UNIVERZITET CRNE GORE EKONOMSKI FAKULTET

Prof dr Gordana urovi

CRNA GORA:OD SPOLJNOTRGOVINSKE KA EVROPSKOJ INTEGRACIJI

Podgorica, Decembar 2008

UVODPripremljeni materijal, koji ini sadraj ove skripte, namijenjen je prvenstveno studentima ekonomskog i fakulteta politikih nauka, kao dopuna osnovnoj literaturi za predmete Privredni razvoj i Medjunarodni ekonomski odnosi, kao i za potpuno novu grupu predmeta koji su posveeni procesu evropskih integracija Crne Gore - predmeta koji se poslednjih godina profiliu na dodiplomskom i postdiplomskom studiju na Ekonomskom fakultetu u Podgorici. Materijal predstavlja sistematizovan prikaz postupnog kreiranja nove spoljnotrgovinske politike Crne Gore i politike pridruivanja EU, u skladu sa razvojem savremenih medjunarodnih ekonomskih odnosa i sa aktuelnim procesom evropskih integracija koji su strateki prioritet svih zemalja Zapadnog Balkana. Prvi dio skripte posveen je analizi savremenih spoljnotrgovinskih tokova, Svjetskoj trgovinskoj organizaciji, odnosno reintegraciji Crne Gore u sistem savremenih medjunarodnih ekonomskih odnosa. Drugi dio skripte posveen je analizi do sada ostvarenog procesa evropskih integracija Crne Gore, koji se kree postepeno od evropske ekonomske integracije ka potpunom prihvatanju evropskog modela organizacije drave, tj. ka sveobuhvatnom prihvatanju evropskog zakonodavnog okvira i izgradnji savremene drave prava, koja e omoguiti punopravno lanstvo Crne Gore u velikoj evropskoj porodici. Prethodno, dat je krai pregled razvojnog koncepta Crne Gore tokom cijelog prethodnog stoljea, do obnove crnogorske dravnosti. Do punopravnog lanstva u EU, pred Crnom Gorom je dug put. Podrazumijva punu implementaciju Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju potpisanog 15. oktobra 2007.godine u Luksemburgu, sticanje statusa zemlje kandidata i sloen proces pregovora o punopravnom lanstvu. Ovaj proces prati i proces jaanja regionalne saradnje, ali i itav set aktivnosti koji podrazumijevaju ispunjavanje tzv. Kriterijuma iz Kopenhagena, bez ega nema punopravnog lanstva. Stoga je sveobuhvatan proces realizacije evropske agende Crne Gore - proces uskladjivanja zakonodavstva i implementacije novih propisa, kao i proces izgradnje snanih institucija koje e biti sposobne da sprovode zajednike evropske politike, bilo potrebno staviti u jedan jedinstven okvirni razvojni dokument, a to je Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU. On je definisan za period 2008-12.godina Imajui u vidu ove vane momente koji stoje pred Crnom Gorom, na stratekom putu pridruivanja, pa potom pristupanja EU, priprema novih uila za studente Univerziteta Crne Gore je, u ovom vremenu dinaminih promjena, poseban izazov za nastavni kadar na naim drutvenim fakultetima, koja treba da doprinesu boljem razumijevanju procesa integracija, analizi i projekciji evropskih perspektiva Crne Gore. To je osnovni motiv pripreme i ove skripte. Podgorica, 15.decembar 2008.g. Prof. dr Gordana Djurovi

2

CRNA GORA: Od spoljnotrgovinske ka evropskoj integraciji SADRAJUvod 2 5 6 6 10 10 12 16 17 18 20 21 25 28 35 36 37 38 40 45 46 48 48 52 54 56 59 59 61 62 63 65 69 70 71

DIO PRVI: REINTEGRACIJA CRNE GORE U SISTEM MEDJUNARODNE TRGOVINE...... IGLOBALNI SPOLJNOTRGOVINSKI TOKOVI I ULOGA WTO..............................................1. Rastui znaaj spoljne trgovine u svijetu............................................................................................. 2. Svjetska trgovinska organizacija (WTO) ............................................................................................ 2.1. Od GATT-a do WTO ................................................................................................................... 2.2. WTO kao subjekt savremenog multilateralnog sistema .............................................................. 2.3. Pravni osnov WTO ...................................................................................................................... 2.4. Organizaciona struktura i proces donoenja odluka u WTO ...................................................... 2.5. Prednosti trgovinskog sistema WTO .......................................................................................... 2.6. WTO podrka za zemlje u razvoju .............................................................................................. 2.7. Rjeavanje sporova u okviru WTO sistema ............................................................................... 2.8. Pristupanje WTO......................................................................................................................... 2.9. Pristupanje Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizaciji . 2.10. Aktuelni trendovi u procesu pristupanja I WTO plus ................................................................. 3. Regionalna integracija u svjetskoj privredi ........................................................................................

II

PAKT STABILNOSTI I PODSTICANJE SARADNJE U REGIONU JIE.................................

II

SPORAZUMI O SLOBODNOJ TRGOVINI U REGIONU I POZICIJA CRNE GORE ..............1. Nastanak mree bilateralnih trgovinskih sporazuma u regionu JIE .................................................... 2. Sporazumi o slobodnoj trgovini izmedju SCG i zemalja JIE................................................................ 3. Robna razmjena u regionu JIE............................................................................................................ 4. Jedinstveni sporazum o slobodnoj trgovini u regionu - CEFTA 2006 .............................................

1. Osnivanje Pakta stabilnosti ............................................................................................................... 2. Radni stolovi Pakta stabilnosti ............................................................................................................ 3. Ostvareni rezultati i perspektive ........................................................................................................ 4. Crna Gora i Pakt stabilnosti ................................................................................................................

III

ANALIZA SPOLJNOTRGOVINSKIH TOKOVA CRNE GORE................................................

1. Spoljnotrgovinski tokovi u periodu 1989-2004.g. ............................................................................... 1.1. Izvoz ostvaren po zemljama i grupacijama zemalja .................................................................. 1.2. Uvoz ostvaren po zemljama i grupacijama zemalja .................................................................. 1.3. Struktura uvoza i izvoza po grupama proizvoda ....................................................................... 2. Robna razmjena u 2005-06.godini ................................................................................................... 3. Jaanje ekonomske razmjene sa EU ................................................................................................ 4. Trgovinski reim i instrumenti spoljnotrgovinske politike ....................................................................

DIO DRUGI: CRNA GORA i PROCES EVROPSKIH INTEGRACIJA...................................I

KRATAK OSVRT NA PROFIL PRIVREDNE RAZVIJENOSTI I RAZVOJNU POLITIKU CRNE GORE ...1. Okvir privredne razvijenosti Crne Gore u prvoj polovini XX vijeka .................................................... 2. Profil privredne razvijenosti Crne Gore u poslijeratnom razvojnom periodu Jugoslavije do disolucije SFRJ (1991) ........................................................................................................................................... 2.1. Osvrt na razvojni koncept, modele planiranja i strukturne promjene u privredi ..........................

72 72 74

3

II

NASTANAK EU I POLITIKA PROIRENJA .........................................................................

3. Profil privredne razvijenosti Crne Gore i ogranienja upravljanja razvojem u SRJ (1992-2002) ...... 4. Upravljanje razvojem, strateko planiranje i makroekonomska politika u Crnoj Gori u savremenim uslovima .........................................................................................................................................

82 90 93 93 93 95 95 98 99 100 101 103 103 104 105 106 108 108 111 112 114 115 121 126 127 138 142 145 147 154 164 167 167 169 171

III

POLITIKA PROIRENJA EU I ZEMLJE ZAPADNOG BALKANA .......................................

1. Evropska zajednica za ugalj i elik 2. Evropska ekonomska zajednica i Euroatom ... 3. Prvo proirenje (1973) ...................................................................................................................... 4. Drugo proirenje (1981) ................................................................................................................... 5. Tree proirenje (1986) .................................................................................................................... 6. etvrto proirenje (1995) .................................................................................................................... 7. Peto proirenje (2004, 2007) ............................................................................................................. 8. Potreba unutranje konsolidacije i institucionalne reforme - refleksije na politiku proirenja .

1. Proces stabilizacije i pridruivanja .................................................................................................... 2. Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju ............................................................................................. 3. Evropske perspektive zemalja Zapadnog Balkana:stabilizacija regiona kroz proces pridruivanja EU ................................................................................................................................................... 4. Novi okvir politike pridruivanja Evropske unije ................................................................................

II

CRNA GORA U PROCESU EVROPSKIH INTEGRACIJA .........................................1. Trasiranje evropskog puta.................................................................................................................. 2. Razvoj i primjena modela dvostrukog kolosjeka.............................................................................. 3. Unapredjenje institucionalnog okvira za proces evropskih integracija (2003).................................... 4. Ostvarivanje evropskog partnerstva .................................................................................................. 5. Prikaz Komunikacione strategije za informisanje javnosti o procesu pridruivanja Crne Gore EU.... 6. Prvi program obuke dravne administracije za proces evropskih integracija (2005) ......................... 7. Ostale aktivnosti vezane za proces stabilizacije i pridruivanja tokom prethodnog perioda .............. 8. Pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju (2005-06) ......................................................... 9. Nacionalni program za integraciju Crne Gore u Eu za period 2008-12.godina .................................. 10. Proces jaanja administrativnih kapaciteta za evrpske integracije .................................................. 11. Finansijska pomo kroz program CARDS ........................................................................................ 12. Novi instrument predpristupne pomoi - IPA .................................................................................... 13. Programi Zajednice .......................................................................................................................... 14. Proces pristupanja EU ..................................................................................................................... ANEKS Skuptinske deklaracije i rezolucije......................................................................................... Deklaracija o pridruivanju EU (2005) ................................................................................................... Rezolucija o ispunjavanju obaveza Crne Gore u okviru SSP (2007) ..................................................... Rezolucija o neophodnosti ubrzanja procesa integracije Crne Gore u evropske i evroatlantske strukture (2008) .....................................................................................................................................

4

PRVI DIO:REINTEGRACIJA CRNE GORE U SISTEM MEDJUNARODNE TRGOVINE

5

I GLOBALJNI SPOLJNOTRGOVINSKI TOKOVI I ULOGA SVJETSKE TRGOVINSKE ORGANIZACIJEPrivredni razvoj neke drave ne se moe analizirati nezavisno od meunarodnog okruenja i meunarodne podjele rada. Ne moe se ni voditi adekvatna politika privrednog razvoja na bazi modela zatvorene privrede, ve spoljnoekonomska politika, u funkciji vremena, sve vie dobija na znaaju u ukupnoj razvojnoj politici zemlje. injenica je takoe da u meunarodnim relacijama, privredni razvoj postaje sve neravnomerniji proces i pored okolnosti to svjetska privreda tokom poslednjih decenija poprima oblike globalizacije i transnacionalizacije privreivanja.

1. RASTUI ZNAAJ SPOLJNE TRGOVINE U SVIJETUSpoljna trgovina je hronoloki najstariji, a svakako i najmasovniji i najrazvijeniji oblik ekonomske saradnje jedne zemlje sa inostranstvom. Spoljna trgovina je privredna aktivnost koja podrazumijeva razmjenu roba, usluga i proizvoda ljudskog duha (intelektualne svojine) koja se obavlja izmeu preduzea iz razliitih drava.1 Ujedno, to je najstariji, najmasovniji i najrazvijeniji oblik ekonomske saradnje jedne zemlje sa inostranstvom. Imajui u vidu dugorone trendove u medjunarodnoj trgovini, moe se konstatovati da se svjetska trgovina dugorono bre poveava nego proizvodnja u svijetu (mjerana rastom GDP), to je bio trend u itavom poslijeratnom periodu. Na slijedeem grafiku vidi se da je taj trend karakteristian i za period od 1996. do 2007.godine, pri emu je prosjena stopa rasta izvoza za cijeli period bila oko 5,5%, dok je stopa rasta GDP bila ispod 3%. Grafik 1 Prosjene stope rasta svjetske proizvodnje i trgovine (izvoza) u periodu 1997-2007.

