Δʹ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών ΣπουδώνΓρανάδα, 9-12 Σεπτεμβρίου 2010

Π ρ α κ τ ι κ ά

Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο(από το 1204 έως σήμερα)

Τόμος Γʹ

Ε π ι μ έ λ ε ι α :Κωνσταντίνος Α. Δημάδης

•

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών ΣπουδώνΑθήνα 2011

Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα)Identities in the Greek world (from 1204 to the present day)

Τόμος Γʹ

•

Την ευθύ νη της έ κδοσης έ χει το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΝΣE-mail: dimadis@zedat.fu-berlin.de

ISBN (vol.) 978-960-99699-5-6ISBN (set) 978-960-99699-0-1

Σελιδοποί ηση – τυπογραφική φροντί δα:Κωστή ς Ψυχογυιό ς (pezanos@otenet.gr)

Copyright © 2011:Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών (ΕΕΝΣ)European Society of Modern Greek Studieswww.eens.org

Δʹ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών ΣπουδώνΓρανάδα, 9-12 Σεπτεμβρίου 2010

Π ρ α κ τ ι κ ά

Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο(από το 1204 έως σήμερα)

Τόμος Γʹ

Ε π ι μ έ λ ε ι α :Κωνσταντίνος Α. Δημάδης

•

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών ΣπουδώνΑθήνα 2011

4th European Congress of Modern Greek StudiesGranada, 9-12 September 2010

P r o c e e d i n g s

Identities in the Greek world(from 1204 to the present day)

Vol. 3

Edited by Konstantinos A. Dimadis

•

European Society of Modern Greek StudiesAthens 2011

Δʹ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδώντης Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (ΕΕΝΣ)

Γρανάδα, 9-12 Σεπτεμβρίου 2010

Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο(από το 1204 έως σήμερα)

Το Συνέδριο διοργανώθηκε από την Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών

σε συνεργασίαμε το Πανεπιστήμιο της Γρανάδας,

το Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών της Γρανάδας

και την Ισπανική Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών

Επιστημονική Επιτροπή του Δʹ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών

Comité Científi co

Πρόεδρος και συντονιστής / Presidente y coordinador:Konstantinos A. Dimadis (Freie Universität Berlin)

Μέλη / Miembros: Διαμάντη Αναγνωστοπούλου (Πανεπιστήμιο Αιγαίου)Asterios Argyriou (Université de Strasbourg)Vangelis Calotychos (Columbia University)Philip Carabott (King’s College London)Lia Brad Chisacof (Academiei Române)Isabel García Gálvez (Universidad de La Laguna, Canarias)Ι. Κ. Χασιώτης (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)David Holton (University of Cambridge)Μαρία Κακριδή-Ferrari (Πανεπιστήμιο Αθηνών)Τάσος Α. Καπλάνης (Πανεπιστήμιο Κύπρου)Γιώργος Δ. Κοντογιώργης (Πάντειον Πανεπιστήμιο Αθηνών)Olga Omatos Sáenz (Universidad del País Vasco)Βάλτερ Πούχνερ (Walter Puchner) (Πανεπιστήμιο Αθηνών)Ερασμία-Λουίζα Σταυροπούλου (Πανεπιστήμιο Αθηνών)Henri Tonnet (Université de Paris IV-Sorbonne)Dimitris Tziovas (University of Birmingham)

Οργανωτική Επιτροπή του Δʹ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών

Comité Organizador

Πρόεδρος / Presidente:Moschos Morfakidis Filactos (Universidad de Granada)

Συντονιστής / Coordinador:Konstantinos A. Dimadis (Freie Universität Berlin)

Μέλη / Miembros: Javier Alonso Aldama (Universidad del País Vasco)José Antonio Costa Ideias (Universidad Nova de Lisboa)Isabel García Gálvez (Universidad de La Laguna, Canarias)Ernest Marcos Hierro (Universidad de Barcelona)Antonio Melero Vellido (Universidad de Valencia)Alicia Morales Ortiz (Universidad de Murcia)Encarnación Motos Guirao (Universidad de Granada)Penélope Stavrianopulu (Universidad Complutense de Madrid)

Τεχνική Γραμματεία / Secretaria Técnica

Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών της ΓρανάδαςCentro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas de Granada

Maria Salud Baldrich LópezIsabel Cabrera RamosParaskeví GatsioúfaPanagiota Papadopoulou

Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΝΣ (2006-2010)

Πρόεδρος Konstantinos A. Dimadis, ΓερμανίαΑντιπρόεδρος Lucia Marcheselli, Ιταλία

Γραμματέας Maria A. Stassinopoulou, ΑυστρίαΤαμίας Ann Chikovani, Γεωργία

Μέλος Isabel García Gálvez, ΙσπανίαΑναπληρωματικά μέλη

Marjolijne C. Janssen (Ολλανδία)Ekkehard Wolfgang Bornträger, Ελβετία

Lia Brad Chisacof, Ρουμανία

⁂

Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΝΣ (2010– )

Konstantinos A. Dimadis, Γερμανία (Πρόεδρος)Marjolijne C. Janssen, Μεγάλη Βρετανία (Αντιπρόεδρος)

Javier Alonso Aldama, Ισπανία (Γραμματέας)Ann Chikovani, Γεωργία (Ταμίας)Tudor Dinu, Ρουμανία (Μέλος)

Αναπληρωματικά μέλη:Stéphane Sawas, Γαλλία

Anna Maria Zimbone, Ιταλία

Το Δʹ Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδώντης Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών

πραγματοποιήθηκε με την αρωγή

του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Ελληνικής Δημοκρατίας,του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας,

του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη (Αθήνα),της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Γρανάδας,

της Σχολής Επικοινωνίας και Τεκμηρίωσης του Πανεπιστημίου της Γρανάδας,

του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών (Γρανάδα).

ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥείναι αναρτημένο στον ιστότοπο της ΕΕΝΣ

www.eens.org

Τόμος ΓʹΘεματική ενότητα

Ταυτότητα κ αι γλώσσαΟι θεματικές υποενότητες (κατ’ αλφαβητική σειρά):

• Γλώσσα, ταυτότητα, λογοτεχνία• Γλωσσικές διαπραγματεύσεις της ταυτότητας

• Γλωσσική ταυτότητα και ο διάλογος με τις ξένες γραμματείες• Γλωσσικό ζήτημα και εθνική ταυτότητα

• Μειονοτικές και διαλεκτικές γλωσσικές ταυτότητες• Συγκριτικές γλωσσικές προσεγγίσεις

• Το γλωσσικό ζήτημαΕθνοτικές / εθνικές ταυτότητες

• Εθνοτικές / εθνικές ταυτότητες στα Βαλκάνια (12ος-19ος αι.)• Εθνοτικές / εθνικές ταυτότητες στα Βαλκάνια (19ος-20ός αι.)

• Οι Έλληνες και οι «άλλοι» στον 20ό αι.• Εθνοτικές / εθνικές ταυτότητες στον 21ο αι.

Θρησκευτικές ταυτότητες• Θρησκευτικός λόγος και συλλογικές ταυτότητες

• Ιστορικές και συγκριτικές προσεγγίσεις

•

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟΜ Ε ΝΑ ΤΟΥ Γ ʹ ΤΟΜΟΥ

Πρόλογος (Κ. Α. Δημάδης) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ταυτότητα και γλώσσα• Γλώσσα, ταυτότητα, λογοτεχνία

Δημογεροντάκης, Βασίλης. Γεώργιος Κωνσταντίνου, ένας φανατικός υπερασπιστής της ελληνικής γλώσσας και παιδείας . . . . . . . . . . . . . . . .

Eloeva, Fatima. Ο Διονύσιος Σολωμός – η γλώσσα της ελευθερίας ή η ελευθερία της γλώσσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Μιχάιλοβα, Ζντράβκα (Mihaylova, Zdravka). Ο Κώστας Βάρναλης: Ένας Μαυροθαλασσίτης Έλληνας της διασποράς: Η διαμόρφωση της λογοτεχνικής και ιδεολογικής ταυτότητάς του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mouatsou, Eleni. Grammatical Gender in the poetry of Kiki Dimoula . . . . .• Γλωσσικές διαπραγματεύσεις της ταυτότητας

Charalambidou, Anna. Negotiating peer-group identities in the later life: the case of Painful Self Disclosures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Σακελλαρίου, Αγγελική Ι. & Δημητριάδου, Κατερίνα. Διαστάσεις της πολιτικής ταυτότητας στον λόγο των μελλοντικών δασκάλων: Οι αντιλήψεις τους για την επέτειο της 17ης Νοέμβρη 1973 . . . . . . . . . . . .

Σαχινίδου, Παρασκευή & Δημάση, Μαρία. Διάλογοι κειμένων και συγγρα-φέων. Τα κείμενα ως εκφράσεις της γλωσσικής διαπραγμάτευσης της ταυτότητας του υποκειμένου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • Γλωσσική ταυτότητα και ο διάλογος με τις ξένες γραμματείες

Henrich, Günther S. Ποιος έγραψε το αρχικό κείμενο της Παλαιάς και Νέας Διαθήκης (τέλη 15ου αι.) και γιατί χρησιμοποίησε το λατινικό αλφάβητο; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Πούχνερ, Βάλτερ (Puchner, Walter). Η μοναδική θεατρική μετάφραση του Νικόλαου Πολίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Γλωσσικό ζήτημα και εθνική ταυτότηταFedchenko, Valentina. Εξαρχαϊσμός στην ελληνική γλώσσα της Κωνστα-

ντινούπολης του ΙΘ΄ αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Jovanović, Milena. Jean Psichari et Ferdinand de Saussure . . . . . . . . . . . . . . . .

