M E D K N t H U K U K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A J Ş A

(1822 - 1899/

Ord . Prof, HbuTuU MAKDİN

D Ö R D ^ N C T D E V H E

Vanya dnnttçkmdrn Mı • • M. Cemiye t in in Hunsina kmlar

1292 senesi ReblülevveLinin y i rmis inde Hüseyin A v n i Paşanın Sadra­zamlıktan in f i sa l i üzerine Esat Paşa tekrar Sadrâzam olmuş ve bu sene Cemaziyülevvelinin sekizinde Cevdet Paşa H.T ik inc i defa Maar i f - i U m u ­miye Nezaret ine t a y i n o lunarak Yanyadan taanbula dönmüştür. Şu halde İstan buTdan uzak kaldığı müddet f lk zaman'ar t a h m i n olunduğu g ib i üç bucuk ay değil, yedi buçuk ay sürmüştür. Esat Paşa bu ik inc i sadaretinde dört ay kadar makamda kaldıktan sonra inf isa l ederek 1 2 9 2 senesi Rece­b in in y i r m i dördünde Mahmut Nedim Paşa ik inc i defa o larak sadarete gel-mJj ve bu sene Zi lkades in in ik is inde Cevdet Paşa beş buçuk aydanberi bu­lunduğu M a a r i f Nazırlığından Ad l i ye Nazırlığına geçmiştir Bu sırada Ad l i ye Nezaretine, Ticaret Nezaretine merbut olan Ticaret Mahkemeler i de rap t ve i l hak olunmuştur [ 1 ] ,

[ 1 ] M a h m u t Paaa e v v e l k i t a d a r ^ t l n G e umumı-n m e m u r i n i d i l g l r e y l e m l i v *

hakkında k l m u - n i n e m n i y e t v e l l lmndı k n İm A m 19 i d i B u d e f a k l a a d a r e l l n d e lae b u l l j n

bütün n f k u- ı u m u m l y e y e kar t ı m u h a l i f b i r h a l u h a r e k e t t e b u l u n m u i t u v e l a k a h n ı

R u i y a e l ç l t l I g n a t l e v ' i n e l i n e v e r d i 11 -1 -- 1 •:.->-• r-. nu f t ı ' u R u t y a ^ f a r e l i n e seçt i d e y u

c i k a r - t u m u m i y e anın a l e y h i n e dUıtü K e n d l a l üıe k a f f e - 1 İcraatı lat-ı t u h a n e y e a l f e t -

tiıekte r fkAr- ı u m u m i y e n i n hu ıume i t hümayun l a r H t i n a dûndu ve m u ı k u l a l - ı

m a l i y e n i n h a l l i n e t a a a d d l e t t l f t l a ı rad « c a r t a m * ! u m u m i y e f a i z l e r i n i n nıarını k a t ' a k a r a r

verljı a n c a k b u n u g a y e t h a f i m m e k t u m t u t m u * t u B i r i l i n akıc ım a a a l n n u i r d * n

• o n r a K a m i l v e M l U u t v e S a f v e l v e M a l i y e N a z ı n Y u a u f P a t a l a r ı a a d a r e t oda l ı na

r e l b e d e r c k h e m e n b u n n k a r a r v e r d l r u p a r a v e a e r ! a n l rade - 1 a en l y ea l Uühaa l 1le f e r ­

d a n m e v k i - 1 i c r a y a k o y u v e r m l f t l S e r v e t i bül& Rktam üt tü b u n a karar v e r i l d i k t e

Y u a u f P a t a ferdaaı p i y a t a d a b i r b U y U k k ı yame t kopacağ ın ı d e rha t ı r e d e r e k M a l i y e

N a z ı n o l d u f t u c i h e ü e g e c e l e y i n k m ı u l ı l e a y n a m ı » o l m a k g i b i b i r tu-ı t a n d a n k e n d i ­

l i n i v i k a y e u ran ında b i r t a r a f a g i t m e y i p M a h m u t P a t a Ue b i r l i k t e do f c ru anın k o n a

B i n a g i d i p ger* a a a t a l t ı ya k a d a r an ın yanında k a l m ı ı ve n i h a y e t M a h m u t P a t a h a *

r eme B L i t u t i e o d a h i h a n e t i ne g l t m i a u .

BU K E D İ N İ H U K U K C E P H E S İ N D E N * A H M E T C E V D E T P A S A

Dev le t in bu t a r ih t e u m u m i d u r u m u n u n kesbet l ig l müstesna nezaket üzerine Rume l i y i teftihe memur edilmiştir. Bu münasebetle E d i m e ve Filİ-bcden Sofyaya gitmiş [ 2 ] ve Bulgarcaya v u k u f u haseblle Bulgarların ço-

Biçare Y u s u f P a t a n ı n epe>cc k o n s o l l t e a l o l d u i u h o l d e a m m e n i n za ra r ından i ı t l -

ftıde e l m l a o l m a m a k Lcln k e n d i k o n s o l l t e l e r l n l t e b d i l e t t l r ememlş t l .

M i t h a t P a s a İse ffccrdon k e n d i s a r r a r i l e haber l eş ip f e r d a n henüz k e y f i y e t d u y u l ­

m a d a n k e n d i hesabına kü l l i k o n s o l i t e sa tmış o l d u f r u h a b e r a l ınmış v e b i r İki « u t

s o n r a k e y f i y e t İ lan o l u n d u k t a eaham-ı u m u m l y e n l n f iyat ı d e f a t e n nısfa t enezzü l e t ­

m e k l e M i t h a t P a s a b u n d a n m e b a l l R - 1 kü l l i ye k a z a n m ı ş lae d e damen- ı İşt iharı l eke ­

l enmiş t i r . D I A e r rUfekss ın ın muame lâ t ı meçhu l o l u p f a k a t M a h m u t P a t a İle R u a y a

e l c i s i n e m e n s u p o l a n s a r r a f l a r kü l l i y e t l i kAftıt f ia i ıp m e b a l l i * L kü l l i y e k a z a n m i ı o l -

d u k l a n t a h a k k u k e t m i ş t i r

I p n a l l y e f b u veçh i l e kend l ı lnce h a y l i s e r v e t k e s b e t t l f t i g i b i d e v l e t i n i n pol i t ikasına

d a h i büyük h i z m e t e tmiş t i r , ç i l nkü Rusya l ın ın d e v l e t - l a l i y e hakkında d e r k A r o l a n

s u - l n l ya t ına A v r u p a l ı v e a l c l h u s u s İ n g i l i z m i l l e t i sed ç e k m e k l e o l u p f a i z l e r i n böyle

U f voz ' ı h u d ı e r a n e t l e t e n z i l i İse e l l e r i n d e d e v l e t i a l i y e e shamı b u l u n a n A v r u p a a h u -

l l ı ln ln h u s u m e t i n e sebep o lmaULa R u s y a d e v l e t i , d e v l c t - 1 a l i y e hakk ında m a n ? z a m i r i n i

I r r a y a f ırsat bu lmuştu . V e a n d a n s o n r a i n g i l i z l e r i n üev l e t - l a l l y e y e h u s u m e t l e r i t eaa-

>Ut e t m e k t e b u l u n m u ş t u r

E lhas ı l d a h l l e n e fkAr- ı u m u m i y e d e v l e t i n m u a m e l a t ı n d a n naJıoşnul o ldu f l ru « Ih l

b u İ c raa t * ! m a l i y e d e n n a i l A v r u p a halk ı d a h i d e v l e t - L a l l y e d e n mütene f f l r o lmuştur »

« C e v d e t Pasa e v r a k ı : T a r l h - 1 O s m a n l Encümeni M e c m u a s ı ; N o . 47, s. 2S1» .

[ 2 ] în t lhabnt - ı a z a rnkk ında v a z o l u n n n n l zamnt- ı c e d l d e n l n İcraat ına ne ­

z a r e t e t m e k v e B u l g a r i s t a n tara f ın ın h a k a y l k - l a h v a l i n i a n l a m a k üze re 1298 senesi

S e f e r i n i n s e k i s i n d e M a h m u t P a ı a b i z i R u m e l i t e f t i ş ine m e m u r e t t i r d i . H e m e n E d i m e

ve F i l m e üzer inden e m r - 1 I n l l h a h n n e z a r e t e d e r e k R o f y a y n k a d a r g l l l i m , v e a n d a n

E d l r n e y e a v d e t e l l i m . R u m e l l n m rev| ( -1 a h v a l i n e n e z a r a n l l u l g a r l s t n n d a b i r a z i m İh­

t i l a l e İst idat o lduğu , a k l l A n e ve h A k l m a n e h a r e k e t o l u n u r İse bnü a l ınab i l e ceğ i a n l a ­

şı ldı . L A k i n Bu l ga r l a r ı n e fkar ın ı ı l a l e d e n R u s y a l ı l a r o l u p h a l h u k l bah-ı a l i c e h e r ne

le ı lh lr İ t t ihaz o l u n a r n k o l s a tiusya e l c l s l l e m a h r e m i m e m ü z a k e r e o lunacağ ı ma lûm

n l d u f t u n d a n h a k o y l k - l a h v a l e d a i r bab- ı a l i y e b i r şey y a z m a f t a cesare t e d e m e d i m

H e m e n [ i c r s a n d e t e a v d e t edüp de ş i fahen ara- ı m a f l z z a m l r e d e r e k t e d a h l r - i mümküne

I rms ına teşebbüs e t m e f t l münas ip ghrdüm V e b i z i m U u m e l l c a n i b i n e ıhrac ımi tdan

Karaz- ı a s l i M a h m u t Paşan ın u m u r - u m a l i y e c e m u s n m m e m l o l a n husuaatın müzake­

r e s i n d e huh ınmamnktan i b a r e t o l u p o l e s n a d a b u İse b i r k a r a r ve r i lm iş o lduğunu d a h i

İş i t t im. B i n a e n a l e y h F d l r n e d e n ş imend i f e r e r a k l b e n D e r s n a d e t c a v d e t e l l i m .

m a l i y e i t i henüz h i t a m bu lmamış M a h m u t P a s a ' e k r a r e fkAr ımı s o r d u k t a g l n e m u ­

h a l i f r e y d e o l d u A u m u s O y l c d l m . B u n u n üzer ine b l ı l m a r t ı k M e e l l s - I V U k e l A d a n İhra­

c ım ı z leab- ı h a l d e n gö rü lmek l e h e m e n A d l i y e N e s a r e l i n d e n a ı l i m i s l e u h d e m i » B u r i y e

ğıınlukla t emekk i in ettiği yerlerde t ahk ik n t e t k i k l e r i n i doğrudan dog-rüya yapmıştır.

v l l A y e t l t e v c i h b u y u r u t d u V e İni tebeddül h j n O i m u c l b - 1 m e m n u n i y e t o l d u CUnfcü

ö teden b e r i h u d e v l e t - 1 a l l y e d e r,ey"ct-1 vükelA, m a b e y n - l hümayun İle errad- ı a h a l i

b e y n i n d e b i r p e r d e İdi İ r r a a M vak ıadan a n s a r o e n a m d a n o * görü len şey ler padişah­

l a r a v e na ı ın beğenmed i ğ i İşler v ü k r l a y a v e a l e lhu ıua s a d r a z a m l a r a a ı i v o l u n u r d u

V e b i r a ra l ık « M M a m m e d e h e y e r a n görü lse h e y c l - ı vükeLAca b i r tebeddül l e r n s l l e

c i k A r a aUkünel g e l i v e r i r d i M a h m u l •- ive n l k - u - h c d h e r ne u l u r a a o l s u n hep S u l t a n

AhdülAzIr H a n H a s r e t l e r i n e a t f e d e t v e ngrar - ı znt1>e* lnL ı^rv lç k i n i c r a ettlftı İ t ler i

d a h i a n a l a h m l l e y l e r d i B u c i h e t l e r f k i r - ı a m m e b o z u l d u E k s e r naa aat- ı şahane

a l e y h i n d e n a b e e a î e f e v v ü h a l a r n a r e l ede r o l d u M u h a l Pa r l a l t ından i a l * b e - l

u lûmu M a h m u t Paşa a l e y h i n e l a h r f k r t m e k t e I d l H u a e y l n A v n l Pnşa m u k a d d e m a

S e l A n l k v a l i s i o lmuş i k e n l l l z a r ve i s t i r h a m e t m e k l e m e m u r i y e t i H u d a v e n d kgAr v a l i ­

l i s i n e l a h v l l b u y u r u l m a R l a k e n d i s i h u r d a ıia v a k i - 1 Fırsatı g ö z e tmek t e o lduğu h a l d r

atıin l a r n i t a r l a r ı d a h i e fkAr- ı A r a m e v l I z l A l v e i r a n l i a n h A l ) de f t i İlerdi Büyük KüsiU

Paşa d n h l t-Ah k n n a f t m d a v e g A h yal ıs ında ık.ı- .. u - g r l i p g i d e n l e r e h a l - l haz ı r ın ag ı r -

Lıftından bahs i l e Akıhe l ln v a h i m ulıtuftunu t e f h i m e : m e k t r i d i Tutanbuld» ıhı l lAI h A d l *

oJaeakmış y o l l u e r a c i f d a h i Iş ı iLImekie ıdl V s v g e r r i y e tm iş ne n e d e n l e r i I s t a n b u l d a

b i r v a k a y - l L h l I l A l i t e h A d l s o l m ı d ı f ı e ıhe t l e İsyan v e I h t l l A l e fkâr ı z i h i n l e r d e n ç ık­

mışt ı . M a a m a f l h e fkar - ı A m m e n i n t a ra f - ı s a l t a n a t a karşı bulunması f ena hır n e t i n *

ve rece f t l ha t ı r la ru g e l m e k t e I d l . Asüuka-I d e v l e t o u h a l l e r e nn/ar-ı t e e s s u f l i ' bakın

d l l h u n o l m a k t a i s e l e r de e l l e r i n d i n b i r şey ge lmezd i » z i r a padişahı g u r u p t e hak ikat - ı

h a l d e n a g A h e t m e k m ü m k ü n deftıl ıdl Padişaha alır s u y l t y e e e k m u k a r r e r i n d a h i g A h

M a h m u t P a s * v e g A h A v n l P a s ı n l b i l e r i n mer lûbu i d i l e r , A Up v e r m e k t i - ı k ın d a h i

• • • i l ' e y l e r d i l e r . İ ş le h u s e b e p l e r d e n nAşL S u r i y e va l i l i ğ inden m e m n u n u i a r a k l l e c e l l t -

t e tekkür m a b e y n - l hümayuna K l t t l m V e s e r k u r e n a İ le hnşkAiıbı g o r u p a n l a n n v n s a t e t -

k r l l e h u tebeddülden hasıl o t a n m e m n u n i y e t i m i hsan-ı şükran ! İle h u n k A m a r z e t t l r -

•" m F a k a t IhlAsım h a s e b l l e i k i s i n e d a h i h a l - I has ır ın p e k f ena n l d u f t u n u söy led im

M a d r h u v a l i d e d a i r e s i n e pidüp burasını b i lvas ı ta Vı ı l ldr K u l l a n h a z r e t l e r i n e d a h i teb l iğ

e y l e d i m v e h e m e n y o l ( e d a r l k A t t n a k ı vam e y l e d i m , . .

L a k i n harc ı rah a l a m a d ı m . H m i i ! Paşaya müracaa t e n i ğ i m d e Ben b u v l e k a r ı n *

v a k i t l e r d e müce r r ep z e va t ı d ışar ıya sa l ı v e rmek mt-mt-mı <iedl ve hakk- ı f a k i r d e l e -

verrt lhünün d e v a m ı m İma e t t i B u s ırada M i t h a t Pa *n l t r l s - 1 Sûra J D e v l e t o l u p uhde-ı

a t t a n d a h i HeblüLAhlrln nnücünde M a a r l f - I U m u m i y e N e z a r e t i t e v c i h o l u n d u

Rüştü P a s a z a t e n M i t h a t Pa tay ı s e v m e r İken h u s ırada anın la şlrü şeker o l d u

vc a n s n i s b e t l e b e n i d a h a z i y a d e s e v e r k e n b a n a heı İşte h i g f t n e n a r a r l l e bakıJıyordu

e u dak ikay ı çok v a k i t an l ryamadım S o n r a d a n an lad ım k l Rüştü Pasa b m n s e b i l h a l

M i t h a t T a s a İ le h o t g e c l n m e f t e m e c b u r o l d u i u h a l d e l e d e l i c a p a n a m u k a b e l e e t t i r m e k

ve s m n e f k A n n d a n beğenmed i ğ i mese l e l e r z u h u r u n d a re rhü r e d d i n e b i z i vas ı la İ t t ihaz

914 H E D E N t H U K U K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A Ş A

Ad l i y e Nezaretine bu suret le t ek ra r gelmiş olan Cevdet Paşanın Me­cellede bırakılan noksanı nezarete İlâve o lunan T icaret Mahkemeler i do-layısile pek yakından hissetmesi ve usul-ü muhakemen in esaslı ve sal im kaidelere raptımn âcil b i r İhtiyaç ha l in i alması üzerine artık h u k u k muha­kemeler i usulüne a i t hükümleri de i h t i v a edecek o lan Mecelleyi tedv in ça­lışmaları hız almış ve bu sırada Cemiyetçe i kma l ine muva f f ak i y e t elveren Mecel lenin on üçüncü (ikrar) kitabını Ad l i y e Naz ın ünvanile imzalamıştır.

Mecelle Cemiye t i namına kazdırılan mühür de i l k defa o la rak bu tikrar) kitabına a i t mazbatada kullanılmıştır.

Mezkûr kitabın arz tezkeresinde t a r i h 9 M u h a r r e m 1293, i rade- i Seniye t a r i h i ise 8 Cemazlyel&vvel 1293 tür. İradeler da ima arz tezkereler indeki t a r i h l e r i n ferdasını gösteren b i r t a r i h i taşıdıkları halde (îkrar) kitabına b i t o lan i rade arz ta r ih inden dört ay sonrak i b i r t a r i h i m u h t e v i d i r . İrade­n in s u d u m bu kadar müddet neden dolayı gecikmiştir, b u b i r meseledir Vakıa beşinci Muradın cülusu bu sene içindedir, f akat Su l tan Abdülâzİz 1293 Cemaziyülevvelinin on yedinci günü hal'olunmuş ve Su l tan Muradın cülûsu da ayn i gün v u k u b u l m ustur . 8 Cemaziyülevvel ise hal 'e tekaddi im eden b i r t a r i h t i r . Suttan Abdülazizln o ay larda kendisine maruza t ta bulu-nulamıyacak kadar görülen gay r i tabiî hal lere a i t mütevater şayia i le bu gec ikmenin b i r i l g i s i bu lunup bulunmadığı t a r i h bakımından incelenmeğe, araştır ılmaga değer.

