1HIl(fllJ1gH~QSabtu. " ..

OSeriin'--..~ ..-'(D·3 .1·7 18 19

o Selasa 0 Ra~u.Ka/Jli~O ;/Ilmat4 5 6 789101120 2122 23 24 25 26

12 13.27 28 2930 31

OJan OPeb OSep OOkt. 0Nov ODesOMarOAprOMe/OJun OJu! .Ags

Tutuwuhan Obat Di LeuweungPananjung Pangandaran

Dititenan tina sajarah lingkunganatawa sajarah ekologi, kira-kirataun 1920-an nepi ka taun 1960-

an, leuweung Pananjung PangandaranCiamis, anu kiwari katelah kawasanTaman Wisata Alam jeung Cagar AlamPananjung Pangandaran, wiwitananatempat ngahuma warga asli Pananjung.Hal ieu bisa dibuktikeun ku informasianu dibeberkeun ku sababaraha wargaasli Pananjung, sesa-sesa generasiturunan pahuma zaman baheula, anukiwari enggeus pada parindah kaluar tiwewengkon Pananjung, saperti Pa Sapi-din (75 taun) di Kampung Kebon Carik,Desa Babakan,jeung Pak Uhan (77taun)di KampungKalapa Tiga, Desa Babakan,Kacamatan Pangandaran.Nurutkeun carita Pa Sapidinkatut Pa

Uhan netelakeun yen wewengkon tempatpadang penggembalaan banteng (Bosjavanicus) di Cagar Alam Pangandarankiwari, saperi Nangorak, Cikamal jeungBadeto, baheulana mangrupa tempatngaharuma para warga Pananjung.Kukituna ulah matak heran, lamunkiwari urang jalan-jalan ka wewengkonleuweung Cagar Alam Pangandaran,saperti Nangorak, Cikamaljeung Badeto,masih bisa nyaksian sababaraha rupatanaman budidaya, anu penting pikeunsumber pangan jeung bahan obat tradi-sional, saperti jambu batu, jengkol,picung, jeung sajabana anu pacampurbaur jeung rupa-rupa tutuwuhan aslileuweung.

Ngagarap HurnaNurutkeun carita Pak Sapidin jeung Pa

Uhan, jaman baheula cara ngahuma dileuweung Pananjung saperti lumrahnaurang sunda bae. Nyaeta mimitina biasamilih lokasi pihumaeun. Terus, leuweunganu enggeus ditetepkeun jadi pihumaeundibuka. Carana, mimiti nyacaran rung-kun-rungkun anu bakal dijadikeun pihu-maeun (ngabalungbung). Rengse nga-

20

Ku Johan Iskandarbalungbung diteruskeun ku nuar tatang-kalan (motong kai) anu disebut nga-bedog. Guyubna sesa-sesa rungkun jeungngabedog tatangkalan, diantepkeun sa-babarah minggu supaya gararing kapoe.Terus, sesa-sesa tuaran anu enggeusgararing digunduk-gundukeun pikeundiduruk. Rengse ngaduruk, lahan dia-seuk melak rupa-rupa pare gogo lokal.Salian rupa-rupa pare, di huma biasa ogedipelakan ku rupa-rupa pepelakan liana,saperti jagong, sampeu, wijen, cikur,koneng, hanjelijeung sajabana.Beres ngaseuk, lahan huma bisa diko-

red dua kali, nyaeta ngoyos munggaranjeung ngoyos mindoan supaya jukutnahenteu ngagaggu pare huma. Umurparekira-kira 5-6 bulan, pare huma pakeetem. Terns pocongan-pocongan parehasil panen biasa digantungkeun dinalantayan sisi saung. Salian ti sibuk melakpare, pahuma biasa oge biasa naraheunbubu di selokan nangorak dan badeto,pikeun ngala rupa-rupa lauk cai, sapertilubang jeung hurang.

Rupa-Rupa Tuwuhan ObatSalilia para pahuma ngotok ngowo

ngahuma di leweung Pananjung Panga-ndaran, tiap warga di saung-saung biasangagunakeun rurupa tutuwuhan pikeunkadaharan sapopoe atawa pikeun bahanubar asli atawa obat herbal tradisional. Diantara rurupa tutwuhan anu biasadimangfaatkeun ku para pahuma diPanjung zaman baheula waktu maraneh- .na guyub ngahuma, di antarana nyaeta,(1) Areuy kiasahan (Tetracera indicaMerr) , jenis tuwuhan ngareuy, kern-bangna bodas. Areuna biasa diguna-keun ku warga pahuma pikeun ubarseueul. Carana areuy kiasahan dipo-tong caina langsung diinum.

Nurutkeun literatur, saperti IndeksTumbuhan Obat di Indonesia, Esai(1986) netelakeun kiasah pentinngpikeun bahan obat tradisional.