• Μειονοτικές και διαλεκτικές γλωσσικές ταυτότητεςΑνδρουλάκης, Γιώργος. Γλώσσα, ταυτότητα και μετανάστευση: η ελλη-

νική ως γλώσσα υποδοχής και η γλωσσική ένταξη μεταναστών/-στριών στη σημερινή Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

27

43

5365

83

99

119

139

159

171179

197

Bádenas, Pedro. La lengua judeogriega y el Pentateuco de Constantinopla (1547) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kisilier, Maxim. Η ελληνική λογοτεχνία στις διαλέκτους . . . . . . . . . . . . . . . .Κυριαζής, Δώρης Κ. Γλώσσα των συνόρων και σύνορα της γλώσσας

(Ζητήματα ταυτότητας στη λογοτεχνία των συνόρων) . . . . . . . . . . . . . Μαργαρώνη, Μαίρη. Εβραίοι, γλώσσα και ταυτότητα στο ελληνικό κράτος

από την ίδρυσή του μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: προσλήψεις ετερότητας και πρακτικές αποκλεισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Τσοκαλίδου, Ρούλα – Γκαϊνταρτζή, Αναστασία – Γάτση, Γιώτα. Παιδικές ταυτότητες μέσα από παιδικές φωνές: πολύγλωσσα παιδιά στο ελλη-νικό σχολείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Φραντζή, Πηνελόπη. Ταυτότητα και γραπτή γλώσσα αλλοδαπών μαθητών (αλβανικής και βουλγαρικής καταγωγής) δευτέρας τάξης Δημοτικού σχολείου Πατρών – τα ορθογραφικά λάθη τους . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Συγκριτικές γλωσσικές προσεγγίσειςBerikashvili, Svetlana. Οι ιδιωτικές εκφράσεις ως εθνικές ιδιότητες της

γλώσσας με βάση τις συντακτικές αλλαγές στα ελληνικά, γεωργι-ανά και ρωσικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Κλίμοβα, Ξένια (Klimova, Ksenia). Σλαβικά ίχνη στη γλώσσα της νεοελ-ληνικής μυθολογίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Loudová, Kateřina. «Οι Έλληνες προτιμούν μια παλιά λέξη από μια νεότερη». Σύγκρουση ταυτοτήτων ανάμεσα στα Ελληνικά και Σλαβικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Το γλωσσικό ζήτημαDiatsentos, Petros. L’histoire de la langue grecque au carrefour des

diff érentes disciplines: enjeux identitaires et cristallisation des mythologies linguistiques (1850-1900) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tsamadou-Jacoberger, Irini & Vassilaki, Sophie. La construction de l’identité du grec moderne vue par Manolis Triandaphyllidis . . . . . . . .

Εθνοτικές / εθνικές ταυτότητες • Εθνοτικές / εθνικές ταυτότητες στα Βαλκάνια (12ος-19ος αι.)

Dinu, Tudor. Η διαμόρφωση των εθνικών ταυτοτήτων στα Βαλκάνια στις αρχές του ΙΖ΄ αιώνα σύμφωνα με τα ποιήματα του Σταυρινού και του Ματθαίου Μυρέων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Djordjević Jovanović, Jovanka. Ο κοσμοπολιτισμός της ελληνικής οικογέ-νειας Χάδια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Frangakis, Penelope. Th e use of history by Greek intellectuals in the formation of Greek national identity during the Greek Enlightenment

Malatras, Christos. Th e making of an ethnic group: the Romaioi in the 12th-13th centuries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

213227

237

255

273

289

307

327

333

345

359

371

385

407

419

Μηνάογλου, Χαράλαμπος. Grecian sculptοrs, Greek Emperors, Greek sailors: Τὸ τρίσημο πρὶν τὸν Κ. Παπαρρηγόπουλο . . . . . . . . . . . . . . . . .

Morcillo, Matilde. Las relaciones anglo-griegas vistas desde la óptica española. Del establecimiento inicial a las guerras balcánicas (1833-1913) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Myrogiannis, Stratos. Naming the Void: the Invention of Byzantium in the Greek Enlightenment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Παπαδοπούλου, Δέσποινα Π. Γ. Ψυχάρης: ένας διανοούμενος μεταξύ κοσμοπολιτισμού και εθνικισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ţipău, Mihai. Ο προσδιορισμός της εθνικής ταυτότητας μέσω του εθνικού ονόματος. Η περίπτωση της Ιστορίας της Βλαχίας (Βιέννη, 1806) . . . • Εθνοτικές / εθνικές ταυτότητες στα Βαλκάνια (19ος-20ός αι.)

Beaton, Roderick. Ο Shelley και ο Byron για την εθνική ταυτότητα των επαναστατημένων Ελλήνων του 1821 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Καραμπελιάς, Γιώργος. Η σύνθεση εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην επαναστατημένη Σάμο (1805-1834) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Πλουμίδης, Σπυρίδων Γ. Το έθνος ως ταξική διαστρωμάτωση: Η κοινω-νική φυσιογνωμία των ορθοδόξων πληθυσμών στην οθωμανική Μακεδονία (1904) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Skoulidas, Elias G. Identities, Locality and Otherness in Epirus during the Late Ottoman period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Οι Έλληνες και οι «άλλοι» στον 20ό αι.Δορδανάς, Στράτος Ν. Χαρακωμάτων Ταυτότητες: Ελληνο-γερμανικές

αναπαραστάσεις στον Μεσοπόλεμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Leech, Jason. Greek perceptions of the ‘good Italian’ and ‘bad German’

from invasion (1940) to the London Agreement (1953) . . . . . . . . . . . . . • Εθνοτικές / εθνικές ταυτότητες στον 21ο αι.

Ivanova Kovátcheva, Diliana. La comunidad karakatchani en Bulgaria. Localización, identidad y costumbres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Θρησκευτικές ταυτότητες• Θρησκευτικός λόγος και συλλογικές ταυτότητες

Παναγόπουλος, Γεώργιος Δ. Χριστιανισμός και Ισλάμ στο δύον Βυζάντιο. Κριτική παρουσίαση της θέσης του M. Balivet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Παχουνδάκης, Σιδερής. Η δημιουργία δημόσιας ταυτότητας των Ευαγ-γελικών στην Ελλάδα μέσω της παιδείας από το 1821 και μετά. Η εκπαιδευτική και εκδοτική δραστηριότητα των Διαμαρτυρομένων στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Σμυρναίος, Αντώνιος Λ. & Γκόβαρης, Χρήστος. Θρησκευτικές ταυτότητες στη Σύρο κατά το 19ο αιώνα: η εμπορευματική τους διύλιση . . . . . . . .

431

445

457

471

479

489

497

523

539

555

567

581

593

609

629

• Ιστορικές και συγκριτικές προσεγγίσειςGerd, Lora. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και η

Ρωσική πολιτική στην Ορθόδοξη Ανατολή (1878-1914) . . . . . . . . . . . .Μπίρταχας, Στάθης. Ουμανισμός, Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση

στη βενετική Κύπρο: αφομοίωση, αντίσταση και νέες ταυτότητες . . . Papanikolaou, Antigoni N. (Παπανικολάου, Αντιγόνη). Th e Latin Church

and the Greek Orthodox Church in Corfu during the fi rst decades of the Angevin rule and the creation of a Greek Orthodox consciousness

Πίσσης, Νικόλας. Αποκαλυπτικός λόγος και συλλογικές ταυτότητες (17ος-18ος αι.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Τζιερτζής, Αθανάσιος. Οικουμενικό Πατριαρχείο και ταυτότητες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: η οπτική γωνία του Ιωακείμ Γ΄ «εν Θεσ- σαλονίκη…1874-8» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΜΩΝ Α΄, Β΄, Δ΄, Ε΄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

•

647

665

675

687

697

711

Πρ όλογ ο ς

Από τις 9 έως και τις 12 Σεπτεμβρίου 2010 πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας το Δ΄ Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελ-ληνικών Σπουδών της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (ΕΕΝΣ), με θέμα Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα). Την έναρξη των εργασιών του συνεδρίου κήρυξε ο αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου της Γρανάδας, καθηγητής Miguel Gómez Oliver, και τίμησαν με την παρουσία τους η κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Γρανάδας, καθηγήτρια María Helena Martín Vivaldi, ο πρέσβης της Ελληνικής Δημοκρατίας στην Ισπανία, Νικόλαος Ζαφειρόπου-λος, ο πρέσβης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ισπανία, Νέαρχος Παλάς, και η εκπρόσωπος του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, Ευγενία Λαλαπάνου-Βώσσου.

Σε ό,τι αφορά την ιστορία του Δ΄ συνεδρίου της ΕΕΝΣ: Tον Δεκέμβριο του 2009 υποβλήθηκαν 461 αιτήσεις για συμμετοχή με ανακοίνωση. Από αυτές, η 16μελής διεθνής Επιστημονική Επιτροπή ενέκρινε 348 αιτήσεις. Το τελικό πρόγραμμα του συνεδρίου περιέλαβε 332 επιστημονικές ανακοι-νώσεις. Η εκφώνηση των ανακοινώσεων και το σύνολο των εργασιών του συνεδρίου πραγματοποιήθηκαν σε 8 παράλληλες συνεδρίες σε αίθουσες της Φιλοσοφικής Σχολής και της Σχολής Επικοινωνίας και Τεκμηρίωσης του Πανεπιστημίου της Γρανάδας.

