1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Kir§ehir

Sempozyumu

The 1 sr International Symposium

on Culture of Akhism and Kirsehir

15-17 EKiM I OCTOBER 2008 ~EH~R

- BiLD iRiLER -Cilt II

iBN BEZZAZ'IN "SAFVET US-SAFA" ADLI ESERiNDE AZERBAYCAN AHiLiGi AZERBAIJANI AKHISM ACCORDING T O IBN BAZZAZ'S "SAFVAT AL-SAFA"

Dr. Namiq MUSALI Azerbaycan Milli ilimler Akademisi

T arih Enstitusu namiq_musali@yahoo.com

I. Uluslararast Ahilik Killtiirii ve KlT§ehir Sempozyumu • Cilt-ll 1795·

~ Ibn Bezzaz'm "Sqfoet Os..Sqfa" Adlt Eserinde Azerbqycan Ahi/igi

OZET

lbn Bezzaz lakabzyla tamnan Tevekkiili ibn lsmail ibn Hacz el­Erdebili, Azerbaycan 'm iinlii mutasavvuflanndan olan, Saftviyye ta­rikatmm kttrucustt $eyh Sa.fiyeddin 'in (1252 -1334) hayatz ve foaliye­tine dair Safoet iis-safo eserinin miielli.fidir. 0, bu kitabz Sa.fiyed­din 'in oglu $eyh Sadreddin zamanznda, 759 I 1358 ytlmda Pars; a kaleme almtJtlr. Safoet iis-safo Orta;ag Azerbaycan Ahileri hakkmda bilgi veren onemli kaynaktzr. Eserde XI. yiizyzlda Y11famq Azerbay­canlz Ahi Para; Zengani 'nin Ahilik prensipleriyle ilgili gonljlerine yer verilmij, Stifeviyye tarikatzmn oluptmunda Ahiler'in bt1yiik rol oyna­dzklarz giisterilmijtir. Kaynagm i;eriginden anlaplryor ki, $eyh Sa.fi­yeddin heniiz gen; ytljlarmdan Ahilige sempati duymu;tztr. Safeviyye tarikatznm foaliyetinde sanatkar ve tiiccar olan ;ok sayzda Ahiler 'in yakmdan ijtirak etmijler. Artljtzrdzgzmzz kaynakta Ahi Mirmir, c;omlek;i Ahi Ali, Ahi Mir Ali, Ahi $ihab, Ahi Siileyman, Ahi Musa, Hacz Ahi Erdebili, Ahi Hasan, Ahi Cebrai4 Ahi Nece.fi, Ekmek;i Ahi Sadi vd. gibi Safeviyye tarikatzmn yantf~Jllan olan Ahiler hakkmda gerekli bilgiler veriliyor. Bildirimizde Safoet iis-safo 'mn verileri esa­smda Azerbaycan Ahiligi tetkik edilecektir.

Anahtm· Siizciikler: lbn Bezzaz, Safoet iis-safo, Azerbaycan, Ahilik

ABSTRACT

Tavakkuli ibn Ismail ibn Haji al-Ardabili, who is known with the ·nickname "Ibn Bazzaz' is the author of "Safoat al-safo~His work de" voted to the Life and activity of the famous Azerbaijani mystic and the ftYunder ofSafoviyya Order Sheikh Sa.fiyeddin (1252-1334 A.D.). He wrote this book in Persian under Safiyeddin s son Sheikh Sadreddin, in 759 I 1358. "Safoat al-safo" is important source about Medieval Azerbaijani Akhis. In the work was given the minds of Azerbaijani Akhi of XI century Akhi Faraj Zangani on the principles ofAkhism and was shown the significant role of Akhis in the formation of Sa­foviyya Order. According to this source, Sheikh Sa.fiyeddin was in sympathy with Akhism since his youthfulness.

A lot of artist and merchant Akhis take an active pm-t in the action of Safoviyya Order. The source, which we drew into research, has infor­mation on Akhis of Safoviyya Order such as Akhi Mirmb~ Akhi All the potte1~ Akhi Mir Ali,Akhi Shihab, Akhi Suleiman, Akhi Mttsa, Haji Akhi Ardebili, Akhi Hasan, Akhi ]abrail Akhi Najafi, Akhi

796 ,1. Uluslararas1 Ahl1ik Kiiltiini ve Ku~ehir Sempozyumu • Cz1t-fl

Dr. Namiq MUSALI ~

Shadi the baker and others. In our article we will· study Azerbaijani · Akhism on the basis of"Safoat al-safo"s knowledge.

Keywords: Ibn Bazzaz, Safoat al-safo, Azerbaijan, Akhism

GiRi~

Azerbaycan' da Ahiligm Olu§um ve Gell§im Siirecine I<Jsa Bir Balo§: XI­XV. yiizyillarda Ahiler Azerbaycan'm ekonomik, policik ve ki.iltiirel hayatmda onemli rol alan unsurlardan olmu§lar. Soziinii ertigimiz donemde Azerbaycan'm Zencan (Zengan), Beylekan, Gence, Tebriz, ~rdebil, Baku ve diger §ehirlerinde Ahilik te§kilarlari mevcuttu. Azerbaycan Ahileri arasmda bircakun iinlii §ahsiyec­lerin oldugu gori.ilmekredir. Bilinen ilk Ahi onderleri arasmda yer alan Ahi F;t­rac;: Zengani (m. 1065're olmii§tiir) Azerbaycan'm Zencan (Zengan) §ehri ahali­sinden idi. XII. yiizythn iinlii Azerbaycanh §airi Hakani $irvani'nin babas1 di.il­ger Ali Neccar da Ahilere mensup olmu§tur (Geydarov 1987: 22). Azerbay­can'm diinyaca me§hur diger bir §airi Nizarni Gencevi'nin (m. 1141-1209) kendisini Ahi Parae;: Zengani' nin miiridlerinden biri olarak gordiigu bilinmek­redir (Devleqah 1990: 213). Anadolu'da ilk olarak Ahi te§kilaaru kuran Ahi Evran (m.1172-1261) aslen Azerbaycan'm Hoy §ehrindendi (Koksal 2006: 5; Erken 2008: 46; <;:ah§kan ve ikiz 1993: 1). Mevlana Celaleddin Rumi (m. 1207-1272) zamarunda Konya'daki Ahilik te§kilanrun onderlerinden olan Ahi Ahmet· Erdebili de Azerbaycanh idi (Geydarov 1987: 14-15). Ahiler Ortac;:ag Azerbaycan §ehirlerinde biiyiik role sahip idiler. Mesela, XV. yiizyilin ba§larmda T ebriz Ahilerinin lideri ~eyh Ahi Kasap §ehrin en onemli §ahsiyerlerindendi ve ic;:rimai-siyasi geli§melerde akrif i§tirak ediyordu 1• 'Ahilik orgiirlenmesinin rop­lumdalci oneminin arrmas1 sonucunda Azerbaycan'da XIV-XV. asularda baz1 Ahi onderlerinin devler yonerimine celp edildiklerine rantk oluyoruz (bkz.: Geydarov 1987: 23,33,41,159; Onullahi 1983: 50).

