06 - Dinler ve Mitoloji.PDF

7/18/2019 06 - Dinler ve Mitoloji.PDF

http://slidepdf.com/reader/full/06-dinler-ve-mitolojipdf 1/64

D iN L E R V E M iT O L O J itnsan, din duygusu ta§lyan bir yaratlk tlr .

tlerlemeye ve akla duyulan guven, en azmd an hr istiyan Batt'da,XVIII. yuzylldan ba§layarak dici inan<;lann zaYlf lamasma yol a<;ml§gi bi gor undu.

Ama <;agda§donemde,dini bir butun olarak benimseyen ve uygulamak isteyen ak lr nlann canlanmasl,

din olgusunun ve insarun kutsal bir aIer nle ili§ki k ur ma,hem <;ek tigiaCllann hem d e olumun anlam k azandlgl bir o bur dunyaya inanma

ihtiyacmm devam ettigini a<;lk <;:aortaya k oydu.Din ihtiyacl medeniyetlere, Ulkelere ve <;:aglar abagh olarak <;ok f ark h bi<;irnlereburund u.

Memo Lar ousse bu b61umd e,tarihin ba§langlcmda or taya <;lk an buyuk mitolojilerden,

d in olgusunun en guncel gorunur nlerine k ad ar ,

d inin <;e§itlibi<;imleriniokur lann gozler i onune ser iyor .

ESKi M ISIR

KA Y NA K LAR , TANR ILA R 290D i N A D A M LA R I VE TORENlE R i 292

M EZOPOTA M Y A

K AY NA KL AR , TANR IL A R ,

Di N ADAM LA R I VE TO R E N lE R i 293

ESKiYUNAN

KAYNAKLAR , D O lU P T A S A N P ANTEON,KAHRAMANLAR ,

TA N RI LA R I N Hi KA YESi 294R UH U N O lU M DE N S ON RA Ki Y OlCU lUG U ,

Y U N A N D i N DA R U G I,BAYRAMLAR 29 6

ESKi iR A N

M EZ DE K ll ~ ~ ~~ ~~ ST< ;:UlUK ,

M iTHRA Di Ni VE M AN i Di N i 297 .

E S K i R O M A

K A Y NA K LA R , OZE lli Kl ER VE EVRiM ,

Ai lE D E V E T OPl U M D A TAP I NM A 29 8

PA N TEON 299iMP ARATOR U N TA NR ILAS MAS I, RA Hi plE R ,

B A Y R A M LA R V E D iN i O Y U N L A R 300

G E R M EN L E R, K E ln E R V E G A lY A U LA R

K A Y NA K LAR , iR LA N DA K ElTlER i,

GERM E N M iT Ol O JiS i, GA lYA K El T lERi 30/

K O lO M B O N CE Si D iN lE R

KAYNAK LA R, P ANTE ON 302TAP INMA, EV R E N B iL iM I,

T OP O YU NU VE D I N 303

MUSEVlliK

ilK TE K TA N R IC I D I N,

iBR A N i K U T S A l K i TA BI N IN O lUS UMU 304METiNlER 305

G C X : EDE NE KA DAR YAHUDi lER iN TAR IH i,

TA LM UD , KA BALA 30 6iK iNC! TAP lNAK TA N S ON RA K UD US,

TARiKATLAR 307O R T A c ; A G Y A H U D i D U S U N C E Si,

M ESIH el HARE K ET lER 308HAS iD iLl K , e AG D AS M U SE ViL iK ,

.. BAYRAM LA~ 309 .D U N Y A D A Y A H U D I C E M A A Tl ER I,

GU NUMUZD E YAHUDi liK 3 /0

HRisTilANL IK

iS A ' N IN HA Y ATI, M ESA J,

HAVARilER 3/1M ETiNlER 3 1 2

iLKCEMAATlERVE Y AYl lM A 313

KATo LiK Kili sESi

K iL isENI N A NA IlK El ER I,Ki LisENI N Y A PISI ,

D U N Y A D A H R iS TiYANUK 3/4

YEDi K UTSA M A 3/ 5PAPA U K TA H A lE FiYET ,

PA PAN I N O TO Ri TE Si VE YE TKi lE R i,

Y iRMINCi YU ZYl l PAPAlA R l 316

D OG U V E O RT OD OK S K iL iSELER i

TARiHi VERilER ,OG R ETI VE R U HA Ni liK ,

R O M A'YL A BiRlESEN K iL isElER 3/7OR TODOK S K iLiSElER i,

O R T O DO K S A Y I Nl E Ri 3/ 8

RE FO RM K iLiSELE Ri

TAR iH i S EBEP lER , lUTHER ,

CAlViN 319M El EK lER V E K OT U C i N lE R

O B UR D U N Y AN IN C oG R AFYAS I,

TAP INMA, AY IN V E K U TS AM AL AR 320DI N A D AM L A RI VE ORGUTlE R ,

FRANS A 'DA P RO T ES TA N U K ,AVRUPA P ROTES TA Nl IGI ,

c ;AGDAS P RO T ES TA N UK 321ANGliKAN K ilisESi VE M EZHE Bi

PR OTE S T AN K i ll sE VE

TARiKA TL AR I 322

iSLAM

. AN ,", ilKElER, .IS lA M D AN O N CE A R A BI ST A N,

P EYGAM BER iN H A Y AT I 323

K U R 'A N 32 5S UNNET , UM M ET·i M U H A M MED 32 6

OGRETi 32 7iS lAM l N BES S ARTI 32 8

CA M i 329D O R T HAL iF E (HUlEFA -1 R A SIDiN I.

SUNNiL iK VE S ITliK 331

M EZHEPLER V E TA R iKATLA R

SU N Ni iT iK AD i M EZHE Pl ER

S UNNi FI K IH M EZHEPlERi 333·SIT iTiK ADi M EZH EPlE R, SIT FIK IH M EZHEPlERi 334

TA SA W UFVET AR iKA TL AR 33 5

BASL IC A T A R iKA TL AR 336

IS lA M i NA N CI VE DU N Y A 337

AF RiK A DiNLER i

GElENEKS E l D iN lE R ,

PE YGAM BER LiK O ZENT ilE Ri 33 8KARM A Di N : GAB O N 'D A Bu iT i F ANG,

iS lAM , HR iST iYAN lIK , VO DU D iN i,

LAT i N AMER I KA K A R MA DiNlERi 339

UZAK DOGU D iNlERi

GUNUMUZDE UZ AK DoGu D iN lE R i,

VED A W EB iYA TI, VEDA TA NR ILA R I 340VE DA i NA Ne LA RI V E A Yi N lE R i,

BRAHMA N A VE U PA NisAD ,CA YNACILIGINK U R UCUS U M A HAViR A ,

CA Y NA CllIK , iD EAL VE O GRETi ~41

HiNDUCUlUK

K AYNAKLAR , TANRILAR , OGRETi 342YO GA, TANTRACILIK 343

AYiNlER VE TAPIN MA YER lE R i,H iN D U Hi ND is TA N 344

BUDA CI LI K

KA Y NA KL AR , BUDDH A,

ue B UY UK BU D ACI LIK 34 5

M UD RA " TAP I NM A VE BAY R AM LAR 3412BUDACILIG I N Y A Y ll M A S I, T IB E T B U D ACIlIGI,

G U N UM U Z DE B U DA C IL IK 34 7

~iN'DE D iNLER

AilE D i N I V E I M PA R A T O R D I Ni ,S iM G E lE R V E E VR E N BI LI M i 34 8

TAOCUlUK : K AY NA K LAR , LAOZi,

TA OCUlU K ;. EVgiM YE ..OGR.ETi, K ONF UcY US 349

KONF Uc YUS CUlUK , eIN 'D E B U DA C Il IK ,B U GU N K U e iN 'D E D IN lE R 350

JAPONY A 'DA DiNLER

Si NT O, J AP aN B UDA CIL IG I 351

SON G E li $M E lE R

eESiTLI D iN lER i N SA Y IS A l BU YUKl UK lE R i,ONEML i ie G E L iSM El ER 35 2

Ve bak,n,z

Taoculuk , K an f i ieyU5I'uluk yd. i~i n Eser / er ve iQheser /er bo l um u nd e s f . 8 30 ye de yam l ;toon ve.toplnok t os v i r le r i ic; inoynl b o lu m d e sf . 673 ve devoml .



ESKi MISIR

sk i MlSlrhlann dini inane; ve ya§aYl§lankonusundaki bilgiler imiz uzun siire,

esk i e;agve ozellikle yunan gezginleri-nin verdik leri bilgilerle smlrh k alml§tl. He-

rod otos (MO V. yy) T ari" ad h kita bmm bir boliimiinii, gezip gormii§ oldugu MlsJr 'aaYlrml§t1. « En d indar insanlar " dedigi Ml-sJrhlann §a§kmhk uyandmcl din! tor en vek ur allan biiyiik din ar utlan ve baZl garip tapmma bie;imleri (mesela k utsal hayvanlar ata pmma) konusunda ilk bilgiler i 0 .verdi.

Na polyon'un MJ.slr sef erinden (1798-1801)

sonraki iki yiiz yllhk siire ie;inde, bu konu-daki bilgi birikimi zenginle§ti. T a pmak vemezarlar ortaya e;lkanld !. T utankamon'unmezan 1922'de bulundu. Bu mezar, dahaonce soyguncular tarafmdan talan edilme-mi§ oldugu ie;in, bilim ae;lsmdan son derece

onemliyd i. Boylece, ~inlerce metin ve hey-k el bulundu. Teb (Thebai) ar utlan ortaya C;l-kanhp r estore ediJd i. Biiyiik Karnak v e Luk -sor tapll1aklanyla Yeni Imparator luk done-mi (MO XVI.-X!. yy) firavun ve devletadamlanrun mezarlan da bu onemli arutlar arasmd a yer alJr.

Eski MJ.slr 'dan giiniimiize kalan metinler -d e, obiir d iinyaya ili§kin inanc;lann ozel bir yer i ve onemi vard Jr : Esk i lmparatorluk kr al pir amitlerinin yer altl odalanrun duvar -lanna i§lenmi§ olan Piramit Metinler i , OrtaImpar atorluk ta§ sandukalanrun cidarlanna

yazllml§ veya i§lenmi§ olan La "i t M e ti nleri

ve papiriis iizer ine yazlhp Yeni lmparator-luk 'tan .ba§layarak mumyalarla birlikte go-

miilen OlUler Ki t ap lart bunun ornekleridir .

lSlrhlar , biitiin Esk i <;:ag halklan gibi, birc;ok tannya birden inar uyor-lar dl : e;oktannClyd l1ar . Panteonlan,

saYllamayac<Oikkadar e;ok tannyla dolu p ta-§lyordu. M O I ll. binyl1dan once MlSlr'dakirk kiiC;iikkralhk ve bunlann d a C;qitli tan-nlan yard !. MlSlr tek bir yonetime kavu§tu-gunda bu tannlann tiimii benimsendi. Nevar ki, hangi site siyasal bakimdan yeni ya-

pi ie;inde aglrhk kazand lysa, 0sitenin tann-lanrun iistiinliik kazandlgl bir astllk-iistliik malamasl d a dogdu. Eski lmparatorluk do-nemind e, Memfis'e yak in Heliopolis'in bii-yiik tanr lSl, giine§ tannSl R a (ya cia R e) iis-tiinliik kazand l. Daha so~ hakim durumagec;en T e b'li hanedanlar , Hava ve R iizgar tannSl Amon'u, ba§tann yaptllar . Ama,Amon-R e adlandlrmasmd an da anla§l1d lglgibi, onu Ra ile birle§tir diler ve bu kar matannyl, bir hanedan tanrlSl, (firavunlanntanrlSl) olarak benimsediler . Oteki tannlar ,

bu biiyiik tannmn altmd a yer aldl ve arala-nnda aile baglan kuruld u. Ama bu akr a ba-hklan belir ten mitler , kentlere ve ta pmakla-

ra gor e degi§iklik gosteriyordu.

T annlar , tutk ulan ve seriivenler iyle, in-sanlara benzetilmi§ti. Ne var k i, insan yiizlii

bu tanr llann hayvan bed eniyle tasar landlgld a oluyordu. <;:ocuk -tanr l Hor us, §ahin-tannyd l veya §ahin ba§h bir erkekti iAmon'sa, k oC; ba§h ola biliyord u i tannc;aHathor bir inek ba§l ta§lyordu veya bir inek §eklind e d ii§iiniiliiyor du. Daha sonra bu

simgeler , « kutsal" hayvanlar a taplnmayayol ac;acaktlr . <;:iinkii MlSlrhlar, bu hayvan-larda, tannlann cisimle§tigine inaruyor lardl(bk. sf. 291).

IV. Amef lofis veya tektanncrngm ba~a-nSlzhgl. Uc; binYll boyunca, tannlar diinya-Slru yenid en diizenlemek isteyen r ahi pler ,

tek tann inanclru hakim kilmaYI ba§arama-ml§lardl. MO 1372-1354 yl1lan arasmda hii-kiim siiren IV. Amenofis bunu ba§anr gi bi

oldu. IV. Amenofis (Akhenaton), Te b'in tan-nSI Amon-Ra'ya ve onun r ahipler inin iktida-r ma kar§l e;lkar ak, giine§ kursu bic;imind e su-

nulan tek tann Aton'a taplnmaYI ka bul ettir -mek istedi. Oteki tanr l1ar da ink ar edilme-

di i bu tek tanr lrun far kll goriinii§ler i olarak benimsendi. Bu r efor m, « din sapkir u"Amenofis'ten sonr a varhglr u siir diiremedi.<;:iinkii, ta pmaklardaki kalabahk din adam-Ian tar afmd an tutu Ian ve savunulan c;oktan-nClhk en giiC;liidind i ve ozellikle, halkm din-darhgl, tann bilimcilerin kih kirk yaran dii-§iincelerine kar §l C;lkiyordu. SJrad an insanlar

A - Osiris.

En onemli ta pma gl Aby-

dos1dadlr. Ama , 61mli~ve d ir ilmi~ o lan bu tann-ya b utDn MISlf taplrur.

MlSlf k ra h alan Osiris'i

kardq i Seth kIskano;hk yuzunden oldurmii~, ce-

seclini de pan;alara aytr-

mu~tl. M.!Slf inanc;lannagore klZ k arde~i ve e~iolan Is is bu par< ;ala n t op-

layarak ilk mumyaYl

yapml~ ve Osiris/ in diril-

mesini saglaml~tl. Da ha

so ma , alti ler d U ny asmagoc;en ve 0 alemin haki -m i a la n Osiris'in intika-

mlnI aglu Horus aId!.

Osiris, resimler de b ey az

elbiselidir i

ba~md a, Yu-kan MIslr tael vardu;

elinde, hiikumdarhk ala-

m et le ri olarak asa ve

kam~l r utaL ( feb y a k J lt I lt- da ki So ylu l ar V ad i si'l l deSe lll/ tee m 'il l m eza rlll da bu- IW l f !:11 bir f re sk!el l a y ml l1 , M O X lll. y y.)

dua ederken yiizIerini gene, eskiden beri bil-dik leri tannlara ve yiizler ce d ogaiistii koru-yucu giice d oniiyorlardl. Ne var ki, gerek halk dinini giidenler , gerek d in bilginler i,

Osiris'le e§i Isis'i ululaml§ ve saygl goster-mi§ler d i : bunlar insanlar a teselli veren, ebe-

d i hayat vaat eden tannsal varllklardl ionla-ra taplnma, bu diinyada zenginlige, obiir diinyada mutluluga eri§menin yoluydu.

Biiyii agxr baslyor. Esk i <;:ag'm sonlanndaMJ.slrhlar gene tannlanna ta plmyorlard l;ama ar uk ate§li bir iman soz konusu degildi.Inananlar k iitlesi Osiris ve lsis'e yonelmek -te, « kutsal hayvanlar " da tannsal varhglar amak ta, putlardan ve mezarhk lardan (ye-nilenmenin simgesi olan k utsal bocek gibi)medet ummak ta, der t ve meselelerine c;o-ziim ararken gene biiyiiye ba§vurmaktayd l.

B-Horus.

Ba~langl(;ra, aydmhk

gakyuziine hukmeden

~ahin ba~ll ran n, Ho -

rus'un adlanndan veya

slfatlanndan birini ta~l-

yan firavunlan n k oruy u-

cusudur. En buyuk tapl-

nagl Edfu'dadlr. Horus,

babasl Osiris / in 6IUmi..in-

den soma dogar ve anne-

si Isi s ta ra fm da n Delta

y6resindeki batakhklar-

da gizlice biiyUttililr. Er*

genlik ~agma gelin ce b a-

basmm tahtmt Seth / den

geri ahr. lnsan bedenli ve

~ahin ba~hdlr ve iki taCt

vardlr. Kanatb bir Gi.ine~

~ek lind e de eanlandmhr.

( feb ya kl 11/11 da, Kr tl ll arV adi si'lld e H o rem lzeb 'ill

me z arm dak i bi r freskte nay m" " MO XIV. y y.)

c-Amon.

MO XVI. yiizYllda Tebprensleri gu~lenince bu-

yuk anem kazanan

Teb'li hava ve bereket

tannsl. Daha soma Gu-

ne~ t annSInl d a 6zum le-

yerek Amon-Ra admi

altr. 'lmparatorlugun ko*

ruyucusudur. Amon tapt-

nagl Karnak, diinyarun

en buyuk tapmagl du . In-

san yGzlii, ya da ko~ba~*It olarak canlandmhr. T e*

pesinde iki uzun ku~ tii-

yii ..vardu. ( Gr alli ! I te y kel , A I D X I V . yy Lo uv re m iize*si.)



I " DiNLER VE MirOLOJi

A·Anu bis.

Mezarhklar da dola§an ~a·kaldlT ve bu slfada, olUler

d unyasmm ef endisidir.

MumyacJla nn piri oIdu-gundan 6lGnun r uhunuOsir is'in divaruna 0<;tka-

nr .

G· Thot.

t bis ba§h tann. Ay tann-

sIdlf . Thot yazlCllann ve

buyuculerin piri oldugugibi yazlyl ve takvimi

icat etmi§tir. Tannlann bir rur ba§katibiclir .

R a'run kal bi (=nk ri)ve Memf is tannSI

Ptah'm dili dir .

B· Hathor.

Ozellikle, A,k ve Ne,etanw;aSI olar ak [ an Ir ur .

~ Bir inek bed enine biiriin-

mG, olan bu gen, k adm,mGzigi ,ok sevdigi i,inucla benzeyen bir c;algty-

la bir likte tasvir ed ilir .

Yukan Mtslr 'daki Den·

d er ah, en buyuk Hathor tapmagldlf .

C·Maat.

Ra'nm k lZI clan bu kG.·C ;iik tanr u;arun ba§md a

bir d eveku§u tiiyii bulu-nur . Hem Dogru'yu hemde evr ensel Uyum'utemsil eder . Tanm;a Ma-at butiin tannlann yarun·

cia yer ailr .

H - Ge b, Nut ve ~u.

Tann Geb (Vcr) ve tann-

,a Nut (Gok ), ilk tannlar-d andlr. Ge b Sir t ust u y at-

ml~tlr. Nut, onun uzer in-

de, ancak ayaklanyla ve

parmaklanr un ucuyla

Yer 'e degecek ,ekilde buk U1mi.i~ durumdadlr.

L·Ra.

Gune~ ta nnsl. Helio po-

lis'in tanrlSlydl. Diinyayl,

tannlan ve insanlan 0ya-

ratr nl~tlr. MISlf FiravunJa-

n, Ra'nm ogullandlr . ~a-hin ba~h bir insan ~ek lin·

de c anJandmhr . Ba~mm

uzerind e Giine~ kursu

yer abr. Elinde Ilel t eh (k lr-

ba,) ve al/ k ii (kulplu ha,)tutar . lk i d e asasl vard lr .

Kul plu ha, hayatm sim·gesidir . Giine~ tannSI R a,

giindiizler i gokyiiziinii

bir kaYlk1a dola~tr ve ge-

ceIer i yer altl derinJikle-

rinde yolcuJuk eder.

(T ell1p eret ste " ~ agaf iistii-ue yapi/lm? resimdell aynl1-

tl, kID V I I . yy? Par is ,

LOl/ vre mii zesi.)

Ogullan ~u havadlr , on-

lann ayn duran viicud an

ar asmd a doJa~lr . Nut,

her gec e Gune~'i yutar

ve her sabah y en id en

dogmaslru saglar . Fira-

vun inciri Nueun kucsal

agacldlr.

M -Seth.

~id de t ve Emma tannsl.

TaZl ba,l1 ve ,ok ofkeli-d ir . Yeni lm paracor luk

donemi sava~C;I f ir avun-

lannca k utsandlysa ve 0

devir cle t;ok itibar gor en

bir tann oJd uysa da, son-

ralan k lskanl;hk yiizun-

den MlS lr k ralt olan kar -

de~i Osir isi old urdiigu

i~in bir tLir k otLilLik tanrl-51 olarak kabul edildi.

Ozellik le Fayum ve K omOmbo'd a taplJan timsah

tann. Evrenin efendile-

rind en bir idir ; hem t op -

rakta hem d e ,ud a bulu-nur . R a ve Hor us 'l a b ir

tutulur ve MIslr 'a hayat

verdigine inaruhr.

1 - tsis.

Osiris'in e~i ve Hor us'un

anasl. lsis'e ta pmma, MI-

slr 'm btesine, R oma'nm

hak im oldugu yorelerekadar yaytlml~tlr. Isis,

yar dlma ko~an ve yararh

buyii le r y ap an b ir t an n-

c;ad lr . B u t anm ;a mn e n

unlLi tapmagl, Philai ada-

smda bulunmaktadtr.

N-Bes.

Sak alh, sarkik d illi, cana

yak m v e gu lunt; bir euee

olar ak canland mhr . Bu-

yiileri bozan ve kotti

gtit;le ri o nleyen bir etk isi

olduguna inamltr .

E-Sekhmet.

Asian tannt;a. Kimi za·m an Ra'n m k an st olarak

k abul ed ilmi,tir . ~id d etgerektigind e (Ra'ya ba,-k ald lranJan blduriir ) ve

salgm hastahklarda giicii-

nu g bster ir . Saygl goste-

r ilip yatl~tlflhnea, muci-

zeli ilat;lanm sunar ; ra-

hi pIeri hekimlerd ir .

J-Hnum.

Insanlan yogurup bit;im-

lendiren c;:omlek t;i ve kot;

ba~h tann. MtS lr'm her

yamnda ve 6zellikle

Elephantine'de kutsaru-

yord u. NiI'in kaynaklan-

run koruyucusudur.

Memf is tannsl. Rahiple·rine gore dunyar un y ar a-

UCISI olan tamI Ptah za-

naat erbabmm d a pirid ir .

Ya~h bir adam olarak ve

mumyaya benzer bir k l·

yafetle canlandmhr ; ci-

simle~mi~ :}ekli Apis bo-

"g.aslcltr.

K - Khe pr i.

Bocek tann. O na b enzer

saY1SIZ nazar hk bulun-

mu~tur. Gokyiizune yiik-

selen R a'nm simgesidir ;

Ra'n m G ii ne~'i itip yiik-

seltmesiyle, k utsal boce-

gin gubre to paglm itip

gottirmesi arasmda bir

benzer lik yok mudur ?

