалы, профессор Х.Суйшшелиев «Ол 1167 жылы 73 жасында кайтыс болды», • дейда .

32

А.Йассаунда зертеупплер де кеп. Олардыц inriHeH агылшындык ориенталист талым Дж.С.Триминиэмнщ, турю талымдары: Мухаммед Фуад Куприлизаде мен Кемал Ерасланныц, кецес талымдары А.Н Самойлович, Е.Г.Бертельс, А.Н. Боровков, В.В. Бартольдт, В.А.

Гордлевский, Г.Н. На джип жэне баскалардыц зерттеу ецбекгёрш ерекше ататан жен.

Казак талымдарыныц Йассауи ту рал ы зерттеу ецбекТер! 1902 жылдан басталды Кейшп жылдарда едебиетпп талым дар Х.Сушншэлиев, Н. Курышжанов, М.Томанов, Р.Мусабаев, Э.Кдйдаров, М.Оразов, т.б. акынныц хикметтерш зерттеуге улес косты.

«ХикметтерЬ> узак жылдар бойы казак плше аударылган жок Бутан innci саясаттыц донге деген салкын кезкарасыныц ecepi тидо. IQmip то лык аудармасын жасау колта алы нуда. Акын eciMi дуниежузтк едебиет ютапханасы басылымына юрген.

Ахмет Йассауидщ Турюстандаты Keceneci-казак халкыныц сеулет мураларыныц шпндеп жотары орын алатын 6iperefi туындысы каз1р кесене муражайга айнапды.

Ахмет Йассауидщ «Диуани ХикметЪ> шыгармасы - жалпы туркипк едеби мура.

Акын Ахмет Йассауидщ казак эдебиеп мен тш тарихында алатын орны айрыкша.

( «Да налы к к1тапбынаи».)

Тапсырма

1 Мугаммнщ кемепмен мепнге сездж курастырыцдар.2 Матшге сурактар курастырыцдар.3 Метшге жоспар курастырыцдар.

20 Злия Молдагу лова

Эскери кшнген талдырмаш жас кыз жауынгерлердо 031 баскарып жур. Фашистер жанталасып ycri — устше зецб1рек o fhh жаудыруда. Кеп кеппкпей ею жак бетпе — бет келш капды. Мина тиш, encip кезд1 мерген Кыз сол колынан жараланды. Ол жалма — жан жаралы колын орап алып, урыска кайта араласып кетп.

Урыс кыза тусп. Bip мезллде окопка тасаланып келген не-мзс офицер! ер журек кызга тан бердг К̂ ыз оны басынан асыра лактырып

13

яаберш, шапкасынан Tycipfli. Автоматын кездене бергенде, жау оны пистолетпен атып калды.

Кап алы ста к аз ага ушыраган 17 жасар кыз Элия Молдатулова еда. Элия жасынан жет1м калып, Санкт - Петербург каласыныц балалар ушнде тербиеленда. Осы каладагы № 140 мектепте окыды.

Казактыц батыр кызы Элия Молдагулованыц бейнеш мэцп Y мыты л м ай ды.

Сезднс:- баскарып жур - руководит;- yen - устше - один за другим (подряд);- ок жау ды рады — открывает огонь;- бетпе - бет - лицом к лицу;- жалма - жан - моментально (быстро, тотчас);- капалыста — внезапно.

Тапсырма

1 Мэтшда аударыцдар.2 Мэттнге сурактар курастырыцдар.3 Элия туралы косымша акпарат жинацдар.

20.1 Бауыржан МомышулыБауыржан Момышулы 1910 жылы, 24 желтоксанда, Жамбыл

облысында, Жуалы ауданында, Келбастау ауылында дуниеге келген. Бауыржан Момышулы - жазушы, батыр. Отан согысына катыскан Казакстан Республикасынын мемлекетпк сыйлыгыныц лауреаты. Панфиловшы, жауынгер, гвардия полковнип.

К^азак эскери комиссариатыныц нускаушысы болды. Отан сорысы басталысымен 316 аткыштар дивизиясыныц жасакталуына белсене атсалысып, сол дивизия курамында манданта аттанады. Нем1стермен болтан урыстарга катысты. Панфилов атындагы 8 - гвирдиялык дивизияныц батальон, полк командир! болды, сотыстьщ соцгы жылдарында осы дивизяны баскарды.

Отан согысы кезшде урыс журпзуде эскери шеберлтмен, тапкырлыгымен жэне жеке басыныц ерен ерлнтмен ерекше кезге Tycri, багырлык ататы ацызга айналды. Момышулы ецбектер!н орыс - казак

34

типнде жазды. Онын енбектершщ такырыптары патриотизм, адалдык, ертк жешнде.

СездЬс

-жазушы - писатель;-батыр - герой;-отан - родина;-тапкырлыгымеы - находчивостью;-урыс — битва;-шебершк — мастерство;-квзге тусп — отличился;

-а ц ы зга айналды — стало легендой.

Тапсырма

1 Мэпнда аудар.2 Мэтшда енпмеле.3 Отан, ерлис туралы макал-метелдер жазындар.4 “Бауыржанньщ ерлш” такырыбына шагын шыгарма жаз.

20.2 Кайрат Рыску лбе ковКайрат Рыскулбеков 1966 жылы 13 наурызда Жамбыл облысы,

Майынкум ауданы, Бфшк ауылында малшы еулетшде дуниеге келдь Кайрат 1973-1981 жылдары Шу ауданындагы Теле ауылына орналаскан Седу Шэю ров атындагы мектеп-интернатта 8 жылдык бЫм алды. Мектепте жаксы окып, кластан класка емтихансыз кешш отырды. Когамдык жумы старта б ел сене араласьш, мектептш бастауыш комсомол уйымынын хатшасы боды.

Кайрат Рыскулбеков он класты бтргеннен кейш Алматы курылыс институты на келш, кужаттарын тапсырды, 6ipax жолы болмай, ауылга кайтып келдо. Сосын, 1984 жылы ескерге кетп. Эскерден сержант болып кеддн- 1986 жылы езшщ арманы Алматы сеулет-курылыс институтынао куга тусп.