Azerbaycan' da Ahilikle ilgili arudar bulunmakrad.Jr. Ornegin, Baldi kalesinin giiney giri§ kaplSl iizerindeki hicri 786 yumm recep ayma (19 Agustos-17 Eyli.il 1384) air yaz1da bu in§aann Ahi ibn Ramazan e§-~irvani tara.findan yaptld.J&

1 Sir rakun "Fiiriivvecname"lerde baz!larmtn Ahilige kabw edilmeyecekleri yazwdJr ki, bunlarm arasmda kasaplar da yer almakradJr. Fakar Dr. Veysi Erken bu konuda hakh olarak yaz.~yor: "Onkabulle Ahilige kabw edilmeyenlerin olabilecegini, bazt mesleklerin erbabmm ho~ ~tlanmacUglfU zannermiyoruz. Bilakis, Ahilik miiessesesinin kaplSt iyi, ahJakh olan herkese at;tkur. Bu fikrimizi Pir'in miiride sananna uygun bir armagan verdigi artlauluken, kasap olartlara btt;ak ve basar hediye edildigi ifadesi de reyid eunekredir. Bizce, Ahilige kasap gibi kan

dokiicii, reUal gibi bagU'an, avctlar gibi hileye b~ran vb. ozellikler r~1yan ki~iJer almmaz." (Erken 2008: 64). Azerbaycan'm m~hur Ahilerinden birinin kasap olmast Dr. V.Erken'in ~u respitini dogrlliuyor.

1. Uluslararast Ahilik Kfiltiirii ve Ktr~ehir Sempozyumu • Cilt-11 1191

<i> Ibn Bezzaz'm "Sqfoet Os-sqfa" Adl1 Eserinde Azerbaycan Ahi/igz'

kayded.Umi§tir (~urbeyli 1992: 135). Bakii yakrnlanndaki Kiirdeham kasaba-. smda hicri 852 I miladi 1448-49 yilinda in§a edilmi§ Ahi Nurullah zaviyesi

varwr (Efendiyev vd. 1999: 142). Tarihi Azerbaycan topraklarmdan olan Zen­gezur mahalinin Eleyez koyiinde XV. yiizylla ait Ahi Tevekkiil mezart bulun­maktadlr (Geydarov 1987: 23).

Tarihi kaynaklardaki bi1gi1er XIV-XV. asularda Azerbaycan'daki c;:e§icli Ahi gruplarmm Safevi harekau ile giic;:lii bir baglanu ic;:inde oldugunu gosteriyor. Bu baglantuun ilk donemine air en onernli verileri !bn Bezzaz'm "Safvet iis-safa" adlanan eserinde bulmak miimkiindiir.

ibn Bezzaz'm "Safvet iis-safa" Adh Eseri. ibn Bezzaz lakabtyla ·carunan Te­vekkiili ibn ismail ibn Hact Muhammed el-Erdebili, Azerbaycan'm iinlii muta­savvtflarmdan olan Safeviyye tarikaurun kurucusu ~eyh Safiyeddin'in (m.1252-1334) hayau ve faallyetine dair "Safvet iis-safa" ("Safugm safug!") adL eserin miieUifidir. 0, bu kirabt Safiyeddin'in oglu ~eyh Sadreddin zamamnda, h. 759 I m. 1358 yllinda Farsya kaleme alrm§tlr. Geni§ hacirnli bir kaynak olan "Safvet iis-safa" dibac;:e, mukaddime, on iki bab ve yetmi§ bir fastldan ibarettir. Azer­baycan Milli ilimler Akademisi Elyazmalar Enstitiisii'nde, Tiirkiye'nin istanbul §ehrindeki Aya Sofya Miizesi'nde, Rusya'run Sankt-Petersburg §ehrinin Sal­ukov-~edrin kiiriiphanesinde, ingilteri'nin Briranya Miizesi'nde, Hindistan'm Bankipur Hudabah§ kiiriiphanesinde, iran'm Me§hed §ehrinin Astan-i kuds kiiriiphanesinde, Tebriz Milli kiitiiphanesinde, Tebriz Universitesi Edebiyat Fakiiltesi kiiriiphanesinde, Ozbekistan ilimler Al,Gtdemisi ~arkiyyat Enstirii­sii'nde ve diger kiiriiphanelerde "Safvet iis-safa"run c;:e§icli elyazma niishalart bulunmaktadlr.

"Safyer iis-safa" ta§ basmas1 usulu ile ilk kez be§ elyazma niishast esasmda Ahmet ibn el-Hac Muhammed Kerim Tebrizi carafindan Hindiscan'm Bombay §ehrinde De§redilmi§tir (ibn Bezzaz 1328). iranlt ara§tlrmaa Gulam Riza Taba­rabayi Me~d "Safvet iis-safa"mn sekiz elyazmasma ve Bombay ne§rine dayanarak eserin ilmi-tenkidi ne§rlni haztrlanmt§ ve Tebriz'de yayunlam.t~tli (ibn Bezzaz 1373).

"Safvet iis-safa" Safevilerin saltanau doneminde iki kez Azeri riirkc;:esine ter­ciime olunmll§tur. Terciimelerden birisi Safevi hiikiimdart I. ~ah Tahmasb'm emriyle Mevlana Muhammed ibn Hiiseyin Katip Ni§ati rarafindan h. 949 I m. 1542-43 yllinda yaptlmt§tlr. "~eyh Sa£ tezkiresi" adtm ta§tyan bu c;:evirinin be§ elyazmast bulunmaktadu ve bu elyazmalar Sankr-Petersburg §ehrinin Salukov­~edrin ve ~arkiyyac Enstiriisii kiiriiphanelerinde, Tahran ve Tebriz Milli kiiriip­hanelerinde ve Londra'da yerle§en Briranya Miizesi'nde muhafaza olunmakta­dular. Azerbaycan Milli ilimler Akadernisi'nin Muhammed Fiizuli adma El­yazmalar Enstiriisii'nde Pro£ Dr. Mohsiin Nag1soylu'nun ba§kanltgtyla tercii­man Ni§ati' nin kendi kalerninden c;:tkrru§ Salukov-~edrin ve T ebriz eyazmalart

798 11. Uluslararasi Ahilik Kiiltiini ve ~ehir Sempozyumu • Cflt-0

Dr. Namiq MUSALI * esasmda "$eyh Safi tezkiresi" yayma hazularuru~ ve n~redilmi~dr ($eyh Safi 2006). "$eyh Sa.fi tezkiresi"ni "Safvet iis-safa"run orijinal metniyle layaslach~-11ll2 zaman terciimede bazt eksik.lerin, yanh~Wclarm ve tahriflerin oldugunu goriiyoruz.

"Safvet iis-safa"run Azeri tiirk~sine diger bir terciirnesi de mevcunur. Bu terciime de XVI. yi.izyua aittir ve isrni belli olmayan bir miiellif rarafmdan ya- · putru~nr. "$eyh Safi menalabt" adlanan ~u terciimenin h. 1019 I m. 1611 yilin­da Dergah.kulu Kirmani tarafindan istinsah edilmi~ bir elyazmas1 Baldi' de, Azerbaycan Milli illmler Akadernisi'nin ElyazmaJar Enstitiisii'nde bulunmakta­du. Bakii niishasmdan baz1 hikayecler M.Nag1soylu tarafindan yayunlantru~tu (N~yev 1982: 59-89). "$eyh Sa.fi menalabt"nin diger elyazmast iran'm Tahran Melik kiitiiphanesindedir. Bu niishanm bir k.lsllUD.l Prof. Dr. Hiiseyin Diizgiin n~retrni~dr ($eyh Safiyeddin 1380: 125-171). "$eyh Sa.fi menalabt"nin daha bir niishas1 isve~'in Upsala ~ehir kiitiiphanesinde bulunmaktadu. "$eyh Sa.fi tezkiresi"nden hacim itibariyle kii«;iik olan "$eyh Safi menalabt" "Safvet iis­safa"run 6zeclenrni~ «;evirisidir.

