1. KANGA E GJERGJ ELEZ ALIS

“Kanga e Gjergj Elez Alis” i është transmetuar mbledhësit Sali Vuçiterni prej një lahutari të

panjohur shqiptar me origjinë nga zona e Prokupljes, sot në Serbi.1 Pjesa e fundit të rrëfimit

është treguar në prozë.

1.1. Kënga

1 Lum për ty, more i madhi Zot!

2 Ç’ka me pa Krajleviq-e Markun!

3 I a kish nisë pijes e po pinte,

4 Tri dit e tri net pijes s’ja ka da

5 E në pije derri po u livdojte:

6 Nuk ka bamun nana trim si mue

7 Nuk ka bamun pela kalë si timin,

8 Nuk ka bamun mjeshtri armë si të mijat!

9 - Met e foli e shoqja e kralit:

10 Po ndigjo ti, or Kraleviqe Marku!

11 Ti me kanun trim-o si po thue,

12 qe kaq vjet qi me ty jam martue,

13 Ndo’j shqyptar të ri gjallë m’a kishe prue

14 E dadicë na fëmive do t’ja bajshim.

15 Keq u idhnue Krajleviqe Marku!

16 Brraf, në kamë derri kanka çue

17 E me të shpejtë armët m’i ka njeshë

18 E me të shpejtë sharqin e ka shilue

19 E në shpinë sharqit m’i ka ra,

20 Shpejt po dilka në drume të gjana,

21 Tri dit, tri net për drum po shetit,

22 Aj po lyp ndo’j shqyptar të ri,

23 Kuer ja mbërrini nji shqyptar i ri

24 Ma kish pasun nji kalë dori,

25 Dorija jelen deri në kopitë

26 Shqyptari mustaqet deri n’obluk të shalës,

27 Aj kambë-kryq mbi dori ish unjun

28 E tamurit mir-o po m’i bike,

29 Por ma mirë kangës po ja thote.

1 “Kanga e Gjergj Elez Alis”, në: Cirka, IV (56-59), Shkodër : Shtypshkronja Ora e Shkodrës, 1939, fq 6-8.

30 Fjalët s’vonojnë, tu krajli ja mbërrini:

31 Mirë se të gjejë, o Krajleviqe Marku!

32 - Mirë se vjen, o shqyptar i panjoftun!

33 A ma shet, o shqyptar kët dori?

34 - Për me e shitun, krajl-o, nuk e kam.

35 A ma shet, shqyptar, a ma falë?

36 Për me e shitë, krajl-o nuk e kam,

37 Për m’e fal jam ndodhë fukara.

38 - Ja ma shit, shqyptar, ja ma fal,

39 ja me zor une po ta marr.

40 - Për m’e shitë, krajl-o, nuk e kam,

41 Për m’e falë jam ndodhë fukara,

42 Për me zor, kurr falë ty mos të kofsha.

43 Shif ç’ka bani Krajleviq-e Marku!

44 Po ma hjek shpaten prej mellsije,

45 Me dorë të djathtë shpaten ma ka rrokun

46 E me dorë të shmajtë për dyzinash dorinë

47 E bythëprapë për drum po ma kthete.

48 Met e foli shqyptari i panjoftun:

49 A po më ndigjon, o Krajleviqe Marku?

50 Mos ma prish qefin e tamurit,

51 Se me i lëshue kambët në zengji

52 E me e qitë un tamurin në shtrajcë,

53 Çare vetit, Krajl-o nuk i gjajsh.

54 Mirë-po Krajli fjalen vesh s’ja merr,

55 Prap po e çon nepër drumt të gjanë.

56 Shif çka bani shqyptari i panjoftun!

57 Po m’i lëshojte kamët në zingji,

58 Po m’a qitte tamurin në shtrajcë,

59 Me dorë të shmajtë për dyzinash dorinë,

60 Me dorë të djathtë topuzin tridhetë okësh.

61 Kur e pa krajli se ç’e zezë po e gjan,

62 Shpejt ma shtini shpaten në mellsinë

63 E m’i qitte tre çatalla kamxhi,

64 Për dy anësh sharqin po ma rrahte.

65 Sharqi i lehtë e dorija s’muj e xuni.

66 Kur erdh dorija në breg të lumit,

67 Sharqi këcejti m’anën tjetër të lumit.

68 Atëherë shqyptari dorinë m’a ka ndalun,

69 Për pushim dorisë m’i ka zhdrypë,

70 Bregut të lumit dorinë po e shetitë.

71 Edhe krali sharqit m’i ka zhdrypun,

72 M’at anë lumit sharqin po e shetitë.

73 Prej m’at anë Krali po m’i thotë:

74 Pash Zotin, shqyptar, qi të ka dhanë,

75 Të më kallxojsh se ç’krahine je,

76 Të më kallxojsh ku t’janë rritë mysteqet kaq fort

77 Të më kallxojsh ku i asht rritë jela e dorisë?

78 Met e foli shqyptari i panjoftun:

79 Po ndigjo, ti o Krajleviq-e Marku!

80 Ti të ja puthish katër patkojt sharqit,

81 Qi nuk mujta ty gjallë me të xanë,

82 Po të kallxojshe se ç’krahine jam,

83 Po t’kallxojshe për mysteqet e mija,

84 Po të kallxojshe për jelë të dorisë.

85 Mirë-po krali prep po m’a perben:

86 Pashë Zotin, shqyptar, qi të ka dhanë,

87 Të më kallxojsh se ç’krahine je,

88 Të m’kallxojsh ku të janë rritë mysteqet tua,

89 Të më kallxojsh ku janë rritë jela e dorisë.

90 - Me te foli shqyptari i panjoftun:

91 Po ndigjo, ti o Krajleviqe Marku!

92 Ti të shkojsh te Kroni i hajdutve,

93 Aty e gjen Harambash Ilinë,

94 Ate pvete për mue, të kallxon.

95 Shif ç’ka bani Kraleviqe Marku!

96 Menjiherë në shpinë sharqit m’i ka ramun,

97 Drejt po me shkonte te Kroni i hajdutve.

98 Para po i del Harambash Ilija.

99 Mirë-se vjen, o Kraleviq-e Marku!

100 Mirë-se të gjej, o Harambash Ilija!

101 Çka je zbemun, Kralo, ti kaq fort?

102 A më ke pimun shum venë e raki?

103 Me te foli Kraleviqe Marku:

104 Po ndigjo, ti o Harambash Ilija!

105 Nuk kam pimun shum venë e raki,

106 Vena e rakija mue m’u ka nxi,

107 Qe tri dit për drum po shetiti,

108 Un po lypi ndoj shqyptar të ri.

109 Kur ja mbërrini nji shqyptar i ri,

110 Kishte hypun nji kalit dori,

111 Dorija jelen deri në kopi,

112 Shqyptari mysteqet deri n’obluk të shalës,

113 Aj kambëkryq m’at dori m’ish ulë

114 E tamurit mir-o m’i bite

115 E ma mirë kanges po m’ja thote.

116 Une deshta ate gjallë me e xanë

117 E gadi kryet e kam lanë.

118 Une e pveta se ç’krahine asht,

119 Aj më tha pvete Harambash Ilin,

120 Se per mue aj ty të kallxon.

121 Me te foli Harambash Ilija:

122 Hajde, Kral-o, na ngrykë të merremi,

123 Se ti kral sod paske lemun.

124 Atij i thonë Gjergj Elez Alija,

125 Me tridhetë vetë në mejdan i kam dalun,

126 Tridhetë shokë aj mue m’i ka premun,

127 Edhe un nën bark të kalit kam pështumun,

128 Gjarpën i idhtë krajl-o aj asht.

129 Ku t’ja ndijsh rroplimën e tij,

130 Tre konakë rrugë larg-o ti të shkojsh.

Këtu kangatari e len lahutën edhe në trajtë kallximi, si asht zakoni, u difton ndigjuesave sa

vijon: Mbas disa kohe Krajleviqe Marku, tue shetitë, lajmohet se atypari ndodhej Gjergj Elez

Alija. Menjiherë i bjen nder mend fjala e Harambash Ilisë qi i pat thanë “ku ta ndijsh

rropllimën e tij, tre konakë rrugë larg-o ti të shkojsh.” Krajleviqe Marku, tue veprue mbas

porosisë së Harambash Ilisë, menjiherë i hip sharqit dhe merr rrugën për t’u largue tri ditë larg

prej vendit ku ndodhej Gjergj Elez Alija. Ecë natë e ditë dhe në të treten e ditës mbërrinë në

grykë të Kaçanikut. Aty pa pritë e pa kujtue has në Qesexhi Musën dhe menjiherë fillon lufta

ndërmjet të tyne. Pikësparit gjuhen njeni me tjetrin me topuza e, mbasi asnjani nuk mujti me i

ra shoqit, gjuhen me mizraçe e, mbasi edhe me këto nuk mujten me i ra njeni tjetrit, u

sulmuen me shpata. Këtu, tue hasë njana në tjetrën, u thyen të dyja. Atherë u kapen fytas e

ranë prej atllarve në tokë. Lufta vazhdoi fytas prej mengjezit e deri në mjesditë. Në kët kohë,

Krajleviqe Marku, i lodhun tepër e i dishpruem prej fuqisë se Qesexhi Musës, tue mendue se

si të pështojë nga thojt e tij, i ra në mend zana e malit, e cila i kishte pasë premtue se do t’i

vete në ndihmë kur aj të ndodhej në ndonji rrezik të madh, edhe kështu Krajleviqe Marku,

kërkoi ndihmë nga zana e malit, tue thanë: - Ku je ti, mori zana e malit, se kurr ma keq unë

s’kam kenë. Menjiherë ju përgjegj zana e malit në mënyrë që nuk e ndjeu Qesexhi Musa, tue i

thanë Krajleviqe Markut qi të përdorojë thikën e helmatosun qi e kishte në brez, të cilën e

kishte harrue. Atherë krajli, për të gjetë rasë që të përdori thikën, e gaboi Qesexhi Musen tue i

thanë këtij: - A e shef ti, or Qesexhi Musa se edhe dielli po çuditet ndër ne, e shef si asht ndalë

e po na shikjon? Qesexhi Musa, i çuditun prej kësaj fjale, çon kryet me pa diellin. Krajleviqe

Marku, tue perfitue prej rasës, hieq thikën prej brezit dhe e ther Qesedi Musën. Mbasi thika

ishte e helmosun, Qesexhi Musa bjen pa shpirtë përdhe. Krajleviqe Marku, i çuditun prej

trimnisë së Qesexhi Musës, ja çan krahnorin për me pa se çfarë zemre kishte; por mbet i

habitun, kur pa për rreth zemrës së tij tre gjarpij: Njeni ishte i zgjuem, tjetri porsa i kish dalë

gjumi e i treti ishte në gjumë të randë. Prej kësaj Krajleviqe Marku mori vesht se Qesexhi

Musa nuk e kish harxhue as gjysen e fuqisë së tij dhe, i habitun prej kësaj ngjarje, ish tue

mendue se çfarë kreshniku paska kenë. Mu në kët kohë, ndjeu piskamën e zanës së malit, e

cila i tha: - Sytë të plaçin, more Krajleviqe Marku, pse po rri aty i habitun? A s’e din, o

Krajleviqe Marku, se ky asht miku i Gjergj Elez Alisë? Atherë Krajli fjalën dy s’e bani.