Izvor: WTO Report, 2008;

1

Bjeli dr Predrag, Ekonomika meunarodnih odnosa, Prometej, Beograd, 2003., str.7

6

Drugim rijeima, snaenje spoljne trgovine, kao i veza izmeu savremenih ekonomskih sistema, globalan je, rastui trend, vei od stope rasta proizvodnje.2 Tabela 1 Svjetski izvoz roba i usluga po regionima i izabranim zemljama - 2007IZVOZ ROBA REGIONI I IZABRANE ZEMLJEudio pojedinih grupa i zemalja u svjetskom izvozu roba (%) Prosj. stopa rasta izvoza roba 2000-07

UVOZ ROBAudio pojedinih grupa i zemalja u svjetskom uvozu roba (%) Prosj. stopa rasta uvoza roba 2000-07

I Z V O Z USLUGAudio pojedinih grupa i zemalja u svjetskom izvozu usluga (%) Prosj. stopa rasta izvoza usluga 2000-07

U V O Z USLUGAudio pojedinih grupa i zemalja u svjetskom uvozu usluga (%) Prosj. stopa rasta uvoza usluga 2000-07

Svijet A. Sjeverna Amerika SAD Kanada Meksiko B. Juzna i cen.Amerika Brazil 3. Evropa EU 27 Njemacka Francuska Vel.Britanija 4. ZND Rusija 5. Afrika Juzna Afrika 6. Bliski Istok 7. Azija sa Okeanijom Kina Japan

100,0 13.570 mlrd $ 13,7 8,6 3,1 2,0 3,7 1,2 42,5 39,2 9,8 4,1 3,2 3,7 2,6 3,1 0,5 5,3 28,0 9,0 5,3

12 6 6 6 7 15 17 12 12 13 8 6 20 19 16 13 15 13 25 6 19 10

100,0 13.940 mlrd $ 19,4 14,5 2,8 2,1 3,3 0,9 43,4 39,9 7,6 4,4 4,4 2,7 1,6 2,5 0,7 3,3 25,3 6,9 4,5 1,6 6,7

11 7 7 7 7 12 12 12 12 11 9 9 24 26 15 17 16 13 23 7 23 9

100 3.260 mlrd $ 16,3 13,9 1,9 0,5 2,8 0,7 51,0 46,4 6,0 4,0 8,1 2,0 1,2 2,6 0,4 2,4 22,9 4,2 3,9 2,6 7,5

12 7 7 7 4 10 14 13 13 14 7 12 20 22 15 15 13 13 9

100 3.060 mlrd $ 14,4 11,0 2,6 0,8 3,2 1,1 46,9 43,7 8,0 3,9 6,3 2,9 1,9 3,2 0,5 4,1 25,4 5,1 4,2 2,5

11 7 7 9 5 8 12 12 12 9 11 10 21 20 15 16 14 11 5

Indija 1,1 Novoindustrijalizov ane ekonomije* 6,9 *Hong-Kong, Koreja,Singapur,Tajvan; Izvor: World Trade Report, WTO, 2008;

11

7,5

11

2 Strategija podsticanja izvoza, Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, Podgorica 2006.

7

Najvei svjetski trgovac je EU sa gotovo 40% uea u svjetskom izvozu roba i preko 46% u izvozu usluga. Slijede SAD i Kina, tzv. novoindustrijalizovane azijske ekonomije (Hong-Kong, Koreja,Singapur,Tajvan), pa Japan, Kanada itd. Tako je, u 2007.godini , uee u vrijednosti ukupnog svjetskog robnog izvoza bilo za region Sjeverne Amerike 13,6% (SAD 8,5%), June i Centralne Amerike 3,6% (Brazil 1,1%), Evrope 42,5% (EU 39,1%), ZND i Afrike 3,7%, odnosno 3,1%, za zemljeBliskog Istoga izvoznice nafte 5,3% i zemlje Azije i Okeanije 28% (Kina 9%, Japan 5,3%)3. Tempo rasta fizikog obima svjetske robne razmene nije bio ujednaen po kategorijama proizvoda. Daleko najbre je rasla razmjena industrijskih proizvoda. Ona se od 1950. do 1975. godine udesetostruila, a zatim je do 2002. godine jo poveana za 7,5 puta. Rast razmjene poljoprivrednih dobara i proizvoda rudarstva se daleko sporije poveavao. Promet proizvoda rudarstva se za period 1950-2002 poveao za devet puta, a poljoprivrednih proizvoda za osam puta. Najbri rast ukupne svjetske robne razmjene bio je u periodu 1950-1973. Kasnije usporavanje rasta je rezultat skromnijeg rasta prometa proizvoda rudarstva i poljoprivrede. Rast otvorenosti nacionalnih ekonomija i rastui trend medjunarodne razmjene, iako ne sa istim efektom, podstiu i rast ukupne proizvodnje u nacionalnoj ekonomiji - dozvoljava podjelu rada i specijalizaciju u proizvodnji, kao i porast produktivnosti rada u pojedinim nacionalnim ekonomijama, baziran na komparativnim prednostima odredjenje zemlje. Specijalizovana proizvodnja, velikog obima za svjetsko trite, donosi ekonomiju obima, smanjenje jedininih trokova i porast konkurentnosti. Od takvog ukljuivanja u svjetsko trite nastaju statike i dinamike koristi. Statika korist nastaje pri otvaranju do tada zatvorene privrede koja je (dijelom neefikasno) proizvodila sve za svoje potrebe. Tada se izvozom mogu platiti jeftiniji uvozni proizvodi koji zamjenjuju neefikasno proizvoena domaa dobra. Time se mogua potronja u zemlji poveava. Dinamike koristi nastaju iz neprekidnog poboljanja upotrebe faktora proizvodnje (alokacije resursa) naputanjem neefikasnih proizvodnji i ulaganjem resursa u najefikasniju upotrebu. Sveukupnost odnosa na jedinstvenom svjetskom tritu predstavlja medjunarodnu trgovinu, tj. Ukupno kretanje trgovine izmedju svih zemalja u svijetu, dok spoljna trgovina podrazumijeva trgovinu jedne zemlje sa svijetom, koju drava moe podsticati i odredjenim setom instrumenata ukupne spoljnoekonomske politike. Trend rasta spoljne trgovine ima i svoju specifinu regionalnu dimenziju. Ako posmatramo 2003.g., navia stopa rasta izvoza, ali i uvoza, zabiljeena je u grupaciji zemalja Centralne i Istone Evrope, to se vezuje za intenziviranje procesa ekonomskih integracija, u godini koja prethodi njihovom punom pridruivanju EU.T2 - Kretanje GDP i trgovine za tranzicione ekonomije 1995-20034 (stope rasta)TRANZICIONE EKONOMIJE BDP 95-00 2.3 00 7 26 14 01 4.5 5 11 02 3.7 10 11 03 5.8 28 27 I. CENTRALNA I ISTONA EVROPA 95-00 3.2 8 9 00 3.8 14 13 01 2.7 12 9 02 2.5 15 11 03 3.8 30 28 II. RUSKA FEDERACIJA 95-00 1.6 5 -6 00 10 40 13 01 5 -2 20 02 4.3 4 12 03 7.3 25 23

Izvoz 7 Uvoz 4 Izvor: www.wto.org

Tranzicione zemlje su zabiljeile ubjedljivo najvei rast GDP-ja od 5.8% u 2003, koji ve etvrtu godinu zaredom premauje rast svjetskog GDP-ja ( 3% u 2003). Tranzicione zemlje su zabiljeile dvocifren rast u 2003. godini i kod uvoza (27%) i kod izvoza (28%). Trgovinska razmjena industrijskih proizvoda je porasla za etvrtinu, prvenstveno u proizvodne mree automobilske i elektronske industrije sa EU-15. Razmjena usluga je porasla za vise od 15%. Rast prihoda od turizma i putovanja je zabiljeio najvei rast, ak od 16%, i zajedno sa uslugama ini najznaajniju stavku u razmjeni usluga u zemljama tranzicione ekonomije. Kao posljedica stvaranja razliitih34

Udio SAD je u svjetskom izvozu 1948.g bio je 27,7%, Latinske Amerike 12,3%, Evrope 6%, Afrike 2,4%, Azije 13,6%. EU je, do danas, ostvarila najveu ekspanziju izvoza, zatim Azija, kao i grupacija zemalja izvoznica-nafte sa Bliskog istoka.

WTO,Internal trade statistics, 2004

8

oblika sporazuma o slobodnoj trgovini, smanjivanjem trinih barijera u regionu, kao i dodatnim prilivima SDI koji treba da dovre proces prtivatizacije u tranzicionim ekonomijama, oekuje se dalji porast trgovine u ovom regionu od 6.8%.5 U navedenim trendovima moe se zapaziti direktna veza izmeu procesa pridruivanja zemalja Centralne i Istone Evrope ka EU, kada, sa prilivom investicija u taj region, kreiranjem zone slobodne trgovine, ukidanjem carinskih barijera i smanjenjem ostalih transakcionih trokova, dolazi do rasta spoljnotrgovinske razmjene sa EU. Obim trgovinske razmjene novih lanica EU neposredno prije prikljuenja, popeo se na nivo od 66% ukupne razmjene, identian nivou koji imaju i zemlje EU izmeu sebe. Na bazi iskustava razvoja bilateralnih ekonomskih odnosa u regionu jugistone Evrope, posebno meu zemljama tzv. Zapadnog Balkana, posljednje dekade proteklog vijeka, moe se konstatovati da je, zbog kriznih politikih (i ratnih) dogaanja koji su dui period negativno uticali na privredni razvoj regiona u cjelini, dolo do gotovo potpunog prekida regularne ekonomske saradnje u regionu. Sa druge strane, navedeni preduslovi, doveli su do porasta sive ekonomije u regionu kao cjelini. Zemlje JIE, u periodu od 1991 1999. godine, sa stanovita medjunarodne trgovine, nijesu imale karakter regiona, jer je meusobna trgovina u ovom periodu bila mnogo nia od one koja se mogla oekivati od zemalja koje su geografski upuena jedna na drugu. Tako nizak nivo meusobne trgovinske razmjene doveo je do stvaranja pogrene slike, u smislu da se zemlje JIE nee meusobno ekonomski povezati, ve da e egzistirati kao male periferne ekonomije, sa trgovinskim vezama na nivou tradicionalne ekonomske saradnje (Hrvatska Njemaka, Albanija Grka, Crna Gora Italija.) 6T3 Izabrani makroekonomski indikatori zemalja Regiona7 (2003) Mil ALBGDP (Eur milion) GDP/pc Stopa rasta GDP (%) Ivoz (u mil ) Uvoz Trgovinski bilans Inflacija(%) SDI ( million) 5,326 1,710 6 396 1,644 (1,248) 4 157

BiH5,499 1,421 3.5 1,166 4,341 (3,175) 1.8 200

BUL17,600 2,249 4.3 6,700 9,600 (2,900) 5.6 1,254

CRO25,460 5,079 4.3 5,467 12,557 (7,090) 1.5 1,766

MAK4,065 2,047 3.2 1,273 1,944 672 1.2 177

ROM2,316 2,332 4.2 15,614 19,569 (3,060) 14.5 1,405

SRBIJA16,267 1,914 5 2,189 6,472 (4,283) 7.8 1,202

CRNA GORA1,375 2,231 2.5 305 713 (408) 6.7 39

Oblici medjunarodnih ekonomskih transakcija Struktura savremenih medjunarodnih ekonomskih transakcija postala je veoma kompleksna i znatno ira od medjunarodnog kretanja roba, pa se moe rei da obuhvata slijedee oblike: a) svjetska trgovina koja u fokusu ima medjunarodno kretanje roba, medjutim, samo je jedan od mnogih oblika meunarodnih ekonomskih odnosa danas. Ona, u irem kontekstu obuhvata: uvoz, izvoz, kompenzacione poslove, poslove dorade, obrade i prerade, lizing, reeksportne i tranzitne poslove, sajamske kompenzacione poslove, malogranini i susjedni prekomorski promet i dugoronu proizvodnu kooperaciju. Ostali oblici meunarodnog poslovanja obuhvataju: b) medjunarodno kretanje usluga - najei oblisi su: medjunarodni transport robe, putnika i prenos pote i vijesti, medjunarodna pedicija (posredniki i pomoni poslovi u medjunarodnom prometu), usluge kontrole kvaliteta i kvantiteta robe, medjunarodne bankarske usluge, medjunarodno osiguranje, turistike usluge, izvodjenje gradjevinskih radova u inostranstvu, usluge trgovine (posrednitvo, zastupnitvo, komision, slobodne carinske prodavnice), usluge marketinga, informativne i tamparske usluge, nauno-istraivake i razvojne usluge, raunarski softver, revizorske i advokatske usluge, uslge iz oblasti zdravstva, obrazovanja, kulture iWTO,Internal Trade Statistics, 2004 Izvor: WIIW, Trade Flows in South-East Europe, Nov.2004; 7 Izvor podataka za region www.stabilitypact.org, podaci za Crnu Goru i Srbiju dati su odvojeno; Obrada MEOIEI,oktobar 2005;5 6