§I HAYVANL ARI

Hayvanlar a tapmma, esk i yunanll ve r amah gez-

ginleri ~a~kma ~evirmi~ti. Bu tapm-ma ger~ekten de, Esk i C;:agMlslf l'nmson d onemIerinde buyuk onem ka-zand !. Ba~langl~ta, her yorenin, or a-d a oturanlan koruyan bir tanrlSl, bir totemi yar d!. Bu se be pled ir k i insan-

salla~tlfllml~ tannIar hayvan gor unu-munden slynlamadllar . Daha sonra-

ki donemd e, tapmak Iann yak mmdahayvanlar yeti~tirild i ve bunlara ta- plId l: Thot tapmak lan civanndaki

i bisler ve ~ebek Ier , Denderah'tak iHathor ta pmagl civanndaki inekler gi bi ... Delta yoresind e Bu bastis'detann~a Bastet, kedi-tann~ayd!. Bir

r amah, birk a~ kedi oldurdugu i~in bur ada lin~ ediImi~ti. K utsal hayvan-lar arasmd a en unlusu, Ptah'm cisim-

Ie~mi~i ve uIu r uh u olan bogaApis'tir . Kutsal hayvanlar , oIduk ler izaman mumyalar urd !. Memf is'tek iSerapiofl, A pis bogalanr un gomiildu-gu buyuk bir yer aItl mezarhgldlr .



ES K i M IS IR

D iN A D A M LA R I V ET O R E N L E R I

Esk i MJmhlar tannlarm, her tapmagm

en k utsal yer inde bulunan ve bir gunhayata yeniden dondukler inde beden-

ler i olsun d iye yapllml~ heykellerin i~inde bulunduklanna inarurlard l. Bu yuzden, tlp b

bir firavun gi bi, tannrun da rahipler tarafm-dan uyand mldlglr u, ylk and lglr u, guzel ko-kular surund ugunu, giyindigini ve yemek yedigini du~unur lerd i. lIahiler ve gunluk k o-

kulannd an ho~nut olan tann, gund e u,ogun yemek yer d i. Kutsal gUnierde, k aYlgl-na binmi~ olarak tapmaktan ~lkanhr ve halk onu gormek i~in ge,tigi yer lere u~u~urdu.

Naos.

Giri~ kaplsIn.dan en uzak

ve lo~ b61iimdiir. Tann

heykeli bur adadlr . Du·varlara yazllar ve resim-

ler i~lenmi~tir. T apmagl

i~a ettiren veya d enatankrallar buraya adlanmyazdmrlar. N itek im b utapmakta III. Ramses'den(MO 1198·1166) Ill. Pro-lemaio,'a (MO 246-221)kadar (Ptolemaios, yunan

'a,Jih bir huk umd ard l) fi-ravun adlanru iljecen ya-

zalar var dlr .

KaYlk 5alonu.

Buradan soma gen;ek an-

lamda rapmak bajlar. lkiuea aC;llan bu uz un b e -lumde, tann heykehnindl~an ~lkan.lmak i~in

yer le~tirild igi kaylk bulu-nur . ~evresinde kutsal

klyaf et ve toren e~yasl'

r un k orundugu yer ve

mahzen gibi b6liimler

vardlr.

B . Ruhlann tarblmasl veya psikhostasia. Bir ruhtaroldlgmda adaletin simgesi saydan deveku~u cu-yund en de ham gelmeli; yok,a ebedi mutlulugu hak eclemez. ( A r / D VI l.~V I . J lY. Td,aolwl!J ou y fe k m ec es i l 1 i l l

raJwlSl i izerin e ya p"n,,~ resi mde n t lVn1 tl l , Pan ' s, L o tl v r d

M E ZA R L A iL G i L i iN A N <: L AR I

Obur dunyada, ruh(ka) ile bedenin birligi devam ederse, ye·ni bir hayat dogabilir . MIslr lilar , bu

inan,la mumyalama tek nigini geli~tirdi-ler . Uzmanlar tarafmd an deri ve kemik

haline getirilen ceset natr on banyosundakur utulur, mr ll slvllara bastinlml~ ~er it

Diger gunler de ancak r ahipler tapmagagir ebilirlerd i. R ahi pler , mane vi yol gosterici-ler olmaktan ,ok , ta pmagm memur ve yo-neticileriydiler . SIb temizlik kurallan uygu-lar , gund e altl k ez ylk arur , yun giyer , tama-

men tJra~h olur lar d l. Tapmagm i, bolUmu-ne ancak , en ya~Wan ve en bilgililer igirebilir d i. Rahi plerin her bir i, meselii k utsalmuzikte, dua okumada, adaklan sunmad auzmandl. T apmak lann ,evresinde rahi p ye-

A - Kamak'daki Honsu t apm agunn maketi.

Bu ra pmak , Yeni Im para.- i,in ya pllmljtlr . Bu ba-torluk d6neminin (MO klmdan, sirf cenaze tore-1580·1085) ri pik iizellik - ni ve ayinJer ine iizgu ta·lerini ta~lr . Amon'un ag- pmaklardan ayndlf .

lu Honsu'ya taplrunak

Sutunlu salon.

T avao, ytiksek stitunlarladesreklidir i sadece hi-

~ukpencerelerle aydmla-

rur. Avludan daha kutsal

saYlhr ve ancak se<;kin

dindarlann girmesine

izin verilir.

Avlu.Revakla lfevrilmi~ olan

avlu, pHon un ar kasmda

bulunur ve herkese at;lk·tlr.

sargllarla sanhr, soma tabuta yerle~tirilip

mezara konur du.

Mastabalar ve piramitler. Mumyalan-

ml~ cesed i korumak i,in zenginler, ken-dilerine m astaba yaptmr lardl (r esim C).Mezann i~ine (1) girilemez, olu k end isiniziyarete gelenlerin dualanm ve ar magan-

lanm yukandaki bir ta plnma od asmda(2) kabul ederdi. Eski lm par ator luk done-mind e f ir avunlar , pim m it d edigimiz mu-azzam ar utkabir ler yaptmr lar d l. Bunlann

en unlii ornegi u~ Gize pir amid id ir (re-sim D). Cesedin bulundugu mezar odasl-na (1), uzun bir d ehlizd en (2) gir ile bilir ,

bunun giri~i de duvar or ulerek k a patlhrd l(3). Hukumd ar lara ta plnma ayinleri, me-

C - Mastaba : tapmma odasmm (2) giri~iyle meza·

nn giri~iaynhr. Tapmma odasmm yamnda olununheykelinin bulundugu serdab y er all[.

ti~tiren ve " hayat evi » denen okullar var d l.Rahi plik meslegine gir ebilmek i~in uzun bir

,Ir akhk d onemi ge,irmek gerekird i.Rahi pler , tapmak e~yaslru ve tannlara

adanml~ mal varhglru yonetirlerd i. K ar -

nak'da Am·m'a aynlml~ arazi, 200000 hek -tar geni~lig.·ndeydi ve uzerinde 80 000 ki~i,ah~lrc- !\mon buyuk rahi pleri gu,lu ve nu-fuzlu kJ~ljerdi. IV. Amenofis bu yuzd en on-larm gucunu k Jrmak istemi~ti ( bk. sf . 291).

Pilon.

Tapmaga pilon da n g iri-Hr. Pilon, egik duvarlt ikikulenin arasmda yer alanbuyuk ve amtsal bir ka- pld lf . Kulelere bagh di-reklerin iizerinde sancak-lar bulunurclu.

zardan, yani piramitten ayn tapmaklardasur d ur ulur d u.

Ruhun yargtlanmaSl. Mumyalamadan

soma olu, O1umden soma dirilenlerin ilkiolan oluler dunyaslrun hukumdan tannOsiris'le ozde~le~ir . Ancak yalmz dogruinsanlar ebedi hayata hak kazamr . Olu-

nun, yuregi tar tddlgl, yani mizana vurul-

dugunda iyi sol1u~ alabilmesi i,in, mum-yarun yaruna Ol i i ler Ki t abl konur ve lah-d in uzerine yazllar kazlmr . Boylece olu-ye okuyacagl dualar ogretilir . Yuregintartllmasl, Thot ve Anubis'in denetimin-

de yaplhr (resim B). Mizan dengede kahr ve yurek gereken aglrllgl gosterir se olu,e bedi hayata hak kazarur .

son e\lre :

fir ovunu n odoSI

(1 )

U-Keops piramidi : kesit, firavunun hucresine gi-decek ziyaret~i1eri saptlrmak i<;in ba~vurulan on-lemler hakkmda fikir vermektedir.



MEZOPOTAMYA

iimer siteler inin, Ba bil ve Asur kralhk-

lannm kuruldugu Eski Mezopotamyahakkmd a, yiizyll1ar boyu ancak Kita-

bl Mukad d es'den ak tanlan bazl olgulard anve imgelerden ba~ka bir ~ey bilinmezd i : Ba- bil kulesi, Babil kenti, Babil'in kutsal fahi~e-leri gi bi ... Eski MlSlr 'm kq f inden yanmyiizytl kadar santa, 1850-1860'dan iti bar enMezopotamya'nm d iizerui ke~if ,ah~malan ba~lad l. Tapmma e~yasl, heyk el1er , oymave k abar tr na siislemeler bulundu. Arkeolog-Jar , arutlan or taya "k arma ve yeniden in~akonusund a gii,liik ,ek tiler ; ,iinkii arutlanntugla d uvar lan uf alarup gitr ni~ti. (ivi yazlsl,oziildiik ten santa bir Ylgm belgeyle kar ~l-la~lldl. Din, biiyii, huk uk , yoneticilik alanm-d a eld e edilen metir uer yar unda, Yarad "l~

oyk iisii ve G"gaI111~destaru gibi metiruer de

ortaya 'lk tl. Otuz k uk ytl ge,tikten santa, bu alanda ,ah~an bilgiruer , bir ,ok biiyiik medeniyetin soz konusu oldugunu gordii-

ler ; d eneyim ve ,ah~malanru gittik,e geli~-tir erek sonunda buruan bir birinden aYlr a-cak bilgi diizeyine ula~ttlar : Siimer leri buyored e sami koker ui k avimler izlemi~ti ; sa-mi k okerui kavimlerinse, esk i Dogu d iruer i-nin olu~umund a ,ok onemli etkileri var d l ;nitekim K itabl Muk addes'te de bu etk ilerin

der in izler i a'lk tu.

ezopotamya tannlan saytlacak olsa3 000 ila 4 000 gibi ba~ dondiiriiciisay tiara vanhr . Mlsu'da oldugu gibi

burada da her kentin kendi tannlan vard l ;ama Mezopotamya'd a siyasi birlik sagland l-gmda, bazl biiyiik tannlar ortaya ,1kacaktlL

Ba~hca tannlar. 0, tann ozellikle onemli-dir . Gok tannSI Anu (en biiyiik tapmagl

Ur uk 'tadlr ) ; kad er ve gii, tannSl Enlil ; sular tannSI Ea (k e,i govd eli, bahk kuyruk lu bir yaratlk bi,iminde gosterilir ). Buruar a k atl-lan, ikinci d er ecede onemli tannlar da var-

d ! : Ylldmmda tecel1i eden Ad ad hem Flrtl-na tannslyd l, hem de Tufan'd an sorumluy-duo Giine~tann ~ama~, her sabah tester esiy-Ie k endine yol a, arak topragm i,inden,'k ard l. I~lk tannsl, hem de Adalet tamlSly-d l. ytlan ba~h bir ejd er ha bi,iminde gorii-nen Mard uk , Ba bil'in tannslydl. Babil krahHammura bi Mezop()tamya'YI hiik mii altmaald lktan soma (MO XVIII. yy) Marduk ,onemli bir tann oldu; imparator luk Ylk il-

dlk tan soma d a etkisini siirdiird ii ve yava~yava~ geni~ bir din ad amlan kitlesi edine-

rek , panteonun ba~ ko~esine k uruldu : Asur -lular Mard uk'un yer ine kendi milli tannlanAsur 'u ge,irmek i,in bo~una ugra~ttlar amasonu, alamad tlar . .

Mezopotamya'da tannlar kadar tann,ala-nn saYlsl da ,ok tu. A~k ve Dogurganhk , ay-

ru zamanda Sava~ tann,asl t~tar bur uann eniistiiniid iir . Giine~'in kom~usu Veniis geze-gemnd e goriiniir; yarunda YlrtlCl bir hay-·van bulunan k anath bir tann<;aQlr ; ,ogu za-man ,l plak olarak car uandrnhr; elinde si-lahlar veya daha ,ok ba~ak lar ve su doluk a plar ta~lr .

Tannlann insana benzer yiizler i ve ihti-raslan vardlr : kendi ar alannda ,eki~ir , yalansoyler , hatta d ovii~iir ler . Buna ragmen Me-zo potamyahlar onlan oliimsiiz, ulu ve her ~eye k adir sayarlar . Onlann oniind e ins an

ftrtmada egilen bir kaml~ tlr . Or uara gor -

k emli tapmak lar , zengin adak lar sunmak in-

saruann borcud ur . Tannsal Ofkenin d !~a vu-r an i~aretleri alan sava~, a,hk , hastahk gi bicezalara kar ~l insanm elinden, boyun eg-mek ten fazlasl gelmez; biitiin bu cezaJar , biler ek y a d a bilmeden yapllan kotii bir ha-reketin sonucudur . Pi~manhk ve tovbe d ua-Ian ilk d ef a Mezo potamya'da ortaya ,lk -ml~tlr .

A - Dr z iggurah'nm dl§tan goriinii§u.

Herodotos, Babil'deki deki tabamrun her kenan

Marduk rapmagma dayah da 9 1 midi. Guniimuze

olarak yapllml~ tugladan kalan dort zigguratm en

devasa bir kuleyi anlatlL eskisi, resimde g6riilen

Kule 7 kathydl, tepesine Ur z iggu.~at1d lr . Bunun i i < ;

k adar yuk sek ligi 91 mol· kat!, MO 2100'e dogr udugu gl b i, kare bi<;iminin~a edilmi~ti.

Yer ile g o k arasmda bir

merdiven.

Bu ya pm m k ademeli bi-

crimi zigguratln yeryu-

zuyle g6kyuziinun bir-

le~mesini simgeler. K ita-

bl Mukad des'teki BabilKulesi ef sanesi bu simge-

nin bir yanklsldlr.

T annsal diigiin yeri.

Zigguratm son katmda

rapmak hucresi bulunur.

Tann, ba~rahibeyl e evl e-

ni§ini kutlamak iizere

Yllda en az bir kez bur a~yd iner.

OIiilerin k orkun~ kaderi. Oliiler i,in, Me-zo potamya'd a bir Osiris iilkesi yok tur . Ce-hennemde kor k un, Nergal hiik iim siirer ;oliilerin, toz ve ,amur la beslenen ruhlan

orada, e bedi bir k ar ar ulkta ya~ar . Olen arka-d a~l Enkid u'yu unutamayan Ur uk krait GII-

gaml~'In d estanmdak i tema, Oliimsiizliik ar aYI~ldlr ve Gilgaml~'a bu oliimsiizliik hi,· bir zaman verilmez. Her insan k ad erine bo-yun egmeli, tannlan ofkelendirmeden sade-ce uzun bir omiir dilemelid ir .

D [ N A D A M L AR I VETO R E N L ER i

ezopotamya'da da Eski MISlr 'da 0 1 -dugu gibi tapmaklar saylCa ,ok, boyut olarak da biiyiik tiir . En ar ka

bolmedek i tann heyk eline, giir uiik yiyecek -ler , k ok ular , dualar , ilahiler sunulur . Rahi p-ler , iyi egitim gor mii~, ozellik le yazl yazma-yl bilen uzmar uard lr : hepsi yazlCld lr .

Bu uzmar uar ar asmda iki gr u p d ikk ati ,e-ker . Cinciler ozellik le hastanm bed eninegirmi~ olan cir ueri k ovmaga yar ayan sozleri bileruer : bur uann en iyileri gider ek hekimolurd u. lkinci grup tannsal i~ar etler i yorum-laYlp insaruara bild iren k ahiruerd i. Buruar ,k urban k esilen hayvanlann bagIrSaklanna,goksel olaylara ve ozellik le Ylldlzlann k onu-muna bak arak kehanette bulunurlardl. Esk i(ag'm sonund a Mezopotamya bbylece ast-rolojiyi (Ylld lZ falClhgl) yarattl; K aldeli ve

biiyiicii kelimeler i, uzun siire e~anlamlt ola-rak kullamld l.

B - AsIan yavrusunu

kucagmda tutan

~~gaml~~ _ ~ .

Horsabad 'd a (lr ak ) II.Sargon'un saraymda bu-

lunan k abartma, MO VI-II. yy (I.om 'rc lII i; :: .e5 i, Pa-nj.)

C· Tapman adam

heykeli.

r~lar sGrekli ibadet

edemeyecekleri i,in, ta-

pmaga onJann yerini tu-

tan heykeUer konurdu.BurGn taplOaklarda, bun-

lardan ytizlercesi bulun·

mu~tur . ( AI (ld f ll 1 j 'ol lt lll -

1I111~ V I . : ' ,e , i5 :d cr i l /e {(/~((/II

l'akll/(/ l ' t l J J tf l l l l? I t c VJ :d c ik i

t(/lm A bu tqV1l1tl,{f ,lIIdt1//

t1/WIJ1/illr ; .110 III. bi l/I" I,

B ag d (/(, Im L- l IIi i :: e:; i. )



1D;NLER VE M;rOLOJ;

ESKi YUNAN

unanistan'da oldugu gi bi Yunanltlannyer le§mi§ old ugu biitiin Dogu Akde-

niz'de de e;ok say,da tapmak har abe-si, heykel bulunmu§tur . Eski Yunan dininiae;lk layan kuramsal bir eser yok sa da, ed ebi-yat eserlerinde tannlar d an ve d in! torenler-d en soz ed en bolumler var d 1r . En onemliIe-r i, Homeros'un 1 f ya da ve O d ys se ia d estanla-nyla (MO VIII. y y), ayru yiizytld a yaz1lm1§olan Hesiod os'un I ~ !e r v e Gun! er ve Th eogo-

nia (" T annlann Dogu§u,,) adh §iir leridir .Bu pare;alann incelenmesi Esk i Yunan dini-

nin karma§lkhg1 hakk mda fik ir ver ir ; budin, Ege bolgesinde ve ozellikle Girit ada-smda taptlan bire;ok tanny, kapsar ; bunlar arasmd a en onemlisi bir ana tanne;ad u. AS1Iyunan tannlan, isa'dan ik i bin y11 onceGrek ler , yani Akhahlar ve Dor lar tarafm-

dan, Kuzey'den getir ilmi§ti: bu tannlann ba§mda, l§lkh Gok yiiziiniin tamlSl vard1 ve bu tann, k lasik panteond a, tannlann ba§lZeus'a d onii§ecek ti. Daha soma yiizy1llar

boyunca bu tann ve tanne;alar Dogu'dan ge-len tann ve tanne;alar la k an§t1 ve onlanntannsal ozellikleri daha onceki tannlara daverildi : mesela Afrod it, ozellikler inin e;ogu-nu i§tar veya Astarte adh Dogu tanne;alann-dan alm1§t1r; Hera'da da Akhaltlann bir es-k i tanne;asmm ozellikler iyle Giritlilerin anatanne;as1yla K iie;iik Asya kavimler inin anatannc;as1run izler i gor iiliir .

DOLU P T A $ A NPA NTEO N

iger eski halk topluluk lan gibi Yunan-hlar da bire;ok Tann'ya taparlar d l,yani e;oktannClydllar . Gene onlar gi-

bi tannlanna, insan g or iinii§ ve ihtiraslanyak1§tmr lard l. Ama bu giie;lu ve olumsiiztannlara yunanhlar, ezici bir iistiinluk tar u-mazlar . Onlan yakm bir gee;mi§te, insanla-nn giinliik hayatma k an§m1§ olar ak tasarlar -lar . T annlarla insanlann bir le§mesindenkahramanlar dogar : mesela Herak les'in ba-

basI Zeus, anaS1 giizel Alkmene'dir ; Ak hil-leus'un babasl k r al Peleus, anaS1 tannc;aThetis'd ir .

Yunanlilar, bu kalabahk tannlar panteo-

nuna bir e;eki diizen ver d iler, tannlan slr uf -Iand ud 1lar , insanlar la ili§k ilerini belirled iler .Biitiin bunlan, oykiiler ve mitlerle ya pttlar .

Esk i yunan mitolojisi boylece meydana gel-di. Bu mitolo ji, iie;bin Ylldan beri ressamla-n, heykelt1ra§lan, §air leri etkiled i. Zeus'un

saYls1z tanne;a ve kadlnla ya§ad1g1 a§k serii.-venleri, Theseus'un Minotauros'u yenmesi,Herakles'in ba§anlan.. gi bi, saylSlz ornek gosterilebilir .

em insan, hem tann soyundan gelen" yan tannlar " eski yunan mitoloji-sinin biiyiik kahramanland1r . Ue;

kahraman ozellikle iinludiir : Girit'te Knos-

sos la birentinde dola§an boga ba§h canavar Minotauros'u yenen Atinah Theseus; altm

postu ele gec;irmek ic;in Ar gonautlar seferini

diizenleyen Thessalia prensi iason; babas1-

ill old iiren, bilmeyer ek anas1yla evlenen ve bu curumlerini hayatlilln sonunu k or olarak

gee;ir mek le od eyen The bai k rah Oid ipus.

Herakles ve on iki i ~i. Ama biitiin bukahr amanlann en biiyiigii v e en iinliisu Ze-

us'le oliimlii bir kad lr un oglu oIim Her ak-les'tir . Zeus'un e§i tanne;a Hera'run kini vek iskane;hg1 yiizunden on iki i§i tamamlama-Sl, on ik i smavd an gee;mesi gerekir : Nemea bolgesini k as1 p k avuran aslam bogmak;ierne batak hgmda ya§ayan e;ok ba§h y1laru,ejd er haYI old ur mek; Erymanthos d agmdaya§ayan canavar domuzu canll yakalamak ;

Ker yneia d agmdaki d ev ciisseli di§i geyigiyaralamak ; Stymphalos golii kiYlSlnda do-la§an ugur suz ku§lan oldiirmek ; kr al Augi-as'm ahld annd aki gii breleri bo§altmak; Gi-rit'teki kor kune; bogaY1 yakalamak; Tr ak yahukiimdan Diomedes'in et yi yen kisr aklan-ru kae;lrmak ; Amazonlar kralie;esi Hi p poly-te'nin kemerini ele gec;ir mek ; e;ahnml§ slglr -

lanru bulup Geryon'a ger i getirmek ; Ce-hennemi bekleyen iie; ba§h kopek K er be-ros'a boyun egdir mek ; Hesperis'ler in

bahc;esindeki altm elmalan toplamak . Bu i§-leri ba§aran ve diinyaYI haydutlar dan ve ca-navarlardan temizleyen Her ak les, oliimsiiz-liige kavu§ur ve tannlar katma yiikselir .

A·A&od it.

A,k ve Dogur ganhk tan-ru;asl. Klbns'tan Sicil-

ya'ya kad ar her yerde ta-

pmaklan var dl. Dahasonraki donemlerde, r;lp~

lak veya yan <;lplak tas-vir edi1mi~tir . Giivercin"

yamndan aynlmaz, nedi-meleri khar itesler'dir .

B - Hera.