• • • Mecellenin on dördüncü kitabı olan (Dava) ya a i t mazbatayı 27 Rebi-

ülevvel 1293 ta r ih inde hazırlıyan Mecelle Cemiye t in in iradeye arz t ek l i f i Sadaret makamınca 15 Rebıülâhir 1293 t a r i h l i tezkere i le vuku bulduğu halde i rade ancak 8 Cemaziyülâhır 1293 te sudur etmiştir, Reşinci Sultan Muradın saltanat devresine tesadüf e tmekted ir . B u gecikmeler saray işle­r i n i n o sıralarda intizamını kaybetmiş olduğunu gösterir.

• * * Mecelle Cemiyet i 27 Cemaziyülâhır 1293 te on beşinci k i t a p olan

tBeyyirutil ı da hazırladı. Bunun İrade t a r i h i 13 Şaban 1293 o lup İkinci Abdülhamidin saltanatı devresine müsadif bulunmaktadır.

e t m e k İçin b i z i d a h i t ı t a n b u l d ı b u l u n d u r m a k İ s t em l e Çunku t a n z l m a t ' i m e m l e k e t h a k -

k r n d a M l l h a l Pa t an ın m e s l e k i n i b eğenmez İdi. B e n i m d a h i baz ı c i h e t l e r d e a n a m u h a l i f

( I d u g u m u b i l i r d i . L â k i n M i t h a t P a t a y ı İ n g i l i z e l e l ı l l e t a h l l p v e i l t i z a m e t l i s i n d e n

ftuılu P a t a anın e fkâr ın ı r e d için ba«ka v a ı ı t a l a r a müracaa t e t m e a l I H I r a m ey l eml t t i ı .

ı T e z a k l M C e v d e t ; cü* hU 1 8 ) .

915

• * • Mecellenin on altıncı ve son kitabı olan (Kasa) ya da i r Cemiyet maz­

batası ise 15 Recep 1293 te kaleme alınmış ve 25 Şahan 1293 t a r i h l i arz tezkeresile 26 Şaban 1293 te İradesi ist ihsal olunmuştur. Daha evvel, yan i beşinci Mura t devrinde hazırlanan (Beyyinat) ın i k inc i Abdülhamit dev­r inde iradesinin alınmış olması, beşinci Muradın malûm olan hastalığın­dan neş>t etmiş olsa gerekt ir . Cevdet Paşa her i k i kitabı Maar i f Nazın o larak imzalamıştır Çünkü merhum 12 Reblülihİr 1293 te Ad l i ye Nazır­lığından Inf isal ederek Suriye val is i olmuş; ve oraya gitmeğe hazırlanırken 23 Rebmlâhir 1293 te ücüncj defa olarak M a a r i f Nazırlığına getirilmişti, Suriye valiliğine t a y i n key i fyet l , Maraş valiliğinde olduğu c ib l y ine sadrâ­zam M a h m u t Ned im Paşa tarafından ind i r i l en b i r darhedir. O sırada mü­terc im Rüştü Paşanın yeniden sadaret makamına gelmesi Suriyeye g i tme meselesini be r ta ra f etmiş, ve uhdesine t ek ra r Maar i f Nezaret i tevcihine vesile olmuştur ( 31 .

Bu de fak l M a a r i f Nazırlığı da takr ihen beş ay kadar devam ederek 27 Ramazan 1293 te üçüncü defa olarak Ad l i ye Nazın olmuş f 41 ise deH

bu nezarette de ancak dört ay kadar kalabilmiş ve 21 Muharrem 1294 de Ethem Paşanın sadaretinde Dahi l iye Nezaretine getirilmişti [ 5 1 . Bu bap-

T3I B a y Ibtıül E m i n M a h m u r K e m a l b u h a d l a e y l « E v k a f T a r i h ç e n d e * ( H ı t ı r ı - I

A l ı f l t a n n a k l e n ı f ly le i z a h e d e r : t S a d r o aabık ( M a h m u t N e d i m Pasa ) M a a r i f N e z a -

rı-Mnde b u l u n a n C e v d e t P a t a y ı m u h a r r i k t i r d i y e S u r i y e v a l i l i ğ i n e t a y i n e t U r m l ı n l d u -

ftundan M a a r i f N e z a r e t i . E v k a f Maz ın K e m a l P a t a y a İ lave b u y u t u l m u i t u r C e v d e t

Pa ın henüz g i tmemi ş o l r i u f r u n d a n g l n e m e m u r l y e l - 1 aabıkaaına l adea lne aadr-ı l l h l k l n

"Müterc im R U M U P a t a l a r z ı Üzerine müıaade-1 aen l y e e r z a n l b u y u r u t d u > f t b n U l E m i n

M a h m u t K e m a l i n a l : E v k a f T a r l h e e a l ; • 1651 .

T41 ı k B , t ı b u 1393 Hcneal Sahanının o n b l r t n r i Pe rşembe u m u h a l l l l a k i t a ı hab ı

hab-ı hümayuna d a v e t l e k u b b f al t ında a k t o l u n a n meel l ı -1 u m u m i y e S u t t a n Murad ın

m e ı l u b ü n u u r v e b u c i h e t l e j e r ^ a n münhal ı n l d u f r u İlan v e S u l t a n A h d U l h a m l l Hnn- ı

' a n i h a z r e t l e r i b i l i n i v e l u t l h k ı k taht-ı a a l t ı n a t a Iclâa a l u n d u ve R u m a t ı n L müba-

f>k1n y i r m i y e d i l i n d e u h d e - 1 f a k i r e A d l i y e N e z a r e t i t e v c i h k ı l ındı T ı t e o l e a n a d a

l e ce l l e - A h k â m ı A d l i y e n i n e v v e l i o n üçüncü v e o n dflrdUneü k i tap lar ı v e s a n i y e n

<<n bea lnc l v e o n a l t ınc ı k i tap la r ı l a m a m o l a r a k tab ı v e neşret t i r l l m İ t t i r » ( T e r a k l r - I

C e v d e t ; cüz 'ü 1B>.

151 t . , K a n u n u Eaaal aayea lnde M i t h a t P a t a k e n d i l i n i a l i l d e n m a a u n aanıp t a -

raf-ı m a l t a n a t a k a r ı ı p e k d a v r a n ı r o l d u . Za t - ı a a h a n e lae anın t a v r u h a r e k e t i n d e n b i z a r

" İ m a i l a İ Z M aene - l h l c r l y e a l M u h a r r e m i n i n o n b i r i n c i gl fnü a d İle A v r u p a y a t a r d o l u n d u

t * E u i e m Paaa « a d r a z a m o l u p müceddeten t e t k i ] o l u n a n D a h i l i y e N e z a r e U d a h i u h d e - l

f ı k l r e t e v c i h k ı l ınd ı . D e r h a l bab-ı a l i d e m ü l k i y e m e m u r l a r ı n m tercüme-1 h a l l e r i n i

M E D E N İ H U K U K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A S A

l a k i hatt-ı hümayun, hakkında takdirkâr cümleleri i h t i v a e tmekted i r [ 6 ] .

* * * Mecelle Cemiyet i tKitabüt Kaza), yı b i t i r d i k t e n sonra (Kasame) [ 7 ]

meseîesile de uğraşmış, mahkemelerce t a t b i k a t t a pek çok güçlüklere sebe­biyet veren bu dağdağalı ;şi de iradeye İktiran e t t i r i l en b i r müzakere ile sağlam esasa bağlamıştır.

Ikın- ı Abdülhamidin tahta cülusunu müteakip günlerde devlet siyasî, mülkî büyük gai le ler le meşgul bulunduğu cihet le Cevdet Paşadan bütün bu dağdağalı işlerde ist i fade emeli t a k i p olunmuştur [ 8 ] ,

l u y d e l m e k Üzere b i r slcl l l- ı ahLAk d e f l e r i tan/İm e y l e d i m v e e v v e l be e v v e l m u i n m i r r i r

ı p k a y m a k a m l a r ı n t e rcüme- l h a l l e r i n i k a y d c l l l r m e f t e ba ş l ad ım » . f T e z ı ı k l M C e v d e t ;

<ÛT'Ü 18 >.

f i í ] E t h e m P a t a y a h i t a b e n s a d l r o l a n hat t - ı h U m a y u n u n C e v d e t P a t a y a a l t o l a n

f ıkrası * .. K u n u n - u Esas i İkt lzasınca v l lAya t ın t e v s 1-1 m e z u n i y e t i n d e n v e n r v a h l n l n

İHktiroat v e i d a r e s i n i n laRayyÜründen vücuh v e İ t inaya t u y n n o l a n k a z a kay m a l

l a n m a a ı l a r ı n ı n t a m a m i y l e derece-1 k l f a y e y e I b l A f t l y l e b u m e m u r i y e t - I mutebureyı-

m u t a t a r r ı n a r mtalllû İn t ihabad ı a r n i k a y a v e b i l i s i i z a n t aa l lûk edecek e v a m l r - l t a l

n e m i z e müsten i t o l a r a k erbab-ı l l y a k n t v e h a y s i y e t t e n o l an la r ın t a y i n i h a k k i m i , •

M e r l l s - 1 M e b ' u s a n a b i r n i z a m n a m e lay ihası h n v a l e t l m u t a m m * * m o l u p h u n h e i l e d a h i

u m u r - u d a h i l i y e n i n ke ıb - l v ü s a t v e e h e m m i y e t e t m e s i n d e n n a s l D a h i l i y e N e z a r e t i

m e l r u k e s l i ade o l u n a r a k v i l a y e t Ne doğrudan rioftruyu m u h a b e r e y e m e z u n u l m a k üzere

N e z a r e t - I me zkür ey e d a h i m a l O m t l - ı müce r r ebc t lne m e u n l A d l i y e N a z ı r ı Cevde t Pasa

t a y i n > ' B a k . Ibnül E m i n M a h m u t K e m a l İ na l ; E v k a f Ta r ihçes i ; s. l & s i .

[ 7 J K a s u m e l ü g a t t e k - m ve y e m i n manamnad ı r . F ık ıh ıs t ı lahında sebep v e Adet

V * t a r t ı na r l n y e i s u r e t i y l e v e l i y i k a t i l t a r a f ı ndan seç i len e l l i k l m i e d e n h e r b i r i n e

m a k t u l u k e n d i ka t l e tmed i ğ in e v e k a t i l i n i d a h i b l l m e d t f l n e h a k i m tara f ından y e m i n

v e r d i r m e k t e n İbare t t i r ı B a k . Ömer H i l m i E f e n d i : M l r n U l A d a l e t , s. 4 M

[SJ K a n u n - u E s a s i n i n t e d v i n i ç n l ı t m a l a r ı n a o l a n 11 U r u k t a b u k a b i l d e n d i r . M e n

h u m b u ça l ı şmaya T e z a k l r l n d f t u y o l d a l ı a r e l e t m e k t e d i r : « O l e s n a d a K a n u n u Eta ı l

k a l e m e a l ı n m a k t a o l u p f u a r l tası t yaz ı l d ıkça Sûra- l D e v l e t t e v u k e l A d a n barı z e va t

haz ı r o l d u f r u h n M e m e v z u u b a h i s e d i l m e k t e İdi Baz ı mevad ında M i t h a t P a t a İle bey­

n i m i z d e I h t l I J U v e m ü c a d e l e z u h u r a . • I>aı B u n d a n do lay ı M i t h a t P a t a h a n a muûhrrul

ha t ı r o l d u . B a d e h u K a n u n c u Esas i M e c l l s - J Vüke lada k ı raa t o l u n u r k e n g l n e anınla bey­

n i m i z d e münaka ta v u k u b u l d u . B u n d a n do lay ı a r a m ı r aç ı ld ı . M a a m a f k h Meel ls- ı Vüke­

lan ın e k s e r i y e l - l a r a s l l e lây ihanın bazı m e v a d t t a s h i h o l u n d u . S a d r a z a m Küt tü P a t ı

M i t h a t Pa t an ın e fkâr ına m u t e r l z o l d u e u h a l d e İng i l i z l e r in ha t ı r l a r ına M a y e t e n M i t h a t

V a a a y a b i r l e y d e t n e y b p d a l m a b l s l İ leri zürerdl . N i h a y e t b a n mevad ın i l i n i m - u Uu>

h ' h l n l KÜst l l P o t a y a İhtar e l t i m . «Be la y o k , b e n onlar ı za t * ı ş ahaneye I h l a r i l e oıarian

l a s h l h e t t i r i r i m i d e d i . H a l b u k i R U H U P a s a S u l t a n M u r a t zaman ında l a m İst iklal ve

Cevdet Paşa bu buhranlı günlerde b ir t a ra f t an Dah i l i ye Nezaret in in

i s t i b d a d a • L i m i t p ı t l l th - ı «Jempenith h a z n - t l e r l ine d e r e r e d * r e r e i J m a m - l h U k f l m e t l

e l i n e a l m a k l a • id•• t u n u m r b n l K U t l U P a t a M M a a l hakkın r u c c M p i s l l f a e t u V e h e r

ne k a d a r t a ra f - ı .-. • r l a t i f e s i n i n \- r l a l ınması k e n d l a l n e t e k l i f o l u n m u t a a d n

k a b u l e tmed i ğ inden Z l l h l c r r n l n U c u n c r a z i l l e y e t i n e M i t i m i P a t a S a d r a z a m u l d u .

M M h . i l P A H mnkfcfn-ı s a d a r e t e f * l r t ı * ı clbı K u n u n - u E u a l n l n i r a d e c i t a h s i l e t t i

\ r b u i r a d e y i BÛrs ı D e v l e t t e n k u l e m i ' a l ınn o l u n nılahn Üzer ine a l m i l o l d u f t u c l -

h e t l e m e c l l s - l vüke l ada lerıı o l u n a n bazı l a ı h l h s t ı c eM bırakt ı rd ı v e h e m v n K a n u n - u

Eaaı ly l İ lan e l l l r d l » i T r z a k ü M C e v d e t . rüz"u Ih •

M i t h a t P B H m e r h u m u n n w i p o t l u sayın Bay A H H a y d a r M i t h a t ta ra f ından, h u -

yük v a t a n p e r v e r babasının haya l ına r l a i r MİM) KU1Uphane j , e i t h n f er i l l e » i k i r l U l l k

meşhur m u h a l l e d e ı e r in fTnbsire-ı i b r e t i k ısmında İlla) i n r l sahi ie ı l e K a n u n u Esas!

mü/skeres l İr in a k t o l u n a n m e c l u - l u m u m i munaseİH-ll le s u y o l d a b i r f ıkraya t e a u d u f

e d i l m e k l e d i r : * Mec l is -1 meşkûrda K n n u n - u E s a s i n i n İ lanı mese l e s i m ü z a k e r e ıdunduAu

s u n a d a D a m a l M a h m u l Pa ı a tn rs n a r l a r ı n d a n ve e fkar- ı feaıı t e n y a n en İni m e y d a n a k o y ­

m a k k ı n b i r z a m a n t a h a r r i e t m e k t e <»lan A d l l v r N a z ı n Cevde t Pasa he rke « i en . M I !

m e y d a n a a t ı l a r ak « m a d e m k i makam- ı m u n J l a - l s a l l a n a l a i d r padişah - ı A k i l * u lû ı e l ­

i k t i r , o h a l d e K a n u n - u E s r i s i n i n i l an ın » l u i u m k a l m a m i ı i ı r » £ibl h e z e y a n l a r d a b u ­

lunmuş o lduğundan M H h a i Pasa C e v d e i P a s n n m » u lUraea l - ı r i y a k i . n a l n r karsı

«Su l tan Abdü laz l z ln h a n İdare-ı n ıu i l aksya m i n i o l a c a k l ıbu K a n u n u E s a s i y i laı

e l m e k g i b i b i r maksad- ı m u k a d d e s t e n İleri •. • 3-1 e f ter d a i r v t i k e l A d a h i M a h m u t

ve C e v d e t Paşa l a r ın n k l r l e r l n l aVV f c ve K a n u n u E s a s i n i n l u z u m - u IJAnını tamdllcte

r e r e d d u l e d i y o r l a r İse s a d a r e t l e r h e m e n I s l l f a e d e c e i i n i t bl ı s u r e t ı aed idede bı-yan

e y l e m l ı l i r » .