Kllplng Hu m a s Unpild 2012

(2) Areuy kupu (Bauhinia fulva BI),tuwuhan rungkun/perdu biasa nga-reuy panjangna 5-10 m. Saperti areuyki asahan, tuak areuy kupu biasadijadikeun ubar seueul. Tapi, nurut-keun literatur (Esai, 1986), areuy kupungabogan hasiat, saperti akarna, bisadigunakeun pikeun ubar demam, men-cret jeung batuk.

(3) Ceuri, baheula bisa guyup tuwuh diCikamal nepi ka sisi laut Pananjung,buahna alit saperti tomat, rasa haseumanu asak mah amis warna beureum,jerona jingga manggu. Biasa didaharatawa dimanfaatkeunjadi bahan sayur.Buahna biasa oge didaharan ku lutung.

(4) Cikur (Kaempferia galangal L), biasadipelak dihuma, biasa digunakan ubarkaselo. Cararna dicampur jeung beasketan diuleg atawa dibebek, terusdibalurkeun kana bagian suku anukaseleo. Nurutkeun literatur (Esai,1986), rimpangna bahan ubar maasukangin, tetanus, radang lambung, batuk,perut nyeri, bengkak, munth-muntah,urat tegang, mules, jeung karacunantina kadaharan.

(5) Gadung (Dioscorea hispida Dennst),tuwuhan ngarambat, panjangna kira-kira 5-10 m. Umbina anua biasa dinajero taneuh, biasa diolah dipesek kulitumbina, dicampur lebu, terus dikeu-eum dina cai walungan piken ngaleu-ngitkeun bahaya racun. Nurutkeun lit-eratur (Eisai, 1986) umbi gadungngandung racun dioscorin. Umbinabisa digunakeun ubar lepra, encok,bareuh (bengkak-bengkak), kencingmanis, radang selaput sendi, patahtulang, tahi lalat, kutil, nyeri haid,jeung tumor.

(6)"Jambu klutuk (Psidium guajava L),tangkalna sedeng, luhur tangkalnakira-kira 3-5 m. Daunna biasa dijadi-keun ubar nyeri beuteung/mencret,Hal ieu saluyu jeung literature (Eisai,1986), kulit jeung akar jambu kulutuk

Mangle No. 2385

bisa digunakeun pikeun ubar disentri,mencret, lumpuh, radang lambung, sari-awan, jeung keputihan.

(7) Jengkol (Pithecelobium jeringa Prain),tangkalna sedeng, luhurna kira-kira 5-8m, buahna anu ngora biasa dijadikeunlalab coel sambel atawa dikuburdijadikeun sepi. Nurutkeun literatur(Eisai, 1986) polongna pikeun ngaber-sihkeun rambut.

(8) Lampeni ((Ardisia humilis Vahl) ,tangkalna sedeng, luhurna kira-kira 10m. Pucukna biasa digunakeun pikeunbahan lalab coel sambel. 'Tapi, salian tieta nurutkeun literature (Eisai, 1986)buahna biasa digunakeun obat cacing,dauna pikeun ubaTkudis.

(9)Mangga, Buah atau Pelem (Mangiferaindica Lj.tangkal buah biasa luhurna 5-10 m, buahna anu asak biasa di daharatawa dijuen rujak.Nurutkeun literatur(Eisai, 1986), buahna 'pikeun ubar rabunayam/ kotokeun(xeropthalnia), ubarborok, jeung gusigetihan. Sikina bisadiamgfaatkeun pike-un obat cacing jeungnyeri beuteungmules.

(10) Manggu leuwe-ungfMundu (Garcinadulcis Kurz) ,tangkalna gede,luhurna bisa 5-20 m,buahna biasa dida-har. Tapi, nurutkeunliteratur (Eisai, 1986)daun jeung sikinabisa digunakeunbahan ubar, sapertibarareuh, bengkak-bengkak dina kelen-jar gondok (beguk, gondongeun).

(11) Mareme (Glochidion bornenseBomeri), tangkalna cukup gede, kira-kira luhurna 20-25 m. Daunna biasadigunakan pikeun ubar mencret. Tapi,nurutkeun literatur (Eisai, 1986) kainabisa pikeun bahan bangunan, daunabiasa didahar, pikeun ubar disentri,mencret, keputihan, digegel anjing gila,oray anu peurahan/ular bisa, jeung kalajengking.

. (12) Picung (Pangium edule Reinw),tangkalna gede, luhurna kira-kira 10-40m. Biasana buahna pikieun ngawetkeunpindang, dijieun dage, jeung keleweknabiasa dijadikeun bahan sambel. Tapi,nurutkeun buku (Eisai, 1986), kulittangkalna ngandung racun pikeun racunlauk. Sikina ngandung cianid jeungminyak.