Zeus'un k lzk ar de§i ve

e§i. <:::apkm kocaslylad urm ad an k av ga ed en

bfkeli bir kadm. Evlilik

v e a nahgm koruyucusu

olarak biitlin yunanhlar·

ca saYlltrdl. Tavusk u§u

onunla k utsalla§f fil§tlr .

unanltlar da d iinyamn olu§umunu,evrenin yaradtl1§lyla tannlann orta-ya e;lk i§lru birbirine kan§t1ran ae;lkla-

malar la izaha e;ah§t1lar . Ba§lang1c;ta Kaos(karma§a) var d l. Belirli bir anda, ilk tanne;aolan Yer (Gaia) belirdi ve Gok'iin (Uranos)dogumuna yol ae;tl. Yer ile Gok'iin birle§-mesinden ilk tannsal ku§ak olan Devler veTitanlar dogdu. Devlerden biri olan K r onos, babasl Uranos'u had1m ederek iktid an ele

gee;ir di. Ogullanndan biri k endisine ayru §e-yi yapar k ork usuyla da, karlSl Rhea'r un do-gurd ugu e;ocuklann hepsini yed i. ·Sonund a

R hea, yemesi ie;in c;ocuk bezler ine sanh bir ta§ ver erek kocasml aldattl ve son c;ocuguZeus'u k urtarmaY1 ba§ar dl. Gir it adasmda buyuyen Zeus, evrene hukmed en aktls1z

devlerin hakimiyetine son ver d i. Kronos'udevirdi. Bundan soma insana benzer tann-lann devr i ba§ladl. Bu tannlar Yunanistan'mkuzeyinde Olympos dagmda otur uyor lar d l.Yenik devler gene ba§kald 1r d l. Olym pos'a

hiicum ettiler, ama c;ogu Zeus'un Ylldmmla-nyla par c;aland1 veya Olympos tannlannmyuvarlad1k lan k ayalann altmd a ezildi.

c - Demeter.

Tanm tanw;asld lL Tan·fit 6gretmi§tir . Kor e'nin

(yahut Persephone) ana-sldlr . Di on ys os v e K o-

re'yle birlikte kutsand 18:I

Eleusis 't e, inananlara

blUmsiizliik bagl,lar .

D- Zeus.

Zeus , ( " l, lk s a,an .).I~lkh G6kyuzunun tann-

sldlr . Yl1dmm ve kar tal

onun simgeler id ir .

« T annlann ve insanlann

ba baSl" ve bin ;o k k ahra·

manm d a b ab aSI olan Ze-

us'a, Yunanhlar , hemen

her yer de taplyor lard l.

Klzkar d e§i Her a'yla ev-

liydi, ama dig er t anr u;a·

lar ve 6lUmlu kadmlarla

d a s aY1S1Z a§k seruveni

ya~ard l. Huk umd ar lann,

ve halk topluluk lanrun

k oruyucusu ve yeminle-

rin guvencesiydi. Yalmz-

ca « Meir e l) (ahnyazlSl,

kad er ) o nu n s on su z g u-

cunu engelleyebilirdi.

( Hi stiaia' d a b u/ una f l Zeus

heykel inden ayrtntl. Atinalt Ka / al1lis'in eseri sam/ a n b ubro"z he yk el, M G 460'adogru y apdml?tl f . Mi/ti l1lii-

ze , Atilla.)



Ama tannlann he psi Olym pos'ta ya~aml-yor du, oysa bazllan bliylik tannlardl : me-sela Deniz tannsl Poseidon, Yeraltl ve Ce-hennem tannSl Had es gibi. Bir~ok tann ve-

ya tann~a da sonr adan gelip Olympos'a

ylikselebilmi~ ya bancl go~menJerdi : Aphro-d ite, yunanJl oldugu kadar da d ogulud ur:

sava~ tannsl Ar es, T r ak ya kokenJidir ; $ara pve Sarho~luk tannSl Dionysos da trakyali vehatta d oguludur .

Eski YunanJllar , ilk zamanJardan beri, in-sanJann bi~are yaratlklar olarak var olagel-d ik ler ini dli~linlir ler . Titan'm oglu Promet-

heus, tannlardan a~lrd lgl ate~in Slrnill gli-nlin birinde insanJara verir ; bundan insanla-nn yar arlanacagl teknikler dogar . Ins jlnJan

gli~lend irdigi i~in Prometheus'a ofkelenenZeus, onu Kafkas daglanna zincir ler . Orad a bir ka,rtal, Prometheus'un tlikendik~e yeni-d en olu~an karacigerini gagalar ve yer . Ze-us, insanJar dlinyasma ~ok glizel, ama ~ok

da gar i p bir k adlill, Pand ora'Yl gonder ir ; ka-din, i~inde hastalik lann ve kottilliklerin bu-lundugu kutuyu a~ar ; bunJar k utudan ~lklPyaYllinca insanJann tanr llar la ba~ edebilme-ler i umud u sona erer . $li phesiz Ba bil'den

alinml~ bir ba~ka ef saneye gore Zeus, bir ~if t dl~mda, insan soyunun Tufan'la yok 0 1 -

maSlill ister . Boylece, bir takun bunalimlar -

dan ve felaketlerden sonr a Zeus'un mutlak glicli yerylizline hiikim olur .

Mo VIII. yy'dayazllml~ olan llyada ve Odysseia des-

tanJan, 4 veya 5 ylizylld an beri der -lenip i~lenmi~ ~iir ler d en olu~ur . Ko-nusu Troya sava~ldlr . Yani, Aga-memnon kumand asmdak i YunanJI-lann T r oya'ya kar~1 gir i~tigi sefer .Troya'da k ral Priamos, yigit ogiuHektor 'un koruyuculugunda hliklimslir mek tedir . Agamemnon'un karde-~i Menelas'm k ansl glizel Helena'YlPriamos'un oteki oglu Paris k a~lr-ml~tlr . Sava~m amaCl bu k a~lrmaolaYlilln intikamlill almak tlr . llyada

bu sava~1 anJatlr . Bir ollim k alim mli-cad elesind e yan-tann Akhilleus, Pa-

r is'in kar d e~i Hektor 'u oldlirlir ve

Troya'run ylk iml ba~lar . Bu sava~ta,

i L YA D A V EO D Y S S E iA

tanrllardan Hera ve Athena YunanJI-lann, Af r odit ve Ares Tr oyahlann ta-ranru tutar . <;:atl~marun dl~md a k a-Ian Zeus ise zaferi Akhilleus'un k a-zanmasma engel olamaz. Troya'r unYlk ilmasmdan soma, sag k alan Yu-nanJllar donli~ yolunu tutar . Ithakakrali Odysseus'un donli~ ,yolculugu

on yll slirecektir . Od ysseia' r un konu-su bu donli~tlir . Sonunda Od ysseus,sadlk e~i Penelope'ye ve oglu T ele-makhos'a k avu~ur '; Penelo pe bu sli-

re boyunca, hi~ bitmeyen bir eli~iyapmak bahanesiyle talipler ini ger i~evirmi~tir . Apollon'un of kesini ve

Poseidon'un intik anur u lizerine ~e-k en Odysseus, bu ylizden uzun bir yolculuk yapml~ ve smavlardan ge~-mi~tir . Zeus, cesaretini ve becer iklili-gini begendigi Od ysseus'u Athe-

na'run kor umasIna kar~1 ~lkmaz.

Zeus ve Letdnun kJZl

Apollon1un ikiz karde§i.

Vah~ i ya~am tann<;aSII

eze1i avel ve aym zaman-

da namusun ve d o l bere-

ketinin koruyucusudur.

D-Hephaistos.

Zeus/ un ve Hera / run

ffie§f U oglu. Zeus, o f k e -lenerek anu Yeryuzune

nrlattlg. i, in top,,1 kal·ffil§t1C. Ate§ Tannsldlf j

Etna'run altmda demir-

den silah ve e§ya yapar.

Afrodit'in kOCaSldlr.

B-Hermes.

Zeus'un oglu. Di.i§unce

ve beceri konusunda in-

sanlann yardlmma ko-

§ar. Tacirlerio, sarraf la-

rm, g ezginlerin, hatta hlr -

slzlann koruyucusudur.

T annlann habercisidir i

E-Apollon.

Artemis'in ikiz kar d e~i.GLine~le bzde~le~tirilir.Lakabl « parlak • anlamt-

na Phoebus'tur. Uyum

ve Muzik tannsldlr. Mu-

salar'm, y ani i lham peri-

lerini n y oneticisidir. TIp

tannsl da olan ApoUon,

daha soma AskIepios'un

da babasl olacaktlr.

G - D jonysos.

Zeus'un o gI u, bereket ve

tanm taorIsl i ozellikle

iiziim ve ~ara p ( bagclhk )tannSt olarak da kabul

edilir . Bakkhalat, Sile-noslar ve Satyroslar ana

e~lik eder ; insanlara sar-

ho.luk ve k endind enge,me yoluyla muduluk verir.

H -Ares.

Zeus ve Hera'Oln bir di-

ger ogIu. IIDeh~ee' ve

« Korku " nun e~lik ettigi

bu aC1maSlZ ve migf erli

sava~ tanns1, Afrodit'in

sevgilisi olmak i<;in ~id-deti ve kan dokmeyi bir

yana buak ml~tlr .

ba~lOdabir seyahat ba.h-81, elinde haberci asasl

ta~lr ve topuklan kanath-

du.

F • Poseidon.

Zeus'un k ar de~i. Deniz

ve Su tanrlSl dl r v e A m-

phitrite'le evlidir. Futma

ve depremlerin dogmasl

onun elindedir ve bunla-

n ii, di~li z!pktruyla ger-<;ek le~tirir. Denizlerin bu

efendisinin kuts aI hay-

vanlan yunus ve attu.

Zeus'un ktZI. Zeus'un

kaf asmdan t epe de n tlr-

naga silahh olarak <;Iktl.

Bu s ava~ tann<;asl Parthe-

nos ( < < bakire .) adma la-

ytk kapah giysilidir ve

ba~lOd a hep bir migfer ta~u, aym zamanda es-

nafm ve zanaatcllann ko-

ruyucusudur. Bayk u~ ve

zeytin At hena 'mn kutsal

simgeleridir.

I-Hades.

Zeus'un bir ba~ka karde-

~i.Yer altmcla hLiki.im sLi-

rer. Yer altl zenginli~leri-nin de tanrlsldlr. Oteki

ad! Pluton (Pl l J tos ) zen-ginlik anlamma gelir. De-

meter'den ka<;lrdlgI per_

J

se phon~.'nin (Kore) koca-

sldlr. Oluler ulkesinde

anun hGkmi.i ge<;er.

295



I r g ] t j L E R VE M i r O L O J i

E S K i Y UN A N

RU HU N OLUM DEN

SO N R AK i Y O LCULUGU

unanhlar'm b bur dunya hakkmdakid u§uncio:ler i YUzYlllar boyunca ge1i-§ir . MO Y.-IV. yuzYlllarda, yani k la-

sik dbnemde Yunanhlar §u d u§unceyi be-nimsed iler : blenin ruhu, Had es'le Per sep-hone'nin huk mu altmd aki buyuk ulk eye,yani Cehennem'e gider . Bunun i~in beden

yanml§ ve r uhun serbest k almasl saglanml§-tlr . Ruh, Hermes'in bnculugund e, kor k un~kb pek Kerberos'un ( bk . sf . 294) bek led igi

Cehennem'in e§igini a§ar ; Styk s lrmagmmk ara sulannd an K haron onu kaylglyla bteyana ge<;ir ir : blunun agzma konmu§ olan bir madeni parayla r uh ge<;i§ ucretini bd er .Olu cehennemde Minos, Rhadamanthys veAiakos taraf mdan yargl1amr . Yargllamamn

sonucuna gbre, ya Tartar os'a (gayya kuyu-su) atlhr ve or ada kork un~ aCllar ~eker yada ebed i hayat surecegi Cennet bah<;eIer ine(Elysion) ahmr . Cennet havasl, ~i<;ekleri,aga~lar , v.s. ile olaganustudur .

A - Parthenon'un

i~ goriiniimii.

Tapmaga bir sundurma-

dan ( prol l tl os ) girilir (re-

simde sol tarafta). Ka pila-nn arkasmda (IT aO S ) adlverilen asil tapmak yer

ahr. Burada, MO V. yuz-

Ylld a heyk elttr a. Pheid i-as/ m alan ve fi1di~indenya pttg. Arhena heykeliyiikselir . D aha ar kad a,tanru;arun hazinesinin

bulund ugu dor t sutunlusalon vardlr. T apma gmadl bu .• Bakireler. (Yu-nanca p a r t he l l o s ) salonun-

dan gelir.

Erekhtheion'dan

Parthenon'a.

Bir rapmaklar topiulugualan Erekhtheion, Parthe-

non'un bulundugu sa-hanhgm .~uzey kenann-

dad tr . MO 406 yth once-sine kadar onanldl. Kii-

,uk bir avluda Athe-na'mn kutsal zeytin agacl

yukseldi. Van insan yan

ejder alan ve tanoIar gibi

taplnllan ilk Atina krah

Kekrops'la oglu Er ek h-theus'un mezarlan bura-

dadlr. Bir t apmak b6lme-

sinde Athena'run en eski

tahta heykeli yer ahrdl vePanathenaia giinlerinde

bu heykele gor k emli bir elbise giydir ilir di. Erekh-theion'la bugGnku Part-

henon arasmda MG VI.

yuzyuda Athena i,in ya-

pliml~ bir ilk tapmak var-

d!. Bu tapmagl Persler yl-

kmca, Parthenon in~a

edildi (MO 447-432) veAthena'run yeni heyke-

liyle hazineleri buraya

kondu.

unanhlar gund elik hayatlannda ik inci

d ereced e d aha bir~ok tannya ve tan-

nsal var hklar a inamr ve taparlar d l:nymphe'ler , (su perileri), ~aYH ve or mantanrllan, nereid 'ler (deniz tannlan) ... Yunan-hlar bu tannlar d an bol has at ve k ar§IIa§lla-cak biitun kbtiiluk lere k ar§l him aye d iler ler -d i. Ama her yer de tapI1an ba§ tanrl Zeus'tu.BaZI yer lerde Apollon, Athena ve Her a da-ha buyuk ve bnemli tann ve tann<;alard l.YunanlI1ar bu tannlan zevk du§kunu vekavgact buyuk efend iler saymak tan vazge<;-tiler . Iyiligin ve Ad alet'in guvencesi halinegelen tannlar, k btuler i cezaland mr , iyiler i bdullendir ir oldu.

Ama felaketi ve bliimu hi~bir §ey hak llk I1maz. Bu yuzd en teselli edici, bliimsuzluk vaad ed en tannlar gittik ~e daha ~ok saygm-

hk kazandl. Demeter 'le bir le§en Dionysos bu tannlard an birid ir : onlann Atina'ya ya -k.m Eleusis'deki tapmak lannda ya pllan t b-renler e k atlIan k i§i blumden kurtula bilir d i.

Bir yl1an tar af md an bld uriilen Eur yd ik e'ninteselli ed ilemez e§i, ef sanevi rnuzisyen Or p-heus da bir ba§ka umut k aynagldlr : kanslmger i getirmek uzere Cehenneme iner , amadbnup bakmasl yasakland lgl halde dbnup bak tlgl i~in onu e bediyen k aybed er . Ama

aCl ~eken bir kahraman, bir an i~in blumuyenmi§ bir insan brnegi olar ak bliimsuzliik umud u yar atH.

Akropolis'e giri~.Athena Nik e.Akropolis'e bandan, Kut-

sal Yol izlenerek vanhr.

Dindarlar ve ziyaret,iler,

Zaf er 'Ie (yun. Nik e) O Z-

d e~le§tirilen Athena ad,-

na yapllan bu ku,uk tapt-

naktanAk rop~lis'e ge.;er-

ler. Burasl M O V . yy'da,

Artemis adma yapllml~eski b ir tapmagm temeli

iizerinde in~a edildi.

Sahanltk .

Eski <;:ag'd a, bugun bulu-nan binalarm arasmda

bir ,ok ba.k a yapmtn ya-rn slra sunak ve heykel

yer ahyordu. Bu alanda

bir.;ok ta nn ve kahrama-

nm tapmagl yard!. Octa-

da Ath en a P rom ak-

hos'un ( < < sava~ta en on-

d e gid en ,) 9 metre yuk -sekligind ek i br onz hey-keli bulunuyord u.

unanlllar i<;in tannlar her zaman, her yerd e mevcuttur . Aile ocagmd aki

ate§ koruyucu bir periye ailenin r eisiher gun ufak tefek bir §eyler sunar . Bir per i-nin banndlgl pmar , bir yol kav§agmda bu-yuk bir ta§, Her mes'in bir ugr ak ni§ar u hal-k .m gunluk ya§amda saygl gbster ip dua etti-gi yer lerd ir . Her sitenin kur ucu ve kor uyucutannlan i~in ta pmaklar (Athena i~in Ati-

na'd a, Her a i~in Argos'ta), buyuk tannlar vekahramanlar i~in ta pmak lar vard lr . Tann ta-

pmak ta, heykel halinde ikamet ed er ; d l~ar -d a y bneticiler ve slradan yurtta§lar d a ta§-tan sunak lar uzerine bir §eyler blrak mak ta-dHlar . Her yll, buyuk bayramlar butun yur t-

da§lan bir araya getirir : Atina'd a, Athena§er ef ine Panathanaia gunler i kutlar ur . 0 gun butun yurtda§Ian Akropolis'e dogru, Par t-

henon ta p magma gbtur en t br en alaYlyla bayram dor uguna ula§lr . Butun Yunanhlann bir araya gelmesini saglayan toplantl yerler ide var dl : bu tapmaklara " Panhellenia » tapmak lan denir d i. Olympia'da, MO 776 yl-hnd an ber i, Zeus §erefine, butun sitelerd enyur tda§lann k atlld lgl s par yan§malan ya pl-hr d l (Olimpiyat oyunlan). Delphoi'de Apol-Ion kahinine daru§lhrdl: T ann Apollon,Pythia denen bir rahi benin agzmdan k onu-§urdu. Yine dbrt YIId a bir , biitun Yunanhlar spor yan§malan ve muzik §blenleriyleA pollon §er efine bir araya gelir ler d i.

B . Atina akr opolisi.

Akropolis, «yuksek si-te. demektir. Bin;ok si-

tede oldugu gibi Ati-

na'da da bir istila ve ku-

~atma tehlikesine kaql

k ayahk bir te pe, halk tnslgmacagl mustahkem

bir mevki haline getiril-

milti. 11kak r o polis, Per .s-ler taraf mdan milattan

once 480 yillannda tah-

rip edildi. Yunanltlar da-ha soma ilk akropolisin

mermerlerini kullanarak

Atina sitesinin kurucusu

Athena'ya ad arum~ bu

tapmaklar toplulugunu

yapnlar. Burada yer alan

binalar Yunanistan'm en

guzel yapiland tr . Esk iYunan ve Roma donern-

Ierinde, 800 yll boyunca,

binalar ve armaganlar bu

kayahkta biraraya geldi,

gid erek ,ogaldl.

Propylaion.

Ak r o pol~~'in amtsal giri-

.idir. MO 437-435 y.lIanarasmda yapI1ml~tIr . S u·

tiinlu giri~in a ltmdan ge-

,i1d ikten soma be. k apl,

sahanhga a';l11r. Kuzeyin-

de ve giineyinde iki biti-

~ik yapl yer ahr. Kuzey-

de yer alan binada bir re-

sim koleksiyonu vardtr.



~--~-~~- _ . _ ------------------------------------------------------

I D;NLER VE M;rOLOJ;!

• •E5KliRAN

I

1 = = = = = = = = = = = = = = = = : 1I K A Y N A KLA R

I ski Iran, MO 2000 Yilianna dogr u Tur -kistan'dan gelen ath ar iler in istilaslylatarih sahnesine <;lk tl. Bu donem, MS

642 Yllmda musluman Ar a plann Ir an'l f et-hetmeler ine kadar surdu. Boylece, esk i Irandini, 2500 yl!hk sur e i<;inde, <;ok geni~ bir alanda ve ba~k il med eniyetler le, mesela Ba- bl! medeniyetiyle ili~k i halinde geli~ti. Buk onuda ba~hca k aynaglmlz MO VI. yuzyl!-dan ba~layarak toplarum~ bir dinsel metin-ler d er lemesi olan Avesta ' dlr . Avesta, MO

2000 Ylhnd an ba~layarak K uzey Hindis-tan' a yer le~mi~ olan ba~k a arilerin meydanagetird ikler i bir d iger kutsal metinler der le-mesi olan Rigveda ' ya yak md lf . Iran'm tann-

lan, ozellikle Mithr a ve d insel inall1§lan yu-nan-r ama iileminde yaylld l, orada benimse-nerek degi~ik lik lere ugradl. Bu ge<; donemhakkmd a bild ik ler imiz, iran dininin ilk yuz-Yilian bakimmdan aldatlcl olabilir .

M E ZD E KIL iK V E I

ZERDUSTC;U LU K B

utun Hint-Avrupahlar (Adler veya Ar -

yalar ) gi bi, lranhlar da bir Gok ve I~lk tanrlSl olan evr enin yaratlClsl, " bilge-

tann " Ahura Mazda'ya (Hurmuz) taparlar -dl. Ya zata 'lar , Ahura Mazda'nm buyrugun-dadlr ve Mithra'da simgelenen doga gu<;leri-dir; Mithr a <;:oban-tann ve Yagmur tannSI-dlf; Pmar lar tann<;aSI " Klzoglankiz " Ana-hita, kend i kend ini doller . Sarho~ edici bir SIVlmn <;lk anldlgl bitkinin tanrlSl Haoma' yla

birlikte bu l~lk h panteon tamamlarum~ olur.Bu dunyamn kar ~lsmda karanhklar ulkesiyer ahr; Angra Mainyu (daha sonra Ehri-men) bu dunyamn ef endisidir ve Iyilik gu<;-lerine kar~l surekli mucadele eder . Tannla-nn <;oguna kurbar uar sunulur . Dindarlar ha -

om a i<;erek vecde kapillf lar . I§lgm efendisiAhura Mazda onuruna, kulelerde atqler ya- bhr . Kotulukle sava§ml~ ath kahramanlannhikiiyeleri aruatlhr . Tannlan gazaba getire-cek kir letmelerden sakimhr : topragl kir let-memek i<;inoluler gomulmez, Ahura Maz-da'ya saygldan yak ilmaz da. Cesetler, kule-ler uzerinde, Ylrtlcl ku~lara blfakihr .

Zerdii~t. Isa'dan once VI. yuzyl!da Zerdu§t(Zarathustra) adh bir reformcu belirdi. Belh

(Baktriana) yoresinde, bugunku Afganis-tan'm batlSlnda dogan bu reformcu, AhuraMazda'mn tek tann oldugunu soyledi. Zer -

du~t'e gore, Yazata (doga gu<;ler i) bu tek tannmn gorunumleridir . Ahura Mazda bir Iyilik ve bir Kotuluk melegi yarattl. Ins an,Iyi ile Kotu arasmda se<;imini yapmahdlr .Tann'ya ger<;ek kulluk , gonlu saf kilmak,ate~i dua yamnda bir simge olarak sunmak,haom a bitkisinden elde edilen i<;kinin verdi-gi sarho~lugu bir vecd araCI olarak k uIlan-maktan ka<;mmak ve kar ul kurban iiyiruerin-

den vaz ge<;mek demektir . Bu yeni ogretiyeinanaruara, Ahura Mazda, ebedi mutluluguverecektir . Zerdu~t ogretisinde, Hristiyar ulk ve MuslUmarulkta o1dugu gibi, Klyamet veHesap Cunu inam~l yer ahyordu.