"Safvet iis-safa"da biogra.fisi anlatuan $eyh Sa.fiyeddin Erdebili ($eyh Safi) h. 650 I m. 1252 yumda Azerbaycan'm ErdebU ~ehri civarmdaki Kelhoran koyiin­de dogdu. Babas1 Ernineddin Cebrail'dir. Safiyeddin h. 675 I m. 1276-77 yilin­da Azerbaycan'm Lenkaran bolgesine giderek, orada iinlii su.fi onderi $eyh Za­hid GUani'nin (m.1218-1301) miiridi oldu. $eyh Zahid kendi kw Bibi Fati­ma'yt Safiyeddin'e nikahlayarak onu kendi darnach ve varisi yapn. H. 700 I m. 1301 ytlmda $eyh Zahid oliince Safiyeddin miir~idlige b~lach ve Erdebil 'de kendi isrniyle Safeviyye su.fi tarikaurun esasiru koydu. Etrafina pek «;ok say1da miirid kiclesi roplamay1 b~aran $eyh Safiyeddin i.lhanh devletinin onde gelen ~ahtslarmdan da biiyiik sayg1 gorm~tiir. 0, kendi devrinde Tiirk piri gibi ta­runmt~ ve h. 735 I m. 1334 ytlmda vefat errni~, yerine oglu $eyh Sadreddin ge«;rni~dr. $eyh Safiyeddin 1501 yilindaAzerbaycan'da Safevi devletini kuran I. $ah ismail'in aJnnct ceddidir.

Safvet iis-safa'da Ahilere ill~kin BUgiler. "Safvet iis-safa" XIII-XIV. yi.izyu­larda Azerbaycan'm (6zellikle de Erdebil'in) ~ehir hayau, sosyo-ekonornik du­rumu, esnaflan ve Ah.Ueri haklonda bilgi veren en 6nemli kaynakhi..rdan biridir. Kaynagm i«;eriginden anl~iliyor ki, Safeviyye rarikaunm faaliyetinde sanatkar ve tiiccar olan «;ok saytda Ah.Uer yak.mdan i~tirak etrni~ler.

"Safvet iis-safa"ya esaslanan Prof. Dr. Okray Efendiyev $eyh Safi'nin miirid­leri arasmda yakl~Jk 30 sanatkarllk ve ticaret dahrun temsilcilerinin bulundu­gunu yaztyor (Efendiyev 1961: 62). Kaynak iizerinde yapnguruz detayh ar~tu­manm sonucunda ErdebU ocag1tun yand~1 olan esnaflarm ve sanat erbablDID mensup olduklan mesleklerin listesi hazlrlaruru~tu: ~aJbaf (~aJ dokuyan), came­baf (dikici), hayyat (terzi), ibri~~ (ibri~im SatlClSl), nessac (dokumaCl),

1. Uluslararasz Ahilik Kiiltiirii ve K;.riehir Sempozyumu • Cilt-U 1799

~ Ibn Bazaz'm uSqfoet Os-SaJa" Adl1 Eseni1de Azerbqycan Alu1igi

ki.i.lahduz (ki.i.lah diken), bezzaz {bezci, kuma§ satan), palanduz (palanc1, semer diken), zerger {kuyumcu), haddad (demirci), ahenger (demirci), duktera§ {ug yapan), suzenge·r {igne yapan), silahi {silah ustas1), tirtera§ (ok ustasl), muzeduz (c;izmeci), debbag (deri tabaklama usras1), kef~duz (ayakkabJcl), serrac {sarac;), neccar (di.i.lger), sabuni (sabun iireren), sab~ {sabun satan), kehrizkon (kuyu kazan), neftfiiru§ (petrol satan), sakka (su satan), sarraf, kasap, kaseger (kase yapan), duluzi (c;omlekc;i), habbaz (ekmekc;i), tabbah (a§c;t), bakkal, helva­yi (helvaCl). Bu esnaflarm bir c;ogu Ahiler zi.i.mresinden olmu~ ve Safeviye tarika­unm faaliyetinde yakmdan i~tirak e~ler. "Safvet iis-safa"da Ahi Parae; Zenga­ni, Ahi Siileyman, Ahi Ali Duluzi, Ahi Hac1 Bezzaz Erdebili, Ahi Hasan, Ahi Ali ~irazi, Ahi ~ihap, Ahi Mir Ali, Ahi Mirmir, Ahi Cebrail Kerbinde§ti, Ahi Ahmet~ah Erdebili, Ahi ~adi Habbaz Erdebili, Ahi Celal Silahi Erdebili, Ahi Kemal Erdebili, Ahi Sultan§ah Haddad Erdebili, Ahi Musa, Ahi Ebu Bekr Su­raki, Ahi Bedel Halhali, Ahi Hanife, Ahi Bala T ebrizi ve Ahi ~ahrnelik gibi Ahiler hakkmda gerekli bilgiler veriliyor.

"Safvet iis-safa" da XI. yiizytlda ya§amt§ olan Azerbaycan Ahilerinin lideri Ahi Faraf Zengani §eyh iil-me~ayih fit-tarikat (tarikat §eyhlerinin §eyhi) ve sahib-i esrar iil-hakikat (hakikat mlanmn sahibi) diye vasfediliyor. ibn Bezzaz' m Mef­har i.i.l-i.i.lema {ulemamn ifuhar1) Mevlana ~emseddin'den i~ittigi rivayette Ahi Farac'm manevi goril§leri ~erh edilmi§tir. Bu hikayete gore, bir giin miiridlerin­den biri Ahi Farac;'tan veliyy-i kamil olan bir §eyhin nastlozelliklere sahip olma­Sl gerektigini sormu§. Ahi Parae; Ahilere onderlik ede bilecek velinin, miiqidin gelecekten haberdar olmas1 gerektigine, onun k~ndi miiridlerinin imamm §ey­tandan koruya bilmesine, miiridlerinden birisi oldiigu zaman kabir sorgu­sualinde ona meded eylemesine ve klyamet giinilnde miiridlerine himayet goste­re bi}mesine dikkat c;eker. "Safvet ils-safa"nm yorumunda ~eyh Safiyeddin'in bu tiir ozelliklere sahip bir §eyh oldugu ifade ediliyor (ibn Bezzaz 1373: 65-66; ~eyh ~afi 2006: 42-44). ~eyh Safi'nin ir§at §eceresi ac;tklan1rken bir c;ok iinlii islam bilgirtleri ile beraber Ahi Parae; Zengani'nin de ismi gec;iyor ve Ahi Pa­rac'm Ebiil-Abbas Nehavendi'den ders a.ld.tgt, Muhammed Bekri'nin ise Ahi Parac'm yanmda tovbe ettigi ve ondan huka ald.tg1 yaztl1yor (1bn Bezzaz 1373: 182). Eserin diger bir yerinde "din biiyiiklerinden Muhammed Tiiveyni'nin Ahi Zengani'nin iisraclarmdan biri oldugu" kaydediliyor (ibn Bezzaz, 769). ~eyh Safi Ahi Farac; Zengani'ye biiyilk sayg1 duyuyordu. 0, Pice ibrahim ve bir c;ok diger miiridleriyle beraber Sultaniye §ehrine giderken yolculuk esnasmda Zen­can'da olmu§ ve Ahi Parac'rn mezar1m ziyaret ermi§ti (ibn Bezzaz 1373: 273; ~eyh Safi 2006: 221). Bu bilgiler ~eyh Safl'nin Ahilikten etkilendiginin ve Safe­viyye tarikaurun olu§umunda Ahilik ideallerinin katkls1 oldugunun hirer goscer­gesidirler.

"~eyh Safi tezkiresi"nde Ahi Farac; Zengani'nin ada§t alan Ahi P_!llac; Erdebi­li'den de bahsediliyor ve onun iinlii mucasavvtf ~eyh Ciineyd Bagdadi'nin (m.820-

BOO 1/. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiini ve KI~ehir Sempozyumu • Ci/t-/1

Dr. Namiq MUSALI ~

910) miiridlerinden oldugu gosteriliyor. Kaynakta $eyh Safi'nin kendi dilinden rivayet ediliyor ki, genc;:ligimde "ben vaktimin c;:ogunu Erdebilli Ahi Farac'm meza­rmda gec;:irirdim"- ($eyh Safi 2006: 60). Fakat "SafVet lis-safa"run Farsc;:a metninde bu §alus $eyh Farac;: Erdebili adlandmhyor ve onun Ahilerle herhangi bir ili§kisine dair ipucu verilmiyor (ibn Bezzaz 1373: 91).

