İLETİŞİMTEMA1SÖZCÜKTE VE SÖZCÜK GRUPLARINDA ANLAM, FİİLLER (ANLAM, KİP, KİŞİ, ANLAM KAYMASI)Kazanımlar:1. Bölüm: Çok Anlamlılık1. Dinleme/ İzleme1. 2. 1. Dinlenenin/izlenenin bağlamından hareketle kelime ve kelime gruplarının anlamlarını çıkarır.1. 4. 2. Aynı kavram alanına giren kelimeleri, anlam farklılıklarını dikkate alarak kullanır.2. Okuduğu metni anlama ve çözümleme2.1. Metnin bağlamından hareketle kelime ve kelime gruplarının anlamlarını çıkarır.1. Yazma kurallarını uygulama1.6. Yabancı dillerden alınmış, dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin yerine Türkçelerini kullanır.2. Bölüm: Sözcükler Arası Anlam İlişkileri4. Söz varlığını zenginleştirme4.1. Kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini kavrayarak birbiriyle anlamca ilişkili kelimelere örnek verir.3. Bölüm: Sözcük Gruplarında Anlam ve Söz Sanatları3. Hazırlıklı konuşmalar yapma3.6. Atasözü, deyim ve söz sanatlarını uygun durumlarda kullanarak anlatımını zenginleştirir.2. Okuduğu metni anlama ve çözümleme2.18. Metindeki söz sanatlarının anlatıma olan katkısını fark eder.4. Bölüm: Anlamlarına Göre Fiiller1. Kelime türleriyle ilgili bilgi ve kuralları kavrama ve uygulama1.1. Fiillerin anlam özelliklerini kavrar.5. Bölüm: Fiilde Kip ve Kişi1. Kelime türleriyle ilgili bilgi ve kuralları kavrama ve uygulama1.2. Kip ve çekimli fiili kavrar.1.3. Bildirme kipleriyle dilek kiplerini ayırt eder.1.4. Bildirme kiplerinin kullanım özelliklerini kavrar.1.5. Dilek kiplerinin kullanım özelliklerini kavrar.1.6. Fiillerin olumlu, olumsuz, soru ve olumsuz soru çekimleriyle ilgili uygulamalar yapar.6. Bölüm: Fiilde Anlam(Kip) Kayması3. Fiil kiplerinde zaman ve anlam kaymasıyla ilgili bilgi ve kuralları kavrama ve uygulama3.2. Fiil kiplerinde zaman ve anlam kaymasının nasıl gerçekleştiğini kavrar.3.3. Fiil kiplerini farklı zaman ve anlamları ifade edecek şekilde kullanır.

8 İletişim

ÇOK ANLAMLILIK

SÖZCÜKTE ANLAMTek başına bir anlamı olan ya da anlam taşımasa da cümlede anlam kazanan dil birimlerine sözcük

(kelime) denir.Her sözcük, başlangıçta tek bir anlam ifade etmekteydi. Ancak sözcükler, zaman içinde kullanımına

göre farklı anlamlar da ifade eder hâle gelmiştir. Böylece sözcükler temel anlamlarının dışında yan ve mecaz anlamlar kazanmıştır. Bu duruma çok anlamlılık denir.

Sözcüklerin hangi anlamda kullanıldığını belirlemek için sözcüğün içinde geçtiği cümleye bakılma-lıdır. Yani sözcüğün anlamını belirleyen, cümle içindeki kullanımıdır. Bu nedenle sözcüğün anlamı, kul-lanıldığı cümleden yola çıkılarak belirlenmelidir.

Temel AnlamBir sözcüğün tek başına ifade ettiği, herkesçe bilinen ve akla gelen ilk anlamı, temel anlamdır. Bu

anlam, sözcüklerin sözlükte yer alan ilk anlamı olduğu için sözlük anlamı olarak da bilinir.

ÖRNEKKlasik eserleri okumaktan büyük bir keyif aldığını söyledi bize.Verilen cümlede altı çizili sözcük hangi anlamda kullanılmıştır?