Ondan sonraki yuzydlarda, irarul!ar

Zerdu~t ogretisine kismen uydular . <;:oktan-r lClhk, kurbaruar , buyuculiik halk arasmdaya~adl. Biiyiiciiliige inancl dayanan miinec-cimlerin onciiliik ettigi tarikatlar aglr bastl.

I

.zerdii~t'iin k i~ili-gi, XIX. yiizyll Almanyasl'nda da et-k ili oldu. Filozof Friedrich Nietzsche(1844-1900) felseH bir duzyazl ~iir olan en biiyiik eseri Bo yle Bu yurdu

Z erdii?t ' ii 1883 ve 1885 Yillan ar asm-

d a yazdi ve dunyanm pek <;ok dilined e <;evrilen bu eserind e insanustiikavr amlm geli~tirdi. Richard Str aussd a (1864-1949) besteledigi bir senf o-nik ~iird e (1896'dan soma) Nitezs-che'nin aym eserinden yola <;lktl.(N ie tzsche, k imin ya pt r gl bilinllle ye n bir

XIX . y y gr avl jrii , Bib lio the que national).

MiTHRA D iN i V EM A N i D iN i

erdii§t ogretisi, yuk and a belirtild igigi bi, biitiiniiyle etkili olmad l ve Ir and iinyasmda Mithra en yiice tann

olar ak benimsendi. Ahura Mazd a'mn I~lk tannhgl ve adaleti d e ona yiik lendi. Mithrainam~l, bu topraklan istila eden R oma ordu-suna ve or uann vasltas1Yla d a Ak deniz yo-r esine yaylldl. Ardmdan, Ir arullann ba~tan beri benimsedigi iyi ile kotiiniin sava~lm il-ke olar ak alan Mani'nin d ini (MS III. yy) buyorelerd e yayl!d l. MS 275'e dogru, bu ikincid inin k urucusu Mani idam edildi. Hiik iim-

dar lan zerdii~t<;ii olan Sasani hanedam za-

mamnd a d a bu "d in sapbrulgl" bir<;ok kimse taraf mdan benimsendi. Evrend e veinsand ak i sonu gelmez Iyi-Kotii sava~l, ina-naruan, ten zevklerinden kurtar an bir <;ileci-lige yoneltiyor du. Bunu ger<;eklqtir eme-yeruer k lyamete k adar <;q itli bed enlere gi-rip <;lkmak zor undayd llar : 15 yuzYllhk bii-yiik bir karga~ad an soma, iyi nihayetK otii'd en aynlacak tl.

B- ir an'da, Yezd 'd e,Sessizlik Kulesi.

Cesetlerin, Ylr tlCl k u~la-nn pan;alamasma buakl1-

dlgl kulelerden bir isi. Es-ki ~agm Ir anltlan d a, b u-gLink u gebr Jer ve par siler gibi blLiler ini gommez-lerd i. Cesetler , "sessizlik kuleleri"nin ustunu orten

parmakhk lar a yatlnhrd l.Ylrt1Clku~lann par<;alad l-gl cesetler den ar ta kalan-lar kulelerin i<;inedu~er -di.

G E B R L E R V E P A R S i L E R

Eski Zerdii~t dini,yeni ad lar altmd a giiniimlizde de ya~l-yor . Iran'da 25 000 kad ar gebr , dirueri-

nin geregine uyuyor , ama ulusal toplu-lugun d l~mda sef il bir hayat suriiyor lar .

Bur uarla aym d inden· olan ve IX.yy'da islamhgl benimseyer ek once Fars

ve Horasan'a go<;en bir ki$lm zerdii~ti(mecusi) oradan Hindistan'a ge<;ti ; XVI.yy'd a d a Bombay yor esine gidip yer le~-ti. Buruar a or ada par si ad l verildi. Bom-

bay'da sayl!an 100 000' e varan Parsiler ,Iran'd aki d ind a§lannm tersine, zengintac!rler d en ve zanaat<;l!ard an blu~uyor .MO VII. yy'd a iran'l terk etmi~ go<;men-lerin bu toruruan, din reformculanmn

etkisinde, zer dii~t<;ii k ur allara titizlikle

uyuyorlar . Ate~e taplyor , annmak i<;indeniz kiydannd a Ylk amyor ve oliilerini" sessizlik kulesi "ne blrak iyor lar .

c -Ir an'da Zerd ii~t ayini yapan bir ge br .

Ate~e tapmmaJ

Zer di.i~t<;uli.iktenkaynaklanan din-

lerde buyuk onem ta~lr . Burada, ate~i soluguylakir letmemek i<;in, yuzunU bezle ortmU§ bir gebr gor i.iluyor .



[ l c lN L E R V E M ir O L O J i

ESKi ROMA

sk i R oma dini hakk mda, arkeolo jik ka-

hntllar dan, dikilita~ ve sunak lardaki pek ~ok yazlttan ba~ka zengin metin

kaynaklanna da s~hi biz : buyuk klasik ya-zarlar , Roma'mn kurulu~una veya romatannlanna ili~kin mitleri anlattlklan gi bi, d i-ger ayin usullerini ve tapmma bi~imlerinide anlatml~ ve dind e yuzYlllar boyunca or-taya ~lkan degi~ik likleri belirtmi~lerdir . Ni-tekim, Cicero u~ ciltlik De Na tura DearU in

(Tannlann Dogasl Ustune) ad h kitablm MO45'te yazm.l~ ; Titus-Livius Rama Ta r ihi ad h

eserini MO 27 Yllmd an ba~layarak kalemealml~ ; F as t i' nin yazan Ovid ius MS 3-8 yl1-lannd a bir ~iir yazml~ ve bu ~iirind e yl1m

her gununu ele alarak dinsel bayramlann bir takvimini ~lkarml§tH.

6ZELLiK LERVE EVRiM

omah son derece d indar bir insandl ve~ok saYld a tannnm varhgma inamrd l.Bu karakterler r oma d ininin kaynak-

lanndan ileri gelir . R omahlar 'm atalan olanve MO 1000 y111annd a geli p Or ta ltalya'ya

yerlqen ltalik ler, her nesned e, her eylem-de, tannsal bir behr ti gor urler d i : akan suda,aglayan bebekte, ka plYl dondur u p a~anmentqede, her §eyde ... Romall1ar bu smlr-

SIZ guce nu men derler ve ozund e bu gucun belird igi nesneyi d e, «k utsal "dan ~ok bir tur « tabu" anlammd a sa ce r diye adland mr -lardl. Onemli olan bu iyiliksever veya kor -kun~ num en 1e ban§lk ya§amaktl. Numen, binlerce tek tek tannda (numen'in ~ogulu nu-

mina ) bireyselle§iyor du: Romahlann dahasoma «pax d eorum" ( < < tannlann ban~l"veya «tannlarla ban~ ,,) dedikleri ~ey bu-dur o Romahlar , tannlann insanlan harekette

serbest blraknk lan gunleri (Yllda 235 gun) fa sti diye adlandmrlard l. Bir de 109 gun tu-tan nefa sti gunler vard l ; bunlar tannlara, bu-yuk ve genel din] tor enlere aynlml§tl. Tan-

RO MUL~S VE REM US

Efsaneye gore, R o-ma'nm kur ulu§u ~oyle olmu~tur : Troyasava~l k ahramam Aeneas soyundan ge-len Al ba k rah Numitor, karde§i Amuliustar afmdan tahtmdan indirilir . KlZl Rhea

Silva, Ate~ tann~asl Vesta'mn hizmetinegir mi~ ve onun gibi bekaret andl i~mi§-tir . Ne var ki, tann Mars k lzla birle~mi§ve bu ili§kiden R omulus ve Remus adhikizler dogmu§tur . Amulius, ~ocuklar-

dan kur tulmak i~in, ik isini bir sepete

koyar ve Tiber Hmagma atar . Sepet H-mak klYlsma suruk lenir ve bir mucize

nlann istek lerinin yl1d mm d u§mesi, ucubehayvanlar d ogmasl gibi olagand l§l olay vemucizeler le a~lklandlgma veya bu istek lerink u§lann u~u§undan anlam ~lk arma gibi baZlolgu ve olaylan yor umlayar ak anla§llabile-

cegine inamhr dl. Roma'da her aile, her giin,k end ilerini k orumakta olan ~ok saYlda tan-nsal var hgl kutsar, devlet de roma toplumu-na bereket ve zafer saglayan tannlar onuru-na buyuk dim torenler d uzenlerdi.

Etkilere a pk hir d in. Once ltalikler, somaEtruskler d insel gelenek ler iyle ba§langl~tak iroma to plulugunu etk ilediler . Etr uskler , Ro-ma'd a ilk tapmak lan yaptllar ve 1000 yl1danfazla sur ecek bir mimari modeli belirlemi~oldular . Ayinleri ve bayramlan k esin bir takvime bagladl1ar; ozel bir rahipler toplu-lugu k urd ular . Hint-avr upa k okenli bir ka-vim olan ltalik ler , numina denen tannlar ka-

labahgma da hukmed en, u~lu bir tann top-luluguna inanHlar dl: lu piter veya Ju piter (rahip tann), Mars (sava~~l tann) ve Ouiri-nus (insanlann beslenmesini saglayan f aaJi-yetler in ef end isi). Etruskler bunlann yerine

bir ba~ka u~lUyu k oyd ular : Jupiter, Junon,Miner va; bunlar ;- Ca pitolium'daki buyuk ta pmi\kta yer alan tannlar d l.

MO Vl.-Y. yuzyl1lardan ba§layarak roma

dini, gittik ~e yabanCl tannlara ve ya banclayin usullerine' a~llmaga ba~ladl. Capitoli-um'd aki u~luye, Cuney Italya'daki yunankolonilerinden gelen bazl tannlar ve bunla-ra ili§kin inan~ ve torenler ; Saturnus ve

Neptunus gi bi, insan yuzlU bazl gu~lu italik

tannlar d a ek lend i. Bunahm zamanlanndaoldugu uzere kehanet kita planna da ba~vu-r uluyor du. Her ak les ve Artemis, Her k ul veDiana ad lanyla benimsendi. Bir salgm SHa-smda Ve ba ve lyile~me tar:msl sayl1an A pol-Ion da kad r oya ahndl (MO V. yy). Soma Sl-ra Dionysos'a geldi ...

Daha once Roma'da §ekilci ve hukuka benzer bir d in hak imd i. Bu alanda d a, ah§ve-ri§ alamnd ak i ilke yururlukteydi : d o ut d es!

( < < Vermen i~in ver iyorum ,,). Ciderek daha

i~e donuk , fer din ihtiya~lanna daha ~ok ce-yap veren bir d ine ge~ildi. C;:ok ge~medenufukta Dogu tannlan belirdi. Ama bu degi~i-min hemen ar d mdan da, Roma yonetimi buya banCl ve yeni tor enlerin gizliliginden ku~-k ulanmaga ba~lad l : yen! inan~lann ardmdakom plolann, curumlerin, ahlak bozukluk la-

olur, d i§i bir k urt ~ocuklan emzirir . Fa-ustulus adh ~oban onlan ahr ve kanslAcca Lar entia'ya baktmp buyutur (kan-

smm lak abl Lu pa, yani « d i~i kurt "tur ).lkizler , 18 ya~ma gelince kim old uklan-m ogrenir ler . Amulius'u old iiriip d ed ele-

r i Numitor 'u Alba tahtma ~lkanrlar;soma dola§lp duran ~obanlan ve ~ift~ile-

ri toplaYl p Palatium tepesinde bir kentkur ar lar . Kimin k tal olacagml anlamak

i~inse goge dam~lr lar : Remus 6 ak ba bagor iir, ama tannlar Romulus'a 12 akba- ba gond er ir . Demek k i Romulus ktal

olacak ve kenti, R oma ad 1m ta~lyacak -tlr . Ama Remus, R omulus'un ~izdigiRoma slmrlanm meydan ok ur casma, bir

sl~raYl~ta a§mca, Romulus onu oldurur .Roma'mn ba§langlcl gurultu patInl i~in-de ge~er: ilk Roma ahalisi, Sabinlerinkad lnlanl1l ka~mrlar . R omulus olUnce,tann Mar s taraf md an goge yiiceltilir veo zamandan beri Ouirinus adl alnndakutsal say111r .(Capitplium K ur du ' nun ba-

~l, etr iisk sanatl, MO V. yy'a dogru, Ro-ma, Muhaflzlar SaraYl miizesi).

nmn gizlendigi d u§unuld u. MO 186 Ylhnd a,Dionysos'a tapanlann yiizlercesi tutuklandlve id am edild i : « Bacchanallia sk andah ".

Her r oma evinde, evi veaile topraklanm koruyangi.i<;Jerin resim veya hey-

kellerinin bulund ugu bir rnihrap yard!. Bu Ocak tannlanru~ yiyecek it;ece-

g i koruyan otek i gut;lerlekan~t1rmamak gerekir .Ocak tannlan (lar), klsa

tOnik giymi, d elikanhlar

olar ak gortintUlenir . Bir

elle ri nd e bi r k ap, otek i

ellerindeyse bir seper ve·ya k upa b ul unur . C;:ogu

zaman aile reisinin geni-

us'u da bir Yllan g6r unu-

munde onlarm yanmda

yer ahr . (V etti ailesf lTin

evi lT de k i lI Iil lr a p, Po m pei ).

AiLED E VE TO PLU M D ATAP IN M A

lk ta pmllan tannlar, aileyi koruyan tann-lardl, r ahip de ailenin babaslyd!. Buyuk ai jeler, kuruculan olan atalanm kutsar -

lard!. Gens J ulia (Sezar'm ailesi) kurulu§unu,Aineias'm ba basl Ascanius'la Veniis'iin a§-kma d ayandmyordu. Siirekli yakIlan ate§,sade bir anlaYl§la ailenin devamhlIk simgesi

saYlhrd!. Ocaga gunluk adak ve sungular konur du. Bunlar, besin maddeleri, meyve,

atq e serpilen bir k a~ damla ~arap ve zeytin-yagl gibi §eylerd i. Ocagm yamndaki bir do-lapta ocak tannlanl1ln r esimleri veya hey-k elcik leri, onun yamnd a aile reisinin taml-sal yamm temsil eden gen ius 'un goriintusiiyer ahr dl. Oliilerin ruhlanm yatl§tumak i~ind e ayinler yapI11rdl.

OlUler sukunet i~indeyse hayat ya~anabi-lir olurdu. RomalIlann obiir diinya konu-

sund a aynntlh bir dii~iincesi yoktu. Biitundinsel torenler ruhlan yatl§tHmaga ve kendialemlerine gondermege yonelik oldugunagore, oliilerin ruhlan ya~amaga devam edi-

yor inanCl yaygm demekti. Ruhlara - ata-lara- bir ~eyler sunmak giinluk hayat i~inyeter liydi. Ama kor kun~ ve en k inci r uhlar,ancak uzun Lemuria (hayalet) ayinleriyle ya-tl~tU1labilirdi. Bir somaki yll i~in, genellikleruhlardan ve ozellikle kotii ~artlarda iilmii§kimseler in ruhlanndan 9, 11, 13 mayls ge-celer i yapllan bu ayinler le korunulurdu.

Hareketler ve sozler konusunda biiyuk ti-tizlik gosterilirdi. Dual1ln ve sungunun etk i-li ola bilmesi i~in, kusursuz olmasl ger ekliy-d i. Toplu taplnmalar , tapmaklar dan ~ok a~lk havada, ta§ mihraplar iizerind e ger~ek -lqtirilirdi : bunlarda da aym titizlik ar amr -dl. SHadan vatanda§ veya yuksek giirevli 0 1 -

sun, bir romah bir ~ey sunmak istedigind e,soyled iklerini titizlikle yer ine getirecegi bir rahi ple birlikte olurdu.



T

·•annlann, akrabahk lar , evlilik ler ve zi-nalarla peki~mi~ bir topluluk halinde

ya~amalan, R omahlann anlaYI~ma ay-kmdu. Etr usk ve Eski Yunan din uygulama-lanru ozurnleyene kadar J:\0mahlar , somut

bir gorunumleri olmayan, ancak i~levIerini

belirten birer ad ta~lyan /lwlli/la'ya (dogagi.i~leri) ta par lard l. Nitekim, Satumus, Ekintannsl; Faunus Ev Hayvanlan tannsl; Fau-

na, <;:i~ek ler tann~asl; Li ber , Bagtannsl ; Pomona, Meyveler tann~a-Sl; Vesta, Aile Ocagl tann~asl;Vulcanus, Ate~ tannsl; daha sontaik i yuzle temsil ed ilen janus, Kapl

tannslydl" Ama, Capitolium'uneski u~Iusunun yerini ~ok ge~me-

den yeni u~ tann aldl : ju piter , ju-

non, Minerva.

A . Ca pitolium Jupiter i.

Evrerun efendisi, vu·

nan'm Zeus1u gihi , l~~k hG ok tanns!. lradesini Y ll -

dm mla aC ; lk l ar . Kartal,onun habercisidir. Op ti- mus (Boll u k tannsl) ve

l V!aximu s (ulu lar ulusu) 51-

f atlandu. Devleti ko cu r ,

ordula n zafere ula~tlnr ,geri c;ekilmekten ahkor.

Ro m a OY l l 1dar t a dt verilenbuyuk eglenceler anunonu r una duzenlenir. Gu-

piter Statoc, r o m a dev ri Iz eyke lt ~ Rom a, Var ikafl miizesi . )

B· Suovetaurilia.

Latince SU5 (domuz), ovi s

(k oyun), t aur us ( boga) ke·limelerinden yapilml~ bir

isimd ir . B u hayvanlannii C ; ii de suovetaurilia ad!

verilen dini torenlerde

kurban edilirdi. Kucbant6reninin ba~hca amaci

armmaYI sa gl am ak tl i

kurban sahipleriyle Rur-

banlar, anndmlacak nes-

nenin t;evresinde tit; kez

d6nerlerdi. ( D o mi tiu s AJw l o bn r bus sUl 1 ag m dat al t an al f a k k a b a n ma , r o- m a Sm tatl , 1\110 II. yy , Pa -

ri s , L ouv re miizesi . )

C -Junon.

Oncelikle Hera'yla oz-

de§le~tirilen bir Toprak-

Ana tannt;asldlr. Jupi-

ter'in e~i olara k hii ktim-

ranllgl onunla payla~lr;Junon R egina ( . kr ali~e.Jolarak amhr. Her kadm

bu tannt;aYI koruyucusu

sayarl

ulular.

D· Minerva.

Tek nik ve d U1Uncef aali-yetleri tannt;aSL Once

bir Etriisk tanru;aslyla,

sonra yunan tannt;aSI At-

hena1yla ozd e~ saYlldl.

Roma'ya Etriisklerin ca-

pitolium ti<;Iiistiniin bir

iiyesi olarak geldi ; Sava~ve Tip tann<;asl olarak

da bi lin ir.

[ ROMA VE Y UN A N T A NRILARI

Yunan panteonuyIarama panteonu birbirine kan~lyor gibi

gori.inur . Aradaki farkm ancak , tannla-

nn yunanca veya latince adlannda oldu-gu soylenebilir se de, bu tannlar arasm-

d a buldugumuzu sandlglmlz ozd e~Iikler ve benzer lik ler e kesin gozuyle bakama-

YIZ. Nitekim Yunan'dan ahnml~ A pol-lon, uzun sure Gune~ degil Ti p tantlSIolarak benimsendi. Yunanh Ares'le oz-

de~Ie~en Mars, sava~C;l bir tann olar ak tarunmasma yol a~an kokenlerind en ta-

mamen k ur tulamadi. Ostelik Romahlar yuzyillar boyunca Mars'a, Tanm tannslolar ak da tapttlar . Bacchus, ramah bir

tann d egild i. Bu tannr un adl, Dionysos

bayramlan Sltasmd aki haykin~lardan bi-r inin latinceIe~tir ilmesind en meydanagelmi~ti. Bu arada Dionysos, eski bir

italik tantl olan Liber 'i k ovup uzakla~t1r-ml~tl ; yani bir kayna~ma hi~ bir ~ek ilde

soz k onusu degildi. Romahlann butu-nuyle Yunanlllar d an aldlk lan tek ~ey,

eski /lumina insan ~ek linde temsile ba~-landlgmda, tannlann bi~imler idir .

Roma tannIannmyunanh kar~illklan.

A pollon/Apollon Phoebus, Tip tantlSI,

Gune~ tantlSI, Sanat tantlSI ;BacchuslDionysos, $arap ve Co~kutann51;

Ceres/Demeter , Toprak ve Talul tann-

51 ;

Diana/Artemis, Tanm tann~asl, Av

tann~asl ;Junon/Her a, k admm ve anahgm k or u-

yucusu;Jupiter/Zeus, l~lkh Gok tannsl, Evr enin

efend isi;Juventus/Hebe, Gen~lik tann~asl ;

Mars/Ar es, Sava~ tannsl, ba~Iangl~taTanm tannslyd l;

MercuriuslHer mes, Ticaret ve Belagattannsl;Minerva/Athena: Zek a tann~asl; Neptunus/Poseidon : Deniz tantlSI ;

Venus/Afrod it, A~k ve Guzellik tann~a-Sl'

V~sta/Hestia : Aile Ocagl tann~asl.



ESK i ROM A

IMPARATOR U NTANRILA$MASI

eezar , oliimiind en az soma (MO 44) di-

;; JJ vus (" tannsal ,,) ilan ed ild i ve tannlar katma yiikseld igi duyuruld u (a pot heo-

sis [tannla~tIrmal bu demek tir ). Onun evlat-hgl Octavius MO 27'd e Augustus olunca,halk demekleri, Augustus'un gen ius' u (k i~ili-gind e var saYllan tann) i<;in bir tapmma dii-zenlediler ; ona adanml~ sunaklar <;ogalma-ga ba~ladl. Dogu eyaletler inde, R oma inan-cma bir deAugustus inancmm eklendigi go-riildii (MO 29). Bir nesil ge<;meden, ona

. adanan ta pmak lar biitiin eyaletler e yaylld l.

Augustus'u "Yurdun babasl" ilan edenve onun geniu s' u ~er ef ine oyunlar ve §iilen-

ler d iizenleyen Roma senatosunun, yaltak -lanmak i<;in boyle davrandlgl d ii~iiniilebilir .

Nitekim Flaviuslann <;agda~lan olan Martia-lis ve Statius'un Domitianus doneminde imparator u en bayagl ~ek ilde pohpohlamalan-r un sebebiyse apa<;lk budur . Ama, heykeller ve yazltlar la biitiin impar ator luga yaYllml~

olan bu inan<; ve ta pmmarun, halk tar afm-d an co~k uyla kar ~lland lgl da bir g er <;ek tir .Imparatof ar tlk , u<;suz bucakslz iilkesine

ban~ ve r efah saglayan genius' u yla olaga-niistii bir var hk tlt ve oliimiind en soma tan-nlar ar asma kan~acagma d a inarulmaktadlt.Ayru zamand a siyasal a<;ld an hiik iimd ara baghhgl da dile getir en bu samimi dindar -

hk , ik i yiizyil boyunca a~mhga ka<;mad ansiir ii p gitti. MS 100 Yllmda Traianus, Gen<;Plinus'un ovgii soylevler inde (Paneg yr icusT r a jan o d iews, Tr aianos'a ovgi i) kend isin-den, Jupiterin yar d lmclsl ve korudugu tan-nsal varhk olarak soz etmesine kar ~l <;lk -maz. MS III. yy'da, ba~ta Aur elianus olmak iizere imparatorlar k end ilerinin ya~ayantannlar old ugundan soz eder ler . Ya da imparator luk gor evini tannsalla~tmrlar . Hristi-

yanlann yaptlgl gi bi, impar atorun, ki~iligi-nin ve gorevinin tannsal oldugunu kabul et-

memek , en aglt ~ek ild e cezalandmlmaYI ge-rektir en bir su<; i~lemek anlamma gelecek -tir .