"SafVet iis-safa" da ismi gec;:en en onernli Ahilerden biri~i $eyh Zahid'in kaym pederi Ahi Sii.leyman' dtr. 0, onceleri $eyh Zahid'in zaviyesinde mutfak i§lerinin reisiydi. Ahi Siileyman suflligin eziyetten ibaret oldugunu dii§i.iniip miiridlere hep kuru pilav verirdi. $eyh Safi miiridlerin c;:ogunun §ehirli oldugunu ve giizel yemeklere alt§d!klarmt bilerek, Kelhoran koyiinden onlar ic;:in c;:okca bal, yag ve tiirlii-tiirlii meyvalar getirer ve onlari gizlince miiridlere sunardt. Ahi Siileyman $eyh Zahid' e pek yakm bir adam oldugu ic;:in miiridlerin yapuklart i§ler hakkm­da daima ona haber verir ve talipler arasmda olup-bitenleri anlattrdt. Bundan dolayr $eyh Safi Ahi Siileyman'm haberdar olmamas1 ic;:in sufllere tavzif etmi§ci ki, yemek yedikten hemen sonra rabaklart iyice ytkastnlar ve boylece, Ahi Sii­leyman onlarm ne yediyini anlamasm. Fakat bir giin miiridlerin dikkatsizl1gi yiiziinden Ahi Siileyman bunu duyuyor ve $eyh Zahid' e $eyh Safi' den §ikayet edip diyor ki, sufller arttk riyazeti terkedip kendilerini giizel y~meklere kapur­mt§lar. $eyh Safi kendisini savunup $eyh Zahid' e der ki: "Bu cemaat §ehir ehli- . dir ve lezzecli yemeklere alt§kmdtr. Onlar1 birdenbire agtr §arclar alunda riyazete tabi rutmak viicuclarmm zay.tflamasma neden olur ve dii§i.incelerinde yanll§ltklar orraya c;:rkar. Onlart tedricen riyazete alt§urmak gerekir". Boyle olunca $eyh Zahid Safi'yi takdir etmi§ ve Ahi Siileyman'a suftler ic;:in lezzecli yemekler hazu­lamasrm ve haftada bir kez ecli yemek pi§irmesini emretrni§ti (ibn Bezzaz 1373: 123-124; $eyh Safi 2006: 86-88). Ahi Siileyman $eyh Zahid'in zaviyesi ile ilgili giincel meseleleri yoluna koymak gibi bir sorurnluluk ta§tyordu. $eyh Safi Kel­horan'dan Siyahrud'a $eyh Zahid'in yanma vardtgr zaman onun ic;:in getirdigi hediyeleri deniz kenarmda koymu§, Zahid'i ziyaret etcikten sonra Ahi Siiley­man' dan yiik hayvanlanm gonderip yiikleri gecirilmesini saglamayr istemi§ci (ibn Bezzaz 1373: 126; ~eyh Safi 2006: 88-89). ~eyh Zahid Ahi Siileymam kendisine yakm biliyor ve onunla gizli strlartru payla§ryordu. Mesela, sufrlerden Pire ishak Balgani $eyh Zahid'in halvethanesinin dt§artsmda durdugu zaman ic;:eride Zahid ile Ahi Siileyman'm arasmda gec;:en sohpeci duymu§tU. Sohpet masmda $eyh Zahid Ahi Siileyman'a $eyh Safi'nin yiiksek derecede bir §ahsiyet oldugunu soylerni§ ve gelecekte kendi seccadesine $eyh Safi'nin oturinasmt istedigini bildirmi§ti (ibn Bezzaz 1373: 133; $eyh Safi 2006: 95). Ahi Siileyman $eyh Zahid'in zaviyesinde onernli bir roie sahipci. Oyle ki, Pire Orner Halveti $eyh Zahid ile gorii§mek ic;:in Ahi Siileyman' dan ilcimas etmi§ti (ibn Bezzaz 1373: 215; $eyh Safi 2006: 169).

Bir keresinde $eyh Safiyeddin $eyh Zahid' den rica etmi§ti ki, Ahi Si.iley­man' 1 bir yere kendi halifesi cayin edip gondersin. ibn Bezzaz bu meseleyi §6yle

1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve J(lr~ehir Sempozyumu • Cilt-D .1801

~ Ibn Bezzaz'm "Sqfoec Os-Sq{a6 Adlt Eserinde Azerbqycan AhL1igi

anlanyor: "Safi dedi: Boyle gerekiyor ki, ~eyh her tarafa bir halife tayin edip yollasm ve onlar gidip insanlart din ve ibadete davet etsinler. ~eyh Zahid dedi: Hangilerini gondereyirn? ~eyh Safiyedd.in dedi: Ahi Siileyman't, Muvaffaked­din'i, Kemaleddin Mahmud'u, Ahi Cebrail'i ve onlar gibi digerlerini. Bunlann her birisini bir §ehre ve tarafa gondermek laztm". Ama ~eyh Zahid bu ki~ilerin heniiz bu onemli i~ ic;:in hazu oLnadtg101 soylerni§ci (ibn Bezzaz 1373: 165-166; ~eyh Safi 2006: 124-125). ~eyh Safi'nin halife olarak onerdigi dorc ki§iden ikisinin Ahi olmast d.ikkar c;:ekicidir.

~eyh Zahid 70 y'a§a vardtgmda Ahi Siileyman'm 14 ya§h bir klz101 alrru§ ve ondan iki evladt olmU§: Bibi Fatima ve Hact ~emseddin (Ibn Bezzaz 1373: 171, ~eyh Safi 2006: 130). Bu olay Ahi Siileyman'm zaviyedeki kudretini daha da arnrrru§tl. ibn Bezzaz yaztyor ki, ~eyh Zahid'in kaym pederi Ahi Siileyman'm iki iyi au vardt ve o, ~eyh Zahid'in haberi oLnadan onlart zaviyenin ekmegi ve c;:eltigi ile besliyordu. Bir giin ~eyh Zahid bunu duyup c;:ok k.tzrru§tl (ibn Bezzaz 1373: 200; ~eyh Safi 2006: 155).

