Mesud adinlija

Formiranje 3. bataljona zapoeto je na podruju Boljakovog i Bua-Potoka u Novom Gradu. Osim formacijskih pritapskih jedinica, u sastavu brigade je voeno i nekoliko manjih samostalnih jedinica: samostalni vodovi Bentbaa, Butmir, Otes i Mojmilo.138 Iz navedene strukture 1. sandake brigade vidi se da su jedinice iz njenog sastava bile disperzirane na podruju svih gradskih opina. Na tim podrujima one su uzimale uee u borbenim dejstvima unutar borbenog rasporeda snaga Teritorijalne odbrane opina na ijim teritorijama su djelovale. U periodu od sredine jula do kraja septembra 1992. godine, brigada je u punom sastavu ukljuena u borbena dejstva na podruju Nedaria, Stupa, Otesa i Azia.139Tabela 1: Stanje TMS kojim je raspolagao OpTO Vogoa na dan 20. 05. 1992. godine140 Tabela 2: Pregled naoruanja Vogoanske brigade VSrRBiH

r/b 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

NAZIV TMS Pitolj (nepoznati kalibri) Pitolj 7,62 mm Pitolj 7,65 mm Pitolj 9 mm Pitolj 6,35 mm Pitolj automatski Automat 7,62 M56 Automat 11,43 Automat 9 mm HEKLER Puka 7,9 mm M48 PAP 7,62 mm AP 7,62 mm Lovaki karabini i puke (razni modeli) PM 7,62 mm PM 7,9 mm Breda PAM

komada 32 5 15 8 1 1 17 8 20 49 62 156 89 3 5 1 1

r/b 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

NAZIV TMS Automat 7,62 mm PAP 7,62 mm AP 7,62 mm PM M72 7,62 mm PM M84 7,62 mm PM M53 7,9 mm Puka M48 7,9 mm PAM 12,7 mm MB 81 mm MB 60 mm MB 120 mm PAT 20 mm 20/1, 20/2, 20/3, 20/4 PAT Bofors 40 mm RB M57 Top B1 76 mm Top ZIS 76 mm Tenk T55 VBR 128 mm Haubica 105 mm

komada 10 308 450 20 10 144 15 10 10 15 3 20 10 35 1 1 2 1 1

U vrijeme poetka faze okrupnjavanja jedinica Teritorijalne odbrane u kojoj su formirane prve brigade, snage OpTO Vogoa bile su grupisane u rejonima i naseljima Ugljeii, Hrastik,138 139

Murat Kahrovi, Kako smo branili Sarajevo: 1. sandaka brigada, Sarajevo, 2001, 126. O borbama koje je ova brigada vodila u odbrani Sarajeva, detaljno u navedenoj monografiji autora Murata Kahrovia. 140 AARBiH, OpTO Vogoa, Pregled imajueg stanja naoruanja, Broj 06/86-2/92, 20. 05. 1992. 48

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Balino Brdo, Ugorsko, Tihovii, Barica, Hotonj i Kobilja Glava. U sastavu OpTO borilo se 5 eta, 7 vodova i 1 samostalno odjeljenje, sa ukupno 1.289 borca. U OpTO je bio evidentiran i spreman za ukljuenje u jedinice TO jo 931 dobrovoljac.141 Limit za njihovo ukljuivanje u jedinice nalazio se u nedostatku naoruanja i opreme. Pregled naoruanja s kojim su raspolagale jedinice OpTO Vogoa dat je u Tabeli 1. Naspram sebe imale su snage Vogoanske brigade VSrRBiH. Pregled naoruanja kojim je raspolagala Vogoanska brigada dat je u Tabeli 2, i ilustrativan je po pitanju razumijevanja odnosa snaga i uvjeta u kojima je OpO Vogoa organizovala odbranu.142 Snage OpO Vogoa branile su se razvuene u dugoj liniji sa mnogo jedinicama neposjednutih i nepokrivenih prostora, kako je naznaeno na naoj Karti 4. Navedena ogranienja opredijelila su OpTO Vogoa, u kojem je dunost komandanta od 7. maja obavljao Ramiz Durakovi, da u tom trenutku ne preduzima okrupnjavanje jedinica u formaciju odreda. Uvjeti za taj korak bili su stvoreni u narednih mjesec dana intenzivnih borbenih dejstava u kojima su snage OpTO Vogoa i brojno i organizacijski narasle na nivo koji je omoguavao da 27. juna 1992. godine na podruju Barice, Ugorskog i Hotonja bude formiran 1. vogoanski odred.143 Za komandanta odreda, nekoliko dana ranije, postavljen je Sinan Dafo.144 Organizacijsko i formacijsko prestrukturiranje unutar Teritorijalne odbrane na podruju Sarajeva, u fazi zapoetoj krajem maja, od poetka jula nastavljenoj unutar Armije Republike Bosne i Hercegovine, i dovrenoj do poetka septembra formiranjem 1. korpusa ARBiH, izvreno je paralelno sa intenzivnim borbenim dejstvima izvoenim gotovo svakodnevno i na unutranjoj i na spoljanjoj strani prstena opsade koji su srpske snage zatvorile oko Sarajeva. Neke od najznaajnih bitaka u tom nizu voene su na podruju Novog Sarajeva i Vogoe i o njima e biti rijei u narednom poglavlju.

141

AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Broj 02-212/92, 22. 05. 1992; AARBiH, RgTO Sarajevo, Izvjetaj, Str. pov. broj 342/1, 30. 05. 1992. 142 Podaci o naoruanju Vogoanske brigade su od 15. augusta, ali imamo vrstu osnovu da dokaemo da se koliina nije bitno promijenila od poetka oruanog sukoba. ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: Operativa grupa Srpske vojske Vogoa, Podaci o naoruanju i zahtev za 0,5 b/k municije, Str. pov. broj 178/92, 18. 08. 1992. http://icr.icty.org. 143 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Broj 02-417/92, 27. 06. 1992. u 19:00. 144 AARBiH, TO RBiH, Imenovanje, broj 02/349-191, 24. 06. 1992. 49

Mesud adinlija

Karta 4: Naelan raspored snaga OpTO Vogoa do 25. maja 1992. godine145145

Karta rekonstruisana na osnovu radnih biljenica naelnika taba OpTO Vogoa Nisada Balte i predstavlja naelan raspored snaga, ne i ininjerijski ureene stalne linije odbrane.

50

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

IV (Operacija LJETO-92. Oslobaanje Orlia. Borbe za Hrasno Brdo i Vraca. Pokuaji deblokade Sarajeva tokom jula 1992. Operacija JUG-92. Odbrana Azia. ivi tit: odbrana Orlia.)

Krajem maja i poetkom juna provoene su aktivnosti na iseljenju preostalih kasarni JNA iz Sarajeva. To pitanje je bilo izuzetno vano za novopostavljenog komandanta srpskih snaga u Bosni i Hercegovini, generala Ratka Mladia. U njegovoj viziji sudbine Sarajeva nije bilo mjesta sivim tonovima: na okolnim brdima i na prilazima gradu bilo je mjesta samo za do zuba naoruane srpske vojnike. Unutar tog prostora bili su prihvatljivi samo goloruki branioci i, u svim egzistencijalnim potrebama, uskraeni graani Sarajeva. Zbog toga je pridavao izuzetnu panju pitanju sredstava JNA u sarajevskim kasarnama, pa ak i pitanju koritenja samih objekata nakon iseljenja JNA iz njih. U pregovorima oko tih pitanja bio je krajnje nepopustljiv, prijetio stranim odmazdama, bombardovanjem i unitavanjem pojedinih dijelova grada. I ne samo da je prijetio, ve je i praktino pokazivao svoju ruilaku strast. Tih dana druge polovine maja mnogi dijelovi grada pretrpjeli su velika razaranja. uvena je njegova naredba izdata 28. maja o gaanju Pofalia i Veluia zbog toga to u njima nema srpskog ivlja mnogo.146 Bez obzira na to, proces iseljenja kasarni JNA iz Sarajeva je privoen kraju. Kasarna Maral Tito iseljena je 5. juna. Znaajnija borbena i druga materijalno-tehnika sredstva, pripadnici Teritorijalne odbrane dobili su kroz pregovore o uvjetima izmjetanja jedinica JNA, dio je otet i zaplijenjen, dio ostavljen i zateen u objektima. Znatnije koliine naoruanja i municije, a posebno artiljerijska orua u iji su posjed doli branioci Sarajeva, u velikoj mjeri su ojaali borbeni moral jedinica.147 Ovu injenicu tab TO RBiH, na ijem se elu od 25. maja nalazio Sefer Halilovi, je procijenio kao dovoljan uvjet za poetak napadne operacije deblokade Sarajeva dejstvima jedinica iz okruenja i jedinica sa spoljne strane prstena opsade grada, bez obzira na injenicu da je proces formiranja brigada, nareen u cilju realizacije upravo ove operacije, bio u samom zaetku i provoen s tekoama o kojima je bilo rijei na prethodnim stranicama. Operacija nazvana LJETO-92 zapoela je 6. juna napadom snaga TO RBiH sa spoljne strane prstena opsade. Sa slobodne teritorije Igmana i Hadia snage TO napale su kasarnu i vojna skladita146

ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: Razgovor voen dana 28. 05. 1992. godine izmeu Mladi, Ratka i Vukainovi, Mirka. http://icr.icty.org. 147 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-282/92, 07. 06. 1992, 19:00. 51

Mesud adinlija

u unovnici, kao i neprijateljske linije na podruju Kasatia, Drozgometve, Dupovaca i Koana.148 S podruja Kiseljaka napadnuti su objekti Batalovo brdo, Kobiljaa i Rakovica.149 Snage iz Visokog napale su na pravcu Vratnica Dobranjsko brdo Viegrad150, i nisu uspjele probiti neprijateljske linije, dok su se nakon poetnih uspjeha prema Kasatiima i unovnici, te prema Rakovici iz pravca Kiseljaka, snage TO na ovim pravcima povukle na polazne poloaje. Glavni tab VSrRBiH spremno je doekao ovu operaciju snaga TO RBiH. Planirajui svoje aktivnosti u okvirima realizacije stratekih ciljeva koje je usvojila Skuptina srpskog naroda151 i raunajui da je teite operacije na pravcima napada sa spoljne strane prstena opsade, ova komanda je 6. juna, u odgovoru na operaciju snaga TO, potinjenim korpusima izdala direktivu da, uz vrsto dranje dostignutih linija, izmeu ostalih ciljeva na podruju cijele Bosne i Hercegovine, ofanzivnim dejstvima s ogranienim ciljem poprave operativnotaktiki poloaj na irem podruju Sarajeva. Ciljevi koje je srpska ofanziva trebala postii bili su: ienje dijelova Sarajeva sa srpskom veinom stanovnitva, presijecanje grada pravcem Nedarii Stup Rajlovac, obezbjeenje ireg podruja aerodroma, uz zauzimanje i ienje Mojmila, Dobrinje, Sokolovi-Kolonije i Butmira. Dalje je trebalo deblokirati komunikacije Trnovo Sarajevo i Zlatite Pale, uz obezbjeenje s pravca Gorada, Rogatice i epe, te obezbijediti komunikaciju Sarajevo Sokolac Vlasenica i uspostaviti vru vezu sa Istonobosanskim korpusom. Ovi zadaci postavljeni su Sarajevsko-romanijskom korpusu, uz potrebno sadejstvo u dijelu realizacije s Hercegovakim i Istonobosanskim korpusom VSrRBiH.152 Komanda Sarajevsko-romanijskog korpusa je dobiveni zadatak planirala realizovati u dvije faze. Prvu fazu, koja je ukljuivala zauzimanje naselja u irem okruenju aerodroma i obezbjeenje komunikacija, trebale su realizovati 1. i 2. sarajevska, 2. romanijska, Novosarajevska, Ilidanska i Trnovska brigada Vojske SrRBiH. Ostale brigade iz sastava korpusa trebale su vrsto drati dostignute linije i imati gotove snage za intervenciju na, eventualno ugroenim, pravcima dejstva snaga TO RBiH sa spoljne strane prstena opsade Sarajeva. U drugoj fazi ofanzive trebalo je postii presjecanje grada zadatom linijom. U ovoj fazi su snagama koje napreduju iz pravaca aerodroma i Ilide, u susret trebale krenuti Rajlovaka brigada, napadom na pravcu Rajlovac - stupska petlja, i Vogoanska brigada, napadom na pravcima u Brijee i u Boljakov Potok. Gotovost za148 149

AARBiH, Zdrueni odred Igman, Izvjetaj, Str. pov. broj 01/23-3, 06. 06. 1992. AARBiH, Materijali NIP Vojna iskustva odbrambeno-oslobodilakog rata 1992-1995, Lista podataka o b/d: Napad na Batalovo brdo (tt 934), Kobiljau i Rakovicu. 150 AARBiH, Materijali NIP Vojna iskustva odbrambeno-oslobodilakog rata 1992-1995, Lista podataka o b/d: Artiljerijsko-pjeadijski napad na pravcu Vratnica-Dobranjsko brdo-Viegrad. 151 Na zasjedanju 12. maja ova skuptina je usvojila Odluku o stratekim ciljevima srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, a to su: 1. Dravno razgranienje od druge dve nacionalne zajednice; 2. Koridor izmeu Semberije i Krajine; 3. Uspostavljanje koridora u dolini reke Drine, odnosno eliminisanje Drine kao granice izmeu srpskih drava; 4. Uspostavljanje granice na rekama Uni i Neretvi; 5. Podela grada Sarajeva na srpski i muslimanski deo i uspostavljanje u svakom od delova efektivne dravne vlasti; 6. Izlaz Republike Srpske na more. Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 22, 26. novembar 1993. 152 ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: G VSrRBiH, Direktiva za dalja dejstva, Str. pov. broj 02/5-22, 06. 06. 1992. http://icr.icty.org. 52