9

sporta, razliite usluge dravnih institucija (sudovi, putne isprave, vize, prijave i odjave boravka itd.) i ostale usluge. c) medjunarodno kretanje kapitala (zajmovi i krediti koje daju medjunarodne finansijske institucije, komercijalne banke i organizacije za finansiranje izvoznih poslova, portfolio investicije, tj. promet tzv. portfolio plasmana, akcija i obveznica na tritu kapitala, i direktne strane investicije kroz spajanje i akviziciju, zajedniko ulaganje sa domaom firomom, tzv. Joint venture, kao i ulaganje kapitala stranih lica u postojea preduzea), d) medjunarodni transfer tehnologije - Za razumijevanje osnovnih oblika medjunarodnog transfera tehnologije podsjetimo se, ukratko, da intelektualna svojina, obuhvata prvenstveno slijedee oblike nematerijalnih prava: a) autorska prava knjievna i nauna djela, grafina likovna i skulptorska djela, djela primijenjene umjetnosti, arhitektonska djela, kompjuterski softver, b) srodna prava, koja obuhvataju autorska prava u oblasti tzv. fonografske industrije, odnosno topografije zvuka i podataka i c) industrijsku svojinu. Za ekonomske transakcije vani su razliiti oblici industrijske svojine, kao dijela intelektualne svojine, preko kojih se preteno ostvaruje medjunarodni transfer tehnologije. najei oblici transfera tehnologije, pored prodaje, su: ustupanje patenta, licenci, know-how-a kroz konsaltnig, dok se transfer tehnologije se ostvaruje i kroz razliite oblike zajednikih ulaganja, proizvodne kooperacije, izvodjenje investicionih radova, lizing i franizing8. I f) medjunarodnu migraciju radne snage (zapoljavanje gradjana jedne zemlje u nekoj drugoj zemlji). Ne potcjenjujui potrebu detaljnijeg izuavanja svih navedenih oblika medjunarodnih ekonomskih transakcija, koje direktno utiu na razvojnu performansu privrede jedne nacionalne ekonomije, u daljem dijelu ovog poglavlja, vie panje posvetiemo slobodnom protoku roba, trendovima liberalizacije u ovoj oblast i institucionalizaciji medjunarodne trgovine danas kroz sistem Svjetske trgovinske organizacije.

2. SVJETSKA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA 2.1. Od GATT-a do WTOLiberalizacija svjetske trgovine ostvaruje se kroz proces carinske erozije i ukidanje mjera necarinske zatite. Rezultat te liberalizacije prvenstveno je navedeni dinamian rast meunarodne razmjene u posljednjih 50-ak godina (proces ekonomske globalizacije, npr. tako se prosjena carinska tarifa za industrijski sektor u razvijenim zemljama se smanjila sa 40% u 1947. na 3% u 2000 ).Od 1947.godine, osnivanjem GATTa, tee proces intenzivne trgovinske liberalizacije. GATT iz 1947. trebao je biti privremeni Sporazum, koji bi bio na snazi do osnivanja organizacije kojom bi se na meunarodnom nivo regulisala trgovina, ali vaio je vie od pet decenija. Jedan od najvanijih razloga za pristupanje GATT-u, nakon neuspjelog pokuaja osnivanja Meunarodne trgovinske organizacije (ITO), bilo je spreavanje ponavljanje velike krize 30-ih9 godina XX vijeka.Patent je pravo koje se priznaje za pronalazak iz bilo koje oblasti nauke novog proizvoda ili novog postupka. Mali patent je samo tehnolka inovacija. ig je tradicionalni oblik industrijske svojine, symbol koji potroau prenosi poruku o proizvodu koji eli da kupi (moe biti rije, slogan. Logo, boja, miris ili kombinacija boja i zvukova) Njime se titi originalnost, kvalitet i identitet proizvoda. Poznati igovi (brendovi) sun pr. Coca-Cola, Nokia, Microsoft isl.Geografska oznaka porijekla je potvrda da je proizvod proizvedene na odredjenom podruju i da ima specifina svojstva, po kojima je taj proizvod prepoznatljiv (npr. Nae vino Vranac, francuska vina, vajcarski sirevi). igovi se mogu prodavati klasino, kao i na bazi lizinga i franizinga. Lizing se najee ugovara kroz zakup odredjene opreme, gdje se ista moe i prodati nakon isteka ugovora. LIzing sadri i tehnologiju upotrebe i primjene iznajmljene opreme. Franizing se zasniva na posebnom sistemu poslovne saradnje, po kome davalac franize ustupa primaocu, uz plaanje adekvatne naknade, pravo da u svom poslovanju koristi njegovu robu (usluge), trgovinsko ime, znaka pod tano propisanim uslovima. Najee je predmet prenosta i naplate tehnologije ig kao zatieno ime vlasnika franize. Kooperacija predstavlja zajedniku saradnju na proizvodnji komponenti koje se ugradjuju u isti proizvod, a montaa se vri u jednoj ili drugoj zemlji partneru kooperacije. Konsalting-om se najee prenose tehnoloka iskustva proizala iz poslovne tajne. Kroz direktne strane investicije (Opirnije: Unkovi Milorad, Savremena medjunarodna trgovina, Beogradska knjiga, 2004, str. 74-127)8

9 Smatralo se da je ova kriza dovela do ogranienja trgovine i do produbljenja ekonomske i politike nestabilnosti kao i da je jedan od uzronika Drugog svjetskog rata.

10

GATT /General Agreement of Tariffs and Trade, Opti sporazum o carinama i trgovini/ se razvijao kroz runde pregovora10, ime je stvaran snaan multilateralni trgovinski sistem. Do osnivanja WTO, u periodu funkcionisanja samo GATT-a, organizovano je osam rundi pregovora. Predmet pregovora, prvih pet, bilo je sniavanje carina. Tek je Kenedijevom rundom (1964-1967) uz snienje carina, razmatrana i antidampika procedura11. Preostale dvije runde, bile su mnogo ambicioznije. Na dnevnom redu nale su se necarinske barijere i druga sistemska pitanja. Pregled kljunih postignua u okviru GATT-a, do osnivanja WTO, dat je u slijedeoj tabeli:Tabela 4 Pregled rundi pregovora GATT-a Period Lokacija Predmet pregovora / naziv 1947. eneva 23 drave potpisnice osnivai WTO (Geneva) - dogovoreno 45.000 carinskih ustupaka i preuzete obaveze za budue runde pregovora (o carinama) 1949. Anesi - ugovorne strane razmjenjuju oko 5.000 carinskih ustupaka, a odobreno je lanstvo za 10 novih (Annecy) drava 1951. Torki - dogovoreni dalji carinski ustupci, ime je postignuta ukupna redukcija carina od 25% u odnosnu (Torquay) na nivo iz 1947.g. 1956. eneva - dogovoreni dalji carinski ustupci u vrijednosti od 2,5 mlrd $1960-1961. eneva - dogovoren jedinstveni raspored ustupaka novonastaloj EEZ, beziran na zajednikoj spoljnj carini (Dillon EEZ Round) 1964-1967. eneva - lanstvo u GATTU raste na 50 drava potpisnica, koje ine 75% svjetske trgovine (Kennedy - razgovori o carinama i antidampinkim mjerama, zakljueni posebni ugovori o itaricama i Round) hemijskim proizvodima, usvojen Antidampinki kodeks 1973-1979. eneva - carine, nacarinske mjere i okvirni sporazumi (Tokyo - prosjena carinska stopa na industrijske proizvode smanjena sa 7% na 4,7% Round) - postignuti sporazumi o tehnikim preprekama trgoivni, subencijama i protivmjerama, postupcima licenciranja uvoza, javnim nabavkama, odredjivanju carinske vrijednsoti, trgovini govedjim mesom, trgoivini mlijen im proizvodima, civilnim vazduhoplovima, a izmijenjen je i Kodeks o antidampingu 1986-1994. eneva - teme: carine, necarinske mjere, pravila, usluge, intelektualna svojina, rjeavanje sporova, tekstil, (Uruguay poljoprivreda uestvuje 125 drava Round) - investciona politika povezana sa trgoivinom, trgovina uslugama i pravo intelektualne svojine po prvi put p ostaju predmet pregovaranja i postignutih specifinih sporazuma - uspostavljena je WTO (sa pojaanim Mehanizmom za mirno rjeavanje sporova) Izvor: World Trade Organization, Understanding the WTO, WTO Publications, Geneva 2005.

Posljednja (okonana) runda pregovora, poznatija kao Urugvajska (UR), zapoeta je u Urugvaju-Punta del Esteu i trajala je od 1986. godine do 1994. godine. Neophodnost pregovora javila se kao posljedica12: sve veeg odstupanja od pravila propisanih GATT-om koja su prijetila da urue sistem, rasta broja ogranienja u trgovini, potpisivanja razliitih bilateralnih sporazuma i formiranje regionalnih integracija kojima su se krili principi liberalizacije i oteavan pristup tritima, kao i esti sukobi i trgovinske nesuglasica jer poljoprivredni proizvodi, tekstil i odjea nijesu bili obuhvaeni i regulisani pravilima GATT-a. injenica da je GATT, funkcionisao kao meunarodni sporazum a ne kao institucija, takoe je uslovila pokretanje ove runde pregovora. To je imalo za posljedicu odreene probleme jer su promjene zahtijevale saglasnost zemalja ugovornica. Takoe, Sporazum je obezbjeivao samo djeliminu regulativu pravila ponaanja, bez kvalitetno rijeenog pitanja kontinuiranog10 Pod rundama pregovora, podrazumijevaju se pregovori izmeu drava ugovornica GATT-a, u cilju sniavanja carina i regulisanja pitanja vezanih za povoljnije uslove trgovine izmeu strana ugovornica. 11 World Trade Organization, Trading into the Future, WTO Publications, Geneva, 2003 p.8. 12 Obradovi mr Biljana, Svjetska trgovinska organizacija i strane direktne investicije, Institut raunovoa i revizora Crne Gore, Podgorica, 2002. str.12-13.

11

praenja svih aspekata meunarodne trgovine, blagovremenog reagovanja ili eventualnog sankcionisanja u sluaju krenja pravila. U pregovorima UR uestvovale su 123 drave, tako da se po broju zemalja uesnica i sveobuhvatnosti materije koja je pregovarna, moe rei da su to bili najobimniji pregovori do tada voeni iz domena meunarodnih trgovinskih odnosa. Najvie nesuglasica i sporova tokom pregovora, bilo je u oblasti liberalizacije trgovine poljoprivrednih proizvoda i usluga, izmeu Evrope unije i Sjedinjenih Amerikih Drava, koje i danas primjenjuju znaajane subvencije u poljoprivredi. Sa druge strane, mnoge zemlje u razvoju, su neposredno po otpoetom pregovarakom procesu, izvrile liberalizaciju svojih nacionalnih politika i na taj nain pokazale spremnost i dobru volju za uspjenim okonanjem pregovora. Glavni i najoigledniji rezultati pregovora su13: stimulisanje primjene carinskih stopa kao jedinog legitimnog instrumenta zatite, snienje od oko 40% u domenu carinske zatite na industrijske proizvode tako da je prosjena carinska stopa sa 6,3% pala na 3,8%, rast broja industrijskih proizvoda koji se uvoze bez naplate carine (duty-free reim), smanjenje broja proizvoda koji su optereeni visokim carinskim stopama kao i definisanje Lista koncesija. Pregovori su za rezultat imali i zakljuenje Sporazuma o poljoprivredi, GATS-a, TRIPS-a i drugih WTO sporazuma, to je trgovinu poljoprivrednim proizvodima, uslugama i intelektualnu svojinu po prvi put uvelo u okvire unaprijed definisanih pravila. Takoe, za Urugvajsku rundu trgovinskih pregovora, moe se bez prejudiciranja rei da je dovela do najozbiljnije reforme sistema svjetske trgovine od vremena GATT-a, kao i da je najznaajni rezultat pregovora, prihvatanje i potpisivanje Finalnog akt i Sporazuma o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije, ime su pregovori i okonani. Glavne razlike izmeu Opteg sporazuma o carinama i trgovini i Svjetske trgovinske organizacije mogu se najkrae prikazati na sljedei nain. Opti sporazum o carinama i trgovini kao to se iz naziva moe vidjeti je meunarodni sporazum (ugovor). S druge strane, WTO je meunarodna organizacija14 sa svim konstiutivnim elementima meunarodne organizacije (drave kao osnivai ili tipine lanice, WTO ima osnivaki akt i stalne organe organizacije, precizno odreene oblasti djelovanja-funkcije, status pravnog lica i meunarodno pravni subjektivitet). GATT kao meunarodni ugovor zakljuen 1947. godine, (dopunjen dogovorima i tumaenjima 1994. godine), inkorporiran je u pravni sistem WTO kao Aneks 1A uz Sporazum o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije. Takoe, bitno je napomenuti da su pravilima GATT-a regulisana samo meunarodna trgovina robama, dok sporazumi WTO obuhvataju ire podruje djelovanja. Tokijska runda pregovora, kao jedna od rundi pregovora GATT-a, za rezultat je imala seriju novih plurilateralnih sporazuma koji su imali dejstvo samo na one drave koje su te sporazume potpisale. Nasuprot tome, sporazumi u okviru WTO su multilateralni (svi osim dva) pa se kao takvi odnose na sve lanice. Na taj nain u znaajnoj mjeri je omogueno regulisanje meunarodne trgovine, posebno ako se zna da WTO ima vei broja lanice nego to je GATT imao ugovornica. U poreenju sa GATT-om, Svjetska trgovinska organizacija obezbjeuje lake rjeavanje trgovinskih sporova izmeu zemalja lanica. Sistem rjeavanja sporova u okviru WTO uvodi stalno Apelaciono tijelo. Zasnovan je na jednostavnim i detaljnijim pravilima, fiksnim rokovima i unaprijed definisanim procesom sprovoenja i rjeavanja sporova.