~eyh Safi'nin miiqidligi doneminde onun en yakm yanda§larmdan biri c;:om­lekc;:i Ahi Ali Duluzi olmu§tur. Bi~kinli (Me§kinli) Hact Milcireddin ("~eyh Safi rezkiresi" nde Mecdedd.in yazWm§nr) soylilyor ki, bir keresinde Gil§tasfi' den donen ~eyh Safiyedd.in ve iki yanda§t, yani Ahi Ali Duluzi ve Pire Htztr Berzen­di ona konuk olmu§lardt (Ibn Bezzaz 1373: 354; ~eyh Safi 2006: 287-288). Agirnunlu Pire Hadnm Seravh Pire Ecip Fergll§i'den nakletrigi bir diger riva­yette de Ahi Ali Duluzi'nin ~eyh Safiyedd.in'le birge sefere c;:tkdtgt goriiliiyor (ibn Bezzaz 1373: 762; ~eyh Safi 2006: 626). Gerrnrudlu Pire isa kendi karde§i Pire Ahmet'ten rivayec ediyor ki, ~eyh Safi'nin bir zaviye sahibiyle miihim bir mesele konusunda sohpetinde Ahi Ali Duluzi de bulunmU§du (ibn Bezzaz 137-3: 856). ~eyh Safi Ahi Ali Duluzi'ye o kadar onem veriyordu ki, milridlerine hiraben bir ac;:tklama yapukra yilziinil Ahi Ali Duluzi'ye rurup sozlerini soylerdi (ibn Bezzaz 1373: 947). Ahi Ali Duluzi ~eyh Safi'ye o denli baghydt ki, ~eyh'in yanda§larmdan Hact Hilseyin Saved rilyada bile ~eyh Safi'yi gordilgiinde Ahi Ni Duluzi'yi de onunla beraber gorilyor (ibn Bezzaz 1373: 1022). Ahi Ni Du­luzi Safeviyye sufi tarikaunm faaliyetinde yakmdan i§tirak ediyordu. Bir defa Erdebil ulemasmdan Mevlana Nasreddin'in ~eyh Safi'yi ve milridlerini kociile­mesi nedeniyle miinakt§a yaranu. Ahi Ali Duluzi ve digerleri milridleri toplaya­rak Mevlana'run ilzerine gicmeyi, kaba sozleri yilziinden onu cezalandumayt ve soyledigi sozlerden imtina ermeye zorlamayt onerirler. Fakac $eyh Safi buna kar§t c;:tkarak kendisi Mev lana' run yaruna gidip meseleyi bart§la yoluna koyar (ibn Bezzaz 1373: 952). Ahi Ni kendi §eyhinin istek ve buyruklartm yerine getirirdi. Mesela, ~eyh Safi bir mezarm yerini degi§tirmek ic;:in Ahi Ali Duluzi'ye ve Agimunlu Pire Muharnrned§ah'a emretmi§ ve onlar bu i§i icra etmi§lerdi (ibn Bezzaz 1373: 774; ~eyh Safi 2006: 629). Bir keresinde Duzluklu Muhammed­§ah'm oglu Cemaleddin kan davasmdan kac;:tp ~eyh Safi'ye stgtrur. Onu rutuk-

802 11. Uluslararasl Ahilik Ktiltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-U

Dr. Namiq MUSALI ~

Jarnak ic;:in ordudan elc;:i gelse de, ~eyh Safi'nin korkusqndan onu hapsederniyor. Fakat dii§manlan Cemaleddin'in pe§ini buakmazlar ve bir giin kendi ihmalin­den yararlanarak onu yakalay1p goriiriirler. ~eyh Safi bunu duyunca onu kur­tarmak ic;:in Seyyid ~erafeddin'i, Seyyid Cemaleddin'i ve Ahi Ali Duluzi'yi gon­derir. Fakat onlar Cemaleddin'in yalmz cesetini bulurlar (ibn Bezzaz 1373: 360; ~eyh Safi 2006: 292-293). iktisadi hayartan haberdar olan Ahi Ali zaviyenin ekonomik durumuna katkida bulunmak ic;:in bazt tavsiyelerde bulunuyordu. Arpa flyatmtn pahal1 oldugu bir yilda ~eyh Safiyeddin'in ambarlarmda s:okca tahll varmt§. ~eyh'in sadik hizmers:isi Ahi Ali ona teklif eder ki, ambarlardaki arpay1 satsm ve biriken parayla Gilan' dan ~eyh'in mutfag1 is:in pirins: tedarik edilsin. Fakat ~eyh Safiyeddin onun bu tekliflni kabul etmeyerek der ki: "Miir­§idimiz (~eyh Zahid) ekmek sarmazdi. Biz de satmaYiz" (Petru§evski 1948: 101).

Firengistan' dan Afraham (ibrahirn) isimli soylu bir hristiyan gene;: kilisede bilim ogrenirken "incil"in en eski niishalarmdan birirti bulur ve orada sonuncu peygam­ber Hz. Muhammed Aleyhisselam' a clair a§ikar bilgilere rasdar. Daha soma riiya­smda Hz. Resulullah'• goriir, Miisliirnanhg'• kabul eder ve kendi mernleketinde kalamayarak islam diyarma yolculuga s:tkar. Biiyiik zorluklardan soma Azerbaycan' a gelen ibrahim Karabag'da ~eyh Safiyeddin'in miiridlerinden olan Ahi Hacz Bezzaz Erdebili ile ~tyor ve onun aracilig.yla ~eyh Safiyeddin' e ula§arak onun su6lerirt­den biri oluyor. "Safvec iis-safa" da Ahi Hao' nm "Erdebilin iinlii bezzazlarmdan oldugu" gosteriliyor (ibn Bezzaz 1373: 266-267; ~eyh Safi 2006: 215-216). Hristi­yan gencirt bir Ahi aracilig.yla islam'a baglanmast ve miir§idine ula§mast ile ilgili "Safver iis-safa"nm malwnau o donemirt manevi ve dini hayannda Ahilerin eherni­yerli yer cucrudugunu sergiliyor.

Enderunlu Mevlana izzetdin Yusuftan nakledilen bir hikayede ~eyh Safl'nin Ahi Hasan adli miiridinden bahsediliyor ve onun "c;:ok riyazecler s:ekdigi" kay­dediliyor. lzzetdin Yusuf sovuk kt§ vaktinde, s:okca kar yagdigt ve yollarm ta­mamen karla ortiilii oldugu bir zamanda Ahi Hasan'la birlikce ~eyh Safl'yi ziya­rer ettikren sonra nasu geri dondiiklerinden bahsediyor (ibn Bezzaz 1373: 316; ~eyh Safl2006: 256-257).

"Safvet iis-safa" da zaman-zaman Ahilerle ilha.nlt devletinin baz1 yerel ve iist diizey yoneticileri arasmda taru§malarm s:t.!wdigt ve boyle durumlarda ~eyh Safl'nin Ahileri himaye ettigi hakktnda bilgller veriliyor. ~iraz §ehrinde ya§ayan Ahi Ali $irazi oranm hakimiyle miinakt§aya girer ve bir kac;: arkada§tyla beraber §ehirden kas:mak zorunda kaltr. Fakat §ehir di§mda onlar saldmya ugrarlar ve onlardan iki ki§i oldiiriiliir. Ahi Ali yaktn arkada§I Ahi. $ihap'la birlikce kavgadan zor kurrulurlar. Bir miidder sonra Ahi ~ihap ~eyh Safiyeddin'e s1grmr. ~eyh Safiyeddin onu kendi himayesi ve korumas1 alnna alarak der ki: "Biz kendi av1ffi1Zt kurclarm elirte btrak.maytz" (ibn Bezzaz 1373: 330; ~eyh Safl . 2006:

1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-U 1803

~ Ibn Bezzaz'm Nsqfvet Os-Sr!fa" Adlt Esednde Azerbqycan Ahl'li,gi

·~----~------------------268-269). Sonradan Ahi ~ihap ~eyh Safi'nin halifelerinden biri oluyor ve Azer­baycan'm Mahmudabad §ehri civanna yerle§iyor. ibn Bezzaz Ahi ~ihap'tan bahsettigi hikayelerinde onun "~eyh Safiyeddin'in ho§una giden miirid.lecden biri olduguna ve din yolunda zahmecler c;ekmi§ bir adam olarak saygt gocdiigu­ne" dikkat c;eker. Arkada§lartyla birlikre bir kac; kez Ecdebil'den Mahmudabad'a giden ~eyh Safi halifelecinden Pire izzerdin ocada Ahi ~ihab'm evinde rnisafir olmu§ ve onun kecameti ve fazileti hakkmda hikayelec soylemi§tir (ibn Bezzaz 1373: 1187-1188; ~eyh Safi 2006: 870).