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

izvrenje napada nareena ja za 8. juni 1992. godine u 6 sati.153 Upravo u to vrijeme, kada su sve jedinice Sarajevsko-romanijskog korpusa bile dovedene u punu borbenu gotovost, krenuo je napad snaga Teritorijalne odbrane RBiH s unutranje strane prstena opsade Sarajeva. Napad je zapoeo du gotovo cijele linije razdvajanja i bez stvarno izraenog teita.154 Vaan rezultat prvog dana borbi, s obzirom na planirane ciljeve srpske ofanzive, a koji su podrazumijevali zauzimanje Dobrinje i Aerodromskog Naselja, kao i presjecanje grada linijom Nedarii Stup Rajlovac, prestavljalo je ostvareno spajanje sa snagama odbrane na Dobrinji i deblokada ovog naselja. Snage Teritorijalne odbrane zauzele su i objekat Osmice na Trebeviu, kao i dio Vraca, ali su se u toku noi srpske snage vratile na ove pozicije. Na ostalim pravcima napada snaga TO iz okruenja, kao i na pravcu napada OpTO Ilida, nisu ostvareni pomaci.155 Uspjena su bila borbena dejstva na pravcima napada Optinskih tabova TO Novo Sarajevo i Vogoa. Najvaniji rezultat koji su postigle jedinice ovih tabova borbenim dejstvima izvedenim 8. juna 1992. godine bio je oslobaanje Orlia (tt 876), najdominantnije kote na platou ui. Pozicije za oslobaenje Orlia bile su poboljane akcijom jedinica OpTO Vogoa izvedenom u noi 6/7. juna, u kojoj su napadom iz dva pravca i, u potpunosti postignutim, efektom iznenaenja, osvojeni poloaji srpskih snaga u Grahovitu, pri emu je zarobljeno 7 srpskih vojnika. U toku ienja terena narednog dana su zarobljena jo dvojica, a da snage OpTO Vogoa nisu imale poginulih i ranjenih boraca.156 Napad na pravcu ui izvele su 8. juna u ranim jutarnjim satima istovremeno snage OpTO Vogoa, Novo Sarajevo i Novi Grad. Sa osvojenih pozicija u Grahovitu snage OpTO Vogoa bile su najblie srpskim poloajima na Orliu, i sa tih pozicija su ih napale. Istovremeno je zapoeo napad snaga Odreda Pofalii I i Veleii OpTO Novo Sarajevo. Komandant Odreda Veleii je svoje snage podijelio u dva dijela. Glavnina snaga odreda napala je desnim krajem iz zone OpTO Vogoa, s pozicije sjeverno od Demirovia-kua i groblja. Manjim snagama Odred je napadao i lijevim krajem iz vlastite zone. Napad je izveden istovremeno u pravcu Orlia i u bok neprijateljskih snaga jugoistono od kote Orli. Nakon eliminisanja prvih neprijateljskih otpornih taaka, glavnina Odreda Veleii podijeljena u tri udarne grupe, produila je napad i napredovanje153

ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: Komanda SRK, Instrukcija za dalja dejstva, Str. pov. broj 10-74-44, 07. 06. 1992. http://icr.icty.org. 154 U sauvanoj arhivskoj grai nismo pronali zapovijest za napad ili plan operacije LJETO-92. Ibrahim Dervievi, u vrijeme ove operacije komandant Odreda Veleii, kasniji komandant 1. mtbr, tvrdi da je glavni pravac napada u ovom pokuaju proboja iz okruenja bio Stup Azii Vrelo Bosne Blauj, i da je tim pravcem napadala 1. sandaka brigada. Ibrahim Dervievi, Prva slavna i viteka brigada: herojstvo i rtve u odbrani Sarajeva 92 -95, Sarajevo, 2009, 106. Potvrdu ovoga nismo pronali u dostupnim borbenim izvjetajima i analizama. Ako je to tano, onda je vrlo vjerovatno da je G srpske vojske, uzimajui u obzir mjere koje je poduzeo i koje smo naveli, bio upoznat sa detaljima operacije LJETO-92. 155 AARBiH, tab TORBiH, Informacija o aktuelnim zbivanjima na teritoriji RBiH za protekla 24 asa, broj 02/349, 08. 06. 1992; AARBiH, tab TORBiH, Informacija o aktuelnim zbivanjima na teritoriji RBiH za protekla 24 asa, broj 02/349-58, 09. 06. 1992; AARBiH, OpTO Novo Sarajevo, Izvjetaj o izvrenim borbenim dejstvima na dan 08. 06. 1992. 156 AARBiH, Vojno-historijska graa Prve slavne motorizovane brigade (period 1992/93. godina), rukopis. 53

Mesud adinlija

pravcima prikazanim na Karti 5. Drugi dio snaga Odreda Veleii napadao je s fronta, kao desni susjed snagama Odreda Pofalii I, i napredovao je paralelno s njima. Odred Pofalii I sa pozicija sjeveroistono od tvornice Zrak, zapoeo je napad s fronta u linijskoj formaciji. Borbeni kontakt s neprijateljem uspostavljen je ispod objekta koji su borci nazvali Kua sa est prozora, gdje je odred zaustavljen snanom vatrom od koje je pretrpio znaajne gubitke. Nakon toga, komandant Odreda Pofalii I je u borbu uveo vlastitu rezervu i grupu boraca 1. sandake brigade, koja je dola u ispomo, i svoje snage podijelio u tri grupe koje su napadale u pravcu Krstaca, u pravcu Volujaka i desno na pravcu susjedne jedinice Odreda Veleii. Nakon to su snage OpTO Vogoa i Odreda Veleii savladale otpor neprijatelja i izale na kotu Orli, a Odred Veleii dijelom snaga bonim udarom izvrio prodor juno od Orlia, a dijelom snaga napredovao niz gredu iz pravca Orlia prema Volujaku, srpske snage koje su zaustavile napad Odreda Pofalii I, nale su se, u taktiki, mnogo teoj poziciji, pa je ponovljeni napad pofalikog odreda dao rezultate i jedinica je ula u Krstac i napredovala prema Volujaku. Istovremeno sa opisanim deavanjima, na pravcu napada OpTO Vogoa na dva mjesta su ubaene jedinice u pozadinu neprijatelja. Jedinica koja je kod sela Kute presjekla komunikaciju onemoguila je dolazak pojaanja srpskim snagama na Orliu, pri emu je neprijatelju nanijela znaajne gubitke. Osim onemoguavanja pristizanja pojaanja, prisustvo ove i jedinice ubaene na Mujkia-brdo u pozadini imalo je i psiholoko dejstvo na srpske snage koje su drale Orli, i time doprinijelo uspjehu jedinice koja je iz pravca Grahovita borbom napredovala prema Orliu i napredovanju snaga OpTO Novo Sarajevo.157 Nakon to su jedinice OpTO Vogoa i Novo Sarajevo izvrile svoje zadatke i razbile snage neprijatelja na pravcima svog napada, na lijevom krilu su i jedinice OpTO Novi Grad potisnule neprijatelja i napredovale na svom pravcu napada. O snazi neprijatelja i uspjehu akcije govore podaci o ratnom plijenu. Zarobljene su, i u funkciju odbrane stavljene, dvije haubice 105 mm, dva brdska topa B1 76 mm, jedan protivoklopni top ZIS 76 mm, 4 MB 120 mm, 10 MB 82 mm, 20 MB 60 mm, jedan PAT 20/3, tri PAT 20/1, jedan PAT 40 mm, 6 PAM 12,7 mm, stotinjak puaka, nekoliko stotina hiljada komada municije raznog kalibra, vie teretnih i putnikih automobila i razna druga vojna oprema.158 Nakon uvrivanja dostignute linije, uslijedile su borbene aktivnosti nieg intenziteta kojima je linija, u odnosu na pozicije dostignute 8. juna, postupno pomaknuta nekoliko stotina metara od Orlia u pravcu kote 850 i uvezana s lijevim i desnim susjedom, to je potrajalo do kraja juna. Pravci napada i napredovanja jedinica TO, polazne i do kraja juna dostignute linije odbrane, kao i osloboena teritorija prikazani su na Karti 5.157

AARBiH, OpTO Novo Sarajevo, Izvjetaj o izvrenim borbenim dejstvima na dan 08. 06. 92. g, Sarajevo, 08. 06. 1992; AARBiH, Komanda I Pofalikog odreda, Izvrenje borbenog zadatka, IZVJETAJ, Sarajevo, 09. 06. 1992; AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-286/92, 08. 06. 1992, 22:00; AARBiH, Vojno-historijska graa Prve slavne motorizovane brigade (period 1992/93. godina), rukopis; Dervievi, 102-122; Razgovor s Nisadom Baltom; Razgovor sa Salkom Hajdareviem. 158 Dervievi, 115. 54

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Karta 5: Pravci napada snaga TO RBiH 8. juna 1992.

Velika pobjeda, plaena velikim brojem poginulih159 i ranjenih boraca, kojom su 8. juna 1992. godine novosarajevski i vogoanski borci izali na plato ui, postavila je vrst temelj za nekoliko bitnih stvari koje e usmjeravati razvoj dogaaja na ovom dijelu sarajevskog bojita. Oslobaanjem Orlia, najvie kote na platou, steena je taktika prednost koja je omoguavala159

U akciji oslobaanja Orlia 08. 06. 1992. godine na vogoanskom i novosarajevskom pravcu poginuli su: Senad koro, Haris ampara, Haris Fati, Vehbija Hadi, Zijad Heljo, Ermin Imamovi, Haim Krako, Nedad Pindo, Senad Pohara, Medin Ramovi, Mustafa Salihspahi, Safet Tahirovi, Nihad Tihi, Munib Tucak, Elmedin Vraalica, Ahmed Bjelak i air Demirovi. 55

Mesud adinlija

efikasnu odbranu Sarajeva od napada srpskih snaga iz pravca Vogoe i Rajlovca. Ova taktika prednost davala je dobru osnovicu i za inicijativu snaga Teritorijalne odbrane i ofanzivu u cilju proboja iz okruenja pravcem Sarajevo Vogoa Ilija Visoko. Od izlaska na plato ui, ogromni napori i rtve njegovih oslobodilaca bit e posveeni prvenstveno tom cilju. Najzad, posveenost istom cilju, na istom operativno-taktikom pravcu, odredila je i budui organizacijsko-formacijski razvoj u smislu objedinjavanja angaovanih snaga u jedinstvenu vojnu formaciju, to e rezultirati formiranjem 1. motorizovane brigade 19. februara 1993. godine. Do toga e doi kroz jo nekoliko faza organizacijskih promjena i dugi niz bitaka koje su vojevali pofaliki, veleiki i vogoanski ratnici. U isto vrijeme kada su njihovi saborci vodili borbe za oslobaanje Orlia, Krstaca i Volujaka, pripadnici Odreda Pofalii II, u ponovnom pokuaju oslobaanja Grbavice i Vraca, izvedenom u okviru operacije LJETO-92, izveli su napad na pravcu Trg Pere Kosoria160 Hrasno Brdo. Na ovom pravcu, uz Odred Pofalii II, bile su angaovane i jedinice Odreda Hrasno Brdo OpTO Novo Sarajevo i dio Specijalne jedinice MUP-a RBiH. Odred Pofalii II je s polazne linije u Sremskoj161 ulici napao neprijateljske poloaje u Milinkladskoj, Vrbovskoj i Zagorskoj162 ulici. Napad u ovim klasinim uvjetima borbe u naseljenom mjestu su predvodili specijalci MUP-a, koji su sa snagama TO postupno napredovali, osvajali kuu po kuu, sve do popodnevnih sati, kada je snanim otporom srpskih snaga napad zaustavljen. Specijalna jedinica i jedinice TO Novo Sarajevo imale su znaajne gubitke. Poginuo je komandir dijela Specijalne jedinice Vinko amarli, a komandant Odreda Pofalii II Jusuf Loi teko ranjen.163 Nakon Loievog ranjavanja, komandu nad odredom privremeno je preuzeo zamjenik komandanta Safet Dizdar, a 23. juna na dunost komandanta Odreda Pofalii II postavljen je Mehemed Cero. Dio snaga odreda je jo izvjesno vrijeme bio angaovan kao rezerva na pravcu Hrasnog Brda. Na ovom pravcu, u obnovljenom pokuaju oslobaanja vrha Hrasnog Brda i Vraca izvedenom 12. juna, istim pravcem kao i u prethodnom napadu, angaovana je jedna ojaana eta iz sastava Odreda Veleii. Jedinica je ponovo u borbi za svaku kuu dobro napredovala, ali je zbog toga to njeno napredovanje nisu pratili susjedi, zaustavljena bonom vatrom i vraena na polazne poloaje. Borbe su nastavljene i narednog dana, ali bitnih pomaka nije bilo.164160 161

Dananji Trg heroja (op.a.) Dananja Olovska (op.a.) 162 Dananja Posavska (op.a.) 163 Poginuli su pripadnici Odreda Pofalii II: Vehid Grbo i Demal Panjeta. Ukupni gubici snaga OpTO Novo Sarajevo 08. juna na ovom pravcu bili su 14 poginulih i 30 ranjenih boraca. Specijalna jedinica MUP-a je uz pogibiju komandira amarlia, imala jo 8 ranjenih specijalaca. AARBiH, OpTO Novo Sarajevo, Izvjetaj o izvrenim borbenim dejstvima na dan 08. 06. 92. g, Sarajevo, 08. 06. 1992; AARBiH, Specijalna jedinica MUP-a RBiH, Analiza angaovanja Specijalne jedinice u Sarajevskoj akciji 08. 06. 1992. 164 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-310/92, 12. 06. 1992, 19:00; AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-314/92, 13. 06. 1992, 19:00; Dervievi, 123-127. U ovoj akciji poginuo je borac Veleikog odreda Semir Kadi. 56