B u f ı k radan C e v d e i P a t a m a K a n u n u E s a s i n i n t e d v i n i n e muar ı z o l d u f t u manas ı

c : k a r M e e l t s - I u m u m i n i n zab ı iname le r in i g u r m r d i m F a k a t b u y o l d a b i r müta laa

• en ( e i l en za t ın b u n d a n S u l t a n A b d U l h a m l d l n d r v r l n d e l a t l f a d e y e eal ıamaaını d d t U n

m e k t e n k e n d i m i a l a m a d ı m K a h r ı h a s m e t m e k I c l n e l i n d e k i > >- ı. hnk ıks ten H a s r e t > t

M u a a m n anası £lbl müe|z*ler Riarteren C e v d e t P a t a m e r h u m u n S u l t a n Ahdülhumtt

d e v r i n d e y i r m i sene m u a m m e r n i d u f t u n a gittv T e z k e r e l e r i n d e v e b a h u ı u ı Ahdü1hamld<-

t a k d i m e t l l e - l ıMaruza tk ında < K a n u n - u Esas i m u s a k e r e s l m l l n a s e b e l l y l e b e n t u y n l d n

m u t a l k a b e y a n c t m t s İdim* d i y e övünmes i Cevde t Pasa, m e r h u m u n lab ' ı m u t v a n m

o n u r a a l a n l a r l o l n p e k U b l l g e r u n u r H a l b u k i m e r h u m u n p e r a k e n d e mektuplar ın : »

vnrınrayn k a d a r yap ı i t i m büttln amtt ı t -ma v e i n e s l e m e l e r i m d e b u y o l d a h l c b i r İşarete

• • • ' J ımad ım B i n a e n a l e y h f ıkray ı s a h i h o l a r a k U - l a k k I e t m e k b a n a h l c t e m ü l a y i m

& e l m e d i Vak ıa C e v d e t Paaa K a n u n - u Eaas l m Uzu k e r e l e r i n d e ya ln ı z münn k a t a l a r ınü*n

d e f l l , mücade l e l e r inden de b a h s e d i y o r v e b u n u « b a k D a h i l i y e N a r ı n M e m d u h Pasa

da ıKuvvet -k t k b a l A l a m e i - i Z e vn l ı i s i m l i e s e r i n i n y e d l n r i a a h l f e s l n d e l a a r l h v t t e y i t

e d i y o r F a k a t b u eser b i l e K a n u n u E s a s i n i n t a m a m e n t e d v i n i n e C e v d e t Paşan ın m u -

M E D E N İ H U K U K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A S A

l>ek çeşitli işlerlle uğraşıyor, diğer t a r a f t a n da muharebe münasebetile

f- ılır bu lunduğu hakk ında b i r kayd ı İh t i va e t m i y o r . Bütün b u t e t k i k l e r e n a z a r a n mü­

nakaşa v e mücade l en in k a n u n u n bazı h ü k ü m l e r i Özer inde o l duğunu k a b u l lAz ımdır

B e l k i b u hüküm le r padişahın s a l a h i y e t i n i g e n i ş l e t m e ğ e müteda i rd i . C e v d e t Paşadan

İse b u r l h e t I s t i b ' a d o l u n a m a z , l m a m e t - 1 kübran ın s a l A h l y e l l a k a i t k i tap lar ında çok

genişt ir » muas ı r d e v i r d e a d e t a A m e r i k a R e l i Icüm n u r u n u n s a l a h i y e t i n e b e n z e r . B i n a ­

e n a l e y h K a n u n - u E s a s i d e t e s p i t e d i l e n s a l a h i y e t i t e v a l a m ü t e d a i r h e r h a n g i b i r t e k l i f

C e v d e t P a l a n ı n d o ğ r u l u ğ u n a inand ığ ı b i r e ı asa y a k l a ş m a k o l u r k l C e v d e t Paşan ın

ı .mı d o ı t e k l e m e k l e z e v k duyacnftı v e v i c d a n i v a z i f e l i n i y ap t ı ğ ı sanneng ı rierk&rdır

C e v d e t Pasa m e r h u m u n , f ıkha m u g a y i r . Örften m ü l h e m m e r ' l hükümle r i b i l e v e ­

s i l e düş tükçe f ık ıh hükümler ime y a k l a ı t ı r m a p a c a U ı ı r d r H a t t a m e r h u m , a r a z l - l e m l -

r l y e n l n e r k e k v e k ı l çocuk la ra h a l e f l y e t y o l u 1le s c v l y y e n i n t i k a l i n e d a i r A r n z l K a n u ­

n u n d a k i m a l û m h ü k m e b i l e muar ı zd ı , B o a n a d a k l n r a z l İh t i l a f l a r ından b a h s e d e r k e n

i l e r i aürdüflü s u m ü t a l â a , t e s p i t i n e cn l ı t t ı f t ımız hAlet»1 r u h l y e n l n p e k b a r i z b i r d e l i l i ­

d i r : t , „ E rkan - ı E y a l e t mec la ı lnde m e v z u u b a h i s v e m ü z a k e r e o l a n m e v a d d a n b i r i

d a h i n ra ı l - l e m t r l y e n l n e v l a d a zükûr v e I n a s a i k i l i b i r l i o l a r a k i n t i k a l i h u ı u ı u o l u p

b u n d a m U l n l a a v e is t ida lar ında hak l ı i d i l e r . Çünkü f l l a ı ı l a r a z l - l e m l r l y e ya ln ı z e v l a d ı

• k u r o l m a d ı ğ ı t a k d i r d e k ı z l a r hakk- ı t a p u esbab ından m a d u t i d i l e r M u h h a r e n ev lnd- ı

insanın d a h i m ı h r u m e d i l m e m e s i Rah-ı A l i c e m U n a ı l p gürül Up a n r a k b u b a p t a M l z z e k e r l

m i l l h a i z i ünseyeyn l k a l d e - 1 l e r ' l y e s l n e t e v f l k o l u n m a k l a z ım g e H r k e n F r a n s a d a

c A r l o l a n u ıu l -ü m i r a s a t a k l l d e n v e t ı t anbu lda İcare teyn l l e v k a f hakk ında b i r müd-

d e l t e n b e r l m ü t e a m e l o l a n Icare-L f a i l d e usulüne t e v f i k a n a r a z l - l e m l r l y e evlAd*ı zükûr

v e I n a s n t l y y a n o l a r a k i n t i k a l e t m e k üze re k a n u n İ t t ihaz o t u n d u , E r a z l - I e m l r l y e İse

T e t a n b u l u n vak ı r h a n e v e dükkAn lanna m a k l ı o l a m a z , çünkü b i r ç i f t l ik a r a z i l i evl&d-ı

v.jkî'n v e Inaı b e y n i n d e a t e s ı e v l y e v e e ı cn r v e e b n l y e n l k a i d e c i s e r ' l y e üze re i lci 11 b i r l i

o l a r a k t a k s i m o l u n m a k l a z ı m g e l i p b u n d a n d a h i p e k c o k k a n n k i ı k i a r z u h u r e t m e k l e

b u l u n m u ı t u r . A r a z i n i n böy l e ı l y yan o l a r a k t a k s i m i s u r e t i n i n k a n u n i t t ihaz ı h a t a o l -

dufi*u a n l a t ı l m ı ı İse de . bab-ı AH h u ha ta ı tn ı t a s h i h e d e m e m İM I r B u k e r e erkan- ı e ya l e t

m e c l i s i n d e a r a z i n i n e m l t k v e e ı y a g i b i zükûr v e I n a s be>'n1nde i k i l i b i r l i o l a r a k t a k ­

s i m i n i t e n s i p 1le d e r - 1 d e v l e t t e n l ı t lda o l u n m a l ı n a k a r a r v e r d i l e r T a r a M d a l y a n e m d e n

d a h i b ı b - t A l i y e i n h a o l u n d u İse d e b u m a d d e B o s n a e y a l e t i n e m a t ı m ı o l m a y ı p k a ­

n u n u n b i l cümle e y a U t a A m o l m a k üze re t a s h i h i tAzım İdi v e d i f f e r baz ı e y a l A U a n d a h i

h u y o l d a i s t i d a l a r v u k u b u l d u . l A k l n b u m e s e l e l e r sürün r e m ede ka l ı p h a l v s t e s v i y e

o l u n a m a m ı ş t ı r * , ( T e z a k l r - t C e v d e t t e n ) .

B u d u r u m u h a k k J l e a yd ın l a tmak İçin b a h s i geçen ( K u v v e t i i k b a l A l A m e t - l Z e v a l i

e s e r i n i n b u b a p t a k i f ıkras ın ı a y n e n aşağ ı ya n a k l e d i y o r u m : f, , K a n u n - u E s a s i n i n

mUsvedde ı l t e t k i k o l u n u r k e n A d l i y e N a z ı n C e v d e t P a s a i b a r e d e b i r kaç k e l i m e y e m u -

t a r i z ka l ınca M i t h a t P a s a < A v r u p a k a n u n l a n n a s e n i n ak l ın c r m e ı l I s t l h f a H y l e z a b a n -

d ı r u o l d u k t a C e v d e t P a s a h i d d e t t e n a t e ı k e s i l e r e k ( f a ı l û a k i l t e m y i z edecek m l k y a « -

E B f I . ' U L A M A R D İ N 9 1 9

memur edildiği mevk ib- i hümayunu r 9 ] tanzime çalışıyordu. Faka t b u sene Zi lkades in in üçünde Dahi l iye Nazırlığından E v k a f Nazırlığına nak lu-

nız o n o n b e t rransızcn lügat b i tmeğe münhasırd ı r . B i r kunduracı İ r a m ı z l isanında

s e n d e n dürüst t eke l lüme m u k t e d i r d i n d c m e s l l e m e c l i s e s i k l e ! bastı v e he l e K u s t u

F a v a d ü r ü t u n e m u h a t a b a t ı m U l A y i m a n e k H I m a l i l e t e s k i n e t t i » l A d ı gecen mm

İ s tanbul \T,"> s. T ) .

( 9 ] C e v d e t Pasa « M e v k l b - l H u m a y u n ı u t a n z i m k e y f i y e t i n i T c z a k l r l n l n İS i n o i

eUz 'Unde t ö y l c İzah e d i y o r : T D e t 6 u a d c i e m ü c l e m l o l a n t a b u r l a r peyde rpey m e v a k l b - l

h a r b l y e y e s e v k o l u n m a k l a o lduğu r l h e t l e pay i taht ın muha fazas ı için D e r t a a d e t a h a l M

i s l i m İyesinden ( M e v k l b - l Hümayun-u A s k e r i - n a m i l e b i r n e v i a s a k l r - 1 m u n l l e m e t e r *

t l b l d a h i u h d e - l f a k i r e i h a l e b u y i r u l m a g l a 12&3 s e n e s i n d e n 1374 senes i a h i r i n e k a d a r

t eve l lüd e t m i t b u l u n a n y a n i y i r m i yasından k ı rk y a t m a k a d a r o l a n n u r u s - u zükûr-u

müs l lme h e r k a n g l r l l t b e ve m e m u r i y e t t e b u l u n u r s a b u l u n t u n v u t - u t e s u z u r t e n o l m a ­

d ığ ı h a l d e M e v k l b - l H ü m a y u n tabur lar ına k a y d o l u n a r a k t a l l m - 1 a s k e r i İle müke l l e f

o l a cağ ı v e f a k a t b i l f i i l e d a - I h i z m e t e d e n e y l m m e - 1 m a h a l l a t v e mekâtlb-1 s u b y a n i y e

ve rüsdls-e hoca l a r ı v e mekât|b-i a s k e r i y e v e U b b - y c - l mü lk i y e v e m e k t e b - 1 s u l i a n l

tcılebcsl h l d m e t - 1 a ı ke r l y eden müstesna o l a r s i ı v e T s l a n b u l İ le b l lâd- ı s e l i s e o n s e k l z

d a i r e - 1 I n t l h a b l y e y e t a k s i m İ le h e r d a i r e d e ümera v e zab l tan- ı a s k e r i y e d e n b i r za t ın

tah t » ] r i y a s e t i n d e o l a r a k m a h a l l e r i m u l e b e r n m n d a n o l m a k üzere beser 2atın a r a l ı ğ a

I n f l h a p o lunacağ ı İ lan o l u n d u v r l oh ı - ı r|yaae t - l S e m d e U m e r a - I a s k e r i y e v e bazı m i l

t e h a y y l z a n d a n m ü r e k k e p b i r koml ıyon ( e s k i l İle d a i r e 1 aeramker l kapısı e a n i b e y n l n d e

v A k l o d a l a r k o m i s y o n a t a h s i s kı l ındı Onsek i » d a i r e d e y i r m i d o n t a b u r p i y a d e ve a s i l

z a d e g a n d a n v e bazı eahab-ı s e r v e t ev lad ından o l a r a k b i r • - • 11 d a h i süvar i teşkil v e

k o l k o l m u a l l i m l e r t a y i n 1le g e r e gündü* emr- ı v h e m m - l t a l i m e i t i n a o l u n d u B i r İki ay

zar f ında tü fek t u t m a f f a v e heyet-ı m u n t a z a m a i l e h a r e k e t e t m e ğ e a l ı ş t ı l a r v e L tbu

m e v k l b - l hümayun a s k e r i n e mahsu ı o l m a k üzere süvar i v e p i y a d e l e r i n e başka başka b l -

ıer n e v i e l b i s e n U m u n e s l yapt ı r ı l ı p iara f - ı hazret - ı p a d i t a h i d c n d a h i k a b u l v e t a h s l n

h u y u r u l m a e l a h e r b i r i k e n d i l e r i n e t u nümuneye t a t b l k a n b i r e r k a t e l b i s e yapt ı rd ı . K u d

r c U o l m a y a n l a r a d a h i m a h a l l e l e r i agn lyos ı ta ra f ından i a n e 1le y ap t ı r ı lmağa baş landı .

B i r i k i a y za r f ında y e d i s e k i z t a b u r u n elbİRelerl i k m a l o l u n d u , süva r i l e r in in e l b i s e s i

B*e pek güze l v e a t l a n â l â İdi,

Mev lûd-u t e r i f a l ay ı S u l t a n a h m e t C a m i i n e t e r t i p o l u n u p o l v a k i t e l b i s e s i t a m a m

o l a n t abur l a r ım ı z bab-ı hümayun d a h i l i n d e v a k i d a r p h a n e meydan ına g a y e t nüma­

yişl i b i r s u r e t l e d i z i m i Süvar i bölüğü d a h i b i r t a r a f y e r l e ı l l r l l d l Za t - ı şahane e s i p -

süvar- ı t e v k e l - u Ic lâ l o l a r a k o r t a kapıdan ç ık ıp v e böy l e b i r gü r e l nümayiş l i h e y ' e t - l

» •ker lyey t gOrüp v e f e rman- ı hümayun lar ın ın böy l e müddet - l k a i l l e za r f ında l e n n -

z i n d e n do lay ı fevkalade m a h s u ı v e m e s r u r o l a r a k göz l e r inden y a t ( e l d i . B a k be lâya

k i bası --- - • b u n d u do lay ı b i z e h o s e d v e h u s u m e U e r i n d e n nâsl « M e v l d b - I hümayun

E k e r i n e e m n t y e l o l u n u r m u v e D a h i l i y e Naz ı r ın ın n e z a r e t i taht ında a s k e r b u l u n m a k

H u k u k r » b u l t f * i >!r. — ı t

ı m tu i " İkinci defa geldiği bu nezarette üç ay kadar b i r müddet kal ­dıktan sonra A h m e t Ve f ik Paçanın Başvekâlete geçmesi üzerine onun hış­mına uğnyarak 1 Sefer 1295 te i k i n c i defa Sur iye va l i s i o ldu. O sırada Kozanda da ihtilâl çıkması üzerine evvel ve âhir ıslahı İle meşgul olduğu bu m u h i t e t ek ra r giderek ihtilâli bastırıp Şama döndü ve bu sene Zilhicce­s in in dokuzunda T icaret ve Z i raa t Nazın o la rak ts tanhula geldi 11

münas ip o l u r m u , C e v d e t P a s ı n ı n İkt idar ına d i y e c eğ im i z y u k n m m n t>u k a d a r m u k t e d i r

a d a m İs imize e l v e r i r m i ? ) y o l l u söz l e r s ö y l em l i l e r . M a h m u t Puan d a h i m e v k i i n hü­

m a y u n a s k e r i n i n n e z a r e t i n i n T o p h a n e N e z a r e t i n e i l h a k e t t i r m e k e m e l i n e d ö t m d ı t u

ı H a l b u k i za t - ı l a h a n e İse v a k * a y - l a* l z1yey1 t a h a t t u r l a k l m ı e d e n t a m a m l i e e m i n o l a ­

mıyordu, [ K a v i s k i n e a l ınan İbarey i C e v d e t Pasa ya zd ık tan l o n r a c l z m l a t l r ] B i n a e n ­

a l e y h b u mls l l lû l l k a a t h a s e b l l e m e v k l b - i hümayun a s k e r i n d e n e m n l y e t - l s a h u n e mea-

lüp o l d u v e b u e m n i y e t s i z l i k a s k e r e d a h i h l a s e l t l r l l d l . P a y i t a h t a h a l i s i u g u r - u pudL ta -

b i d e c a n Feda e t m e ğ e müheyye İken böy l e e m n i y e t s i z l i k Asarı fföı t e r i İm es İnden nûsı

gücend i l e r . Za t - ı şahane a l e y h i n d e p a y i t a h t t a İpt ida b u h u s u s t a n do lay ı bazı e f k b r

p e y d a o lmuştur . K e a k c s u a s k e r y a p ı l m i y a İdi de e fk f l r - ı â m m e d e d a h i böy le b i r u k d e

p e y d a o lm ıya İdi*.

( 1 0 ] « . . . D a h i l i y e N e z a r e t i n e a l t o l a n m e s n l l h - 1 d a h i l i y e n i n t e m a l y e t l n e m n a İle

b e r a b e r u m u r - u a s k e r i y e i l e d a h i m u s l a g l l v e m e e l l s - l a s k e r i d e d a h i l bu lunduğumdan

v e g A h s a b a h l e y i n v e g a h a k s a m üstü m a b e y n » ! h t l m a y u n a d a h i g i d i p g e l d i f t i m u e n

a n u t za r f ında u y k u İçin a n c a k Uc dör t i n a t k a d a r v a k i t b u l a b i l i y o r d u m , S a d r a z a m

E l h e m P a s a i se b i z i l a U r k a p e t m e k t e İm l i . Elhası l f e v k a l â d e İkdam v e H a y r e t i m i /

t e k s l r - l h u s a m a y a b a d i o lmuş. B i z i m v a l i l i k l e b i r t a r a f a l ' zamımızu ca l ı ı ı l ı ynrmua

Musamamız ın b u g a r a z l a r ı d e f a t e n h u s u l e g e l r m e y l l p f a k a t sene - l m e r k u m c Z i l h i c c e ­

s i n i n üçünde m e m u r i y e t i m l e Evka f - ı H ü m a y u n N e z a r e l J n e t a h v i l e t t i r i l d i B r n de m e m ­

n u n v e müteşekk i r n l d u n v Z i r a |>ek b i t a p o l m u ş t u m . B a d e h u ; 121*3 senes i S e f e r i n i n

R u r r e s l n d e u h d e m i z e S u r i y e v i l a y e t i t e v c i h b u y u r u l d u - B u n d a n b i r m c ı l e b c d a h a m e m ­

n u n o l d u m . Z i r a o rdu la r ım ı z bozulmuş, Rusya l ı E d l r n e y e g e lm iş . D e r s a a d e l e d n f t r u

p e l l y o r . İng i l i z donanmas ı d a h i B o ğ a r d a n İçeri g i r m e k İ s t i y o r f s l a n b u l . R u m e l i m u -

h a c l r l e r l l e d o l d u . Z i k r i e l e m v e r i r b i r h a l e duçar o l d u B f t y l e b i r knns ık v a k i t t e S u r i y e

m i l l i ğ i b a n a b i r büyük n i m e t v e i n a y e t o l d u * . ( T c z n k l r - L Cevde t » cüz 1R>.