Çözüm: Bu cümlede “klasik sözcüğü, üzerinden çok zaman geçtiği hâlde değerini yitirmeyen, türünde örnek olarak görülen eser” anlamındadır. Bu, söz-cüğün sözlükteki ilk anlamıdır. O hâlde, “klasik” sözcüğü bu cümlede temel an-lamda kullanılmıştır.

ÖRNEKGelen seslere ve çıkan dumana bakılırsa taş ocağında yine dinamitler pat-

lıyor.Bu cümledeki altı çizili sözcük hangi anlamda kullanılmıştır?

Çözüm: Burada “patlamak” sözcüğü, “nesneler, iç basıncın etkisiyle ve çoğunlukla büyük ses çıkararak dağılmak, infilak etmek” anlamında yani te-mel anlamda kullanılmıştır. Bu anlam, sözcüğü tek başına kullandığımızda aklımıza gelen ilk anlamıdır.

Gerçek Anlam

Temel Anlam Yan Anlam

Mecaz Anlam

SÖZCÜKTE ANLAM

• Bir sözcüğün birden fazla anlamı olabilir ancak her sözcüğün yalnız bir tane temel anlamı vardır.Örneğin “açık” sözcüğünün sözlükte 16 tane anlamı verilmiştir ancak bunlardan yalnızca 1. anla-

mı olan “açılmış, kapalı olmayan, kapalı karşıtı” sözcüğün temel anlamıdır.• Sözcüğün diğer anlamları, temel anlamından az çok farklılaşarak oluşturulmuştur. Yani yan ve

mecaz anlamlara kaynaklık eden, temel anlamdır.• Temel anlamda kullanılan bir sözcüğün yerine eş anlamlısı dışında başka bir sözcük getirilemez.

Örneğin “Okulun çevresinde kimse yoktu.” cümlesinde “çevre” yerine eş anlamlısı olan “etraf” sözcüğü getirilebildiği için sözcük temel anlamda kullanılmıştır.

İletişim 9

ÇOK ANLAMLILIK

Yan AnlamSözcüğün temel anlamına bağlı olarak, temel anlamından çok fazla uzaklaşmadan kazandığı anlam-

larına yan anlam denir.Yan anlam, sözcüğün temel anlamına benzerlik ve yakınlık ilgisiyle oluşmuştur. Yani sözcüğün te-

mel anlamı ve yan anlamı arasında mutlaka anlamsal bir bağlantı vardır.

Sözcüklere Yan Anlam Kazandırma Yolları1. Ad Aktarması: Bir sözcüğün benzetme amacı olmaksızın çeşitli ilişkiler kurularak, başka sözcükler

yerine kullanılmasına ad aktarması denir. Ad aktarması kurmak için başvurulan ilişkilerden başlıcala-rı şunlardır:

ÖRNEKKlasik şiir tarzında verdiği eserleri, eleştirmenler tarafından beğenildi.Bu cümlede hangi sözcükler yan anlamda kullanılmıştır?Çözüm: Verilen cümlede “klasik” sözcüğü, “kökleşik”, “vermek” sözcüğü “herhangi bir şey or-

taya çıkarmak, oluşturmak” anlamında yani yan anlamda kullanılmıştır. Bu anlamı, sözcüğün temel anlamından kopmadan, temel anlamıyla bağlantılı olarak kazandığı anlamdır.

ÖRNEKBaharın gelmesiyle birlikte çiçeklerin tomurcukları da patladı.Bu cümlede hangi sözcükler yan anlamda kullanılmıştır?Çözüm: “Gelmek” sözcüğünün temel anlamı, “ulaşmak, varmak”tır. Verilen cümlede ise “et-

kisini herhangi bir biçimde göstermek” anlamında kullanılmıştır. “Patlamak” sözcüğünün temel anlamı, “infilak etmek”tir. Bu cümlede ise “görünür duruma gelmek, ortaya çıkmak, yeşermek” anlamıyla kullanılmıştır. Her iki sözcük de temel anlamlarından kopmadan yan anlam kazanmıştır.

• Bir sözcüğün birden fazla yan anlamı olabileceği gibi hiçbir yan anlamı da olmayabilir.

ÖRNEK: Yol açık diye çabuk geldik. (Engelsiz, serbest)

Açık mavi bir elbise giymiş. (Rengi koyu olmayan)

• Yan anlam ve temel anlam, sözcüğün gerçek anlamını oluşturur.