DOGU K O K E N L iD iNL ER

Eski Roma'da, satlcl-lar , koleler , askerler gibi halk tan insanlar,

yabancilarla ili~k iler sonucund a Dogu ko-k enli d inler i de benimsemek te, ama kamu

d iizenine ayk m sonu<;lar dogmadJk<;a,devlet bu dur uma goz yummaktayd l. Res-

ml d inlerle tatmin olamayan ve k i~isel 50-runlanna <;oziim, sorulanna cevap ar ayan-lar bu gi bi Dogu dinlerine baglaruyorlardl.Sur iye'den Baal inanCi Roma iilkesineula~tI. Baal, Jupiter'e benzetiliyor , onunla

ozd e~le~iyord u. Kapadokya yor esindend aha MO 204'te Roma'ya gelen biiyiik

taml<;a Ky bele ile ark ada~l Attis'e tapm-ma da, bu Dogu dinleri ar asmd aydl; buinaru~a baglananlann vecd e ge1mekle 50-

nu<;lanan d insel d anslan k ala bahklann ho-~una gid iyord u. Im parator Caligula veDomitianus, Mlslr'dan gelen Isis inanclruozel olarak d estek lemi~lerdi ; bu din, diin-yadan el etek <;ek erek ya§ama kar~lhgmd a

yenid en d ir ilme umudu veriyordu. Dogu

iitiin eski d inlerde oldugu gi bi, tomahr ahipler d e pa x d eorum' u siirdiirmeyisaglayan ayinleri ve dualan bilmek

zor und a olan meslekten ki~ilerd i. <;:ok eski

bir ge<;mi~e d ayanan rahi p to pluluklan uz-manla~malanr u saghyordu. En ond e gelen-ler pontife x1er d i (Roma'run ilk zamanlanylaImparator luk donemi arasmda saYllan 5'ten16'ya yiikselmi~ti): bunlar ar asmda biiyiik

pO l1t ife x Roma d ininin ba~lyd l. 15 { lamen ,

biiyiik tannlann rahi pleriydiler . 12 sa / iens,Mars inancmm uzmanlanyd llar . 20 fet ialis ,

d iplomatik ili~k ileri diizenler ve sava~ ilarutorenlerini gef l;ekle~tirir lerd i. Daha soma

saydan on be§ (quil1decemv irs) ,olan on uz-

man (decemv irs), bunahm donemlerinde yo-rumlad lk lan fal k itaplanm kor umakla go-r evliydiler. 12 Iu percus rahi bi, kenti kurtlarakar ~l koruyor lardl ve yaptlklan ayinler k a-dmlan dogur gan kihyor du. 12 arva/is, Ce-res' e adanan <;ok eski bir taplnmar un uygu-laYlCllanydllar . 7 vest a rahibesi , Forum'daki

A.Augur.

Roma'daJ

yuksek riitb€li

g6revlilerin yarun-

da, 6nemli karar-

lann verilmesin·den once, "e~ref saat" j belirleyen

veya k u~lann w ;u-

~undan a nlam ~lka-rarak tannlann is-

teklerini yorumla·

yan rahiplere bu ad veri-

Ue Ba~·langu;ta saYll an 9

iken sonradan 15 olan

bu rahipler, ellerinde i :l ti _

tuusll ad! verilen egri bie

asa ta~1flar dl. Resim, kut-

sat tavuklann yem yeme·sinden de sonw;lar ~Ik a·nldlgml simgeliyor.

dinler i ar asmda en ragbette olaruysa Mith-

r a inanClyd l ; bu iran tannsl, uzun bir gizliegitimd en soma, bogazlanml~ bogar un ka-rum getirenleri saf lanna k abul ediyord u.Mithr a, diinyaYI kurtarmaga ve yargl1a-maga gelecek tamlydl; ii<;yiizyl1 boyun-ca ozellik le er kek ler , ba~k entte (ve Osti-a'd a) ve slimian koruyan lejyonlann bu-lundugu lim es' tek i asker ler ona inand llar .

kent ate~inin siirekli yanmaslru saghyordu : bu rahi beler , 10 ya~lllda egitilmeye ba~lar ur ve bakir e kalmaga zor larurd l ; yoksa. dir i di-ri to pr aga gomiiliir lerdi. Tannlann istek leri-ni anlamak i<;inaugur1ara ve ya kur ban edi-

len hayvanlann baglr saklanna bak arak f aJa<;an ar uspici s1ere ba~ vur ulur du. Bunahrnla-

ra ve dii§iinii~ degi~ik likler ine ragmen burahipler , 10 yiizyl1 boyunca gor evlerine de-yam ettiler . <;:iinkii devlet ve to plum ancak ,titizlik le uygulanan dir u tor enler sayesindeayakta k alabilirdi.

B A Y R A M LA R VEDiNIOYU NLAR

umhur iyet d onemind e, r esmi takvim-d e 45 biiyiik bayr am giinii k aYlthydlve bunlara tapmak lann ve semtlerin

bayramlan da eklenirdi. Bayramlar kmal vesiyasal ya~ama gore mevsimler e dagltl1ml~-tl. ~ubat aymdak i Iu perw s bayr aml, kentintemizlenmesini ve d ogurganllk gii<;lerinin peki~mesini saghyord u. Ar ahk aymdaki Sa -turn us , ~enlik leri denen ve biiyiik bir kama-valla kutlanan bu giinq bayrammd a efend i-

ler , bir giin'i<;in kolelerinin buyr uguna girer -ler d i ; bayram gelecek ekinler in boy atl~lllimii jdeliyor du.

Takvimde, oyunlar i<;in60 giin aynlml~tl.Imparator luk doneminde, imparatorlann

d ogum giinler inin ve zaf erlerinin d e kur lan-maslyla, bu saYI Ylld a 175'e <;lktle!)Bunlara,

\ biiyiik ailelerin k ente ar magan olar ak dii-

\

1 zenled igi oyunlar da ek lendi. Etr iisk Tar qui-nius taraf mdan icat ed ilen Iud i Romalli Ju pi-

, ter ~eref ine eyliil aymd a d iizenlenen bir bay-I ramd l. Ek im aymda k utlanan I ud i Augusta-

/ es , ya~ayan im par atora ta plnmayla tannolan Augustus'a ta plnma inan<;lanru birle~ti-r iyor du. Oyunlar , r enkli ve <;ek ici, ama d i-ru'yd i; halk , bunlar a co~k uyla katlhr dl ; pi-yesler oynarur , ko~ular , giir e~ miisabakalan,hayvan ve glad yator d ogii~leri yaplhrdl;ama en ilgi <;ekeni, C ircus Maxim us' taki

( < < Biiyiik Sir b,) ar aba yan~lan olurd u.

B . Mithra'ya tapmma.

Bu ibadet, kubbesi Yll- arasma sokacakt lr . Y Gz-

dlZh g6ge benzeyen, yer Ylilar boyunca Mithra,

altmdaki m i tJr r aell11t de- insam kur tulu~a ula~t1ra-nen 6zel bir yerde ger- cak, gunaha batml~ olaru

<;ekle~tirilir q i. Dip taraf- bagl~latacak tann alma

tal b ir sunagm Gstunde Dzelligini daha da pekill-

bogaYI kurban eden tan- tirdi. Binlerce killi bu dini

nmn t asviri bulunurdu i co~kuyla benimsedi. r U t-

bogarun yaratlCI karu, p i a Tr ai l l a ko l olt i si / 1d e / 1 ge -vaf tiz edileni inananlar telt hir m e rm e r Itey/tel .e, ru-

bu, MS J1·Ill. y y Deva miizesi , R omallya . )



GERMENLER, KELTLER VE G ALYALILAR

iI'

Isa'dan bir yuzYII once sine k adar Ak d e-Iniz yor esi d l§md ak i Avrupa'run hiikimto plulugu K eltler d i; Karpatlar 'd an Ir -

landa'ya, R en'd en Ce belitank 'a kadar yaYII-ml§lar d l; soma ger ilemeye ba§ladllar . Ro-mahlar, kelt k ralhk lanr u ve sitelerini (Galya,Br itanya, ispanya) fethetmege k oyuldular .Bu sef er , uzun sure Baltlk k iYllannda yerlq -mi§ olan Germenler , Tuna'ya ve Ren'e k a-dar k ita Avr upa'smm ef end isi old ular . K elt-ler d e Germenler de yazl bilmiyor lar dl ; d i-n! arutlanndan ba§k a iz blr ak madllar . Yu-

nan ve Roma k aynak lannd an bilgied inebiliyor uz : bu kaynaklann en unluler i

Sezar 'm G aly a S ava?r ad h k itablyla, Taci-

tus'un Germania' sldn (MS 98). Bilgi kaynak -lanmlZln bir bolumu de, <;ok saYld a yaZltve yontudur . Bir de, somak i donemlerdeyazlya ge<;ir ilmi§ kelt ve germen geleneklerihak k mda bilgiler var . Bunlar , bir bOlumu X.ve XII. yuzYlllard a yazlya ge<;irilmi§ olan ir -land a ve galya metinler id ir . Bu Slralar d a,kelt haik l en az be§ yuzyd dan beri ve bazlyoreler de on yuzyll oncesinden hr istiyan-

la§ml§ bulunuyor du. Kaynak lann bir d iger bolumiiyse, aym donemd e yazlya ge<;iril-mi§ olan norve, ve izlanda metinleridir :Ed da ad l ver ilen d in! manzumeler le saga adlver ilen kahramanllk destanlan. Bu kaynak -lar, MS 1000 Ylllanna k ad ar Hr istiyan!JgI

henuz ben.imsememi§ olan germen k avim-ler ine aittir .

$ ..

Ir landa'ya MO V. yy'da yer le§mi§ olanIkeltler MS 400'd en soma hristiyan 0 1 -

. mu§, ama altl yiizyll boyunca efsanele-rini ve din! gelenek ler ini kor umu§lard l. On-

lannk i de galya tannlanydl, ama adlan d e-gi§ik ti.« Tannlann kr ah» Lu g, onlarda Da g-d a adlr u ta§lyordu. Galyahlann Jupiter -

Taranis'inin k ar §lhgl olan Dagda, iyilik ve bereket, aym zamanda d emir topuzlu bir sava§ tannsldlr . Dagd a'nm kiZI Br igitt e( < < parlayan »), Minerva-E pona'r un kar§lhgl-dlr , v b. Devr eler e gor e gr uplandmlml§ olanmetinler , kelt diinyaslr un temel efsanelerinitar utlr : bunlann en oner nlisi, bir <;e§itAiskhylos olan C ilchirlain' in hayatl ve seru-venler id ir ; iler id e kral Ar thur roman d izile-r inin benimseyecegi §ovalye tarik atlan te-

maSl, hayal edilen ve uzun ve yorucu denizyolculuk lan sonunda ula§llan sihir li ada hi-k ayeler i bunlar arasmdadn.

G ERM EN M iT OLO JiS i

ermenlerin din! mitlerini ve oyk uler i-

ni de daha somalan yazlya ge<;ir ilenmetinler .den ogreniyoruz. Ger men

tannlan, kar§lt ozellikler iyle, ik i boliik tetoplarur: Ases , sava§<;l ve buyurucu ; Va nes ,

bereket ve iir iin tamllan. Ba§ tann Od in ve-ya Wotan' d n. Olmii§ sava§<;llann, k ahra-manlann ruhlan, Walhalla'da (Val-Hall),Od in'in <;evresinde to plar ur ( bir tur §ehitler cenneti) ; Od in, ayru zamanda §air ane CO§-

k unun, cinsel etkinlik ve giiciin de tamlSldn.Thor veya Donar ( < < yddmm »), Devler inyol a<;abilecegi karga§aya kar§1 evrenin ko-

ruyucusud ur : haslmlanm kocaman <;ekiciy-Ie ezer . Soy tan taml Loki, cin fik irli ve kur -nazdn, ama Odin'e yarar h olabilir ; ne var ki, kotiilUk etmek ten de ger i k almaz. Nite-k im, Od in'in oglu Bald ra kotiiliik etmi§tir .Vanes'ler di§i ve er k ek ola bilen varhklar dn.Ases'in k mad lgl gibi yak ln ak r aba arasmdacinsel ili§kiye girebilir ve ba§k a uygunsuzhar eketlerde bulunabilirler: nitek im Njor d,

kizk ard q i Herta'yla ili§ki k ur mu§tur;Fr evr ' in, k izkarde§i Freyja'yla ili§k isi var d n.Odin'in e§i Fr igg veya F r ija da Va-nes'lerdend ir . Evlenme ve Dogur ma taml<;a-sld n, Baldr ' m da anasldlr . Bald r , Bitk iler inve Ayd lnllgm tannsldlr . Loki, Fri ja'mn bii-yiiler ine ragmen Bald rl old iirmii§ ve biituncanll varhk lann goz ya§lanna ve iiziintiisii-ne r agmen onu, oliiler iilkesine ha psetmi§-tir .

Tannlar gii<;liid iir , ama kader onlann iis-tiindedir . Yunan-Roma diinyasmm, insank ad erini elind e tutan ii<; Par ca'sl gi bi, Ger-menler 'de de ii<;Nom var dn. Kader , diinya-mn bir sonu olmaslm k a<;milmaz k ilar . So-nund a, Ases Devler 'le sava§acak (Ragna-r ok ), atq evreni saracak ve yok edecektir .Annml§ yeni bir diinya d ogacak ve yeni in-sanllga, oliiler iilk esind en donen Bald r hiik -medecek tir .

K ahramanlar . Germen mitolo jisinde, bu biiyiik tannlann tutkulu diinyasma k an§ml§<;ok saYlda kahraman var d lr . Siegf ried bukahr amanlar dan birid ir : N ibelu lr gen' in , "Sis-li diinyalarm", yani yer altl diinyaslmn ogluk r al Nibelung'un uyr uk lan ciiceler e ad an-

ml§ destamn ba§ kahramaru odur . Siegf ried,k ral Schilbung'u, yani Nibelung'u oldiiriir ,ciice Al berich'i yener ve ciicelerin sa hi p 0 1 -dugu paha bi<;ilmez hazineler i ele ge<;irir .Soma tek ba§ma, bak ir e sava§<;l -valk iir -Brunhilde'ye yakla§maYl ba§anr : ama ka-r anllk entrikalard an of k elenen Br unhild e,hain Hagen'e Siegfried 'i old iirtiir . Bununiizer ine, Siegf ried 'in askerler inin ald lgl Ni-

belungen adl, onlan yenen Bur gund lara ge-<;er . Or ta <;:ag'dak i k ahramanllk §iirlerind e bu adla amlanlar bu sonuncular d n.

NiB EL UNGENY O Z O G O

Besteci Richard Wagner 'in <;ok sayl-daki eser leri arasmda Nibelu ng en Y il-

zilgil ozel bir yere sahiptir . Bu eser ,

temalan germen mitolojisind en alm-ml§ dar t operadan olu§ur : R en A/ t im ,

Die Wa lki lr e , Sieg fri ed ve T mt r rlar rn$afa gr . Metni 1852'de tamarnlanan

eserin, ytllar suren besteleme <;ah§-malanndan soma ilk temsili,1876'da gen;ekle§tirildi. (W agner,

G ui se pp e T iv o/ i' nin va ptt gl por t r e ,

1833, Rossini akademisr; Bologna .)

alya'mn luzla r omahla§tmlmasmaragmen Galyahlar, Kelt diinyaslmnen iyi bilinen temsilciler idir . Galya-

illar , dort be§ yiizyll boyunca tannlanna,<;ogunlukla yunan-r oma diinyasmdan alm-ml§ yiizler ve d avr am§lar yak i§tlrd llar ; amaar a Slra, med eniyetlerinin d erinlerinden ge-len bir adm, ya da bir ozelligin su yiiziine<;lkmasma da engel olmadllar . Nitek im Jupi-ter , Ylldmm tannSI ve aym zamand a rahip-tann olan ve figiiriiyle tamnan Taranis' t en

ba§k asl degild ir ; ya da ba§mda geyik boy-nuzu ta§ldlgmda giine§ tann C emlmnos' tur .

Miner va, hem suvar i, hem de bilge tann<;aE pona ' dn . Sava§ tannSI Ogmios' da veya on-

ce kabile tamlSl, soma Galyahlann ulusaltannSl olan T eutates' t e Mars'm ozellikleri se-<;ilir . Sezar , Lug1a ozd e§le§tird igi Mer cur i-

us' u hepsinden yuk an k oyar ; <;agda§ bilgin-lerse onda gene ya T eut at es ' i , ya d a od uncuEsus' u gormek egiliminded ir . Aslmda biz burad a, tl pki romahla§ml§ Galyahlar gi bi,uzla§mazl uzla§tlrmaga <;a!I§IYoruz: R oma-hlannk i gibi <;okiyi bilinen, k esin <;izgilerle bir bir ind en aynlml§ bir panteonu, Keltlerindegi§ken hatta k'1lr makan§lk tannsal dunya-slyla uzla§tlr mak istiyoruz. K eltler,· kutsalile kutsal-olmayan arasmda surek li bir bag bulund ugunu, d urumdan bir ba§ka dur umage<;ebilen r uhlann, canldar ar asmd a yenid en

d ogmak i<;in oliiler diinyasmd an ka<;tlglmndii§iincesiyle ya§ar lardl.

Galyahlar , istiladan <;oksoma da, i<;lerin-d e sungu kahntllan bulunan <;ember veyakar e bi<;imind e geleneksel tapmak lar yaptl-lar . Bunlar , Romahlar tak lit ed iler ek yapllanresm! ya pllardan <;ok fark h olan f ana'lardl(<;ogulu fan um) . Ama Galyahlar yunan ve ro-ma aleminde §a§k lnllk uyand nan d in adam-lanru, yani dr uid 1er i ya§atamad llar . Bu dinadarnIanmn Kelt kiiltiiriinu surdiir d ukler ini

goren Romahlar , bir<;ok konuda ho§gor uliiolduklan halde, dr uid'ler in gorev ya pmasmlve bilgi ak tar maslr u yasak ladllar . Druidler ,<;e§itli gruplar a aynhyordu: aSll r ahipler ,

mitoslan ve ede biyat gelenek ler ini ak taranozanlar la, biiyiiciiliik yapan ve hastahk laniyi eden kahinler . Beyazlar giyinen druid ler , fana ' da veya herhangi bir kutsal yer de ( bir doruk , bir aga<;, ya da bir k aynak) din! to-r enler yapar lar d l. Diger halklannk ine ben-

zer bitki ve hayvanlar sungu olarak ver ilir -di. K imi zaman Galyahlar a atfedilen insank ur banlanmn saylslysa, Ak d eniz diinyasm-

da oldugund an ne fazla, ne d e ek sik ti.

B - Bir kelt tannsi.

Fransa'da Euf figneix'de

(Haute-Mar ne) bulun-

mu~ alan bu g rapi ta~heykel, belki de bir tann

tasviridir. Ama adlnl bi!-

miyoruz. Yaban domuzu

f iguru, akla bir vah~i do-

ga tannSlnl getiriyor.

T annnm sol yanlOdaki

kocaman goz, belki de,

olacakla n o nc eden bilme

konusundaki olaganustti

gucunu simgelemekte-

dir . ( Amiq uitis l1alionates de S ail 1 t-Ge rmai l 1e- La ye miize si, P a ri s) .



KOLOMB ONeEli DiNLER

aZlsl olmayan butun kultur ler de kay-

naklar sorunu gu~luk ~Ikanr . Bazl« yazdi» belgeler vard lr: ~izgi yazl

( piktogr am) ve hiyer oglif k an~lml yazma-lar ; k ltarun fethind en k lsa bir sur e sonra la-tin harf leriyle, ama yer li d ilinde yazdml~metinler (Mayalar i~in PollO I V uh veya Chi-lam Salam ). Ama ashnda ispanyolca kay-nak lara ba~vurmak gerekir ; bUniann enonemlisi; fransisken r ahi bi Bernard ino deSahagun'un (1500-1590) H is /ari a Gener al d elas Casas d e la N ueva Espana' sld lr ( < < Yeni Is- panya'd a Olu p Bitenlerin Gene! Tar ihi »).

Bir d e, aSll arkeolo jik belge!er var : saYlsali~ar etli dik ilita~lar, kazlma al~ak k a bartma-lar, heyk eller ve ~e~itli amtlann konumu.

EIMayalar .

Maya medeniyet i i ki b u*y u k d6neme aynlarak in-

celen ir : E s ki lm J M ra l or lu kveya klasik d bnem (III.·X. yy) , ve Ye n i I m pa f ar or -

{uk veya ge, klasik d b-

nem (X.-XV.yy). Klasik donemde maya kGlturu

doruguna ula~tl; Tikal,

Copan, Palengue, Uaxac-

tun g ib l buyuk kiiltur ve

medeniyet merkezleri

kur uldu. Bu merkezlerde

tanm tannlanna ve rahip-

lecin fikir ve kiiltiir ihti·

ya c;lanna cevap vere n b ir -

~ok ba~ka tannlara tapl-

ruldl. Mayalara bzgu

.• yazl .. ve tak vi m b u do·nemde i~te bu merkezler-

de yaratlldl. Bu mayala-

nn gosterdikleri esretikincelik ve bilimsel deha

oolara a Y eni Diinya1run

Yunanhlan :lt 51fatmJ ka ·zandlracaktL B u k la sik

maya medeniyeti, X.

yy'da, belki de Toltek sa·va~<;ilannm darbeleri al·

tmda ylklhp gitti. Ondan

soma, Yeni tm paratorluk

doneminde, kentlerde

(Chichen ttza, Mayapan,

Uxmal) dini yapilardan

<;ok din dl~l yapilar kurul-

du; koyli.ilerin ve rahip·

lerin sa kin, ban~l;l tann·

lannm yerini bu yeni me·

deniyet dbneminin sava~tannlan aId!.

c : : : : J Aztekler ..

Adian, kuz eybatl Meksi-

ka'daki yuksek piatolar-da bulunan ef sanevi

yurtlan Aztlan'dan g elir.

Ba~langll;ta avcl-gol;ebe

olan Aztek ler, XIII.yy'da, yerle~ik l;if tl;ilerin

ya~amakta oldugu Mexi-

co vadisine gelip yer le~ti·ler. Orada bir yandan

Teotihuacan'm geli~mi~tanm kiiltiiriinii, ate yan-

dan T olteklerin sava~\l

ve kanh geleneklerini

devraldilar. Sav a~C;1 bir

medeniyet meydana ge-tirdiler. 1325'te (veya

1345) k urulan Tenoch-titlan'l (bugunkG Mexi-

co) ba~kent edindiler.

Buradan ba~layar ak l;ev-

redeki butGn topluluklan

hakimiyetleri altma aldl-

la r, s oma, Meksika'nm

biiti in kuzeyini ele gec;ir-

diler. Hiikiimdar II. Mac-

tezuma doneminde

(1502·1520), Aztek iilk e-si, en geni~ slmrlanna

ula.tl. Ancak 1519 yd m·da tspanyol Cortes,

Meks ika 'nm f ethine gi-

ri~ti. T enochtitlan'm

Cortes taraf mda n ele ge-

<;irilmesi ve Ylkllmasly[a

(1521) Aztek im par atar ·lugu son buldu.