Σε σχέση με τα προηγούμενα τρία συνέδρια της ΕΕΝΣ, η διάρκεια των εργασιών του Δ΄ συνεδρίου επεκτάθηκε κατά μία ημέρα λόγω του μεγάλου αριθμού συμμετοχών με ανακοίνωση. Περιορίστηκε όμως ο αριθμός των παράλληλων συνεδριών σε 8, ώστε οι σύνεδροι να μπορούν να παρακο-λουθήσουν με μεγαλύτερη ευχέρεια τις ανακοινώσεις που τους ενδιέφεραν και να πάρουν μέρος στις συζητήσεις. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, οι 8 θεματικές ενότητες του προγράμματος περιέλαβαν 81 υποενότητες, γεγο-νός το οποίο επέβαλε η ποικιλία των προσεγγίσεων του θέματος του συνε-δρίου, όπως αυτές αναδείχθηκαν από τις περιλήψεις των ανακοινώσεων που έλαβαν την έγκριση της Επιστημονικής Επιτροπής.1

Ασφαλώς, το επίκαιρο σε διεθνές επίπεδο θέμα της ταυτότητας —τόσο από θεωρητική όσο και από ερευνητική άποψη— που επελέγη τον Ιούνιο

1 Υπενθυμίζεται ότι τα προγράμματα και τα κείμενα των ανακοινώσεων που πραγματο-ποιήθηκαν στο Γ΄ και Δ΄ συνέδριο της ΕΕΝΣ παραμένουν αναρτημένα στον ιστότοπό της και προσφέρουν στον ενδιαφερόμενο μια πρώτη εντύπωση για την εξέλιξη που έχουν σημειώσει κατά τα τελευταία χρόνια οι νεοελληνικές σπουδές ως γνωστικό/ερευνητικό αντικείμενο.

του 2008 ως κεντρικό θέμα του Δ΄ συνεδρίου της ΕΕΝΣ, συντέλεσε αποφα-σιστικά όχι απλώς στη θεαματική αύξηση συμμετοχής ερευνητών από πανεπιστήμια κυρίως της Ευρώπης, της Αυστραλίας και των Η.Π.Α., αλλά προπάντων ώθησε τους συνέδρους σε μια περαιτέρω συστηματική και σε βάθος, σε πολλές περιπτώσεις, προσέγγιση πεδίων, όπως του ελληνικού θεάτρου και κινηματογράφου, είτε των έμφυλων ταυτοτήτων αναφορικά με την ελληνική λογοτεχνία και γλώσσα, την εκπαίδευση, την πολιτική, τη μετανάστευση κλπ. στον ελληνικό, τον κυπριακό αλλά και τον ευρύτερο βαλκανικό ή ευρωπαϊκό χώρο με μια διαχρονική διάσταση.

Σημειώνεται ότι ο προγραμματισμός του Δ΄ συνεδρίου προέβλεπε να πραγματοποιηθούν τρεις ημίωρες εναρκτήριες εισηγήσεις στην ολομέ-λεια του συνεδρίου, ώστε να καλυφθεί κατά το δυνατόν η θεωρητική προβληματική του όρου ταυτότητα από τη διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και στο πλαίσιο της γλωσσολογίας και της κοινωνιολογίας ή των πολιτικών επιστημών. Προσωπικοί λόγοι εμπόδισαν, δυστυχώς, τους δύο από τους τρεις εισηγητές να προσέλθουν στο συνέδριο, με αποτέλεσμα να πραγ-ματοποιηθεί μόνο η εναρκτήρια εισήγηση του καθηγητή Γιώργου Κοντο-γιώργη, η οποία δημοσιεύεται στα Πρακτικά, σύμφωνα με την απόφαση της Ε΄ Τακτικής Γενικής Συνέλευσης της ΕΕΝΣ (Πανεπιστήμιο της Γρανά-δας, 12 Σεπτεμβρίου 2010). Είναι αυτονόητο ότι η ευθύνη για τις γνώμες που διατυπώνονται και στην εναρκτήρια εισήγηση και σε όλες τις υπόλοι-πες ανακοινώσεις που δημοσιεύονται στα Πρακτικά ανήκει αποκλειστικά στους συγγραφείς τους.

Για να φανεί καλύτερα η εξέλιξη των συνεδρίων της ΕΕΝΣ από την πλευρά της συμμετοχής, της θεματικής ευρύτητας και της θεωρητικής προσέγγισης, παραθέτουμε παρακάτω τα σχετικά στοιχεία από τα τρία προηγούμενα συνέδριά της: Α΄ Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών της ΕΕΝΣ (Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βερολίνου, 1-4 Οκτωβρίου 1998)

• Θέμα (με 7 επιμέρους θεματικές ενότητες): Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση (1453-1981).

• Πραγματοποιήθηκαν 151 επιστημονικές ανακοινώσεις.• Συμμετείχαν 188 σύνεδροι από την Ευρώπη, τις Η.Π.Α., τον

Καναδά, την Αυστραλία και τη Μέση Ανατολή.• Κυκλοφόρησαν τα Πρακτικά του συνεδρίου σε 2 τόμους των 1.454

σελίδων (Αθήνα: «Ελληνικά Γράμματα» 1999).Β΄ Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών της ΕΕΝΣ (Πανεπιστή-μιο Κρήτης, 10-12 Μαΐου 2002)

• Θέμα (με 10 επιμέρους θεματικές ενότητες): Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ως σήμερα.

18 Κ. Α. Δημάδης

• Πραγματοποιήθηκαν 135 επιστημονικές ανακοινώσεις.• Συμμετείχαν 145 σύνεδροι από την Ευρώπη, τις Η.Π.Α., τον

Καναδά, την Αυστραλία και τη Μέση Ανατολή.• Κυκλοφόρησαν τα Πρακτικά του συνεδρίου σε 2 τόμους των 1.522

σελίδων (Αθήνα: «Ελληνικά Γράμματα» 2004).Γ΄ Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών της ΕΕΝΣ (Πανεπιστή-μιο Βουκουρεστίου, 2-4 Ιουνίου 2006)

• Θέμα (με 19 επιμέρους θεματικές ενότητες): Ο ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχή του Διαφωτισμού και στον εικοστό αιώνα.

• Πραγματοποιήθηκαν 194 επιστημονικές ανακοινώσεις.• Συμμετείχαν 237 σύνεδροι από την Ευρώπη, τις Η.Π.Α., τον

Καναδά, την Αυστραλία, τη Νότια Αμερική και τη Μέση Ανατολή.• Τον Ιούλιο του 2006 αναρτήθηκαν ηλεκτρονικά στον ιστό-

τοπο της ΕΕΝΣ οι ανακοινώσεις που υποβλήθηκαν και εγκρίθηκαν προς δημοσίευση.

• Κυκλοφόρησαν τα Πρακτικά του συνεδρίου σε 3 τόμους των 2.048 σελίδων (Αθήνα: «Ελληνικά Γράμματα» 2007).

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, το Δ΄ συνέδριο της ΕΕΝΣ υπήρξε όχι μόνο το μεγαλύτερο έως σήμερα σε αριθμό συμμετοχών με επιστημο-νικές ανακοινώσεις συνέδριο της Εταιρείας, αλλά και το μεγαλύτερο και ευρύτερο από διεπιστημονική άποψη συνέδριο στην ιστορία των νεοελλη-νικών σπουδών, όπως αυτές διαμορφώθηκαν και καθιερώθηκαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς.

Η ΕΕΝΣ, συνεπής στην τακτική που καθιέρωσε από το Α΄ κιόλας ευρωπαϊκό συνέδριό της (Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βερολίνου, Οκτώβριος 1998), στήριξε και στο Δ΄ συνέδριο του 2010 νέους υποψήφιους διδάκτο-ρες (οι οποίοι βρίσκονταν σε προχωρημένο ή στο τελευταίο στάδιο εκπό-νησης της διατριβής τους) και μεταδιδακτορικούς ερευνητές (οι οποίοι δεν κατείχαν ακόμα πανεπιστημιακή ή άλλη ερευνητική θέση στην αρχή του 2010), προκειμένου να πάρουν μέρος στο Δ΄ συνέδριο με ανακοίνωση, με την προϋπόθεση ότι οι ανακοινώσεις αυτές θα πληρούσαν τα κριτήρια που είχε θέσει η 16μελής διεθνής Επιστημονική Επιτροπή και που ίσχυαν για όλους. Η τακτική αυτή της ΕΕΝΣ επιδοκιμάστηκε για άλλη μια φορά από τους νεοελληνιστές διεθνώς.