[ 1 1 1 « . . . S u r i y e v i l a y e t i M i t h a t Pasa u h d e s i n e t e v c i h b u y u r u t m n g l a v u k u ı i n f l -

s : i l l m e d a i r b i r t e l g r a f n n m e - l s a m l b u l d u m B a d e h u M i t h a t basan ın ç n m * v u i u l u a k i -

b l n d e B e y r u t a a e l l p p o s t a v a p u r u n a I n t l m r Üzere i k e n I s b u İ Ü ! » s enen i •DıMMistrltfı

rtnkuzunda k a r l h a - l s n b l h a - l hümayundan u h d e m i z e T l ı a r c t N e z a r e t i l e v e l h 1le Der-

Headete a v d e l l m l s l A m i r b i r kıt a t e l g r a t n a m e - l s s m i a ld ım v e çend r u s s o n r a posts

v a p u r u n a r a k l b e n D e r s a a d e l e g e l d i m v e T l r a r e l N e z a r e t i d a i r e l i n i müeeddeden »ube-

l e r e t a k s i m v e t a n z i m İ le meşgu l o l d u m . Berveçh lhA la T i c a r e t N e z a r e t i n d e buiuaıiu-

g u m müdde t ç e h a f t a d a h|r gün d a h i M e c e l l e C e m i y e t i n e d e v a m e d e r e k C e m i y e t e ha-

Sadrâzam H a y r e t t i n Paşanın istifası üzerine 30 Recep 1296 da sadir olan irade-i seniye mucibince {12] b i r ha f ta kadar vükelâ meclisine riyaset e t t i . Kendisine eadarot kaymakamlığı tevcih edilmiş değildi. Bu b i r hafta iğinde i lm i y e t a r i k inde iken Şeyhülislâm olacağına da i r kuvve t l i şayiaların deveran ettiği günlerdeki heyecanı duydu. H e r gün sabırsızlıkla mühr-ü hümayunu bek l i yordu ve her ih t ima le karsı saraya giderken üniforma ve nişanlan ih t i v a eden çantayı beraber taşıyordu ¡13] . Fakat bu defa da hayal İnkisarına uğradı, makama Arifi Pasa geldi, kendisi de 3 Z i l imde 1296 da dördüncü defa o larak Ad l i ye Nezaretine geçti [ 1 4 ] .

Cevdet Paşanın Ticaret ve Ziraat Nezaretinde bulunduğu bir t a r ihe ıcsadül eden 4 Cemaziyülevvel 1296 da bilâbeyyine mazmunüe amel ve hü­küm caiz olabilecek senedat-ı şer 'iyenin nasıl tanzim olunacağım gösleren Mecellenin 1738 ve 1821 inci maddeleri le ilgili talimat lâyihasına a i t Me­rette Cemiyet i mazbatasını gerek merhum Cevdet Paya v e gerek arkadaş­ları, memur iye t unvanlarına işaret etmeksizin mühürlediîderi gibi bu bap­tak i müzekkereyi de yalnız Cemiyet mühürü ile mahtum olarak tanz im eylemişlerdir.

Esasen Mecelle Cemiyeıi 13. 15 ve 16 nej kitaplar için hazırladığı maz­bataları da evvelce olduğu gibi reis ve azanın şahsî mühüriertle değil (Ce-miyel- i Mecelle) diye mahkûk mühürle taht:m eylemişti.

Mecelle Cemiyet i H u k u k Usul-ü Muhakemesi hakkında 101 maddel i

lıir lâyiha hazırlamış ise de Şüra-i Devlete gönderilip orada Fransa kanun-

va l e o l u n a n bazı hu ıusa l İle m e ı g u l o l u r d u m Svneriai-ı ser İyenin b l l f t b e y yJne n u r

r n u n l l e amel o l u n a b i l e c e k s u r e t t e t ı n z im lne dair M e r e t l e C e m i y e t i n d e bir kıi'a n i r a m -

ı ı I n n z l m 11e ) W i penes i Cemat lyUluIAnın d d r d l l t a r i b l l e tabı v e ne ı l r e t t i r i l d i *

rv.-.ıkn-, C e v d e t : cUr İ S I .

1131 B a k , : « E s e r i m i z » s a h . 14U S o l 125

i 1 - 1 1 * C e v d e t P a t a k a l b i cnv-1 ve U m u İle d o l u ıddugu b a l d e M e ı l ü M Vüke laya

riyaset e t t i . U m l d l v eçh i l e o günlerde s a d a r e t e t a y i n o l u n u r s a haz ı r b u l u n m a k için

iınlfcrmasını v e n isanlar ın ı c a n l a ıh «a raya gö türüp ge t i rd iğ in i m a b e y i n k A t l p t e r l n d e n

r e j i k o m i s e r i Nuri Bey l o y l e d l » < 8 a k I h n U l E m i n M a h m u t K e m a l I n a J : «Osman l ı

[ • evr inde s o n S a d r A r a m l a r ı , cüz s. aah. 9091.

[ 1 4 1 « . . . H a y r e t t i n P a » u mnkjım-ı s a d a r e t t e latUclAl I s r e y u p tara f - ı l a h a n e d e n

ı'ahl b u n a muvafakat o lunmad ı ğ ı c i h e t l e İstifa e t t i k t e s d n r e l - 1 u m a v e k l l e t l u h d e - 1

Tıklre İhale b u y u r u l d u . O ı k u z nn g u n k a d a r m a k a m ı ı ıadarete a l t o l a n u m u r u v e k a l e t

' u r e t l l e İdare e t t i k t e n s o n r a s a d a r e t i n l l e a rd l e A r ı n Pasa Başvek i l o l d u . L â k i n " c o k

• î jrmayıp u l o l u n a r a k İşbu 129G aeac- l h i e r l y e s l Z i l k a d e s i n i n ücune m U s a d i r olan Tetrin-1 e v v e l r u m l n l n a l t ıs ında t:\ , • m a n i n i n Ad l i y e . N u m S u i l p a ı a y a v a

A d l i y e N e z a r e t i d a h i uhdemi f a k i r e t e v c i h b u y u r u l d u * tCür 'U 19ı .

922 M E D E N İ H U K U K C E P H E S t N D K N A H M E T C E V D E T P A Ş A

hrından hükümler alınarak müleffak ve m u k t a t a f b i r şekil ver i lmesi üze­r ine Cemiyet artık bu lâyihayı benimsiyememîştir. Zaten i k i n c i Abdülha-m i d i n günden güne ar tan vehmi ve Mecelle Cemiyet ine iştirak edenler in sayısı ne kadar az olursa olsun her içtimai endişe İle karşılaması, haf iye­l e r i n hatır ve hayale gelmez t e lk in l e r ine u y a r a k ortalığı kasıp kavurması, Cemiyet i çalınmalarında mefluç b i r hale getirmiş ve Mecel lenin on altıncı kitabından sonra hazırlanan kitapların t akd im inden vazgeçilerek münasip b i r zamana in t i za ren günlük işlerin tedv l r i l e i k t i f a olunmuştur Cevdet Paşanın dördüncü defa Ad l i ye Nazırlığından İnfisah t a r i h i o lan 19 Muhar¬rem 1300 t a r i h in e [ 15 ] kadar Mecelle Cemiyet i Şeyhülislâm kapısında sessiz sedasız çalıştı ve Yıldızın d i kka t nazarım çekmemek için âzami i t i ­nayı gösterdi. Uç sene devam eden bu menkûbiyet devresinde Cevdet Paşa on b in kuruş mazul iyet maaşile geçinmek mecbur iyet inde kaldığından do­layı çok sıkıntı çekti, üzüldü. N ihaye t y ine kazasker l ik ten vezarete geçtiği zaman arpalık bedeli o larak şart koştuğu ve kayd-ı hayat şartile beratını aldığı on b in k u r u s u aramak mecbur iyet inde kaldı. İki sene müddet tak ip ettiği bu hakkım ancak 25 Seler 1302 de ist ihsale muva f f ak o ldu. Yani

[ İ S İ * O l t ı n ı da (yar ı l 1399 d a ı S a l t Paaa a z i l İte A b d u r r a h m a n P a t a Ba « vek i l

o l d u . L a k i n A b d u r r a h m a n Pa ı a mutasa r r ı f l ı k v e v a l i l i k m e m u r i y e t l e r i n d e b u l u n u r

f s t a n b u l c a b i r İste k u l l a n ı l m a m ı ! v e m e c l l i - 1 m a h a u s d n bu lunmamış o l d u f t u c l h e l i e

B a ı v e k l e t e a l t o l a n m e s a l l h - t c e s i m e n i n t e s v i y e s i n d e n a c i z ka ld ı . B u sıradn İse Mısır

me ıe l es l p e k z i y a d e n e z a k e t v * e h e m m i y e t k e s b e y l e m l s o lduğundan A b d u r r a h m a n Pasa

h e m e n a z i l l e y i n e S a l t Pasa Başvek i l o lmuştur . M u k a d d e m c e b u ı e s b a p t a n dolayı

S a l t P a s a i l e a r a m ı z ac ı lmı j t ı . B u k e r e Başvek i l n l d u k t a İse bırakt ı f t ı y e r d e n ba ı lad ı

v e a z l i m i z e k ı y a m e y l e d i ine d e U r a f - ı h a z r e t - l p a d l s a h l d e n müsaade buyurulmadı

B u n u n üze r ine b i r b i r i m i z e bazı i z a h a t v e r e r e k b i r r a d d e y e k a d a r bar ış t ık . L a k i n bazı

m e s a l l - 1 m U h l m m e üze r ine c e r e y a n e d e n müznke ra t t a e f k A r e a b e y n i m i z d e a z c ok ta -

b a y l l n b u l u n u r d u . B u c l h e l l e k a l b e n y i n e b e n d e n n a h n m u l o l m a s ı t a b i i i se de z a h i r - !

h a l d e s f ty l ecc b i r m ü v a i t t Üzere geç in i rd ik 1300 ( e n e - l h k r l y e s l M u h a r r e m i n i n o n d c -

k u z u n a müsad i f o l a n 1298 s e m - l r u m l y e s l Teşrin-1 a a n l a l n l n k e z a l l k ondoku ıuncu C u m a

ffUnü S a l t P a s a a s i i l e y e r i n e V e f l k Pasa Başvek i l o l d u . V e f l k P a s a 11e a r a m ı z b o z u k

o l d u t u n d a n o l a l i n b i z i m d a h i A d l i y i N e z a r e t i n d e n I n f l s a l l m l z v u k u b u l d u . V e f l k Pa ı a

t a h a m m ü l j r e l m e z e t v a r v e m t t va r ı na m e b n l k ırkaektz s a a t a o n r a a z l i l e Sa l t P a s *

m a k a m ı n a s e l d i v e b u k e r e s a d a r e t Unvan ın ı h a i z o l d u L â k i n b i r m a z u l o l a r a k

b ı rak ı ld ık . B u e y y a m - ı h a l l y e d e t a r l h - l a c l z l n l n o n u n c u c i l d i i t m a m İle t n b e U I r l l d l ve

r n b l r J n d c i l d i t e b y i z o l u n d u . V e 1 3 0 1 s enes i a v ı İ l inde o n İkinci c l l d d a h i i t m a m kı­

l ındı v e ( K a v a l d - I Osmanl ı e i n l n d a h i noksan la r ı i k m a l 11e y e n i d e n c e m i v e t e r t i p

o lundu» ( T e z a k l M C e v d e t : cüz 9 0 ) .

kendisine kayd ı hayat la başkaca on bin kuruş iahslü o lundu 1161. 2 5 Mu­ha r r em 1303 te Şarki Rumel i Komiserliğine l a y i n o lundu ise de ik inc i Ab-dülhamidin veh im ve tereddüdü yüzünden az imet i t eh i r edilerek { 1 7 ] 9 Ramazan 1303 te beşinci defa o larak Ad l i ye Nazın oldu |1B| v e bab-ı

116 ] * . . A r p a l ı k b e d e l i o l a r a k kayd- ı h a y a l a a r t l l e m u h a s a a s o l u p 1 2 9 * u-nr-ı

m a l i y e t i g a y e l i n e k a d a r m e m u r i y e t t e n başka o l a r a k ayr ıca a l ı nmak l a o l a n o n b i n k u ­

r u t tnaa ı - ı t a l i tarkh - 1 m e z k u r d * yap ı l an M a a t a l N i z a m n a m e s i ik i lznsınea k ı r •

m i s t i v e b u m a z u l I y e U e n tahmia b u y u r u l a n o n b l n kuru ı m a a ı İ le g e ç inmek t eyd im .

I s b u 1302 s e n e - l k a m e r i y e s i S e f e r i n i n a l i ı smda m u v a n k o l a n 1300 aene- l m a l i y e t i

Kânun-u e v v e l i n d e n İ t ibaren m e z k u r maas- ı z a t i n i n d a h i Itaaı hakkında irade- ı a en i y e

t e r e f s u d u r o i m a f t l a maaş ım ı z y l r m l b l n e ib lağ o l u n a r a k d a i r e - l i n t l a s e b i r a z v U s a l g e l -

mujtlr» ı T e z a k l r - l C e v d e t : cüz 3 0 ) ,

( 1 7 ) « . . . C m a l U S e f e r 1303 P a z a r t e s i g U n l l K ı ıme l iy - ı Şar ld Komi s^ r l ı t i n e m r m u r

buyuru lduk » .

C e v d e t P a s a m e r h u m b u m e m u r l y r e t l n s e b e p l e r i n i , sa lk le ı in ı T c z n k u i n i n i t i u m u

cüzünde u z u n u/adı y a i z a h e i m i ı v e t a a h h u r d e n ş ikaye t l e : < b i z d r h a r e k e t I c i n

e m r e i n t i z a r 1le v a k i t g e ç i rmek t e b u l u n d u k H a l b u k i K a n u n - u e v v e l g e l d i , h a v a l a r * o -

fiumnga baş lad ı v e b u n d a n s o n r a Harek&t-ı a s k e r i y e güç leşt i . A h m l n e l h a l v e e h v a l l h l »

d i ye söz ler in i b i t i rmiş t i r . B u r u d a daLm» k u l l a m M i R i « ek l ide « e h v a l l h l ı k e l i m e s i h a l i n

c c t n ' l flegtl, h e v l l n e m r i d i r H e v l . k o r k u d e m e k t i r Sa l t ana t ın h u k u k u n u gvni»li-rm*-pi'

çalışan C e v d e t Paşaya b u b i r m l n e v l d a r b e d i r A b d ü l h a m l l g i b i b i r hükümdar 1|te

i n s a n a böy l e a h l a r çek t i r e rek f e r d a d a b i l e İmkan v e r m e z Abdü lmec i t ve AbdUMut l z

d e v i r l e r i n d e k l h a d i s e l e r i t e z k e r e l e r i n d e y n 7 n r k r n bülbül g i b i t a k a n C e v d e t P a s a k o s ­

k o c a Şark i Küme l i n in z i y a m a sebep o l a n tereddüt v * g e r i l eme h a d i s e s i I c i n ya ln ı z ca

• Alı m l n e l h a l v e e h v a l l h l * d i y e b i l i y o r . D e m e k he r a n ev th<n bas ı larak yaz ı l a r ın ın y a -

l.nncı e l l e r e g e ç e b i l m e k İh t imal in i derpiş e d i y o r .

İ İ B İ € . . . S e r v e r Pa t an ın v e f s i l l e münha l *'l*t\ A d ] U r N e z a r e t i n H a m a z a n 13ÜS

3 1 May ı s 1303 t a r i h i n d e u h d e m i z e t e v c i h b u y u r u l d u B u m e m u r i y e t t e a h a s i n - l

n n z B M h a z r e t - I p a d l s a h l y e m a z h a r o l a r a k d n l m a hava i s - ı v u k e l a d u n mürekkep encü­

m e n l e r d e b u l u n u r o l d u k , ... D a h i l i y e N a z ı r ı Müni r Paşanın taht- ı r i y a s e t i n d e u m u r - u

m a l i y e n i n müzake res i k m b i r k o m i s y o n o l u p D a h i l i y e Naz ı r ı n ın odas ında münak l i

o l u r d u M a l i y e N a z ı r ı Z i h n i Pasa v e N a f ı a N a z ı n ZühtU P a t a v e h a z i n e m

b a t s a n a z ı n A g o p P n s a d a h i i m k n m i s y n n a m e m u r i d i l e r M u a h h a r ı n M a l i y e

N e z a r e t i A g o p Pnsa u h d e s i n e t e v c i h v e H a l i n e I H a s t a N e z a r e t i d a h i u h d e s i n d e i p k a

u n u p Z i h n i P a t a N a f l a N a z ı n v e Zühtü Pasa B u n a v a l i s i o l d u . v e Sad ra zamın r i y a -

I taht ında u m u r - u m a l i y e I c i n b i r k o m i s y o n o l u p D a h i l i y e N a z ı n ve b u abd-1 a r i f ) *

A g o p Pasa. v e Z i h n i P a t a d a h i a z t l ı g ına m e m u r o l d u E v v e l k i u m u r - u m a l i y e k o m i s ­

y o n u d a h i i l g a o l u n d u . B a d e h u Mısır v e B u l g a r i s t a n m e s e l e l e r i v e n t r m a a a z M • •••

k l y e I c l n sad razamın taht - ı r i y a z e t i n d e havaa t - ı v ü k e l t d a n m ü r e k k e p b i r encümen- l

£ 2 4 M E D E N T H U K U K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A S A

fetvada toplanan Mecelle Cemiyet i işlerüe yeniden uğraşmağa imkân bul ­du- Faka t Cemiyette eski arkadaşlarından yalnız Karinabatlı Ömer H i l m i E fend i kalmıştı* Cemiyete fetva emin i Muhammed N u r i E fend i , meclis i m a a r i f reisi A l i Hayda r Efendi , mecUs-i t e t k i k a t âzasından Elhaç Muham­med Efend i , Sadreyn müsteşarı A b d u l l a h Şakir E fend i , âza o la rak tay in ed i ld ik ler inden Cemiyet in çalışması büsbütün başka b i r şekil olmışn. Fetva emin i reyinde mütecetlid İdi. Hey'etİ t e r t i p eden zevat arasında da b i r ins icam ve tecanüs yok tu . Esasen aksak devam etmekte bu lunan çalış­ma lar da haf tada b i r i k i saate inmişti. Böyle b i r çalışmanın v e r i m l i olamı-yacağı da derkârdı. Görülüyor k i Mecelle Cemiyet i , hayatının artık son günlerini yaşıyordu [ 1 9 ] , N ihaye t i k i n c i Abdülhamide ver i len b i r Jurnal memlekete çok değerli h izmet ler ifasına muva f f ak olan bu güzide cemiyet i

m a h s u s teşk i l b u y u r u l d u . Azas ı şura - ı D e v l e t r e i s i A r i f i P a s a v e H a r i c i y e N a z ı r ı Salı

P a t a i l e a b d - l f a k i r d e n i b a r e t t i . B a d e h u M a a r i f N a z ı n Münir P a s a d a h i b u encümen

!• . t a y i n Duyurulmuştur , M u a h h a r e n d e v l e t - 1 a l l y e c e lAzım o l u n a t a r - ı naf ıanın

l e m s i bazı m e v a d ı n müzakeres i d a h i b u encümene h a v a l e b u y u r u l d u . Ve bun?ı

m a h s u s o l a n m e s a i l i n müzakeres i için N a f l a N a z ı n Z i h n i P a t a d a h i eneümende bu

lunduru ldu ı (Cüz 3 1 ) .