Bic kecesinde ~eyh Safi'nin sadtk miirid.lerinden Ahi Mir Ali, ilhanh §ehza­desi Ebu Said Han'm (bu §ehzade daha sonra hiikiirndar olmU§ ve 1316-1335 ytllarmda padi§ahltk yapmt§ttr) gazabma ugrar, fakat sonunda kurtulur. Ahi Mir Ali Hocasan'm Sebzabad adlt yerinde olarken Sultan Muharnrned Padi§ah'm (digec bir adt Ulcayru Han'dtr ve 1304-1316 yillartnda ilhanh devletihin hii­kiimdart olmU§tur) oglu §ehzade Ebu Said Han Mazenderan'da idi. Bir kimse Ebu Said' e sayler ki, Ahi Mir Ali senden babana §ikayer etmi§. Ebu Said onu yakalamak ic;in asker gonderir. Fakar Ahi Mir Ali bunu duyup, once Ramazan aymda Giirgan'a kac;ar ve oradal<i arkada§artnm yantnda gizlenir, daha sonra karde§i Haet'mn evine stgllllc. Askerler sonunda onu yakalaytp §ehzadeye gorii­riirlec. Turuclamrken ~eyh Safi'nin himayesinde oldugunu anlatan Ahi Mic Ali, ~ehzade Ebu Said'in ve Hoca Abdiilletif Ra§idi'nin huzurunda suc;suzlugunu ispat ecmeyi ba§artr. Ona ift:ira atan adam kac;arak Harezm'e gider. Ebu Said suc;suzlugu kantclanmt§ Ahi'ye hediye bagt§lar ve onu onurlandtrarak saltvecir (ibn Bezzaz 1373: 322-323; ~eyh Safi 2006: 262-263). Ahi Mir Ali Safeviyye tarikatlntn yaytlmasmda emegi gec;mi§ §ahtslardan olmu§rur. "Safvet iis-safa"da Ahi Mir Ali'nin ~eyh Safi'nin ulu halifelerinden Pire izzerdin ile solipetinden bahsediliyor. Konu§ma masmda Pice izzetdin Ahi Mir Ali' den sufilerin ve talip­lecin konuklanmast ic;in Karabag' m ovalarmda c;okca evlec yapmmasmt is.remi§ti (Ibn Bezzaz 1373: 663-664; ~eyh Safi 2006: 543). ~eyh Safi oldiigunde onu mezara koyanlardan biri de Ahi Mir Ali olmu§rur (Ibn Bezzaz 1373: 988; ~eyh Safi 2006: 762). "Safvet iis-safa"nm ba§ka bir yerinde Ahi Mic Ali, ~eyh Safi'nin halifelerinden Pire Siileyman'la Sultaniyye seferinde oldugunu soyler ve oliirn oncesinde Pice Siileyman'tn halini anlanr (ibn Bezzaz 1373: 1173; $eyh Sa.fl. 2006: 866-867).

~eyh Safi rarafran olan Ahilecden bir digeri Ahi Mirmir adtyla tamnan Ahi Muhammed olmu§tur. "Safvat iis-safa"da onun agzmdan yedi, "~eyh Safi tezkl­resi"nde ise altt hekayet kaydedilmi§tir (ibn Bezzaz 1373: 301,333,696-698,803; ~eyh Safi 2006: 252,570-573,652). $eyh Sadreddin zamamnda o, ~eyh Safi makberine miilazrm rayin olunmU§ ve $eyh Safi tiirbesinin in§aannda c;alt§mt§tlr (ibn Bezzaz 1373: 1051).

8041 1. Ulus/araras1 Ahilik Kiiltiirtl ve Klr~ehir Sempozyumu • Ci/t-0

Dr. Namiq MUSALI ~

Gilanh Ahi Cebrail Kerbindejti ve karde§i Pire Muhammed de Safeviyye tari­kaarun miiridlerinden idiler. "Safvec iis-safa"da Ahi 'Cebrail'den ii~ rivayec, "~eyh Safi cezkiresi"ndeyse bir rivayet soyleniyor (ibn Bezzaz 1373: 1096,1185-1186; ~eyh Safi 2006: 810-811). Bir keresinde ~eyh Sa.fi ~eyh Zahid' e Ahi Ceb­rail'i halife tayin edip bir tarafa gondermeyi onerm~ti (ibn Bezzaz 1373: 165-166; ~eyh Sa.S 2006: 124-125).

Ahi Ahmetjah'm Erdebil'in Gence-Bekul mezarltgt 'ya.kmmda bir bostaru vardt. ~eyh Safi orada Erdebil'in meligi ve alemdart Hoca Mahmud'un sipahiler ciimlesinden olan oglu Saravlt Hoca Efzel'i kendi miiridi yapm.t~tl (ibn Bezzaz 1373: 146; ~eyh Safi 2006: 107). Bir Ahi'nin bosran sahibi olmast asla raacdip dogurmamalt. yiinki Pro£ Dr. Seyidaga Onullahi Tebriz ~ehrini ornek alarak XIII-XV. yiizyillarda sanatkarlarm bir la.s~m ~alt~dtklart sanae alaruyla bera­ber, bagcthkla da ugr~dtklarmt yaztyor (Onullahi 1983: 50).

~eyh'in tiirn miiridleri gibi rarikaana bagh Ahiler de ona ramamen tabi olu­yordular ve onun her bir emrini ve buyrugunu yerine getirmeye haztr bulunu­yordular. yogu zaman onlar kendi meslekleri dogrultusunda ~eyhleri, onun ailesi ve hanekaht i~in bedava ~ali§tyordular (Petru§evski 1948: 107). Ornegin, ~eyh Safi ekmek~i Ahi $adi Habbaz Erdebili'yi yaruna ~agmp ona Ramazan bayrarm i~in zaviye murfagmda ekmek pi§irmesini ernreder. Ahi ~adi Habbaz orada iki giin ekrnek pi§irir ve bu zaman eli yanar. ~eyh Safi tan ~agmdan once mutfaga gelicve Ahi ~adi Habbaz onun elini oper. Ahi'nin elinin yandtgm1 bilen ~eyh onu cedavi eder ve hic;bir aclSl kalmaz. Ertesi giin ~eyh Safi Ahi ~adi ic;in bir tepsi sart pilav gonderir. Ahi ~adi bu pilavt yalmz yemeyip, bir basta arkada§tyla payl~tr (ibn Bezzaz 1373: 336; ~eyh Sa.S 2006: 273). Ahi ~adi'nin bir hastaya gosterdigi bu §efkar Ahilerin comercllginin goscergesidir.

Silah ustast Nasir Silahi Erdebili sayler ki, bir giin Ahi Celal Silahi Erdebi­li'yle beraber Erdebil'in Gence-bekul mezarhgmda bir cenaze t6renine kauhrlar. Bu zaman cenaze namazt ktlmak ic;in ~eyh Safi de bir kama biruni§ halde oraya varu. Kaann teri ~eyh'in elbisesine bul~mi§ idi. ~u iki silah ustast kendi arala­nnda, kam teri bula~ml§ bir elbiseyle namaz laluup-lahnamayacagtm tarti§trlar. Onlara yakl~an ~eyh Safi der ki: "Biliniz kim, kanr ile e§ek diri olduklar1 siirece onlarm reri ternizdir" (ibn Bezzaz 1373: 715-716).

Emineddin Erdebili'nin oglu Ahi Kemal de ~eyh Safi'nin miiridlerinden ol­mu§ ve "Safvet iis-safa" da ~eyh'in kerameti hakkmda onun dilinden bii- hikaye soylenmi§tir (ibn Bezzaz 1373: 771).

~eyh Safi' nin miiridlerinden dernirci Ahi Sultanjah Haddad Erdebili Pire iz­zetdin'in cesedinin Mugan'm Hiirn~ehr'inden Erdebii'e gotiiriilmesinde i§tirak etmi§ti (ibn Bezzaz 1373: 1153; ~eyh Safi 2006: 846).