Meiherë sharqit në shpinë i ka ra, mori rrugën për me pështue prej Gjergj Elez Alisë e, mbasi

vend për të pështue nuk gjet, hyni në nji shpellë të Bjeshkës së Lybetenit. Sot e at ditë ka

mbetë i ndrymë n’at shpellë.

1.2. Zanafilla

Të dy heronjtë, Gjergj Elez Alia dhe Marko Krajleviçi, kanë jetuar në epoka të ndryshme

historike, mjaft të largëta prej njëra-tjetrës, ndaj antagonizmi i tyre është ndërtuar nga

rapsodët shqiptarë ose sllavë myslimanë me synimin e dhënies së një dimensioni parësor

heroit të bashkësisë në raport me atë të fqinjëve ortodoksë. Janë në këtë mënyrë më tepër

rapsodët që duelojnë dhe fitojnë kundër kundërshtarëve, sesa vetë Gjergji me Markon.

Por megjithatë jo gjithçka është krijuar gjatë sundimit osman; kënga mbështetet në ngjarje të

jetës së Gjergjit/Germanusit dhe transmeton motive të ruajtura edhe ndër këngët e mëparshme

të malësorëve të Currajt të Epërm, siç elementë prej historisë së rrethimit të Gelimerit dhe të

betejës së Veteres. Më tej, këtu janë ruajtur edhe të dhëna mbi një përpjekje të dytë të Stotzës

kundër bizantinëve e cila përfundoi me tërheqje drejt Libisë ndërsa u përhapën lajme se

Germanusi po rikthehej në Afrikë. Natyrisht toponimi “Libi” i De Bello Vandalico është

korrektuar në atë më të njohur, Lyboten.

Në vargjet e para [1:22] përshkruhet - njëlloj siç në variantet “Rrëmbimi i së shoqes së Mujit”

dhe “Galan Kapidani - pjesëza e vetëmburrjes së Krajlit, por përndryshe në këtë këngë është

gruaja që i kërkon Markos të skllavërojë ndonjë shqiptar të ri për ta përdoruar si dadicë të

fëmijëve. Ndaj ky i fundit do të niset dhe do të kërkojë tri ditë e tri netë, derisa në fund gjen

Gjergj Elez Alinë.

Sigurisht është pak e mundur që Markua dhe e shoqja t’ia besonin kujdestarinë e fëmijëve një

burri të saposkllavëruar, për më tepër Gjergjit, por, duke pasur parasysh edhe fjalën “dadë të

ditës” në vargjet mjaft të afërta të këngës “Rrëmbimi i së shoqes së Mujit” mund të besohet se

ideja e përkujdesjes ndaj fëmijës është krijuar pikërisht nga afërsia fonetike e emrit Placidia

me fjalën “dadicë”.

Sipas vargjeve [23:28] Gjergji është ulur këmbëkryq mbi kalë dhe po këndon një këngë të

shoqëruar me tamur.

Fjala “tamur” ose “tamra” dëfton në dialektet shqiptare të Kosovës dhe në gjuhët

sllavojugore, një instrument muzikor të ngjashëm me lahutën, por me dy ose tri tela,2 me

shoqërinë e të cilit recitoheshin gjithashtu këngët heroike. Vetë motivi i këngës me tamur, e

ka origjinën në vargjet e krijuara fillimisht për ngjarjet e rrethimit të Gelimerit, dhe rrëfehet

2 Id., fq 8, shënim. Idem: Lord A. B. The Singer of Tales. Cambridge : Harvard University Press, 1960, fq 21.

sigurisht për këngën e tij me harpë. Në epikën e Shqipërisë së veriut, harpën e mbretit vandal

e gjejmë të aktualizuar më tej në një instrument të tretë muzikor, të ngjashëm me tamrën dhe

lahutën, por me më shumë tela. Në vargjet e para të këngës “Galan Kapidani”, përpara se të

nisë monologun mbi vlerat e tij, Galani/Gelimeri përshkruhet këtu duke kënduar me sharki.3

Pjesa [29:72] vijon me takimin e dy kreshnikëve; Markua i kërkon Gjergjit t’ia shesë dorinë

ose t’ia falë; nuk merren vesh dhe përgatiten që të dyluftojnë. Shqiptari vendos këmbën në

yzengji të kalit dhe niset drejt Markos, ndërsa ky i fundit do të frikësohet dhe braktis

mejdanin.

Sipas vargut 54, Markua nuk dëshiron ti kuptojë fjalët e Gjergjit; “Mirëpo krajli fjalen vesh

s’ja merr.” - Mundet që ideja e moskuptimit të fjalëve prej armikut, të mos jetë shtuar nga

rapsodët, por ti referohet të njëjtave ngjarje në të cilat është bazuar motivi i “moskuptimit të

fjalëve” në këngën Martesa e Halilit. Për arsye se në të njëjtën pjesë të këngës (në vargjet 22

dhe 25) ndeshim togfjalëshin “drumt të gjanë” që mund të jetë një aktualizim i fjalës

“hipodrom”, dhe ndeshim gjithashtu idenë e mosdëshirës së heroit për të luftuar kundër

Krajlit: Gjergji i thotë Markos “Mos ma prish qefin e tamurit” në vargun 50, dhe fjalët e tij

mund ti referohen mosdëshirës fillestare të Germanusit për t’ju kundërvënë Maksiminusit.

Në këtë pjesë vargjet [56:65] janë mbetëza e rrëfimit të betejës së Scale Veteres.

“Shif çka bani shqyptari i panjoftun! / Po m’i lëshojte kamët në zingji, / Po ma qitte tamurin

në shtrajcë, / Me dorë të shmajtë për dyzinash dorinë, / me dorë të djathtë topuzin tridhetë

okësh. / Kur e pa krajli se ç’e zezë po e gjan, / Shpejt ma shtini shpaten në mellsinë / E m’i

qitte tre çatalla kamxhi, / Për dy anësh sharqin po ma rrahte. / Sharqi i lehtë e dorija s’muj e

xuni.

Përcillet pasazhet e kronikës që tregojnë; hipjen e Germanusit mbi kalin e dytë, betejën dhe

fitoren kundër kryengritësve dhe në fund largimin e Stotzës, fillimisht drejt aleatëve maurë

Ortaia dhe Iauda, dhe më pas drejt Mauritanisë. Nuk përshkruhet në fakt hipja e heroit mbi

kalë, por nënkuptohet prej veprimit të vendosjes së këmbëve në yzengji, pasi Gjergji, apo

“heroi i panjohur” është paraqitur prej fillimit të rrëfimit si i ulur këmbëkryq mbi kalë. Në

një moment të transmetimit kënga është korrektuar, për të mbivendosur në të, pikërisht këtë

motiv të stereotipizuar (të heroit të panjohur të ulur këmbëkryq mbi kalë) të cilin e ndeshim

në mjaft këngë të tjera epike, dhe veçanërisht në ato të Ciklit të Marko Krajleviçit.4

Për sa i përket origjinës historike; motivi mund të lidhet me ngjarjet e vdekjes së mbretit laz

Gubaz II,5 i cili u qëllua nga aleatët bizantinë ndërsa diskutonte me ta i ulur këmbëkryq mbi

kalën e tij. Rrëfimi i kësaj vrasjeje dhe disa prej gjesteve të mbretit janë transmetuar në

3 Galan Kapidani”, në: Karma G. Folklorë Ndër Malet Tona II. Shkodër : Shtypshkroja Zoja e Papërlyeme, 1940,

fq 40-3, vg. 5:6. 4 Për shembull në dy këngët që rrëfejnë betejat e Markos me Deli Musën dhe Gjemo Malësorin, në të cilat dy

heronjtë shqiptarë paraqiten të ulur këmbëkryq mbi kalë ndërsa luajnë duke hedhur topuzët në ajër. Shih në: Karadžić V. S. Srpske narodne pjesme, knjiga II (Poema popullore serbe, v. II). Vienna : Stamparija jermenskoga Manastira, 1845, n. 67 ; n. 68. 5 Për më shumë mbi mbretin Gubaz II, shih: Martindale J. R., et al. The prosopography of the later roman

empire III. New York: Cambridge University Press, 1992, fq 844-5.

poezinë epike shqiptaro-sllave, veçanërisht në këngën “Siran Ag Jabanxhija”6 ku përveç

ngjarjeve prej jetës së mbretit, edhe grupi i tij nominal është ruajtur (e ndërthurrur me emrin e

gjeneralit Baresmanas) në formulën « Burc Eleze Krajli ». Pra, mund të besohet se motivi

klishe i këngës sonë është huazuar prej këngëve të ndërtuara për transmetimin e luftërave

persike të justinëve; siç është, ndër këto, edhe vetë kënga “Siran Ag Jabanxhija”.