“Açık” sözcüğü bu cümlelerde yan anlamlarıyla kullanılmıştır.

AD AKTARMASI

Yer - İnsan İlişkisi

Bütün İzmir, 9 Eylül’ü kutluyor.

Eşya - Kullanılan İlişkisi

Ünlü raket Ankara’ya geliyor.

İzmir’de yaşayan insanlar kastediliyor.

Raketle, tenisçikastediliyor.

Neden - Sonuç İlişkisi

Günlerce bereket yağdı.

Yağmurun yağması nedeniyleürünlerin çoğalması kastediliyor.

Parça - Bütün İlişkisi

Vapur Konak’a yanaştı.

Sanatçı - Eser İlişkisi

Orhan Kemal’i okuyorum.

Konak iskelesikastediliyor.

Orhan Kemal’in yaz-dığı eser kastediliyor.

İç - Dış İlişkisi

Çok acıkmış, iki tabak yedi.

Tabağın içindekiyemek kastediliyor.

10 İletişim

ÇOK ANLAMLILIK

ÖRNEK

ÖRNEK

ÖRNEK

Balıkçı, müşterilerin dikkatini çekmek için “Derya kuzusu bunlar!” diye bağırıyordu.Bu cümledeki dolaylamayı bulun ve hangi sözcüğü anlattığını belirtin.

Çözüm: Bu cümlede “derya kuzusu” sözü, “balık” yerine kullanılmıştır. Tek sözcükle anlatılabi-lecekken birden fazla sözcük kullanıldığı için dolaylama yapılmıştır.

Rapor yazarken neredeyse sıkıntıdan patlayacaktım.Bu cümlede mecaz anlamda kullanılan sözcük hangisidir?

Çözüm: Verilen cümlede “patlamak” sözcüğü, temel anlamından tamamen uzaklaşmış ve “çok sıkılmak, sıkıntı ve sabırsızlığını belli etmek” anlamıyla, mecaz anlamda kullanılmıştır.

Çocuk tiyatrosunun ilk perdesi, seyirciler tarafından çok beğenildi.Bu cümlede terim anlamda kullanılmış bir sözcük var mıdır?

Çözüm: “Perde” sözcüğünün temel anlamı “görüşü, ışığı engellemek, bir şeyi gizlemek için pencereye veya bir açıklığın önüne gerilen örtü”dür. Ancak bu cümlede “bir sahne eserinin büyük bölümlerinin her biri” anlamında tiyatro terimi olarak kullanılmıştır.

3. Deyim Aktarması: Bir sözcüğün benzetme yoluyla başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır.• Testerenin dişleri körelmiş. İnsandan doğaya aktarma

• Etrafına sert bir bakış attı. Doğadan insana aktarma

• Resme sıcak renkler hâkimdi. Duyular arası aktarma

Mecaz AnlamBir sözcüğün zamanla gerçek anlamından uzaklaşarak kazandığı anlama mecaz anlam denir. Söz-

cükler genellikle soyut anlam kazandığında mecaz anlam oluşur. Yani mecaz anlamda sözcük, benzet-me ya da başka bir ilgi sonucu temel anlamından tamamen uzaklaşır.

Terim AnlamBir bilim, sanat, meslek dalıyla veya bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan sözcükler,

terim anlamlıdır.

2. Dolaylama: Tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramı güçlü ve etkili bir anlatım için birden fazla sözcükle anlatmaktır.

Altı çizili sözcüklerde belirtilen biçim-lerde deyim aktarması yapılmış ve söz-cükler yan anlam kazanmıştır.

• Bir sözcüğün anlam özelliği, kullanıldığı cümleden yola çıkılarak belirlenmelidir.• Bir sözcüğün yerine eş anlamlısı dışında başka bir sözcük getirilebiliyorsa o sözcük mecaz an-

lamlıdır.• Sözcük gruplarında da mecazlı söyleyişler görülebilir.

• Bazı sözcükler yalnızca terim olarak kullanılır: özne, yüklem, açıortay...• Bazı sözcükler de diğer anlamlarının yanı sıra terim olarak da kullanılır.• Bir sözcük, birden fazla alanda terim olarak kullanılabileceği gibi yan anlam da kazanabilir.