1191 B u s ı rada C e v d e t Pusa m e r h u m büyük b i r m a z h a r i y e t e n a i l o l d u . H . 1355

a e n o t l U k i r, t n h a l U n l I t cmnt İçin I n t a n b u t n n e l c n Lü fçoU A h m c l C e v d e t E f e n d i

11. 1305 s e n e s i n i n baslndıftı c i n l e r d e n u gel iş in e l l i n c i y ı l dönümünü İdrak etmiş b u l u ­

n u y o r d u , i k i n c i A b d ü l h a m i t y i i d ün t i m l e r i n e çok d i k k a t e d e r d i . Gülüşünün y l r m i b e s l n r l

y ı l d ö n ü m ü n e h u s u t l e h e m m i y e t v e rd i ğ inden o günün kut l anmas ı A v r u p a k i n b i l e b i r

h a d i s e o l m u u t u . Büyük küçük b i r çok d e v l e t l e r h e y ' e t l e r g önde r e r ek b u günü t ea l i

e t t i l e r . Yap ı l an s e h r a y l n l c r e m t a l t l z d l . B o ğ a z i ç i dunanmas ı d i l l e r e d e s t a n olmuştu

H u günün şere f ine İstanbul Darü l fünunu b i l e y e n i d e n k u r u l d u . İ t t e yı l dönümler ine

k a m b u k H b l l d u y g u l a r taş ıyan i k i n c i A b d ü l h a m i t k i m s e rarkında b i l e değ i lken.

C e v d e t Pa t ay ı , t a h s i l İçin İntan İni l a g e ld i ğ i h . K e n e n i n e l l i n c i y ı l d ö n ü m ü n e le tadüf

e d e n lılr günde ı n l t a n a t arabas ı göndere rek a lay- ı v t t lA 1le Y ı l d ı z a d a v e t e t t i ve k e n ­

d i s i n e İhsan e t t i ğ i İmt i yaz nisanını k a n u n - u m a h p u s u hükmüne t e v f i k a n e l i y l e t a l i k

e d i p b i r n u t u k I r a d e t i l . An laş ı l ı y o r k l e l l i n c i y ı l dönümünü k u t l a m a k g a y e t t i * b u me­

r a s i m i n y a p ı l m a k t a o lduğunun t a k d i r i n i C e v d e t Pasa m e r h u m u n İnce zekat ına bırak­

mış t ı . F a k a t g a r i p t i r k l m e r a s i m i v e t e a t i o l u n a n t ö z l e r i kay ı t v e I t a r e t e t t l E * h a l d e

b u noktay ı ha t ı ra d e f t e r i n d e be l i r tmemiş t i r .

C e v d e t Paşan ın »u m a z h a r i y e t i n e a l t , Ha t ı r a t ı n ın 30 n c l cüsünde s u Tafsilatı gh-

rüyo ruz : « 4 S e f e r 1303 v e 9 T e t r l n - I e v v e l 130a C u m a günü s a l t a n a t a r a h a t l l e v e m u h ¬

t a s a r a l a y l a Y ı ld ıa ta ray - ı hümayununa c e l b o l u n d u k . C u m a namaz ından s o n r a m n -

b e y n - l hümayun d a i r e s i n d e t e r t i p o l u n a n D i v a n ı A l l d a h u a u r - u hümayuna duhulü*

m u z d a zat - ı t a h a n e f a k i r e n l ıan- ı i m t i y a z i h s a n b u y u r d u , ç o y l e k l k ı yam üzere h u -

h i r an içinde dağım. Cemiyete a i t bütün izler s i l ind i , dnsyalar alındı. Meş­r u t i y e t i n ilânından sonra Şeyhülislâm H a y r i Efendi merhum, meşihatı devresinde bu Cemiyet in yeniden İhyasını düşünmüştü. O sırada meşihat müsteşarı bu lunuyordum. Bu bapta malûmat toplamağa çalışı ım. Cemiye­t i n ilgasına da i r meşihat dairesinde hiçbir kayıt bulduramadım. Binaen­aleyh Cemiyet in devam edip etmediğini dairece resmen teshi l mümkün ola­madı. Dev let in h. 1306 yılına a i l Salnamesinde meşihat daire ler inden b i r i o larak gösterilen Mecelle Cemiyetinden h. 1307 yılındaki salnamede eser y o k t u . Ne olmuş İse bu 1306 senesinde olmuştu. Bab-ı âJide yaptırdığımız araştırmalar da o sırada b i r netice vermeyince H a y r i Efendi merhum cemi­ye t i k u r m a k t a n vazgeçti. Fetvahanede «Hey'eti İftaiye- adile b i r teşkilât yaparak yalnız Hanef i mezhebi hükümlerinden değil. Maliki, Şafii, Hanhelİ

mezheplerinden de ist i fade suretile nase er fak ve mastahal-ı asra evfak bazı gay r imek tup hükümler hakkında re'sen iradeler a ldu A d ! i h t i y a r l a r bu yo lda t a t m i n edi ld i .

l u n d u k l a n h a l d e nlsan-ı hümnyun-u y c d - l m U ey y ed l e r i n e a l ıp p e d e r i m e v e n m e a m a

EÜtel h l d m e t e t t i n . B e n i m i dman ımda do hüsn-U l ı ldmctin görü ldü . U m u r - u A d l i y e d e

c n k asar ın v a r , bunlar ı t a k d t r e n t u nisanı k e n d i e l i m l e t a n a t a l i k e d i y o r u m * d i y e r e k

n isamı hümayunu b i z z a t t a l i k b u y u r d u . F a k i r d a h i r e v a b e n d e d i m k l <Pede:1nlz e en -

n e t m e k a n S u l t a n A b d U l m e e l t H a n H a / r o l l e r l n c kema l - 1 s i d i k v e i h l a a İ le h l d m e l ey-

e l d l m . Hütn-U t eveccühünü kazandım, t A k l n müka fa t ın ı e f e n d i m i z d e n a ld ım. A m m - 1

e k r e m l n i z zaman ında p e k müh im v c büyük i t l e r d e b u l u n d u m . An lar ın müka fa t ın ı d a

e r e n d l m 1 x d e n gürdüm. E f e n d i m i z i değer l i b i r h l d m e l e d e m e d i m H a l b u k i m U t e v a l I y e n

enva- ı a v a t ı r v e a l ta f - ı hümayununuza m a z h a r o l u p g i d i y o r u m B u İtapta n l t a n e - l t e -

vrceüh-ü i l i o l a n b u nl&Jin-ı hümayunun le tekkUrü I c i n l?e ne d i y e c e k i m i b i l e m e m

L u a n e n o l s u n va ı l f c -1 teşekkürü i f a edecek e l laz - ı teşekkür b u l a m a m * d e d i m . S u

n u l k - u hümayun i l e m u k a b e l e d e b u l u n d u l a r i E ı l a g f u r u U a h . t e n i n h l d m e t l n l tııkrtlr

e t t l f t l m İçin b u nisanı taük e t t l m i . C e v a b e n ıE f end imi zden n a i l o l duğum a l ta f - ı i n a -

yat ın b i n d e b L H n l n şükrünü İfaya m u k t e d i r d eğ i l im F a k a t k l t l a c i z v e k u s u r u n u b i l ­

m e k (e b i r n e v i a l l kürgüzar l ık t ı r . Ku l l a r ın ın d a s e r m a y e - 1 t eşekkürüm b u n d a n İbare t ­

t i r . Cenab- ı H a k t a n d i l e r i m k l phlr-ı v a k t i m d e v e l i n l m e r e f e n d i m i z e az <jok h i z m e t e b u

kul lar ın ı m u v a f f a k h u y u n u n , v e e g e r d lû i ı ı t v e nn f e t - ı hümayununuza gö re h l d m e t

edemez i s e m de h l c u l m a z s a t a r i h nazar ında g e r o f t l g i b i h l d m e l e d e m e d i İte de İfay ı

v a z i f e y e c a l i s U çaba lad ı , h l d m e l y o l u n d a b u l u n d u d e d l r s l n . H e m e n Cenab- ı H a k ümur

ve l e v k e t - l h U m a y u n l a n n ı r u z e l z u n ve b i l cümle düşmanlar ın ı m ü d e m m e r ve aernügün

b u y u r s u n a m i n )

B a d e h u y i n e s a l t a n a t a r a b a s l l e ve a l a y l a B e b e k t e k i a a h U h a n o m l s c g e t i r i l d i k B u

«snada s a d r a s a m Ue d i ğe r bazı vükela a l e y h i m i z d e say ed iyor la rd ı An l a r ın söy l e r ine

bu tesrl fat- ı a a n l y e covab- ı a a f l o l d u * .

Cevdet Paşa m e r h u m hakkında şu eseri hazırlamağa başladığım sıra­da Mecelle Cemiye t in in uğradığı âkıbeti tesbit edebilmek İçin yeniden uğ-i aşmak ve çalışmak zaruret i l e karşılaştım. Başbakanlık Arşivinde bizzat tahar r i l e rde bu lundum. Resmî irade def ter ler inde b i r iz ve kayıt buluna* madı. N ihaye t muhte r em müverrihimiz üstad Bay îbnül E m i n M a h m u t Kema l ' i n bu k i t a p dolayısıle âclze i t h a f lûtfunda bulundukları şu i k i vesika altmış seneye yakın b i r müddet muamma hal inde devam eden bu d u r u m u tamamen aydınlattı. Burada kendi ler ine alenen teşekkür e tmey i borç b i l i r i m .

B u vesikanın b i r inc i s i j u r n a l i le vehmi l a h r i k edi len i k i n c i Abdülha-m i d i n Cevdet Paşayı muaheze yo lundak i İthamına karşı m e r h u m tarafın­dan telâş ve k o r k u içinde alelacele yazılmış b i r amadır , t f aden in s lyak-u ilhakı Cevdet Paşanın o arıda duyduğu haşyet ve endişe hakkında b i r f i k i r verebi l i r .

Arizanın su re t i : ^Fransa kanunlarına müracaat mecburi­yetinden halâs için t f rn- i fıkıhtan bir kitap yapıp ta üss-ü esast kavanin-i devlet olmak üzere meydana koymak efkâra cennet* mekân Sultan Abdülmecit Han hazretlerinin oftd-i saltanatla­rında meydana kondu ve bir cemiyetli ilmiye teşkil olundu. Lâkin bu cemiyet ifa-i m e r a m edemedi. O zaman çökerleri me-validen bulunduğum halde bu cemiyetin âzasmdan idim. Mu-ahharen çökerleri Halep valisi iken mecîis-i vâlâ ilga olunarak umur-u mülkiyeye ait olan vazifesi $ûra-i Devlete havale olu­nup mevadd-ı adliye için müstakil b i r hey'et-i adliye teşkil olu­narak riyaseti ve nezareti uhde-i çakeraneme havale buyuml-marjla Dersaadete gelip teşkilât-ı adliye ile meşgul oldum. Ve berveçhibâlâ fıkıhtan bir kitajı yapılmasının lüzumu bir derece daha taayyün etti. Bu cihetle fukahadan mürekkep olarak ri-yaset-İ çakeranem tahtında olmak üzere Mecelle-i Ahkâm-t Adliye Cemiyeti ünvanile bir meclis teşkil olundu. Bu meclis daima bab-% âlide münakit olurdu. Bab-ı âli harikinden sonra Adliye Nezareti şimdiki mahalline naklolundukta Mecelle Ce­miyeti dahi orada dktolunur i d i . Muahharen bab-ı fetvaya naklolunmuştur. Bu meclis bir cemiyet-i ilmiye olduğu cihetle Adliye Nezaretine me rbu t olmadığı halde Suriyeye izam buyu-rulduğumda Adliye Nazırı bulunan kim ise bu meclise nezaret eylemek âdet olmuştu. Mecellenin bir kaç kitabı nakıs kalmış ise de Cemiyet bunların ikmalile meşgul olamıyor, şimdi meş­guliyeti ancak aJıkâm-ı mecellenin tatbikatında maiıakimce görülen müşkülâttır ki bu mecliste hailolunuyordu. Ve neza*

U l U L A M A l i D Î N 927

reltercc ve alclhtnu* defter-i hakamce yahut mah-

nus-u vükelâca istişkâl olunan !'•> mesele zuhurunda oraya ha­

vale kılmıyordu. Bunun için haftada bir gün Mecelle Cemiyeti

mün'akit otur, saat sekize dokuza kadar (ezani saa t t i r ) müza­kere ile meşgul olduktan sonra herkes mahali-i memuriyetine

azimet eylemcktr olduğu maruzaur. Kullan Ahmet Cevdet*.

(Arızada t a r i h y o k t u r ) .

B u arizayı i k i n c i Abdülhamidin Sadrâzam Sait Paşaya göndererek muhteviyatı hakkında mütalâa sorduğu. Bay lbnüi E m i n M a h m u l Kema­l in beyanatından müsıefad olmaktadır.

Bahsi gecen vesikaların ik inc is i senelerdtnberi izi ve kaydı aranıp bu-lunmıyan i raden in ta kendis idir .

Hususî İrade su re t i : Sadarete: Cennettnekân Sultan Ab-

dülmecit Han Hazretlerinin ahd-i saltanatlarında 0M-4 fıkıh­

tan bir kitap yapılması fikri kangi tezkere ile meydana kon­

muş İ N anın bir suret-i musaddakastnın arz ve takdimi ve Me¬

celle Cemiyetinin asıl vazife-i memuriyeti mahakim-i nizami­

yede görülecek daavi'i hukukiye için lüzumu olan kitapları ter­

tip olup Mecelle-i Ahkâm-t Adliyenin nüsha-ı matbuaxmdan

anlaşıldığına göre en son kitap doksan üç tarihinde hitam bul­

muş ve kitab'i beyyinat hakkındaki \asaya mazlxitasi da dok­

san altı nenesinde tanzim olunmuş olduğu gibi nezaretlerce ve

meetis-i vıikelâca mesait-i fıkhiyey* müteallik bir müşkile te­

sadüf olundukta bunun tetkiki ı>û£i/e*tnİTi cemiyet *i mecelleye

ait olacağına dair delaletçe bir ta tın ti w ka ra r dahi almadığın­

dan ileride içiimatna / O » ¡ - I I hakiki göridür ise svret-i i e t imat ayrıca düşünülmek üzere cemiyet-i mezkûrenin bugünden iti­

baren tatÜ-i içtimai tw cemiyct-ı mezkiıreye nezaretlerce ve

meclú-i vükelâca ne gibi işler havale olunduğunun ve (jeçende

fevkalâde olarak aktolunmast ne esbalıa mebnt idüğünün dahi

arz ve iş'arı şerefsadir olan irade-i seniye-i hasret i hilâfet pe-

nahî ikti£a-i cehlinden olmağla ol bapta... ı 26 Cemaziyülevvel 1306, 16 Kânunusani 1304. İmza: Serkátib-i hazret- i şehriyari; Süreyya.

( Ad l i y e Nezaretine de baskitabetten tebliğ olunmuştur).

Bu irade tarlhile yeniden Başbakanlık Arşivinde yaptığım araştırma­da hususi İradeler defterinde suret i yukarıya yazılan i radenin salını bu l -uum ve eldeki sure t in bu asla tamamen mutabık bulunduğunu tesbit et-

M E D E N İ H U K U K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A S A

t i m . Bulduğum hususî i radenin arkasında *Cevabt tırzeditmiatir* ibaresi

ve 23 Cemaziyûlevvel 1306 t a r i h i yazılı i d i . Mecelle Cemiye t in in ilgası şüphesiz k i Cevdet Paşn için ağır b i r darbe

olmuştur. M e r h u m Mecelleye ve Cemiyet ine b i r babanın evlâdına merbu-l i y e t i kadar merbut İdi, Mecelleye karşı bütün tedv in i müddetince her türlü ihtimamı gösteriyor, hattâ muhte l i f l i san lara tercüme e t t i r e rek bu tercümelerin basılması hakkında bile iradeler atıyordu.

Cevdet Paşanın, yukarıda bahsettiğimiz beşinci de fak i Ad l i y e Nazır­lığı dört sene sürmüş ve bu müddet içinde vaz i fey i büyük b i r d irayet le i fa ederek 20 Ramazan 1307 de Mecl is- i Vükelâya memur edi lmek suret i le şu son nazırlık vazifesinden ayrılmıştır [ 2 0 ] .

Mecelle t a h r i r bakımından eşi yazılamıyacak kuvve t t e b i r şaheserdir.