13 World Trade Organization, Understanding the WTO, WTO Publications, Geneva 2005. p.15-29. 14 Prema optoj teriji meunarodnih organizacija. Pogledati: Rai dr Obrad i Dimitrijevi dr Vojin, Meunarodne organizacije, Savremena administracija, Beograd, 1988. str.18-21.

12

2.2. WTO kao subjekt savremenog multilateralnog sistemaSvjetska trgovinska organizacija (The World Trade Organization - WTO) predstavlja institucionalni pravni okvir multilateralnog trgovinskog sistema u podrujima carina i trgovine robama, uslugama i trgovinskim aspekatima intelektualne svojine. Osnivanjem WTO kao otvorenog multilateralnog sistema postavljeni su temelji za novo razdoblje globalne trgovinske (i ekonomske) saradnje u svijetu. Kompletirana je trijada svjetskog ekonomskog poretka, jer danas, WTO, zajedno sa Svjetskom bankom (WB) i Meunarodnim monetarnim fondom(IMF), ini tri najvanija stuba savremenog multilateralnog sistema 15. WTO je formalno osnovana na Ministarskoj konferenciji zemalja ugovornica GATT-a /General Agreement of Tariffs and Trade, Opti sporazum o carinama i trgovini/, koja je odrana 12-15.aprila 1994.g. u Marakeu /Maroko/, usvajanjem i potpisivanjem Finalnog akta Urugvajske runde multilateralnih trgovinskih pregovora i donoenjem odluke o prihvatanju i pristupanju Sporazumu o osnivanju svjetske trgovinske organizacije16. Odluka o osnivanju postala je pravosnana nakon to je Sporazum o prihvatanju i pristupanju WTO do 30.decembra 1994.g. potpisalo 76 zemalja uesnica Ministarske konferencije. Sa radom je poela 1. januara 1995. godine, a sjedite Organizacije je u enevi. WTO je nasljednik Opteg sporazuma o carinama i trgovini (GATT), koji je nastao poslije Drugog svjetskog rata i jedna je od najmlaih meunarodnih organizacija. Ujedinjavanjem Opteg sporazuma o carinama i trgovni (GATT 1947) i svih sporazuma i dogovora zakljuenih pod njegovim nadzorom do 1994.g. (GATT 1994), zatim Opteg sporazuma o trgovni uslugama i Sporazuma o trgovinskim aspektima prava na intelektualnu svojinu, u WTO je zaokruen trei glavni oslonac poslijeratnog ekonomskog poretka, koji treba da omogui vie konkurencije, a manje konfrontacije u medjunarodnim ekonomskim odnosima uopte, i medjunarodnoj trgovini posebno. WTO postaje generalni konsultant za problematiku svjetske trgovine. Ekonomski i pravni strunjaci Sekretarijata WTO prate dogadjaje i promjene u svjetskoj globalnjoj ekonomiji, izradjujui brojne strune analize i studije. Sekretarijat WTO pomae manje razvijenim zemljama u tumaenju i primjeni rezultata trgovinskih pregovora, pruajui im istovremeno pomo i saradnju u obuci kadrova 17. Istakli smo ve da, u odnosu na GATT, WTO okuplja znatno vei broj zemalja, ima ire podruje dejstva (trgovina robom, usluge, intelektualna svojina, investicije), predstavlja medjunarodnu organizaciju sa svim pravima i obavezama koje iz tog statusa proizilaze, uvodi se tretman nediskriminacije (klauzula najpovlaenije nacije Most favourable nation, MFN) i jednaki tretman uvoznih i domaih proizvoda na domaem tritu (nacionalni tretman National treatment, NT), i to je veoma bitno posledjih godina, eliminie politiku zatite u izvjesnim osjetljiim podrujima (postepeni dogovori za tekstil, nivo agrarnog protekcionizma, dobrovoljna ogranienja izvoza).

Podsjetimo se pokuaja stvaranja Meunarodne trgovinske organizacije (ITO) 1948. godine, kao jedne od Bretton Woodskih institucija, koji nije uspio i rezultirao je pristupanjem 23 drave Optem sporazumu o carinama i trgovini (GATT) u enevi. Od inicijalno 50 drava ija je namjera bila osnivanje specijalizovane agencije UN (Meunarodne trgovinske organizacije), 23 drave su potpisale GATT i pokrenule postepenu trgovinsku liberalizaciju i uklanjanje protekcionistikih mjera u trgovini robom. Tokom 47 godina, sve do 1994. godine, i kroz etiri runde pregovora, GATT-om je stvaran snaan i prosperitetan multilateralni trgovinski sistem, koji je 1995. godine prerastao u Svjetsku trgovinsku organizaciju (STO). 16 Sama Urugvajska runda multilateralnih trgovinskih pregovora trajala je 1986-93. Multilateral Trade Negotiations: The Uruguay Round Trade Negotiations Committee: Final Act Embodying the Resulst of the Urugay Round of Multilateral Trade Negotiations, Marrakesh,1994; 17 Dr Djurica Acin, Medjunarodni ekonomski odnosi, Pigmalion, Novi Sad, 2003.g. str. 259-260

15

13

WTO je osnovana sa ciljem da obezbijedi da se meunarodna trgovina odvija na slobodan i predvidiv nain i u tom smislu nudi solidnu pravnu osnovu. Kao ciljevi koji su definisani Sporazumom o osnivanju WTO18 mogu se jo navesti: poveanje ivotnog standarda, osiguranje vee zaposlenosti, stabilan rast realnih prihoda i efektivne tranje, poveanje proizvodnje i spoljnotrgovinske razmjene roba i usluga, obezbjeivanje odrivog razvoja i zatite ivotne sredine uz optimalno korienje svjetskih rezervi, i ekonomski razvoj lanica usklaen sa potrebama i interesima zemalja na razliitim nivoima razvijenosti. Kako bi se obezbijedila nesmetana aktivnost Organizacije i postizanje pobrojanih ciljeva, Sporazumom o osnivanju WTO u lanu III, definisane su sljedee funkcije19 Svjetske trgovinske organizacije : Omoguavanje primjene, administriranje, djelovanje i unapreenje ciljeva svih WTO sporazuma; Obezbjeenje foruma za pregovore kao i okvir za primjenu rezultata takvih pregovora; Administriranje Dogovora o pravilima i procedurama za rjeavanje sporova i Mehanizma ispitivanja trgovinskih politika; Kvalitetna saradnja sa drugim20 meunarodnim organizacijama, kako bi se postigla vea koherentnost u kreiranju globalne ekonomske politike.

Osnovni principi21 na kojima funkcionie WTO su: 1. trgovina bez diskriminacije - prvim i najvanijim principom, trgovina bez diskriminacije, garantuje se primjena razliitih odredaba obuhvaenih multilateralnim sporazimima o trgovini robom, uslugama i trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine. ine ga klauzula najpovlaenije nacije i princip nacionalnog tretmana. 2. transparentnost - Transparentne tj. jasne i nedvosmislene procedure i pravila znae da svi uesnici na tritu, bili oni proizvoai, potroai ili posrednici u prometu, znaju ta se od njih oekuje. Stalna primjena istih ili dobro poznatih pravila, izmeu ostalog omoguava smanjenje transakcionih trokova i na taj nain doprinosi privrednom rastu i lakem sprovoenju zakona i podzakonskih akata. Ovaj princip omoguava i predvidivost meunarodne trgovine, jer sve lanice WTO imaju obavezu javnog objavljivanja zakonske i druge regulative koja ima veze sa trgovinom. Objavljivanje ne podrazumijeva samo oglaavanje u nacionalnim glasilima (npr. Slubeni list), ve i obavezu zvanine notifikacije u WTO. Ova regulativa je predmet ispitivanja i revizije, i predstavlja mehanizam ispitivanja trgovinske politike lanica. Periodina revizija22 trgovinskih politika ima za cilj dosljednu primjenu pravila, principa i obaveza pruzetih ulanjenjem u WTO. 3. liberalizacija trgovine i promovisanje konkurencije - Liberalizacije trgovine podrazumjeva smanjenje barijera u trgovini. To je sloen proces koji se sastoji iz dva dijela23. a) Prvi dio podrazumijeva uklanjanje necarinskih trgovinskih barijera. U necarinske barijere spadaju uvozne kvote (koliinska ogranienja uvoza bilo da se radi o obimu ili vrijednosti), prelevmani (uvozne dabine koje se odreuju u odnosu na pojedinane isporuke da bi vrijednost robe koja se uvozi dostigla odreenu ciljnu vrijednost), odreivanje minimalnih uvoznih cijena (onemoguavanje uvoza robe po cijeni koja je ispod odreene granice),

18 Zubi-Petrovi Sneana, Milivojevi Radmila, Todorovi Bojana, Rezultati Urugvajske runde multilateralnih trgovinskih pregovora, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1996. str. 7. 19 World Trade Organization, The Legal Texts-The Results of the Uruguay Round of Multilateral Trade Negations, University Press, Cambridge 2004. p.5. 20 Posebno MMF i Meunarodnom bankom za obnovu i razvoj i njihovim podrunim agencijama. 21 World Trade Organization, Understanding the WTO, WTO Publications, Geneva 2005 p. 10-13. 22 Trgovinska politika Sjedinjenih Amerikih Drava, Evropske unije, Japana i Kanade je predmet revizije svake dvije godine. S druge strane, revizija trgovinske politike zemalja sa velikim ueem u svjetskoj trgovini vri se svake etri godine, a ostalih lanica svakih est. 23 Popovi prof. Danica Svetska trgovinska organizacija: etiri principa, a ne samo jedan ,Ekonomski fakultet i Centar za liberalnodemokratske studije, http://danica.popovic.ekof.bg.ac.yu

14

diskreciono izdavanje dozvola (uskraivanje/ne izdavanje dozvola za uvoz kako bi se postigao ili pospjeio neki ekonomski cilj), diskriminatorne necarinske mjere koje se sprovode preko dravnih trgovinskih preduzea i druge zatitne mjere na granici osim carina. Takodje, jedan od osnovnih principa sadran u sporazumima WTO jeste i smanjenje svih formalnosti vezanih za spoljnotrgovinske aktivnosti, kroz uvoenje jednostavnijih carinskih procedura, smanjenje broja proizvoda na uvoznim i izvoznim dozvolama, naplatu naknade za kontrolu i rad carinske slube u nivou stvarne cijene kotanja usluge i dr. b) Pod liberalizacijom meunarodne trgovine podrazumijeva se ne samo ukidanje necarinskih barijera ve i sniavanje carina i carinskog ekvivalenta necarinskih barijera tj. tarifikacija. Koliko e to smanjenje biti ili/i koliki e biti nivo obavezujue carinske zatite, stvar je pregovora izmeu zemlje kandidata i lanica Svjetske trgovinske organizacije. Obavezujue carinske stope lanica definisane su u Listama koncesija.24Svjetska trgovinska organizacija ima znaajnu ulogu ne samo na polju liberalizacije trgovine ve i u dijelu promovisanja korektne konkurencije izmeu zemalja lanica i to kroz sistem pravila, principa i razliitih WTO sporazuma na kojima se zasniva funkcionisanje ove Organizacije.