Në pjesën [74:84] Markua e pyet heroin e panjohur për origjinën e tij, për mustaqet dhe jelën

e dorisë; dhe mesa kuptohet nga mënyra e përgjigjes të shqiptarit në një moment të

mëparshëm të transmetimit fjalët e heroit serb kanë qenë më qartësisht fyese:

“Pash Zotin, shqyptar, qi të ka dhanë / Të më kallxojsh se ç’krahine je, / Të më kallxojsh ku

t’janë rritë mysteqet kaq fort, / të më kallxojsh ku i asht rritë jela e dorisë? / Met e foli

shqyptari i panjoftun: / - Po ndigjo, ti o Krajleviqe Marku! / Ti t’ja puthish katër patkojt

sharqit, / qi nuk mujta ty gjallë me të xanë, / Po të kallxojshe se ç’krahine jam, / Po

t’kallxojshe për mysteqet e mija, / Po të kallxojshe për jelë të dorisë.”

Në mesjetë arbrit qethnin vetëm

pjesën e përparme të kokës bashkë me

tëmthat, ndërsa i linin mjekrat të gjata

dhe flokët nga pas të paprekura,

pikërisht si jele kali.7 Gjatë periudhës

osmane, mjekrat e gjata u braktisën

relativisht herët8 për ti lenë vendin

mustaqeve ndërsa mënyra e arbre e

prerjes së flokëve ka vazhduar të

përdoret deri në fillimin e shekullit

XX mes malësorëve të Shqipërisë të

veriut, Malit të zi dhe Bosnjës, siç

dëshmohet sidomos prej antropologes

Edith Durham në veprën High

Albania.9 Gjithashtu shqiptarët në jug

kanë përdorur të njëjtën prerje flokësh

deri në shekullin XIX. Arbëreshi

Aristidh Kolia shpjegon në kapitullin “Qethja e përparme e flokëve” të veprës së tij

“Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve” se deri në këtë kohë arbrit e jugut: “rruanin pjesën e

6 Palaj B., Kurti D. Visaret e Kombit II. Tiranë : Shtypshkronja Nikaj, 1937, fq 186-195.

7 Schmitt, 2009, fq 120.

8 Për herë të fundit paraqitja e shqiptarëve me mjekra të lëna “sipas natyrës” dëshmohet nga peshkopi erudit

Frang Bardhi në gjysmën e parë të shekullit XVII. Shih në: Çobani T. Frang Bardhi dhe relacionet e tij. Zagreb: Misioni Shqiptar në Kroa i, 006, fq 90. 9 Durham, 1909, fq 281-2.

Ali Pasha në gjueti në liqenin e Butrintit

përparme të kokës së tyre bashkë me basetat, ndërsa nga

prapa i linin të gjata e të paprekura.” 10

Pra kënga rrëfen dhe edukon dëgjuesit me zakonet e hershme

të shqiptarëve, malazezëve dhe boshnjakëve, por ndërkohë

është për tu vënë re se kjo modë e paraqitjes së mjekrës dhe

flokëve dëshmohet edhe ndër bizantinët gjatë sundimit të

perandorit Justinian.

Nëse i qëndrojmë objektit të përgjithshëm të krahasimeve mes

elementëve të këngës dhe historisë së Gjergjit/Germanusit;

nuk ka në fakt të dhëna që gjenerali dardan ti ketë përdorur

këto zakone, por përndryshe mund të jemi shumë më të

sigurtë për sa i përket djalit të tij dhe të Tanushës, Patricit

Germanus, i cili ishte një nga drejtuesit e fraksionit të Bluve

në vitet e para të shekullit VII.11

Fraksionet apo Demet ishin në thelb organizata tifozësh rivalë të cilët përkrahnin ekipet e

ndryshme që ndesheshin në garat e kuajve brenda hipodromeve të qyteteve bizantine, por

mbartnin njëkohësisht edhe funksione administrative dhe luanin një rol të rëndësishëm në

jetën politike të Perandorisë. Demet emërtoheshin sipas ngjyrave që vishnin ekipet

pjesëmarrëse në gara; dhe më të fuqishmet mes tyre ishin Blutë dhe Të Gjelbërit, të cilat

formoheshin nga një numër i madh anëtarësh. Në rrafshin fetar, Blutë ishin përgjithësisht

ortodoksë, të afërt me Papën dhe Justinianin, i cili e bashkoi veten me ta,12

ndërsa Të gjelbërit

përkrahnin rrymat fetare orientale; më së shumti monofisizmin.13

Në kronikën Anekdota, Prokopi përcjell edhe këto informacione mjaft interesante mbi

zakonet e adoptuara nga anëtarët e fraksionit të Bluve.

“Blutë i prenë flokët shkurt në mënyrë të ndryshme nga pjesa tjetër e romanëve.

Ata nuk u shqetësuan më për prerjen e mjekrës dhe mustaqeve, por i lanë të

rriteshin sipas mënyrës të persëve, ndërkohë që ata qethnin pjesën e përparme të

flokëve deri tek tëmthat, dhe sa për ato nga prapa, i linin të rriteshin të gjata dhe

pa asnjë rregull, ashtu siç bëjnë masagetët. Prandaj ata e quajtën këtë lloj qethjeje,

hunike. Sa për veshjet, ata zgjodhën të gjithë të përdornin tunika me buzë të gjera,

më të shtrenjta se ç’duhej tu lejonte rangu i tyre, por që i paguanin me fitimet e

paligjshme që shtinin në dorë. Krahët e tunikës i shtrëngonin sa më shumë që

mundeshin tek kyçet, por pjesa e brendshme prej njërës shpatull tek tjetra kishte

10

Kola A. P., Agora A., përkth. Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve : vështrim historik folklorik politik gjuhësor. Tiranë : Shtëpia otuese 55, 2002, fq 331- . “Si krifë kali” është pikërisht edhe metafora e përdorur aty nga A. Kolia ndërsa përshkruan këtë model flokësh. 11

“mbështetës dhe drejtues i luve” sipas: Bury J. B. A history of the later Roman empire from Arcadius to Irene, v. II. London : Macmillan, 1889, fq 89. 12

Anekdota, VII. Përkthim prej: Procopius, Dewing H. B., transl. Procopius with an English translation by H.B. Dewing. London : W. Heinemann; New York : The Macmillan co., 1914-1940, 7 vol. 13

Për më shumë mbi Demet; Ka dan, , fq -4. Idem: Ostrogorsky G. Histoire de l’Etat Byzantin. Paris :

Payot, 1956, fq 95-7.

Gjergj Kastrioti Skënderbeu

një gjerësi të pamatë ... Palltot veshjet dhe këpucët që përdornin përgjithësisht

quheshin hunike dhe ishin krijuar sipas mënyrës të hunëve”14

Veshjet e përdorura prej arbërve në mesjetë ishin të ngjashme me ato të hunëve të antikitetit të

vonë dhe duhet ta kenë origjinën prej veshjeve të Bluve. Arbrit përdornin njëlloj tesha të

bollshme të cilat na kujtojnë përshkrimet e Prokopit; një tunikë të gjerë të ngushtuar tek kyçet;

kapelën e famshme Albanoi të zgjatur në formë koni, po ashtu e afërt me kapelet hunike; dhe

pallto me mëngë shumë të gjera, nga e cila krahët zakonisht dilnin prej një të çare tek

bërrylat.15

Megjithëse sot veshjet arbre mund të mos na duken të veçanta apo të çuditshme, është për tu

theksuar se përpara shekullit XV ato duhet të konsideroheshin pikërisht si të të tilla.

Europianët dhe turqit visheshin mjaft ndryshe; nga arbrit, siç edhe nga mënyrat e kohës

sonë.16

Ishte në fakt - sipas historianëve të revistës së specializuar në veshjet ushtarake,

Osprey - “prej shqiptareve qe këto veshje u kopjuan nga turqit dhe italianët (këta te fundit i

kaluan ato në Evropën perëndimore gjatë shekullit XV)”.17

Ngjashmëritë mes zgjedhjeve të paraqitjes së Bluve me ato të bartësve të eposit janë të

dukshme dhe qartësisht domethënëse, edhe pse ndoshta është e vështirë të kuptohen për faktin

e distancës së gjatë kohore mes shekullit të Justinianit dhe mesjetës së vonë kur dëshmohen

tek arbrit.

Mund të vërejmë ndërkohë se ballkanikë kanë qenë mjaft të lidhur ndaj këtyre zakoneve.

Arbrit e jugut janë kryengritur pas urdhrave të sundimtarëve të kalimshekujve XVIII-XIX për

ta ndryshuar qethjen,18

ndërsa prerja e parë e flokëve për fëmijët e vegjël nga një burrë i

përzgjedhur ka qenë në Ballkanin perëndimor - dhe është ende sot në zona të caktuara -

ceremoniale dhe e shoqëruar nga një lidhje shumë e fortë sociale mes dy protagonistëve;

lidhje e njohur me emrin “kumbaria”.19

Për sa i përket procesit të adoptimit; bartësit e eposit mund të kenë huazuar traditat e Bluve

me ndërmjetësimin e Patricit Germanus dhe pasardhësve të tij, apo të një prijësi iliro-arbër që

i përkiste këtij fraksioni. Dhe përtej huazimit; ruajtja e këtyre trajtave kulturore për një kohë

kaq të gjatë mund të jetë kryer me ndihmën e teksteve zakonorë rregullues të jetesës në

bashkësi.

Një hipotezë e dytë është gjithashtu që të jenë adoptuar gjatë konsultimit të veprës së Prokopit

dhe krijimit të pjesës së parë të eposit shqiptaro-sllav në shekujt IX-X.