Ağacın kökü çürümüş. Bitki bilimi terimiSözcüğün kökünü bul. Dil bilgisi terimiÜç kök dereotu istedi. Yan anlam

İletişim 11

ÇOK ANLAMLILIK

ÖRNEKRüzgârın etkisiyle yapraklar uçuşuyor ve şemsiyesi, çocuğun elinden kur-

tulup gidiyor.Bu cümledeki somut anlamlı sözcükleri bulun.

Çözüm: Beş duyu organımızdan en az biriyle algılanabilen sözcükler so-mut anlamlıdır. Bu cümlede de “rüzgâr, yapraklar, şemsiye, çocuk, el” söz-cükleri, somut anlamda kullanılmıştır.

ÖRNEKAralarındaki bu güçlü bağ sayesinde arkadaşlıkları uzun yıllardır devam ediyor.Bu cümledeki soyut anlamlı sözcükleri bulun.

Çözüm: Verilen cümledeki “bağ” ve “arkadaşlık” sözcükleri beş duyumuzdan hiçbiri ile algıla-namadığı için soyut anlamda kullanılmıştır.

Algılanabilirlik Açısından Sözcüğün Anlam ÖzelliğiSomut ve Soyut Anlamlı SözcüklerSözcükler, varlýk ve kavramların dildeki karşılıklarıdır. Bu nedenle her sözcük zihinde belli bir varlığı

ya da kavramı çağrıştırır. Bu kavramlarýn bazýlarý duyu organlarýyla bazýlarý da duygularla ve düþüncelerle algýlanýr. Varlığını beş duyumuzdan en az biriyle algılayabildiğimiz varlık ve kavramları karşılayan söz-cükler somut anlamlý sözcüklerdir.

Düþünce yoluyla varlýðýný kabul ettiðimiz, duyu organlarýmýzla algýlayamadýðýmýz sözcükler ise soyut anlamlý sözcüklerdir.

Kapsam Yönünden Sözcüğün Anlam Özelliği

Genel Anlamlı SözcüklerKavram ya da nesneleri topluca belirten

sözcüklerdir.Örnek: Kitap en iyi dosttur.Bu cümledeki “kitap” sözcüğü bütün

kitaplarý anlattığı için genel anlamlıdır.

Özel Anlamlı SözcüklerOrtak özellikleri olan varlıklardan birini an-

latan sözcüklerdir.Örnek: Kitap masanýn üzerinde duruyor.Bu cümledeki “kitap” sözcüğü tek bir kita-

bı anlattığı için özel anlamlıdır.

• Somut anlamlý bir sözcük, ek alarak soyut anlam kazanabilir.

insanlýk“İnsan” somut anlamlı bir sözcüktür. Bu sözcüğe “-lık” yapım eki getirilerek türetilen “insanlık” sözcüğü ise soyut anlamlıdır.

• Somut anlamlý bir sözcük cümle içinde soyut anlam kazanabilir.

Ne kadar sýcak bakýyor deðil mi?Somut anlamlı olan “sıcak” sözcüğü bu cümlede soyut anlam kazanmıştır. Buna “soyutlaştırma” denir.

• Soyut anlamlý bir sözcük çoðunlukla benzetme yoluyla somut hâle getirilebilir.

Bu düþünceler zamanla çürüyecektir.Soyut olan “düşünce” sözcüğü bu cümlede “çürü-” fiilinin de etkisiyle somutlaştırılmıştır. Buna “somutlaştırma” denir.

12 İletişim

Alıştırma : Gerçek mi, Mecaz mı?

Metinde altı çizili sözcüklerin gerçek anlamda mý yoksa mecaz anlamda mý kullanıldığını bu-lun. Buna göre sözcükleri uygun kutulara yazın.

NASRETTÝN HOCANasrettin Hoca, ince taþlamalarý ile yüzyýllardan beri halkýmýzý güldü-

rüp düþündüren bir söz ustasýdýr; bir bilgedir. Ünü yurt sýnýrlarýný aþmýþ, Türk adýný bütün dünyaya duyurmuþtur.