1986 жылы 16 желтоксанда Казахстан бас ттзпш кайдагы 6ipeyre тапсырылуына бейбгг наразылык бодирген жастар мен студенттерге косыльш, Орталык алацга шыгып, шеруге катысты. Еппам 18 жастагы

35

казак турю студентшщ шын меншде кылмысты я кылмысты емес екешнщ байыбына барматан. Казакстанда болтан окиталар кезшде 6ip милиция кызметкер1 елген, ал Кайрат осы окитата катыскандардыц 6ipi ретшде усталтан жене сотталып, ел!м жазасына кесшген. Кайрат Рыскулбекомъ ешмнен куткару максатымен поляктар жариялатан ш нпп мелймдемеге жетшс адам кол койды. Ресейдщ Ивдель каласындагы колония Fa кетш бара жаткан жолда 1988 жылы 15 мамырда Семей турмесше екелген. Ол 21 мамырда, 21 жаста eMipiMeH коштасты.

20.3 АбайКазак халкыныц улы акыны Абай 1845 жылы каз1рп Семей

облысыныц Абай ауданында тугаи. Абайдыц eKeci катал, катыгез адам болса, niemeci Улжан кайырымды, мшез1 жумсак, тллге бай адам болтан. Эжес1 Зере мен анасы Улжан Абайта ертеп, ацыз ецпмелерда айтып, Абайды тербиелеп отырды.

Bxeci Кунанбай Абайды 9 жасында Семейдеп дани мектепке береда. 13 жасында Абайды eKeci бул окудан да шытарып алады. Семейде жургенде Абай орыс типн уйренуге тырысады. Уш ай орыс мектеб1нде окиды.

Абай Пушкинда, Лермонтовты, Крыловты кеп окьш, солардыц шытармаларын казак типне аударады. Абай аудартан Пупкиннш «Татьянанын еш», Лермонтовтыц «Карацгы тунде тау калгып» деген елецдерше ен де шытарады.

Абайдыц «Болыс болдым мшекей», «Сепз аяк», «Интернатга окып жур» деген елецдер1 болыс-билерда катгы сын та алады. Ол казак халкын медениетп болу га, орыс халкынан улп алуга шакырды. Ол 03imH сезшде: «Орыстын Tini - дуниенщ KLmi. Орыстыц тш н бшсец, кеюрек, кезщ шайдай ашылады» - дейда. Абай 1904 жылы кайтыс болды. Ол ез шыгармаларыныц ютап болып басылтанын кере алмай кетп. Абай елгеннен Kefiin - 1909 жылы Петербургте, «Казактыц акыны ЫбыраЬим Кунанбайулыныц елецдер!» деген атпен гатап болып шыкты.

Абай пшгармалары кецес дэу1р1нде кеп данамен елденеше рет жарык керда. Орыс тшне, орыс "ллшен шетел т1пдер1не аударылды.

Бул кундер! Абайды, оныц шытармаларын дуние жуз1 бшеда.Казактыц улы жазушысы М. Эуезов «Абай жолы» эпопеясын осы

акын eMipiHe арнады. Мун да ол Абайдыц кшпсентай балалык шатынан улкен азамат-акын дережесше жету1н керсеткен.

36

Республикамызда кептеген мектептер жене кешелер Абай eciMiMeH аталады. Абай атында 6ip кала, 6ip аудан бар.

Абай — казак халкыньщ улы акыны, композиторы жене жазба едебиетшщ непзш калаушы.

Мэтшге арналган создж

-катал - строгий;-катыгез - суровый, жестокий;-кайырымды - добрый;-мшез1 жумсак — с мягким характером;-аныз енпме - легенда;-тербиелеу - воспитывать;-болыс-билер - волостные и баи;-катгы сынга алады — сильно критикует;-дуниешн KLrni — ключ к миру;-кеюрек кезщ шайдай ашылады - станешь грамотным, образованным; -басылу - издаваться;-деу1р - эпоха;-елденеше рет — много раз;-жарык керу — увидеть свет;-дуние жуз1 - весь мир;-дереже - степень;-жазба едебиет - письменная литература;-непзш калаушы — основоположник.

Такырыпка арналган косымша сезд!к

-керкем едебиет — художественная литература;-балалар едебиеп — детская литература;-гылыми едебиет - научная литература;-когамдык саяси едебиет - общественно-политическая литература; -шыгармалар жинагы — собрание сочинений;-енпмелер жинагы - сборник рассказов;-естелпс - воспоминания;-тацдамалы шыгармалар - избранные произведения.

37

Тапсырма

1 Mari н® аудар.2 Мэпнге сурактар курастыр.3 К°сымша сезднсте бершген свздермен сейлемдер курастыр.4 Абайдын 6ip елещн жатта.

20.4 Ахмет БайтурсыновАхмет Байтурсынов араб графикасына непзделген казак жазуынын

реформаторы болды. Ол казактыц туцгыш элшпесшщ курасТырупшсы болды.

Ахмет Байтурсыновтыц тэж1рибесшсол кезде турю халыктары улге етп.Олар да ез жазуларына реформа жасай бастады. Ахмет Байтурсынов жасаган жана жазуды куш бугшге дейш Китай Халык Республикасы, Ауганстан, Иран елдерйндеп казактар колданады.

Ралым латын алфавитше кешуге карсы шыкты. Ойткеш араб жазуы казактын мэдени талаптарын эбден етейда деген кезкараста болды.

Ол казак эдебнет! мен мэдени ет^н зергтеупп Тунгыш фнлолог- ралым, Казахстан гылымын алгашкы уйымдастырушылардын 6ipi ед1.

XX гасырдыц басындагы демократ!ык багыттагы казак зиялыларынын ен ipi,eH бедедщ eicini Ахмет Байтурсынов ею рет жазыксыз жазаланды.

Ултшыл, тур1кшш, халык жауы деген жала жабылып, сталиндш ре жим Hi н курбаны болды.