4. podsticanje razvoja i ekonomskih reformi - preko tri etvrtine lanica WTO su zemlje u razvoju ili nerazvijene zemlje. Deklaracijom iz Marakea posebno se naglaava aktivna uloga koju su zemlje u razvoju imale tokom Urugvajske runde pregovora, gdje se izmeu ostalog napominje da je osnivanjem WTO obiljeena istorijska etapa na putu ka uravnoteenom i integrisanom globalnom trgovinskom partnerstvu.25 Kao rezultat takvog stava, interesi zemalja u razvoju su na razne naine uzeti u obzir u sporazumima Svjetske trgovinske organizacije. Pa tako, etvrti dio GATT-a (trgovina i razvoj) sadri principe, obaveze i posebne odredbe o zajednikom djelovanju lanica u cilju razvoja privreda lanicazemalja u razvoju. I drugi sporazumi, sadre odredbe koje predviaju poseban i razliit tretman zemalja u razvoju, kao to su na primjer odredbe o duim tranzicionim periodima za implementaciju sporazuma i preuzetih obaveza.T-5. PRIKAZ OSNOVNIH OBAVEZA/PRINCIPA WTO (GATT-A, GATS-A I TRIPS-A)Obaveze/principi Klauzula najpovlaenije nacije MFN Nacionalni tretman Transparentnost Opte ukidanje kvantitativnoig ogranienja (QRs) GATT I III X XI GATS II XVII III XVI:2 XX TRIPS 4 3 63 -

Liste koncesije/obaveza II Izvor: WTO WTO Introduction, WTO Publications, Geneva 2004. p.30.

Naela funkcionisanja WTO-a mogu se sistematizovati i na slijedei nain: Klauzula najpovlaenije nacije (Most-favoured nationMFN) primjena MFN tretmana, tj. da se sve prednosti i povlastice dogovorene izmeu jedne ili vie drava moraju automatski priznati i svim drugim lanicama WTO-a. Meutim, postoje i izuzeci, kao npr. kada drave koje potpiu sporazum o slobodnoj trgovini i primjenjuju ga na robu porijeklom iz te grupe drava, a diskriminiu svu ostalu robu, zatim kada kada razvijene drave daju preferencijalni pristup robi iz nerazvijenih drava i sl. Drugim rijeima, ako la nica WTO daje vee povlastice jednoj lanici

24 Smanjenje nivoa carineske zatite kao jedanog od preduslova liberalizacije trgovine, bie detaljnije objanjeni kasnije u radu. 25 Deklaracija iz Marakea od 15.aprila 1994. godine.

15

ili vie njih, ona mora dati istovjetne povlastice svim drugim lanicama WTO26. Sporazumi Svjetske trgovinske organizacije dozvoljavaju odreene izuzetke od ovog principa. Oni su najvidljiviji u sluaju carinskih unija i zona slobodne trgovine (GATT) i u listama izuzea lanica (GATS) . Nacionalni tretman Princip nacionalnog tretmana podrazumijeva da nema diskriminacije izmeu domae i strane robe, usluge i nosioca prava intelektualne svojine, kao jedne od kljunih pretpostavki stvaranja konkurentnog privrednog ambijenta. Ovaj princip podrazumijeva, da uvezena i domaa roba (ukljuujui usluge, igove i dr.) mora imati isti tretman, odnosno uivati ista prava, nakon ulaska na trite zemlje lanice WTO. Nacionalni tretman ima i ire znaenje, u zaivsnosti od oblasti primjene (nacionalni tretman kod stranih ulaganja, kod prava osnivanja preduzea itd.). Postupna implementacija slobodne trgovine vri se kroz pregovore: sniavanje trgovinskih barijera je jedna od najznaajnijih mjera za podsticanje trgovine. Od stvaranja GATT-a bilo je osam rundi pregovora , a deveta (Doha Development Agenda DDA) je jo u toku. Prve su runde pregovora uglavnom bile fokusirane na sniavanje carina, dok se od 1980. godine sve vea panja pridaje uslugama i intelektualnom vlasnitvu. Predvidljivost i transparentnost stabilnost i predvidljivost podstiu investicije, zapoljavanje iomoguuju potroaima punu korist od poveanja konkurencije, tj. iri izbor robe i pristupanije/nie cijene. Pravila nediskriminacije - promovisanje fer konkurencije: MFN i nacionalni tretman kreirani su u svrhu osiguranja fer uslova trgovanja. Podsticanje razvoja i ekonomskih reformi multilateralni sistem WTO-a doprinosi ukupnom razvoju, meutim nedovoljno razvijene i najmanje razvijene ekonomije trebaju vie fleksibilnosti u implementaciji sporazuma, i u tom smislu, preferiraju pregovore i kroz udruivanje u regionalne integracije

2.3. Pravni osnov WTOSvjetska trgovinska organizacija je jedina meunarodna institucija koja se bavi pravilima meunarodne trgovine. Osnovna pravila po kojima ona funkcionie utvrena su odgovarajuim sporazumima, koje je dogovorila, a zatim i potpisala veina svjetskih trgovinskih nacija. Sporazum, kojim je osnovana WTO i kojim se regulie njen institucionalni rad je Sporazum o osnivanju Svjetske trgovinske organizacije (Sporazum o WTO) sa aneksima27: ANEKS 1 ANEKS 1A: Multilateralni sporazum o trgovini robama Opti sporazum o carinama i trgovini (GATT 1994) Sporazum o poljoprivredi Sporazum o primjeni sanitarnih i fitosanitarnih mjera Sporazum o tekstilu i odjei Sporazum o tehnikim preprekama trgovini Sporazum o uslovima za strana ulaganja koji utiu na trgovinu26 Npr. ako se jednoj zemlji lanici odobre nie carinske stope za uvoz nekog proizvoda, ista stopa za taj proizvod mora biti odobrena i svim drugim lanicama WTO. 27 Zubi-Petrovi S, Rakovi A, Svjetska trgovinska organizacija - Pravni istrumenti i savremene tendencije, Ministarstvo za meunarodne ekonomse odnose Srbije i Crne Gore, Beograd, 2005. str.33.

16

Sporazum o primjeni lana VI Opteg sporazuma o carinama i trgovini iz 1994. Sporazum o primjeni lana VII Opteg sporazuma o carinama i trgovini iz 1994. Sporazum o kontroli robe prije isporuke Sporazum o pravilima o porijeklu robe Sporazum o procedurama izdavanja uvoznih dozvola Sporazum o subvencijama i kompenzatornim mjerama Sporazum o zatitnom sistemu ANEKS 1B: Opti sporazum o trgovini uslugama (GATS) i aneksi ANEKS 1C: Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine- TRIPS ANEKS 2: Dogovor o pravilima i procedurama za rjeavanje sporova ANEKS 3: Mehanizam ispitivanja trgovinskih politika ANEKS 4: Plurilateralni trgovinski sporazumi Sporazum o trgovini civilnim vazduhoplovima Sporazum o javnim nabavkama Meunarodni sporazum o mlijeku i mlijenim proizvodima (prestao da vai 1997) Meunarodni sporazum o goveem mesu (prestao da vai 1997)

Pored pobrojanog, pravnu podlogu WTO ine: osnovni pravni tekst tzv. Finalni akt koji uobliava rezultate Urugvajske runde pregovora (ini ga oko 60 sporazuma, dogovora i tumaenja), Ministarske deklaracije koje je donijela Ministarska konferencija kao najvei organ WTO i detaljne liste koncesija (obaveza/ustupaka) za svaku lanicu pojedinano. Liste koncesija (obaveza-ustupaka koje su definisane za svaku zemlju, a za EU jedinstveno za 27 zemalja), definiu nain pristupa domaem tritu za inostrane proizvode i pruaoce usluga. Pa tako, Listom obaveza u trgovini robom, koja je sastavni dio GATT-a, predviena je gornja granica obavezujuih carinskih stopa za trgovinu robama za sve stavke carinske tarife, dok se u GATS-u Listom specifinih obaveza u oblasti usluga definie u kolikoj je mjeri pristup tritu dozvoljen inostranim pruaocima usluga u konkretnim sektorima, obuhvatajui spisak usluga u kojima pojedine lanice nee primjenjivati princip najpovlaenije nacije (izuzea).

2.4. Organizaciona struktura i proces donoenja odluka u WTOMinistarska konferencija28 je najvii organ WTO i predstavlja diplomatsku konferenciju29. Sastoji se od predstavnika svih zemalja lanica. Ovlaena je da obavlja i preduzima sve mjere neophodne za funkcionisanje WTO, i donosi odluke o svim pitanjima koja su regulisana multilateralnim trgovinskim sporazumima. Inicijator donoenja odluka moe biti bilo koja lanica WTO. Sjednice Ministarske konferencije, odravaju se najmanje jednom u dvije godine. Generalni savjet30 je sastavljen od predstavnika svih zemalja lanica. On rukovodi radom WTO i donosi odluke znaajne za njeno funkcionisanje u okviru smjernica koje odredi Ministarska konferencija. Sastaje se redovno, obino jednom u dva mjeseca. Zaduen je za funkcionisanje WTO u periodima izmeu dva sastanaka Ministarske konferencije, djeluje u njeno ime i odgovara joj za svoj rad. Generalni savjet moe zasijedati u svojstvu Tijela za rjeavanje sporova31 i Tijela nadlenog za ispitivanje trgovinske politike i u tom svojstvu ispitivati trgovinske mjere lanica u skladu sa Mehanizmom ispitivanja trgovinskih politika.

28 Engl. Ministerial Conference. 29 Bjeli mr Predrag, Svetska trgovinska organizacija, Prometej, Beograd, 2002. str.111. 30 Engl. General Council. 31 Kada preuzima nadlenosti Tijela za rjeavanje sporova i obavlja funkcije za koje je u skladu sa Dogovorom o rjeavanju sporova nadleno to tijelo.

17

Pod okriljem Generalnog savjeta djeluju Savjet za trgovinu robom32, Savjet za trgovinu uslugama33 i Savjet za trgovinske aspekte prava intelektualne svojine34 (Savjet za TRIPS). Ova tri savjeta, obavljaju poslove iz nadlenosti utvrenih odgovarajuim sporazumima, kao i one poslove koje odredi Generalni savjet. Sastaju se prema potrebi i otvoreni su za predstavnike svih lanica. U skladu sa odredbama Sporazuma o WTO, znaajno mjesto u organizacionoj strukturi Svjetske trgovinske organizacije zauzimaju tri glavna komiteta: Komitet za trgovinu i razvoj, Komitet za platno-bilansne restrikcije i Komitet za budetska, administrativna i finansijska pitanja. lanovi komiteta mogu biti predstavnici svih zemalja lanica WTO. Generalni savjet formirao je jo dva komiteta koji mu podnose izvjetaje: Komitet za trgovinu i prirodnu sredinu i Komitet za regionalne trgovinske sporazume (WTO prati regionalne sporazume o slobodnoj trgovini, kojih danas ima preko 250 u svijetu). Na Ministarskoj konferenciji Svjetske trgovinske organizacije odranoj u enevi 1998. godine, osnovan je i Komitet za elektronsku trgovinu, kao odgovor na savremeni razvoj tehnologije i njenu sve veu i iroku primjenu u meunarodnoj trgovini. Sekretarijat Svjetske trgovinske organizacije je administrativni organ i nije ovlaen za donoenje odluka. Njegov osnovni zadatak je da prua tehniku pomo, vri analizu kretanja meunarodne trgovine, ostvaruje kontakte sa medijima, objavljuje studije i drugu strunu literaturu iz oblasti svog djelovanja. Aktivnosti Sekretarijata, koji je orgainizovan u direkcije, usmjerene su i na olakavanje primjene i sprovoenja svih WTO sporazuma, obezbjeivanje foruma za multilateralne trgovinske pregovore i sprovoenje rezultata pregovora. Iz prethodno reenog, da se zakljuiti da je organizaciona struktura postavljena tako da postoji jasno definisana uloga i nain rada organa WTO35, kao i da omoguava postizanje proklamovanih ciljeva i funkcija. Tako na primjer, jedana od funkcije WTO, Mehanizam za ispitivanje trgovinskih politika ima za posljedicu postizanje vieg nivoa transparentnosti i razumijevanja trgovinskih politika i mjera zemalja lanica. Mehanizam izmeu ostalog omoguava i da se lanice dosljedno pridravaju pravila i preuzetih obaveza ime se ujedno postie i olakano funkcionisanje itavog multilaternog sistema. Takoe, Svetska trgovinska organizacija ima kvalitetnu saradnju sa meunarodnim institucijama, kao to je IMF, WIPO (World Intelectual Property Rights Organisations svjetska organizacija za zatitu prava intelektualne svojine), Svjetska banka, doprinosei na taj nain liberalizaciji trgovine, kroz veu dosljednost u pravilima razliitih meunarodnih institucija i stvaranju globalne ekonomske politike. Proces donoenja odluka - Svjetska trgovinska organizacija nastavlja praksu odluivanja konsenzusom koja je bila prihvaena GATT-om iz 1947. Odluke se donose na sastancima Ministarske konferencije i Generalnog savjeta i svaka lanica ima jedan glas. Ovakav nain odluivanja je demokratski jer uvaava princip jedna zemlja jedan glas, za razliku od Svjetske banke i MMF-a, gdje se teina glasa odreuje procentom finansjskog udjela u lanarini. Konsenzus je takav nain donoenja odluke, kad se ni jedna lanica prisutna na sastanku na kome se odluuje, formalno ne suprtostavlja predloenoj odluci. Smatra se meutim, prihvatljivom i situacija u kojoj se ne moe postii konsenzus, kada se primjenjuju principi odluivanja o prijedlogu dvotreinskom veinom, osim ukoliko nije drugaije predvieno Sporazumom o osnivanju WTO i Multilateralnim trgovinskim sporazumima36.