14

Anekdota, VII. 15

Heath J., McBride A., Johnson L. Byzantine armies, 1118-1461 AD. London : Osprey Publishing, 1995, fq 46. 16

Shih për më shumë të gjithë veprën e sipërcituar. 17

Ibid. 18

Kola, 2002, fq 331. 19

Ekzistojnë përshkrime të një riti të afërt edhe ndër popujt gjermanikë të mesjetës së hershme, i cili emërtohet prej autorëve latinë « Capillaturia ». Sipas historianit Yitzhak Hen; është braktisur gjatë shekullit VIII dhe është prej Paul Deakonit që përcillet dëshmia e fundit në vitin 738. Për më shumë : Hen Y. Culture and Religion in Merovingian Gaul, A.d. 481 - 751. Leiden : Brill, 1995, fq 137-143.

[85:130] Prej bregut tjetër, Krajli i kërkon për herë të dytë shqiptarit ti tregojë emrin e tij dhe

Gjergji i thotë të shkojë të pyesë një sllav tjetër, “Harambash Ilinë”, i cili ndodhet në një vend

të quajtur “Kroni i Hajdutëve”.

Emri i Markos është mbivendosur përgjithësisht mbi atë të Stotzës, ndërsa formula

“Harambash Ilia” mbetet të jetë forma e aktualizuar e emrit të një kundërshtari tjetër të

hershëm në historinë e Gjergj Elez Alisë. Në gojëdhënat mbi të parin mitik të banorëve të

Currajt të Epërm - të mbledhura nga françeskanët dhe të botuara në Hyllin e Dritës - ruhet

kujtimi i tre kundërshtarëve të Gjeshit; mavriqëve dhe luzajve, siç është përmendur, dhe një të

treti Qaush Ollit, ngjarjet e konfliktit me të cilin kanë njëfarë afërsie me ato të konfliktit të

Germanusit me Stotzën, ndërsa emri me atë të Harambash Ilisë.20

Gojëdhëna e malësorëve

rrëfen se Gjeshi dhe mikun i tij Mirashi i kërkuan armë vezirit të Shkodrës që të luftojnë

kundër mavriqëve dhe prijësit të tyre, Gurit, ndërsa veziri ua kushtëzoi me ndihmën për të

marrë gjakun e djalit të tij të vrarë nga Qaush Olli. Malësorët e kërkuan këtë të fundit tre vjet

dhe e plagosën, por gjithsesi në fund arriti t’ju shpëtojë, dhe “tuj mos i ditë tjetër shteg vedit,

hypi mbi nji barkë e mbi shpinë të detit iku e s’u pa ma.”21

Për Gurin e mavriqëve do të flitet më tej në kapitujt pasardhës, ndërsa për sa i përket historisë

legjendare të Qaush Ollit; ajo paraqet afërsi me atë të Stotzës. Mund të vërejmë këtu edhe

paralelizmat mes titullit ushtarak “qaush” me funksionin e Stotzës si oficer bizantin, dhe mes

etnonimeve, mavriqë dhe maurë.

Sipas Prokopit, pas humbjes së betejës Stotza u nis të kërkojë ndihmën e dy aleatëve të tij

maurë, Ortaia dhe Iauda - që siç është përmendur nuk pranuan ta ndihmojnë - dhe më pas u

tërhoq në provincën e Mauritanisë bashkë me me pasuesit e paktë të mbetur. Kështu në

këngën tonë episodi i braktisjes së dyluftimit dhe tërheqja e parë e Markos drejt “Harambash

Ilisë” dhe vendit “Kroni i Hajdutëve”, mund të ketë qenë në zanafillë episodi i tërheqjes së

parë të Stotzës drejt maurëve dhe më pas në provincën e Mauritanisë. Megjithëse trajtat

onomastike të dhëna prej kujtesës popullore duken të largëta nga ato të kontekstit të

legjendarizuar; gjithsesi mund të ngrihet hipoteza se janë prejardhur pikërisht prej

onomastikës fillestare të kësaj pjese të historisë dhe mund të besohet se është pikërisht emri i

Stotzës që është aktualizuar në “Olli” (ndoshta nëpërmjet një aktualizimi të mëparshëm

Stoja22) dhe më pas në “Ilia”, ndërsa Mauritani në “Kroni”. Pra mund të ketë ndodhur një

korrektim i dyfishtë: emri i Marko Krajleviçit është mbivendosur mbi atë të kundërshtarit

kryesor të Germanusit, dhe emri i kundërshtarit kryesor mbi atë të prijësave maurë, të cilët

janë personazhe të të njëjtave ngjarje. Ose përndryshe emri i “Harambash Ilisë mund të ketë

zanafillën në ata të kundërshtarëve maurë.

Në pjesën [95:110] Markua takohet me Harambash Ilinë, e pyet për Gjergjin dhe Ilia i

përgjigjet me fjalët “Kur t’ja ndijsh rroplimen e tij, / Tre konakë rrugë larg-o ti të shkojsh.”.

Pas rrëfimit të shkurtër në prozë të duelit të mirënjohur mes Markos dhe Musa Qesexhisë;

20

Hylli i Dritës. Shkodër: Shtypshkronja françeskane, 1932, 1, fq 5-12. 21

Id., fq 11. 22

Stoja është emër i antroponimisë të krishtere sllavojugore dhe arbre mesjetare siç edhe i asaj armike (Stojan) në Ciklin e Kreshnikëve. Shih në këngën : « Zana grabitë nusen e Mujit », në : Ministrija e Arsimit. Visaret e Kombit IV. Tiranë : Shtëpia Botonjëse Kristo Luarasi, 1939, fq 151-7.

rapsodi ka shtuar se Krajli është larguar dhe fshehur në Bjeshkën e Lybetenit, “Meiherë

sharqit në shpinë i ka ra, mori rrugën për me pështue prej Gjergj Elez Alisë e, mbasi vend për

të pështue nuk gjet, hyni në nji shpellë të Bjeshkës së Lybetenit.”

Përtej rrëfenjës mbi duelin e Markos me Musën - zanafilla e së cilës kuptohet mjaftueshëm

vetëm në variantin e mirënjohur hercegovinas - kjo pjesë e fundit e transmetuar në vargje dhe

prozë, e ka burimin prej episodit të një përpjekjeje të mëpasshme të Stotzës dhe maurëve për

të pushtuar trojet bizantine dhe largimin e tij, kësaj rradhe drejt Libisë. Ndërkohë duke pasur

parasysh përkatësinë sllave të dy heronjve kundërshtarë; mund të besohet se edhe episodi i

tërheqjes së një ushtrie sllave përpara lajmit se Germanusi do të përballej me ta, është

poemizuar dhe bashkëvendosur në këtë këngë. Dy ngjarjet janë si më poshtë:

Në muajt e parë të mbretërimit, Justini I e emëroi Germanusin komandant ushtarak të Trakisë

dhe pak kohë pas vendosjes në krye të provincës23

prijësi i ri u përball me sulmin e popullit

sllav të antëve që kishin kaluar Danubin me një ushtri të madhe në numër. Germanusi dhe

luftëtarët e tij ju shkaktuan një disfatë të rëndë. Rreth tridhjetë vjet më pas, në vitin 550,

Justiniani e emëroi kushëririn drejtues të luftës kundër ostrogotëve dhe ai u nis për të

rekrutuar trupa në Iliri dhe Traki. Ndërhyrja ne Itali u vonua për shkak të një sulmi sllav të

drejtuar kundër qytetit te Selanikut, të cilin Germanusi u përgatit ta ndalte, por kundërshtarët

u informuan më parë për prezencën e ushtrisë së tij në Ballkanin qendror dhe u zmbrapsën

nga qëllimi i tyre i parë.

“Ndërsa Germanusi mblidhte ushtrinë në Serdika24

, që është një qytet i Ilirisë, dhe

përgatiste gjithçka ishte e nevojshme për një luftë kaq të madhe, trojet e

perandorisë u përmbytën nga një masë e madhe sllavësh, shumë më e madhe dhe

më e frikshme se të gjitha ato që kishim parë më parë. Këta barbarë pasi kaluan

Danubin shkuan në qytetin e Nishit, ku disa prej tyre të ndarë nga ushtria për të

plaçkitur veçmas u kapën nga romanët, dhe pasi u lidhën dhe u pyetën se përse

kishin kaluar lumin, u përgjigjën se donin të merrnin Selanikun dhe qytetet

përreth. Justiniani i çuditur nga ky lajm i kërkoi Germanusit të ndryshojë

udhëtimin për në Itali dhe të kujdesej për mbrojtjen e Selanikut. Meqë fama e

Germanusit ishte e madhe mes këtyre barbarëve, zërat për ardhjen e tij i bënë të

tmerrohen. Kur Justiniani mori perandorinë, ndërsa antët që janë fqinjë të sllavëve

kishin hyrë në trojet tona, Germanusi, që ishte Magister Militium i Trakisë, u

dërgua kundër tyre, i mposhti, dhe u bë fort i shquar nga disfata e tyre. Sllavët

duke iu frikësuar kështu një prijësi kaq të madh, dhe në anën tjetër pasi mendonin

se ai pasohej nga një ushtri e madhe e cila ishte formuar kundër Totilës dhe

gotëve, lanë pas udhën drejt Selanikut, dhe duke mos guxuar të vazhdonin

fushatën, kaluan gjithë malet e Ilirisë dhe hynë në Dalmaci.”25

23

Në vitin 518 sipas Florin Curta. Shih në: Curta F. The making of the slavs : history and archaeology of the Lower Danube Region, ca. 500-700. New York : Cambridge University Press, 2001, fq 75. 24

Sofia, sot në Bullgari. 25

De Bello Gotico, III, 40, 1 (Më tej BG).