(13) Pisitan (Lansium domesticum Corr),

Mangle No. 2385

tanggalna cukup jaIigkung, kira-kira 8-10 m. Buahna anu asak biasa didahar.Tapi, nurutkeun literatur (Eisai, 1986)siki pisitan bisa digunakeun bahan ubardemam, cacing kulit, jeung disentri.

(14)Salan1 (Eugenia polyantha Wight),tangkalna gede jeung luhur, kira-kiraleuwih ti 10 m. buahna anu asak didahar,jeung dauna biasa dileob jeung diinum,pikeun ubar darah tinggi. Salian ti etanurutkeun literatur (Eisai, 1986) kainapikeun bahan bangunan, kulit pikeunbahan celup ngawarnaan kecrik, buahnadidahar, daun obat mencret, jeung lam-bunglemah.

(15) Sembung (Blumea balsamifera, De),tangkalna pendek, perdu kira-kira 1-4meter. Daunna biasa direbus ubar nam-bah napsu dahar. Nurutkeun literatur(Eisai, 1986), daun pikeun ubar dipacok

dauna bahan ubar nyeri hulu, kulitnapikeun ubar menahan darah (haemosta-tica).

Palindungan Banten JeungRekreasi

Dina jaman baheula waktu masyarakatasli Pananjung Pangandaran guyub nga-haruma di leuweung-Ieuweung Pana-njung. Dina taun 1921Residen Priangan,Y.Eyeken boga cita-cita hayang ngintro-duksikeun banteng (Bos javanicus) kaleuweung Pananjung Pangandaran. Laju,saluyu jeung cita-cita Residen Priangan,ahirna diintroduksikeun benteng jalunahiji jeung lima bikangna, ditambahan ogesabaraha pasangan rusa (Cervus timoren-sis) di leuweung Pananjung.

Balukarna status leuweung PananjungPangandaran anu legana kira-kira 475 ha,

dirobah statusna kuGubemur Hindia Belandajadi Kawasan SuakaMargasatwa (Wild Reser-vaten), dumasar Bisluitenden Govern Generaal vanNederlandsch, nomer 9,(Staatsblad No.66g) tanggal7 Desember 1934. Tahtimimiti harita, kagiatanpenduduk asli henteu bisabebas deui ngagarap huniadi leuweung. Samalah dinaahir taun 1960-han, kabi-asaan ngahuma pendudukasli di leuweung Pananjungdilarang ku pamarentah.Hal ieu saluyu jeungparobahan status leuweungPananjung, wiwitanana

Kawasan Suaka Margasat-wa dirobah jadi KawasanCagar Alam .dina taun

1961, dumasar kana Surat KeputusanMenteri Pertanian NO.34/ KMP/1961tanggal' 20 April 1961. Hal ieu dumasarkana pentingna parlindungan wewengkonleuweung Pananjung 'pikeun habitat ban-teng,jeung rupa-rupa tuwuhan unikjeunglangka, khususna tuwuhan raflesia(Rafflesia patma). Saterusna, kusabableuweung Pananjung beuki rame jadi tern-pat wisata, ahirna mah, bagian luar CagarAlam, anu legana 37,70 ha ditetepkeun jadikawasan wisata alam, dumasar SK MenteriPertanian NO.170/KPTS/3/1978 tanggal10 Maret.

Ngan kacida hanyaldna, kiwari sato anujadi icon leuweung Pangandaran, popu-lasina morosot pisan, malah mungkinbakal punah dina waktu anu heunteu liladeuioge.

Johan Iskandar, DosetiEtnobiologi Jmmgpanalungtik

Linglamgan, Unpad.

Rupa-rupa tutuwuhan obat di Pananjtmg PangamJaran, (1) songgum., (2)sembtmg, (3) picung, (4) gculung,jetmg (5) lampeni:

oray, batuk, encok, kolera, ayan, beri-beri, masuk angin, perut nyeri, seriawan,influenza, malaria,jeung kencing manis.Akar anu ngora keneh pikeun ubar nam-bah napsu dahar. Sakabeh bagiantuwuhan biasa digunakan bahan ubarbronchitis, hidung berdarah/mimisan,jeung haid anu kurang teratur.

(16) Seuseureuhan (Piper aduncun L),tuwuhan pedu, luhurna kira-kira 1-4 m.Biasana tangkalna dipotong, caina pi-keun ubar peureuh panon .

(17) Songgom (Barringtonia insignis Miq),tangkalna rada jangkung kira-kira 3-6.Dauna biasa dijadikeun lalab coel sam-bel, jeung rujak bebek. Tapi nurutkeunliteratur (Eisai, 1986) kulit akar ngan-dung saponin (racun lauk) jeung glysoid.

(18) Sulangkar (Leea indica Merr) ,tutuwuhan mangrupa rungkun atawaperdu, luhurna 2-5 m, buahna biasadidahar. Nurutkeun literur (Eisai, 1986)

21