2. 5. Prednosti trgovinskog sistema WTO

32 Engl. Council for Trade in Goods. 33 Engl. Council for Trade in Services. 34 Engl. Council for Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights. 35 Sve lanice mogu uestvovati u radu svih WTO organa. 36 Odluke koje Generalni Savjet bude donosio kada djeluje kao Organ za rjeavanje sporova, bie donoene iskljuivo u saglasnosti sa odredbom iz stava 4 lana 2 Dogovora o pravilima i procedurama koje rukovode rjeavanjem sporova.

18

lanstvo u WTO jedan je od kljunih koraka integracije zemlje u moderne meunarodne ekonomske odnose i istovremeno vaan element podrke procesu unutranjih ekonomskih reformi. Takoe je i neophodan korak u procesu pridruivanja i pristupanja Evropskoj Uniji, tj. pristupanje WTO predstavlja vaan element razvojne strategije kako zemalja u tranziciji tako i zemalja u razvoju. U julu 2008.godine, WTO je imala 153 lanice. Osnovne prednosti lanstva u WTO su sljedee:

1. Odravanje mira Puno je primjera iz prolosti u kojima su trgovinske nesuglasice prerasle u rat, a jedan od najupeatljivijih je trgovinski rat 30-tih godina XX vijeka koji je doveo do pogoranja Velike depresije. Kako bi se izbjegle ponovne tenzije, neposredno poslije II svjetskog rata, u Evropi je razvijena meunarodna saradnja u industriji uglja, gvoa i elika, a na globalnom nivou, sainjen je Opti sporazum o carinama i trgovini (GATT), koji su kasnije prerasli u Evropsku Uniju i Svjetsku trgovinsku organizaciju . 2. Rjeavanje sporova na konstrukivan i miran nain Obzirom da broj proizvoda, drava i kompanija koje uestvuju u spoljnoj trgovini neprestano raste, velike su mogunosti za pojavu trgovinskih nesuglasica koje se putem precizno definisanih pravila spoljno trgovinske razmjene, u sistemu WTO rjeavaju na miran i konstruktivan nain. Od 1995. godine, kada je nastala WTO drave su se skoro 200 puta obratile organizaciji za rjeenje svojih sporova, to govori o jaanju ekonomskih veza u svijetu, irenju WTO lanstva i injenici da zemlje imaju povjerenja u ovaj sistem koji treba da rijei razlike meu njima. 3. Sistem zasnovan na pravilima, a ne na moi U okviru WTO odluke se donose konsenzusom, za razliku od ostalih meunarodnih institucija gdje odluke donose samo lanovi odbora direktora. Ovakav nain postizanja dogovora, gdje je potrebna saglasnost svih 149 lanica, moe biti veoma otean. Meutim, WTO ovim putem smanjuje neke neravnopravnosti, dajui manjim zemljama vee pravo glasa, dok u isto vrijeme najvee ekonomske sile oslobaa obaveze da utvruju trgovinske sporazume sa svakim od svojih brojnih trgovinskih partnera. Za manje zemlje rezultat ovakvog odluivanja je poveana pregovaraka mo. U suprotnom, monije zemlje bi mogle lake i unilateralno da nametnu volju svom manjem trgovinskom partneru, dok bi manje zemlje morale da se bore sa svakom od velikih ekonomskih sila pojedinano. Male zemlje mogu biti efikasnije ako iskoriste priliku da stvore saveznike i ujedine resurse. 4. Smanjeni trokovi ivota Globalni sistem WTO uz pomo pregovora i primjenom principa nediskriminacije, smanjuje trgovinske barijere, to rezultira smanjenjem trokova proizvodnje (uvezena roba koja se koristi za proizvodnju je jeftinija), smanjenjem cijena finalnog proizvoda i usluga, i na kraju, logino, niim trokovima ivota. Sistem koji je sada povjeren WTO, funkcionie preko 60 godina. Za to vrijeme je odrano 8 velikih rundi trgovinskih pregovora, a trgovinske barijere irom svijeta su nie vie nego ikada u istoriji moderne spoljnotrgovinske razmjene. One nastavljaju da opadaju, a svi od toga profitiraju.

19

5. Vei izbor i bolji kvalitet roba i usluga Uvoz omoguava vei izbor i kvalitet roba i usluga koje se nude potroau. ak se i kvalitet domaih proizvoda moe popraviti usljed konkurencije nastale zbog uvoza, a kako se uvoze i materijali, komponente i oprema za potrebe domae proizvodnje, poveava se izbor finalnog proizvoda i usluga koje nude domai proizvoai, kao i izbor tehnologija koje koriste. Takoe, uspjeh uvezenog proizvoda ili usluge na domaem tritu moe podstai nove domae proizvoae na takmienje, poveavajui izbor modela dostupnih potroau kao i spektar roba i usluga koje se proizvode odnosno pruaju na lokalnom nivou. 6. Spoljno trgovinska razmjena poveava prihode Uticaj Urugvajske runde trgovinskih pregovora, od 1994.-te, doveo je, po proraunima STO-a, do poveanja svjetskih prihoda u rasponu od 109 do 510 milijardi $ (tana suma zavisi od procjena u kalkulaciji i dozvoljenih granica greke). A Evropska komisija (EU) izraunala je da je u periodu izmeu 1989.-1993. godine, dohodak EU iznosio 1.1-1.5% vie nego to bi iznosio da Unija nije imala jedinstveno trite. Iz ovih primjera je jasno trgovina poveava prihode. 7. Sistem titi vlade od uskih interesa Na prvi pogled, ograniavanje uvoza izgleda kao efikasan nain podravanja pojedinih ekonomskih sektora. Meutim, ovim putem se umanjuje znaaj drugih sektora. Na primjer, ako drava titi svoju industriju odjee, svi ostali moraju odjeu da plate skuplje, to utie na dohotke u svim sektorima. Protekcionizam se takoe moe proiriti van granica jedne zemlje, poto druge zemlje na prepreke odgovaraju podizanjem sopstvenih trgovinskih barijera. Ukoliko tokom trgovinskih pregovora GATT/WTO, jedna interesna grupa insistira da ih njihova vlada smatra posebnim sluajem kome je potrebna zatita, vlada moe odbiti protekcionistiki pritisak, obrazlaui svoju odluku da joj je potreban sporazum irokog spektra od kojeg e koristi imati svi sektori ekonomije. 8. Borba protiv korupcije Mnoge oblasti sporazuma WTO, pomau smanjivanju korupcije i boljem upravljanju. Transparentnost (poput davanja na uvid svih informacija vezanih za trgovinske propise), ostali aspekti "trgovinskih olakica", jasniji kriterijumi propisa koji se odnose na sigurnost i standarde proizvoda, kao i nediskriminacija, smanjuju mogunost prevara i proizvoljnog donoenja odluka. Svjetska trgovinska organizacija utie kako na unutranje tako i spoljne odnose jedne zemlje to pokazuju primjeri novoprimljenih lanica. Tokom 15-godinjeg procesa pristupanja Kina je postala jedna od zemalja sa najbrim privrednim rastom, preuzela obavezu da znaajno otvori svoje trite i liberalizuje ekonomski i trgovinski reim. Takoe, mnoge zemlje u tranziciji su preduzele reforme orijentisane na transformaciju unutranjeg trita u efikasnu trinu privredu. To je doprinjelo i pozitivnim pomacima na planu drugih integracija, kao sto je sluaj Estonije, Litvanije i Letonije, ka Evropskoj uniji. Doprinos WTO ekonomskoj i politikoj stabilnosti u regionu se naroito istie u posljednje vrijeme . Primjer su Makedonija i Hrvatska na Balkanu, uloga WTO kao promotera mira i breg ekonomskog razvoja evidentna je u Avganistanu i Iraku, dok je poetak procesa pristupanja znaio prestanak izolacije za Libiju i Iran. Osnovni cilj Svjetske trgovinske organizacije je da obezbijedi da se meunarodna trgovina odvija na slobodan i predvidiv nain, i to stvaranjem operativnog i efikasnog multilateralnog trgovinskog

20

sistema. U tom smislu, STO nudi solidnu pravnu osnovu zasnovanu na saglasnosti svojih lanica koje su pravila i discipline ove organizacije uvele u svoj domai pravni sistem. lanice su stoga usmjerile svoje snage ka liberalizaciji i olakanju meunarodne trgovine da bi obezbijedile odriv privredni rast. Saglasile su se da bi prvi i najvaniji cilj trebalo da bude poboljanje ivotnog standarda i postizanje pune zaposlenosti.

2.6. WTO podrka za zemlje u razvojuRazvoj i trgovina - preko tri etvrtine lanica WTO su zemlje u razvoju ili nerazvijene zemlje. Za ove zemlje u okviru WTO sporazuma postoje specijalne odredbe, koje ukljuuju dui vremenski period za implementaciju sporazuma i preuzetih obaveza, mjere koje e uticati na poveavaje mogunosti trgovine, odredbe kojima se tite trgovinski interesi zemalja u razvoju i nerazvijenih zemalja, podrka za izgradnju njihove infrastrukture, rjeavanje sporova, primjena tehnikih standarda. Ministarska konferencija u Dohi 2001. godine je postavila pred lanice WTO neke zadatke koji ukljuuju pregovore o velikom broju pitanja prije svega vezanih za zemlje u razvoju. Ti novi pregovori nazvani su Doha razvojna runda. WTO Komitet za trgovinu i razvoj, uz pomo podkomiteta za nerazvijene zemlje, posebno obraaju panju na specijalne potrebe zemalja u razvoju. U njihovoj nadlenosti je praenje primjene sporazuma, tehnika pomo i poveanje uea zemalja u razvoju u trgovinskom sistemu. Tehnika pomo i obuka - WTO organizuje oko 100 misija godinje za tehniku saradnju za zemlje u razvoju. Godinje se u prosjeku organizuju tri kursa u enevi za razliite vladine zvaninike. Ujedno se organizuju regionalni seminari iz razliitih oblasti, kao i specijalizovani kursevi u enevi za zemlje u razvoju na teme, kao to su centralizovano planiranje, trina ekonomija, mirno rjeavanje sporova, i sl.

2.7. Rjeavanje sporova u okviru WTO sistemaJedna od funkcija WTO, prema Sporazumu iz Marakea, definisana lanom III stav 3, je administriranje Dogovora o pravilima i procedurama koje rukovode rjeavanjem sporova37, sadranog u Aneksu 238 ovog sporazum. Mehanizam za rjeavanje sporova postojao je i u GATT-u iz 1947., ali pokazalo se da je imao znaajne nedostatke. Tako na primjer, GATT nije predviao fiksne rokove za rjeavanje sporova, a postojala je i mogunost blokade procesa to je dovodilo do odugovlaenja u rjeavanju sporova39. Jedan od principa, koji je praktino potvren u praksi bio je da je teret dokazivanja na tuenoj strani i na njega su se pozivale veina tuilakih strana40. Ovaj pristup je podrazumijevao da ukoliko tuena strana ne uspije da dokae da njena trgovinska mjera ne ugroava drugu stranu, ona mora svoju zatitnu mjeru da promijeni ili ukine. Za razliku od GATT-a, Dogovor o rjeavanju sporova (Dispute Settlement Procedures) u okviru WTO, podrazumijeva sveobuhvatan sistem za rjeavanje sporova izmeu zemalja lanica, obezbjeuje jasnu i jednostavnu proceduru sa unaprijed definisanim rokovima i velikim stepenom automatizma u funkcionisanju.