Με ταχύ ρυθμό, τον Ιανουάριο του 2011, ανάρτησε η ΕΕΝΣ στον ιστό-τοπό της τις ανακοινώσεις εκείνες του Δ΄ συνεδρίου που υποβλήθηκαν προς δημοσίευση και κρίθηκαν δημοσιεύσιμες, ακολουθώντας την τακτική που είχε καθιερώσει στο Γ΄ συνέδριο (Πανεπιστήμιο Βουκουρεστίου 2006). Η τακτική αυτή έχει επίσης ευεργετικά αποτελέσματα για τις νεοελληνικές σπουδές, διότι το υλικό των επιστημονικών ανακοινώσεων είναι σχεδόν

19Πρόλογος

αμέσως μετά τη λήξη των συνεδρίων της ΕΕΝΣ προσιτό στο διεθνές κοινό των νεοελληνιστών, αλλά και στις συγγενείς με τις νεοελληνικές σπου-δές ειδικότητες, όπως και εν γένει στον κόσμο των ερευνητών, των φοιτη-τών και των υποψήφιων διδακτόρων. Άλλωστε, τα στατιστικά στοιχεία που διαθέτουμε σχετικά με τη συχνότητα με την οποία ο ιστότοπος της ΕΕΝΣ δέχεται επισκέψεις στα επιμέρους θεματικά τμήματα που καλύπτει, και ειδικά στις αναρτημένες ανακοινώσεις των συνεδρίων, είναι εύγλωττα ως προς τη σκοπιμότητα που υπηρετεί η διαδικτυακή ανάρτηση των εν λόγω δημοσιευμάτων.2

Σήμερα, είμαστε στην ευχάριστη θέση να αναρτήσουμε στο Διαδίκτυο τα Πρακτικά του Δ΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών της ΕΕΝΣ (Πανεπιστήμιο Γρανάδας, 9-12 Σεπτεμβρίου 2010) σε μορφή ψηφι-ακού βιβλίου (e-book). Τα Πρακτικά του Δ΄ συνεδρίου αποτελούνται από πέντε τόμους σε ψηφιακή μορφή με συνολικό αριθμό 3.660 σελίδων. Κάθε τόμος έχει αυτοτελή σελιδαρίθμηση, ώστε να αποφεύγονται ενδεχόμενα λάθη στις παραπομπές. Επίσης, στο τέλος κάθε τόμου καταχωρίζονται τα περιεχόμενα των άλλων τεσσάρων τόμων προς διευκόλυνση του αναγνώ-στη. Στα περιεχόμενα των πέντε τόμων, οι θεματικές υποενότητες κατα-τάσσονται αλφαβητικά. Είναι ευνόητο ότι η ψηφιακή μορφή των Πρακτι-κών του Δ΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών της ΕΕΝΣ θα διευκολύνει τα μέγιστα τους ερευνητές που θα ανατρέξουν σε αυτά. Επίσης, θα βοηθήσει τις μεγάλες βιβλιοθήκες στην άμεση και ευχερή καταχώριση των Πρακτικών στους καταλόγους τους.

Ασφαλώς, η ΕΕΝΣ, η οποία αποτελεί αστική μη κερδοσκοπική εταιρεί α και έχει ομοσπονδιακό χαρακτήρα, με τακτικά μέλη τις εταιρείες νεοελλη-νικών σπουδών κρατών της Ευρώπης, δεν θα μπορούσε να πραγματοποι-ήσει ένα διεθνές συνέδριο, όπως αυτό της Γρανάδας, με χρονική έκταση τεσσάρων ημερών και με τον μεγάλο αριθμό των συμμετοχών που ενέκρινε η Επιστημονική Επιτροπή, αν δεν είχε την οικονομική υποστήριξη δημό-σιων και ιδιωτικών φορέων.

Και από τη θέση, λοιπόν, αυτή εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας στους φορείς που συνέβαλαν έμπρακτα στην πραγματοποίηση του Δ΄ συνεδρίου της ΕΕΝΣ, ενισχύοντας στην πράξη έναν ευρωπαϊκό πλέον θεσμό. Καταρ-χάς, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε τη συμβολή του Υπουργείου Πολιτι-σμού και Τουρισμού της Ελλάδας στο θέμα αυτό και να ευχαριστήσουμε τη Διεύθυνση Διεθνών Σχέσεων του ΥΠΠΟΤ για την υποστήριξή της. Απευ-θύνουμε, επίσης, τις θερμές ευχαριστίες μας (και εκ μέρους της διεθνούς

2 Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι κατά το πρώτο πεντάμηνο του 2011 ο ιστότοπος της ΕΕΝΣ δέχθηκε περίπου 10.000 επισκέψεις. Οι επισκέπτες χρησιμοποίησαν παραπάνω από 50.000 σελίδες του ιστοτόπου.

20 Κ. Α. Δημάδης

κοινότητας των νεοελληνιστών) στους ακόλουθους χορηγούς: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη (Αθήνα), Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γρανά-δας, Σχολή Επικοινωνίας και Τεκμηρίωσης του Πανεπιστημίου της Γρανά-δας και Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών της Γρανάδας.

Όσον αφορά τα οργανωτικά θέματα, ιδιαίτερα πρέπει να τονιστεί η συμβολή του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών της Γρανάδας στην επιτυχία του συνεδρίου. Στον διευθυντή του Κέντρου, συνάδελφο καθηγητή Μόσχο Μορφακίδη, πρόεδρο της Οργανωτικής Επιτροπής του συνεδρίου, και στις συνεργάτριές του, κατά αλφαβητική σειρά, Maria Salud Baldrich López, Isabel Cabrera Ramos και Παρασκευή Γκατζιούφα, με επικεφαλής συντονίστρια της Οργανωτικής Επιτροπής τη συνάδελφο Παναγιώτα (Γιούλη) Παπαδοπούλου, το απελθόν και το σημε-ρινό Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΝΣ εκφράζουν τα καλύτερα αισθήματά τους για την αποτελεσματική συνεργασία τους στην επίτευξη των σκοπών του συνεδρίου. Αναλόγως, ειλικρινείς ευχαριστίες εκφράζουμε στη συνά-δελφο καθηγήτρια Olga Omatos Sáenz (Πανεπιστήμιο της Χώρας των Βάσκων), πρόεδρο της Ισπανικής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, για τη φροντίδα που επέδειξε σε όλα τα θέματα που αφορούσαν την οργά-νωση του συνεδρίου.

Θερμές, επίσης, ευχαριστίες οφείλουμε στα μέλη της διεθνούς Επιστη-μονικής Επιτροπής του Δ΄ συνεδρίου (στην οικεία θέση, πριν από τον Πρόλογο, καταχωρίζεται ο πλήρης κατάλογος των μελών της), διότι εργά-στηκαν υποδειγματικά, ελέγχοντας και επιλέγοντας τις αιτήσεις που υποβλήθηκαν στην ΕΕΝΣ για συμμετοχή στο Δ΄ συνέδριο με ανακοίνωση, και συντέλεσαν στην επιτυχία του συνεδρίου με τη συνεκτική μορφή της δομής που του έδωσαν. Τα αποτελέσματα του συνεδρίου, όπως αυτά αξιο-λογήθηκαν και εκτιμήθηκαν σε μια πρώτη φάση από τη μέγιστη πλειο-ψηφία των συνέδρων, αποτελούν τη δικαίωση του επίπονου έργου που επιτέλεσαν τα 16 μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής του Δ΄ συνεδρίου της ΕΕΝΣ προς όφελος της διεθνούς κοινότητας των νεοελληνιστών. Βεβαίως, τα τελικά αποτελέσματα του Δ΄ συνεδρίου θα κριθούν από το περιεχόμενο των ψηφιακών Πρακτικών που δίνουμε σήμερα στη δημοσιότητα.

Επίσης, στους συναδέλφους που πήραν μέρος στο Δ΄ συνέδριο είτε με ανακοίνωση είτε ως ακροατές και στους προέδρους των 103 συνεδριών που πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια του συνεδρίου, οφείλουμε χάρι-τες και ευχαριστίες. Θα ήταν, όμως, παράλειψη, αν με την ευκαιρία αυτή δεν υπογραμμίζαμε τη σημαντική συμβολή των παρακάτω συναδέλφων σε ό,τι αφορά την καλύτερη διευθέτηση όλων των τεχνικών ζητημάτων

21Πρόλογος

σχετικά με την ανάρτηση των ανακοινώσεων στον ιστότοπο της ΕΕΝΣ και τη συγκρότηση των ψηφιακών πρακτικών του συνεδρίου, όπως και για τον καταρτισμό του προγράμματος του συνεδρίου. Οι ευχαριστίες μας απευθύνονται στον Νίκο Γουλανδρή (Παρίσι), στον συνάδελφο επίκουρο καθηγητή Τάσο Α. Καπλάνη (Πανεπιστήμιο Κύπρου), στη συνάδελφο και αντιπρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΕΝΣ Marjolijne Janssen (Πανεπιστήμιο Κέιμπριτζ), στον αφοσιωμένο συνεργάτη από το 2002 για τα τεχνικά ζητήματα του ιστοτόπου της ΕΕΝΣ, εκπαιδευτικό στη Μέση Εκπαίδευση της Γερμανίας, Γρηγόριο Κώτσια.

Τέλος, εκ μέρους τόσο του απελθόντος στις 12 Σεπτεμβρίου 2010 Διοι-κητικού Συμβουλίου της ΕΕΝΣ, το οποίο είχε την ευθύνη για τη διοργά-νωση του Δ΄ συνεδρίου, όσο και του σημερινού Διοικητικού Συμβουλίου εκφράζουμε θερμές ευχαριστίες στον Κωστή Ψυχογυιό (Κρήτη), ο οποίος ανέλαβε την έκδοση των Πρακτικών του Δ΄ συνεδρίου της ΕΕΝΣ σε μορφή ψηφιακού βιβλίου. Η συνεργασία μας υπήρξε άριστη. Οι νεοελληνιστές, εξάλλου, θα έχουν, χάρη στον μόχθο που έχει επενδύσει ο Κωστής Ψυχο-γυιός στην άρτια εμφάνιση των ψηφιακών Πρακτικών του Δ΄ συνεδρίου της ΕΕΝΣ, ένα χρήσιμο εργαλείο στην έρευνά τους.