Ахмет Байтурсынов кайта курудын аркасында акталды. Казахстан Республикасы ¥лттык Рылым Академиясыныц. Tui 6LniMi инстнтутына Ахмет Байтурсынов eciMi 6epiлд!.

(Р. Сыздьщова.)

-тш 6iniMi — языкознание;-отарлау саясатты — колониальная политика;-ез кез1 ушш - для своего времени;-зиялылар - интеллигенция;-бетшен кайтпау - не отступать , абден-вполне;-сарп ету - посвящать жизнь ( кому -л ,чему-л);-ултшыл —националист;-саналы -сознательный;

38

-аркасында - благодаря;-кеш уге - перейти;-акталды —реабилитирован.

Тапсырма

1 Мэтшдо аударывдар.2 MeriHre сурактар курастырыцдар.

20.5 Мухтар Эуезов (1897-1961)Мухтар Эуезов - казак халкыньщ кернекп жазушысы, кеп ултты

казак едебиетшщ классип, Мемлекетгш сыйлыктардыц лауреаты.М. Эуезовтщ «Абай жолыц атты роман-эпопеясы дуние жуз!

халыктарыньщ отыз тише аударылды. Жазушыга «Абайыц романы ушш КСРО Мемлекетпк сыйлыгы, ал терт ютаптан туратын «Абай жолы» роман-эпопеясы унпн Лениндок сыйлык бершда. Орыс жазушысы Л.С.Соболевпен 6ipirin «Абайыц трагедиясын» жазды.

М. Эуезов казак халкын орыс жене дуние жуз1 едебиетт классиктер1мен таныстыру ганде кеп ецбек етп. Ол Шекспирдон «Отеллосыц», Гогольдщ «Ревизорын», Тургеневтщ «Дворян уясын» т.б романдарды казакшага аударды .

М. Эуезов Ленин ордешмен, ею рет Ецбек Кызыл Ту ордешмен, «Курмет» белгйп ордешмен марапатгалды.

Алматыда жазушыныц муражайы бар.Кдзакстан Республикасы Еылым академиясыныц Эдебиет жене енер институты, Казахстан драма театры М. Эуезовтщ ес1м1мен аталды.

-кеп улгты-многонациональный;-отыз тшне аударылды-были переведены на тридцать языков;-6ipirin-B соавторстве;-туыскан халы ктар -братск и х народов;-таныстыру iciaae-B деле ознокомления.

Тапсырма

1 Метшдо менерлеп окып, аударыцдар.

39

2 Метшге сурактар курастырыцдар.3 Мэтгадо энгтмелецдер.

20.6 Магжан ЖумабаевАлпыс жылдан астам Магжан шыгармаларын о куга ресми турде

тыйым саланып, оныц ецбектвр1 журт колынан жинап алынды жэне ертедщ.

Магжан —жеке баска табынудын жазаксыз курбаны болтан акын (1938)Даз1р ол толыгымен акталып, артында калган мол му расы туган халкымыздын рухани казынасына кайта косылып отыр.

Магжан Жумабаев 1893 жылдыц мамыр айында дуниеге келген. Ол Уфа каласындагы медресе Ралияда, Омбыдагы Мугашмдер семинариясында окылган. Кейшнен орыстыц окымысты акыны В.Я. Брюсовтын тиселей жетекпплтмен Мэскеудеп Керкем эдебнет институтын бтрген.

бленда он терт жасынан бастап жазган М.Жумабаев шыгармалары кез1нде казак, татар тшндеп газет-журналдардын бетшде узбей басылып турган «Шолпан» деп аталатын тунгыш жинагы 1912 жылы Казан каласында жары к кередо. Оныц казак поэзиясыныц алтын корына косылган «Батыр Баянщ дастаны 1922 жылы Ташкентте шыгып турган Санац журналында жария ланды. Алгапщы тандамалы шыгармалар жинагы 1923 жылы Ташке нтте басылып шыгады. 1924-1925 жылдары М.Горькнй, Мамин-Сибнряк шыгармаларын аударады. Балаларга арнап б1рнеше ютап жазады.Сондай-ак Лермонтов, Гете, Гейне, Фет, Байрон сеюлда орыс, шетел класснктерш казак тиинде свйлетед1.

(«Элемшц альманагьг»)-жеке баска табыну - культ личности;-жазыксыз курбан - безвинно осужденный;-рухани казына - духовное богатство.

20.7 Казыбек би

Казыбек Келдабекулы 1667 жылы туьш, 1764 жылы кайтыс болтан. Ол Тэуке ханныц «Жетт жаргы» едет — гурып зац жобасын жасаушылардыц б1рьОл казак халкыныц б1ртутас, дербес мемлекеттн KypyFa жене оны ныгайтута катыскан ipi мемлекет KafipaTKepi. Ол ез

40

кез1ндеп казак хандарыньщ акылшысы, мемлекет арасындагы шиелетстерд) бейбгг жолмен ретгеуд1 жактагая парасатты елпн- мешлегер. Казыбек бидщ бедеп! мен ыкпалына казак; хандары гана емес, улы импермялардын еюмпшпктер1 де суйенген, атап айтканда, 1761 жылы К|ытай империясынын елпшпп, .1762 жылы орыс мемлекетт вгампшпгшщ еилдер1 отан арнайы келш кайткан.

Каз дауысты Казыбеюп уш кырынан карауга болады.Ец ал дымен ол* аскан шешен , акын idci болтан. Екшппден, дау-жанжалды шеше бшген эдш казы. Ушшппден, халыкаралык дэрежедеп елпа, когам кайраткер1.

(«Казахстан тарихынан.)

-б!ртугас-единый;-бедел-авторитет;-ыкпал-влияние;-дербес-самостоятелъный;-зан жобасын жасаушылардын 6ipi - один из составителей проекта законодательств а;-мемлекет арасындагы шиелетстер - осложнения(спор)между государствами.

Тапсырма

1 Мвтшдо аударывдар.2 Меттнге сурактар курастырыцдар.