Ngjarje të përafërta kanë ndodhur gjithashtu në Afrikën Veriore në vitin 544, kur Stotza dhe

aleatët maurë braktisën përkohësisht një fushatë të re të ndërmarrë kundër provincave

bizantine dhe u tërhoqën pasi një prift i quajtur Paul përhapi lajmin e rremë se perandori

kishte dërguar sërish Germanusin në Afrikë:

“Maurët, gjithashtu dhe Stotza me ndjekësit e tij, sapo dëgjuan këtë, fillimisht u

tmerruan dhe më pas u larguan me shpejtësi drejt ekstremiteteve të Libisë.”26

Pra, ideja e armikut të mëparshëm, Harambash Ilisë, që i transmeton frikën një të dyti të

përkatësisë sllave mund ti referohet ndryshimit të objektivit të sulmit sllav ndaj Selanikut në

vitin 550 ose 551. Kjo hipotezë bazohet edhe në dikonominë shqiptaro-sllave, të kudogjendur

në epikën shqiptare. Leximi i pothuajse çdo kënge të Ciklit shqiptar të Kreshnikëve, lë të

besohet se kjo kundërvënie e përgjithshme është një element i zanafillës dhe një tërheqje e

tillë përpara të Parit të bartësve të eposit, vështirë të jetë anashkaluar prej krijuesve të

shekujve IX-X. Gjithashtu në Ciklin e Gijomit Hundëshkurtër, sllavët - së bashku me arabët -

janë armiqtë kryesorë të heroit francez. Franca e jugut, në të cilën ka vepruar Gijomi në

mesjetë e hershme, ndodhet shumë larg vendeve sllave ndaj ky fakt, kaq domethënës, provon

njëlloj bartjen e hershme në poezinë epike shqiptare të këtij dimensioni antagonizmi mes dy

popujve,.

Më tej, sigurisht, përmendja e toponimit Lybeten, në të cilin shkon të fshihet Markua, rrëfen

për braktisjen e fushatës së dytë nga kryengritësit dhe Smaurët dhe për largimin e tyre, kësaj

here, në Libi.

Pasi e kuptuan të vërtetën e zërave mbi Germanusin; kryengritësit dhe maurët iu rikthyen

përpjekjes kundër bizantinëve dhe rrënuan të pashqetësuar të gjithë vendin.27

Në vitin 545 një

trupë e vogël bizantine, e tradhtuar prej komandantëve të formacioneve të tjera, u përball me

ushtrinë e Stotzës dhe në një dyluftim paraprirës të betejës, komandanti Johan Sisinioli

(Sisiniolus)28

e vrau prijësin armik, dhe më pas u vra edhe vetë nga kundërshtarët që për

shkak të numrit shumë më të madh mposhtën lehtësisht trupën e tij29

26

De Bello Vandalico, II, 23, 2 (më tej BV). 27

Id., 23, 3. 28

Për më shumë mbi Johan Sisiniolin shih: Martindale, 1992, fq 640-1. 29

BV, II, 24, 3.

2. KRAJLI I TALIRIT

Kënga “Krajli i Talirit” i është transmetuar mbledhësit Hasan Reçi nga një lahutar i panjohur

prej zonës së Vushtrisë në Kosovë dhe është botuar në veprën Visaret e Kombit IV në vitin

1939.30

2.1. Kënga

1 Lum e lum e lumi Zot

2 Ishte kanë Tanusha e kralit

3 Myslimane çika ish kanë kthye

4 Ishte dalë në qytetin e vet

5 Në nji dugaj ajo ishte shkue

6 Nji letër të mirë e kishte shkrue:

7 E shkrue letrën me gjak të faqevet

8 M’a ka shkrue me lotë të syvet

9 E i a ka çue Sokol Halilit

10 Kqyr në letër shka i ka thanë:

11 - Ti qi je Sokol Halili

12 Kje mbas meje me më ra

13 Se shtatë vjet myslimane jam kthye

14 Se shtatë ramazana i kam agjinue

15 Tash po donë me më martue

16 Sod dy javë unë nuse shkoj

17 E po marr kralin e Kotorrit

18 E qofsh kurr me kanë për mue

19 Mos me lanë myslimane në Krali

20 Tartarit në dorë letrën ia ka dhanë

21 Kqyr tartarit çika shka i ka thanë

22 - Kje me ecë sod sa të jetë dita

23 Kje me ecë mbrama sa të jetë nata

24 Në Jutbinë kët letër me m’a çue

25 Do ia çojsh Sokol Halilit

26 Tartari në dorë letrën e ka marrë

27 Paska ecë sa asht kanë dita

28 Paska ecë sa asht kanë nata

29 E në Jutbinë tu Halili mrrijti

30 Paska vajtë tu kullat e Halilit

30

Ministrija e Arsimit, 1939, fq 180-8.

31 Për fat të keq Halili nuk ish kanë

32 I vllai i Halilit Muja aty ish kanë

33 Në derë tartari kur i ka krisë

34 Aty duel Gjeto Basha Muja

35 I tha “hosh bulldën Mehmet Zili”!

36 I tha; “Hosh bulldën Gjeto Basha Muja”!

37 - Çfarë haberi tartar na ke pru?

38 - Ore Mujë Halili a asht këtu?

39 Muja tartarit na i ka thanë:

40 - Halili këtu nuk asht qillue

41 Tartarit atëherë i ka thanë:

42 - Unë jam i vllai i Sokol Halilit

43 Me Halilin ti shka të kjesh

44 Kje me mue këtu me i folë

45 Tartari letrën Mujës ia ka dhanë

46 Edhe Muja letrën e ka këndue

47 Shka bani Muja Zoti e vraftë!

48 Letrën Tanushës ia ka kthye,

49 Kqyr në letër shka i ka thanë:

50 - Ti qi je Tanusha e kralit

51 Nji nuse të mirë e kam marrë

52 Edhe Halilit nusen ia kam dhanë

53 Qi në dynja shoqen nuk e ka

54 Në mend Halilit për ty nuk i bjen

55 Po Zoti ty pështimin t’a baftë!

56 Tartari në dorë letrën ka marrë

57 Fill tu çika tartari asht shkue

58 Edhe letrën çikës ia ka dhanë

59 E muer çika e ka këndue

60 Atherë fort asht pezmatue

61 Nji letër tjetër e ka shkrue

62 Edhe opet Halilit i a ka çue

63 Tartarin mirë e porositi

64 - I tha pa ia dhanë Halilit në dorë

65 Ti kuj letrën s’ke me ia dhanë

66 Kur të bajë Zoti sabahin

67 Kje me sosë në Ulicë të Jutbinës

68 Se për gjithë nadje Halili aty del

69 Ndonji haber kund e merr vesh

70 Tartari letrën e ka marrë

71 E kur bani Zoti sabahin

72 Ka ra tartari në Ulicë të Jutbinës

73 Halili prej kullvet e ka pa

74 Kupucët në kambë Halili i ka shti

75 Nji jelek krahvet e ka qitë

76 Nëpër mjet shpatën e ka njeshë

77 Në Ulicë Halili asht dalë

78 Tartari Halilin nuk po e njeh

79 Ja ka nisë e po e pëvetë

80 - Pash nji Zot or djal’ i ri

81 A di ku asht Sokol Halili?

82 E ktu Halilin me na e thirrë!

83 Qaty foli Sokol Halili

84 - Vetë jam Halili i tha

85 Letrën në dorë ia ka dhanë

86 E muer Halili letrën e ka këndue

87 Lotët prej zorit i kanë shkue

88 A mer vesht tartarit i ka thanë:

89 Tanushës ti kje me i thanë:

90 Selam shum Halili të ka ba

91 Thuej veç shpirti mue me m’dalë

92 Se robinë në Krajli nuk të la

93 Tartari te çika kanka shkue

94 Atëhere Tanushës i ka kallxue

95 E bukra fort kanka gëzue

96 Në kulle Halili atë botë asht shkue

97 Edhe Mujës vlla i ka kallxue

98 Edhe Mujës gjokun ia ka kërkue

99 - Baca Mujë gjokun me m’a dhanë

100 Se po shkoj Tanushën me e marrë

101 Muja të madhe i u ka ngërmue

102 - Ty kopil nji Zot të vraftë !

103 Se nuk asht gjoku për kurva e hallajka

104 Po e kam kreun me ta nxjerrë

105 Edhe Halili fort kanka idhnue:

106 - A mer vesht or Baca Mujë

107 Gjokun t’em boll të mirë e kam

108 Po vetëm kryet e fortë gjoku e ka

109 Nuk po muj kryet me ia ndalë

110 Edhe Halili atëbotë kenka çue

111 Gjokut të vet në shpinë i ka kërcye

112 Prej kralvet rrugën e ka marrë

113 Gruaja Mujës çka i ka thanë

114 - Ty nji Zot or Mujë të vraftë

115 Po qysh djalin ashtu e randove ?

116 E shkoi në kraili kryet atje e len

117 Muja atë fjalë kur e ka ndigjue

118 Braf në kambë atëbotë asht çue

119 Gjokun mirë e ka shilue

120 Kanka veshë, kanka shtrëngue

121 Asht çue trimi e asht fillue

122 Mbas Halilit i u ka vnue

123 Në rrugë Halilin e ka zanë

124 Në nji mal kur kankan shkue

125 Muja Halilit i ka thanë

126 - Halil kadalë duhet me shkue

127 Se Gjur Harambashi ktu asht qillue

128 Tri mijë shkije i kanë qillue

129 E ka qitë krali kand mos me lirue

130 Edhe ne ai tash me na hetue

131 Me i pasë kraht me fluturue

132 Tybe në ka me na lishue

133 Kadalë trimat kankan shkue

134 Edhe udhën e kanë dallashue

135 Nëpër mal kankan shkue

136 Ata kullës shkevet u janë afrue

137 Ikballxhi na ishin qillue

138 Ishin qillue shumë ikballxhi

139 Shka me e pa nji çudë me sy

140 Shumë raki shket kishin pi

141 Edhe shket na ishin dejë

142 Atëherë Muja Halilit i ka britë:

143 Hajde djalë he të plaçin sytë !

144 Janë çue trimat e janë shkue

145 Të tanë shket na i kanë shkurtue

146 Së mbrami pren Gjur Harambashin

147 Qaty trimat shka kanë mbarue

148 Teshat aty i kanë ndërrue

149 - Janë veshë e janë tebdilue

150 Teshat e Gjurës i ka veshë Muja

151 E të një shkau i veshi Halili

152 Atherë Halili shka i tha Mujës

153 - Pasha një zot qi shpirtin m’a ka dhanë

154 Ke ke nana për me shkue

155 E në derë për me i krisë

156 Ty ajo ka derën me t’a çelë

157 Se kush me Gjurën nuk të da

158 Gjokët e vet trimat i kanë mëshefë

159 Gjokun e Gjurës Muja e ka marrë

160 E Halilin gjokun e një sejmendi

161 Gjokvet në shpinë u kanë ra

162 Fill prej Taliri rrugën e kanë marrë

163 Krali larg ata na i ka pa

164 Edhe shërbtorvet na i ka thanë:

165 - Tek po vjen Gjura Harambashi

166 Nji xhenerali im asht qillue

167 Nuk e dike qi Gjura kish mbarue

168 Të tanë gjinden para i a ka çue

169 Fjalët vonojnë Muja aty asht shkue

170 Edhe krali në kambë asht çue:

171 Mirë se erdhët Gjure e Harambashi

172 Ata i thanë; mirëse të gjetëm kralie kapidan

173 Muhabet krali Mujës po i ban

174 Se po kujton qi Gjura asht

175 Halili çikat në kopësht po i shef

176 E mendja djalin don me e lanë:

177 Atëherë krali i ka thanë:

178 - A mer vesht orej Bailoz

179 Ti fort je tue na mërzitë

180 A po shko të çikat me u shmërzitë ?

181 Tu Muja lejë krali ka nxjerrë

182 Te çikat Halili kanka shkue

183 E me çika ai po kërcen

184 Muja kralit i ka thanë:

185 - Ti atë Bajloz atje pse e çove ?