Κλείνοντας, κρίνουμε σκόπιμο να επισημάνουμε ότι, τύχη αγαθή, η διοργάνωση του Δ΄ συνεδρίου της ΕΕΝΣ συνέπεσε με τη 15η επέτειο από την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών το 1995 στην Αθήνα, με την αρωγή τότε του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού. Ανατρέχοντας σύντομα στη δεκαπενταετή ιστορία της ΕΕΝΣ, μπορούμε να πούμε ότι η Εταιρεία έχει σήμερα, παρά το νεαρό της ηλικίας της, καθιε-ρωθεί παγκοσμίως και αυτό αποδεικνύεται από το ενδιαφέρον που προκα-λούν σε όλες τις ηπείρους τα ανά τετραετία διεθνή συνέδρια που διοργανώ-νει σε πανεπιστημιουπόλεις της Ευρώπης. Επιπλέον, η συμβολή της ΕΕΝΣ στη διάσωση ορισμένων τμημάτων νεοελληνικών σπουδών σε ευρω παϊκά πανεπιστήμια, τα οποία απειλήθηκαν κατά τα τελευταία περίπου δέκα χρόνια με κατάργηση, υπήρξε αποφασιστική, αλλά, βεβαίως, δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος, για να γίνει αναφορά στις συγκεκριμένες περιπτώ-σεις. Στο πλαίσιο των νεοελληνικών σπουδών, εξίσου σημαντική υπήρξε κατά τα τελευταία έτη η συμβολή της ΕΕΝΣ στην προώθηση νέων ερευ-νητών με την ηθική αλλά και την έμπρακτη υποστήριξη που προσέφερε σε θέματα υποτροφιών. Άλλωστε και παρά τα περιορισμένα οικονομικά μέσα που διαθέτει, η Εταιρεία δεν αρνήθηκε να συνδράμει, με τη συμμε-τοχή και τη συνεργασία της, άλλες διεθνείς επιστημονικές εκδηλώσεις και συνέδρια, όταν αυτό της ζητήθηκε· (ως παράδειγμα μπορούν να αναφερ-θούν τα διεθνή συνέδρια που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο της Γρανάδας με τίτλο Κωνσταντινούπολη. 550 χρόνια από την Άλωση, Γρανάδα 2004,

22 Κ. Α. Δημάδης

και Κωνσταντίνος Τσάτσος. Φιλόσοφος, συγγραφέας, πολιτικός, Αθήνα 2009, ή το συνέδριο στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμινγκχαμ, 2011, με τίτλο: Re-imagining the Past: Antiquity and Modern Greek Culture).

Η ευθύνη που επωμίσθηκε η ΕΕΝΣ τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια για την περαιτέρω προώθηση των νεοελληνικών σπουδών σε παγκόσμια κλίμακα την υποχρεώνει να επεκτείνει τη δραστηριότητά της και να δώσει προτεραιότητα στην επικοινωνία μέσω Διαδικτύου, καθιστώντας περισ-σότερο αποδοτικό τον ιστότοπό της (). Ο ιστότοπος της ΕΕΝΣ αναβαθμίσθηκε στην αρχή του 2011 και αποτελεί πλέον ένα αναγνω-ρισμένο όργανο στη διάθεση των νεοελληνιστών και ένα κέντρο πληροφό-ρησης για τους νεοελληνιστές και τις συγγενικές ειδικότητες με τη συχνή ανά ρτηση πληροφοριώ ν για συνέ δρια, προκηρύ ξεις θέ σεων και υποτρο-φιώ ν, νέ ες εκδό σεις βιβλί ων, κ.ά . Η ΕΕΝΣ, εξάλλου, με την απόφασή της να αναρτήσει τα Πρακτικά του Δ΄ συνεδρίου σε μορφή ψηφιακού βιβλίου στο Διαδίκτυο έχει πλέον προσανατολιστεί προς το ψηφιακό μέλλον.

Στο πλαίσιο αυτό προέχει να προχωρήσουμε και να κάνουμε ένα μεγάλο εκδοτικό βήμα, να πραγματοποιήσουμε δηλαδή τη σκέψη που διατυπώ-σαμε εδώ και μερικά χρόνια για το επείγον ζήτημα που αντιμετωπίζουν διεθνώς οι νεοελληνικές σπουδές: την έλλειψη ενός ψηφιακού περιοδικού νεοελληνικών σπουδών. Ένα τέτοιο περιοδικό, με αυστηρές προδιαγραφές σύνταξης και επιμέλειας, και χωρίς περιορισμό στη γλώσσα δημοσίευσης των συνεργασιών, το οποίο θα θελήσει να καλύψει τους επιμέρους ερευνη-τικούς τομείς που απαρτίζουν τις νεοελληνικές σπουδές, θα αποτελέσει, παρά τις δυσκολίες που συνεπάγεται ένα τέτοιο εγχείρημα, διέξοδο προς μια επιπλέον αποτελεσματική διεθνή προβολή των νεοελληνικών σπου-δών, τόσο στον ερευνητικό όσο και στον διδακτικό τομέα.

Βερολίνο, 13 Ιουνίου 2011

Εκ μέρους του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΕΝΣ,Κ α θ η γ η τ ή ς Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς Α . Δ η μ ά δ η ς

23Πρόλογος

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ

Γλώσσα, ταυτότητα, λογοτεχνία

Γεώργιος Κωνσταντίνου, ένας φανατικός υπερασπιστής της ελληνικής γλώσσας και παιδείας

Βασίλης Δημογεροντάκης

Ο έλληνας λόγιος του 18ου αιώνα Γεώργιος Κωνσταντίνου είναι κατα-χωρισμένος στα σχετικά με την προσωπικότητά του δημοσιεύματα και ως Γεώργιος Κώνστας ή Γεώργιος Κωνσταντίνου Ζαγορίτης ή Ζαορίτης, με το πατριδωνυμικό να παραπέμπει στον τόπο καταγωγής του, στο Ζαγόρι δηλαδή του νομού Ιωαννίνων.

Εάν τοποθετήσουμε την ακμή της επαγγελματικής και συγγραφικής του δραστηριότητας στη δεκαετία 1755-1765, πρέπει να εικάσουμε πως γεννήθηκε ανάμεσα στο 1710 με 1720. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του μαθήτευσε κοντά στον αρχιπρεσβύτερο και μαθηματικό Μπαλάνο Βασι-λόπουλο (1694-1760), που εκείνη την εποχή διατελούσε διευθυντής στη γιαννιώτικη σχολή του Επιφανίου Ηγουμένου, πριν αναλάβει τη σχολαρ-χία στην επίσης γιαννιώτικη σχολή Γκιούμα1.

Κατά τον Παναγιώτη Αραβαντινό ο Κωνσταντίνου προσπάθησε στη συνέχεια να ακολουθήσει τη διδασκαλική σταδιοδρομία, όπως έκαναν τότε οι περισσότεροι απόφοιτοι των γιαννιώτικων σχολείων2. Ενώ όμως είχε μεταβεί αρχικά στη Βλαχία ως δάσκαλος, αργότερα τον ξαναβρίσκουμε στη Βενετία, αλλά τώρα ως διορθωτή-επιμελητή ελληνικών λειτουργι-κών εκδόσεων στα τυπογραφεία των Antonio Bortoli, Δημητρίου Θεοδο-σίου και Antonio Zatta. Την περίπου δεκαπεντάχρονη παραμονή του ηπει-ρώτη λογίου στη Γαληνότατη μαρτυρούν οι εκδόσεις που ή υπογράφει ο ίδιος ή συνεργάζεται έχοντας αναλάβει τον τομέα της επιμέλειας-διόρθω-σης. Έτσι, το 1749 διορθώνει και επιμελείται την τρίτομη Οδόν Μαθημα-τικής του δασκάλου του Μπαλάνου Βασιλόπουλου3, ενώ το 1757 εκδίδει 1 Και οι δύο σχολές ιδρύθηκαν με δωρεές των δύο φερώνυμων πλούσιων Ηπειρωτών της

Βενετίας, η πρώτη το 1647 και η δεύτερη το 1676 (Πρβλ. Πλουμίδη 1972: 237 και 239). Ο δωρητής της δεύτερης σχολής φέρεται και ως Γιόνμας Μάνος (Βελούδος 1893: 196) ή Γκιούνμας Εμμανουήλ (Δημαράς 1987: 104).