20.8 Эйтеке биЭйтеке — казактын атакты би- шешендершщ 6ipi. Оныц туып-ескен

жер1, теп туралы ер алуан кезкарас, ацыз-ецпмелер кептеп кездеседг Осы аныз-ещтмелердщ бэршде Эйтеке эдш 6iTiM айткан, шешендтмен белпл1 болтан дана реттнде суреттеледо. Эйтеке бидщ б т м - шенимдершде адам елем1, когамныц керййс-кубылыстары кен орын алган, ЭмарлЬс максатын шешендок тш, керкем ернектер аркылы бейнел1, нанымды жетюзген.

Бай болсац, халкына пайдан THcin,

41

Батыр болсыац, жауга найзац тисщ.Бай болып елге пайдац тимесе,Батыр болып жауга найзац тимесе,Елден бетен уйщ куйсш!Бурют бол, заманыныз тулю болса,Бай болар кедей ж т т мулю болса.Жаксылардыц белпс1 сол емес пе,Кара кылды как жарган эдол болса.

21 К а за к т М са б а гы н д а

Б1з шетел тшдер1 институтында окып журшз. Оку жылы казан айында басталады да, маусым айында бггеда. Оку жылы нда ею семестр бар. Эр семестрдщ аягында студентгер емтихан жене зачет тапсырады. Содан кешн демалыс басталады.

Б1здщ институттьщ студентгер! уш шетел тинн уйренеда: агылшын, немю, француз Tumepi. Уш' факультетпц еркайсысында eici белш бар: казак бел1м1 жене орыс бел1мт Казак бел1мшщ студенттер! орыс тиин, орыс бодмшщ студенттер! казак тшш уйренеда.

Казак "rifli сабактары ете кызыкты етеда. Б1здац окытушымыз ете бшмд1 адам. Ол б1зден казакша сейлеседа. Сабакта б1зге кеп жумыс 1стетед1: сурактар койьш, жауап берпзед1, метшдерда казакша окып, орыс тшне аударткызады, сейлемдерда тактага жазгызып, грамматикалык, морфологиялык, фонетикалык, синтаксистш

талдаулар жасаттырады, жатжазу, шютарма, мазмундама жазгызады. Сабактыц кеппшпк белил ауызша сейлесуге арналады. Б1з сурет бойынша сейлесем1з, ер турл1 такырыптарды ецпмелейм1з, елецдерда жене сейлесулерда жатка уйренем1з. Б1здщ институтта ауызша сейлесу зертханасы бар. Ол Kasipri замангы техникалык куралдармен жабдыкталган. Ауызша сейлесу лабораториясынан магнитофон алып, текстерда тындаймыз, сурактарга жауап берем1з жене баяндап айтып берем1з, магнитофонды косып, ез сез1м1зд1 e3iMi3 магнитофон лентасына жазамыз. Окытушы дыбыстарды, сездерд1 дурыс айтуымызга кеп кещл беледа, кателергм1з болса, тузетеда, сездерда, сейлемдерда кайтадан айткызады.

42

Сабактан кейш 6i3 оку залыва барып, уй жумысын орындаймыз: жаттыгулар жазамыз, тексттерда окимыз, сейлесу улгтлерш кураймыз. Келест саб акта уй жумысымызды окытушыга керсетешз.

Ei3 казакша сейлеуге тырысамыз, казак тш н, казак едебиетш, тарихын, мэдениетш бшпшз келеда. Ол ушш 6i3 казак тш сабагына кеп езфленешз, институтта, асхаяада, жатакханада езара жене казак белшшщ студенттер1мен казакша сейлесемЬ.

Мэт1нге арналган сезд!к

-емтихан тапсыру - сдавать экзамен;-ету — проходить;-б!лщД1 — знающий;-сурак кою - задать ворос;-жауап беру - отвечать;-аудару - переводить;-сейлем — предложение;-таддау жасау — делать разбор;-шытарма - сочинение;-иазнундама — изложение;-ауызша сейлесу - устная речь;•арналу — посвящаться;-такырып - тема;-жатка уйрену - учить наизусть;-каз]рп замангы - современный;-техникалык куралдар - технические средства;-жабдыктау — оснащаться;-баяндап айтып беру — пересказать;-косу - включить;-дыбыстарды, сездерда дурыс айту - правильное произношение звуков и слов;-кеп кешл белу - уделять много внимания;-кате тузеу - исправлять ошибки;-кайтадан - снова;-курау—составлять;-тырысу - стараться;-едебиет - литература;-тарих — история;

43

-мэдениет - культура; -бш пш з келеда - хотим знать

Такырыпка арналган косы мша свзд!к

-магнитофонды сендару - выключить магнитофон;-кате шберу - допускать ошибки;-матш (такырып) бойынша - по тексту (по теме);-угу - понимать;-дайындау - готовить;-Tepin жазу — выписать;-тусшш беру — объяснить;-ютаптыц бетш ашу - открыть книгу на странице;-дауыстап оку — читать вслух;-жалгастырып оку - продолжать читать;-астын сызу - подчеркивать;-сезбе-сез — слово в слово;-создан магынасы - значение слова.

Тапсырма

1 Мэттнда манерлеп окыцдар.2 Мат1нда аударыцдар.3 Осы такырып бойынша диалог курастырыцдар.

22 Ц аракерей Кабанбай

1723 жылы басталган Жоцгар шапкыншылгы казак халкыныц аса KaTepni кез1 болды. Жоцгарлар мамыр айыныц басында ата мекешм1зге 100 мыцга жуык колмен лап койды. Олардыц ойы - казак халкын кырып, жер1м1зге иелж ету еда.

Каракерей Кабанбай батыр казак халкыныц тарихыныц сахнасынан аса Kacipeni шакта кетершда. Ол кашып кеткен сол кездеп Абылайханныц соцында шубырып калган журттыц басын косып, алгашкы казак жасагын курды. Жоцгарларга карсы куре степ Каракерей Кабанбай батырдыц ерекше орны мына жайлардан кер^неда:

- 1724 жылы - Тургастан каласын коргау шайкасы;

44

- 725 жылы - в mini Алаквл шайкасы;- 1728 жылы — Буланты взеншщ бойындаты шайкасы, Б алкаш

келшщ оцтуспк ещршдеп кол жеткен жещстер, 80 кунге созылган Шора согысы, 1 жарым жылта созылган Шатан шайкасы.