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Poslije poetnog udara, snage TO iz okruenja postepeno su gubile dah i napadi koje su gotovo svakodnevno izvodile imali su sve manje ansi za uspjeh. S druge strane, poela je do izraaja dolaziti spremnost snaga Sarajevsko-romanijskog korpusa, iji su pripremljeni napad 8. juna ujutro svojom akcijom preduprijedili pripadnici TO. Nakon to su napadi TO poeli jenjavati, srpske snage su krenule u ofanzivu. Granatiranje gradskog podruja, intenzivno za sve vrijeme voenja junskih borbi za Sarajevo, posebno je pojaano 14. i 15. juna. U skladu s pomenutim planom dejstava, 15. juna su snage Trnovske brigade VSrRBiH poele napad na snage TO na podruju Bjelanice.165 U isto vrijeme, druge jedinice SRK izvele su pjeadijske napade na Butmir i Dobrinju.166 Snage TO RBiH su pokuale odgovoriti. Sa spoljne strane prstena opsade Sarajeva, napad su 16. juna izvrile snage TO iz pravca Visokog i Hadia. Kao i u napadu izvedenom na poetku operacije, nakon poetnog udara i mjestiminog napredovanja, jedinice su uz znatne gubitke zaustavljene.167 Snage iz okruenja, koje je RgTO Sarajevo nabrzinu ealonirao u tri taktike grupe zapovijeu napisanom 16. juna, 17. su pokuale iznutra probiti blokadu Sarajeva. TG-I Ilida imala je zadatak s podruja Hrasnice, Butmira i Sokolovi-kolonije napasti Ilidu. TG-II Dobrinja napadala je pravcem Dobrinja - Nedarii. TG-III Vogoa, u ijem su sastavu bile snage OpTO Vogoa i dio snaga OpTO Novi Grad i Centar, s jedinicama MUP-a, imale su zadatak da izvedu demonstrativni napad prema Vogoi. Zadatak jedinica OpTO Novo Sarajevo bio je po svaku cijenu sprijeiti prodor srpskih snaga iz pravca Vraca, a po stvaranju uvjeta, prei u napad i ovladati Vracama. Ostalim jedinicama TO u gradu i snagama MUP-a takoer je dat zadatak da odre vlastite poloaje i, po stvaranju uvjeta, otponu napade na svojim pravcima.168 Navedenom zapovijeu i nakon nje napisanim posebnim nareenjem, RgTO je naredio potinjenim jedinicama racionalizaciju utroka municije i MTS, iji se nedostatak, u odnosu na poetak operacije LJETO-92, brzo poeo osjeati.169 Napad snaga TO iz okruenja zapoeo je 17. juna skromnim rezultatima. Jedinice OpTO Novo Sarajevo su obnovile napad na pravcu Hrasnog Brda, koji je imao djelimian uspjeh i ostvareni pomak linija odbrane naprijed. Istovremeno su srpske snage napale Zlatite i zauzele poloaje TO na ovom objektu.170 Napadi snaga TO prema citiranoj zapovijesti izvoeni su i tokom 18. i 19. juna, na pravcima taktikih grupa Dobrinja i Vogoa. Izvren je pokuaj vraanja izgubljenih poloaja na Zlatitu i izvedeni su napadi na pravcima Nedaria i Poljina, i pravcem u selo Jezero. Zlatite, i pored izvjesnog popravljanja taktikog poloaja, nije vraeno u ruke165 166

AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-331/92, 16. 06. 1992, 08:00. AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-336/92, 17. 06. 1992, 08:00. 167 AARBiH, TO RBiH Odsjek Visoko, Borbeni izvjetaj br. 2, Str. pov. broj 14-2, 16. 06. 1992. 168 AARBiH, RGTO Sarajevo, Zapovijest za napad i deblokadu Sarajeva, Op. br. 10, 16. 06. 1992. 169 AARBiH, RgTO Sarajevo, Racionalizacija utroka municije i MES, nareenje, Str. pov. broj 01/233-1, 18. 06. 1992. 170 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-341/92, 17. 06. 1992, 19:00. 57

Mesud adinlija

branilaca Sarajeva. U borbama na pravcu Zlatita od 17. do 19. juna uestvovala je jedna jedinica 1. sandake brigade. Na pravcu Nedaria i ui ostvaren je ogranien uspjeh, dok na drugim dijelovima sarajevskog bojita nije bilo pomaka.171 Srpske snage su odgovorile ekstremnom artiljerijskom vatrom po cijelom gradu, koja je dodatno pojaana tokom 20. juna, da bi krajem dana izvele pjeadijske napade pravcima Zabre Sokolje Boljakov Potok, a zatim i pjeadijske napade na Hotonj i Baricu. Ovi napadi su uspjeno odbijeni. 172 Ovo su bile posljednje borbe jaeg intenziteta u Sarajevu u junu 1992. godine. Do kraja mjeseca bilo je ogranienih dejstava s obje strane, kakav je bio napad srpskih snaga na Hrasnom Brdu 26. i uspjena diverzija u namjenskoj industriji Pretis koju su 27. juna izvele snage OpTO Vogoa,173 ali masovnijih napada i pomaka na bojitu nije bilo. Nastalo relativno zatije na frontu i posjeta francuskog predsjednika Miterana, koja je oznaila poetak funkcionisanja zranog mosta za humanitarnu pomo Sarajevu i kraj nadanja dravnog i vojnog rukovodstva Bosne i Hercegovine u mogunost meunarodne vojne intervencije u cilju zaustavljanja agresije, zaokruili su junsku fazu bitke za Sarajevo nazvanu operacija LJETO-92. Odlunost boraca TO i MUP-a RBiH ispoljena tokom pokuaja deblokade grada, prva masovna napadna dejstva na vie pravaca, pothranjena znatnijim koliinama municije i MTS zaplijenjenih prilikom iseljenja snaga JNA iz kasarni u gradu, i pored izuzetnih uspjeha kakvi su bili oslobaanje Orlia i deblokada Dobrinje, nisu dali oekivane rezultate. Hrabrost i portvovanost branilaca, koji su u ovim pokuajima oslobaanja grada tokom juna imali 199 poginulih, 736 ranjenih i dva zarobljena borca u jedinicama pod komandom RgTO Sarajevo,174 pokazala se nedovoljnom na dostignutom stepenu vojne organizacije. Sada je bilo oito da rat nee kratko trajati i da se treba bolje organizovati i spremiti za jo vee napore i rtve. Predsjednitvo RBiH je 20. juna donijelo odluku o proglaenju ratnog stanja i izdalo naredbu o opoj javnoj mobilizaciji. Po osnovu mobilizacije poeo je dodatni priliv ljudstva u jedinice, popuna postojeih i formiranje novih jedinica. U zavrnoj fazi bilo je razmatranje odluke o organizaciji Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, koja je donesena 4. jula 1992. godine. Njome je formirana Armija Republike Bosne i Hercegovine i prestala postojati Teritorijalna odbrana RBiH.175 U pogledu organizacije, kao prijelazno rjeenje prema planiranoj korpusnoj strukturi, tab TO RBiH 25. juna je naredio formiranje dvije operativne grupe u Sarajevu i po jedne operativ171

AARBiH, RgTO Sarajevo, Izvjetaj o borbenim dejstvima na dan 19. 06. 1992. g., Pov.broj 02-351-1/92, 19. 06. 1992; AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-353/92, 19. 06. 1992, 19:00. 172 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-355/92, 20. 06. 1992; AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-362/92, 21. 06. 1992. 173 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-415/92, 27. 06.1 992, 08:00. 174 AARBiH, RgTO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-442/92, 30. 06. 1992, 08:00. 175 AARBiH, Predsjednitvo RBiH, Odluka o organizaciji Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, Broj 01-111-461/92, 04. jula 1992. godine. 58

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

ne grupe u zoni svakog od regionalnih tabova Teritorijalne odbrane.176 Na podruju Sarajeva ovo rjeenje nije realizovano bez velikih problema i izazivanja djelimino nekontrolisane pojedinane i grupne fluktuacije boraca iz jedinice u jedinicu.177 Operativne grupe u Sarajevu su ipak formirane, i ta aktivnost je provoena forsirano i paralelno s planiranjem skorih borbenih dejstava kojima su ti privremeni sastavi trebali izvriti proboj iz okruenja i deblokadu grada. Ishod ratnih dogaanja, o kojima emo dijelom i ovdje govoriti, pokazao je da je ovo sloeno rjeenje u ranoj fazi organizacije oruanih snaga i s postavljenim najsloenijim borbenim zadatkom, predstavljalo greku. Njime je dodatno uslonjen sistem rukovoenja i komandovanja nad neizmijenjenom strukturom taktikih jedinica. RgTO Sarajevo je objedinjavao rukovoenje i komandovanje nad dvije OG i nad preostalim jedinicama koje nisu ule u njihov sastav. Operativne grupe su odmah dalje dijeljene u taktike grupe. Brigade i ostale jedinice objedinjavane taktikim grupama, kao i jedinice van njih, i same su bile u ranoj fazi svog organizovanja ili transformacije. Ovako dinamina struktura u nastajanju nije bila u stanju izvesti sloenu operaciju deblokade Sarajeva, i to su potvrdili dogaaji iz jula 1992. godine. Kao prva od nekoliko planiranih akcija, poetkom jula se na dnevnom redu nala ideja deblokade grada u zahvatu aerodroma s ciljem da se omogui izlazak dobrovoljakog odreda i njegov mar u pravcu Gorada, ija se odbrana u ovo vrijeme nala u kritinoj situaciji. Proboj su trebale izvriti jedinice RgTO Sarajevo pravcima Aerodromsko Naselje Kasindolska ulica i Stupsko Brdo Kasindolska ulica. Sam dobrovoljaki odred trebala je formirati Druga OG, za ijeg je komandanta postavljen pukovnik Mujo Kafedi. U njegovom sastavu planirana je i jedinica koju su trebali popuniti OpO Novi Grad s bataljonom bez jedne ete i OpO Novo Sarajevo s jednom etom.178 RgO Sarajevo odbio je oslabiti vlastite snage izdvajanjem naoruane jedinice ranga bataljona iz svog sastava, i ponudio ljudstvo koje G OSRBiH nije bio u stanju naoruati i opremiti na podruju Sarajeva. Njegov naelnik Sefer Halilovi u tome nije vidio motiv da odustane od jalove ideje, pa je 22. jula naredio da se svo naoruano i za mar i borbu spremno ljudstvo 1. podrinjske brigade pripremi za mar prema Goradu. Zadatke, pravac mara i nain izlaska naredio je usmeno.179176 177

AARBiH, tab TORBiH, Nareenje, Str. pov. broj 02/349-201, 25. 06. 1992. AARBiH, G OSRBiH/OB, Bezbjednosni aspekti formiranja Operativnih grupa, Sarajevo, 01. 07. 1992. 178 AARBiH, G OSRBiH, Zapovijest naelnika G OSRBiH za proboj i napad, Pov. broj 02/333-715, 06. 07. 1992; AARBiH, G OSRBiH, Nareenje za formiranje privremenog sastava, Str. pov. broj 02/349-229, 07. 07. 1992. Ideja da se preduzme pokuaj proboja opsade Sarajeva koji nije uspio tokom juna, s ogranienim ciljem omoguavanja izlaska iz okruenja jednog odreda i njegovog upuivanja u pravcu Gorada, sama po sebi izgleda udna. Jo udnija je injenica da G OSRBiH ne formira i ne upuuje jau jedinicu sa slobodne teritorije, gdje je to bilo mogue ostvariti bez veih komplikacija, ve to preduzima iz Sarajeva odakle je bilo teko izvodivo, a i da je bilo mogue osjetniji efekat bio bi u slabljenju odbrane Sarajeva, nego u jaanju odbrane Gorada. 179 AARBiH, G OSRBiH, Nareenje za mar i nareenje za borbu, Str. pov. broj 02/349-452, 22. 07. 1992. Pisanih tragova o detaljima ove usmene instrukcije u dostupnoj arhivskoj rai nema. Postoji rairena usmena interpretacija da je nakon proboja na Poljinama 31. jula 1. podrinjska brigada trebala produiti svoj mar prema Goradu. Ako postoje ikakvi elementi istine u ovoj interpretaciji, oni dodatno kompromituju itavu zamisao. Prvo iz razloga to je mar prema Goradu preko Poljina bio posve nemogua i samoubilaka misija. Drugo, po 59