186 Se idhnak ai fort asht qillue

187 Ndokush ata ka me randue

188 Qaty krali shka ka thanë:

189 - A merr vesht or Gjure Harambashi

190 Nuk muj kush ata me e randue

191 Se miqt e mi jini qillue

192 Me Tanushën Halili po këcen

193 Po Tanusha nuk po e njef

194 Halili aty tue këcye

195 Setra aty u ka shkomçue

196 E nishanet i u kanë dukë

197 Aty Tanusha e ka njoftë

198 Shpejt setrën i a ka komçue

199 Atë ditë Tanusha ish nuse tue shkue

200 Fort ngat krushqit janë afrue

201 Edhe aty ata janë ra

202 Shoqi i Tanushës Halilin e ka pa

203 Atëherë ai fort asht vra

204 Halilit i ka thanë:

205 - Pash njat Zot qi na ka dhanë

206 Keq prej kralit baloz mos me m’ardhë

207 Unë tash kryet ty t’a pres!

208 Halili fort asht ngushtue

209 Me vedi shpata s’i kish qillue

210 E kur krushqit kanë pushue

211 Erdhi koha kafet me jau çue:

212 Edhe Halili kafet jau ka çue

213 Topuzin mbas shpine ai e ka mshefë

214 Kafet krushqvet kur jau ka çue

215 Burrit qi do merte Tanushën

216 Atij kafen kur i a ka çue

217 Ai qi në bahçe e kish randue

218 Me topuz Halili i a ka mëshue

219 Cop copa ate e ka coptue

220 Krushqit në kambë atëbotë janë çue

221 Po donë Halilit luftë me i fillue

222 Muja kralit i u ka ngërrmue:

223 - Britu krushqve, se balozin me m’a pre

224 Unë kryet ty kral t’a pres

225 Edhe krali fort kanka frigue

226 Prandej krushqvet i u ka ngërvue:

227 - Balozin mos m’a preni mue

228 Se ai tash ma ka gabue

229 E miku i im asht qillue

230 Qaty krushqit janë ndalue

231 Kanë ndejë pak e janë fillue

232 E pa nuse në Kotorr janë shkue:

233 Sa dhandrri i tyne u shëmtue

234 Pse Halili e kish topuzue

235 Muja kralit shka i ka thanë:

236 - A merr vesh kral kapedani

237 Mbasi kjo punë kështu u mbarue

238 Atë çika qi deshe me e martue

239 Për Bajlozin a po m’a nep mue?

240 Edhe krali ia a ka dhanë

241 Edhe i a ka përhajrue

242 Çika te krali kanka shkue:

243 - Ti babë do me m’martue

244 Bajlozin e Gjurës m’a dhae mue

245 Me gjithë zemër due me e pranue

246 Mbasi ti aty me ke mue

247 Veç edhe nji çik unë e due

248 Ajo mue me m’ndihmue

249 Sa ata për ditë priten me shka

250 Vetëm nuk muj teshat me jau la

251 Nji çikë ma të mirën tha krali merre

252 E muer Tanusha çikën Angjelinë

253 Trimat atbotë kankan çue

254 E dy çikat i kanë marrë

255 Edhe ata vetë janë fillue

256 Te kulla e Gjurës janë shkue

257 Gjokët e vet i muerën

258 Edhe çikat do gjokë i muerën;

259 Teshat trimat i kanë ndërrue,

260 Të katër në gjoka janë fillue

261 Në Jutbinë kankan shkue.

262 Muja muer për Ymerin Angjelinën

263 E Halili Tanushe Devojkën

264 Muja nji letër e ka shkrue

265 Kralit në Talir i a ka çue:

266 - Ti si je krale kapidan

267 Nji mik të fortë ti e ke zanë

268 Se s’ke zanë mik Gjurë Harambashin

269 Po e ke zanë mik Çeto Basha Mujën,

270 Qi çdo punë ngusht qi të bijsh

271 Lypja derën Çeto Basha Mujës

272 Krali letrën e ka këndue

273 Edhe fort asht ngushtue

274 Se për at punë nuk ish kujtue

275 Dasëm të madhe Muja ka ba

276 Në darsëm ti e unë jam kanë

277 Muhabet shumë na ka bamë.

2.2. Zanafilla

Në këngën “Krajli i Talirit” janë ruajtur episode historike të dallueshme edhe ndër këngët e

mëparshme, siç ngjarjet e rrethimit të Gelimerit, ato të robërimit të tre pjesëtareve të familjes

perandorake dhe sigurisht ai i martesës së Germanusit me Matasuntën. Për fat të mirë ndeshim

në këngë gjithashtu informacione të tjera të historisë fillestare të cilat nuk janë transmetuar

apo janë transmetuar në mënyrë më të mjegullt në rrëfimet e tjera.

Përveç idesë së martesës së dy heronjve, në përgjithësi subjekti i “Krajli i Talirit” është i

ndryshëm prej atij të këngës “Martesa e Halilit”, por ndërkohë mund të pohohet se burimi

historik është i njëjti. Është pra sërish vepra e Prokopit dhe historia e Germanus Anicit,

megjithëse një pjesë e rrëfimit fillestar paraqitet e ruajtur më mirë në malësitë e Nikaj-

Mërturit, ndërsa një pjesë tjetër, në bashkësitë e Kosovës veri-lindore. Arsyeja e këtij fakti

duhet të jetë evoluimi i dy varianteve veçmas për një kohë të gjatë.

Ashtu siç është përmendur më parë; në këngën tonë, kuptohen disi më mirë motivet e marrjes

së kalit në betejën e Scalae Veteres, emri i vendit të origjinës së Matasuntës, ngjarjet në

fushën e Bullës dhe episodi i tejveshjes së Halilit. Përndryshe përsa i përket elementëve të

transmetuara veçmas, ato janë; diminutivi i mbretit Gizerik, ngjarjet e martesës së djalit të tij,

Hunerikut, me princeshën e robëruar romane, Eudosia, dhe të dhëna mbi marrëveshjet dhe

mesazhet e shkëmbyera mes sundimtarëve të Kostandinopojës dhe Ravenës përpara nisjes së

luftërave gotike.

Narrativa përqendrohet disi më shumë mbi ngjarjet e ndodhura në Itali, ndaj ky fakt duhet të

ketë ndikuar në ruajtjen e toponimit të vendit.

Në vargjet e para [1:29] përshkruhet konvertimi i Tanushës në fenë myslimane dhe dërgimi i

letrës së parë për Halilin. Në të, princesha i lutet që ta shpëtojë nga një martesë e padëshiruar.

Ashtu siç Tanusha në këngë, mbretëresha Amalasunta ishte dashamirëse e kulturës së

romanëve dhe u përkujdes që i biri, Atalariku, të edukohej në mënyrën e fisnikëve të rinj

romanë.31

Teodoriku i Madh, kishte sanksionuar gjatë mbretërimit të tij se gotët dhe romanët

e Italisë duhet të jetonin sipas ligjeve të tyre të veçanta dhe sipas traditës gote, fëmijët duhet ta

kalonin kohën së bashku, dhe jo në shoqërinë e mësuesve. E detyruar prej Parisë gote dhe

ligjeve të mëparshme të atit, Amalasunta u tërhoq nga zgjedhja e saj, por duke kuptuar forcën

e kundërshtarëve urdhëroi ndërkohë vrasjen e tre prej armiqve më të fuqishëm, për të cilët

besonte se po komplotonin për ta rrëzuar nga froni. Njëkohësisht i kërkoi, në një letër dërguar

me anë të ambasadorëve, perandorit Justinian që ti mundësonte strehimin në Kostandinopojë

në rast se do të humbte konfliktin me Parinë gote:

“Me anë të një ambasade në Bizant, ajo i kërkoi perandorit Justinian, nëse ishte

dëshira e tij, që Amalasuntës, bijës të Teodorikut, ti mundësohej ardhja tek ai, pasi

dëshironte të nisej nga Italia sa më parë që të ishte e mundur. Dhe perandorit, pasi

i pëlqeu kërkesa e saj, e ftoi që të vinte, dhe urdhëroi që shtëpia më e mirë në

Epidamnus32

të përgatitej në mënyrë që në kohën kur Amalasunta të kishte ardhur,

të mund të banonte aty dhe pasi të kalonte aq kohë sa do të dëshironte, atëherë

mund të nisej për në Bizant.”33

Në vargjet e para të këngës; shkrimi i letrës në dugaj (dyqan) dhe dërgimi prej një “tartari”

janë elementë të mbivendosjes së kohës osmane, kur vajzat pothuajse gjithnjë të pashkolluara

nuk mund të shkruanin vetë, ndërkohë që “tartarë” ishte atëkohë një emërtim për “lajmëtarët”.