- 1730 жылы жонтарларды 1ле ещрше дешн куып келу.- 1750 жылы жоцтар какпасындагы сонты жещс.Ол жоцгарларга карсы согыскы 103 рет юрген. Согаста бас

колбасшы, бас сардардыц мшдетш аткарып, жещстерге жеткендоктен Абылай хан OFaH «Дарбоз», «Хан батыры ^абанбай» деген курметп атактар берген.

Тапсырма

1 ТуЫшкстз сездердо тауып сездйс дэптерлерще аударып жазыцдар.2 Батыр eMipieeH хронологиялык кесте жазыцыздар.3 Жоспар курыщыздар.

22.1 Бегенбай батырБегенбай батыр (1690 -1775) - Абылай заманындагы атакты

колбасы, батыр. Ол кездеп казак жауынгерлершщ улкен атасы, сондыктан оны халык ацыздарында ардактап, «Канжыгалы карт Бегенбай» деп кеткен.

Шыккан орт асы — Ереймен тауы Cineri взешнщ арасын коныстайтын Аргын 1шшдеп Канжыталы руы. Бегеньай Сыр бойында туып, Тор гай езеншщ бойында кайтыс болтан. Суйегт Турю стан каласындата Ахмет Иассуидщ кумбезшде жерленген. Бегенбай дын улы атасы - Элдекун, ез execi — Акдпа, анасы - Баяу. Тураналы, Турымбет деген ей баласы болтан. Туранапыдан Балпан би, одан Саккулак би туган. Бегенбайды халык ерекше ардактап, гасырлар бойы жырлап келу!- оныц ерхйк, ескербасылык icrepiHe байланысты. XVIII тасырлын I жартасында казак халкын торлатан кеп жолдан елдо коргауда Бегенбай улкен ершк Kepceni. Ол Олжабай, Кабанбай, Малайсары т.б. батырлармен ттзе косып, халык твуелгаздпт уппн талай шайкастарта юрда. Оныц дацкы ecipece, куба калмакпен (жоцтар), кешн Кытай ескеремен согысканда ерекше дву1рленда. 1725-1727 жылдары казак журтыныц астанасы — ТурKiстан каласын кортауду кайрат керсеткен Абылай мен 6ipre казак жасактарын согыска бастады. Сейтш Тури стан

45

мен Саураннан жоцгарларды к.уып шытып Жоцгар Алатауынан асыра бексердг 1756-1758 жылдары 6ipiHnri рет Шыгыс Турюстанга келген Кытай аскерэмен болтан эйгин Талкы согысында Китай ескерше катты соккы берш, оларды Ур1мппден асыра куда. Бегенбайдыц соцгы улкен жорыгыныц 6ipi 1750 жылдары болтан.

Бегенбай - акыл - ой Heci де болтан адам. Ол елшшк кызметш аткарын, 1761 жылы Абылайдьщ Эдал деген баласына epin, б т м туралы Кытай Fa бартан.

Ол Казакстанныц Ресейге косылуына улкен ецбек свдрген.

Тапсырма

1 Окытушы кемепмен туаш каз сездерге талдау жасацыздар.2 Жорык жылдарына хронологнялык кесте ез!рлещздер.3 Жай жоспар курып эцпмелещздер.

22.2 Райымбек батыр (1705 жылы туган)Жоцгар баскыншылыгына карсы курескен казак батыры -

Райымбек. ¥лы жуздщ Албан тайпасы, Алжан руыныц Сырымбет атасынан тарайды. Атасы Хангелдо батыр 1733 жылы ¥лы жуздоц атакты адамдары К°Дар бн, Теле бн, Сатай батыр жене Белек батырлармен 6ipre орыс патшасы Анна Ивановнага (1730-1740 жж.) ел mi жлберген.

Райымбек 17 жасында жоцгар баскыншыларына карсы куреете ерен ерлЬс керсетп. Сол кезден бастап батыр атанды.Торайгыр мен CereTi тауыныц аралыгындаты кец жазыкта (Алматы-Нарынкол жолы, 167 км) жоцгарлармен согыскан жер1 Ой ран тебе деп аталады. Торайгыр тауыныц Айырлы суынан 6км жерде Райымбек бастауы бар.

Райымбек батырмен 6ipre жоцгар баскыншыларына карсы Сатай, Белек, Кызылбер1к, К°йкелда Дона келдо, Малай, Есен, Байсей1т т.б. батырлар 6ipre курескен.

Райымбек: «Ел1м-Албан, жерш-Каркара, жайлауым-Асы, «мекен1м-Алматыныц басы» деп айтыпты деген сез калган.

Тапсырма

1 Тусшаказ сездерден сездок жасацыздар.2 Жай жоспар жасап, ауызша эцпмелещздер.

46

3 Алматы каласында батыр атында кандай орын бар екенш айтыныздар.

22.3 Теле биТеле би 17-18 гасырларда eMip сурген. Теле би окытан, сауатты,

жастайынан халкынын акындык-шешендок еиершен кеп уйренген. Ол бала кезшен ел imiHAeri жер дауы, жеслр дауына араласып, едщщпмен, шешендтмен елге танылады.

Ол — Теуке ханнын атакты «Жеп жартысын» жасаскан бас бтнщ 6ipi. Ipi котам кайраткер!, ел атасы, аузы дуалы би. Телешц eKeci 6л1бек те билпс айтып, едщщгтмен аты шыккан адам. Теле бидщ басшылык, шешендш дарыны жощгарлар шабуыл жасап, казак халкын кыртынта ушыраткан кезде айкын кершедо.

Ол Кабанбай, Бегенбай, Жетбек батырлармен халык майданын курып, азатгык куресп баскарады. Казак жерш баскыншыларданазат етуге кеп жумыс жумсайды.