[ 2 0 | t . . . U m c r a - i e k r a t t a n M u t l u KLİrt M u » Bey a l e y h i n d e E r m e n i p a t r i k h a n e -

ı ln ln t l k a y e t l ü r e r ine İ n g i l i z « e f a r e l l an ın c e za l and ı r ı lmas ın ı İ l t i zam e t m e k l e bi lâkis

tnraf- ı hümayundan d a h i c c a n l b l n a i r a ı m n h l d m e t y o l u n d a t ebaan ın mağdur iye t i

t e c v i z o l u n a m a d ı a m d a n M U M Bey D e r s a a d e t e c e l p İle m u h a k e m e s i n i n b u r a d a İcracı

emrcılundu. P a t r i k h a n e v e s e f a r e t d n h l h e r n n a i l n l u r s a n l s u n M u s a Hey m a h k u m e d l l -

• I n d i y e r e k lür lü e n t r i k a l a r a tc tebbüa o l u n d u . D a l m a I n j r l l l z p o l l t l k a u n m h a d i m i o l a n

S a d r â z a m Kûml l P a t a d a h i I nR İU ı e l c i s i n d e n z i y a d e InKİUz o l duğundan b i z i de h u

y o l a h a d i m e t m e k l ı t ed l . F a k i r lae b lhn «b1 lhamLye a m n Tirfdına flittik R l n a e n a l e v h

b i rkaç a y d a n b e r l a z l i m e ça l ış ıyordu, ç a r e bu lamıyo rdu , M u a h h a r e n A l m a n y a t e b n n -

t ından b i r »ab-1 e m r e d hakk ında G a t a t a f l a V o y v o d a konağ ı d e n i l e n k a r a k o l h a n e t i v

f l l l - l t e n i İcra o l u n m u t deyiJ b i r d a v a z u h u r e t i l . Ci l t l ikçe keab-1 e h e m m i y e t ey l ed i ,

D e r s a a d c l e n a k l o l u n d u . H e y r t - ı L t h a m i y e d e İ tham kı l ındı . L a k i n m a h k e m e - 1 c i n a ­

y e t t e e k a e r l y e U e h i ' r a a i - 1 z i m m e t i n e k a r a r v e r i l d i . B u n d a n A l m a n y a l e f a r e t l l i kay r î

e y l e d i , A l m a n y a e l c i n i I t t l f a edüp g ldeccALn l b e y a n e t i l , l a l e s a d r A z a m b u n u d a h i

l l k a a l - L sablkaaınn i l â v e v e A d e t a l a t - ı « a n a n e y i t e h d i t e d e r c e s i n e a z l i m i z i l l ı l zam

e l m e k l e ?at-ı t a h a n e d a h i m u v a f a k a t e m e c b u r o l a r a k b u l e t r l h û t ı i c a r e y l s d i

Söy le k l :

R a m a z a n - ı H e r i f i n y l r m l b l r l n r l g U n l l uhde -1 A d z l y e m e c a l l t - l a l i y e m e m u r l y e i l

b l t l e v d h A d l i y e N e z a r e t i E v k a M H U m a y u n N a z ı r ı H ı ra P a t a y a v e Evka f - ı Hümayun

N e z a r e t r l a h l Na f ı a N a z ı r ı Z i h n i P a t a y a v e N a i l n N e z a r e t i H l l i u m n T N a z ı r ı H a i f Pa­

t a y a v e Rüsumat N e z r e t i H a s a n F e h m i P a t a y a t e v c i h h u y u r u l d u , d i n e 1 m e r k u m «ab ı

e m r e d i t i n d e n do lay ı B e y o & l u m u l a l a m n E m r u l l a h E f e n d i i l e Şehremanet i m e k t u p -

Cuıu N a z ı m B e y i n b e e a y l t - 1 m e m u r i y e t l e r i İcra e d i l d i .

Ferdas ı P a z a r a k t a m ı l i e r l l l l f t a r m a b e y n - L h t l m a y u n a a i t t i m B a d e t t e v a r l h h u -

a u r - u hümayuna k a b u l 11« d a l r e - l m a h r e m i y e t t e f e vka l âde l l l i rat- ı hümayuna m a r h a r

b u y u r u l d u m v e v ü k e l â n l a m a h a u a o l a n o l u n b i n k u r u t m a r n l a n f a z l a o l a r a k ceb-k

hümayundan d a h i m a h i y e LkiyUı a l t ın t a h a l t b u y u r u J d u . , t T e z a k i r - l C e v d e t ; cüz 311-

Fakat kanunlaştırma ve hükümler bakımından haklı olarak bir takım itirazlara maruz kalabilir. Meselâ Mecellede kanun olmasına rağmen fıkıh kitaplarındaki usul aynen muhafaza edilmiş, k i tap la r . baplar, fasıllar hu kitaplardaki tasnife göre ayrılmış ve her ak i t t e ehl iyet şartı t e k r a r o lun­muştur. Bu tekrarlar ve İlâve olunan misal ler kanun nehcine uygun de­ğildir

Halkın ihtiyaçlarına geniş sahada cevap vermek, ihtilaflı meselelerde pçıktan açı^a k a f i hükümler sevkederek her türlü şek ve tereddüdü önle­mek ve ezmamn tebeddülünü nazara a lmak icap ederdi. H a l b u k i hüküm­leri tedvinde dar bir çerçeve İçinde Hanef i mezhebi hükümlerile i k t i f a c i ­hetine gidilmişti. Ve iç siyaset endişcslle İhtiraz ve tahaşi mesleki gü­düldü, tşte bu yüzden Ma l i k i mezhebindeki alacağın t e m l i k i ve borcun nakli gibi Roma hukukunda hi le hulunmıyan ve i lk olarak tedv in i A lman Medenî Kanununa b i r fahrü şeref vesile*;! veren hükümlerden faydalanma fırsatı kaçırıldı.

tcare aktinin muc i r l e müsteclrln ölümünden ne yolda müteessir ola­cakı hakkında herhalde Mecellede mevk i almnsı i rap eden ana hükmü bah-t alinin tereddüdü üzerine yazmaktan sarf-ı nazar etmek g ib i kanun hazırlı-yanlara yakışmıyacak b i r zaaf gösterildi ve binnetlce Borçlar Kanunumuz mer'iyet mevkiine g ir inceye kadar şu mühim ve her gün olağan b i r hâdi­senin devletçe îcar-ı A k a r nizamname ve k^ramameler i l e idaresine sebe­biyet verildi. Hele menkul malın kabzından evvel bey' ine cevaz göstermi-yen Hanefi fıkhına uygun olarak yazılan madde ile Mecelleye en büyük fenahk yapıldı. Memlekete fahrü jere f veren. îslâm âleminde sevgi, hür-

et uyandıran bu âbideyi siyasî maksat lar ta t ahr ibe çalışan Rus hukuk­çusu Mr, André Mandelstam bile Mecelleye karşı en zayıf gördüğü bu nok­tadan taarruza geçti. Ha lbuk i höyle b i r satışa cevaz gösteren mezhepler­den pekâlâ hükümler a lmak mümkündü. Cemiyet Azalarından bazıları dar görüşleri ve büyük alışverişlere ve dış t icarete a i t işlere vukufsuzlukları sehebile bu lüzumu t a k d i r etmeseler b i le Cevdet Paşa merhum glhi mem*

ketin siyasetine hâkim, geniş b i r görüşe ma l ik , cihanın iktisadi cezrü ınedlerine. ticari büyük alım satımlarına vâkıf, nüfuz-u nazar sahibi . Bü-ük Reşit Paşanın mahrem- i esrarı f 2 1 1 b ir devlet adamı bunu şüphesiz

lakdlr edebilirdi.

{ 9 1 1 * . . R a m a t a n ffetdl. R n l t Pnaa K U c u k s u v n İ f tar iye v e y e m e k ısmar lad ı v e

t e k i r i kayı f tma a ld ı . Y u k a r ı d n f r r u ç ık ıp h a * r aUferayı do l a r l ı k A k v a m U w r l K u c U k -

•uya g e l i p b i r l i k t e i f t a r e t l i k -< a l ıp nk ı am namaz la r ın ı k ı ld ık . Pasa h e r a k s a m

M i r i n d e n m r k t u m o l a r a k m ü d a v i m o l d u t u i-vradını tıkudu B u d r h u cay ırda t>ır l a k e m l e

• •••<•• o t u r d u k , V a r t l a ğya rdan n a i l o l a r a k s a a t l e r c e m u a a h a h e t e k o y u l d u k Pasa

930 M E D E N Î H U K U K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A S A

Mecelledeki bu ve emsali hükümler İdare ve siyaset bakımından mer­humun ünslyet peyda ettiği İşi mümkün olduğu kadar dağdağadan koru­mak zihniyetine tefemi eden nakisalardır. Merhum, Hanefî fıkhından ay­rılmak lüzumuna kail olsaydı asrın ihtiyaçlarına cevap vermek için İcap eden hükümleri ifaret ettiğimiz gibi hiç olmazsa diğer mezheplerden veya *kikmet müminin yetik malıdır onu nerede bulursa alır* düsturuna istina­den garp hukukundan iktibasla kendi öz hukuki kanaatlerine itimat cesa­retini nefsinde bulurdu, maslahat için mücahedede bulunarak tarihinde sık sık işaret ettiği *def'i leyyin* siyasetinden bu hayati meselede olsun vazgeçerdi. Merhumun bu siyasetidir k i hukuk zevkinden mahrum kim­selere nahak yere Mecelleye tariz fırsatı vermiştir. Kaldı ki Mecelle Me­denî Kanuna girmesi lâzım gelen bütün hükümleri de muhtevi değildir Zaten alınan karara göre evlenme, boşanma, nafaka, vesayet, vasiyet, mi­ras, vakıf, diyat İçin de ayrı ayrı kitaplar hazırlanacak ve Medenî Kanun ancak bu hükümleri ihtiva etmekle tam şeklini alacaktı. Onaltıncı kitabın neşrinden sonra da Mecelle Cemiyetinin çalışmalarında devamı bu eksik­leri itmam içindi. Faka t İkinci Abdülhamldir. vehmi araya girdi, gayenin tahakkukuna mân oldu. Esasen padişah cemiyet tâbirinden de sinirleni­yor. Adliye Nazırının riyaseti altında memleketin itimadını kazanmış, mu­hitte ilmü faziletlerile sevilmiş seçme bir hey'etin Meşihat dairesinde mun­tazam toplanıp müşaverelerde bulunması kendisinde huzuru rahat bırak­mıyordu. Faka t dedikoduya sebebiyet verir endisesile cemiyeti dağılmak ta istemediğinden yalmz Cemiyetin çalışmalarını hafiyeleri marifetile ya­kın takip ederek bu cemiyetin mahiyetini, meşguliyetini kâh sadrâzamdan kâh Adliye Nazırından sorup bu teşekküle verdiği ehemmiyeti onlara ih­sasa çalışıyordu. Yukarıya aynen konan vesikalardan bu cihet kolayca anlaşılır.

Maamafih bu mütalâaları serdederken Cevdet Paşanın, nihayet araoça fıkıh meselelerinin türkçesi olan Mecellenin şer'iye mahkemelerinde tat* bikini bile hazmedemiyen ve İmam-ı Züfer gibi diğer Hanefî imamları arasında binnisbe zayıf telakki olunan bir zata ait İçlihadın tercih edil-

l u m a m l l e a c M d r B e n i m l e d e r t l e «U . U z u n uzad ıya ha »b - I h a l e t t i . E v v e l * h a k k o f a k i r d e

m u k a d d e m a e m n i y e t i n i s e lbodecek naaı l t ö z l e r «ttyLenml* o l d u f t u n u v e k e y f i y e t i ıw

v e çh i l e t a h k i k v e * ıd ık v e t ı l aa ım ı n a ı ı l t e c rübe c y l e d l t t n i b a a l - U b e y a n v e F u a d

E f e n d i n i n t c l e vvünUnden t l k t y e t e y l e d i k t e n s o n r a l e d U n n l y a t a g l r l ı t l , v e p n l e i i k a r s

R İ h a l l i m e v k i d e bulunduğunu » e rhü U a h e y l e d i , l ı t e o l v a k l l ne m r v k l d e b u l u n d u -

ftümu a n l a d ı m v e b u hal-İ I m e v k i i n n n a k e l l n l b l l d l i i m d m a r t ık e v v e l k i g i b i l i uba l ı -

y a n e h e r t a r a t i a gort lsemlyece f t İmden b i r * * t e l a * e y l e d i m * . ( T c u ı k i r - l C e v d e t : c u ı I V

İh lar ı . B e l e d i y e s i İ nk ı l âp M ü z e s i ) .

nesinden dolayı kıyametler koparan rlar düşünceli bir taassup muhiti karşısında bulunduğunu düşünmüyor değiliz, nizamiye mahkemeler inde başka, şer'iye mahkemelerinde başka kanunlar t a t b i k in in devlet İçin şüp­hesiz nâhoş bir durum olacağını ve İslâm dininden başka dinlere mensup olan vatandaşlara mezhebi imtiyazlarından isti fadeye devam için haklı bir \esile vereceğini takdir e tmiyor değiliz. Fakat mademki Fransa Medeni Kanununu bi le tercüme e t t i r i p nizamiye m a r> kemelerinde olsun t a tb ik et­tirebilmek cesaret ini gösteren b ir hey'et- i vükelâ mevcuttu, mademki Ca-miülezherin hüküm sürdüğü Mısırda bugün hi le büyük çapta ıslahata ta­hammül göslermiyen b i r taassuha karşı Fransa Medenî Kanunu arapr.aya tercüme edilerek t a tb ik mevki ine konmuştu mademki A l i Paşa G i r i t t e n gönderdiği meşhur ıslahat lâyihasında bu lüzumu her lürlü teh l ikey i , me­suliyeti gözönünde tu ta rak üir t ek l i f mahiyet inde yazabilmiş 1221 ve hattâ devletçe Fransa Medeni Kanununun tercüme e t t i r i lmek üzere arapça nüshası sadr-ı esbak Sait Paşa merhuma veı ilerek |23| f i i l i ya ta seçil­mişti. Şu halde yalnız Hanefi mezhebine niı hükümlerle i k t i f a e lmeyup asrın ihtiyaçlarına cevap verecek diğer mezheplerdeki hükümlerden is­tiane ve hattâ icap ederse, İşaret ettiğimiz veçhile *def'i mefamd celb-i

menafiden eviâdtr* ana kaidesine sadık ka larak , yeni garp hukukunun iş­lenmiş ve mütekâmü hükümlerinden ist i fada edip öz. millî b i r Medeni Ka­nun vücuda getirmek düşünülen ve terviç edilen şekilden şüphesiz kı eh­vendi ve Cevdet Paşa gibi memlekette büyük âlim olarak tanınmış kuv-

[72] 4... B i r de bat l ı ca b i r i m m •• ı n • •• • n l d u f t u n d a n o l b a p l a d a h i b i r

>tı1 a r a n m a k v e Mıs ı rda yap ı lmakta o lduğu g i b i b i r d e d a h i Code O v i l d e d i k l e r i k a -

r . u n n a m e l e r r l l m e e t t i r i l i p daav l - ı m u h l a l l t e m a h a k l m - l m u h t a l l t a d a v e o k a n u n n a ­

meye t a t b l k e n rüye t e t t i r i l m e k e m r - l z a r u r i grtrunur. B u n u n d a h i a h k f t n v t r e l l l e - 1

ser ' I a e r l f e k a t ' a d o k u n m ı y a r a k M i r n l ı a m l m a h n k i m mlsll lü l a n ı l m l k a b i l o l u r z a n -

n o l u n n r . Elhası l b k l r U m l e tebaanın d l n U m e z h e p t e n b a t k a m r v a d d a yekd iğe r ine m e z r u

t a h l l t l v e bey y i n e l e r i n d e o l a n muhmi 'dı- V F r e k a t a - t i n kül l i yen İlgası m e y d a n d a o l a n

m a h a t l k l İmhaya v e l l a v n l h l taalfı ennn-1 d e v l e t i t a h k i m e llâe-t münfer ld a d d u ı U m a r

k ı l ı n ı r O l b a p t a emir v r f e r m a n h a z r e t I m e n l e h u l ı m r l n d l r S S n b a n 13*MP t A l i P a s *

lâyihasırıdan 1 ( A l i P u a d Bey m e r t u m : c B l r a l - 1 M U h l m m r - 1 S i y a s i y e * ; s, İZT

1331 A l i P a a a , S u l t a n A b d t l l a z l z H a z r e t l e r i n e t a k d i m ey l ed l f . 1 l ay iha- ı m u -

f a i s a l a - l mc ıhurea inde t J . I h ı t l ı t l yan İyen in m U p a v a t e n h u k u k v e m e n a M - l m e m ­

l e k e t t e n m U ı t e f l l o l m a l a r ı lürumunu v e Code C l v l l ' i n m a h a k l m - l dev l e t - 1 a l l y e d e l a t -

f ' i k l n i t a v s i y e e t m l t v e F r a n s a Oode C l v l l ' l n l n a r a b l tercümesi ud&ha t - ı ad l ı y ry l 1a-

m a m l l e h a v i o lduğu I c i n b u n u n nüaha-l a n a h i y e s i n d e n te rcümes i d a h i b a n a h a v a l e

r lunmuı tur . R n n r a M e e e l l v - I A h k s m - ı A d l i y e n i n y n ı u t m u ı f i k r i g a l e b e e t l i ğ inden .