Në pjesën [30:60] tartari ia jep letrën Mujit, por prijësi i kreshnikëve nuk dëshiron të

ndihmojë Tanushën pasi ka marrë një grua të mirë. - Fjalët e Mujit në vargun 51, “Nji nuse të

mirë e kam marrë”, i referohen martesës së perandorit Justinian me Teodorën, dhe më tej,

pjesës së “Historisë Sekrete” që shpjegonte frikën e perandoreshës për një lidhje të mundshme

dashurie mes Amalasuntës dhe Justinianit. Sipas Prokopit; perandoresha frikësoj nga bukuria

e pazakontë dhe zgjuarsia e mbretëreshës gote; ajo e njihte edhe karakterin e paqëndrueshëm

të të shoqit, ndaj besonte se të dy do të lidheshin në të ardhmen.

Ideja e mungesës të ndihmës së Mujit për Tanushën, e cila do të martohet kundër dëshirës, i

referohet vrasjes së Amalasuntës pas martesës me fisnikun Teodat, vrasje që u mundësua edhe

me ndërhyrjen e perandoreshës, sipas kronistit bizantin. Në veprën “Historia Sekrete”, ai

shkruan, se Teodora;

“menjëherë bindi perandorin të dërgonte një burrë të quajtur Pjetër, në Itali, si i

dërguar i saj. Pas caktimit të tij, perandori i dha udhëzimet të cilat unë i kam

31

BG, I, 2, 1. 32

Durrës. 33

BG, I, 2, 4.

përmendur në vendin e duhur, ku më ishte e pamundur që të informoja lexuesit

për të vërtetën, nga frika e perandoreshës. Urdhri i vetëm që ajo i dha të dërguarit,

ishte të mundësonte vdekjen e Amalasuntës sa më parë të ishte e mundur, duke e

korruptuar atë me premtimin e një shpërblimi të madh nëse zbatonte me sukses

udhëzimet. Ky burrë, duke shpresuar një post të lartë ose një shumë të madhe

parash, pasi në rrethana të tilla njerëzit nuk janë të ngathët në kryerjen e një vrasje

të padrejtë, kur mbërriti në Itali, me anë të argumenteve të ndryshme bindi

Teodatin të mbaronte punë me Amalasuntën. Pas kësaj Pjetri është vendosur në

postin e “Magister Officiorum” dhe arriti të ketë një influencë të lartë përkundër

urrejtjes me të cilën konsiderohej nga të gjithë.”34

Pa dyshim përgjigjja e parë që merr Tanusha dhe ndihma e munguar ndaj saj, nuk është ajo e

Justinianit për Amalasuntën, por vargjet transmetojnë mbetëzën e përgjigjes së Teodorës, e

cila përndryshe i kërkoi ambasadorit bizantin që të komplotonte për të vrarë mbretëreshën.

Vetë emri i lajmëtarit “Mehmet Zili” mund të jetë aktualizimi i fundit i titullit të fituar prej

Pjetrit.

Edhe vetë mesazhi i Justinianit - ftesa e tij për mbretëreshën dhe përgatitja e një pallati në

Durrës - është ruajtur në vargjet e këngës. Ai përcillet në strofën e fundit, në të cilën

shpjegohet se Muji dërgon një letër në Talir ku i shkruan krajlit, se

nëse gjendej në vështirësi mund të vinte në vendin e kreshnikëve:

Muja nji letër e ka shkrue / Kralit në Talir i a ka çue: / - Ti si je krale

kapidan / Nji mik të fortë ti e ke zanë / Se s’ke zanë mik Gjurë

Harambashin / Po e ke zanë mik Çeto Basha Mujën, / Qi çdo punë

ngusht qi të bijsh / Lypja derën Çeto Basha Mujës. [264:271]

Pra mund të vërehet edhe në këtë këngë fakti se pjesët e fillimit dhe

fundit të këngëve heroike përmbajnë pothuajse gjithnjë të dhëna të

mirëruajtuara të historive burimore. Duket sikur bashkësitë e

rapsodëve kanë mbajtur mend mirë vetëm fillimin, fundin dhe disa

ide, vargje, emra e fjalë nga historia fillestare, dhe më pas kanë

rindërtuar prej këtij bazamenti.

Në [31:95] Tanusha i dërgon një letër të dytë Halilit dhe kësaj rradhe tartari arrin ta gjejë;

heroi e lexon letrën, përlotet dhe premton se do ta ndihmojë princeshën e dashur.

Në vargjet 6 , dhe ripërsëritet emri i një vendi të quajtur “Ulicë”. Toponimi i

transmetuar prej këngës është edhe fjalë e gjuhëve serbokroate që do të thotë “rrugë”. Në këtë

rast është pikërisht një “toponim” për arsye se fjala “rrugë” ndeshet gjithashtu në këngë në

vargjet; 112, 126, 162. Me siguri “Ulicë” ka zëvendësuar fjalën e mëparshme “Bullë” dhe të

dy episodet e shkëmbimit të letrave në fillimin e rrëfimit janë një pranëvendosje e dy ose më

shumë episodesh letërkëmbimesh me origjinë në kronikën e Prokopit. Mund të vihet re, se

“Ulicë” përdoret vetëm gjatë episodit të letërkëmbimit të dytë, tri herë, ndërkohë që nuk është

34

Anekdota XVI.

Justiniani I

vendosur asnjëherë në atë të letërkëmbimit të parë. Gjatë këtij të fundit, tartari shkon vetëm në

Jutbinë. Më tej, në letërkëmbimin e dytë, në vargjet [86:87] rrëfehet se Halili përlotet kur

lexon fjalët e Tanushës; “E muer Halili letrën e ka këndue / Lotët prej zorit i kanë shkue”, dhe

sigurisht distiku transmeton një mbetëz të rrëfimit fillestar mbi vajin e vandalëve në Bullë.

Përndryshe nga historia burimore, në këtë këngë, përshkrimi i një heroi që loton ndërsa lexon

një letër duket jo edhe aq i natyrshëm, dhe vetë procesi i rindërtimit të episodit të vajit në

“Martesa e Halilit” apo kalimi i idesë së vajtimit prej popullit vandal tek Tanusha, bëhet më i

kuptueshëm. Varianti i mëparshëm është mbledhur në malësitë e “egra” shqiptare ku

transmetimi i motivit të vajit prej popullit vandal tek Halili duhet të jetë menduar si disi

problematik. Me siguri rapsodët e zonës të Mërturit nuk kanë dashur të vijojnë në rrëfimin

mbi një hero të përlotur, ndërsa vargjet mbi fatkeqësisë e vandalëve ishin harruar në

përgjithësi ose ishin korrektuar dhe heronjtë pozitivë të mbetur në këngë ishin pakësuar

ndjeshëm. Ata nuk kanë dashur gjithashtu të humbin idenë e transmetuar prej të Parëve, dhe

ndaj mesa duket kanë preferuar t’ja mbiveshin atë heroinës së këngës.

Në [96:116] Halili përgatitet të niset dhe i kërkon të vëllait që ti japë gjogun. Muji nuk

pranon, e fyen, dhe - siç nëna e kreshnikëve në “Martesën e Halilit” - kësaj here, nusja e Mujit

ndërhyn duke e qortuar për arsye se djalit mund ti ndodhë ndonjë rrezik në Krajli. - Grindja

mes dy vëllezërve, mjaft e gjatë dhe e pakuptimtë në variantin e parë, këtu është thjeshtëzuar

gjerësisht megjithëse dallohet njëfarë afërsie mes mallkimit të Mujit, “Ty kopil nji Zot të

vraftë” [102] dhe mallkimit në “Martesën e Halilit”.

Ideja e ndihmës së munguar prej Mujit; edhe në këtë pjesë mund ti referohet dërgimit të

Germanusit në luftë me forca shumë të pakta, siç edhe sigurisht rrezikut në të cilin ai u ndodh

në betejën e Veteres ndërsa kali i tij u vra nga kryengritësit. Përndryshe ideja e “ pronësisë së

kalit” i referohet sigurisht dhuratës së Justinianit për ushtrinë e Belisarit.

Në pjesën [116:160] Muji shalon gjogun; niset që të shoqërojë Halilin dhe gjatë rrugës të dy

kalërojnë afër një mali në të cilin ndodhet kulla e Gjuro Harambashit. Pa u dalluar vrasin

Gjurën dhe luftëtarët e tij; vishen me teshat e tyre; Muji merr kalin e Gjuros dhe Halili atë të

një sejmendi.

Motivi i marrjes së kalit prej një sejmendi, përkujton sërish betejën e Scalae Vetere, në të

cilën Germanusi mori një prej kuajve të ushtarëve të gardës.

Vargjet mbi kullën në mal janë kujtimi i mbetur prej të gjithë pjesës së mëparshme mbi

rrethimin e fortesës në malin Papua, ndërsa ideja e fshehtësisë dhe përkujdesja e Mujit që të

mos dallohen, mund të ketë zanafillën në sulmin e Boraidit dhe luftëtarëve të tij mbi qytetin

Syllectus.

Episodi i tejveshjes së Halilit i përcjellë në “Martesa e Halilit” është ruajtur edhe në këtë

këngë, ku heroi maskohet përndryshe si një bajloz (përfaqësues) i Gjuros, çka qartëson mjaft

mbi origjinën e motivit.