2 1960: 101.3 Το έργο είχε μεταφράσει από τα Λατινικά στα Ελληνικά ο δάσκαλος του Μπαλάνου

Μεθόδιος Ανθρακίτης. Ο μαθητής όμως το ξανατυπώνει τώρα εμπλουτισμένο και ανεπτυγμένο. Στην προμετωπίδα ο συντάκτης αναγράφεται ως «Ζαορίτης» (Γεωργίου

Πρακτικά Δ΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών (Γρανάδα, 9-12 Σεπτ. 2010): “Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα)” , Τόμος Γ΄ (ISBN 978-960-99699-5-6) © 2011 Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών (www.eens.org)

το Λεξικόν Τετράγλωσσον, έργο για το οποίο έμεινε γνωστός στην Ιστο-ρία των νεοελληνικών Γραμμάτων. Δύο χρόνια αργότερα (1759) ο Κωνστα-ντίνου δίνει στη δημοσιότητα τον 1ο τόμο της Παγκόσμιας Ιστορίας της Οικουμένης (ο 2ος τόμος θα ακολουθήσει το 1763), ένα έργο που θα μείνει ανολοκλήρωτο λόγω της «επαράτου ενδείας», σημειώνει ο Γεώργιος Ζαβί-ρας4. Κατά τον ίδιο μελετητή ο λεξικογράφος μας, «ειδήμων της ιταλικής, λατινικής και ελληνικής ανήρ και ουκ άγευστος των φιλοσοφικών μαθημά-των», είναι ο συγγραφέας και της Ιστορίας νέας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που περιγράφει τη ζωή, τα ήθη και τα κατορθώματα του μακεδόνα βασιλιά (β΄ έκδ.: 1758, γ΄ 1880).

Από το 1762 έως το 1764 ο ηπειρώτης λόγιος είχε το λειτούργημα και του δημόσιου λογοκριτή (Revisore) σλαβικών βιβλίων5. Την πληροφο-ρία αντλούμε από την έγγραφη καταγγελία που είχαν καταθέσει στους Αναμορφωτές του Πανεπιστημίου της Πάντοβας οι πρώην εργοδότες του ηπειρώτη λογίου Bortoli και Δ. Θεοδοσίου ότι ο Κωνσταντίνου σχεδίαζε να ιδρύσει το 1765 στην Τεργέστη τυπογραφείο “di libri greci e illirici”· προσέθεταν μάλιστα ότι ο Zorzi Costantino –έτσι τον ονομάζουν στην καταγγελία– κατά την αναχώρησή του από τη Βενετία τους είχε υπεξαι-ρέσει βιβλία και τυπογραφικό χαρτί. Η απόπειρα του λεξικογράφου μας για ίδρυση τυπογραφείου στην Τεργέστη απέτυχε, κι ο πραγματικός λόγος ήταν ο φόβος για τον ανταγωνισμό που θα επέβαλλε ο επίδοξος τυπογρά-φος προς τις ομοειδείς ενετικές επιχειρήσεις6.

Για την κατοπινή παρουσία του ηπειρώτη λογίου στο Βουκουρέστι στο διάστημα 1767-1769 μας πείθουν τόσο οι ελληνικές εκδόσεις έργων θρησκευτικού περιεχομένου, στις οποίες ο Κωνσταντίνου είχε πάλι αναλά-βει την επιμέλεια-διόρθωση, όσο και η τύπωση από τη «Νέα Τυπογρα-φία» άλλου λειτουργικού βιβλίου, όπου ο λεξικογράφος μας εμφανίζεται ως τυπογράφος μαζί με τον συμπατριώτη του Νικόλαο Λαζάρου7. Και ενώ ο τελευταίος σε συνεργασία με τον αδελφό του Ιωάννη Λαζάρου συνε-χίζουν την τυπογραφική παραγωγή τους στην πρωτεύουσα της Βλαχίας, το όνομα του λεξικογράφου μας εξαφανίζεται. Πιθανολογείται επιστροφή του ή στη Βενετία, όπου το Λεξικόν Τετράγλωσσον θα εκδοθεί δύο ακόμη φορές (1786 και 1801) ή στα Γιάννινα, με τη δεύτερη εκδοχή να συγκε-ντρώνει περισσότερες πιθανότητες, μια και το όνομά του μαρτυρείται εκεί ως «ελεοθέτου», ευεργέτη δηλαδή της ιδιαίτερης πατρίδας του, στα κοινω-

Κωνσταντίνου Ζαορίτου εξ Ιωαννίνων).4 1872: 214-215.5 Πλουμίδης 1969: 64.6 Κατσιαρδή 1984: 255-257.7 Κατσιαρδή 1984: 262-264.

28 Βασίλης Δημογεροντάκης

φελή ιδρύματα της οποίας αφήνει με διαθήκη την περιουσία του και κάνει και άλλες δωρεές. Με βάση τις μαρτυρίες αυτές ο θάνατος του Κωνστα-ντίνου πρέπει να τοποθετηθεί γύρω στο 18038. Υπέρ της δεύτερης εκδοχής συνηγορεί και το γεγονός ότι στην προμετωπίδα της τρίτης έκδοσης του Λεξικού (1801, έκδ. Πάνου Θεοδοσίου), το ονοματεπώνυμο του λεξικο-γράφου αναγράφεται μόνον ως του πρώτου συντάκτη.

Προτού εστιάσουμε την προσοχή μας στο Λεξικόν Τετράγλωσσον του ηπειρώτη λογίου, θα ήθελα, να επισημάνω πως ήταν συχνή κατά τον 16ο, 17ο και 18ο αιώνα η σύνταξη πολύγλωσσων λεξικών ή γραμματικών εγχει-ριδίων, με ένα μέρος τους τουλάχιστον αφιερωμένο στη νεοελληνική γλώσσα. Οι λόγοι σύνταξής τους διάφοροι: μορφωτικοί, εμπορικοί, επικοι-νωνιακοί, εθνικοί, εάν ο συντάκτης είναι Έλληνας, ενίοτε προσηλυτιστικοί, εάν ο συντάκτης είναι καθολικός ιερωμένος (το θέμα είναι εκτεταμένο και ξεφεύγει από τα πλαίσια αυτής της παρουσίασης). Έχουμε ως παραδείγ-ματα και μόνο (η σύντομη απαρίθμηση που ακολουθεί έχει καθαρά χρονο-λογικά κριτήρια), αρχής γενομένης από τον Στέφανο τίμιο-Corona Preciosa (Βενετία 1527, το πρώτο κατά τον Legrand τυπωμένο βιβλίο, όπου εμφα-νίζεται απλό νεοελληνικό λεξιλόγιο)9, τα έργα (Λεξικό και Γραμματική) του θεολόγου Σίμωνος Πόρτιου ή Πόρκιου (Lutetiae Parisiorum 1635), το τετράγλωσσο Λεξικό του μητροπολίτη Φιλαδελφείας Γεράσιμου Βλάχου (Βενετία 1659¹), την τετράγλωσση Γραμματική του παρισινού καπουτσίνου Th oma (Παρίσι 1709), την επίσης τετράγλωσση Γραμματική και Ονοματο-λογία του ισπανού φραγκισκανού Pedro Mercado (Ρώμη 1732), το τετρά-γλωσσο Λεξικό που επιμελήθηκε ο Λάμπρος Μπούμπας (Βενετία 1750), το επίσης τετράγλωσσο του Γεώργιου Κωνσταντίνου (1757), τις εργασίες (Λεξικά και Γραμματική) του ιταλού ιεραπόστολου Bernardino Pianzola (Πάντοβα 1789²) και, τέλος, το τρίγλωσσο Λεξικό του διαφωτιστή Γεώρ-γιου Βεντότη (Βιέννη 1790¹).

Αναλυτικά ο ελληνόγλωσσος τίτλος του Λεξικού, που ο ίδιος ο Κ. χαρα-κτηρίζει ως «απαρχή της των εμών φιλοπονημάτων σπουδής» έχει ως εξής:

Λεξικόν τετράγλωσσον, περιέχον δηλαδή τας τέσσαρας ταύτας διαλέκτους,Ελληνικήν, πεζήν ήτοι απλήν Ρωμαιϊκήν, Λατινικήν και Ιταλικήν.Νυν μεν πρώτον συνταχθέν, φιλοπονηθέν, και εις φως αχθέν σπουδή, και πόνω Γεωργίου Κωνσταντίνου εξ Ιωαννίνων.Ευλαβώς προσφωνηθέν τω γαληνοτάτω, υψηλοτάτω, και θεοσεβεστάτωΠρίγκιπι, κυρίω, κυρίω Ιωάννη Κωνσταντίνω Βοεβόνδα τω Μαυροχορδάτω

8 Λαζαρίδης 1962: 401-402.9 Bibliographie Hellénique, τ. I, αρ . 79, σ. 200.

29Γεώργιος Κωνσταντίνου, ένας φανατικός υπερασπιστής...

Αυθέντη και Ηγεμόνι πάσης Ουγγροβλαχίας10.Τόμος πρώτος. Περιέχων πλουσιώτατον αμέλει Τετράγλωσσον Λεξικόν τηςΕλληνικής διαλέκτου, όπερ αρχόμενον αφ’εκάστης λέξεως αυτής και

προχωρούν εις τας άλλας τρεις, αναπτύσσει εκάστην λέξιν Ελληνικήν εις την απλήν,

ήτοι πεζήν Ρωμαιϊκήν, Λατινικήν, και Ιταλικήν, μετά και της τεχνολογίας και συντάξεως αυτής, καθ’α και υπέρτερόν εστι των μέχρι του νυν εις φως

αχθέντων Λεξικών. Ενετίησι, 1757. Παρά Αντωνίω τω Βόρτολι.