Mesud adinlija

Uz proboj u rejonu aerodroma, planiran je i napad na vogoanskom pravcu. U prvoj planiranoj varijanti snage OpO Vogoa, Odred Pofalii I i Odred Veleii OpO Novo Sarajevo, s bataljonom Koevsko Brdo OpO Centar i dijelom Specijalne jedinice MUP-a, objedinjeni u jednu taktiku grupu, trebali su napasti pravcem Grahovite Vogoa Dedin brijeg.180 U cilju priprema za izvrenje ovog zadatka formiran je i poseban odred, nazvan Humski odred, u koji su uli Odredi Pofalii I i Veleii, 4. eta OpO Vogoa i dio snaga OpO Novi Grad. Za komandanta ovog odreda danom formiranja postavljen je Zdenko Ragu.181 Sutradan je odluka promijenjena i za komandanta privremenog odreda postavljen je komandant 13. novosarajevske brigade Enver ehovi.182 Navedena varijanta dopunjena je naknadno nareenjem da OpO Vogoa s dvije borbene grupe, u cilju podrke napadu taktike grupe, zaposjedne objekte kota 850 i Kuta na platou ui.183 Izvreno je i komandantsko i komandirsko izvianje pravca napada, a nakon njega je RgO izvijestio pretpostavljenu komandu da se zadatak moe izvriti, ali uz neophodnu popunu znatnim koliinama MTS184, koje opet G OSRBiH nije mogao osigurati, pa je akcija odgoena. Tako su dani mjeseca jula prolazili u ovom krugu novih zamisli, planiranja, organizovanja privremenih sastava, formiranja stalnih sastava, a onda sve iz poetka. Na terenu stvari nisu bitno mijenjale tok. Na podruju Vogoe, srpske snage su 4. jula napale odsjeeno i slabo branjeno selo Tihovie. Nakon kratke i neravnopravne borbe, selo je uniteno i izvren pokolj nad 25 mukaraca, a 12 ih je zarobljeno.185 Ostatak stanovnitva je izbjegao u pravcu Breze. Nakon toga je dat ultimatum stanovnitvu mjesne zajednice Gora za predaju naoruanja.186 Srpske snage su provodile ienje preostalih depova s bonjakim stanovnitvom u dubini teritorije koju su kontrolisale, to su oitovale i 11. jula kada je iz Vogoe protjerano preko 100 porodica bonjake nacionalnosti, kojima je prethodno oduzeta sva pokretna i nepokretna imovina.187zapovijesti za borbena dejstva 31. jula ta brigada je nakon proboja na Poljinama, kao to se moe vidjeti na Karti 6, napad trebala nastaviti u posve suprotnom pravcu prema Vogoi, to bi znailo da je usmenom instrukcijom naelnika G unaprijed sabotirana i na propast osuena zamisao za napad komandanta operativne grupe. 180 AARBiH, RgO Sarajevo, Zapovijest za napad, Op. nar. 13, 08. 07. 1992. 181 AARBiH, OpO Vogoa, Nareenje, broj 326, 10. 07. 1992. 182 AARBiH, OpO Vogoa, Nareenje, broj 336, 11. 07. 1992. 183 AARBiH, RgO Sarajevo, Borbeno nareenje broj 14, Pov. broj 02-671/92, 19. 07. 1992. 184 AARBiH, RgO Sarajevo, Izvjetaj o komandantskom izvianju, Pov. broj 02-565/92, 09. 07. 1992. 185 Po izlasku preivjelih stanovnika Tihovia u Brezu, znalo se za zarobljene ljude. Po svoj prilici, zarobljenici su odmah likvidirani, jer je komandant OG Vogoa Vukota Vukovi 7. jula izvijestio Komandu SRK da nema zarobljenika, a da je u herojskom napadu na Tihovie likvidirano 36 ustaa. Ovaj sramni zloin u Tihoviima Komanda OG Vogoa poinila je svjesno i bila svjesna njegove sramotnosti ak i pred licem svoje pretpostavljene komande. Zato Vukovi lae da su njegovi heroji u Tihoviima zaplijenili velike koliine oruja i municije, meu kojima i 30 snajpera (do savrenstva upucanih). O kakvoj se lai radi dokazuje sam Vukovi koji u nastavku izvjetaja navodi da su snage Vogoanske brigade, pojaane dobrovoljcima iz Srbije, u napadu i pod vatrom tih 30 savreno upucanih snajpera imale samo jednog ranjenog borca i to iz redova gostiju, to jest dobrovoljaca. ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: Komanda OG Vogoa, Operativni izvjetaj (za period 25. 06-06. 07. 1992), Str. pov.broj 75/92, 07. 07. 1992. http://icr.icty.org. 186 AARBiH, Materijali NIP Vojna iskustva odbrambeno-oslobodilakog rata 1992-1995, Lista podataka o b/d: Odbrana sela Tihovii; AARBiH, OpO Breza, Obavjetajni izvjetaj, Ob. br. 2/92, Str. pov. broj 263/92, 11. 07. 1992. 187 AARBiH, MNO RBiH, Bilten o aktuelnim zbivanjima na teritoriji RBiH na dan 11. jula 1992. godine. 60

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Osim ienja teritorije, u iekivanju nove ofanzive snaga Armije RBiH, srpske snage intenzivirale su i izviake aktivnosti. Jedna izviaka grupa presretnuta je 13. jula u rejonu ui, pri emu je likvidirano 5 agresorskih vojnika.188 Za to vrijeme na linijama nije vladalo zatije. Srpske snage su stalno otvarale vatru iz pjeadijskog naoruanja i artiljerijom nemilice zasipale poloaje Armije RBiH i gradska naselja. Tamo gdje im se otvarao prostor, one su ga koristile i osvajale pozicije koje je branila ARBiH, kao u sluaju poloaja iznad izvora Moanice u rejonu Faletia, koje su zauzele 6. jula.189 Svoje poloaje na kojima su oekivali napade znatno su ojaavali.190 U ovom periodu je dovren i proces potpunog formiranja 13. novosarajevske brigade. U zapovijesti za napad komandanta RgO Sarajevo 25. jula 1992. godine, 13. novosarajevska brigada dobila je svoj prvi borbeni zadatak kao zaokruena vojna formacija pod svojim zvaninim formacijskim imenom.191 Brigada je ula u sastav Druge operativne grupe. Prema zamisli za izvrenje zadatka zbog kojeg je formirana, ova OG je jedinice iz svog sastava svrstala u tri taktike grupe. Sastav 1. TG inili su 1. podrinjska brigada, jedinica MUP-a i po jedan odred iz sastava OpO Centar i Stari Grad. Jedinice OpO Vogoa inile su 2. TG. U sastav 3. TG ule su 13. novosarajevska i 15. brigada, te dijelovi 1. sandake brigade i jedinica OpO Novi Grad i Novo Sarajevo.192 Napad i proboj iz okruenja 31. jula trebalo je ostvariti istovremenim dejstvom obje operativne grupe. Pri tome su glavne snage trebale napadati pravcima Nedarii Ilida i Nedarii Dobrinja Vojkovii. Druga OG trebala je napasti svojim glavnim snagama na pravcu Kromolj Poljine Blagovac Semizovac i pomonim snagama pravcem u Donja Joanica Krivoglavci Svrake. Snage 1. TG imale su zadatak razbiti neprijatelja na prednjem kraju i ovladati selima Izlaze, Poljine, Gornji Hotonj i objektom tt 712, a zatim, obuhvatnim dejstvom sa sjevera, ovladati uuroviima, Blagovcem i Gornjom Joanicom, te u sadejstvu sa 2. TG konano ovladati Vogoom. OpO Vogoa, odnosno 2. TG, imala je zadatak da tokom noi dio snaga ubaci u Vogou, da vatrom s prednjeg kraja svoje odbrane podri snage 1. TG u napadu na Poljine, a u zavrnoj fazi sadejstvuje u oslobaanju Vogoe. Snage 3. TG imale su zadatak napasti pravcem s. u s. Jezera k. Gradac s. Donja Joanica i u bliem zadatku ovladati linijom Ugljeii Donja Joanica Priboj, a zatim produiti napad pravcem Priboj Krivoglavci Svrake i sadejstvovati snagama 2. TG u ovladavanju Vogoom.193 Navedeni pravci dejstva prikazani su na Karti 6, koja predstvalja kopiju originalne zapovijesti na karti komandanta 2. OG.188 189

AARBiH, RgO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-606/92, 14. 07. 1992, 08:00. AARBiH, RgO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-524/92, 07. 07. 1992, 08:00. 190 AARBiH, RgO Sarajevo, Redovni borbeni izvjetaj, Pov. broj 02-722/92, 24. 07. 1992, 19:00. 191 AARBiH, RgO Sarajevo, Zapovijest za napad, Op. broj 15, 25. 07. 1992. 192 AARBiH, Komanda 2. OG, Zapovijest za napad, Op.broj 1, 30. 07. 1992. 193 AARBiH, Komanda 2. OG, Zapovijest za napad, Op. broj 1, 30. 07. 1992. 61

Mesud adinlija

Zapovijest, zamiljena i napisana po svim vojnim standardima i naelima borbene upotrebe jedinica, trebala194 je biti dostavljena na izvrenje jedinicama koje osim visokog borbenog morala nisu imale u potpunosti ispunjen niti jedan standard vojne organizacije i element borbene gotovosti. Jedinice su napad trebale poeti u ranim jutarnjim satima 31. jula, koristei slabu vidljivost radi prilaenja neprijateljskim linijama i postizanja efekta iznenaenja.

Karta 6: Originalna zapovijest komandanta 2. OG za napad 31.07.1992.

Iako je u prvoj analizi borbenih dejstava komandant 2. OG tvrdio da je napad 1. TG poeo prema planu u 2:30195, to nije bilo tano. Snage 1. podrinjske brigade kasnile su sa izlaskom na polazne poloaje, i u poredak za napad na golim padinama prema selu Poljine razvile su se u poodmaklim jutarnjim satima. Tako su na samom poetku postali meta ubitane vatre194

Iako je napad na osnovu nje izveden 31. jula, istiemo da je zapovijest trebala biti dostavljena jedinicama, jer izgleda da je sve jedinice nisu dobile. Nisad Balta, naelnik taba OpO Vogoa, pa dakle i naelnik taba 2. TG, tvrdi da no uoi poetka napada ova TG nije dobila nikakve borbene dokumente. Na njihovo insistiranje, kurirom im je dostavljen samo plan veze, zapovijest ne. Razgovor s Nisadom Baltom. Ibrahim Dervievi, u to vrijeme obavjetajac u Komandi 13. novosarajevske brigade, u svojoj knjizi pie da 31. jula nije ni znao da je brigada u sastavu 2. OG. Dervievi, 133. 195 AARBiH, Komanda 2. OG, Analiza dejstava jedinica 2. OG na dan 31. jula 1992. godine, Op. broj 16-7, 01. 08. 1992. 62

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

srpskog artiljerijskog i raketnog oruja. I pod takvom vatrom dio snaga 1. podrinjske, napadajui preko brisanog prostora, uspio je dostii neprijateljske poloaje, probiti ih i izbiti na june padine grebena Pretranj iznad sela Poljine, ali se i ovaj dio jedinice, zajedno s njenom glavninom, pod silinom vatre i teretom ljudskih gubitaka, povukao juno od sela Izlaze. Ni ostale jedinice 1. TG nisu zauzele napadnute objekte u rejonu Kromolj Radava i takoe su pretrpjele znatne gubitke.196 OpO Vogoa u svojstvu 2. TG u toku noi nije ubacio jedinice u samu Vogou. Umjesto toga, jednu jedinicu nivoa voda ubacio je pod kotu Mujkia-brdo sa zadatkom da, po otpoinjanju napada, ovlada i odri kotu stvarajui uvjete za napredovanje prema Vogoi u drugoj fazi operacije. Druga jedinica bila je ubaena u rejon Poljina sa istim zadatkom. Kako je poetak napada kasnio, i ubaene jedinice dolazile u opasnost da budu otkrivene i unitene, OpO ih je povukao, pri emu se jedinica s Mujkia-brda u povratku nala u minskom polju i pretrpjela gubitke.197 U toku napada na Poljine, zadatak jedinica OpO Vogoa bio je da vatrom s linije podravaju napad 1. TG i da se pokrenu u eventualnoj drugoj fazi napada kojom je trebalo ovladati Vogoom, a do koje nije ni dolo. 198 Snage 3. TG, u kojoj je bila i 13. novosarajevska brigada, prema analizi komandanta 2. OG Muje Kafedia, su na zadatak krenule prema planu, ali su teak teren ui presporo savladale, ne iskoristivi mrak za prilaenje i podilaenje neprijateljskim poloajima.199 Tako su borbeni kontakt s neprijateljem ostvarile sa nepovoljne pozicije, naavi se pred minskim poljima i pod strahovitom artiljerijskom vatrom neprijatelja. Napad je zapoeo oko 10:00 asova.200 Poetni uspjeh ostvario je 2. bataljon 13. novosarajevske brigade iji su borci uli u neprijateljske rovove na poloaju iznad pravoslavnog groblja izmeu sela Jezera i ivkovii. Odatle je bataljon trebao produiti sa napadom junim padinama kote 850, ali je na ovom mjestu zaustavljen snanom artiljerijskom vatrom i bio prinuen na povlaenje. Iz pravca Orlia prema koti 850 napao je 3. bataljon 13. novosarajevske brigade. Bez ozbiljne artiljerijske podrke i sa slabim protivoklopnim sredstvima, od kojih je jedini bestrzajni top odmah po otvaranju vatre otkriven i pogoen, jedinica je zaustavljena nadomak kote snanom vatrom i uz velike gubitke. Jedna eta 1. bataljona bila je u pripravnosti u rejonu Pajdaci.201 (Pravci napada snaga 13. novosarajevske brigade 31. jula 1992. godine prikazani su na Karti 7).

196 197

Ibid. Razgovor s Nisadom Baltom. 198 AARBiH, Komanda 2. OG, Analiza dejstava jedinica 2. OG na dan 31. jula 1992. godine, Op. broj 16-7, 01. 08. 1992. 199 AARBiH, Komanda 2. OG, Analiza dejstava jedinica 2. OG na dan 31. jula 1992. godine, Op.broj 16-7, 01. 08. 1992. 200 AARBiH, Materijali NIP Vojna iskustva odbrambeno-oslobodilakog rata 1992-1995, Lista podataka o b/d: Napad na kotu 850. 201 Dervievi, 138-139. 63

Mesud adinlija

Karta 7: Pravci napada 13. novosarajevske pbr 31. jula 1992.