Është për tu vënë re edhe fakti se dy këngët janë mbledhur në zona relativisht të largëta; në

malësitë katolike të Veriut dhe në Kosovë dhe njëkohësisht janë mjaft të ndryshme nga njëra-

tjetra. Ndaj mund të thuhet paraprakisht se ky motiv në veçanti është i vjetër dhe me siguri

është marrë prej ngjarjeve historike mbi të cilat është bazuar kënga. Pra me siguri në këtë

këngë përcillet mbetëza e një episodi që ka ndodhur vërtetë, apo që e ka zanafillën vërtetë në

pasazhet e De Bello Vandalico. Dhe është në fakt - ashtu siç e ka transmetuar kronisti bizantin

në kapitullin VII të kronikës I - historia e Julius Valerius Majorianus, drejtuesit të Perandorisë

Romane të Perëndimit në vitet 457-461:

“Majorinus, i cili kishte vendosur sundimin mbi perëndimin përpara kësaj kohe,

meriton gjithashtu të përmendet. Pasi ky Majorin, i cili tejkalonte në çdo virtyt të

gjithë ata që ishin bërë perandorë të romanëve, nuk e pranoi lehtë humbjen e

Libisë, por mblodhi një ushtri mjaft të madhe kundër vandalëve, dhe erdhi në

Ligurie, duke menduar ta udhëheqë vetë kundër armikut. Pasi Majorini nuk

tregonte asnjëherë hezitimin më të vogël përpara çdo detyre, dhe më pak nga të

gjitha të tjerat, përpara rreziqeve të luftës. Por duke menduar se do të ishte e

dobishme për të që të hetonte së pari mbi fuqinë e vandalëve dhe karakterin e

Gizerikut, dhe të zbulonte qëndrimin e maurëve dhe libianëve ndaj miqësisë ose

armiqësisë kundrejt romanëve, ai vendosi ti besonte syve të askujt tjetër përveç të

tijve, për një çështje të tillë. Prandaj ai u nis si ambasador i perandorit për

Gizerikun, duke marrë një emër të rremë. Dhe pasi frikësohej se nëse njihej do ti

bënte keq vetes, dhe njëkohësisht do të dëmtonte suksesin e ndërmarrjes, sajoi

planin e mëposhtëm. Flokët e tij, që ishin të famshëm mes të gjithë burrave, si aq

të bukur sa ngjasonin me arin e pastër, ai i vajoji me një lloj boje, të krijuar

pikërisht për këtë qëllim, dhe arriti kështu ti shndërrojë përkohësisht, krejtësisht

në ngjyrë të errët. Dhe kur erdhi përpara Gizerikut, barbari u përpoq në shumë

mënyra që ta trembte, dhe në mënyrë të veçantë, ndërsa e trajtonte me kujdes e

përkushtim si një mik, e dërgoi në shtëpinë ku ishin vendosur gjithë armët e tij, në

një koleksion të panumërt dhe jashtëzakonisht famëmadh. Atëherë, thonë, armët u

lëkundën vetvetiu dhe krijuan një zhurmë jo të zakonshme apo rastësore, dhe më

pas Gezerikut iu duk sikur kishte ndodhur një tërmet, por kur doli jashtë dhe nisi

të pyeste mbi tërmetin, për arsye se askush nuk ishte dakort me të, një mrekulli e

madhe kishte ndodhur, por nuk kishte qenë në gjendje për të kuptuar domethënien

e saj. Kështu Majorini, pasi arriti të përmbushë shumë prej atyre gjërave që

dëshironte u kthye në Ligurie, dhe duke drejtuar ushtrinë në këmbë arriti tek

Kolonat e Herkulit, duke menduar që të kalonte ngushticën në atë vend, dhe më

pas të marshonte prej aty nga toka kundër Kartagos. Dhe kur Gizeriku e mësoi

këtë, dhe kuptoi se ishte mashtruar nga Majorini në çështjen e ambasadës, ai u

shqetësua dhe nisi përgatitjet për luftën. Dhe romanët, duke pasur besim në

trimërinë e Majorinit, tashmë nisën të kenë shpresë të madhe në rimarrjen e Libisë

për perandorinë. Por ndërkohë Majorini u prek nga sëmundja e dizenterisë, dhe

vdiq ky burrë që e kishte treguar veten të moderuar kundrejt nënshtetasve të tij,

dhe një objekt frike për armiqtë.”35

35

BV, I, 7, 2.

Muji dhe Halili ndryshojnë veshjet në vendin e Gjuros, dhe personazhi i tij përkujton në këtë

këngë edhe mbretin vandal Gizerik ndërkohë që vetë grupi nominal “Gjuro Harambashi” e ka

zanafillën në emrin dhe epitetin e Gizerikut. Kështu epiteti “harambash” (prej osmanishtes

kryehajdut) duhet ti referohet pushtimit të Afrikës dhe plaçkitjeve, ndërsa emri Gjuro mund të

jetë përftuar nën influencën e emrit “Đuro”, trajtë serbokroate e emrit të krishterë Gjorg.

Mbreti Gizerik është emërtuar njëlloj me formulën “Gjuro Harambashi” ose “Duro

Jabanxhija” në pjesë të tjera të epikës shqiptare.

Në këngën tonë rrëfehet se Halili maskohet si “bajloz”, pra si përfaqësues ose ambasador,

ndaj me siguri motivi i ndryshimit të veshjes e ka origjinën në kapitullin VII mbi perandorin

Majorin, që siç e gjithë pjesa tjetër e veprës mbi luftërat vandalike, është poemizuar. Në

këngën e lëndës greke “Khartziani dhe Aretia”,36

- mjaft të afërt me “Martesën e Halilit” - prej

vargut të parë përshkruhen flokët e hijshëm biondë të heroit, i cili më tej paraqitet si

kompozim i tipareve dhe gjesteve të Germanusit, Majorinit dhe Marcianit. Në poemën e

fqinjëve të jugut janë mjaft interesantë edhe vargjet [123:124]37

ku mbreti e pyet Aretinë nëse

dëshiron të martohet me të dhe të ketë gruan e tij të mëparshme për shërbyese, çka mund të

tregojë se rapsodët e kanë paraqitur në një stad të mëparshëm në këtë mënyrë letërkëmbimin

mes Justinianit dhe Amalasuntës. Po ashtu siç heroi i këngës “Martesa e Halilit”; edhe

Khartziani vishet me tesha grash për të hyrë në shtëpinë e së dashurës së tij.

Por përndryshe ndër motivet e poemës “La prise d’Orange”, të huazuara prej shekullit XI;

Gijomi maskohet si ambasador afrikan dhe lyhet me bojë të zezë për të hyrë në kështjellën e

Orablës së dashur saraçene.38

Ndaj motivi i tejveshjes, mund të pohohet, se është transformuar

në këngën “Martesa e Halilit” në një periudhë mes shekullit XI dhe kalimit të këngës arbre në

epikën greke.

Në pjesën e dytë të këngës, [160:277] Muji i veshur me teshat e Gjuros dhe Halili i maskuar si

bajlozi i tij, shkojnë në vendin e Tanushës, konfliktohen me të fejuarin e saj dhe me krushqit,

prishin martesën e premtuar, dhe në fund është vetë heroi që do të marrë princeshën italiane.

Tanusha nuk vjen vetëm; ajo sjell me vete shoqen e saj, Angjelinën, e cila martohet në fund

me Ymerin, të birin e Mujit.

Episodi i marrjes së dy vashave prej Gjuros/Mujit dhe martesa e njërës prej tyre me djalin e

këtij të fundit, e ka origjinën në kapitullin mbi sulmin e famshëm të Gizerikut kundër Romës,

gjatë të cilit, siç është përmendur, mbreti i vandalëve mori robinja Eudoksinë dhe dy vajzat e

saj; Eudosiën dhe Placidën. Ashtu siç transmetohet nga kjo këngë e mbledhur në Kosovë;

Gizeriku e martoi Eudosiën me të birin Hunerikun, ndaj pa dyshim martesa e Ymerit me

Angjelinën përkujton martesën mes princeshës romane dhe mbretit të dytë të Mbretërisë

vandale.

Të njëjtin motiv e ndeshim, përveçse në këngën “Rrëmbimi i së shoqes së Mujit” edhe në

variantin e kësaj të fundit “Galan Kapidani”, në të cilin në mbylljen e këngës rrëfehet se dy

36

Legrand E., Pernot H. Trois chansons populaires grecques. Paris : E. Guilmoto, 1904, fq 7-20. 37

Ibid. 38

Jonckbloet W. J. A. Guillaume d'Orange, Chansons de geste de Ie et IIe si les, t. I. a aye : M. Nyhoff, 1854, n. 3, vg. 376:385.

kreshnikët marrin në Jutbinë, dy princesha sllave.39

Siç edhe në Ciklin e Gijomit, ku mbreti

afrikan Galafre pushton Italinë e Jugut dhe rrëmben gruan dhe vajzën e mbretit vendas,

Gaifier.40

Vetë vargjet e pjesës të fundit të këngës sonë, janë mjaftueshëm të qarta. Dy vajzat shkojnë në

kullën e Gjuros; E dy çikat i kanë marrë / Edhe ata vetë janë fillue / Te kulla e Gjurës janë

shkue [254:256]

Në këtë pjesë gjithashtu episodi i takimit mes Halilit dhe Tanushës, ideja e mërzitjes së rëndë

të të premtuarit të Tanushës dhe kërcënimi i bërë prej tij ndaj heroit në vargun 207, Unë tash

kryet ty t’a pres! mund të jenë shtjelluar njëlloj prej historisë së Eudoksisë, Valentinianit,

Maksimusit dhe së shoqes së këtij të fundit, megjithëse rrëfimi paraqitet këtu krejtësisht i

ndryshëm.

Në fundin e këngës (përpara rrëfimit për letrën dërguar krajlit nga Muji) motivi i martesës së

Halilit me Tanushën, i përket, sigurisht, ngjarjeve të martesës së Germanusit me Matasuntën.

39

Karma, 1940, fq 40-3, vg. 86. 40

Jonckbloet, 1854, n. 1, vg. 351:355.

Portretet

Ali Pasha në gjueti në liqenin e Butrintit: Detaj nga tabloja “Ali Pacha à la chasse sur le lac de

Butrinto”, e piktorit Louis Dupré, Koleksion privat.

Gjergj Kastrioti Skënderbeu: Portret në veprën, L'Histoire de la d cadence de l Empire grec

et establissement de celuy des Turcs, tome I. Paris : M. Guillemot, 1650.

Justiniani I: Monument në Shkup, Maqedoni.

Tiranë, prill 2014

Gjergji Shuka