1. Uluslararasz Ahilik Kiiltiini. ve KJ/iehir Sempozyumu • Cilt-D 1805

~ Ibn Bezzaz'm MSqfvet Os-Sqfa" Adl1 Eserinde Azerbqycan Alu1igi w~--~~~----~~-----------

Ah.Uerin bazt vakit kendi miiqidlerini lazd.!rcugt da olm~rur. "Safver iis­safa"da buna ili§kin hikayeclere rasiliyoruz. Ahi Musa ad.!nda bir ki§i vard.!. 0, ~ok dindar bir adarnd.! ve geceleri sabaha kadar vakdni zikr ve narnazla ge~irerdi. Bazen la§m sovllk giinlerinde lurka ile denize girer, orada dua eder ve sovuk ona

.etki yapmazd.!. Bir giin ~eyh Zahid'in oglu ~eyh Cemaleddin Ali ile Abi-germ dagma giderken Cemaleddin §aka yapmak i~in Ahi Musa'nm atma bir kam<;:t vurur. Fakat Ahi Musa bu §aka}'! ciddiye ahr ve onunla Cemaleddin arasmda taru§ma ~tkar. Rivayere gore, Ahi Musa Cemaleddin'e ileri-geri bazt laflar soy­lemi§, sonunda $eyh Zahid onu koriilemi§ ve iki giin sonra Ahi Musa vefat etmi§ti (ibn Bezzaz 1373: 212; ~eyh Sa.fi 2006: 166).

Ahi Ebtt Bekr Suraki'nin oglu Necip alii tilkinin derisini soyup sard.!gt i~in $eyh Sa.fi ona ~ok ktzrru§n (ibn Bezzaz 1373: 823).

Ahi Bedel Halhali taruk oldugu ii~ ilgin~ olayt ~eyh Sa.fi'ye anlarmak ister. Fakat $eyh'e ula§mazdan once bu hikayelerden birisini ilvanaklt Pire Yusuf'a anlanr. ~eyh'in huzurunda ilk iki ola}'l soyledikde, ~eyh ona dinler ve cevap verir. Fakat son hikayeyi anlanrken $eyh Sa.fi ona der ki: "Bunun bekareti kay­bolmu§tur. <;iinkii sen onu ba§ka bir kimseye de soylemi§sin" (ibn Bezzaz 1373: 673; ~eyh Sa.fi 2006: 551).

Bir giin $eyh Sa.fi'nin bacagt agnd.!gt i~in mecliste bacagtru uzatmt§U. Ahi Hanife di.i§iindii ki, "adarnlar orurmu§lar, §eyh ise bacagmt uzatmi§nr, bu, mil­nasip degildir". Bunu anlayan $eyh dedi ki: "Ey Hanife! Bunun i~in ne ftkreder­sen? Bacagrm agriyor da ondan uzatmt§tm. Ama, (haklamda boyle korii dii§iin­diigiin i~in) Allahu-teala sana da bacak agnst versin". Ondan sonra Ahi Hani­fe'nin de bacagt agnmaya ba§lamt§ ve omriiniin sonuna kadar bu agn onu rer­ketmemi§ti. Ona derlerdi ki, bacagm i~in bir ila~ er. 0 ise derdi ki: "Bu derdin ilact yokrur. <;iinki o, ~eyh'in duast ile yaranmt§nr" (lbn Bezzaz 1373: 390). Hace Abdullah'm dilinden soylenen bir hikayerre ~eyh Sa.fi'nin ulu halifelerin­den Pire lzzetdin'in Ahi Hanife'nin ("$eyh Sa.fi tezkiresi"nde onun isrni yanh§­ltkla Ahi Nece6. olarak yaztlrru§nr) evinde gosterdigi mucizeden bahsediliyor (ibn Bezzaz 1373: 1152; ~eyh Saft 2006: 845).

Azerbaycan'da bazt Ah.Uerin devlet yonetimine celp edildikleri haklanda yu­kartda bilgi verrni§iz. "Safvet iis-safa"da isirnleri ge~en Ahi Bala Tebrizi ve Ahi ~ahmelik bu ti.ir Ahilerden olmu§lar. Erdebilli Zerger Nizameddin'in anlatd.!gt hikayetten belli oluyor ki, $eyh Sa.fi zarnarunda bir siire Ahi Bala Tebrizi Erdebil darugastyd.!. Ahi Bala'run adarnlarmdan Zeki adlt birisinin ~eyh Sa.fi'ye kar§t antipatisi vard.!. Bir giin Ahi Bala Zeki'yi ~eyh Sa.fi'nin dogma koyii olan Kelho­ran'a vergi roplarnaya gonderir. Zeki ~eyh Sa.fi'ye baglt olduklart i~in koyliileri incicmeye karar verir. Fakar yolda iken bir kazaya ugraytp bir goziinii kaybeder. Bunun iizerine $eyh Sa.fi'ye kar§t rurumundan dolayt pi§man olur ve gelip $eyh'e itikat eder (ibn Bezzaz 1373: 819-820; $eyh Sa.fi 2006: 665).

806 11. Uluslararast Ahilik Kiiltiin1 ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-fl

Dr. Namiq MUSALI ~

Ahi $ahmelik ilhanWar doneminin iinlii devlet a~ ve komutaru Emir <;o­ban'm oglu Emir Yagtbaso'nm yaktn adamlanndandt. 0, Emir Yagtbaso'run Melik E§ref tarafindan oldi.iriilmesinden sonra Erdebil'e gelip ~eyh Sadreddin'e stgmdt. 0, ~eyh Safi zaviyesi civannda, Pire Zekeriyya'mn evinin yarunda <;:adtrmt kurup orada ya§amaya ba§ladt. Tesadiifen, Em.irzade Ali Emir ikrin9 de ordudan ka9p Erdebil'e gelmi§ti. Azerbaycan'da ikridart ele ge9ifml§ Melik E§ref, ikrinc'i yakalaytp orduya getirmek i9in Nevruz ilkani isimli adarruru gonderir. NeVruz Erdebil'e geldiginde ikrin9 oradan ka<;rnt§tl. Fakat Nevruz §ehirde olarken i\hi ~ahmelig'in de orada bulundugunu ve yarunda biiyiik miktarda paranm, yakla§tk 200-300 bin. dinarm oldugunu ogrenir. Onu cutuklamak iscer. Ama ~eyh Sad­reddin Ahi'yi Hoca Mensur'un eyinde gizletir. Nevruz onu bulmak i<;in §ehrin sokaklarma kendi casuslarllll saltr. Ramazan aytrun bir alqarrunda iftar vakti ca­suslardan biri dilenci gorkeminde Ahi $ahmelig'in kaldtgt evin kaptsilll <;:ahr ve Ahi kendi eliyle ona sadaka verir. Ahi ~~elig'i raruyan bu casus hemen Nev­ruz'a haber verir. Nevruz kendi adarnlartyla onu yakalamaya geldigi zaman Ahi oraru terk edip ka9af ve Erdebil etrafmdaki ~eref§ahi hanekaluna stgilllf. Nev­ruz'un adamlart sonunda onu orada bulup hapsederler. Ama Ahi oradan kurrul­mayt ba§artr. Boyle olunca Nevruz, ~eyh Sadreddin'in miiridlerine yiiklenir ve Ahi ~ahmelig'in 300 bin dinar malmt onlardan calep eder. Fakat onlar Ahi'nin nerede saklandtgmdan ve malmm nerede oldugundan habersiz olduklai1m soyler­ler. Nevruz mi.iridlerden 9ok kirnseyi cucuklar ve onlara kaba davrarur. Bu zaman Nevruz'un adamlart Ahi ~ahmelig'in Erdebil'in Kiirkan koyi.inde oldugunu cespit ederler. Nevruz si.iracle oraya varu. Ahi ~ahmelik mukavemet gosterse de, ka<;mak zorunda kahr ve Erdebil vilayetinin yerli hakirnlerinden olan ve Melik E§ref' e kar§t iraacsizlik gosceren Yakup Tuli'ye st~r. Yakup kendi kuvvecleriyle Nuriye koyi.i yakmlarmda kt§ vakti, yerin karla ortiilii oldugu bir halde Nevruz'a saldtru, onu maglup eder ve esir ahr. Fakat ~eyh Sadreddin aract olur, Nevruz saltverilir ve miinakt§a bart§la sonu9lantr (ibn Bezzazl373: 999-1001).