Теле би туралы ацыз-энпмелер, шешендак сездер кеп. Бул ецпмелерде Теле акылды, едал, шешен epi халык камын ойлатан кайраткер бейнесшде суреттеледо. Шынында Теле ез заманыныц акылды, бшмдр, парасатты адамы болтан.

22.4 Махамбет Отем1сулы (1804-1846)Махамбет Отемшулы 1804 жылы Орал облысыньщ Орда

ауданында туды. Акынньщ eKeci Innci Ордадагы ыкпалды адамдардын 6ipi болтан. Махамбет мусылманша ете сауатты, орыс тшнде жетэк адам болтан. 1824 жылы Innci Орданыц ханы Жевдтр жиырма жасар Махамбетп ез1ещ баласы Зулкарнаймен 6ipre оныц Kyrynrici ретшде Орынборга ж^береда. Мунда олар 4-5 жылдай ту рады. Ал айда кеп узамай-ак Махамбет теназдшке тезбей, хан, султандарта карсы шыкканы уппн тугкынта алынады.

1836-1838 жылдары Батые К^азакстанда Ресей отаршылдары мен едалетЫз ханта карсы Исатай Тай манулы бастаган шаруалар KeTepuiici етек алады. Махамбет кетерйпс кесемдер1нщ 6ipi жене оныц бас ураншысы болады. Махамбетгщ жауынгерлпс кабьпетт де, акындык дарыны да Kerepinic кызметше жумсалады

47

Махамбет 1846 жылы казан айьгаьщ 20-сында Ьаймагамбет султан ж1берген жендеттершщ колынан каза табады.

-ыкпалды адам - влиятельный человек;-орыс тйннде де жетхк - хорошо владеющий и русским языком; -Kyrynrici ретшде — в качестве обслуживающего;-бас ураншысы - главный трибун;-кесемдершц 6ipi — один из вождей;-жауынгерлис каб1леп - воинские способности;-тещйздокке тезбей - не вытерпев бесправия;-туткынга алынды - сажают в тюрьму;-етек алады — распространяются;-шаруалар кетершсй — восстание крестьян;-кетерййс кызметше жумсалады — служит во имя восстания; -жендет — палач;-капыда каза табу - погиб внезапно, в негаданных обстоятельствах; -отаршыл - колонизатор;-отарлау - колонизация, колонизировать;-етек алу - расширяться.

Тапсырма

1 Мэтшд1 мэнерлеп окып, аударыцдар.2 Мэт1нге сурактар курастырыцдар.3 Мэпндо эцпмелецдер.

22.5 Шокан УэлихановШокан Уэлиханов- казактан шыккан ец 6ipunni галым, саяхатшы,

зерггеупп. Шокан 1835 жылы Кекшетау облысыныц Сырымбет деген жер1нде туган.

«Шокан» деген ат- эке-шешесшщ ерклетш койган аты. Акылды, парасатгы Шокан эжеынщ бауырында ecri. Ол ерте хат таныды. Ютап окуды ете жаксы кердо.

Шокан Уэлиханов 12 жасында Омбыдагы кадет корпусына о куга тусп. эуелде 6ip сез орысша бшмеген Шокан, ею- уш жылдыц 1ппнде озат окушылардыц катарына косылады.

48

Шокан Уелиханов Семей, Аягез, Капал, Алакел, Тарбагатай, Каркаралы, Баянауыл, Кекшетау жерлершде болып, казак; халкынын ауыз вдебиетшщ улгшерш, тарихы мен этнографиясын а байланысты материал жинады.

Ыстыкквл аймагында болып, кыргыз, уйгыр, дунген, кытай халыктарынын тарихын, eMipiH зерттедо. Кыргыз халкынын асыл мурасы «Манас» жырын алгаш рет хатка тус1рдо. Онын «1ле елкесшш географиялык очерю», «Жонгария очерктерп>, «Кыргыздар туралы жазбалар», «Ыстыкквл сапарыныи жазбалары», т.б. зерттеулер1 бар.

1857 жылы Шокан 22 жасында Орыс география когамына муше болып сайланады. Улкен г алым атанды. Ол орыс халкынын алдьщгы катарлы, озык ойлы гапымдары П. П. Семенов- Тян- Шанскиймен, Ф. М. Достоевскиймен дос болды. Шокан тугая халкынын жаксы турмысха жетуш ар манд алы Шоканныц едбектер1 б1рнеше ретказак, орыс тшдершде жары к кердд. Казакстан Былым Акдемиясынын Тарих, археология жене этнография институгына Шокан Уелиханов есм! берщщ.

Мзт1нге арналган сезд!к

-еркелетш койган аты — уменшнтельно-ласкательное имя;-хат тану - обучится грамоте;-аймак — округа;-ine елкеа — территория.

Тапсырма

1 Метшда менерлеп окып, аударыцдар.2 Мэпнге сурак койындар.3 Мэтшдо энпмелецдер.

22.6 Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы Торгай облысында туган. Онын

execi ерте кайтыс болды. Ыбырайды атасы Балгожа тэрбиеледг 1850 жылы Балгожа езипц немересш казак балаларына арнап ашылган мектепке окуга бердо.

49

Мектепте ол алгаш татар тцшще окиды. Кейт ол окуды орыс тиннде аяктады. Ыбырай жел жылдык мектеггп бтрген сод, туган халкы ушш кызмет етедо. Ец алдымен тшмаш, кейш мектепте мугал!м болып ютейдь Ол казак балалары унин де мектептер ашып, жаца мектептер салдырды. Ол кыздар ушш де мектептер ашты. Мектептерге арнап кеп жу мы стар аткарды.

Дарынды педагог 1879 жылы мектеп окушыларына арнап «Казак хрестоматиясы» мен «Казалетарга орыс тш н окыту куралы» деген ею ютап жазып, бастырды. Ол балаларга арнап кептеген елец, ецпмелер жазды. Ы.Алтынсарнн И.А.Крыловтыц, JI.H. Тлостойдын, КД.Ушинскийдщ эцглмелерш казак тшше аударды.