Maya tannlan. Mayalar 'm ~e~itlilik goste-

ren zengin bir panteonlan yar d !. Bu pante-on, toplumdaki k ad eme!e~meleri yansltIr -

d l ; ikici dunya gor u~lerini dile getirird i. Zi-r a Mayalar tannlan, ozellik le iyilik veya k o-tuliik tannlan olar ak ele ahyor lardl.

Ba~hca tannlar ~unlar dlr : tannlann baba-SI, «tek tann" Hunabk u; gokyuzununefend isi, r ahi pler in ba~ tannSl ve maya me-deniyetinin ger~ek kurucusu Itzamna ; onun

e~i, ana tann~a Ixchel ; halk m en fazla be-nirnsedigi yagmur tannSl Chac-Mool ; mlSlr tanrlSl Yumkaax ; olum tannSI Ah Puch.

Aztek panteonu. Bu panteon hayli ayn~lk ya pldadlr , zira Aztek ler ~u u~ mirasa bir d en

A - Tezcatlipoca_

" TUten ayna " diye am·

Ian bu tann, gecenin, ge·

ce gogtintin, yeraltl giine·

~inin, kt~m, sogugun ve

oliimun tanrlsldlr. Ayru

zamanda sava~ tanrlSJdlr,

« kartallar» ve I C jaguar-

lar. askeri tarikatlanna

bagh gene;: sava~e;:ilan ko·

rur . (fiir ku a z ve IJayval l

ka bu kla n y / a be zeumi~ ba ? f i gii rii , az rek saua t" Lo n d · ra , Bri tisl t Al u sl ll m . )

B- Quetzalcoatl.

I C Telekli Yllan» diye ant -

Ian bu tann, l~lgtn ve

gundiiz gune~inin tann·

sldu. A ym zamanda Tol-

teklerin rahip kral tannSI

olarak kabul edilir. Ata-

lar arasmda yer alan bir

rahip ve medeniyet geti·

ren kahraman olarak da

kutsarur. Rahiplerin

efend isidir. (Bazalt y ,k- pa re ta~ ko p y a , a zte k s a- It a t t , J l 1 .ex;co , AI /t rop % jilIli iusi.)

sahip ~lkar : k lasik mir as (Quetzalcoatl),Tolteklerin mirasl (Tezcatli poca) ve ilk Az-tek ler in mirasl (Huitzilo pochtli). Aztekler ,ornek olarak benirnsed ikler i ve saygl duy-

duklan Tolteklerden geldigine inand lklan

i~in, yer e! diru inan~lara ho~goriiyle bak -ml~lard lr . Ba~hca tannlan, k imi zaman ikici

bir goriinum kazanan dinsel bir sistem i~in-de bir araya getirmek gayretinde olduklanda unutulmamahdlr .

Bu tannlar ~unlar d lr : lkiligin tannSl ve enyuce tann Ometeotl (diger tannlar ondan~lk ml~tH ve onun tasvir i yapllamaz); Qu-estzalcoalt (bk. resim), Tezcatli poca (bk .r esim) ; Sava~ tanrlSl; gune~ tann ve ilk Az-tek ler in tannsl Huitzilopochtli; Yagmur veGokgurultusu tannSI ve bitkiler in ba~ tann-Sl Tlaloc; mlSlr tann~asl Chicornecoatl;

bahar bitkileri tannSl Xi pe Totec ; ana tan-n~a Tonantzin.

inka tannlan. Inkalar, tam bir d evlet d inigeli~tir d iler . Fetihlerinden, ba~kentte alt de-receden tannlar olar ak tapllan putlar getir di-Ier . Ama bu geli~mi~ teok ratik sistemin i~in-de, halk dini ve baZl etnik gr u plann dinler ivar hglnl surdurmege d evam etti.

Ba~hca ·tannlar ~unlard H : inka imparator

ailesinin atasl ve uzun sure ba~ tann olan,gune~ tann lnti ; en yuce Varhk olan ve Pac-hacutec'ten ba~layarak panteonun ba~md a bulunan Viracocha : bu tann, im paratorlu-gun butunle~mesini saglad l, ama Slrad an in-sanlann eri~emeyecegi k ad ar uzak ve yuce bir tannyd l.

ikinci r naya kultu-r iine zernin hazHlayan ve Aztek lerinha berciieri olan Toltek ler , k anll vesava~~l Kolomb oncesi d inlerin (yal-mzca Inkalar soz konusu old ugund af ark lld lr ) kaynaglr ll olu~turdular . Ef-saneye dayah Quetzalcoatl tarihini

yaratarak, k utsal kralhga me~ruiyet

k azand lr d llar , insan kur ban edilr ne-sini adet haline getirdiler , bir altIn

~ag ozlerni ve bir kurtancI bek lentisiyarattllar . Efsaneye gor e, Quetzal-coatl yaratlCI tanndlr . Bir gun, muci-

zevl bir ~ekild e, onun insan gor iinu-mund ek i kar~lhgl olan T o piltzin Qu-etzalcoatl dogmu~tur . Tollan'd a (Tu-

la) once!eri, bir tur cennet hayatI, be-reket, iyilik ve guzellikler var k en,Quetzalcoatl'm d u~mam T ezcatli po-

ca gelerek , Quetzalcoatl'l ulkesindenkovdu ve insan k ur ban edilmesi to-renini ge~er li klld 1. ToHan, kotu d u-

ruma du~mu~tu ve sava~ ka~mlirnaz-

dl. Ama Quetzalcoatl, k r alhglill ye-niden kurmak i~in geri doneceginesoz ver mi~ti. Bu efsane yuzunden,yer li halktan pek ~ogu, ispanyol isti-laCllan k ur tanCl sanar ak aldandtlar .

lnk a a dt, once bu kablle

adtydt; daha sonra kabi-

lenin se~kin ve yonetici

smlfmm adt oldu ; en 50-

nunda da bnderin, yani

hukiimdann oz el u nvam

olarak kullamld1. Inka,gune~ tannrun ogludur.

Inka imparatorlugu, te·

okratik bir monar~i gbru-

niimiindedir. Bu din t i k·

tidann kaynagl, 1200 yd -lannda, ilk inka olan

Manco Ca pa c' In Giine~

tannYI du~lemesine da-

yarumaktadlr . Inka Im pa-ratadugu, 1438-1532 Y II -lannda en geni~ slmrlan-

na ula.t1. QuilO'dan (Ek -vadar ) Valparaiso'ya (Si·Ii) kadat yaydd1. Bugun-ku Peru'dan daha geni~ti.

Ba~k enti Cuzco'ydu

(" " g o b ek " ). Geni~lemeye

paralel olarak giil; lu bir

merkezile~me ger e;:ekle~-ti: devlet dini, tanm

alanlannm daglt1ml, kar -

ma~lk yoneti m s is temi.

Demek k i, 1532'd e Pizar -ro'nun saldmla ny la Yl kl-

Ian bu dUzen, ger<;ek bir

devleti temsil ediyordu.



E ER VEMirOLOJi

olomb oncesi Amer ik a'da dinler, mit-

Jer ve tanq lar da toplumlar , kabile1er ve diller kadar c;ok ve C;qitliyd i. Bu

to plumlar da, butun ilkel ve eski toplumlar-d a old ugu gibi torenler ve ayinler c;ok

onemli yer tuttugu ic;in, kalabahk ve uz-manla§ml§ bir d in adamlan slrun olurdu.Toplumun ust katlanndan sec;iler ek almanc;ocuk lar , ozel okullar olan ca lm ecac 1ar d a r a-

hi p olarak yeti§tirilirdi. Ok ulda c;ilecilik , di-m ilahiler , yazl ve astr olo ji ogretilirdi. Ok ul-lar , din mer k ezler inin ic;inde ve ta pmaklannhemen yanmd aydl. En saygm rahipler , ast-r onomi, yazl, tiP ve kehanete ili§kin bilgile-ri ed inen ve bunlan zenginle§tirenlerdi. De-

mek ki din adamlan, din hayatmm d uzenle-

yicileri olmaktan once, k ulturun k orunmasl-

mn guvenceleriydi. Yalruzca kur bantor enlerini yoneten rahipler otekiler k ad ar onemsenmezdi. Ama yll boyunca, mevsimd onumler inde tanmla, kurbanlar la ( bur ilar insan da: ola bilird i) ilintili birc;ok bayram 01-d ugundan bu tor erileri yonetecek r ahiplerede buyuk ihtiyac; vard l. Bunurila bir likte, ba-

Zl taplnmalar , d in adamlanr un yetk isinin d l-§mdayd l; Ink a imparator lugund ak i huacas

( < < guc;ler » ) ayini, yani C;ogur ilukla bir buyuk dik ili ta§la veya ta§ ylglruyla simge1enenkutsal yerler e ya da nesneler e taplnma, bu-nun bir ornegidir .

olomb oneesi medeniyetler ar asmd a,en aynntth evren ar ilaYl§lrukozmoloji- ortaya koyan Aztek lerin-

kid ir . Buna gore, dunyar un yuzu evr enin or -tasmd a suyla c;evrili, enine ve boyuna bo-IUmler e aynlml§ bir tepsi bic;imind ed ir . Az-

tek ler , ust d unya ic;in boylamasma on uC;,alt dunya ic;in d e on bir dilim oldugunu d u-§unurlerdi. C;:ember bic;imind e kad emeli pi-r amitler e benzeyen bu ik i dunyarun birinin

ueu a§agl, oburunun ueu yukan dogr u 01-mak uzer e tabarilan birbirine biti§iktir . Bu

biti§me yuzeyi dunyar un yuzeyini olu§tu-rur . Alt dunyar un en a§agldaki d ilimi mi et -

latl'du, yani oluler ulkesi.Aztek lere gor e dunya, yatay olarak dar t

bolUmden olu§ur . Bolumler in her biri, ilk

tannrun ogullanndan bir i saYlhr ve belli bir r enkte old ugu du§unulUr . K Jrmlzl Tezeatli-

poea, berek et ve hayat ulkesi olan Do-

A - Bir tapmak,

T e nochtitlan.

Kolomb 6ncesi dun yasl-nm b u y u k bir kenti ve

t ap uu na merkezi alan

Tenochtitlan (bugunku

Mexico), ~a~maz bie pla-

na gore yapl1ml~tl. Ta·

pmmaya aynlml~ binalar

(piramit t ap maklar, dini

t op oyunu sahasl), Aztek

kentlerini n t iimunde bu-lunan bir modele g o r e,

birbirlerini dik a~lyla ke -sen sokakla r b oy unc a

yerle§tirilmi§tir.

Biiyiik pi ramit

B U y u k piramidin en u s ·

runde, Y ddm m v e Y ag-

mUf tannSl Tlaloc'un ve

Azteklerin kabile tannSI

HUitzilopochtli'nin 5U-

naklan yer ahyordu. Yo~

lun bte yanmda , t am kar ~~lda d egirmi ay piramidi

bulunuyordu.

gu'dur ; kar a Tezeatlipoea, K uzey, yani kt §ve olumd ur ; beyaz Ouetzalcoatl, Batt, ya§-

lthk ve d ogum ulkesid ir ; mavi Huitzilo- poehtli, Guney'i simgeler . Bu dar t kuvvet

arasmda. ba§langlc;ta var olan d enge, Ouet-zalcoatl ile T ezeatlipoca arasmd aki uzunsuren c;ek i§me1er ve mueadele yuzunden bozulmu§tur . Boyleee, dunyanm zaman

ic;indeki d egi§mesi ba§laml§ ve insanoglu,insan k urban ederek, Gune§'in her gun ye-nid en dogup batmasml guvenee altma al-mak zorund a kalml§tlr .

aya medeniyetind e old ugu gibi,T1 ac luli denen to p oyunu, Aztekler -de de onemli bir d im torendir . Bu

di m tor en hem Dunya'run algllaru§lyla,hem kurbarilarla ili§kilidir . Nitekim oyun

alam, dart bolume aynlml§tlf ve dolaYlslY-la, dunyarun tasanmlr u simgeler . Oyun yol-

Ian da, Gune§'in, Dunya'ya can vermek ic;indoguda yenid en dogmadan once, yer altm-d a gec;mesi ger ek en dar gec;id i temsil eder .

ik i tak lmm oyuneulanrun kar §lla§mastysa,gun ile geee ar asmdak i evr ensel c;atl§mar unsimgesid ir . Oyunun sonueu, ister kazansm-lar ister kay betsiriler , oyuneulann tannlarakurban edilmesiyle baglamr . Bu bak lmdan

to p oyunu k ur ban toreni oneesi bir a§amasaYllabilir .

B - Tann Tezcatlipocave oyuncular.

Ge ce eannsmm yakmm~da, hac; bic;imindeki

oyun alarunm c;evresinde

oyu nc ular ve d uvarlara

asllml~ ortasl delik teker ~

ler yer alir ; bunlar b ir (e~

~it.ni~angah 6devi gori.ir ~du. (Cod ex Maglia bec-hi 'dell re s i l l l , Flora l lsa ,

M illi kit a phk . j

]

Piramidin tepesi, kurban torenlerinin yeri.

Kurbanlar tannlara, pira- ni sona erince, cHenier pi-

midin tepesinde sunulur~ ramidin dibine atlhr / ka-

du. Dev merdivenler ve labahgm orada cesetleri

tarac;alar, t6rene gork em~ parc;af aYlp yemege k alk ~li b ir h ava k azandmrdl : tlgl da olurdu.

kurbanlan getiren veya

onlara e~lik edenler, te-peye do~ru adlffi ad 1m

ilerlerlercf i. Kurban t6re~

i NS A N K U RB A NE T M E

insan kurban et-me, Aztek med eniyetinin ba§heaozelligidir . Aztek ler, zalim old uk lanic;in degil, evrenin ylpr andlglru d u-§und uk ler i ic;in bu toreni yaplyorlar -dl. Orilara gore, zaman giderek uf a-

lanmakta ve enerji durmadan kaybol-maktadlr (entr o pi). Gune§in dogudan belir mesi ve Yeryuzund e hayatln de-yam etmesi iC;in, bu har eketin kurban

. edileeek insarilarla beslenmesi gere-k ir . T annlara ve ozellik le Gune§e,durmad an insan kurban edilmesinin ba§hea se bebi bud ur . Aztek ler , kur-

ban edileeek insan saglamak ve buamac;Ja sava§ tutsagl almak ic;in slk slk « c;ic;eksava§l " duzenlerlerdi. Ya-ni k urban ediJeeek insan ele gec;ir mek ic;in zor lama sava§a ba§vur urlar d l.

Nis pi ban§ donemler ind e bile k ard e§

ve bagl mslz prenslik ler bu a mac;la birbirler iyle sava§lrlard l. Ate§te yaka-r ak , ok la veya boyun vurarak oldur -menin yaru Slra, eanhyken kur banmkal bini C;lk ar mak da uyguladlklanyontemler arasmdaydl. Kalp burad a,evr en ener jisini simgeliyordu.

c _ tnsamn kurban edilmesi. ------t _

Kanlar lc;mdeb yurek ~ur (Codex Maghabec-

kurbanm gogsunden < ;:l ~ hl 'de ll b lr reSII1I, F lo r al /sa ,

kar ken blf ydd lza donu- M tlii btaphk )

••••---- 303



MUSEViLiK

ilK T E KT AN R ICIDIN

usevilik, tek tannrun varhgml iler i

suren ilk d indir (tektannClhk). Ta-

rih baklmmdan d a, Ibrahim' den

kaynak lanan ue;dinin ilkidir (otek iler Hristi-yanhk ve Muslumanhk). Dar anlamda Mu-

sevilik , Ilk Tapmagm tahr i p edilmesinden

ve Yahudilerin Babil'e suriilmesinden (MO587) soma yahudi dininin aldlgl bie;imd ir .

Daha oncesi ie;in « Israil dini » deyimini kul-

lanmak yer ind e olur .

Museviligin geli~imi. Ik i binyl1 boyunca

tarihteki biricik ve ilk tektannCl d in olan

Musevilik, Eski C;:ag'da dunya tarihinin en

onemli kav~aklannd an birinde geli§ti; bukav~ak , hem zengin, hem de e;e§itli kultur le-r in (mezopotamya, sami ve mlSlr kulturler i)

kar~lla§tlgl Ak deniz Yakm-Dogusu'ydu.

"Ibrahimogullan, Ishak, soma Yak u b »unyerle~tigi (MO XII. yy) Filistin'in "vaat ed il-

mi§ topragl»ndan, yani Kenan d iyannd anyola e;lkan, dinine bagh yahud i halk l, milli

tarihi boyunca ba~ma gelen felak etler sonu-cunda d unyanm d ort bucagma daglld !. Ikin-ci (ve son) Tapmagll1 MS 70'te tahr i p ed il-

mesi, yahudi halk l ie;in 20 yuzyll suren bu-

yuk Di aspor a'Yl (bk. sf . 308) ba~latt!.1917'de soz verilen « milli Yahudi yur du »,1948'de Israil devleti olar ak gere;eklq ti.

Anayasasmda ue; bak anm din adamlannd an

olacagl ongorulmesine r agmen laik olan budevlete, yahudiler dunyamn her ko~esind en

akm akm gelmege ba~ladllar ; ama Diaspo-ra gene de ortadan kalkmad!.

Din ve millet. Musevilik, dini bir tarife Slg-d mlamayan k arma§lk bir gere;eklik tir . Sina

d agmda Tannyla yapllan anla~ma uyanncaI braniler see;ilmi§ halk tu (Ibraniler etimolo ji

baklmmdan, « nehrin oteki yakasmdan ge-lenler », anlammd adlr ve bur ada soz k onusu

olan Ordun nehrid ir ); yani Tann, bir Mesih

gonderd ikten soma bu halkl otek i uluslar ah.ik im k llacaktlr . Demek k i Musevilik , belli

bir etnik gruba dayanan bir d ind ir ve bura-

da milletle din kavramlan ustuste binmi~d ur umdad lr . Israil'in k urallanm bozmad an

-Ive titizlik le kor umak, musevi halk l ie;invar - T ann tarafmd an gonder ild igine inanllan vehgml surdurme ~ar tldlr . Museviligin, iki te- MS I. yuzyl1d a kesinlq tir ilen k itaplanrun

mel ilkede ozetlenen ogretisinin yahnllgl da I resmi listesid ir . Hahamlar ( bk . sf . 306) bu

bur ad an gelir : Tannnm bir ligi ve Is r ail' in tespiti yaparken, yalmzca ibr anice ve ar am-

see;ilmi~ligi. Dualar da en e;ok deger verilen ca k itaplan goz onune alml~lar dl, yunanca

d e bud ur : « Dinle Isr ail : TannmlZ R ab, bir k ita plan veya par e;alan d l§mda blfakml~lar -olan Rab'dlf » (Tesniye, VI, 4). Tek tannya dl; oysa Dias pora ie;in MO III. yuzYlld a ya-

inanCl, O'nun vahiy slrasmda buyurd ugu pl1ml~ yunanca bir ter cume d e var dl ve bu-

davram~lan yerine getir erek , O'na her an na, 72 bilge tarafmdan gere;ek lq tirildigi ie;in

hizmet etmekle somutla~ml~ olur . Yetmi~/er K itabt deniyor d u. Aynca sesli harf -leri olmayan bir me tin d e hazlr lanml§tl ; da-

ha soma nok talama i§aretleri ve yanll§ oku-

malan onlemek ie;in sesli har fler eklendi. Ya-

kmda ya pl1an lenguistik ve f iloloji inceleme-leri, e;e§itli zamanlar d a ve or tamlarda far kh

metinler in ka bule ahnIIll§ oldugunu or tayae;lk ar d !. Torah ie;in, MO IX. yuzYlldan N .

yuzYlla kadar uzanan bir sureye yaYllml§olan bu ayn kale me almalar kitap metninde-k i ayru k okten gelme e;if t k elimelerin ve e;if t

anlamlann var hgml klsmen ae;lk lar .

iB R A N I KU TS A lKiTA B ININ O lU$U M U

er im olarak «Esk i Ahit» sozu hristi-

yan kokenlidir . Sinagogd a ayin ma-smd a okunan k itaplar a bu ad l verenPavlus'tur . Hahamlar, sadece « yaZllar »d an

veya « k itaplar »d an soz ed er ler . Hristiyan-

lann dilind ek i « Bi ble» k elimesiyse yunan-ca ta Biblia ' d an ( < < k ita plar ») gelir ve sonun-da « Kutsal Kitap » anlamlm kazanml§tlf .

Ibrani kutsal k itablrun 24 k itabl (Eski

C;:ag'da tomar halindeyd i) ue; bolume aynhr

ve buna modern Ibr aniced e T a N a Kh a d e-

Torah ( < < Yasa " veya «Be§ kitap »). Bu ki-taplard a tannsal vahiy yer alu. Adlan, met-nin ilk sozcuklerinden ahnml§tlr : T ekvin

( Be r e~it , « Ba§langle;ta »), C;:lk l§,Levililer , Sa-

yllar ve Tesniye.

Neviim ( < < Peygamber ler ») tarihe ili~kin ki-

taplan veya daha onceki peygamberler in ki-

taplanm bir araya getirir : Ye~u, H.ik imler,

Samuel (I ve II), Krallar (I ve II) ; ue; buyuk

peygamber: I§aya, Yer emya ve Ezehyel;nihayet " Oniki» peygamber (veya kue;uk peygamber ler ).

Ketuvim ( < < Yazl1ar» veya «K utsal Yazl-

lar ») ~u k itaplan ie;erir : §iir ler ve ozd eyi§ler

(Mezmur lar, Eyup, Meseller, Ne§id eler in

Ne§idesi, Vaiz); tar ihi kita plar (Tarihler , Ez-

ra- Nehemya) ve d iger kita plar : R ut, Mersi-

yeler , Ester ve Danyal.Bu ue; bolUm, Israil k utsal kitabmm

. . B i r bedevi e;o ban,1946 Yllmd a Olu Deniz'e ae;l1an bir

magarad a ilk yed i metni buldugu za-

man, yuzy111mlzm en onemli arkeo-

loji.k bulgulanndan birini ger e;ek le§-tirdiginin hie; de f ark mda d egildi.

Daha somalan Kumran'magaralarm-da yapllan sistemli kazl1ar, bu yore-

de yer le§mi§ Essenler toplulugunun

I O lU DENiz/D~1I El Y AZMALAR ~ _.= J

(bk . sf . 307) kitaphgml or taya e;lkar-

d!. C;:ogu par §omen uzerine yazllml~ bu metinler, manastu duzeninde ya-

~ayan bu toplulugun hayat tarzml ve

kazl k alemiyle i~lenmi§ yan kitablm-Sl ed ebiyat urunleriyle (lbrani KutsalKitabma ahnmaml§ kitaplar ) ortaya

e;lkan din anlaYl§lru ogr enmemize

yarad!. Aynca bu k itaphk sayesinde,

bid d l~mda, Eski Ahit'in butUn ki-

taplanndan e;e§itli pare;alar elde ed il-di. Bunlar , Kutsal Kitablh bilinen en

eski el yazmalandu.

Bu res im, Yahve'nin in*

sanlarla yaptrg l birinci

anla~maYl temsil ediyor :

anla~ma, gokk u~aglyla

simgelenmi~tir . (N i ce ,

j\1 . arc-C lragal l M essa ge B i bl iqu e l1li izeS I~ F r c l I lsa.)



I DiNlER VE MirOlOJi ]-----------

!