Λίγα σχόλια επί του τίτλου:

1. Η διάκριση, πριν απ’όλα, ανάμεσα στην αρχαία ελληνική, επιγρα-φόμενη «Ελληνική»11, και στη νέα ελληνική γλώσσα, «Ρωμαιϊκή»12, χαρακτηριζόμενη «απλή» ή «πεζή», κοινή δηλαδή, μη λογοτεχνική, αφού «λογοτεχνική» (literale) ονομάζονταν τότε τα Αρχαία Ελλη-νικά. Η διασάφηση αποβαίνει απαραίτητη σε ελληνόγλωσσες και ξενόγλωσσες λεξικογραφικές εργασίες εκείνης της εποχής που λημματογραφούν και τις δύο γλωσσικές μορφές.

2. «Τόμος πρώτος»: Το έργο ολοκληρώνεται σε έναν και μόνον τόμο, μια και στην τελευταία σελίδα (678) λημματογραφούνται οι λέξεις που ξεκινούν με Ω σε συνδυασμό με τα γράμματα T, Y, Φ, X, Ψ και Ω. Ίσως ο λόγος της τύπωσης και κυκλοφορίας ενός μόνον τόμου βρίσκεται στη μαρτυρία του Γ. Βεντότη, καταχωρισμένη στην Προσθήκη της Εκκλησιαστικής Ιστορίας Μελετίου Μητροπολί-του Αθηνών, Βιέννη 1795, τ. 4ος, σ. 226 , ότι το Λεξικό είναι ατελές, επειδή ο τυπογράφος επέβαλε να γίνουν περικοπές από φόβο για τη μεγάλη δαπάνη.

3. O όρος «τεχνολογία» χρησιμοποιείται βέβαια με την παραδοσιακή σημασία της γραμματικής αναγνώρισης τύπων.

10 Ο Κων/νος Μαυροκορδάτος, ονομαζόμενος επίσης Ιωάννης Κων/νος, ένας από τους επιφανέστερους απογόνους της γνωστής βυζαντινής οικογένειας, ανακηρύχτηκε από το 1730 έως το θάνατό του το 1796 έξι φορές ηγεμόνας της Βλαχίας και τέσσερις της Μολδαβίας. Ήταν γνωστός για τη μεγάλη μόρφωσή του, την προστασία των Γραμμά-των και τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, ανάμεσά τους και η κατάργηση της δουλείας. Το όνομα «Ιωάννης», κατά τον Ευαγγελίδη (1936: Β΄ 388), είναι παρερμηνεία του τουρ-κικού «αγιάν»=«οφθαλμοί του Σουλτάνου», που απέδιδαν οι Τούρκοι στους έλληνες ηγεμόνες.

11 Βλ. και Δημαρά 1980: 3.12 Αλλού και Ρωμαίκη, τα Ρωμαίικα δηλαδή, όπως ονομαζόταν μέχρι τις αρχές του 20ού

αιώνα η απλή, καθημερινή μας γλώσσα. Στο Λεξικό του Γ. Βεντότη το «Ρωμαϊκή» σημαίνει νεοελληνική, χωρίς διάκριση δηλαδή μεταξύ καθαρεύουσας και δημοτικής.

30 Βασίλης Δημογεροντάκης

Το Προοίμιο (σσ. 7-11) του Λεξικού, όπου και το απόσπασμα που θα μας απασχολήσει στη συνέχεια, επιγράφεται Τοις εντευξομένοις φιλολόγοις και ερασταίς της ελληνίδος διαλέκτου, χαίρειν και χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες, στις οποίες εξηγούνται αφενός οι λόγοι της συγγραφής (ατελή, ασαφή και δύσχρηστα τα μέχρι τότε Λεξικά, με τα οποία «οι σπουδάζοντες ελάμβανον πολλήν χασομερίαν» (σ. 7), ενώ με το δικό του «φιλοπόνημα» «έχουσι τον διδάσκαλον πάντοτε μαζί των πρόχειρον» και έτσι πηγαίνουν αργότερα σ’αυτόν «προητοιμασμένοι και προσμένουσι παρ’αυτού άλλο τι υψηλότερον» (σ. 8) και ο τρόπος εργασίας του (σσ. 8-9)· αφετέρου ότι η πλήρωση μιας τέτοιας έλλειψης αφορούσε κάποιον «ομογενή και φιλο-γενή» που να ενεργήσει από χρέος για την πατρίδα και το γένος του: έτσι ο Κωνσταντίνου, αν και ενδεής, «την ανάγκην φιλοτιμίαν ποιούμενος» ή επειδή «η πενία τέχνην κατεργάζεται», όπως ο ίδιος τονίζει (σ. 11), ανέλαβε το συγκεκριμένο εγχείρημα «χάριν των φιλομαθών του γένους» (σ. 8).

Ενώ τα παραπάνω στοιχεία εκθέτονται στην πρώτη, δεύτερη και τέταρτη ενότητα, η τρίτη είναι αφιερωμένη σχεδόν εξολοκλήρου στην αντίκρουση και ανασκευή των κατηγοριών εις βάρος του ελληνικού γένους και της παιδείας του, που για το λεξικογράφο μας είναι ο δεύτερος αξιολογικά λόγος για τη σύνταξη του Λεξικού και το συγκεκριμένο τρόπο καταγραφής των λημμάτων. Ιδού το σχετικό απόσπασμα (σσ. 9-10), στο οποίο διατηρή-θηκε απαράλλαχτη η ορθογραφία και η στίξη:

«[...] ίνα καταισχυνθώσιν όσοι αθυροστομούντες φλυαρούσιν ακρα-τώς κατά του ημετέρου γένους και της κοινής ήτοι απλής ημών διαλέ-κτου, ονομάζοντες την μεν κοινήν ημών διάλεκτον Γραικοβάρβαρον, ομοίως και το ημέτερον γένος υπολαμβάνουσι πάντη βάρβαρον, αμαθές, και έρημον παντοίας σπουδής, σχολείων και επιστημών (α) μη ειδό-τες οι ασύνετοι τα τοσαύτα σχολεία πανταχού εις τας επισήμους πόλεις της Ελλάδος, και νήσους. Και όπου αν η ημετέρα διάλεκτος πολιτεύε-ται, και η Ευσέβεια της Ανατολικής Εκκλησίας κηρύττεται, και σχολεία σώζονται και άλλα εγείρονται, και διδάσκαλοι και σπουδαίοι κοσμούσι τας ομηγύρεις των τε αρχιερέων και κληρικών, και επ’άμβωνος συνεχώς κηρύττουσι λόγους συνθεμένους με την πλέον ανθηράν και γλαφυράν φράσιν κατά την απλήν ημών διάλεκτον εις επήκοον πάντων, και τας επιστήμας παρρησία διδάσκοντες, παντί τω προσερχομένω αφθόνως και αδωροδοκήτως μεταδίδουσιν. Από την έκθεσιν λοιπόν των απλών λέξεων του παρόντος Λεξικού, και την εξήγησιν των Ελληνικών εις άλλας λέξεις πάλιν ελληνικάς, αλλ’ εις το ημέτερον γένος τόσον κοινάς, ώστε να τας ομιλούσιν αι γυναίκες, τα παιδία και ο πλέον κοινός λαός· θέλουσι συμπε-

31Γεώργιος Κωνσταντίνου, ένας φανατικός υπερασπιστής...

ράνει οι αναιδώς συκοφαντούντες (εάν μη ισχυρογνώμονες και εθελο-κακούντες, δεν ομολογούσι την αλήθειαν) την ευγλωττίαν και γλαφυ-ρότητα της ημετέρας διαλέκτου, Ελληνίδος κοινής, παραχθείσης παρά της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου, θαυμαζομένης υπό τοσούτων αιώνων, και μητρός τοσούτων επιστημών, και αδιαλείπτως διδασκομένης τανύν εις τα ημέτερα σχολεία. Αλλ’ εκείνοι ή ως μη ειδότες τα ημέτερα, κατη-γορούσι. Και εις τούτο ελέγχονται παρά του λέγοντος γνωμικού “ού τις την γνώσιν αφήρηται, τούτου κατηγορεί, προχειρότατα”. Ή εμπαθώς αθυροστομούσι καθ’ημών, αλλ’οι φιλαλήθεις θέλουσι ελέγξει αυτούς. Και εμφραχθώσι τα αθύρωτα αυτών στόματα. Δι’αυτό τούτο επρόσθεσα εις το παρόν Λεξικόν και όσας εδυνήθην λέξεις επιστημονικάς, όσαι δεν ευρίσκονται εις τα Γραικολατίνα λεξικά, ευρίσκονται όμως εις τα φιλο-σοφικά συγγράμματα των τε αρχαιοτέρων Ελλήνων, και των μεταγενε-στέρων ημετέρων φιλοσόφων. Αυτά τε λοιπόν και τα παραπλήσια, εισίν εναργή τεκμήρια της τε περί τα φιλολογικά και επιστήμας σπουδής των ημετέρων, και εις άλλας διαλέκτους. Και έτι, ει μεν ουκ ήσαν σχολεία, και σπουδή, τις η χρεία των τοιούτων Λεξικών, και μάλιστα τετραγλώσσων; Λοιπόν είναι σχολεία κοινά, όπου διδάσκονται και σπουδάζουσι ταύτας τας διαλέκτους (β) […]. (α) Ιδέ Γραμματικήν Γεωγραφικήν, μεταφρασθείσαν από το Εγκλέζικον εις το Ιταλικόν, σελίδα, 170. όπου ομιλεί περί σχολείων, αν ευρίσκω-νται την σήμερον εις την Ελλάδα, και λέγει ούτω. «Non vi sono oggidì scuole, o università di sorte alcuna» ήγουν δεν ευρίσκονται εκεί την σήμε-ρον σχολεία, ή κοινά σπουδαστήρια των επιστημών καμμιάς λογής. Και σελίδι 172. λέγει περί των ημετέρων πατριαρχών και αρχιερέων ούτω. «Μa se si esamini l’interno di tutti questi Ecclesiastici, e lo stato deplora-bile delle anime ad essi affi date, si trova, che il capo e le membra immer-si sono e sepolti in una vergognosa ignoranza». Ήγουν εάν ερευνήση τις το εσωτερικόν όλων τούτων των Εκκλησιαστικών, και την αξιοθρή-νητον κατάστασιν των ψυχών εις αυτούς εμπιστευμένων, ευρίσκει και την κεφαλήν και τα μέλη (τον πατριάρχην δηλ. και τους λοιπούς του γένους) καταβυθισμένους και ενταφιασμένους εις μίαν εντροπιασμένην αμάθειαν. Και σελίδι, 171. όπου ομιλεί περί της ημετέρας διαλέκτου, και την ονομάζει πάντη βάρβαρον και αλλότριον της Ελληνικής και εις τας λέξεις και εις την προφοράν, και μόλις να ευρίσκεται κανένας Εκκλη-σιαστικός, οπού φαντάζεται να καταλαμβάνη την Ελληνικήν γλώσσαν. Ιδού τα λόγια εκείνου. Si avverta che il Greco moderno è diff erente assai dall’antico, non solamente per le parole barbare, che v’hanno tramesco-late; ma per la pronuncia eziandio…Di più la Lingua Greca nella sua vera