Ы.Алтынсаринтц «0зен», «Жаз» деген елецдер1 табигат туралы. «Бай баласы мен жарлы баласы», «Атымтай Жомарт», «врмекпп, карлыгаш, кумы рыска» деген эцпмелер1 - бм1рдац эр саласына арналган эцпмелер. Ы.Алтынсаринтц кай шыгармасын алсац да, балаларды бипмге, ецбеккке, адалдыкка, юкерл1кке шакырады. Оныц «Кел, б ал ал ар, окылык» деген елещн каз1р барлык балалар, жатка бшещ.

Ы.Алтынсарнн dpi педагог, dpi акын, epi жазушы болган. Алтынсариннщ эдеби, педагогтык ецбектер1 казак, орыс тищершде бфнеше рет басылып шыкты.

Мэтшге арналган евздпе:

-■плмаш - переводчик;-аткару - исполнять;-юкерлш - мастерство.

Тапсырма

1 Мэтшдо мэнерлеп окып, аударыцдар.2 Мепнда эцпмелецдер.3 Ы.Алтынсаринтц 6ip елещн жаттау.

50

22.7 М1ржакып Дулатов Эйгий когам кайраткер!, казакта туцгыш роман жазган жазушы

М1ржакып Ду латов 188S жылы казанныц 25-i куш Торгай манындагы Сарыкопа деген жерде тутан.

Ауыл молдасынан хат таны гаи ол 1897 жылы Торгай каласындагы ею сыныптык, орыс-казак мектебше тусш, 1902 жылы 6iT ipin шыкты. 1909 жылга дейш ауылдык мектептерде муг&шм болып жумыс ктейда. 1904 жылы белгш акын, г алым А.Байтурсыновпен Омбы каласында танысып, будан былайгы eMipiH онымен 6ipre етюзда. Казак конституциялык-демократиялык партиясынын Оралда еткенсъезше катысып, 1906 жылы онын делегатгарынын курамында Петербургке барды. Осында 1907 жылы «Серке» газетпнде еле hi басылады.

1905 жылдан бастап М.Дулатов эдебиет саласында ецбек ете бастады. 1909 жылы ейгип «Оян, казак!» атты елецдер жинагы шыгып, eciMi буюл казак елшемел1м болды. 1910 жылы оныц каламынан казактыц туцгыш романы - «Бакытсыз Жамал» жарыкка шыкты. «Оян, казак!» жинагынан кешн ол патша вюмеп тарапынан кугын Kepin, Семей турмесшде жыл жарым уакыт отырды. М.Дулатовтын акындык шеберлт, азаматгык, аскак уш сире к кубылыс еда. 1914 жылы «Шыгыс жинагына» казак акындарыныц innHen Абай мен М1ржакып елецдершщ ldpyi де осыныц айгагы. Акын А.С.Пушкнннщ, М.ЮЛермонтовтын, Ф.Шиллердац, Р.Токайдын елецдерш казак Т1л ш е аударды.

Ол оку агарту iciH e зор мен берген педагог — жазушы. Ол бастауыш мектеп окушыларына арнап «Оку куралы» жене «Есеп куралы» деп аталатын окулыктарын жазды. Бул ютаптар 6ipneme рет кайта басылып шыкты.

1928 жылы Казакстанда зиялы кауымды кугындау мен туткындау басталды. М.Дулатов ел1м жазасына кесшш, артынан 10 жылга жер аударыдды. Айдауда журш, 1935 жылы казанныц 5-i кува Соловецк лагершде к аза тапты. Жазыксыз акын 1988 жылы акталды.

Тапсырма

1 Мугашмшц кемепмен мэтшге сездак курастыру.2 Мэттнда аударыцдар.3 Метзнге жоспар курастырыцдар.

51

22.8 Жус1пбек АймауытовЖуешбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясынын Павлодар

уезшдеп Б^ызыдтау облысыньщ 6ipiHnii ауылында туган. Эке-шешелер] орта шаруа idcinep болтан. Ол 15 жаска дешн ез аулында есюше хат таяиды. Молдалык жасап, бала окытады. 1905 жылы орыс мектебшде бшм алады. Ал 1911 жылы Керекудеп орыс-казак мектебше ту седо. 1914-1919 жылдары Семейдеп мугал1мдер даярлайтын семенарияда окиды. Халык агарту коммиссариятында басшылык кызметге, «Казак тш », «Ак жол» газеттершде редактор, 1926-1929 жылдары Шымкенг педагоги к алы к технику мынын директорлыгы кызметтерш аткарады. «Сталинд1к репрессияныц» жазыдсыз курбаны болады. Ж.Аймауытов акталып, онын бай пшгармашылш: мурасы казак едебиетшщ корын молайтты.

Эцпмелер1: «Жол устшде», «Жарасымды суреттер», «Эшш», «Елее». Драматург репнде тануга «Шернияз», «Мансанкорлар» пьесалары делел бола алады.

Казак эдебиетшде роман жанрыныц туьш, калыптасуына ез улесш коскан «Карт Кожа», «Акбшек» шыгармалары керкем дуниелер1 болса, гылыми агартушылык кызметте журш жазган «Психология», «Комплекснен окыту жолдары» т.б. nriniicTepi кептеп саналады.

Тапсырма

1 Мэ-пндо менерлеп окьщдар.2 Мэтанге сурактар курасты рыцдар.3 Мэиндо ецпмеледдер.

23 Батыр кыз

1941 жыл. Куз айы. Лейтенант Темников баскарган нулеметпдлер бел1м! Калинин майданына келдо. Буларга Не вел ь каласын жаудан азат ету тал сыры лды. Олардьщ 1ппнде Меншук Мэметова бар едо. Ол согыстыц ен K ayim i жерше ж1бершдо. Жау ecx ep i Неве ль каласынан шабуылга шыкты. BipaK ежет кыз «Максим» пулемепмен баудай жапырды. ЬЬаланган жау Мэншукп зенб1рекпен аткылады. Дэл жанында жарылган снарядтыц сыныгы батыр кыздыц желкесше кадалды. Осыны пайдаланып, жау e cx ep i тагы шгершей бастады. Муны

52

кергев Мэншук катты ызаланып кетп.. Самайынан кезше куйылган жылы канта карамай пулеметше кайта умтылды. Бар кушш жиып жауга жалын шашкан окты боратты. Тагы да жаудыц 70 солдаты ежет кыз Меншуктщ колынан каза тапты. Осы айкаста Мэнмгук отаны, ет ушш аскан батырлык усладе каза тапты.