37 Dogovor o rjeavanju sporova ili DSU. 38 Engl. Understanding on Rules and Procedures Governing the Settlement of Disputes. 39 World Trade Organization, Trading into the future, WTO Publications, Geneva p.43. 40 Johan H.Jackson The WTO Dispute Settlement Procedures: A Preliminary Appraisal 1998. p.43.

21

Za sprovoenje pravila i procedura iz Dogovora, osnovan je poseban Organ za rjeavanje sporova (Dispute Settlement Body - DSB). Ovaj organ nadlean je za: formiranje panela, usvajanje izvjetaja panela i Apelacionog tijela, vrenje nadzora nad primjenom odluka i preporuka, davanje preporuka za suspenziju koncesija, kao i za druge obaveze propisane Dogovorom. DSB obavjetava nadlene savjete i komitete o sporovima i sastaje se kad god je to neophodno. Postupak rjeavanja sporova41 Spor nastaje u sluaju kada jedna lanica, smatra da druga lanica kri neki od WTO sporazuma i/ili preuzetu obavezu. Postupak rjeavanje trgovinskih sporova izmeu lanica se sastoji iz sljedeih osnovnih faza: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Konsultacije; Osnivanje panela; Ispitivanje sluaja u okviru panela; Donoenje privremenog izvjetaja panela; Donoenje finalnog izvjetaja panela; Usvajanje finalnog izvjetaja; Primjena odluke i preporuka.

U sluaju da strana u sporu notifikuju kod DSB svoju odluku da se ali na finalni izvetaj panela, broja faza u postupku rjeavanja spora je neto vei (vidi Grafik 1: Postupak odluivanja u sporu). Konsultacije su prva faza u postupku rjeavanja spora42. Svaka lanica WTO koja smatra da je oteena nekim aktivnostima druge lanice, moe da podnese zahtjev za konsultacije. lanica koja trai konsultacije svoj zahtjev mora notifikovati i podnijeti u pismenoj formi sa obrazloenjem, ukljuujui identifikovanu nedozvoljenu mjeru sa naznakom pravne osnove tube. lanica kojoj je upuen zahtjev za konsultacije, duna je da odgovori u roku od 10 dana od prijema zahtjeva i da pristupi konsultacijama najkasnije 30 dana od dana prijema zahtjeva. U sluajevima koji nalau hitno postupanje43, a na zahtjev podnosioca zahtjeva postupak se moe ubrzati. Strane u sporu mogu dobrovoljno da pristanu na primjenu alternativnih metoda za rjeavanje sporova, kao to su dobre usluge, mirenje, posredovanje i arbitraa. U sluaju da spor ne bude rijeen, u roku od 60 dana od dana podnoenja zahtjeva za konsultacije, podnosilac zahtjeva moe da trai formiranje panela. Zahtjev za osnivanje panela daje se u pismenoj formi i panel se formira/osniva na prvom narednom sastanku DSB (osim ako se na stanku konsenzusom ne odlui da se panel ne formira). lanovi panela44 (panelisti) su visokokvalifikovani vladini i nevladini slubenici, odgovarajuih kvalifikacija i iskustava. Sekretarijat WTO raspolae sa listama osoba koji mogu biti lanovi panela. Kao panelisti ne mogu se javiti predstavnici zemalja u sporu. Naredna faza u postupku rjeavanja spora je ispitivanje sluaja u okviru panela. Paneli imaju funkciju da pomognu Organu za rjeavanje sporova u vrenju njegovih obaveza, tako to e da procjeni sluaj i donese objektivan sud, na osnovu analiza iznijetih injenica i njihove saglasnosti sa relevantnim WTO sporazumima. Svaki panel ima pravo da trai informacije i tehnike savjete od bilo kog lica iz organa ili institucije koje smatra odgovarajuom, i njegov rad je povjerljive prirode. U toku cijelog postupka pred panelom vodi se rauna o interesima strana u sporu. Bilo koja lanica koja ima znatan interes u sporu, i koja je notifikovala svoj interes kod41 World Trade Organization, A Handbook on the WTO Dispute Settlement System , University Press, Cambridge 2004. p.43-98.42 Konsultacije su povjerljivog karaktera i ne tete pravima bilo koje lanice u daljem postupku. 43 Npr. u sluaju lako kvarljive robe. 44 Panel se sastoji od tri panelista, osim ako se strane u sporu ne dogovore u roku od 10 dana od osnivanja panela da panel sainjava pet panelista. Sekretarijat e predloiti stranama u sporu lica za izbor paneliste. Ako strane u sporu ne postignu dogovor o panelistima u roku od 20 dana od osnivanja panela, na zahtjev bilo koje strane, generalni direktor e u konsultacijama sa predsjednikom DSB i predsjednikom odgovarajueg Savjeta ili Komiteta, utvrditi sastav panela.

22

DSB (tzv. "trea strana") ima mogunost da se njena gledita i injenino stanje uju pred panelom, kao i da podnese pismene predstavke. Ovi podnesci se daju stranama u sporu i moraju imati odraz na izvetaj panela. Postupak pred panelom treba da bude dovoljno fleksibilan kako bi se obazbijedio visok kvalitet izvetaja panela, i kako se proces ne bi odugovlaio bez razloga.

Grafik 2. POSTUPAK ODLUIVANJA U SPORU

23

Izvor: World Trade Organization, A Handbook on the WTO Dispute Settlement System , University Press, Cambridge 2004. p.44.

24

Dogovor o pravilima i proceduri za rjeavanje sporova, propisuje pravila i postupke po kojima je predvieno da panel treba da zavri svoj rad u roku od est mjeseci45, ili, u sluaju hitnosti, u roku od tri mjeseca. Panel moe da obustavi svoj rad na zahtjev strane koja je podnijela albu, ali ne due od 12 mjeseci. Po ispitivanju priloenih dokaza i usmenih izjava, panel dostavlja nacrt izvjetaja stranama u sporu, na koji one mogu da dostave svoje komentare u pismenoj formi, u roku koji panel unaprijed utvrdi. Po isteku ovog roka, panel dostavlja privremeni izvjetaj, koji ukljuuje opisni dio, nalaz i zakljuke panela. Strane u sporu mogu ponovo da zahtijevaju (pismenim putem) da panel revidira pojedine aspekte privremenog izvjetaja, kao i odravanje sastanaka panela vezano za pitanja identifikovana u pismenim komentarima na privremeni izvjetaj. Ukoliko ni jedna od strana u sporu ne dostavi komentare u predvienom roku, privremeni izvjetaj postaje finalni izvjetaj i dostavlja se lanicama na razmatranje. U roku od 60 dana od dostavljanja konanog izvjetaja, izvjetaj se usvaja, osim ako neka strana u sporu formalno ne izjavi albu ili DSB konsenzusom odlui da se izvjetaj ne usvoji. Ovakav pristup predstavlja jednu od najznaajnijih novina u sistemu rjeavanja sporova, jer negativan konsenzus spreava blokiranje usvajanja izvjetaja panela od strane tuene strane. Ako je strana u sporu notifikovala kod DSB, svoju odluku da se ali, izvetaj panela se nee razmatrati od strane DSB u cilju usvajanja, sve dok se albeni postupak46 ne okona. Meutim, podnijeta alba ne osporava pravo lanica da izraze svoja miljenja u vezi sa izvjetajem panela. Pravo na albu imaju samo strane u sporu, a ne i trea lica. DSB u cilju rjeavanja spora, saziva stalno Apelaciono tijelo kao drugostepeni organ u postupku, koje se sastavlja od sedam lica, od kojih su tri stalna lana47. Drugostepenom organu podnosi se alba u vezi spora pred panelom. Predmet albe mogu biti samo pravna pitanja i pravna tumaenja sadrana u izvjetaju panela. Po pravilu, albeni postupak ne traje due od 60 dana48 od dana kad je strana formalno notifikovala svoju odluku da se ali. Apelaciono tijelo moe potvrditi, izmijeniti ili ukinuti nalaz panela. Izvjetaj 49 apelacionog tijela usvaja DSB i strane u sporu ga moraju bezuslovno prihvatiti. Hitnost sprovoenja odluka je neophodna kako bi se obezbijedila efkasnost rjeavanja sporova u korist svih lanica. Organ za rjeavanje sporova prati primjenu odluka i preporuka u cilju efikasnog rjeavanja sporova. U predvienim rokovima strane mogu pregovarati i saglasiti se o meusobno prihvatljivoj kompenzaciji. U sluaju da sporazum nije postignut, strana u sporu moe zahtijevati da joj DSB odobri suspenziju koncesija ili drugih obaveza u odnosu na tuenu stranu. DSB daje takvo odobrenje 30 dana po isteku roka za primjenu odluke ili preporuke. U principu, koncesije se suspenduju u istom sektoru za koji je vezan nastanak spora. Ukoliko to nije mogue ili efikasno, suspenzija se moe dozvoliti i u drugom sektoru istog sporazuma, ali i u oblasti regulisanoj drugim sporazumom ukoliko ozbiljnost razloga govori tome u prilog. Alternativni naini rjeavanja sporova (dobre usluge, mirenje ili posredovanje) Svjetska trgovinska organizacija pored prethodno opisane procedure za rjeavanje sporova, predvia i druge alternativne naine za rjeavanje sporova. Generalni direktor moe u cilju pomoi lanicama da rijee spor i ukoliko se strane u sporu saglase postupajui po slubenoj dunosti, ponuditi dobre usluge, mirenje ili posredovanje.45 Kada panel smatra da ne moe da saini izvjetaj u predvienom roku o tome e pismeno obavijestiti DSB sa obrazloenjem, pri emu podnoenje izvjetaja ne moe biti due od 9 mjeseci. 46 Koncept albenog postupka je jedna od bitnih karakteristika Dogovor o rjeavanju sporova. 47 Lica koja uestvuju u drugostepenom organu se rotiraju. Ova rotacija se utvruje u radnoj proceduri Apelacionog tijela. 48 Meutim, ukoliko Apelaciono tijelo smatra da nije u mogunosti da donese odluku u roku od 60 dana, o tome i o razlozima zbog kojih ne moe da se donese odluku u predvienom roku mora obavijestiti DSB pismenim putem, uz procjenu roka potrebnog za podnoenje izvjetaja. U svakom sluaju, postupak ne moe trajati due od 90 dana. 49 Kada panel ili drugostepeni organ zakljue da mjera nije u skladu sa obuhvaenim sporazumom, preporuie lanici na koju se odnose preporuke da uskladi mjeru sa pravilima, procedurama i sporazumima. ta vie, panel ili Drugostepeni organ mogu sugerisati naine kako da lanica sprovede preporuku.

25

Svaka strana u sporu ima prava da trai alternativna sredstva rjeavanja sporova, kao i da od njih odustane u bilo kom trenutku. Postupci sprovedeni u vezi sa dobrim uslugama, mirenjem ili posredovanjem, a posebno iznijeti stavovi strana u sporu, su tajni, i nemaju uticaja na prava bilo koje od strana u eventualno buduem postupku. Ukoliko je postupak okonan prije nego to je spor rijeen, strana koja se smatra oteenom moe podnijeti zahtjev za formiranje panela. U sluaju kada je postupak vezan za dobre usluge, mirenje i posredovanje zapoet unutar roka od 60 dana od dana prijema zahtjeva za konsultacije, strana koja je podnijela zahtjev moe zahtijevati formiranje panela tek po isteku 60 dana od dana podnoenja zahtjeva za konsultacije. Strana, podnosilac zahtjeva, moe zahtijevati formiranje panela i prije isteka roka od 60 dana, ukoliko strane u sporu zajedniki konstatuju da postupak u vezi sa dobrim uslugama, mirenjem i posredovanjem nije doveo do rjeenja spora.

Arbitraa - Arbitraa u okviru WTO, takoe je alternativno sredstvo rjeavanja sporova. Moe se koristiti u skladu sa meusobnim dogovorom strana u sporu, ali samo pod uslovom da je predmet spora jasno definisan i da su strane saglasne da priznaju arbitranu odluku.Strane u sporu moraju blagovremeno obavijestiti lanice o rjeavanju spora putem arbitrae, i to prije poetka arbitranog postuka. Druge lanice WTO mogu uestvovati u arbitranom postupku uz saglasnost strana koje su rjeavanje meusobnog spora prepustile arbitrai. O arbitranim odlukama mora biti obavijeten Organ za rjeavanje sporova i Savjet ili Komitet nadlean za odgovarajui sporazum. Odredbe Dogovora, koje se odnose na praenje primjene preporuka i odluka, kompenzacija i suspenzije koncesija (lanovi 21 i 22), primjenjuju se i na arbitrane odluke.