! - - - - - - - - - - - - - - - -! METIN LERII tbr ahim'le ahit ...1

I "A bram dok san d okuz ya§ma geld iginde,Yahve ona gor iindii ve §oyle ded i:

"Ben Giie;lii Allahlm, benim oniimde yii-r ii ve kusursuz 01. Ve ahdimi seninle benim

ar amda edecegim ve seni e;ok fazla e;ogalta-caglm."

Abram yiiziistii yere dii§tii ve Allah ona§oyle dedi: "Benim, i§te ahd im seninledir : bir e;ok milletin babasl olacaksm. Ve admAbr am e;agmlmayacak, fakat ad m Ibrahimolacak ; e;iinkii seni bire;ok milletin babaslyaptlm. Seni e;ok verimli kJ1acaglm, senimilletler yapacaglm ve senden k r alhklar e;1-karacaglm. Ve sana ve send en soma ziirri-yetine Allah olmak ie;in, seninle ve senden

soma ziirr iyetinle benim aramda ahdimi,nesiller boyunca e bed i ahit olar ak sabit k lla-caglm. Ve senin gurbet diyanru, Kenan d i-yanr u, sana ve send en soma ziir r iyetineebed l miilk olarak ver ecegim ve sizin Alla-r uruz OlaC:l.glm."»

...ve siinnet.

"Ve Allah I brahim'e d ed i: "Ve sen ise, senve send en soma ziirriyetin, nesillerce, ahdi-mi tutacakslr uz. Sizinle ve senden somaziir r iyetinle benim aramda tutacagmlz ah-d im §ud ur : araruzda her erkek siinnet olu-nacaktlr . Ue; derisinden siinnet olunacak sl-ruz ve bu, seninle benim ar amdaki ahd in

alameti olacak tn. Sek iz giinliik old uklann-d a, biitiin er k ekler iniz, nesild en nesle siin-net olacak tlr . ..

Ahdim, ebedl bir ahit olarak etinizde ola-cak tlr . Ve ue; derisind en siinnet olunmaml§sunnetsiz er kek varsa, 0 can, kendi kavmin-den kesilecektir; 0 benim ahdimi bozmu§-tur ." »(Tekvin, XVII, 1-14.)

Allahm dagmd a Ad m A~anmasl: Ya-

nan e;ah. Allahm adl olml Yahve , «var olmak , (iilinil!sessiz harfli ~ekli alai! Y H WH ile belinilir. M u-

seviler sayglda kusur endi~esiyle bu k elime yiso ylemez ve onun yerine Ad onai'yi (Rab) kulla-

t I lr iar."Ve Yahve'nin melegi, bir e;ah or tasmdaate§ alevi §ek linde ona (Musa'ya) gor iind iive 0 baktl : ve i§te e;ah ate§Ie yaruyor ve tii-kenmiyor d u ... Allah ona e;ahrun ortasmdanseslendi: "Musa, Musa!" Ve 0:"-i§te ben",dedi."...Ben, ba barun Allahl, Ibrahim'in Allahl,Ishak 'm Allahl, Yak u b'un AllahlYlm." Mu-sa, Allaha bak anm kor kusuyla yiizunii ort-tU.

Ve Yahve §oyle dedi: "Gere;ekten MI-sn'da olan kavmimin slkmtlslru gor dum ...

Ve §imdi, i§te, IsraiI ogullanrun feryadl bana er i§ti ve hem de M..tsnhlann onlar a et-

tikleri cef ayl gor d iim. Ve §imd i gel, ve be-nim k avmimi, Israil ogullanr u, MIslr 'dan e;1-karmak ie;inseni Firavuna gonder eyim."

"Ben, ben olar um." Ve ekledi: "Israilogullanna §oyle d iyeceksin: Beni size, be-nim gonderdi". Allah Musa'ya §unlan da

soyled i : ,"Israil ogullanna §oyle diyeceksin :atalanr uzm Allahl, Ibrahim'in Allahl, is-hak 'm Allahl, Yak u b'un Allahl, Yahve benisize gonder di. E bediyen ismim budur vedevir den devir e arulmam budur ."» (<;:Ikl§,1II,1-15.)

Buyruklan k orumak ve uygulamak ...

"Ve miilk olarak almak ie;in gee;eceginiz di-

yarda yapmak iizere Allahmlz Yahve'nin si-ze ogretmeyi buyur d ugu buyruk lar , yasalar

« Bir boru sesiduyuldu ve gittike;e artt1....

Ve Allah §unlan soyledi: "Seni

MlSlr diyanndan, esir lik evinden e;1-karan tannn Yahve benim.

K ar§md a ba§ka ilahlann olmaya-cak. Kendin ie;in oyma put, yukarda

gokler de olarun, yahut a§aglda yerdec1ar un, yahut yerin altlnd a sular daolarun suretini yapmayacak sm; on-lara egilmeyecek sin ve onlara ibadetetmeyeceksin, e;iinkii ben, senin AI-lahm Yahve, bend en nefret edenler -

IALT1 G U N < ; : A l I S ,

I

I Y EDiNC i GUN

DiNLENECEKSiN

d en, babalarm gunahlru e;ocuklar uzerind e, ue;uncu nesil uzerinde ved ordiincii nesil iizerinde arayan veseven ve buyruklanml tutanlann binlercesine inayet eden, ktsk ane; bir

Allahlm.Allar un Yahve'nin ismini bo§ yere

agzma almayacaksm, e;unkii Yahve,k end i ismini bo§ yere agza alaru sue;-suz tutmayacaktn.

Se bt giiniinii k utsamak ie;in onuhatlnnd a tut. Altl gun i§leyeceksin

ve biitiin i§ini ya pacaksm, fakat ye-d inci giin Allahm Yahve ie;in Sebttir,sen ve oglun ve k lzm, kolen ve car i-yen ve hayvanlann ve kapllar md aolan gar ibin, hie;liir i§ yapmayacaksl-ruz; e;iink ii Yahve gokler i, yeri vedenizi ve onlar d a olan biitiin §eylerialtt giind e yar attt ve yedinci giindeistirahet etti, bunun ie;in Yahve, Sebtgununu kutsanml§ ktldl ve onu k ut-sad!. .. Ba bana ve anana hiirmet et, taki, Allallin Yahve'nin sana ver mekteoldugu toprak ta omr iin uzun olsun.

Katletmeyecek sin. Zina etmeye-cek sin." »(<;:Ikl§, XX, 1-14:)

A-Yasanm. verilmesi.

I\I\.usa, Sina d agmda her yarn ate~le .;evrili ola-rak Vasa Levhalan'ru ahyor. Soma Harun'a vehalka yoneler ek Yahve'nin Torah'lD.l onlaraaktanyor . ( I I Regellsb ur g; , To r alt ' md all hi , sayfa,1300'e do gru , K ud iis, lsra ilm iizesi.)

ve yargllar bunlardn; ta ki, hayattrun bii:u~nlgunlerinde sen ve oglun ve oglunun oglu,sana· buyurdugum bu yasalar a ve buyrukla-ra uyarak Allahm Yahve'den k orkasm veomr un uzun olsun. Ve ey Israil, dinleyecek -

sin v e yapmaga d ik kat ed eceksin; ta ki sa-na iyilik olsun ve atalanrun Allahl Yah-ve'nin vaat ettigi gi bi, sut ve bal akan d iyar-

da ziyadesiyle e;ogalaslruz! »

...ve ak tar mak .

«Dinle, ey lsrail: Allahlruz olan Yahve bir olan Yahve'dir . Ve Allahm Yahve'yi biitiinyiireginle ve biitiin car unla ve butiin k uvve-tinle sevecek sin. Ve bugun sana buyurmak-ta old ugum bu sozler , senin yiireginde ola-cak ttr ve onlan ogullanr un zihnine iyice ko-

yacaksm ve evinde oturdugun ve yolda yii-riidugun ve yattlgm ve kalkttgm zaman bunlar hakk mda konu§acaksm. » (Tesniye,

VI. 1-7 .)

Allawn see;tigi halk . ..

« Allar un Yahve, mulk olar ak almak ie;in git-mekte oldugun d iyara seni ula§tlrd lgmda, bire;ok millet oniind e d iz e;ok ecek ...

<;:iinku sen, Allahm Yahve ie;in k utsal bir kavimsin; Allahm Yahve, yeryiiziind e olan biitiin k avimler d en kendine, has kavim ola-rak seni se'iti.

Yahve'nin sizi sevmesi ve sizi see;mesi, butiin kavimlerden daha e;ok ' oldugunuzie;in degildi; e;iink ii butiin k avimlerden azid iniz; fakat Yahve sizi sevdigi ve atalanru-za ettigi andl tutmak ie;in Yahve sizi k udret-

Ii elle e;lk ar dl ve kolelik evinden, MISlr krahFir avunun elinden sizi kurtard!. Ve bil Ki,

Allarun Yahve, gere;ek Allahdlr ; kendisinisevenler ve buyruk lanr u tutanlar ie;in binnesle k adar ahd i ve inayeti koruyan ve k en-d isinden nefr et edenleri yok etmek ie;in

yiizler ine k ar §1 odeyen sad lk Allahd lr . "

...ve tannsal kutsama.

" Ve vak i olacak ki, bu yargl1an dinlediginizve onlan tuttugunuz ve onlan yaptlglruzie;in Allahm Yahve, atalanna and ettigi ahd ive inayeti senin ie;in koruyacak , ve seni se-vecek ve seni k utsanml§ k llacak ve seni e;o-galtacak , ve sana vermek iizer e atalanna an-

d ettigi diyarda senin bedeninin verimini veto praglr un verimini, bugd aYlru ve yeni §ara- b,r u ve zeytinyaglru, slgnlanr un yavr ulanruve siiriinun yavrulanr u k utsanrr u§ ktlacak .Butiin k avimlerden ziyad e k utsanr ru§ ola-cak s1illz; er k ek olsun k adm olsun sizin ar a-ruzda ve hayvanlanr uz arasmd a ktsn olma-yacak . Ve Yahve her hastahgl kald lr acak , veMIslr'm bildigi kotii illetlerden hie; birini se-

nin iizer ine koymayacak , fakat onlan biitiinsend en nef r et edenler in iizerine koyacak . "(Tesniye, VII, 1-15.)

Musevi'nin « dinsel inane; a~amasl ».

" Ba bam, goe;e be bir Arami idi ve sayICa az

olarak MIslr'a inip orad a misafir oldu, veor ada biiyiik, k uvvetli ve saylca e;ok bir mil-let old u. Ve MlSlr hlar bize kotii d avr and llar ve bizi ale;altt p iizerimize agn hizmet yiik le-diler ve atalanmlzm tannsl Yahve'ye f er yatettik ve Yahve sesir nizi i§itti v e d ii§kunlii-gumuzu ve zahmetimizi ve slktntlmlZI gor -

dii ve Yahve, kuvvetli elle ve uzanml§ kollave biiyiik deh§etle ve alametlerle ve harika-larla bizi MIStr 'd an e;lkar dl ve bizi bu yeregetir d i \(e bu diyan, siit ve bal akan diyan bize ver d i. Ve §imd i ey Yahve, senin banaver digin to pr agm ur iiniinun tur f andaslr u, i§-te getir d im. "

«Ve sen onu tannn Yahve'nin onune ko-

yacak sm ve tannn Yahve'nin oniinde secdek llacaksm" (Tesniye, XXVI. 5-10.)



MUSEViLiK

GO ~ EDENE KAD ARYAHUDiLE R iN TARIH i

usevi takvimi MS 1991 ytlmda, d un-yanm yarad ll1~mdan bu yana 5751yll ge,tigini gaster mektedir . Ama

ger,ekte, ba~ka edebi kaynaklarla ve arkeo-loji bulgulanyla dogr ulanan Eski Ahit bilgi-ler i, III. binytld an bu yana saglam bir krono-lojinin kurulmaslIu saglaml~tlr .

Ibrahim' in atalan Mezapatamya'da gOl'ebedir ler

- 1850'ye dagr u : Ibr ahim Kenan d iyonna vam

- 1700'e dagr u - 1350 : Atalar MlsIr 'da

- 1300 : Yahudiler M,slr 'do ongor yaya ko~ulur

- 1230: Muso Sino doglndo Yoso'y' (Tor ah) olir - 1220 i lo 1200 : Ye~u Filistin'i fetheder

- 1200~e dogr u : kly,doki Filisti'ler ie sovo~

- 1040·ilo 1030: Samuel

- 1030 ilo - 1010: Saul

- 1010 ilo - 970 : Dovud; Kudusun f ethi 1- 1000)- 970'e dogru Ma- 931 : Suleyman ; Kudus'le

ilk laplnagln yapdmasl.

- 931 : Dinde aynlik ve iki kr alligln kur ulmasl

- 880'e dagru : Samiriye'nin kur ulmasl

- 721 : Samir iye'nin allnmaSi ve Isr ail kralllglnin sonu

- 874 j /o - 853: ilyas ve Yah vec iJ er in fep kis i -7 40: i~a yo

- 716 - 687: EzehyasI - 622 : din r eformu

- 6 30: Tser o n ya - 627: Y erem y o

- 587 : laplnagln ylkdmaSi ve 8abil surgunu

i~yo : is r o if f e r - e ff i s i

- 538: Keyhusr ev'in laplnagln yeniden

yopil maslna izin ver mesi

- 537 ila - 515 : ikinei laplnagln yapllmaSi

Tapmagm 70 ytlmd a ylk Jlmasl ve Bar

K ok hba'run milll bir ligi k ur mak i,in. 132-135'te ba~lattlgl son ayaklanma-

r un ba~arlSlzhga ugr amasl, Yahudiligi azve-r i ve milliyet temeller inden yoksun blraktl : bundan bayle, Israil'in ayakta k alabilmesii,in Yahud iler in Torah'a dart elle sanlmala-n gerek iyord u. T orah'm sazlU olarak agre-tilmesi, Yasa'run her yeni duruma ,ok iyi

bir ~ekild e uygulanmaslru mumk iin klhyor ,ama ayru zamand a, yanh~ yor umlara vesa pmalara d a yol a,abiliyordu. Bu sebeple,sazlu gelenegi vakit ge,ir med en yazlli halegetirmek gerekti. Daha 70 Ylhnd a, Yuhanna ben Zakkai, Yabne'de din bilginler indenolu~an, ba~hahamm (Nass , J . yanetiminde bir

meclis (Sanhedrin) k urd u. U, yuzyll boyun-ca (II-V. yy) haham ku~ak lan, hep bir lik te,sazlU Tor ah'l yazlya ge,irdiler ve bayleceTalmud 'u ( < < agretim ,,) meydana getir d iler .

Mi~na ve Gemara. Talmu d ' un ik i yazlhmlvar dn. Birincisi Filistin akad emilerindeki(azellik le, Kayseriye, Ta beriye ve Se pphorisakademileri) tart\~malar a dayar ular ak yaztl-

ml~tlr ; ikincisiyse, Ba bil'de kurulmu~ aka-demiler d ek i ,al1~malann iiruniidur . T al-mud, f ar k ll d anemler de yazllml~ iki derle-menin to plamld n. M iina ( < < ez berle-mek »ten) I branice 63 kitap,lgl i,erir ve enunlu din bilginleri olan T annaim ( < < agret-

menler ,,) tar af mdan sazlii Yasa'run yazlyage,irilmesiyle meydana getirilmi~tir . Bu bil-ginler dizisi, haham Akiba'd an (a. MS 135),

k itabm yazlhmuu tamamlayan haham Yu-

- 63 : Pompeius'unKudus'u fethi

- 37 ila +4 : BuyukHerodes'in soltonah '

6 : Yohudo'nln Romo

eyoleti olmoSi

66 : ilk yohudi

oyoklonmaSi

70 : Kudus'un du~mesive ikinei laplnagln

ylkdmoSiIkinci Diospor o

132 i la 135: 8ar-Kohboayaklonmoslnln

bo~onSlzllgl

(Kudus'un yer le bir

edilmesi)

Klyomet ve yon kilob e

edebi yo',

- 333 i lo - 287 : Buyuk iskender

ve Diodokhas- 2B7 ilo - 197 logos honedonl donemi- 197 ilo - 142 : Selefkiler donemi

- 168 : Antiakhos Epiphones'in

loplnogl kir letmesi- 167 : Mokabiler 'in oyoklonmaSi

BoglmSiz Yohuda kr alligl

Fil i s tin ' de yog un helenle~tir me

~~q~utl~~~~~o;~n9in fe~mesi

Y etmi~ler Ki tob,

Mokobiler 'in K i to p J of l

-,398: Ezro'nln yohudi dinini

yenilemesi, leokr otik Yohudo

devletinin yeniden kur ulmoSiO n iki peyg omber

Bob il yohudif er inin zenginle~mesi

da Ha Nassi'ye (137-227) kadar uzarur . Buk ita plar ,ok anemli old uklan i,in, daha son-r a bunlar a ili~kin yorumlamalar d a yapmak gerek ti. Bu yorumu yapan hahamlar aysa

Am ora im ( < < yorumcular ») adl ver ildi. Bunla-

nn Arami dilinde or taya k oydugu kitap Ge-mara ' dlf ve en geli~mi~ metni, Ba bil Tal-mud 'undad lr .

Hab it Talmud'undaJ:! ~r s~ _

Bu Talmud, Daniel Bom- kdara da 6 mek oldu: 1.berg tarahndan 1520- A1i~lIai 2. Ge m ara i 3. Ra·

1523 tarihleri arasmda ~i/nin ek yorumlamalanVenedik 'te baslld l. Tal- (bk . sf . 308); 4. Tor unla-mud met inl er ini n ve nr un v e og re nc ilerinin

a<;lmlamalanrun bu sayfa yorumlamalanndan olu-

duzcni, ileride ba~ka bas- ~an T os s a(o l.

u kelime, etimoloji bakJmmd an « gele-

nek " anlamma gelir ve Kutsal K i-tap'tan ve MS ilk yiizYlllann k Jyamet

edebiyatmdan k aynaklamr . Ba~langl,ta, an-cak azel egitimd en ge,mi~ az saYld a' kimse-nin bild igi k a pah bir agreti olan ka bala,XlII.-XIV. yuzYlllar d an ba~layarak avrupayahud iligind e yaygm bir ak Jm haline geld i.

Kabala gizemciliginin ik i temel yaru var -dlf. Ilk i, manevi dunyayla iizerinde ya~adl-glmlz d iinya arasmdaki bagmtllan incele-yen bir felsefedir . Uygulamadaysa kabala-run amaCl, manevi ener jinin maddi dunya-da etkili olmaslru saglayacak yollann belir-lenmesid ir . Bunda ideal, katLiliik le kir len-

mi~ olan d unyarun yeni bir uyuma k avu~tu-

r ulmasld lr ; katiiliigiin yenilgiye ugratllma-SI,. Allahm k urtancl hakimiyetini ba~lata-cak tJr . Baylece ka balacl, tannsal yar atl~mtamamlanmasma yar d lm eden kimse 0 1 -maktadlr .

Haham Ak i ba'ya (MS 50-135) atf edilen

ve gizemci (mistik) eser ler in en eskisi olanS ere r Yetsira (Yar adlh~ K itabl) Allahm evreniyaratma yollanru (ibrani alfabesinin 22 har-fi ve 10 sefira yaratma giziyle 32 yol) anla-tlr . Moise de Leon'un Zohar ' lyla (CarkemKita bl, 1300'e dogru yazllml~tlr ) k a bala, do-ruk noktasma ula~lr . Ka balacllann k utsal k i-

tabl saYllan bu eser, K utsal K itap'm ilk be~kitablrun a,lmlamasld lf ve ,aglrun buyuk

dii~unsel sorunlanna cevap getir mege ,ah-~lr . Zohar ,XVl. yiizyllda Filistin Safed oku-

lund an yeti~en en biiyuk k abalaCllar i,in d etemel eser olmu~tur .



iKiNCi TAPIN AKT AN

SONRA KUDUS

•Iran imparator u Keyhiisrev, Yahudilerin

, Filistin'e d onmesine ve taplllaglll yeni-den yapllmasllla izin ver dik ten sonra

Kudiis, yahudiler in d insel mer kezi halinegeld i. Ya banCl iilkelerdek i yahud iler de Ku-d iis'ii merkez kabul ediyor ve bu tapmagasungular la, her y J.! bir vergi de veriyorlardl.

Hasmonlar hanedarurun milli bir monar§ik urmasllla yol a~an Mak abiler ayaklanma-sllldan soma, K utsal Kent ayru zamand a bir

siyasl mer k ez oldu. Bazl biiyiik r ahi plik ga-r evlerini d e eller ind e bulunduran hasmon

krallan, MO 63'te Pompeius'un lejyonlan

Bir diizHikteyiikselen tapmak.

Herodes'in susletip geni~-lettigi T a pmak, i.i~yarncierin vadilerle ljevr iliMoria tepesinin tistiinde-

ki d uzlukte "ukselir . K u-zey ban k o,esindeki dor -dtincli kenannda Romah -Iar bir kale yapml,Iardl.Ad! Antonia olan bu ka·

lede, Yahudiye'nin rama

eyaleti haline getirilme-sinden soma, b u y u k rahi-bin dinsel toren elbiseleri

korunuyordu. L yiizyllm

milliyet,i yahud ileri i,inbu asked gl iC ; , Yahve'yeyoneltilmi, siirekli bir meyd an okumayd l.

Bulunan kalmtl1ar.

1967'den sonra sistemlibir bi<;imde ylirtitiilen

kazllar ve dikkatli ara§-

ormalar bizans ve islamya ptlanr un (VII-XIII. yy)yarn Slra, Eski <:;ag'a aitolaganustti kahntllann

ortaya C;lkanlmaslru cia

sagladl' Tapmagm banduvanrun uzantlsl

(. Aglama Duvan.) [1],i < ; ala na giden merdiven-

ler ve gir i, ram palan (2).~imdi bilim adamlan ilk Taptnagm kahntilanru

ara~tmyodar.

k ar §lsmd a yenilgiye ugr ad llar . R omahlanni~ sava§lanndan yar ar lanan Hered es, sondefa milli baglmslzhgl gen;ekle§tird i. Yunanzevk ini yansltmasma ragmen, taplllagm

siislemeler i, Heredes'in bu ~abalanrun bir simgesi gibid ir . Ne var k i, II. yiizYlldan ba§-layarak Essenliler , Yahudiye ~aliine yerle§ti-ler ve k endilerini « israil'in son temsi1cileri »

sayarak tapmagm rahiplerini rii§vet almaklave dinsizlikle su~ladllar .

lavius Josepheus'un (MS 1. yiizytld a

ya§aml§ yahud i yazar ve general) so-ziinii ettigi dart «tar ik at »ten biri

olan sadu k iler , Ta plllaktak i kurban tarenleri-ni yaneten zengin aristok rat rahipler slrun-

r u olu§turuyor lar d l. Tutucu bir anlaYl§ be-nimsemi§ olan sad uk ller, siyasette Roma'Yldestekliyor ve dim konularda, Yasa'nm laf -Zllla· bagh kalarak teolojik d ii§iincedek i ge-li§meleri (yeniden dir ilme, melek ler bilgisi)red ded iyor lardl.

Buna kar§lhk, Maka biler ayaklanmaslr untemelini olu§tur an ha s idi m anlaYl§lrun mi-

ras~llan olan { e r isi ler, incillerde de sazii edi-len (bk . sf . 308) ve dinsel metinler i bilen ve

A,B-YahudIIere aynlnu§ hir yer.