Komanda 2. OG je od 1. do 3. avgusta pokuala nastaviti operaciju na svom pravcu, ali to vie nije bilo mogue.202 Tako su skupo plaenim neuspjehom okonani pokuaji razbijanja opsade Sarajeva tokom mjeseca jula.203 Nakon Poljina, nastojanja snaga ARBiH da razbiju opsadu Sarajeva prenesena su s istonog na zapadni pravac. Od 4. do 11. augusta voene su teke borbe na podruju Dobrinje, Aerodromskog Naselja, Nedaria i Stupa. Napredovanje snaga ARBiH mjerilo se tek u metrima teritorije, a gubici u desetinama boraca izbaenih iz stroja.204202

AARBiH, Komanda 2. OG, Dopuna Zapovijesti za napad Op. broj 1, 01. 08. 1992; AARBiH, Komanda 2. OG, Redovni borbeni izvjetaj, Op. broj 16-8, 03. 08. 1992. 203 Operacija deblokade Sarajeva izvedena 31. jula 1992. godine, u sjeanjima savremenika dogaaja uglavnom poznata kao akcija na Poljine, predstavlja jedan od najkontroverznijih poduhvata ARBiH na podruju Sarajeva. Nakon nje gradom se irila fama o stotinama poginulih boraca Armije. Takve netane interpretacije i danas se mogu uti u Sarajevu i ire, ali i proitati u brojnim kvazihistoriografskim pisanijama. Istina je da je u svim jedinicama RgO Sarajevo u toku jula 1992. godine, u operaciji deblokade i mimo nje, poginulo 105 i ranjeno 416 boraca. AARBiH, RgO Sarajevo, Pregled gubitaka za period 01. 07. 92 31. 07. 92. 204 AARBiH, RgO Sarajevo, IKM Nedarii, Presjek toka borbenih dejstava, 11. 08. 1992. 64

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Ipak, ove borbe nisu bile bez efekta. Angaovanost SRK na linijama opsade Sarajeva, bila je od pomoi snagama OpO Trnovo, jedinicama sa Igmana i 7. brigadi (Krajikoj), koje su, u dobro planiranoj i odluno izvedenoj akciji 31. jula i 1. augusta, ovladale prevojem Rogoj i oslobodile Trnovo.205 Upotrijebljene jedinice 13. novosarajevske brigade i OpO Vogoa, takoer, su u napadu 31. jula imale velike gubitke.206 Smanjenju gubitaka i zbrinjavanju velikog broja ranjenih boraca na pravcu ui svakako je doprinijelo uspostavljanje brigadne sanitetske stanice, koja je uspostavljena u pripremi za ovu akciju i na ui funkcionisala sve do kraja rata.207 Period nakon prvog pokuaja oslobaanja kote 850 i konsolidacije jedinica, bio je period u kojem su pripadnici 13. novosarajevske brigade, 1. sandake brigade i jedinica OpO Vogoa, kao i svi pripadnici Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine, polagali sveanu zakletvu.208 Ove aktivnosti obavljene su od 13. do 24. augusta i bile su prilika da se u predahu tekih borbi organizuju prigodne sveanosti u jedinicama. Tokom prve polovine augusta, dok su trajale borbe na zapadnom pravcu, snage 13. novosarajevske brigade i OpO Vogoa bile su angaovane u odbrani u svojim zonama odgovornosti. Prethodno navedene borbe na Dobrinji, Nedariima i Stupu, nisu donijele potpuno zatije na drugim stranama. Linije su bile svakodnevno aktivne, a snage agresora nisu tedjele ni pjeadijsku, ni artiljerijsku municiju. Kako proboj iz okruenja na zapadnom i jugozapadnom pravcu sarajevskog bojita u prvoj polovini augusta nije dao oekivane rezultate, G OSRBiH isplanirao je novu operaciju pod kodnim imenom JUG-92. Zamisao naelnika G sastojala se u proboju snaga sa spoljne strane prstena opsade Sarajeva pravcima Hrasnica Sokolovi-Kolonija Butmir Nedarii i Hrasnica Sokolovi-Kolonija Ilida stupska petlja, s pomonim pravcem kojim su se snage sa Igmana, preko Vojkovia, Krupca, Gornjeg i Donjeg Kotorca, trebale spojiti sa snagama Armije RBiH na Dobrinji. Snage iz okruenja trebale su djelovati ususret ovim snagama, po slinom planu po kojem su djelovale poetkom mjeseca. Pomoni pravac napada u operaciji JUG-92 trebao je biti pravac Visoko Sarajevo. Snage Armije RBiH iz pravca Visokog imale su zadatak u prvoj fazi staviti u okruenje Ilija, a zatim produiti dejstva prema Vogoi. U tom sluaju trebale su biti pokrenute snage 2. OG iz Sarajeva na vogoanskom pravcu.209205 206

adinlija, 22. U borbenim dejstvima izvedenim 31. 07. 1992. godine iz sastava 13. novosarajevske brigade i OpO Vogoa poginuli su: Raid B.Belija, Hakija avi, Senad ati, Ramo Drndo, Safet Efendi, Semedin Etemovi, Ibrahim Kamo, Salahudin Kulovi, Mahir Ramiz, Mirsad Omerovi, Mersal Plakalo, Teufik oi, Nihad ero. Od rana zadobivenih 31. 07. na ui, Zijad Oru je podlegao 05. 09. 1992. Teko je ranjeno 19 boraca. 207 Dervievi, 137. 208 Tekst zakletve pripadnika ARBiH glasio je: Zaklinjem se da u braniti nezavisnost, suverenost i cjelovitost Republike Bosne i Hercegovine, da u savjesno i disciplinovano izvravati sve obaveze i dunosti pripadnika Armije Republike Bosne i Hercegovine, da u braniti njenu slobodu i ast i u toj borbi istrajati. Slubeni list Armije RBiH, Broj 2, 47. 209 adinlija, 23. 65

Mesud adinlija

Odgovor G VSrRBiH na borbena dejstva ARBiH oko Sarajeva, ali i na dejstva ARBiH i HVO na drugim dijelovima bosanskohercegovakog ratita, formulisan je poetkom augusta direktivom po planu BOSNA-92. U odnosu na Sarajevo, G VSrRBiH je naredio da se po svaku cijenu mora sprijeiti njegova deblokada, i to je bio sadraj prve faze operacije. U drugoj fazi trebalo je pregrupisavanjem snaga stvoriti uvjete za daljnje suavanje opsade Sarajeva i popravljanje operativno-taktike pozicije SRK otvaranjem, od strane ARBiH prekinutih, komunikacija Sarajevo Trnovo Kalinovik i Viegrad Ustipraa Gorade.210 Na jugozapadnom pravcu je od kraja jula i tokom prve polovine augusta bila angaovana i 1. sandaka brigada. Pred poetak dejstava u okviru operacije JUG-92, ova jedinica, na elu sa svojom komandom, bila je u potpunosti angaovana na ovom pravcu deblokade Sarajeva, kao nosilac borbenih dejstava. Ostale angaovane jedinice, manje udarne jedinice RgO Sarajevo ili dijelovi veih jedinica, su bile pretpoinjene Komandi 1. sandake brigade.211 Tokom operacije JUG-92, koja je otpoela 23. augusta 1992. godine, ova grupacija je vodila estoke borbe na podruju Stupa, Otesa i Azia. Pred sobom je imala jake oklopnomehanizovane snage SRK, koje su najui dio prstena opsade branile jakim utvrenjima, velikim brojem tenkova i oklopnih vozila na terenu koji je izrazito pogodan za upotrebu oklopnomehanizovanih jedinica, te razraenim sistemom jake i koncentrisane artiljerijske vatre. Mjestimini pomaci snaga ARBiH i privremeni uspjesi, morali su odmah biti branjeni od snanih kontranapada snaga SRK, pri emu su do izraaja dolazile slabosti heterogenog skupa manjih jedinica koje je objedinjavala Komanda 1. sandake brigade. Izostajala je koordinacija u sadejstvu, a bilo je i pojava samovolje u potinjenim jedinicama. Ovakvo stanje je potrajalo sve do polovine septembra, kada je potencijal napada snaga ARBiH bio potroen i kada su srpske snage krenule u snaan kontranapad. Ovaj kontranapad je 14. septembra razbio snage ARBiH u rejonu Azia, koje su se povukle i time dovele u pitanje odbranu na cijelom pravcu. Na ugroenu liniju odbrane su u toku noi uvedene sve raspoloive snage 1. sandake brigade i dijelovi 1. i 2. bataljona 13. novosarajevske brigade. Ove jedinice su u izuzetno tekim uvjetima, nou i nasilnim izvianjem, ule u naputeni prostor i zaposjele novu liniju odbrane. U tekim borbama koje su trajale sve do 17. septembra, tokom kojih su srpske snage, osim pjeadije i artiljerije, koristile i tenkove, to je, s obzirom na konfiguraciju terena, bilo posebno teko iskuenje za branioce, borci 1. sandake i 13. novosarajevske brigade uspjeli su odbiti napade, stabilizovati i utvrditi liniju odbrane.212 Na ovom dijelu bojita, dijelovi 1. bataljona 13. novosarajevske brigade ostali su do poetka oktobra.213210

ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: G VSrRBiH, Direktiva za dalja dejstva Op. broj 3. http://icr.icty.org. 211 Kahrovi, 274. 212 Kahrovi, 287-294; Dervievi, 142-148. 213 U pokuajima deblokade Sarajeva i borbama na podruju Nedaria, Stupa. Otesa, Dogloda i Azia tokom augusta i septembra 1992. godine poginuli su: Radenko Abazovi, Muzafer Avdovi, Izudin Baji, Taib Balta, Sinan Biberovi, Dejzin Biki, Hilmo utahija, Jasmina Durakovi, Rizo Isovi, Mirsad Jamakovi, Lutvija Jukovi, Zikret Kadri, Mirsad Kean, Edin Kulovac, Edib Rondi, Jusuf Tahirovi. 66

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Tokom borbi u operaciji JUG-92 na podruju Dobrinje, Nedaria, Stupa, Otesa, Dogloda i Azia do izraaja je dola inferiornost jedinica Armije RBiH u napadnim borbenim dejstvima na zemljitu na kojem je mogua masovna upotreba oklopnomehanizovanih snaga. S druge strane, do posebnog izraaja doao je znaaj oslobaanja kote Orli i izlaska branilaca Sarajeva na plato ui 8. juna 1992. godine. Neuspjeli pokuaji snaga SRK da se domognu stupske petlje i ostvare planirano presjecanje grada linijom Nedarii stupska petlja Rajlovac, pokazali su od kakvog je znaaja za njih bila mogunost napada pravcima u Brijee i u Boljakov Potok, sa taktiki izuzetno povoljnih pozicija koje su imale do 8. juna. Od ideje napada ovim pravcem, u lea jedinicama ARBiH koje su branile Stup, Komanda SRK nije odustajala214 i bilo je posve logino da nakon neuspjenih napada usmjerenih prema Stupu, ipak doe do pokuaja ponovnog zauzimanja Orlia i drugih objekata izgubljenih na platou ui. Ovaj zadatak u drugoj fazi operacije BOSNA-92 pripao je Vogoanskoj i Rajlovakoj brigadi VSrRBiH, pojaanim specijalnim srpskim jedinicama prisutnim na sarajevskom bojitu i monom artiljerijskom podrkom SRK. Nakon uspjeno izvedene akcije u kojoj su osloboeni Orli, Volujak i Krstac, snage OpTO Vogoa i dijelovi OpTO Novo Sarajevo, odnosno 13. novosarajevske brigade, uspostavili su novu liniju odbrane. Do kraja mjeseca juna, aktivnosti na ureenju linije bile su dijelom usmjerene na njenu korekciju i smanjenje rizika koji je nosilo rastojanje izmeu 500 i 1.500 metara do neprijateljske linije na terenu obraslom visokom umom i gustim rastinjem. Taj prostor je od poetka kontrolisan izvidnicama, patrolama i povremenim postavljanjem borbenog osiguranja. Najkonkretnije to je u tom pogledu postignuto, bilo je pomjeranje linije od Orlia do nadohvat kote 850, do mjesta nazvanog Tri bukve, gdje je postavljen spoj linija odbrane 3. bataljona 13. novosarajevske brigade i OpO Vogoa. Uspostavljene linije prikazane su na Karti 5 i Karti 7. Ova pozicija pruala je i dobre pretpostavke za napad na kotu 850, to je provjeravano i prilikom napada 31. jula, mada bez ostvarenog rezultata. Problem je leao u tome to ovaj dio linije od Orlia prema Tri bukve nije bio u stvarnosti stalno zaposjednut, ve je i dalje u dobroj mjeri ostao jedna vrsta borbenog osiguranja poloaja na Orliu. Ispred linije 2. bataljona takoer su povremeno postavljana borbena osiguranja. Uoi napada srpskih snaga, 17. septembra 1992. godine, grupa boraca 2. bataljona dobila je zadatak da ininjerijski uredi i posjedne borbeno osiguranje ispred linije 2. bataljona kod sela ivkovii, u blizini vikendice generala Baroa, ali je za to bilo kasno, jer su taj poloaj ve bile zaposjele srpske snage. 215 Sutradan, 18. septembra ujutro, zapoeo je jedan od najjaih napada srpskih snaga na platou ui u toku cijelog rata i, sasvim sigurno, najtee iskuenje na koje su bili stavljeni borci Armije RBiH na ovom prostoru. Nakon silovite artiljerijske pripreme, uslijedio je pjeadijski napad srpskih snaga izveden na nain nedostojan pojmu ljudske asti i dostojan hronike najgnusni214

ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: Komanda SRK, Borbeno nareenje op. broj 1, 14. 09. 1992. godine u 10:00 asova. http://icr.icty.org. 215 Enver Kazaz, Ispod granice pakla, iz beznaa u sunce slobode, Ratni bilten (Prva slavna motorizovana brigada Sarajevo), godina III, broj 12/13, 1994, 13-16; Dervievi, 149-152. 67

Mesud adinlija

jih ratnih zloina poinjenih u Bosni i Hercegovini. U nastojanju da po svaku cijenu postignu imperativ ponovnog zauzimanja Orlia koji je pred njih postavljen, ratni zloinci iz Vogoe su ispred borbenog stroja svojih vojnika postavili ivi tit Bonjaka logoraa iz vogoanskih logora. Naredbu za angaovanje zarobljenih civila u ivom titu izdao je komandant Vogoanske brigade SRK Miladin Trifunovi, i u prvom danu u kojem je injen ovaj teki ratni zloin bilo je angaovano 50 logoraa. Njihovo isturanje ispred jurinika Vogoanske brigade nastavljeno je sve do 23. septembra.216 Koncentracija srpskih snaga izvrena je na potezu kota 830 kota 850. Napad je izvren iz pravca kote 850 prema Tri bukve i Orliu i prema poloajima 2. bataljona 13. brigade na gredi Orli Volujak.217 Pravci napada srpskih snaga prikazani su na Karti 8. U napadu Vogoanske i Ilijake brigade SRK postignut je efekat iznenaenja. Za to su postojala dva razloga. Prvi razlog leao je u injenici da, iako je bilo dovoljno znakova promjene ponaanja srpskih vojnika na poloajima nekoliko dana prije napada, koji su se ogledali u poveanom stepenu maskirne discipline218 i injenici da je prethodnog dana uoeno njihovo zaposjedanje poloaja u meuzoni, nisu preduzete adekvatne mjere pripreme odbrane. Drugi, mnogo jai razlog postignutom efektu iznenaenja sadran je u injenici da su se branioci nali usred napada pred strojem civila postavljenih u ivom titu izmeu njih i neprijatelja. To je u prvim trenucima napada izazvalo pravu pometnju na linijama odbrane. Borbeni kontakt s neprijateljem ostvarilo je borbeno osiguranje 3. ete 3. bataljona 13. novosarajevske brigade, koje je na poloaje Tri bukve stiglo u jutarnjim satima, praktino istovremeno sa srpskim snagama iz pravca kote 850. Mada je ova grupa prihvatila borbu, uvela vlastitu rezervu iz rejona Pajdaka, izvjestila pretpostavljenu komandu i zatraila pojaanje, na njihovom desnom i lijevom krilu dolo je do pometnje i povlaenja jedinica. Na desnom krilu pod prvim neprijateljskim udarom povukle su se snage 1. vogoanskog odreda. Na lijevom krilu, postupno se povukavi iz meuzone, sa osnovne linije odbrane borbu je prihvatio 2. bataljon 13. brigade. To je bio znaajan momenat, ali su linije 2. bataljona bile duboko iza pozicija boraca 3. bataljona, koji su na poloajima borbenog osiguranja pruali snaan otpor sve do 12:30. Kada je prema dinamici bitke, kojoj su zvunu kulisu kroz grmljavinu srpske artiljerije davali uasavajui vrisci i jauci logoraa iz ivog tita, bilo jasno da je napad neprijatelja doao blizu kulminacije i da lahko mogu ostati odsjeeni na isturenom poloaju, a s obzirom da je poelo ponestajati municije i da je iz stroja izbaen znaajan broj boraca, ova jedinica, na elu s komandirom 3. ete i zamjenikom komandanta 3. bataljona, otpoela je povlaenje pod borbom u pravcu Orlia.216

Navedena naredba nosila je broj 11/84 i bila datirana 17. 09. 1992. U dnevnim izvjetajima upravnika vogoanskog logora Branka Vlaa potvrena je pogibija 7 i ranjavanje 15 logoraa iz ivog tita. ICTY online baza podataka sudskih dokumenata: SrO Vogoa/Odjeljenje zatvora, Bilten na dan 18. 09. 1992. godine; Bilten na dan 21. 09. 1992. godine; Bilten na dan 23. 09. 1992. godine. http://icr.icty.org. 217 Kazaz, 13-16; Dervievi, 149-152. 218 Dervievi, 151. 68

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Karta 8

Ovo povlaenje oteavala je evakuacija ranjenika koje su nosili. Prispjevi na osnovnu liniju na vrhu Orlia, zatekli su prilino dezorganiziranu odbranu. S borcima koje su zatekli, organizovali su odsudnu odbranu s osloncem na rov broj 8, koji se nalazio na samom platou i ija je kontrola znaila kontrolu cijele kote.219 Na ovom mjestu, na samom vrhu Orlia, odigrao se najdramatiniji dio bitke u kojem je 18. septembra i u toku narednih 5 dana odluen njen ishod. Doavi nadomak cilja, na 20-30 metara od vrha kote koja je rjeavala pitanje dominacije cijelim platoom ui, srpske snage su pokazivale izuzetnu upornost i estinu, stalno isturajui ispred sebe ivi tit bonjakih civila. Prispjevi na plato Orlia, jedinica iz sastava 3. bataljona, koja je ve prevladala psiholoki ok susreta sa ivim titom tokom dvosatne borbe kod Tri bukve, pruila je jo uporniji otpor, ispoljavajui veliku219

Kazaz, 15-16; Dervievi, 152-153; Razgovor sa Salkom Hajdareviem. 69

Mesud adinlija

hrabrost i portvovanje. U viesatnoj borbi na bliskom odstojanju, branioci su uspjeli zadrati rov broj 8 i poloaje 3. bataljona na Orliu do dolaska pojaanja. Istovremeno s dramom koja se odvijala na vrhu Orlia, na lijevom krilu borci 2. bataljona vodili su borbu s neprijateljem, koji je istom taktikom sa upotrebom ivog tita, priao veoma blizu njihovim poloajima, i uspjeli ih odrati. Nakon povlaenja snaga 3. bataljona 13. brigade s poloaja Tri bukve prema Orliu, iz pravca Ugorskog se prema ovom poloaju uputila jedna jedinica iz sastava ete Ugorsko 1. vogoanskog odreda. U pokuaju da ponovo posjedne poloaje jedinica je naila na ve postavljene srpske snage koje su gredom prema Orliu titile bok svog napada od snaga ARBiH iz pravca Ugorskog, i koje su je doekale vatrom. Jedinica se, nakon pogibije komandira ete i pretrpljenih gubitka, povukla. Borbe su 18. septembra trajale do 19:00. Sutradan, 19. septembra u 7:15, zapoela je ubitana i dugotrajna artiljerijska priprema du cijele linije odbrane. Zatim su uslijedili pjeadijski napadi, i tim redoslijedom tokom cijelog dana. Borci 2. i 3. bataljona uspjeli su odbraniti svoje poloaje. Nakon uspjenog odbijanja njihovog napada, srpske snage su se, neobavljenog posla, sa Orlia povukle neto dublje prema koti 850. Borci 3. bataljona su pokuali popraviti svoj taktiki poloaj proiavanjem jedne stare uruene traneje iz austrougarskog vremena na nekih 20-50 metara ispred svojih poloaja, ali taj posao nisu uspjeli dovriti, pa je neprijatelj u prvom napadu izvedenom 20. septembra zaposjeo pomenutu traneju, ali dalje od nje nije uspio napredovati. Borbe su nastavljene i 21. septembra. Isfrustrirana nesalomivim otporom branilaca, vlastitim etverodnevnim neuspjesima da zauzme Orli i uz upotrebu enormne artiljerijske vatre i krenje zakona i obiaja rata koritenjem zarobljenih civila kao ivog tita, Vogoanska brigada je iskoristila ovu injenicu i izvijestila svoju pretpostavljenu komandu da je uspjela ovladati kotom Orli i da nastavlja aktivna borbena dejstva. U ovom izvjetaju bilo je tano jedino to da nastavljaju aktivna dejstva. Razorno granatiranje poloaja Armije RBiH od ranog jutra 22. septembra nisu pratili pjeadijski napadi. Narednog dana je ranojutarnja artiljerijska priprema ponovljena, a zatim je uslijedio novi estoki pjeadijski napad uz upotrebu ivog tita, koji je, kao i prethodnih dana, okonan neuspjehom srpskih snaga.220 U borbama voenim od 18. do 23. septembra, snage 13. novosarajevske brigade uspjele su se odrati na osnovnoj liniji odbrane uspostavljenoj 8. juna. Pod kontrolu srpskih snaga pao je dosta irok pojas zemljita koji se nalazio na niijoj zemlji izmeu dviju linija. Novouspostavljena linija Vogoanske i Rajlovake brigade VSrRBiH bila je posve blizu linijama 13. brigade i OpO Vogoa, na samom platou Orlia na rastojanju od 20-50 metara. (Linije odbrane uspostavljene na ui do 23. septembra 1992. godine prikazane su na Karti 9.)220

AARBiH, Komanda 13. novosarajevske brigade, Izvjetaj o borbenim dejstvima na brdu u dana 18. i 19. septembra 1992. god, 19. 09. 1992; AARBiH, Komanda 1. korpusa IKM, Izvjetaj o borbenim dejstvima, Broj 14/92, 22. 09. 1992; AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o b/d, Broj 19/92, 23. 09. 1992; ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: Komanda SRK, Redovni borbeni izvjetaj sa stanjem u 14:00, Str. pov. broj 10/74-367, 21. 09. 1992. godine http://icr.icty.org; AARBiH, Vojno-historijska graa Prve slavne motorizovane brigade (period 1992/93. godina), rukopis; AARBiH, Materijali NIP Vojna iskustva odbrambenooslobodilakog rata 1992-1995, Lista podataka o b/d: Odbrana tt 876 Orli.

70

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Karta 9

Srpske snage e sa ovih, taktiki povoljnijih pozicija, i u narednom periodu nastaviti gotovo stalne pokuaje da odbace snage ARBiH sa platoa ui. I u ovom periodu, u koji su ule u izmijenjenoj formaciji, jedinice koje su odbranile Orli i za tu odbranu platile skupu cijenu ivotima i krvlju svojih boraca,221 uspjele su odoljeti. Prvi ozbiljniji pokuaji srpskih snaga uslijedili su ve 27. septembra, kada su u vremenu od 10 do 15 sati izvodili naizmjenine artiljerijske i pjeadijske napade prema Orliu, ali su ovi napadi221

U toku odbrane Orlia u periodu od 18. do 23. septembra 1992. godine iz sastava 13. novosarajevske brigade i OpO Vogoa poginuli su: Edin Husejnovi, Ismet Pozder, Mujo ejto, Ekrem eo, Fadila Odakovi, Besalet Deljkovi, Enver Radoni, Redep Beovi, Zahir Hasi, Ramiz olakovi, Izudin elik, Tarik engi, amil Hoi, Vahid Hurem, Ismet koro. Teko su ranjena 32 borca. 71

Mesud adinlija

odbijeni.222 U nastojanjima da ovladaju platoom ui, srpske snage, uglavnom pripadnici Vogoanske brigade pojaani sa raznim jurinim i specijalnim jedinicama koje su se naizmjenino angaovale na ovom pravcu, pokuavale su primijeniti razne vrste taktikih iznenaenja. Nakon nekih neuspjelih improvizacija223, upotrijebili su ponovo vogoanske logorae koji su prosjekli umu i tako pripremili teren za tenkovski napad prema Orliu. Kroz napravljeni prosjek, 7. oktobra su jednim tenkom T-55 izvrili napad direktno na kotu Orli. Tenk je ve bio izaao na liniju odbrane 3. bataljona, iji borci su ga bezuspjeno pokuavali zaustaviti tromblonima i protivoklopnim runim raketama Zolja , ali je zbog tekog i klizavog terena s vrha Orlia skliznuo niz njegovu strmu sjevernu stranu. Posada je napustila tenk kroz otvor na podu, a srpske snage su ga nekoliko narednih dana pokuavale unititi. Kako u tome nisu uspjeli, pripadnici OpO Vogoa su tenk uspjeli izvui i dovesti na Kobilju Glavu. U njemu je zarobljen pun borbeni komplet od 45 granata.224

222

AARBiH, 1. mbr, Izvjetaj Komandi 1. korpusa o aktivnostima 1. mbr za dan 27. 09. 1992. godine, Str. pov. broj 31/92, 27. 09. 1992. 223 Na zanimljivim internet-forumima bivih ratnika sa ui, na kojima se, kao i uvijek, moe proitati svata, od zakanjelih retroaktivnih izljeva hrabrosti i ovinistike mate, do zanimljivih svjedoanstava autentinih uesnika bitaka. U tekstu potpisanom pseudonimom Vogoanin Pravi pod naslovom Ratno sjeanje VI kraj 1992. godine nalazi se zanimljivo svjedoanstvo o ideji komandanta OG Vogoa Vukote Vukovia da vrh Orlia zauzme tako to e na njega izvui cisternu benzina i detonirati je (autor ne navodi ko je po toj ideji trebao voziti cistenu, ali s obzirom na stalnu upotrebu logoraa tih septembarskih i oktobarskih dana 1992. godine, nije teko zakljuiti ko bi u tom sluaju vozio cisternu benzina, op.a.) ime bi sprio vrh kote i njegove branioce. Ova je sumanuta ideja izazivala veliku bojazan kod samih srpskih vojnika, koji su odahnuli kada se od nje odustalo. Nakon ove, sljedea ideja je bila da se vrh Orlia zauzme upotrebom jurine grupe opremljene bacaima plamena. Grupa se nekoliko dana obuavala u rukovanju ovim sredstvima, ali se tokom obuke pokazalo da takva akcija nosi velike rizike i ne daje nikakve garancije za uspjeh. Tada se pukovnik Vukovi odluio da prokree umu i na vrh Orlia uputi tenk. http://sokolac.slavicnet.com/sokolac/sokolac_zuc_ forum.html 224 Dervievi, 159. 72

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Ratna zastava 13. novosarajevske brigade (rekonstrukcija)

Ratna zastava 1. sandake brigade (rekonstrukcija)

73

Mesud adinlija

Ratna zastava 12. bbr (rekonstrukcija)

Ratna zastava 1. Viteke mtbr

Ratna zastava 127. Viteke bbr

Oznaka 111. Viteke bbr

74

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

V(Formiranje 1. mehanizovane brigade. Drugi vogoanski odred. Zdrueni vogoanski odred. Protivdiverzantski odredi OpO Vogoa. Odbrana Foanske ulice.)