2.8. Pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji Procedura50Drava proces ulanjenja zapoinje podnoenjem Zahtjeva za prijem, Generalnom direktoru WTO. Zahtjev treba da sadri nedvosmislenu izjavu da zemlja eli da pristupi Organizaciji u skladu sa lanom XII Sporazuma o osnivanju WTO. (Istom izjavom se moe aplicirati i za status posmatraa.) Generalni direktor verifikuje zahtjev i dostavlja ga Generalnom savjetu (Ministarskoj konferenciji), koji se na sljedeem sastanku razmatra. U sluaju prihvatanja zatjeva, slijedi formiranje Radne grupe51 (RG) i biranje predsjedavajueg u konsultacijama sa lanicama Radne grupe i zemljom kandidatom. lanstvo u Radnoj grupi je otvoreno za sve lanice WTO i najee je ine: EU, Kanada, SAD, Japan, susjedne drave zemlje kandidata i glavni trgovinski partneri.52 Nakon formiranja Radne grupe, zemlja u procesu pristupanja ima obavezu da dostavi niz informacija, izvjetaja i podataka, na osnovu kojih se stie jasna slika o svim aspektima spoljnotrgovinske i ekonomske

Detaljnije: Mr Aida Salagi-Cekovic, Znaaj lista koncesija u oblasti roba u procesu pristupanja STO, Ekonomski fakultet, Podgorica, 2007, str. 12-24 51 Engl. Working Party. 52 Broj lanova Radne grupe varira. Najvea RG je formirana prilikom pristupanja Rusije-65 lanova, zatim Saudiske Arabije-52 lana. Status posmatraa u Radnoj grupi na osnovu sporazuma sa WTO imaju MMF, Svjetska banka, UN i UNCTAD.

50

26

politike zemlje kandidata. Ove informacije i podaci treba da budu dostavljeni u standardizovanoj formi dokumenta.53 Dokumenta koje treba dostaviti su: Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu-WT/ACC/1; Izvjetaj o subvencijama pri izvozu i Izvjetaj o domaoj podrci poljoprivrede-WT/ACC/4; Podaci o uslugama-WT/ACC/5; Matrica usaglaenosti sa sanitarnim i fitosanitarnim mjerama i Sporazumom o tehnikim preprekama u trgovini -WT/ACC/8; Trgovinski aspekt Sporazuma o intelektualnoj svojini WT/ACC/9; Pored ve pobrojanog dostavljaju se i tekstovi vaeih propisa i zakona, podaci o carinskim stopama i carinska tarifa, odgovori na pitanja zemalja lanica (Q/A), plan privatizacije, kao i druga traena dokumenta i informacije.

lanicama se prvo dostavlja Memorandum o spoljnotrgovinskom reimu sa prateim aneksima, kao sveobuhvatan dokument, kojim se daje kompletan presjek ukupnog ekonomskog stanja. Mora biti napisan na jednom od radnih jezika Organizacije (engleski/francuski/panski) i sastoji se iz sedam djelova i osam aneksa. Sadraj Memoranduma o spoljnotrgovinskom reimu 1. Uvod; 2. Privreda, ekonomska politika i spoljna trgovina; 3. Zakonodavni okvir za trgovinu robama i uslugama; 4. Politika spoljne trgovine roboma; 5. Trgovinski aspekt reima intelektualne svojine; 6. Aspekt koji se odnose na reim trgovine uslugama; 7. Institucionalni okvira za trgovinu i ekonomske odnose sa treim zemljama. Aneksi: Aneks 1: Statistika i publikacije; Aneks 2: Spisak zakona i propisa; Aneks 3: Informacije o proceduri dodijele dozvola; Aneks 4: Informacije o primjeni i nadzoru nad sporazumom o carinskom vrednovanju; Aneks 5: Informacije o tehnikim preprekama u trgovini; Aneks 6: Informacije o trgovanju dravnih preduzea; Aneks 7: Klasifikacija sektora usluga; Aneks 8: Spisak meunarodnih i dvostranih trgovinskih ugovora. Memorandum kao i ostala dokumenta, distribuira se lanicama preko Sekretarijata. Sve lanice, bez obzira na to da li imaju ili ne spoljnotrgovinskog ili bilo kog drugog interesa imaju pravo na postavljanje pitanja, trae objanjenja i pojanjenja na tekst Memoranduma. Odgovori zemalje kandidata, moraju biti onoliko detaljni koliko to zemlje lanice zahtijevaju i oni imaju pravo na slanje dodatnih pitanja dok god odgovori ne budu u potpunosti konkretni i jasni. Nakon dostavljanja Memoranduma, odgovora na pitanja zemalja lanica i drugih potrebnih i traenih dokumenta54 tj. kada je stvorena odgovarajua dokumentaciona osnova za pregovore, slijedi sazivanje i odravanje prvog sastanka Radne grupe. Na prvom sastanku, komentarie se tekst Memoranduma i dodatno pojanjavaju pitanja koja su ostala nerazjanjena (ukoliko takvih ima). Na kraju svakog sastanka,53 Zvanini dokumenti koje ispituje RG tokom procesa pristupanja smatraju se tajnim sve do zavretka postupka. Poslije toga, ovi dokumenti su javni i mogu se nai na vebsajtu WTO (www.wto.org) 54 Neka dokumenta mogu se i naknadno dostaviti tokom procesa pristupanja npr. WT/ACC/4, WT/ACC/5 i dr.

27

predsjedavajui iznosi glavne zakljuke i daje zadatke predstavnicima zemlje koja je u procesu pristupa, a koje treba ispuniti do narednog sastanka. Na osnovu ovih zahtjeva, preduzimaju se konkretni koraci u cilju izrade traenih dokumenta, usaglaavanja zakonske regulative, pripreme i zakazivanja narednog sastanka Radne grupe na kome se evoluira postignuto55. Sastancima Radne grupe moe da prisustvuje bilo koja lanica WTO. Pregovori su na multilateralnom nivou i traju sve do momenta dok se ne utvrdi da je zemlja kandidat uskladila reim spoljne trgovine sa pravilima WTO. Naredni korak, u procesu pristupanja su bilateralni pregovori. Kako je u praksi esto vei broj lanica WTO zaintresovan za iste koncesije, kad je u pitanju podrka poljoprivredi i izvoznim subvenicijama, pregovori se vode i na plulateralnom nivou. Razliite faze pregovora mogu da se preklapaju i teku paralelno, meutim, bilateralni pregovori najee se iniciranju kad je faza ispitivanja trgovinskog reima dovoljno odmakla. Pregovori bilateralnog karaktera, vode se samo sa lanicama koje za to iskau interes jer se spoljnotrgovinski interesi zemalja lanica nekada znatno razlikuju. Ova faza procesa pristupanja, odnosi se na pristup tritu i pregovori se vode o carinskim stopama, poljoprivredi i uslugama. Pristup tritu (roba i usluga) predstavlja najkritiniji element procesa pristupanja, jer lanice ele da se osiguraju da e ustupci koje odobrava Vlada zemlje kandidata biti uporedivi sa prednostima koje proistiu iz lanstva u WTO. Ova faza pregovora zavrava se sainjavanjem Liste koncesija u oblasti roba (za industrijske i poljoprivredne proizvode) i Lista specifinih obaveza u oblasti usluga. Navedene liste prilau se kao aneksi i predstavljaju sastavni dio nacrta Protokola o pristupanju, i sadre uslove pristupanja koji su dogovoreni sa zemljom kandidatom. Po zavretku pregovora, Radna grupa usvaja: Izvjetaj56 koji predstavlja rezime diskusija sa sastanaka Radne grupe, nacrt Odluke o pristupanju i nacrt Protokola o pristupanju.

Ovaj paket dokumenata, Radna grupa dostavlja Generalnom savjetu (Ministarskoj konferenciji) na odobrenje i predlae pristupanje zemlje kandidata. Odluka o pristupanju donosi se dvotreinskom veinom glasova lanica i time Protokol stupa na snagu. Drava kandidat pristupa Svjetskoj trgovinskoj orgnizacij, trideset dana nakon potpisivanja Protokola ili deponovanjem instrumenta ratifikacije. Protokol postaje sastavni dio Sporazuma o WTO, a Liste koncesija sastavni djelovi GATT-a iz 1994. (za robe) i GATS-a (za usluge).

55 Izmeu sastanaka RG ne prekidaju se konsultacija zemlje kandidata sa lanicama.

56 Engl. - Report of the Working Party on Accession

28

Grafik 3. PROCES PRISTUPANJA SVJETSKOJ TRGOVINSKOJ ORGANIZACIJI

Izvor: Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije, (interna dokumenta), 2006.

2.9. Pristupanje Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizacijiBiva Jugoslavija (SFRJ) bila je potpisnica GATT-a, ijom disolucijom je novonastala SRJ izgubila taj status, posebno u uslovima ekonomskih sankcija koje su uslijedile 1992.g. Kontinuitet lanstva, kroz participaciju u kreiranju WTO, ostvarila je jedino Slovenija, koja je lanica WTO od njenog osnivanja, i nije morala posebno aplicirati, ve je potpisala marakeki sporazum u grupaciji 128 zemalja. Hrvatska i Makedonija aplicirale su za punopravno lanstvo u WTO i to su uspjeno zavrile 2000, odnosno 2003.godine. U 2008.godini. u regionu Jugoistone Evrope, jedino Srbija, Bosna i Hercegovina i Crna Gora nisu lanice WTO, a zajedno sa Rusijom i Bjelorusijom, i jedine u Evropi. Ukrajina je postala lanica WTO maja 2008.godine. SRJ, odnosno Dravna zajednica SCG aplicirala je za prijem u WTO 2003.g., ali zbog razlika u ekonomskim sistemima, bilo je teko harmonizovati razliite spoljnotrgovinske i carinske politike, da bi se omoguilo dinamino pristupanje. Poslati odgovori na pitanja lanica WTO vezani za nae trgovnske reime, pokazali su svu nau razliitost i na odredjeni nain, proces pristupanja SCG u WTO bio je zamrznut. Poslije dugih

29

pregovora, i paralelno za uvodjenjem modela dvostrukog kolosjeka57, a u skladu sa Statutom WTO, ova situacija je prevazidjena i omogueno je odvojeno apliciranje za punopravno lanstvo u WTO posebno za Crnu Goru, posebno za Srbiju. Predlog odluke izmedju drava lanica SCG usaglaen je na bazi jasno definisanih ekonomskih interesa i nije prejudicirao budui dravnopravni status Crne Gore. Shodno odredbama lana XII GATT-a58, Republika Crna Gora I Republika Srbija decembra 2004. godine dogovorile su se da, u skladu sa modelom dvostrukog kolosjeka, pokrenu proceduru za odvojeno, tj. samostalno pristupanje Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. Odluka o pristupanju Crne Gore u Svjetsku trgovnsku organizaciju, koja je pridrueni lan Organizacije UN, donijeta je na sastanku Generalnog savjeta WTO u enevi 15.februara 2005.godine. Formiranja je Radna grupa za pristupanje WTO, koju predvodi Ambasador Slovenije pri stalnoj misiji Slovenije pri UN u enevi, a Vlada RCG je svojom Odlukom formirala medjuresorsku Radnu grupu za pristupanje Crne Gore u sto, na ijem elu je Ministar za ekonomske odnose sa inostranstvom i evropske integracije RCG. Za Crnu Goru, lanstvo u WTO predstavlja jedan od kljunih koraka integracije u moderne meunarodne ekonomske odnose i kljunu polugu spoljnotrgovinske i ukupne ekonomske (re)integracije Crne Gore u medjunarodnu ekonomiju. To je istovremeno i vaan element podrke procesu unutranjih ekonomskih reformi, kao i neophodan korak u procesu pridruivanja i pristupanja Evropskoj uniji. Definisan je Akcioni plan za pristupanje Crne Gore u WTO, nosioci kljunih aktivnosti, kao i rokovi za realizaciju planiranih zadataka na putu pristupanja. Pristupanje WTO postalo je na taj nain integralni dio i procesa evropskih integracija, stratekog proriteta Crne Gore. Sa stvaranjem unutranjih preduslova, u Crnoj Gori predano je raeno na postizanju sljedeeg: - politike podrke procesu pristupanja, odnosno pune podrke Vlade resornih ministarstava i povezanih institucija, kao i biznis asocijacija, ka