Hayatý hakkýnda elimizde kesin bilgiler yoktur. Bazýlarýna göre Selçuklular devrinde, bazýlarýna göre de Timur’un Anadolu’yu ele geçirdiði zamanlarda yaþamýþtýr.

Eldeki kaynaklardan birinci söylentinin daha doðru olacaðý sanýlýyor. Buna göre Hoca, 1208 yýlýnda Sivrihisar’ýn Hortu köyünde

doðmuþtur. Babasý, ayný köyün imamý olan Abdullah Efendi’dir. Ab-dullah Efendi, çaðýna göre ileri görüþlü, aydýn bir kiþidir. Oðluna oku-

ma yazma öðretmiþ, Arapça din dersleri vermiþtir. Nasrettin; bunlarla yetinmemiþ, çevresinde ün yapan baþka kiþilerden de dersler almýþtýr. Sonra Konya’ya gitmiþ, medresede okumuþtur. Akþehir’e yerleþmiþ,

1285’te orada ölmüþtür.Akþehirliler, çok sevdikleri Hoca’ya adýna yakýþýr bir türbe yaptýrmýþlar. Söylentiye göre türbesi de

kendisi gibi gülermiþ. Üstü açýkmýþ, duvarlarý yokmuþ. Fakat kocaman bir kapýsý varmýþ. Kapýnýn üs-tünde de deðirmen taþý gibi bir kilit asýlýymýþ... Ýstersen gülme, gülmeden geçip gidenin baþýna er geç aðlanacak bir hâl gelirmiþ...

Hoca, aðýzdan aðýza anlatýlarak günümüze dek gelen fýkralarýnda, doðru bulmadýðý birçok þeyi eleþtirmiþtir. Onun asýl amacý, insanlarý güldürmek deðil, düþündürmek ve eðitmektir. Söyleyeceklerini doðrudan söylemez, bir gülümsemenin ardýna gizler. Hoca’nýn eleþtirisine uðrayanlar ya da o anda orada hazýr bulunanlar, önce kýs kýs gülerler, sonra da batýrýlan iðnenin acýsý ile kendilerine gelirler.

Hoca’nýn fýkralarý gülüp geçilecek boþ sözler deðildir. Üzerinde uzun uzun düþünülecek; sonuç-lar, dersler çýkarýlacak; öðretici, eðitici gerçeklerdir. Bunlarda her þeyi ile halkýmýz vardýr. Sevinci ve derdi ile halkýmýzýn yaþantýsý vardýr. Onun içindir ki halkýmýz, bunlarý sevmiþ, benimsemiþ; her yerde, her fýrsatta anlatmýþ; bütün canlýlýðý ile zamanýmýza dek gelmesini saðlamýþ; “kuþa benzemek, fincancý katýrlarýný ürkütmek, býraktýðý yerde otlamak, tabanlarý kaldýrmak, ipe un sermek...” gibi birçok sözünü deyimleþtirmiþtir.

Yazýlý bir metin býrakmadýðý hâlde, fýkralarýnýn yaygýnlýðý ve canlýlýðý þunu gösteriyor ki Hoca’mýz bu-gün de hocalýðýna devam etmektedir. Ondan öðreneceðimiz çok þey var.

Ahmet KÖKLÜGÝLLERNasrettin Hoca (Düzenlenmiþtir.)

GERÇEK ANLAM MECAZ ANLAM

İletişim 13

Alıştırma : Türkçesini Bulalım

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin yerine Türkçe karşılıklarını bularak boşluklara ya-zın.

1Ablam, kendine yeni bir lap top alacağını söyledi.

5Kullandığın wallpaper çok güzelmiş.

9Bilgisayarımdaki videoları flash diske aktardım.

3Onun nickname olarak neyi kullandığını bilmiyorum.

7Bu filmi nasıl download edeceğim?

11Burcu’nun online olmasını bekliyorum.

2Evlerine yeni bir CD Player mı almışlar?

6Önemli dosyaları bilgisayarına save etmelisin.

10Bu dosyayı sana İnternet’ten send ettim.

4Gönderdiğin e-mail henüz bana gelmedi.

8Bu bilgiler hackerların eline geçmemeli.

12Sunum dosyasının olduğu maili bana da forwardler misin?