32 Βασίλης Δημογεροντάκης

origine non solo è sconosciuta aff atto alla plebe, ma tra le persone Ecclesi-astiche ancora pochissime ve ne sono, che si possano lusingare di saperla. Ταύτα και άλλα παρόμοια, ή και απαισιώτερα συκοφαντούσι το ημέτε-ρον γένος. (β) Ο παρών κατάλογος των σχολείων, οπού την σήμερον σώζονται εις το ημέτερον γένος, θέλει βεβαιώσει τα ρηθέντα, και θέλει ελέγξει ως ψευδο-μένους τους τα εναντία λέγοντας.Εν Κωνσταντινουπόλει είναι δύο κοινά σχολεία. Εις Ιωάννινα σχολεία τρία. Εις Θεσσαλονίκην σχολεία δύο. Εις Αθήνας σχολεία δύο. Εις το Βουκουρέστιον της Βλαχίας σχολεία δύο. Εις Γιάσιον Μολδοβίας σχολεί-ον εν. Εις Αδριανούπολιν σχολείον εν. Εις Φιλιππούπολιν σχολείον εν. Εις το Άγιον Όρος σχολείον εν. Εις Βέρροιαν σχολείον εν. Εις Καστορίαν σχολείον εν. Εις Σιάτισταν σχολείον εν. Εις Μοσχόπολιν σχολείον εν, και μία τυπογραφία. Εις Τούρναβον της Θετταλίας σχολείον εν. Εις Τρίκα-λα Θετταλίας σχολείον εν. Εις Τροπολιτζάν του Μωρέως σχολείον εν. Εις Παλαιάν πάτραν σχολείον εν. Εις Σάλωνα σχολείον εν. Εις Άρταν σχολεί-ον εν. Εις Σμύρνην σχολείον εν. Εις Χίον σχολείον εν. Εις Πάτμον σχολεί-ον εν. Εις Μιτυλήνην σχολείον εν. Εις Σάμον σχολείον εν. Εις Σίφνον σχολείον εν. Εις Ρόδον σχολείον εν. Εις Κρήτην σχολείον εν. Εις Λευκοσί-αν Κύπρου σχολείον εν. Εις το Πατριαρχείον της Ιερουσαλήμ σχολείον εν. Εις το Πατριαρχείον της Αλεξανδρείας σχολείον εν. Εις τα άνω ρηθέντα κοινά σχολεία διδάσκονται τα συγγράμματα των συγγραφέων της Ελλάδος, ρητόρων, ποιητών, ιστορικών, και τα των Αγίων πατέρων, όσα συντείνουσιν εις την Γραμματικήν, Ποιητικήν και Ρητορικήν της εγκυκλοπαιδείας. Εις δε τα φιλοσοφικά σπουδάζουσι και διδάσκουσι κοινώς τα του Κορυδαλέως εις τον Αριστοτέλην, και Αλεξάν-δρου του εξ Απορρήτων, μελετώντες κατά μέρος οι μαθηταί τον Αφροδι-σιέα, τον Συμπλίκιον, τον Φιλόπονον, και τον Θεμίστιον. Εις τα μαθημα-τικά διδάσκουσι την μαθηματικήν Οδόν, φιλοπόνημα του Αιδεσιμωτάτου Αρχιπρεσβυτέρου Ιωαννίνων κυρού Μπαλάνου, μελετώντες κατ’ιδίαν τα συγγράμματα των αρχαιοτέρων μαθηματικών Ελλήνων, ως φαίνονται τα αυτών συγγράμματα εν τω προοιμίω της ρηθείσης Οδού Μαθηματικής, τυπωθείσης εν Βενετία κατά το ͵αψμθʹ. Εις δε την Θεολογίαν, διδάσκου-σι την του Ιωάννου του Δαμασκηνού θεολογίαν, και την του Κορεσίου. Και τα θεολογικά συγγράμματα των ανατολικών Αγίων πατέρων. Ιδού λοιπόν τα σπουδαστήρια και αι σπουδαί, οπού την σήμερον γυμνάζονται οι των Ελλήνων παίδες».

Από την ανάγνωση του κειμένου προκύπτουν σε γενικές γραμμές οι ακόλουθες παρατηρήσεις:

33Γεώργιος Κωνσταντίνου, ένας φανατικός υπερασπιστής...

1. Το οξύ και δηκτικό ύφος του παραθέματος με λέξεις και εκφράσεις, που δίνουν το μέτρο της προσβολής και του ίδιου ως Έλληνα, που όμως καλείται να αντικρούσει βαριές κατηγορίες: «ίνα καταισχυν-θώσιν όσοι αθυροστομούντες φλυαρούσιν ακράτως…επιστημών», «οι ασύνετοι», «οι αναιδώς συκοφαντούντες», «εμπαθώς αθυροστο-μούσι καθ’ημών», «και εμφραχθώσι τα αθύρωτα αυτών στόματα».

2. Οι κατηγορίες ανασκευάζονται αφενός με επιχειρήματα που αφο-ρούν απευθείας το περιεχόμενό τους, δηλαδή με: α. την ύπαρξη και συνεχή δημιουργία σχολείων παντού στην

Ελλάδα, όπου η εκπαίδευση στα ελληνόπουλα προσφέρε-ται, κάποτε και στους κόλπους της Εκκλησίας, «αφθόνως και αδωροδοκήτως».

β. την ελληνική γλώσσα: σπουδαιότητα της αρχαίας ελληνικής, «μητρός τοσούτων επιστημών»· αδιάσπαστη ενότητα της ελλη-νικής γλώσσας που αποδεικνύεται τόσο με «την εξήγησιν των Ελληνικών εις άλλας λέξεις πάλιν ελληνικάς, αλλ’ εις το ημέτε-ρον γένος τόσον κοινάς, ώστε να τας ομιλούσιν αι γυναίκες, τα παιδία και ο πλέον κοινός λαός»13, όσο και με την αδιάλει-πτη διδασκαλία της στα ελληνικά σχολεία· για το λόγο αυτόν ακριβώς και ο ίδιος ενέταξε στο Λεξικό του και επιστημονικούς όρους, που δεν υπάρχουν σε άλλα «γραικολατίνα» λεξικά14· τέλος, «ευγλωττία και γλαφυρότητα της ημετέρας διαλέκτου, Ελληνίδος κοινής»,

αφετέρου με το πολύ εύστοχο γνωμικό «ού τις την γνώσιν αφήρη-ται, τούτου κατηγορεί, προχειρότατα» που σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει: δε φτάνει που κάποιος αφαιρεί από έναν άλλον το δικαί-ωμα στη γνώση, έπειτα τον κατηγορεί κι από πάνω πολύ επιπόλαια· τέλος, με την καταληκτική ρητορική ερώτηση «ει μεν ουκ ήσαν σχολεία, και σπουδή, τις η χρεία των τοιούτων λεξικών, και μάλιστα τετραγλώσσων;».

Και από την επιχειρηματολογία υπέρ της απλής γλώσσας και από τη συγκεκριμένη λεξικογραφική στοχοθεσία του Κωνσταντίνου, την απόδοση δηλ. των αρχαιοελληνικών λημμάτων και στη νέα ελληνική γλώσσα, γίνεται φανερό ότι πρόκειται για έναν ακόμη υπέρμαχο της

13 Κατά τον Περάκη 1994: 76, η αντιμετώπιση από τον Κωνσταντίνου της ελληνικής γλώσσας ως ενιαίου και αδιάσπατου συνόλου αποτελεί καινοτομία στην ελληνική λεξικογραφία.

14 Προφανώς ο Κωνσταντίνου εννοεί τα ελληνολατινικά Λεξικά των Ερρίκου Στεφάνου, Θησαυρός της ελληνικής γλώσσης, Παρίσι 1572, Ιω. Σκ