Cevdet Paaa. a n a m e m u r o l du » . iSadrâzam S a i r Paşanın ha t ı ra t ı : e l i t 1 . s a h . 6 v

9 3 2 M K D K N J İ I C K L ' K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A S A

\etli bir şahsiyet için bunu yapmak az evvel yazdığımız veçhile hiç te güç, bir İ ş değildi. Faka t ne yazık ki Cevdet Paşa merhum şahsan bu lüzuma Kail ve kani değildi. *Sadat-ı I lanefiye* mu «akval-i muhtarecj> nden bir Medenî Kanun vücuda getirmeği dine hizmet biliyordu ve mensup bulun­duğu Hanefî mezhebine tam sadakati vicdani bir vazife telâk.u ediyor­du. Belki başka türlü hareket etmekle kendisi fakih arkadaşlarile ihtilâfa düşecek, lmam-ı Züfer reyinin tercih olunmasını bile hazmedemiyen b i r muhitte hemen herkesle kötü kişi olacaktı ve bu arada fıkıhtan muktebes bir Medeni Kanun vücuda getirmek kararı da ihtimal ki kaynayıp gide­cekti. Halbuki Cevdet Pasa pek aziz telâkk* ettiği şu gayeye varabümek için senelerce uğraşmış» didinmiş» kavgalar etmiş, kırmış, kırılmıştı, tçer-uen, dışardan yapılan entrikalara göğüs gererek uğrunda nazırlık maka­mından defalarca valiliklere sürülerek hatırı! hayale gelen ve gelmiyen nice güçlükleri yenerek elde edilen başarıyı ufak tefek bazı aksaklıklar y ü ­zünden feda edebilir miydi? Bu Aadar pahalıya mal olan bu muvaffaki­yeti manasız yere heder etmek nasıl doğru olabilirdi? Noksanlar varsa bunu gelecek nesiller pekâlâ ikmal edebilirdi. İkinci Sultan Mahmut bile <-Ben bu tadarım yaptım, ahlâfım da kalanım yapsın' dememiş m i y d i ? [ 2 4 ]

134 ] C e v d e t P u t a T e z a k l r i n d r t e s i r i a t ı m d a ka ld ığ ı v a k a y ı söy l e an la t ı r :

« . . . R u s y a Impu ıu lo i u n u n kumıdaf l i K o n ı u n l i n a k d c m t 1 » K U Ü G - I Şorlro plri<»rk**n

M o r a y a u Arayıp r u m l a r a «Kakın b u k e r e devk-t - ı o c m a n l y e a l e y h i n e h a r e k e t e t m e ­

y i n i z . K e n d i n i z e m u a v i n bu lamazs ın ı z » d e y u r-..- e y l e m l i ıddugu ivi ı ı ldl . R u a y n l t -

l a n n b u m i s l l l u t a v ı r v e m u a m e k - l e r l n d e n ş imd i l ik d e v l e t * ! a j f y t 11e h o * ı rç lnmek

n i y e t i n d e bu lunduk lar ı lnikllûl e d i l d i . B a d e h u K o n a t a n t l n Kuds- ı S v N f T r n a v d e t İle

D e r s a a d e t e g e l d i . Z a t - ı şahane T o p h a n e d e b u l u n m a k l a o r a d a m U l a k B i e y l e d i Ferdası

a l e s s a b a h m e r h u m I t e ı l t Paşan ın yal ıa ı u l u p ve fa t ında f e r i y e I l U h a z o l u n a n s a h i l -

s a r a y a a e t l r l l l p m i s a f i r e d i l d i v e Z i l k a d e n i n ontlçunrU sal ı . • • —ı b i l cümle vüke la V f

v ü ı e r a n a r a y - ı hümayunda hazır o l duk la r ı h a l d e K o n a t n n t l n e z i y a f e t v t - r l l r l l Ferdası

nalı s u n u daiıJ s a b a h l e y i n p r c n s - I müşarün i l e yh KüçUkau kd ıkUnde kuşluk lunmı e i -

nıek Üzere t a ra f - ı i s t i a n e d e n d a v e t b u y u r u l d u . Ş imd i y e k a d u r pad işahlar ın d i f t e r i l i

b i r s o f r a d a o t u r d u t u m a l û m d e i l l d l r . B u k e r r b u d a h i İcra e d i l d i . B u s o f r a d a H a r i ­

c i y e N a z ı r ı o t u r a m a y ı p v d k e U d ı i n b i r i n i n m a k a m - ı h i d m e l l e k a i m o lması d a h i t e c v i z

buyuru lmnd ı g ından d l v a n - ı h i m a y u n t e r cüman ı A n f l Bey a y a k Üzerinde d u r u p t e r -

r u m o n l ı k h l d m e t l n l İfa o y l em l ı t l r . S o f r a d a n ka tk ıüwa£ ı h e n a A m d o K o n s t a n t l n i n zev­

ces i G r a n d Düşes so f ran ın or tas ındaki ş eke r l emey i « i m p a r a t o r a Ih da edı-reilmr- deyu

a l ıp Kun ı t an t ln d a h i m i l l i n i İn lemekle a n a v r b u d e h u o f t l u n a d a h i b i r e r s ıke r l emc

« e t l r l l l l p o n l a r d a h i İmparatora t a k d i m « L m e k üzere a lm ış la rd ı r .

C e n n e t m e K a n S u l t a n M a h m u d Uon* ı S a n i asr ında A v u s t u r y a impnr t inn ın ı jn k a r ­

deşi A r * l d U k t s l a n b u l a tjelüp k e n d i s i n e ta ray - ı hümayunda m t r a İhzar i y l e z i y a f e t ve-

Zaten yapılan şey için başka türlü düşünmeğe mahal var mıydı? Dev-letüı dini, islâm; mezhebi, Hanefi mezhebi değil m iyd i? Sair mezhepler­den hükümler a lmak az ><<l te l f ik olmıyacak mıydı? (Çoğunluğu başka mezheplere mensup mahal lerdeki müftilere gönderilen menşurlarda bile •csahh-ı akval-ı hanefiye* ile fetva vermeler i emrohınmuyor muydu? işte bu pek mühim maslahatın daha esaslı s u r e n - tuiulmamasına böyle b i r z ih­niyetin, bu kab i l mülâhaza ve mütalâaların febebiyet vermiş olması çok muhtemeldir.

tç siyasetin icaplarına uymak tan münbais bu inh ina lar merhumun ilmi mertebesine, müsellem olan faziletine. Medeni Kanunu tedvin husu­sundaki gayret ve h immet im* şin iras edecek ehemmiyette değildir. Şüphe yok ki Mecelle Cemiyet inde o bulunmadaydı eser böyle muhal led b i r i h ­tişam âbidesi olmazdı ve kendisinin bulunmadığı b i r sırada Mecellenin altıncı kitabı o la rak tedv in olunan fK*tahul Vedia) g ib i ya başlangıçta mahvu Indirasa mahkûm olur veya sonradan i lga İle beraber söner, em¬sali mülga kanun la ra karışır, unu tu lu r g iderdi . Merhumun Mecelleyi ter­tip ve tedvin işlerinde ne kadar t i t izce uğraştığını anlıyabilmek için mü-hürlemediği Mecellenin (Rehin) k i tabi le mühürlediği bütün diğer k i tap ­larını bir defa karşılaştırmak kâfidir. Rehnm Hanef i mezhebine göre en büyük hükümlerinden olan alacaklı elinde karşılığın telef inde borcun su­k u t u hükmü, evvelce de İşaret ettiğimiz veçhile. (Rehin) kitabında unu­tulmuştu. Memleket in çok yüksek tanınmış büyük fak ih ic r inden teşekkül eden ve aralarında F i l i be l i Ha l i l Efendi . Ahmet H i l m i Efendi , îbni Abidın-zade Alâeddin E fend i de bulunan koca b i r mütehassıslar heyet in in naza­rından kaçan şu önemli noktayı merhum uç sene sonra müzakeresine işti­rak ettiği {Şirketi kitabında 1108 inci madde ile telâfi etmiştir. Bu mad­denin tahrir tarzından böyle b i r hükmün t Rehin) kitabında mevcut o ldu­ğu âdeta istlşmam olunur İnce b i r zekâ mahsulü olan şu -cebr-ı utafat^

kaziyesi, yani kaçırılanı yeniden elde etmek fırsatı merhumun arkadaşla­rım herhangi bir tarzda inci tmekten ne kadsr sakındığını da gösterin

Hülâsa Mecelle ancak Cevdet Paşanın kudreüi kalemi sayesinde bu­gün lisanlarda «me.teJ-i sairi g ib i da i r olan kusvay- i belâgate varabitmiş-

r l l d l k t * o l v a k i t m u k b i l ve naftrulkvlım olup iart-ı tnaosup l i r maruf olan P e r t e v

r * * a ta ra f ından *at-T şahanenin snfraya uturmaı ar* v e ihtar olunması u n r l m - «ben

A v r u p a İ le n l a n mUnasebni ı sarayda bir r l y a t e ! vermek d e r e c e l i n e kadar g e l i r d i m

A n d a n i l e r i s i n i ah l a t ıma b ı rak t ım» demli O f t l u A M U l m c c l l H a n s a r a y d a k i e l y a f el tc hep vUke lA bulunduûundan sofraya oturamaimı İse de p r e n s i n z e v c e s i n i atıp h a r e m - )

h l l m m y u n d a baaı kad ın lar la b v i n b v i s o O a y u u i u r m a k İkram v e b a d e h u O v r m ı n v a l l H b ı k

K U c U k s u d a b e r a b e r t a a m e d e r e k I t m a m - t l evaz ım- t Ih U r a m buyurmuştur* .

934 M E D E N Î H U K U K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T FAS)A

tir. Merhumun siyası dağdağalarla muhat büyük işler arasında omuzların­da bazen Nazırlık yükü de bulunduğu halde riyaset ettiği ilmî cemiyetin çalışmalarına düzen vermek, hüküm unutma derecesindeki zühullerini ön­lemek, arkadaşlarının topladıkları, hazırladıktan meseleleri yazmak, ter­cüme etmek, tertib ve tehzip ve ayrıca tab ına nezaret eylemek suretile ne büyük bir noksanı itmam ve ikmal ettiğini merhumun aziz hatırası Önünde tam hüşÛ ve huzû ile eğilerek anmaklâzımdır.

Memleketin o zamanki ahval ve şeraitine uygun ve devletçe takip olu­nan ana siyasetle hemahenk olan Cevdet Paşanın bu baptaki hizmetini, ezmanın tebeddülü ile ahkâmın tegayyürü in'târ olunamıyacağı hakikatini nazara almaksızın ve muhitte şeraitin değişmesi yüzünden ahlâk esasına müstenit hükümlerden vazgeçilip bütün garp âleminin kullandığı menfaat silâhile tecehhüz zaruretinden münbais ve iktisadi muvazeneyi temin ga­yesine ve coğrafî durumumuzun ilcaatına dayanan hükümleri kabulün saik-lerini düşünmeksizin gelişi RÜzel istihfaf etmek pek insafsızca bir hareket olur,

Maamafih merhum bu hayatî işi deruhte ederken kendisinin bir hu­kuk mütehassısı olmadığını da nazara almış ve memleketin en büyük ve salahiyetli faklhlerıle iş birliği yapmayı iltizam eylemişti. Müzakerelerde, riyaset ve nezaret salâhiyetlerinin az çok tevlitten hâli kalamıyacağı ta­hakkümden İçtinap ederek tam bir serbesti teminine muvaffak olmuş ve hele meşhur faklh îbnİ Abidinzade Alâeddln Efendiyi Şamdan davetle be­raberce çalışmağa ve sonraları bazı mühim meselelerde Şam Müftüsü Mahmut Hamzavî Efendi ile muhabereye hususî bir ehemmiyet vermiştir. Memleketteki bütün ilmî şöhretine rağmen ve yurtta en büyük ilim paye­lerini ihraz ettikten sonra yine ihtisas önünde eğilerek başkalarına lâyık olduğu mevkii vermeyi de memleketin tanınmış vakur, hassas ' l im adam­larım bir araya toplayıp onları senelerce müddet incitmiyerek, bilâkis mü­tevazı mesaisi ve necip duygusu ile aralarında tesis ettiği İyi bir âhenge dayanarak üzerine aldığı muazzam işi başarabilmek için çek şeylere ta­hammül etmeyi bilmiştir. Memleketi medeni bir kanuna sahip kılabilmek gayesile ihtiyar ettiği 9u hazm-i nefis ve feragati tebcil bir vazifedir

Mecelle ahval müsait olup ta İkmal edilebilseydi yeni Medenî Kanu­numuzun bazı kısımlarına mehaz bile olurdu. Fakat yukarıda taisilatlle an­latılan ikinci Abdülhamldin vehmine karşı Mecellenin tablatile ikmaline imkân yoktu. Karlnâbatlj Ömer Hilmi Efendi merhum Mecellenin devamı mahiyetinde olan ve Mecelle âhengile yazılmış bulunan Evkaf ve Diyat

kitaplarını boşuna hazırlıyordu. Mecelle Cemiyetini dağıtmak için vesile beki iyen padişahın, cemiyeti idameye medar olacak yeni yeni kitaplar vü­cuda getirmesine müsaade etmiyeceğl derkârdı. Mecellenin İçeriden böy-

lece tahribine gayret edilirken dışarıdan da hücumlar tevali ediyor, tica­ret kanunlarımızın saki l kalması yüzünden umumi hükümlere müracaat zarureti hasıl olunca Mecelleye değil, devletçe kanun olarak kabul edil­memiş olan Fransa Medeni Kanununa müracaat lâzımdır deniyordu. Hele ecnebilerle muhtelit teşekkül eden mahkemelerde bu tez pervasızca müda­faa olunmaktaydı. Zamanla kökleşmeğe haşlıyan şu telâkkinin sakimliğini İsbat için hukuk mekteplerinde hocalar, ilmi mecmualarda âlimler, avu­katlar» Temyiz mahkemesile Şûra-i Devlette yüksek hukukçular nafile ye­re uğraşıyorlardı. Dahilden hariçten Mecelleyi yıkmak İstlyenlerin sayısı günden güne çoğalıyor, Mecelle ve tatbikatı memlekette büyük buhranlar geçiriyordu. Meşrutiyetin ikinci defa ilânı bir müddet içfn Mecelleye de nefes aldırdı. B i r taraftan nnksan bırakılan kitapların İkmaline kalkışıldı. Diğer taraftan da ecnebi İmtiyazlarını genişletmeğe matuf mütalâa ve mülâhazaların önüne geçildi. Tam bu sırada Istanbuldakİ Rusya sefareti haştercürnanı Mr. André Mandelstam -Hukuk-v \ umiye-i Düvel- mec-

uasile neşretmiş olduğu makalelerini bir araya toplıyarak * Yabana hû-metlerle münasebetlerinde OsmanU Mahkemeleri* adile neşrettiği ma­

hut kitabında açıktan açığa Mecelleye hücum etmeği muvafık buldu. Bu zat yabancı elçiliklerin adliye işlerinde haksız yere gösterdikleri güçlük­leri pek muhik ve ahitlere uygun buluyor ve Mecelle mer'iyette bulundukça başka türlüsünü de imkânsız görüyordu Eserde « Ticaret Kanunu Fransa

kanunundan tercüme edildiğine göre kanunda münderiç otmıyan husuflar

için Fransa Medenî Kanununa müracaatten başka çare yoktur* kanaati ebde-i hareket ittihaz edilmişti.

Mecelle Cemiyetini teşkil eden zevatın çalışmaları mahsulü olan • "Mecette-i Ahkâm-j Adliyeyi Cevdet Paşa tarafından telif edilmiş bir eser olarak göstermek doğru değildir. Bazı eserlerinde bizzat merhum ve bazı

nsiklopedller Mecelleyi merhumun müellefatı arasında gösterirler ki. bu­nun isabetini teslime imkan yoktur.

Meseleleri cem'î ve tehzipte, tercüme ve tahrirde, kitaplara, baplara, fasıllara taksim ve sırayı tayin ve tertipte hattâ tab'ı ve neşirde merhu­mun büyük himmetleri sebketmiş olabilir. Fakat İsviçre Medenî Kanunu

yfhasını hazırlıyan Eugène Hubert gibi tek başına mucip sebeplere müs­tenit bir kanun lâyihası vücuda getirmiş değildir. Binaenaleyh Mecellenin telifini münhasıran kendisine izafe hakikate uygun düşmez.

Keza Mecellenin ilk yüz maddesini teşkil eden ve külli kaideler ve ve¬er seklinde görülen kısmın kendi öz damgasını taşımakta bulunduğu

yolunda yine bazı ansiklopedilerde ve hattâ güzide edibimiz Bay İsmail Habib'in muteber eserinde ileri sürülen tezi de teslim etmek güçtür. C^nkü bu vecizeler h ismen ahıdis*l şerif eden ve kısmen de i l m i hilâl vazıı

Hmkmk NK. — M

Tesisünnazar müellifi Debusiden mülhem olarak tbnl Nüceymin yazdığı üsbah eserindeki kaidelerden tercüme ve iktibas olunmuştur ¡251.

Usulü Muhakeme Kanununa ait çalışmaları:

Cevdet Paşa merhum Halepten Dİvan-ı Ahkâmı Adliye reisi olarak tstanbuİa gelince büyük bir şevk ile sarüdığı işlerde bir taraftan adli teş­kilât için uğraşıyor, diğer taraftan da Mecelleyi tedvine gayret e^ !yordu. Teşkilâta ilk çeki düzeni verdikten sonra, Bidayet Mahkemelerini kurma­dan evvel bu mahkemelerin muhakemeleri ne suretle yapacaklarını ttsbit eylemeği lüzumlu buldu. Mahkemelerin İşe başlıyab il meleri için elde Usulü Muhakeme Kanunlarının bulunması maslahat icabı idi. İşle bun­dan dolayı vaki delâleti üzerine Mecelle Cemiyeti 301 maddelik bir kanun tasarısı hazırladı. Fakat bu tasarı, Devlet Şûrasında tetkik edilirken Şûranın tâbiri veçhile *istizade-t malûmat zımnında indelicap Fransa ha­vanın mecmuasına müracaat» olunduğu cihetle *m.uktatef* bir şekil aldı ve Mecelle Cemiyeti garp kanunları hükürrlerile âlüde olan bu lâyihayı artık ben İ m si yemedi. Sait Paşa (esbak Sadrâzam) Adliye Nazın olunca Usul-ü Muhakemat-ı Cezaiye, Usul-ü Muhakemat-ı Hukukiye, Teşkilâl-ı Mahakim adiarile meb'usan meclisinin ilk içtimaında kanuniyeti teklif olunmak üzere 1293 Kanun-u E k s i n i n i n bahşettiği salâhiyete müsteniden muvakkat kanunları hazırladı 126J ve bu muvakkat kanunlar vakiı vaki) yapılan bazı tâdillerle Cumhuriyet devrine kadar yürürlükte kaldı. Hukuk Muhakemeleri Usulüne ait olan kanuna vakıile «Usul-ü Muhakemc-i Me­

deniye» adı verilmişti. Cemiyetin hazırladığı bahsi geçen tasarı Şüra-i evlette Ceza Usulü Muhakemesi tasarısından evvel müzakere edildiği

çin her ikisinin kolayca yekdiğerinden ayırdedilebilmesi için bu adın ve­rilmiş olması çok muhtemeldir. Her nedense sonraları (Medeniye) kaydı (Hukukiye) ye tahvil olunmuştur.

Cevdet Paşa merhum bu tasandan kırkıncı tezkeresinin ilâvesi olan ekizinci cüzde bahsetmektedir (27J.