Мвншук Меметованын ерлитн Уюмет аса жогары багалады. Оган Кенес Одагыныц батыры деген атак бертда.

Сездж:- баскарган — управлял;- азат ету - освободить;- кауйгп жер — опасное место;- шабуыл - атака;- зецб!рек - пушка;• сыны к; — осколок;- бар куппн жиып - собрав все силы.- самайынан акдан жылы канга карамай - не смотря на то, что с

головы текла кровь.

Тапсырма

1 Метшда менерлеп окыцдар, аударыцдар.2 Бер1лген сездермен сейлем курастырыцдар.3 Метшдп эцпмелецдер

53

Н айдаланы лган эдебиеттер тЫ м!

1 Адамбаева Ж., Оцалбаева К. Казак тш.- Алматы: Рауан, 1997.2 Байсакалова V. Казак тш. Оку -эдостемелж кешен. - Астана,

2002.

3 Бектуров Ш., Бектурова А. Казак тип для начинающих. - Алматы: Рауан, 1994.

4 Бектуров Ш. Бектурова А. Казак тип. (ана тш децгейшде уйрсту куралы). -Алматы: «Эдшет» ж.к.м., 1998.

5 Досмагамб его в К.Е. т.б., Казак тш жогары сыныл окупшлары мен студенттерге арналган. - Алматы, 1999.

6 Ержанов М.Е. Мы изучаем казахский язык. - Алматы: Казахстан,1992.

7 Казак энциклопедиясы. - Алматы, 1965.8 Кожахметова X., Мергенбаева Н., К¥лмаганбетова Казак тш . -

Алматы: Рауан, 1998.9 Кожахметова X. 40 уроков казахского языка. - Алматы: Жалын, 1989.10 Сариева К-Ы- Казак тш. - Алматы, 1996.11 «Уй шнм1збен казакша уйренем13». - Алматы, 1995.12 Хрестоматия по казахскому языку. - Алматы, 1995.

54

Тусшж хат...................................................................................... 31 Б1здщ университет (колледж) ......................................................... ...42 Университет (колледж) туралы кыскаша ещтме айтып бервдз.........42.1 Кггапхана........................................................................................... 42.2 Жатакханада...... ................................ ................... ........................... 52.3 Мамандык......................................................................................... 52.4 Асханада............................................................................................ 62.5 Дер1гердщ кабылдауында.................................................................63 Мешн ушм, nerepiM..............................................................................74 Азык-туляс дукеншде...........................................................................84.1 “Эмбебал” дукеш..............................................................................95 «Эсем» турмыс уш ...............................................................................95.1 Шаштаразда.....................................................................................115.2 Кешеде..............................................................................................115.3 Демалыс куш......................... ..........................................................126 Метц жумыс кушм............................................................................147 Муражайда..........................................................................................158 Жыл мезплдер1...................................... ...................................... ...... 169 Ана Tini туралы елецдер мен макал-мателдер.................................. 1810 Султанмахмут Торайгыров............................................................. 1911 Мешц отбасым..................................................................................2012 Уш журт.............................................................................................2213 Туыстык карым-катынасты бшдареттн атау сездер....................... 2314 Жет1 ата......................................................................... ...................2615 Теуелиз Казакстан Реснубликасы туынын сипаттамасы................2615. 1 Казакстан елтанбасы.................................................................... 2715.2 Ата ................................................................................................. 2716 Алматы каласы.................................................................................2816.1 Астана каласы...............................................................................2917 Казак театры туралы........................................................................ 3018 Пошта................................................................................................3119 Ахмет Иассауи.................................... ............................................. 3220 Эли я Молдагулова........................................................................... 3320.1 Бауыржан Момышулы.................................................................. 3420.2 Кайрат Рыскулбеков...................................................................... 3520.3 Абай...............................................................................................3620.4 Ахмет Байтурсынов....................................................................... 3820.5 Мухтар Эуезов...............................................................................3920.6 Матжан Жумабаев........................................................................ 40

Мазмуны

20. 7 К&зыбек би — ...................................................... - ................. 4020.8 Эйтеке бн............................... .....................*.........— ------ *4121 Казак; тга сабагында...................... ......................................... .............. 4222 Каракерсй Кабанбай ...................................... ..................... .........4422.1 Бегенбай батыр — ...—.....—......................- ............ —......... —-4522.2 Райымбек батыр.................. ....—.................. ........................... 4622.3 Теле би---- ------- --------------- ...........----- ------------------------4722.4 Махамбет ©гем!сулы (1804-1846).........----- -— ----------------- .4722.5 Шокан Уелиханов........... ...................................... ...........— —.4822.6 Ыбырай Алтынсарин (184Ы889)....— ................................ .....4922.7 Шржакьш Дулатов.......................................... .........................5122.8 Жуешбек Аймауытов........................................................ .........5223 Батыр кыз.....................................................................................52

Пайдаланылган едебиеттер — .................................... — 54

Сержбай Э.С., ТокжзптоваДД Метшдер жинагы

Эд1стемел1к нускау Техникалык редактор Г.Н. Сейтахметова

Жауапты хатшы М.А. Ескожинова

Басуга 1.06.05. ГШшм 29,7x42/1/4. Офсетпк кат аз dpin typi «Times». Шартты баспа табагы 0,21

Таралымы 40 дана.Тапсырыс 0627 Багасы кетсш бойынша.

Рылыми баспа орталыгы С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университет!

140008, Павлодар к., Ломов к., 64 т. 45-11-43

Б-mail: publish @ psu. kz