Bez obzira na intenzivna borbena dejstva, u pogledu organizacije i ustrojstva Armije RBiH, nastavljen je trend ubrzanih promjena i traenja novih rjeenja. Uoi ambiciozne operacije poduzete u cilju deblokade grada Sarajeva, kodnog imena JUG-92, donesena je odluka o formiranju korpusa Armije RBiH.225 Ovim aktom nareeno je i formiranje 1. korpusa ARBiH sa sjeditem u Sarajevu. Naredba o postavljenju komandanta i ueg dijela komande 1. korpusa donesena je 1. septembra 1992. godine.226 Komanda 1. korpusa stvarno je poela funkcionisati u drugoj polovini septembra, nakon tekih borbi kojima su zaustavljeni napadi srpskih snaga na Stupu i u Aziima i usred, na prethodnim stranicama opisanog, napada na Orli. Stoga se prvo efektivno nareenje ove komande odnosi na stabilizaciju i uvrivanje linija odbrane korpusa, tednju municije i drugih ubojnih sredstava i pripremu za ivot i rad u zimskim uvjetima.227 Nakon zaivljavanja Komande 1. korpusa, zapoete su aktivnosti na formiranju brigada iz njegovog sastava. U okviru ovog procesa 28. septembra 1992. godine formirana je 1. mehanizovana brigada. Njenu okosnicu inila je 13. novosarajevska brigada i na mjesto komandanta postavljen je Enver ehovi.228 Uz 13. brigadu u sastav 1. mehanizovane ula je i 1. sandaka brigada, 1. oklopni bataljon OkO Sarajevo, Odred Husein-kapetan Gradaevi i Samostalni odred Isaha Mulia.229 Mada je naredbom u sastav nove brigade ulo nekoliko jedinica, njenu potpunu okosnicu inili su pripadnici 13. novosarajevske brigade. Kao cijela jedinica, u sastav 1. mehanizovane brigade, uao je jo samo Oklopni bataljon, koji je do ulaska u sastav brigade djelovao kao samostalna jedinica Regionalnog taba Sarajevo, odnosno Okrunog taba Sarajevo, koji je formiran nakon formiranja 1. korpusa. Formirana eksteritorijalno u odnosu na gradske opine i sainjena iz veeg broja manjih jedinica iz raznih dijelova grada, 1. sandaka nije u 1. mehanizovanu brigadu uvela svoj cjelokupni sastav. Jedinice iz njenog sastava nastavile su djelovati na prostorima na kojima su225

AARBiH, Predsjednitvo RBiH: Odluka o formiranju korpusa ARBiH, zonama njihove odgovornosti i pretpoinjavanju, Br. 02/1091-37, 18. 08. 1992. 226 AARBiH, G OSRBiH, Naredba, Pov. broj 02/589-36, 01. 09. 1992. 227 AARBiH, Komanda 1.korpusa, Nareenje, Str. pov. broj 02/92, 19. 09. 1992. 228 AARBiH, G OSRBiH, Naredba, Pov. broj 02/589-36, 01. 09. 1992. 229 AARBiH, VK OSRBiH, Formiranje jedinica OS, Nareenje, Str. pov. broj 02/1010-201, 28. 09. 1992. 75

Mesud adinlija

formirane i u sastav 1. mehanizovane brigade doao je mali broj boraca i starjeina u odnosu na prethodno brojno stanje. Identine posljedice imao je i ulazak preostale dvije jedinice na koje se odnosila naredba o formiranju 1. mehanizovane brigade.230 U strukturi brigade 1, 2. i 3. pjeadijski bataljon 13. novosarajevske preformirani su u 1, 2. i 3. mehanizovani bataljon. Oklopni bataljon je u sastav 1. mehanizovane brigade uao kao cjelina. Formirani su Haubiki artiljerijski divizion (HAD) i Mjeoviti protivoklopni artiljerijski divizion (mpoad), Ininjerijski i Logistiki bataljon. Ratna formacija po kojoj je ustrojena 1. mehanizovana brigada231 predviala je i Lahki artiljerijsko-raketni divizion PVO (Lard PVO). Kako je imajue stanje borbenih sredstava i opreme ostalo neizmijenjeno, pa su u tom smislu i Oklopni bataljon i oba artiljerijska diviziona stvarnom strukturom bili podaleko od svoje formalne nominacije, od formiranja diviziona PVO se ubrzo odustalo i u formaciju je ugraena Lahka artiljerijsko-raketna baterija BOFORS (BOFI) i LPLO.232 Artiljerijske jedinice su ipak formirane u formaciji diviziona, mada su, kako smo ve napomenuli, bile daleko od stvarne snage koju su artiljerijski divizioni trebali imati. Tako HAD u svom sastavu, i pored zastraujueg naziva, nije imao niti jednu haubicu. ak nije raspolagao niti jednim artiljerijskim oruem, jer se dva MB 82 mm i tri MB 60 mm koja je imao, ubrajaju u pjeadijsko naoruanje.233 Mpoad je raspolagao sa dva BST 82 mm i jednim protivoklopnim topom ZIS 76 mm. 234 Od pritapskih jedinica, brigada je imala Izviaku etu, etu vojne policije, etu veze, Vod ABHO i Vod za opsluivanje.230

Na ovom mjestu smo duni dati pojanjenje koje se tie hronologije formiranja 1. mehanizovane brigade. Njeno formiranje zapoelo je 1. septembra kada je napisana naredba o postavljenju komandanta brigade Envera ehovia. S obzirom da je i Komanda 1. korpusa bila u formiranju i da su borbena dejstva bila intenzivna, proces formiranja je bio usporen. U vrijeme borbi na ui od 18-23. septembra izvjetaji Komandi 1. korpusa o borbama su stizali sa IKM 13. novosarajevske brigade, a 1. mehanizovana brigada je svoje izvjetaje nazivala izvjetaji o aktivnostima 1. mbri u njima nema podataka o borbenim dejstvima. Kada je krajem septembra proces formiranja 1. mbr nastavljen, postavljenja starjeina pisana su retroaktivno, pa je npr. u naredbi o postavljenjima starjeina, pisanoj krajem mjeseca oktobra, stajalo da se postavljenje starjeine rauna od 1. septembra 1992. godine. Mi iz navedenih injenica nismo izvukli zakljuak da postoji potreba da se postojanje 1. mehanizovane protegne na period u kojem je funkcionisala 13. novosarajevska brigada, ali i druge jedinice navedene u naredbi o formiranju 1. mehanizovane od 28. 09. 1992. Ovo retroaktivno raunanje postavljenja moe samo unositi zabunu, kao u sluaju Ibrahima Dervievia koji u svojoj knjizi govori o 1. mehanizovanoj u borbama za Orli 18-23. septembra i o svojoj dunosti u toj jedinici, to nije tano, jer je naredba kojom se njemu dunost naelnika taba 1. mbr rauna od 1. septembra napisana 15. oktobra 1992. godine. Borbe na ui u septembru 1992. godine stvarno je vodila 13. novosarajevska brigada. 231 AARBiH, Privremena ratna formacija mehanizovane brigade OS RBiH broj T-412.202 propisana naredbom Naelnika VKOSRBiH Str. pov. broj 02/1010-91, 17. 09. 1992. godine. 232 AARBiH, VKOSRBiH/Odjeljenje za organizaciju OS, Izmjene u Privremenoj formaciji (linoj), broj T-412.202, Mehanizovana brigada, Str. pov. broj 02/1010-336-1, 31. 10. 1992. 233 AARBiH, 1. mbr, Komandantu HAD-a, zadaci po nareenju komande, Broj 01-26/92, 15. 10. 1992. 234 AARBiH, 1. mbr, Komandantu mpoad-a, zadaci po nareenju komande, Broj 01-27/92, 15. 10. 1992. Podaci o imajuim artiljerijskim oruima nisu u kontradiktornosti sa podacima o ratnom plijenu koje su jedinice OpTO Novo Sarajevo i 13. novosarajevske brigade stekle u bitkama za Pofalie i Orli, koje smo u ovom radu naveli i u kojem je bio znaajan broj haubica, topova i minobacaa. Sva ova sredstva su predata pretpostavljenoj komandi RgTO Srajevo, i ona ih je rasporeivala po svom planu. Najvei broj sredstava dodijeljen je 1. marbr RgTO Sarajevo. Na raspolaganju brigadi u vrijeme formiranja 1. mbr bila su samo sredstva koja smo prethodno naveli. 76

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

Najbolje stanje sa popunom ljudstvom bilo je u mehanizovanim bataljonima, koji su predstavljali i bazu za popunu novoformiranih jedinica u sastavu brigade. Meutim, tokom oktobra i u njima su poeli problemi. Intenzivna borbena dejstva i veliki broj poginulih i ranjenih boraca, ugrozili su njihove mogunosti posjedanja linija odbrane adekvatnim brojem ljudi. Ovaj problem je rjeavan novom mobilizacijom ljudstva provedenom poetkom oktobra. Problem popune ljudstvom zbog pretrpljenih gubitaka i osipanja ljudstva u druge jedinice,235 bio je naroito izraen u 3. bataljonu. Zbog toga je komandant 1. mbr 20. oktobra naredio mobilizaciju svih vojno sposobnih mukaraca do 45 godina starosti na podruju Veleia i prekomandu svih pripadnika PDO Veleii mlaih od 45 godina u sastav 3. bataljona.236 Neto bolja situacija sa popunom u ovo vrijeme bila je u 1. i 2. bataljonu. Popuna HAD-a vrena je iz dijela sastava preuzetog iz 1. sandake brigade, ljudstva artiljerijske specijalnosti iz mehanizovanih bataljona i novomobilisanog ljudstva.237 Popuna mpoad-a vrena je ljudstvom iz mehanizovanih bataljona i mobilisanim ljudstvom.238 Na isti nain popunjavane su ostale jedinice 1. mehanizovane brigade. Ukupno stanje popune do kraja oktobra nije se bitno promijenilo i brigada je u svom sastavu imala po spisku 1.849 ljudi, to je predstavljalo 57% od predviene formacije. Stanje popune naoruanjem bilo je 40% u odnosu na formaciju, a popuna municijom pola borbenog kompleta po oruju.239 U OpO Vogoa, nakon opisanih borbenih dejstava na teritoriji opine i u poetnoj fazi formiranja 1. korpusa, prilo se formiranju 2. vogoanskog odreda. Postavljenje ueg dijela komande odreda izvreno je 5. septembra 1992. godine i na mjesto komandanta postavljen je aban Podi.240 Formiranjem 1. korpusa formiran je i Okruni tab odbrane Sarajevo, u ijem sastavu su nastavili djelovati optinski tabovi odbrane i prostorne jedinice iz njihovog sastava, koje su preostale nakon formiranja brigada koje su ule u sastav korpusa. Do kraja septembra OkO Sarajevo donio je naredbu kojom je nastojao okrupniti postojee prostorne jedinice, na nain da je formirano 6 zdruenih odreda. U OpO Vogoa, na ije je elo 23. septembra postavljen Zuhdija Oegovi,241 od 1. i 2. vogoanskog odreda formiran je 3. zdrueni odred OkO Sarajevo.242 Ve u oktobru dolo je do promjena u strukturi jedinica OkO Sarajevo i do poetka procesa formiranja brigada Okrunog taba. Preostale snage optinskih tabova preformirane su u prostornu strukturu protivdiverzantskih odreda. Ovaj proces se na podruju Vogoe nije odvijao na takav nain. Do kraja prve ratne godine u zoni OpO Vogoa nije formirana brigada. Cjelokupni borbeni sastav je krajem oktobra 1992. preformiran u tri235 236

Probleme ove vrste u ovo vrijeme stvarala je popuna Gardijske brigade Delta (op.a.) AARBiH, 1. mbr, Nareenje, Broj 01-37/92, 20. 10. 1992. 237 AARBiH, 1. mbr, Nareenje komandantu Haubikog diviziona, Broj 01-7/92, 06. 10. 1992. 238 AARBiH, 1. mbr, Nareenje komandantu mpoad-a, Broj 01-9/92, 07. 10. 1992. 239 AARBiH, 1. mbr, Izvjetaj, Str. pov. broj 01-57/92, 28. 10 .1992. 240 AARBiH, OpO Vogoa, Naredba, broj 803, 05. 09. 1992. 241 AARBiH, VK OSRBiH, Naredba, Pov. broj 02/589-46, 23. 09.1992. 242 AARBiH, OkO Sarajevo, Nareenje, Str. pov. broj 3-1/92, 28. 09. 1992. 77