[ 3 5 1 M e c e l l e 11« İ lg i l i I n r e l e m e t e r l m e n l f t A v e l v c r r i l f t l m t u ı ı rada , ! • • • • • • • • • i n im

k n l a y l a t t ı r m a k m m u m , b u l u n a n U t a n h u l MürtÜMl d e f t e r l l A l l m l m t t B * y Ömer tfaauhi

|*ılmpn v p nr.it. a r k a d a e l ı m m d a n B a y l l n m l d Anteı> v e Bn ıbnkan l ık A r « l v l U m u m Mü

d u r u B a y K e n a n T u n a v e t a t a n b u l U n l v e r a l l e a l K ü t ü p h a n e M U d U r t l B u y F o h m l

B e l e d i y e K U i u p h a n e a l Müdürü B a y HU ı ey ln Şemal G Q n e r e n v e B a ı b a h a n h k A r c l v

d a i m i n d e Bay Fnz ı l ' a i «selek l i r l e r İmi a r a v e b e y n n n m ü i a r a a l e d e r l m .

[ 2 f l ] B a k , t E r t i n n i t » : v a h . 327 . N o t 153.

[ 3 7 ] B a k ı ş t ı n ı : . • ıh 379.

B) Mahkemeleri teşkil: Cevdet Paşanın bu sahadaki çalışmaları ehemmiyet bakımından d i ­

ğer sahalardaki çalışmalarına muva i i H helkl onlara üstündür. Şer'iye mah­

kemeler in in yanıbaşmda adaleti tevzie memur herhangi b i r teşkilâtın vü­

cuda get i r i lmes ine Cevdet Paşa merhumun yetiştiği devirde efkâr-ı u m u ­

miye müsait değildi. Bu , ıslahat vadisinde yapılacak işlerin en güçü i d i .

Büyük Reşit Paşa i le arkadaşları hu işin nasıl başarılabileceğini b i r türlü

kestiremiyorlardı. Islâhat işlerinde yardım ötmek üzere Meşihat daire­

sinden münevver f i k i r l i b i r âlimin istenmesi meselesinde şu kararsızlık ta

âmil olmuştu. Şer'tye mahkemeler i dururken az evvel işaret edildiği veç­

hile, yanıbaşmda başka mahkemeler i teşkil i le ihtilâfların ha l l i için oraya

gidi lmesi f i k r i n e t a r a f t a r olanları ha lk t ek f i r ediyor ve buna ka i l o lan

£unahkârlann tövbe ve istiğfar etmeler i . ımcn ve nikahlarını yeni lemeleri

icap ed iyordu. H a l b u k i vatanın menfaat ve maslahatı. Avrupa h u k u k u n ­

dan is t i fadey i temine ma tu f olan devlet in gayret ve siyaseti ve ecnebile­

r i n vak i t vak i t mânâsız, b i r i diğerini tutmıyan müdahalelerini önlemek

zaruret i b i r an evvel bu İşe b i r çare bulmak lüzumunu âmirdi. Şu maksat

uğurunda hayatını b:le esirgemıyecek fedai b i r d e v i n adamına büyük ve

kat'İ ihtiyaç vardı. Artık tereddüde, m a r u f ıfibirile *ieyte, tâalle* riyase­

tine nihayet vermek, bütün dünyaya karsı k a f i i l k adımı a tmak lâzımdı

ve bu atıldıktan sonra arlık ölmek var dönmek yok tu . Nihayet memleket i

taksimden, i zmih la lden kurtaracak fedni d e v i n adamı bu lundu. Bu iş te

Cevdet Paşanın <duş-i h immet ve gayret ine* tevdi o lundu. Çünkü kendisi

rnı lüzumu t a k d i r eden müceddltlerin rükünlerinden ve şerail hükümleri¬

nin en der in noktalarına nüfuz yo lunu bilen ve Umu fazl i le ve diyanet ile»

velev k i zah i r i o lsun takvasi le halkı t a t m i n eden memleket in güzide şah­

siyetlerinden i d i . Fıtraten dedikodudan çekinen ve efkâr-ı umumiyeden

son derece k o r k a n [281 Cevdet Paşa itiyadı hilafına d ikkate değer b i r fe­

ragat ve tesl imfyel göstererek şu hayat i işi üzerine aldı. hu yolda çatış­

malara koyu ldu ve böylelikle Büyük Reşit Pasa nezdindeki mutena me­

rîsi Cnvdpt P u t a . AM 1'nflH m e r h u m u n r fT i t i f nnmazına nM nlnn ha l ı rna ım u n -

•Attıktan n o n r a <u m t l l a l A a d a bulmuyor:

« Z a t t n *"f k •• r • ı M m r • 11 d n k u n a r a l Inv ı r v*> i"\r\.1 r f la bulunmaktan m U m k U n

m e r t e b * takınırdım Ve o l d u k t u k a b u l - U A m m e y i Ihedr * ek h a l U har*k*tP «alışırdım.

AH Paşanın renatnlndt ha lk ın b f r ı p t k r - l h n y r ı l « yad^m** a d * l « l n n vrrtv s l ıka ı - t

iftmmı L M l y n r p i m l e r i n i c^fdültterı m n r s a n ı k iflıllnı A m m r y e mufluyir h a l l i h a r e -

k H l e n bv-ffjıyrt havi ve i h t i r a * efier oldum. V * millet-I bnAmlyrde r a r l u l a n Mftaafa

" s u l u n u n ılrru hıkmı-ımt o R ü n HgptkOa u n l ı y a M M ı m ' » < T « n M - - ı C f v t f f I - rtim I V .

" * b 3S, y a r m a t i u a h a . İs tanbul Belpdlvı*ı i n k l l A p M U r e a l h

m i l l i y e t e seçilmesinin saik ve maksatlarına sadık kaldı, t i k iş o la rak CeüV ledd in ' l D e v v a n i n i n *Divan-t Defi Mezalim» adlı eser ini hülâsa ten ter­cüme e t t i . Şer'iye mahkemeler in in yanında kaza salâhiyetini haiz ayrı b i r mahkeme bulunması lüzumunu şeriate aykırı değil, bilâkis şeriatı İcaplarından olduğunu tebarüz e t t i r d i ve bu hâkimlerin «vemen lem yah küm bi mâ engelâllahü» güruhundan olamıyacağını isbat e t t i ve b u k i t ap ta kullanılan adı İhtiyar ederek Dİvan-ı Ahkâm-ı Ad l i y e y i teşkil ediverdi , tş bu teşkilât, n izamiye mahkemeler in in nüvesi o ldu. Şu t eh l ike l i teşebbüs karşı muhasımlarının açtığı mücadelede onların kullandıkları silâhla mu kabelede bu lundu . Celâleddin-i Devvanî g ib i U -kvaNi, d iyanet i , şer'î i l imler -dek i ihtisas ve k u d r e t i âmmenin müsellemi bulunan büyük b i r zatın şeriate i s t inat ettirdiği b i r teşekkül a leyhinde bulunanların küfründen korkulaca­ğını Divan-ı Ahkâm-ı Ad l i y en in ak to lunan u m u m i mecl isinde i r a d ettiği meşhur hitabede az im ve cesaretle İleri sürdü. Hazır bu lunan lar bu tezin ka t i y e t i önünde mebhut kalmışlardı. Halkın kendi ler ine nasıl b i r nazarla bakacakğım kest irememek yüzünden sevinçlerini b i le İçlerine s indiremiyen, k o r k u ve endişe i le t i t r e y i p duran D i v a n âzası bu n u t u k üzerine geniş nefe* almışlar ve hemen gayr- i i h t i y a r ! (Celâleddin-i Devvanî g ib i t akva ve fa­zi let sahibi büyük b i r zat böyle dedikten sonra k i m ne d iyeb i l i r , tercüme hemen tabı ve neşrile halka b i l d i r i l m e l i d i r ) yo lunda k a r a r l a r vermişlerdi.

Cevdet Paşa mütterkan izhar o lunan bu arzuyu nazara a la rak hi ta­besini maka le hal ine çevirmiş ve b i r sure t in i tabı ve İlân e t t i rmek üzere v a k t i n sadrâzamı bu lunan A l i Paşaya t a k d i m etmiş ise de A l i Paşa bazı hususi mütalâalarla bunun ilânını hale uygun bulmayıp maka ley i yanında alıkoymuştur f 2 9 ] . İhtimal k l A l i Paşa b u tevc ih le r in har ice hükümeti

|30 ] ı . . . M e c l l ı - I n i z a m i y e n i n l e t k i l l hakk ında b i l i r b i l m e z s o ı s o y l l y e n l e r o l d u -

B u n d a n LpUda D l va i ı - ı A h k â m - ı A d l i y e n i n l l l z u m - u teşki l i m t b h a a l n l fası l v e t e m y i z

ı -_-1 • ı CelAlÜddin- i D e v v a n i n i n DLvan-ı D e f i M e z a l i m hakk ında t e l i f k e r d c a l o l a n r i sa ­

l e y i h u 1 Asa v e çh i l e t e r c ü m e e d e r e k C e l A l e d d l n - i D e v v a n î L a r l ı t a n m k a h t - U c a l i He

frl lrUftar-ı z l k u b e l A u l d u f t u a v a n d a o r a d a b u l u n m a k l a a n İ tan-i a s r a n a s l n a t n a m e o l ­

m a k Üzere ra ı i a l yU l lbare o l a r a k k a l e m e a l m ı ı o l d u t u b i r M e c e l l e - I C e l l l e d i y e r i s a l e y i

t a v s i f v e h i t a b e y i i r a d e t t i k t e n a o n r a Ce lALedd ln -1 D e v v a n i n i n k l t a b i n d a k l n d e su fıkra

i l l e r i n d e h a a a a t e n d u r m u t t u r . ( D l v ı n - ı M e z a l i m i n hükmü. h U k m - U « e r ' ld l r v e sultan-ı

asr ın Üzer ine v a c i p t i r k l b a n hule fan ın yap t ı k l a r ı fftbl b l u a t a n a m ulaşa d i l o l a y a h u t

ümeray - ı s a h l b - 1 a l y a a c i l e n b i r A d i l v e b l t a m a z a t a İha le e y l l y e v e e f t e r b u b a p t a le*

n.ıvün e d e n e a a l m o l u r v e k i m k i b u tür lü hükUm m e a r u d e f t U d l r d e r s * n a m e ı r u söy­

l emiş v e e k A b l r - l e y l m m e y l h a t a y a nt ıbet e y l e m l i o t u r v e b u c i h e t l e müstehakk- ı t a -

z l r - l b e l l i , o l u r . B e l k i hatar- ı k ü f ü r d ü r » .

S o n r a m e r h u m b u b a p t a k i ha t ı ras ın ı k a y ı t v e t e a b l t e tmiş t i r :

zayıf göstereceğini ve bundan da yüksek umumi maslahatın müteessir ola­cağını nazara almıştı. Maamafİh halin icap ve zaruretlerine, m u h i t i n ge­çirmekte bulunduğu taassup buhranlarına n a z a r a n Cevdet Paşanın böyle b i r başlangıç i le işe girişmiş olmasını durumun en münasip b i r tedbiri ola­rak telâkki etmek İcap eder. Fakat yalnız bu teşkilâtı vücuda getirmek kâfi değildi, Divanın t e t k i k edeceği k a n u n u da düşünmek lâzımdı. Yani y ine fıkıhtan kuvvet a lan ve f aka t zaman icabı fıkhın şikâyet olunan ka­yıtlarından âzâde bulunacak olan hükümleri de tedvin edip Divanın eline vermek lâzımdı, işte Cevdet Paşa merhum Divanı kurduktan sonra çok geçmeden üzerine aldığı ve başarmağa muvaffak olduğu işin azamet ve şümulünü ve hangi cihetin noksan kaldığını h a k k i l e kavradı. Zihnine lâyih olan mahzurları Önlemek, Halika ve halka karşı vicdanen müsterih kala­bi lmek İçin tez elden f ıkıh hükümlerinden muktebes b i r Medeni Kanun vücuda getirmeği kendisine aziz, kudsî bir emel e d i n d i . F i lhakika bu bap­taki devamlı müstemir çalışmalarına n e mazuliyet. ne menküblyet. ve ne İstanbul dışı memur iye t mâni olabilmiştir. Cevdet Paşa gittiği her yerde Mecelleyi düşündü [80], Mecelle Cemiyetini mesaisinde kuvvetlendirmeğe çalıştı, Cemiyete vali bulunduğu yerlerden r i s a l e l e r yazıp gönderdi, fakih-I t r i n mütalâalarını sorarak bildirdi, tapu idarelerinin tatbikatta karşılaş­tıkları güçlükleri yenmek için çareler buldu f311. Hülâsa: Cemiyetin gü ­zide unsurlarını hâdiseler karşımda ikaz ir/in dalma çalışıp çabaladı, kâh i l t i f a t l a , kâh la r i z i le işe hız verdi. Abdülhramidin vehmi ve tasammutu araya girmeseydi Mecellenin noksanlarını da şüphesiz ikmal edecekti ve halk taassuptan sıyrıldıkça belki Mecellede de bazı tâdiller yapacaktı. Çünkü Mecelleden sonra yirmi seneye yakın bir müddet muammer o l du H

ve işaret ettiğimiz veçhile vicdanını tatmin için bu çalışmaya da İhtiyacı vardı.

Cevdet Paşa merhum otuz y e d i n c i t e z k i T e s i n d ? beyan ettiği veçhile Halep t en Divan - ı Ahkâm-ı Adliye r e i s i nlnrak İstanbul a gelince Divan-ı Ahkûnvı Ad l i y ey i Hukuk ve Ceza k ıs ımlar ına ayırdı ve bu teşekküle Temyiz Mahkemesi mahiyetini verdi. İki daire reisliği uhdesinde i d i , ve

< B e r v e c h l b A l f t G - t ı. ıt ı l lnln h U in an -1 UadMı b a s i t v e i r n d o l u n d u k l a ha z ı r h u -

l » n * n Ulema ve s a i r A r a tara f ından ıCelAleddln^l D e v v a n î gibi M r u t hnyl* d e d i k t e n

sonra a m n Üzer ine k i m ne d i y e b i l i r b u n l a r tabı vr n e s i r İ le saire dahi b i l d i r i l m e l i d i r ı

d ı m i ı D İd oklarındım hu m a k a l e n i n b i r s u r e t i t n h ; ve MAn e t t i r i l m e k ü r e r e sadrazam b u l u n u n Ali Paşaya v e r i lm i ş ise de A l i Pasa ban n u t n l e s t - ı h u s u s l y e y e m e b n l b u n u n

İlanını muva f ı k - ı h a l g ö r m e y i p n e z d l n d e tevkir e lm ' s l l rv

ISO) B a k . » E w r l m 1 ı . : sah M Z N o i . İ S İ a .

[ S i l B a k . • E s e r i m i z » ; s a h . 233, N o t . 135.

MEDENİ 11 r M r K C E P H E S İ N D E N A H M E T C E V D E T P A Ş A

Şûra-i Devlet Reisi g ib i Mecl is- i Vükelâya dah i ld i . H . 1305 ta r ih inde T e m y i z i îstida Daires ini de tenkile muva f fak olduğundan Temyiz Mah­kemesine a i t teşkilâtı bu suret le tamamlamış o ldu [ 32 ) .

İlk teşkilâtı vücuda ge t i r d i k t en sonra M ah keme-i N i zamiye [33 ] adile b i r de İstinaf Mahkemesi k u r d u . N i zamiye mahkeme le r in i t e f r i k - i kuva, in t ihap , lâyenazillik g ibi teminat i le mücehhez hâkimlerden teşkil etmek gayesini t a k i p ed iyordu. Faka t eh l i ye t l i y an i yeni kanunları hâdiselere tat­b ik ve adalet i hakk i l e tevzi için b i l inmes i icap eden hususî malûmata vakıf hâkim bu lunmamak yüzünden m e r h u m pek çok güçlükleri i k t i h a m etmek zorunda kaldı. MaamaİEh m e r h u m bu müşkülleri de yenmesini b i ld i . Son, yan i beşinci defakf Ad l i ye Nazırlığından ayrıldığı sırada nizamiye mah­kemeler ine epeyce çeki düzen vermiş b u l u n u y o r d u [ 3 4 j -

EbüTnlâ M A l î DİN

[ 3 2 J * . , B u sene ıh . 1305» M f l h k e m e - I T e m y i z İs t ida D a i r e s i n n m l l e Mr ücünrü

d a i r e İ lAve e d i l d i . P ek c o k l a l d e s l «urü ldU v e M a h k e m e - 1 T e m y i z « İmd i t a m Mahkı

T e m y l a u ldu » . i T e s a k l r - l C e v d e t : cUx 'U 2 0 j .

133| B u m a h k e m e l e r i n İlk ad ı «Mahak lm-L C e d i d e * y a n i y e n i m a h k e m e l e r d i r

Sonra la r ı « M a h a k l m - I N i z a m i y e » d e n l I d L A v r u p a l ı l a r h l d a y e t e n c M f l h o k l m ı

M u n t a ı a m n * i T r l b u n a u x r i f t u i l e r s ) t o b l r j l e t e r c U m e e t i l l e r . Sonra lar ı , rn t l s l umanları

i n c i t m e m e k .• ir M a h a k l m - 1 N i z a m i y e n i n f rana ı i cada t a m m u k a b i l i n l a n b i r tâbirle

( T r l b u n o u * r e n i e m e n t a i r e » ı l e r e u m e y l İht iyar e y l e d i l e r .

134J 4... D i v a n ı A h k i m - ı A d l i y e h u k u k v e e t t a k ı s ımlar ına l a k ı l m o l u n u n İki

d a i r e n i n r i y a s e t - I ûlâsı ku l la r ında u l d u A u l i n k l e Sûrs - l D e v l e t r e i s i g i b i Mec l l s -J M n h -

s u s - u V U k e l A d a d a h i l İd im. S o n r a r i y a s e t Unvanı n e z a r e t e t a h v i l v e D l van - ı A h k b m i

A d l i y e d a i r e l i n d e İ s t ina t m a h k e m r l e r l k U s a d o lunmuş v e b a d e h u N e z a r e t - I A d i l i *

d a i r e l e r i n i n t a n z i m i n e v e B i d a y e t m a h k e m e l e r i n i n t eşk i la t ına baş lanın ^ ı lhnyel » Ş M

rmıhaslnhasr- ı h a z r e t - l pn d İ l ah i l e r i n d e teıklLAt-ı a d l l y * İ kma l k ı l ınmış t ı r . K u l l a n

b e r v e c h l b a l a ı n ı- t e * k l i a t ı u d l l y c I I * m ^ t g u l o l d u f t u m h a l d i - b i r t a r a f t a n ılshl

M e c e l l e - I A h k â m o A d l i y e n i n t e l l f l l e m r s e u l i d l ı m . ( C e v d e t Pasa j M a r u z a t ı .