SONU<;

Boylece, "Safver i.is-safa" hem Azerbaycan Ahiliginin tarihine, hem de Ahi­lerin Safeviyye tarikatt ile ili§kilerine dair onemli veriler i9ermekcedir. "Safver · iis-safa" metninde roplam 21 Ahi, "~eyh Safi cezkiresi"nde ise 19 Ahi hakktnda malum at verilmi§tir. "Safver iis-safa" da Ahiler'le ilgili olan 53 hik.ayet; ~eyh Safi tezkiresinde ise 37 hik.ayet anlattlmt§tlf. Bu bilgilerden yola <;tkarak boyle kanaa­ce vara biliriz:

- Azerbaycan Ahileri maneviyata ve hayuseverlige onem vermi§, ibadete ve riyazete biiyiik dikkat aytrrnt§lar.

- Ahilere onderlik edecek bir §eyhin yi.iksek fazilec ve kamilliklere sahip ol­mast gerekiyordu.

1. UluslarartlSl Ahilik Kiiltilrii ve Kuiehir Sempozyumu • Cilt-11 1807

~ Ibn Bezzaz'uz "Sqfitet Os-sqja• Adlt Eserinde Azerbaycan Alu1(gi

·~--~--~----~~~----------- Safeviyye·carikaorun kurucusu ~eyh Safiyeddin kendi ideolojisini hazular­

ken Ahilik ideallerinden ve prensiplerinden faydalaruru§Or.

- ~eyh Zahid'in, ~eyh Safiyeddin'in ve ~eyh Sadreddin'in zaviyelerinde Ahi­ler saygt gormii§ ve iisciin mevkilere atanrru§lar.

- Azerbaycan'da ve ozellikle de Erdebil'de bir ~okAhiler Safeviyye tarikacma bagh olmu§, hem dini, hem de diinyevi aJanda §eyhlerinin buyruklarmt yerine getirmeye ~aba sarfetmi§ler.

- Meslek ve ·miilkiyet sahibi olan Ahiler sosyo-ekonomik hayatta miihim yer rutmu§lar.

- Azerbaycan Ahileri yalru.2. iktisadi aJanda degil, donemin siyasi olaylannda da yakmdan i§tirak etmi§ler ve hatta baz1 Ahiler devlec gorevlerine cayin olun­mu§lar.

- Safevi §eyhleri devlec ileri gdenleri carafi.ndan ktso.nlan Ahileri hirnaye ecm.i§ler.

~eyh Safiyeddin ve ~eyh Sadreddin gibi Safevi §eyhlerinin Ahilerle kurdukla­n steak miinasebecler etkisini sonraki donemlerde de siirdiirmi.i§clir. 1501 yilin­da Azerbaycan'da Safeviler devletinin kurulmasmda ve ~ah ismail'in Azerbaycan cahona sahip olmasmda Ahilerin belirli bir roli.i olmu§tur. Bi.iyiik bir devler adarru ve kumandan olmaslillD yan1sua, hem de Azerbaycan edebiyaanda onemli yer rucan ve Hacayi mahlastyla Ti.irk~e gi.izel §iirler yazan ~ah ismail kendi §iirlerinin birinde iktidara gelmesi yolunda ona destek~i olmU§ i~cimai gruplart §6yle suaLyor:

"~ahm evladma ikrar edenler, Ahiler, gaziler, abdallar oldu" (Aliyarov 1983: 180).

On_un bu §iirinden anla§tyor ki, Safeviler'in Azerbaycan'da iktidara gelme harekaunda Ahilerin timsalinde sanackarlarm, esnaflarm ve bir k.tstm ri.iccarlarm onemli ekonomik giici.i, gazilerin cimsalinde Tiirk k.tztlba§ oymaklarmm askeri kuvvecleri, abdallarm cimsalindeyse dervi§lerin, casavvuf ehlinin manevi­ideolojik siscerni 90k ehemiyecli olmu§cur. Safeviler hakimiyece geldikcen sonra. Azerbaycan Ahiligi cedricen Safeviyye tarikat:lllln bi.inyesinde eridi ve kendi varhgmt yitirdi. Fakat Azerbaycan' da esnaf te§kilaclarmm faaliyecinde Ahilik prensipleri ve onun izleri daha uzun siire kendini goscermeye devam ecdi.

8081/. Uluslararast Ahilik Killtiiril ve Klr~ehir Sempozyumu • Cr1t-U

Dr. Namiq MUSALI ~

KAYNAK<;A

Aliyarov, Siileyman (1983), "Azerbaycan'da bid'atc;Wk harekaana clair edebi menbelerin ogrenilmesi tecriibesinden", Azerbaycan filologiyasz meseleleri. l cil~ Bal<ii, s.179-204 .

.A§urbeyli, Sara (1992), istoriya goroda Baku (period srednevekovya), Baldi: Azf;!r­ne§r.

<;::ali§kan, Ya§ar ve ikiz, M. Liim (1993), Kultii.r, sanat ve medeniyetimizde Ahi­lik, Ankara: Kiiltiir Bakanhg1 Yaymlar1.

Devlet~ah (1990), Tezkire-i Devleqah (feviren: Necati Lugal), l cil~ istanbul: Milli Egitim Bakanhgt Yaymlar~.

Efendiyev, Okray (1961), Obrazovaniye Azerbaydjanskogo gosudarstva Sefividov v nafale XVI veka, Bakii: izdatelstvo Akademii Nauk.

Efendiyev, Oktay ve digerleri (1999), Azerbaycan tarihi. Ill cilt, Bakii: Elm.

Erken, V eysi (2008), Bi1· sivil iirgiitlenme modeli Ahilik, Ankara: Berikan Yaymevi.

Geydarov, Mikail (1987), Sosialno-ekonomifeskiye otno;eniya i remeslenmye orga-nizasii v gorodakh Azerbaydjana v XIII-XVII vv, Bakii: Elm.

ibn Bezzaz Erdebili (1373 h.§.), Safoet ii.s-safo der terciime-i ahval ii akval ii ke­ramat-i $eyh Safiyeddin ishak Erdebili (mogaddeme ve teshih: Gulam Riza Tabatabayi Meed), T ebriz: Peyarn.

ibn Bezzaz Erdebili (1328 h.k.), Safoet ii.s-safo (be ehtemam-i Ahmet ibn el-Hac Muhammed Kerim et-Tebrizi), Bombay: <;::ap-i sengi.

Koksal, M. Fatih (2006), Ahi Evran ve Ahilik, Kiqehir: Arter Ltd. ~ti.

Nagtyev, Mi:ihsiin (1982), "Ona am terciime eseri ~eyh Safl menaktb1", Germi­jimizden gelen sesler, Il cilt, Bakii: Elm, s.59-89.

Onullahi, Seyidaga (1982), XIII-XVII amlarda Tebriz fehri {sosial-iktisadi tari­hi), Bakii: Elm.

Petru§evski, ilya Pavlovi<; (1948), "Gorodskaya znat v gosudarstve Khulaguidov", Sovetskoye vostokovedeniye, tom V, Moskva, Leningrad, s.85-11 0.

$eyh Safi Tezkiresi (2006), Safoet £is-safo 'nzn XVI. aszr Turk terciimesi, (tertipfiler ve ne;re hazzrlayanlar: Mohsun Nagzsoylu, Sever Cabbarlz, Rauf $eyhza­man!t), Bakii: Nurlan.

~eyh Saflyeddin Erdebili (1380 h .§.). !Vzra mecmua. T'ertip eden: Prof Dr. Hii.se­yin Duzgiin, Tahran: Peyam.

1. Ulus!araras1 Ahilik Kiiltiin1 ve Klr~ehir Sempozywnu • C11t-U 1809