Mesud adinlija

protivdiverzantska odreda. Do kraja godine formiran je i 4. PDO OpO Vogoa. Protivdiverzantski odredi drugih optinskih tabova predstavljali su prostorne jedinice sastavljene veinom od boraca starijih godita sa zadacima obezbjeenja teritorije pojedinih naselja i pripremama rezervnih linija odbrane. Na slobodnoj teritoriji Vogoe su sve vrste borbenih zadataka, napadna dejstva, posjedanje linija odbrane i obezbjeenje teritorije u zoni odgovornosti OpO Vogoa, izvodili protivdiverzantski odredi. Ovo je predstavljalo jedinstven sluaj u opinama grada Sarajeva, dok je u zoni odgovornosti 1. korpusa slina situacija u ovo vrijeme bila samo u opinama Fojnica i Kiseljak. U toku preformiranja jedinica OpO Vogoa, njihove linije odbrane bile su stalno aktivne, i to ne samo one koje su bile zahvaene borbenim dejstvima na pravcu Orlia. Nakon jake artiljerijske pripreme 19. oktobra 1992. godine oko 9:30 sati, iz pravca svojih poloaja u krugu namjenske industrije Pretis, snage Vogoanske brigade SRK, pojaane dobrovoljcima iz SR Jugoslavije (Srbije i Crne Gore), izvele su masovan pjeadijski napad na poloaje 1. ete 1. vogoanskog odreda u Foanskoj ulici u Hotonju. Borbe su voene u zahvatu potoka Kolaua i Studenac, te kod objekta Aleksina kua. U prvom trenutku srpske snage su uspjele ovladati sa dva rova 1. ete, ali su na rovu broj 4 zaustavljeni i, nakon estoke borbe, odbaeni nazad. Nakon to je 1. eti stiglo pojaanje iz sastava 3. ete odreda i jedne jedinice OpO Centar, napad je uspjeno odbijen a srpskim snagama naneseni veliki gubici u ivoj sili. U jednom trenutku 10-ak srpskih borca bilo je odsjeeno od glavnine svojih snaga. Ne mogavi izvui poginule i ranjene i deblokirati grupu odsjeenih boraca, snage SRK su otpoele novo estoko granatiranje poloaja 1. vogoanskog odreda i ponovo primijenile zloinaku taktiku upotrebe ivog tita u kojem je bilo 10-ak vogoanskih logoraa.243 Mada je napad izvela Vogoanska brigada, vei dio njenih jurinika bili su dobrovoljci iz SR Jugoslavije. Od 10 poginulih srpskih boraca, trojica su bili Vogoani, a za njih sedam morali su organizovati meunarodni transport do mjesta sahrane u Jugoslaviji. Osim poginulih, srpske snage u napadu su imale i 18 ranjenih ljudi.244 Preformiranjem 13. novosarajevske u 1. mehanizovanu brigadu, poetkom oktobra dolo je i do promjena u rasporedu jedinica. Odredi Pofalii I i Veleii, kasniji 2. i 3. bataljon 13. pjeadijske i 1. mehanizovane brigade, bili su angaovani od poetka borbenih dejstava na pravcu ui i na tom pravcu posjedali rejone odbrane. Odred Pofalii II, kasniji 1. bataljon, u poetku je, osim zadataka obezbjeenja odreenog broja vanih javnih objekata, posjedao liniju odbrane du desne obale Miljacke prema naselju Grbavica. Polovinom septembra 1. bataljon je imao i znaajan angaman na stabilizaciji odbrane naselja Azii. Formiranjem 1. mehanizovane brigade, njenom243

AARBiH, Komanda 1. korpusa, Dnevni izvjetaj o izvoenju b/d, Broj 299/92, 19. 10. 1992; AARBiH, Vojnohistorijska graa Prve slavne motorizovane brigade (period 1992/93. godina), rukopis. U odbrani Foanske ulice 19. oktobra 1992. godine poginuli su pripadnici OpO Vogoa: Raid Belija, Adnan engi, Safet Dano i Kreimir Pintari. OpO Vogoa je u borbama tog dana imao 5 ranjenih boraca. 244 ICTY on-line baza podataka sudskih dokumenata: Komanda brigade Vogoa, Izvjetaj o stanju i borbenim aktivnostima u z/o Vogoanskog bataljona, Str. pov. broj 39/92, 19. 10. 1992. http://icr.icty.org; Komanda brigade Vogoa, Izvjetaj o stanju u z/o Vogoanske brigade, Str. pov. broj 41/92, 20.10.1992. http://icr.icty.org. 78

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

1. bataljonu dodijeljen je rejon odbrane na ui, lijevo tt 701 Arnautka, desno tt 818 Volujak.245 (Zona odgovornosti 1. mehanizovane brigade i raspored rejona odbrane mehanizovanih bataljona prikazani su na naoj Karti 10). 246

Karta 10: Zona odgovornosti 1. mehanizovane brigade

Nakon neuspjelih pokuaja da ovladaju Orliem, snage VRS su do kraja prve polovine oktobra teite svoje ofanzive ponovo prenijele na pravac Doglodi - Stup. Relativno miran period u zoni odgovornosti 1. mehanizovane brigade iskoriten je za konsolidaciju jedinica i ininjerijsko ureenje osnovne i rezervne linije odbrane. Intenzivni radovi izvoeni su naroito na pravcu 1. bataljona koji je na novu liniju odbrane uveden 4. oktobra. U to vrijeme linije245 246

AARBiH, 1/1.mbr, Zapovijest za odbranu, 01-06/92, 06. 10. 1992. Zona odgovornosti 1. mehanizovane brigade definisana dokumentom: AARBiH, Komanda 1. korpusa, Zapovijest za odbranu op. broj 1, Str. pov. broj 42/92, 26. 09. 1992. 79

Mesud adinlija

odbrane 2. i 3. bataljona ve su bile u dobroj mjeri ureene i utvrene blizu treeg stepena ininjerijskog ureenja.247 U toku ureenja linije 1. bataljona, koje je izvreno do 24. oktobra, linija je djelimino korigovana u taktiki povoljniju poziciju i bez borbe pomjerena prema naprijed za nekih 150 metara. 248 Sve ove aktivnosti provoene su, kako u cilju osiguranja odbrane linija, tako i u cilju stvaranja pretpostavki za ivot i rad jedinica u zimskim uvjetima. U tom pogledu, s prvim hladnim i kinim danima na visovima ui poeo se osjeati, kao sve vei problem, nedostatak dovoljnih koliina hrane i intendantske vojne opreme, toplog vea, zimskih uniformi i obue. Iz borbenih izvjetaja brigade i u njima sadranih zahtjeva Komandi 1. korpusa, vidljivo da se na linijama svakodnevno osjeao i manjak potrebnih koliina municije svih kalibara i pogonskog goriva. Ve smo pomenuli i prve probleme s popunom ljudstvom, tako da, bez dileme, moemo rei da je u prvom mjesecu svog ratnog puta 1. mehanizovana brigada od svega za rat potrebnog, u dovoljnoj mjeri imala samo borbenog morala i volje svojih boraca. Za dolazeu prvu ratnu zimu pripremale su se sve jedinice 1. korpusa, a taj zadatak bio je naroito teak za jedinice unutar prstena opsade Sarajeva. Veliki nedostatak svih energenata, pa i ogrjevnog drveta, za jedinice i civilno stanovnitvo u gradu Sarajevu, kao i potrebe za drvnom graom za ininjerijsko ureenje poloaja, proizvele su nekontrolisanu sjeu ume na osloboenim padinama ui. Sjea je bila tako intenzivna da je Komanda 1. mbr pokuavala zaustaviti jer su poloaji njenih jedinica sjeom bivali demaskirani, a prijetila je i opasnost pokretanja klizita. U tom smislu zahtijevano je i od pretpostavljene komande da se zaustavi odobravanje sjee drveta u ovoj zoni.249 Tokom novembra 1992. godine nastavljene su aktivnosti na ininjerijskom ureenju linija, i one su provoene s obje strane fronta. Obostrano su vrena i stalna izvianja protivnikih linija. Borbeno djelovanje svodilo se na svakodnevne razmjene vatre sa osnovnih linija odbrane, pri emu su pripadnici 1. mehanizovane brigade bili prinueni na krajnju uzdranost zbog stalnog nedostatka municije. Ve u ovo vrijeme brigada nije raspolagala ni sa punim borbenim kompletom pjeadijske municije po borcu, a jo tea situacija bila je sa artiljerijskom municijom. Srpske snage nisu pokazivale nikakvu uzdranost u upotrebi svih vrsta naoruanja kojima su raspolagale tokom dnevnih razmjena vatre. Ovaj klasini obrazac rovovskog ratovanja nije odgovarao 1. mehanizovanoj brigadi, ni po resursima kojima je raspolagala, ni po sutini zadataka koji su joj postavljeni. Iz tih razloga injeni su pokuaji iskoraka iz stvorene situacije. Diverzantska grupa 1. mbr je 14. novembra u popodnevnim satima u rejonu Orlia unitila 6 bunkera i prema procjeni, izbacila iz stroja 12 neprijateljskih vojnika. Akcija je izvedena bez247

AARBiH, 1. mbr, Izvjetaj Komandi 1. korpusa o aktivnostima 1. mehanizovane brigade za dan 04. 10. 1992. godine, Str. pov. broj 01-5, 04. 10. 1992. 248 AARBiH, Komanda 1. korpusa, Sumarni izvjetaj o izvoenju b/d, Broj 410/92, 25.10.1992. 249 AARBiH, 1. mbr, Dnevni borbeni izvjetaj, Str. pov. broj 01-48/92, 23. 10. 1992. 80

Za Sarajevo, za Bosnu svoju

gubitaka na strani 1. mbr, ali je nakon akcije srpska strana odgovorila granatiranjem linija i od tog dejstva artiljerije jedan borac je poginuo.250 Nakon ove akcije borbena dejstva na platou ui ponovo su se svela na dnevne razmjene vatre i izviake aktivnosti. Na strani Armije RBiH pripremale su se velike stvari. VRS je oekivala napad Armije RBiH i pripremala vlastiti odgovor na njega. O tome e biti rije u narednom poglavlju.

250

AARBiH, Komanda 1. mbr, Dnevni borbeni izvjetaj, Str. pov. broj 01-88/92, 14. 11. 1992. Poginuo je borac 1. mbr Davor Marii. 81

Mesud adinlija

VI (Operacija KOVERTA. Oslobaanje kote 850 i Golog brda. Borbe za Mujkia-brdo.)

Pokuaji proboja iz okruenja i deblokade Sarajeva preduzeti tokom ljeta 1992. godine od strane Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine251 bili su u najveoj mjeri motivisani sprjeavanjem humanitarne katastrofe koja se predviala stanovnitvu grada pod opsadom VRS. Poetkom jeseni, izgledi da razvoj dogaaja poprimi tako tragian tok bivali su sve jasniji. Glavni tab OSRBiH je odmah nakon neuspjeha operacije JUG-92 poeo planirati i pripremati novu, do tada najveu i najambiciozniju vojnu operaciju u cilju deblokade Sarajeva, pod kodnim imenom KOVERTA.252 Zamisao operacije bila je, u sutini, varijacija na, tokom ljeta ve isprobane, zamisli napada jedinica s unutranje i spoljne strane prstena opsade grada. Razlika, u odnosu na prethodne pokuaje koji su, bez obzira na razmjere borbenih dejstava, veliinu angaovanih snaga i rtve, ipak predstavljali isforsirane akcije s puno skupo plaenih improvizacija, leala je u nastojanju da se ovaj put operacija pripremi svestrano i pravovremeno. Pripreme su poele poetkom oktobra. U organizacijskom smislu najprije su formirane taktike grupe Igman i Visoko, a zatim je nareeno formiranje manevarske brigade na podruju Konjica i Jablanice, koja je trebala biti upotrijebljena prvenstveno na proboju obrua opsade Sarajeva. Krajem novembra taktike grupe Igman i Visoko su preimenovane u operativne grupe u ijim sastavima su na zadatku deblokade Sarajeva trebale biti angaovane jedinice iz svih korpusa ARBiH osim bihakog 5. korpusa. O organizacijskim promjenama jedinica unutar grada tokom septembra i oktobra bilo je rijei u prethodnom poglavlju. U logistikom smislu injeni su veliki napori da se osiguraju dovoljne koliine opreme i materijalno-tehnikih sredstava. I u jednom i u drugom pogledu aktivnosti su se odvijale sa mnogo problema. Planirana hercegovaka brigada nikada nije formirana, a sa angaovanjem jedinica u okvirima operativnih grupa bilo je stalnih problema sve do kraja operacije. Cijeli period priprema obiljeen je i velikim problemima i sukobima u dijelu komandi koje su trebale izvesti operaciju, posebno u dijelu VK koji je djelovao na podruju Igmana i Konjica i u Komandi OG Igman.251 252

Oruane snage RBiH sainjavale su Armija RBiH i MUP RBiH. Operacija je stvarno nosila naziv KOVERTA i o tome svjedoi veliki broj sauvanih dokumenata u Arhivu ARBiH. Kada je nakon njenog poetka postalo jasno da VRS i srpski mediji znaju, i u propagandne svrhe koriste, ne samo tajni naziv operacije KOVERTA, ve i njene operativne detalje, naelnik G OSRBiH Sefer Halilovi je poeo ubjeivati i sebe i druge da nikada nije ni postojala operacija KOVERTA, ve da se dejstva izvode po tzv. planu SLOBODA.

82