ASII anlamlyla •. T apl- ire bi,-imindeki hir mer-

nak:lt ikinci bolumde (5) divenin yukansmda yer

ba:;;lar ve buradan ileriye alan Nikanor karlsmdanancak museviler gec;ebi- (6) gec;er ve lsrai avlusu·

lir j yasagl dinlememe- na vandar i bu avlu da,

run cezaSl blumdiir. Do- sungulann, sunagm ve

guya bakan Guzel K apl, Azizler Azizi'ne (7) giri,kadmlann daha ilerisine bolUmiiniin bulundugu

A ge<;emeyecekleri avluya rahipler avlusunun ya-

aC;lhr.Erkekler, ya nm da- runda yer allr.

Ardl§Ik bolmeler Tapmak , gittik,e kii,ii-len ar dl~lk bolmeler ha-

lindedir. Dl~ duva r y u-

nan tarzmda bir revakttr

(3), i,er iye dogr u, ya ban-cllann girebilecegi; ya-

banetlar ( put perestler )avlusuna (4) a,lhr. Bu d u-varda ki kapIlann en f az-

Ia k ullar ulanlan guneyde-

ki kapllardlr ve buradak i<;ok buyuk merdiven

(3a), Heeodes'in yaptudl-

gl buyuk r evaga a'lhr .Dl~ revaklar, insanlann

giinliik ihtiya,lanna ee-yap verie: tacirlerin mal -

Ianru sergilemesine, < ; 1 -

glrtkanlann ve m eczup-

[arm bannmasma yarar.

yorumlayan bilginler, ha ham lar ' dl . Sinagog-larda sazlii olarak a~lkladlklan Torah agr eti-ler iyle; Filistin yahudi halk trun gaziinde bii-yiik saygmhk kazanml§lardl. Kat! anlaYl§la-nna ragmen, yeniliklere a~lkttlar . lk inci ta-

plllagm yI!<l1masllldan soma ferislmusevlligi reSrnl musevllik haline geldi.

C-Agtama Du~an'nda Yahudiler.

1967'de, Altl Gun sava- kutsal ye ri haline gelmi~§l'ndan yara rl anan lsrail oldu. Yahudiler, yeniden

devleti, Kudus'un <;logu ele ge<;ir ilmi~ bu kutsal

boliimunu i~gal etti. Bun- y er in T an nsma § uk ranla-

dan sonra Yahudiler, Ta- nru sunmak i<;in akm

pmagm batt duvanna akm geldiler. Bug ii n de

ula~ma olana~l buldular. pek c;ok erkek ve saytlan

Kuc;uk bir yahudi toplu· giderek artan karlm,

lugu, milli bidigi n kurul- « ellerinrle bie i§aret ve

masml isteyerek, bu diJ- ahnlannda bir ~eritle I .

vann kaltnttlan onuncle (T esniye, VI. 3.) Allahm

70 yIltndan bu yana aglt sozlerini i c;eren muskalar

yakarlar . Ibr ar neede (Tefillin) taklp bur ada•. duvar:lt anlamma gelen dua ederler ve yazllt c li·

K ot ef , boylece biitiin leklerini ta~lann kovuk-

dunya Yahudilerinin en lanna buakular.

Kurbanyeri.

Kurhan toreni, Azizler

Azizi mahallinin onunde

ya plltr . K urbanlann ya-ktlmasl ic;in ic;inde surek·

Ii odun ate~i ve annmak

ic;in s u bulundurulan bu

buyuk sunagaJ

her giin

ve o'zellikle bayram gun-

lerinde kurbanlar getirilir

ve bunlar, Harun'un to·

/Azizler Azizi.

Kurban sunaguun otesi-

ne anca k, taplruna arac;-

lanyla datu masalann

arasmclan gec;tikten son-

ra, rahiplerin en yiiksek

kademesinde bulunan ve

dolaYlslyla milli onder

olan biiyiik r ahip ge,e bi-

lirdi. YIld a bir giin, yarnBiiyiik Bagl,laruna gunii$ek hi f la 'mn (tannsal var-

hk) bulundugu bu yeregirer ve A llahl «yiiz yii-

ze :I t goriirdu.

ronIan olan rahipler tara-

fmdan kesil ip ya klhrdl.

Bu yuce gorev omara ve-

rilmi§ti. Levi'nin torunla-

nolan Levililer ise, c;algl

c;ahp ilahiler soyleyerek,

ancak daha az onemli

alan torenleri yonetirler-

di.

307

J



M U S E V T L i K

O R T A C ; A G . . .YAHUDI D U$U NCES!

ahudilerin 135 yilinda d armadagm 0 1 -maSl, Filistin'de sozlu gelenegi yaZl-

ya ge~irmek i~in ~ah§an (gelecek teki

K udas T almud u) birka~ mer kezin varhgullsurdur ebilmesine ragmen, Yahud iligin ma-nevi dunyasull d oguya, yani Ba bil'e kaydu-d!.

Babil cemaati. Babil Talmud ' u gi bi buyiik bir eser i ortaya koymu§ olan eski ve zengintopluluk lar , VII. yuzYlldan ba§layarak Islamfetihierind en yarar landllar . Halif elerce ulke-

ler uzer inde k urulan siyasi birlik, Ba biI'deki '

iki buyuk ak ademinin (Sura ve Pumbed ita) ba§mda bulunaruann (gaonim) mane vi ve d i-m otor iteler ini Islam imparator lugunda ya-§ayan butun Yahudiler e yaymasHll saglad !.Bu d in adamIanr un or taya k oydugu k ur allar

(~eelot veya t e~uvot) , k imi zaman ~ok uzak-larda bulunan. yahudilerin, T almud ' da eleahnmaml§ soruruara bir ceva p bulmalannayanyor du. Aynca bu k urallar , d im toren du-zenini de belirledi; ve VIII.-X. yuzyillard a,

din bilgir uer i K utsal K itabm metnine k esin§eklini kazand lr dllar . Islam impar atorlugu-

nun par~alanmasl, Babil'dek i yahud i merke-zinin de yozIa§masma yol a~tI.

Emeviler doneminde tspanya. Emevile-rin Is panya'da yarattlgl parlak medeniyet,Is panya yahudiliginin buyuk ba§anlar eldeetmesini saglad !. Bu donem, yahudi din du-

§uncesinin aItm ~agld lr . Yahudiler , ar a p ~e-virmenIer araclhglyla, eski yunan felsef esinitamdllar . Se~k in yahud i ilahiyat~llan, dinIe

f elsefeyi, ak illa vahyi uzla§tlrmaga ~ah§tI-lar . Orta <;:agyahud i felsefesinin babasl Sa-ad ia Gaon'dur (Emunot ve Deot , lnan~lar veFik irler K it abt). Salomon bin Gabirol (1020'edogu.-1058'e dogru), M ek or H ayim (Y a~amKa ynaiJ t ) adh k itabl, Latinceye ~evrilip hr is-tiyan ilahiyat~llanm etkiledigi i~in, yahudialemi dl§mda da un k azandl; XIII. yuzyll-

d an sonra d a K abala du§uncesine damgaslmvurdu.

Ama aristoteles~i yunan felsefesiyle Mu-sevilik arasmdaki en ustun sentezi, Kur tu-

bah Musa bin Meymun (I bni Meymun)[XII. yy] ger ~ek le§tir d i. Yolunu $awnl1~/armK t lavuzu (1195'e dogru) adh eserind e, bir bilgi k ur arnt or taya koyd u ve Allahm olum-suz nitelik ler i konusund a a~lk lamalar yaptl.

X N . yuzyllda Levi bin Ger son tarafmdanI §iddetle ele§tir i1mesine ragmen, Mey-

mun'un « on li~ iman maddesi » dualarda vetoreruer d e yer aid !.

« Halaka »ntn geli§tirilmesi. Bu felsefidli§linceler ve aynca Mesih~i egilimIer ( bk .a§aglda), hahamlann, H alaka ( < < yuriime tar -Zl » anIamma gelir ) lizer inde titizIikle d ur-

malan sayesind e dim inan~ i~in bir tehIik eolu§turmadl; Halaka, Museviligi d ogru bi-

~imde uygulamamn yollanm a~lkhyor veT almud ' a d ayamyor d u. Halaka'run hi~ degil-se sozIu olarak sa ptanmasma, Ba bil slirgli-

nlinden donli§ ile ik inci tapmagm Ylkili§lar asmda ge~en ylizyillar i~inden ba§land!.Bu eser , Troyes'dak i Talmud okulunun -Y e~iva veya Ak aderni- kurucusu R a bbi Ra§i(1040-1105) tarafmd an tamamIand !. Boyle-

ce bir~ok yasa d er lemesi ortaya ~lktl veXVI. ylizyllda haham Jose ph Caro, S ulhan

Ar uk' u yaylmlayar ak Halaka' ya son bi~irni-ni verd i. Ancak daha sonraki yillard a R a bbi

Ra§i'nin ogrencileri yahudiler i~in ~ok onemli olan bu eser i d aha da geli§tir meyi ba§ard llar . .

I If .I

,

llahm, Yahudiler i se~ip benimsemek - I '

ten amaClmn Israil'in zaf er i olduguve bunun da Yahve'nin bir el~isi I

( M esih) tarafmd an ger~ekle§tirilecegi inanci ,goz online ahr unca, mesih~i dli§lincenin IMuseviligin ozlinde bulund ugu kolayca an- Ila§lhr . Bu dli§linceye gore, Mesih'in gelme-sinden once ~ok Slk mtlh ve aClh glinIer ge~i-

rilecek ve sonund a bir sava§~l olan Mesih, ' I

Allahm dlizenini k urmak i~in bu donemeson ver ecektir . Bu a~ld an bak lhnca, yahudi Ihalk lmn tar ihindek i dramatik olaylarm,« mlijd e dolu glinIer » ve her §eyi sona erdi-

M ESIHC;iHAREKETLER

A . Biiyiik Ba jlt,lanma.

XX. y y'tn ba§mda land-r a'cia hie sinagog . Ag lamaGunG birazd an sana er e·cek. Toren salonund a(kadmlar 'l!Illkond a otur-maktad tr ), .apk ah veyatak keli erkekler omuzla-nnd a <;izgili.allan (r e le t ),Torah/m i<;indebulundu-

gu dolaba, yani doguyayonelmi~ler .Son ok uma-clan once, tomarlar susHi

k Ihflanr un ic;ind e eld enele gezdirilecek .

r ecek olim Kurtanclmn (Mesih) gelmesinini§aretleri olarak dli§linlilmesine §a§mamak gerek ir . lkinci Tapmak d oneminin sonu, bu~e§it mesih~i hareketlerin gli~ k azandlg1 do-nemdir . Tapmagm 70'de tahr ip edilmesi, ar -tlk kur tulu§ glinlinlin geld igi du§lincesine

yol a~ml§tI. Nitekim, ~aglmn en bliylik din bilgini ve ciddiyetinden §liphe edilemeye-cek olan Rabbi Akiba, « Ylld lzm Oglu » Bar

K okhba'mn, gonder ilen Mesih oldugunuileri slirmek ten k a~lnmaml§tlr . Kokhba,ayaklanmaslmn ba§anslzhga ugramasilli ha-yanyla oder .

XVII. ylizytlda Izmir 'd e bir ba§ka tlir Mesih olan Sabatay Sevi (1626-1675) ortaya~lkar (1665) ve MesihIigi Gaza'h r abbi Nat-han tarafmdan kabul ed ilir . Sabatay Sevi da-ha sonra Islam dinini k abul eder ve Meh-met Aziz Ef end i adHll ahr . Ancak mesihlik

eylemini buakmaymca Amavutluk 'ta 0 1 -glin'e sur glin edilir . Tlirk iye'd e ona Miainandlklan iler i sliriilen bir cemaatin ya§ad l-gl idd ia ed ilir ve onun yolunu benimseyen-ler e « donmeler » (avdetiler ) ad l ver ilir . XVI-II. yuzyllda, Alman devletlerinde de buna benzer bir h ar eket ger~ekle§mi§ ve JacobFrank (1726-1791), Mesih old ugunu ilan et-rni§tir . Ona inananIar daha sonra Musevilik-ten aynlarak K atolikligi benimsed iler .

I

D i AS P O RA ~

Bu Yunanca keli-me, yahudi halklmn yurdund an go~edip di:irt bir yana dagllmasHll belir-tir . MO 587'de, Birinci Tapmagl yl-kan Nabukodonosor, k th~ ar nklanmBabiI'e gotlirdli ve bunIan kendinekole yaptl. Keyhlisrev doner ninde,yahudiler in hepsi lilkeler ine geridonmed ikr . Aynca, helenistik do-nemde, isteyerek go~ eden yahudi-ler , ozeIlikle Akdeniz'in dogu kesim-lerine yaylld llar . Iskenderiyeli Phi~

lon, «Kudlis'lin, MlSlr'a, Fenik e'ye

ve Suriye'ye bir~ok insan gonderdi-gini ve Flr at'm otesine ge~enIer in de bulund ugunu» yazar . 132 Ylhndakiayaklanmarun ba§anslzhga ugrama-SI,Bliylik Dias por a'ya yol a~tI ve budagllma Isr ail devletinin kuruldugu1948'e kad ar slir d li. Eski 12 kabileye

bolunmli§lliglin otesind e, her bir ikendine ozgli cemaatler halinde ya-§adllar , ya§adlklan bolgenin hakim

klilturiinden etk ilense d e, gelenekle~r ini ve d illerini geli§tirerek k or udu-lar . Doguda ve Akdeniz ~evresindeya§ayan sefaradlar, latin lilkelerinde

veya islam aler niyle kayna§rnt§ ola-r ak ladino dilini ve ~e§itIi musevi-ara p d illerini k onu§uyorlardt. Orta

Avrupa'da ve ~evresindeyse, a~kena- ziler hem halk, hem de kliltlir diliolan zengin Yidi§ dilini geli§tirdiler .

Bu diI, Avr u pa slmrlanm a§acak ka-d ar canIlllk goster di (New York'ta

Yidi§ dilind e gazeteler yaylmlan-maktad lr) ve Nobel edebiyat odlilu-nli kazanan Isaac B. Singer gibi bir yazar la, bir edebiyat dili oldugunud a goster d i ..

Is panya'dan k ovulan (1492) Yahu-d ilerin ~ogunIugu OsmanIl lilkesine

sagmd llar; Istanbul, Selanik , Izr nir ve Edime'de bliyuk yahud i cemaat-ler i olu§tu.



-----------------------------------------------.-----

I DINLER VE MirOLOJ;

asidlik ; mesih,i hareketler in yararugl

hayal kmk hgma k ar~l, Orta Avru-

pa'da XVIII. yy'da dogan mistik bir anlaYI§tlr (hasid , « aziz » anlamma gelir ). Bu

akimm kur ucusu Israel Ba'al ~em Tov(1700'e dogr u -1760), sade bir insand l; anainanan bir to pluluk la Uk rayna'ya yerIe~ti.Davrar u§lanyla yeni bir d indar hk ogretisiyaYlyordu. Her ne k adar kutsal metinler iokumak ve dua Allaha hizmet etmenin ilk yoluysa da, inananlann Allaha kavu~maslve Onun bir liginde butunle~mesi ancak hit -lahavut1a , yani sevin" co§ku ve vecde va-

r an raks ve muzikle ger,ekle~e bilird i. Tann-salhkla boyle sine yakinllk kur an kimse bir

bilgedir (tzadd ik ), Allaha yak la~mak i,in

onun yarund a ya~amak gerekirdi.

Hasidlik te, Torah azizin k i§iliginde so-mutla§tlgl i,in, bilge ogr etinin yer ini ahr .Hahamm degeri, bilgisinden degil, gunluk ya§ammdan gelir . «Meser itz'dek i Maggid ' eondan Torah .ogrenmek i,in gitmedim,ayakk ablslr un bagClklanru nasll bagladlglrugormek i,in gittim. »

Hasidligin Rusya, Polonya, ve Litvan-ya'da hlzla ba§an k azanmasmda, bazl se,-kin bilgeler iIi k i§iligi buyuk r ol oynadl : Me-ser itz'li Dov Baer , Ber di,ev'li Levi Isaac,Bratslava'h Nahman ve Vite bsk'li Mend el(ogretiyi Filistin'de a yayd l), bunun omekle-ridir. Dov Baer , hasidler in bilgeler ind e §ef a-at yetkisi oldugunu one sur erek ogretiyeonemli bir oge ekledi ve okumu~hahamlar

ar asmd an bir,ok onemli ki§iyi hasid lige ka-zandud !. Hasid lik bir sur e, kutsal metinle-rin laf zma bagh kalan gelenek sel musevilik -

Ie ,atl~tl. Ama metne onem verdigi gibi co§-kuyu da onemseyen Hasidlik bugun, en ka-tl Museviligin temsilcisi durumund ad lr .

( :AGDA$ MUSEVILIK

vrupa yahudiliginin tarihi bakimm-dan, XN . ve XV. yuzyillar , buyuk onem ta~lr . XIII. yuzYllda Fransa ve

soma Ingiltere yahud iler i kovmaga ba§lad l-lar . 1492'de Ispanya'dan kovulmalanysa,XX. yy'a varmad an d unyar un dort bir yar u-na dagllmalanrun ba§langlCl oldu.

Daha soma Yahudiligin iki onemli mer-kezi olu~tu. Osmanll yonetimindek i Filis-tin'de, Celile'dek i Safed 'd e kabaiacilar vehahamlar bir araya geldi. XVI. ve XVII.

yy'da Orta Avru pa'da, Polonya'd ak i Tal-mud okullannda (Ye~ivot ) Museviligin d ink urallan titizlik le ele ahnd!. Yahudiler in,Kazaklar ve uk r aynah k oylUier taranndan1648'de k iYlma ugr atllmasma kad ar , yone-tim ozer kligine sahip ve refah i,indeki ya-hud i cemaatleri, Torah inceleme ve ogreti-mini der inle~tirmekle ugra~tllar .

Once Venedik 'te (Yahud ilerin mahallesi-ne orad a « ghetto» deniyord u ; d aha soma bu terim yayglnla~tl) ve ar dmdan Avru- pa'r un dort bucagmda, resmi makamlannzoruyla veya kendi k imliklerini korumak kayglSlyla, yahudiler cemaatler ine (kehilla)k a pandllar ve dinlerinin buyr uk lanr u yer inegetirmekten otesiyle ilgilenmez oldular .Ama XVIII. yuzyilm ikinci yansmdan soma

Batl Avrupa'YI altust eden du~unce ak imlan(ozellikle Ayd mla nma felsef esi), Yahud ile-rin k ar ~lsma hem ozgur le~me sorununu,hem de k imlik lerini kaybed erek ,evrelerii,ind e er ime tehlikesini ,Ikard!.

A . Onemli bir toren : bar-mitsva.

On i.i~i.incu ya~mm ilk mit sv a'run anlam l budur).

haftasmd a geno; yahud i Baylece Yasa'y' bild iginiI jocugu, yeti~kin1erin di· ve yedi ya~mdan ben 68-ni topluluguna girdigini rendigi Talmud Torah'l

simgeleyen bar -m if sva to - okuyabildigini karu tlar.renine katlhr ve II iyi ey-

lem in oglu» aluc (bar-

Tann soziiniin

okunmasi.

Ge m; ~ocugun tizerindede, haham ve sinagog

i1ahicisinde (hazall ) oldu-gu gibi 6zel bir giysi ( te-

l e t ) ve ba~Inda bir takke

(kipa) var d,T. <;:ocuk yed ikellu ~amdamn ( me nor ah )

simgesel l~lgmda, Tann

sozunu yuksek sesle ve

hi<; bir yanl,. y apmadanokur. T ann s6zunun ge-

r ektigi gi bi r elaf fuz edil·mesi zorunludur. Bu to-

renden soma da, bir din-

sel t6renin ge<;erligi i<;ingerekli olan on ki~ilik hir

":,usc:vi grubuna ( mill y alt )

gmnt~ olur.

Tomarlann

ortaya C;:lkanlmasl.

Torenin yapl ld lg l tarih·

ten sonraki cumartesi gii-

nu, arnk dini baklmdan

yeti.kin oldugu kabuledilen gent; yahudi, T0-

rah dolahlmn 6nundeki

rahleye O;lkmaayncahgl-m eld e eder. Kutsal ye-rinde n C;lkanlan tomarlar

(Se (er T or ah) , taren geregie1den e1e dola,tmhr.Sorna, i~lemeli ortUlerin-

den O;lkanhprahleye ko-nur. Senunda, Vasa her

y,l okundugu io;inTor ah,nerede kahnml§sa ora-

dan aC;:Jhr.

usevi d ininin bayramlan, yil boyun-

ca devam eden u, grup i,inde top-lana bilir . Sadece ~abat (Cumar te-

si), zamaru belir li bir bayramd lr ; diger ler itak vime gore degi~ir .

Musevi bayramlanrun he psi, yarad ill~duzenine uygun olarak gune§in batl~lyla

ba§lar ve sana erer .

aglzlanna mayalanml~ yiyecek koymazlar.• Yed i haf ta (50 gun), daha soma Haftalar

bayr ar r u ($avuot ) ur un almmasml ve Sinad agmda Yasa'r un Allah tar annd an ind iril-mesini k utlar .

• Sonbahardaysa Hasat (<;:ardak ) Bayraml(Sukot) kutlarur ( bk . alttak i f otograf).

, U~bayram, Yahudiler in Ba bil esareti do-! neminin somasma ili~kindir :

• Purim bayraml, Yahudilerin krali,e Ester , sayesinde mucizevi bir bi,imde klylmd an

kur tulu§unun kutlanmasldu. Festival tar zm-da, kutlanan bir bayramdlr .

• Arahk ayuun ba§langlcmda, her ak§am bir mum yakllarak, I§lklar bayraml ( Han uk a)kutlarur . Bu haftarun onemli bir din! anlaml

vardu; Yud a Mak abi'nin Ta pmagl temizle-

yi~i aruhr ( bk . sf. 306)..Buna kar~lhk, Ti~a be Av (Av aylrun 9'u),iki Tapmagm Ylkih~lrun hatlrland lgl bir yasgunudur .

~a bat, yar adlh§ln yed inci gunune d ayanan I

bayram. Kutsal Kitap §oyle der : « Allah, ye-dinci gunu k utsadl, ,unku yaradill~ i§iniger,ekle§tird ik ten soma, a gun d inlenmeye,ek ild i." (Tesniye, II, 3). Bu yuzden ~a-

bat'ta, el i§,iligi, fikir i§,iligi olsun her rur ,ah~ma yasak lanml§tlr . Bu bayr am, Muse-vileri sinagogda bir araya getiren torenlerle

veya evlerd e ekmekle ~arabm k utsandlgl

d ualarla kutlar ur .

Din! torenler'in k onusu, Israilogullanrunvaat edilmi~ topraklara donmesinden once-k i olaylann hatulanmasldu. <;:ok eskilere gi-den bu torenler , ,ok esk i ,aglann ilk e! duze-ni uyannca mevsimlere (ilk bahar , sonbahar )

baghd lr .

• Baharda kutlanan Pesah bayraml ( paskal-ya) Isr ailogullarmm Sina ,olune go,unu ha-tlr latlr . Bu go,un ar uSlna, bir haf ta boyunca

B - Sukot, Hasat(<;:ardak) hayramt.

Bu bayram, sonbahann

geli~ini dolaYlslyla h as a-

d l k uclar . Bir hafta bo-yunca, meyve tiriinleri

kutsamr ve M JSlf <;olline

kaO;lldlglzaman o;ard ak -lar altmda geo;itilen k Ir k yIl aruhr. Resimde, Pan-

tault-Combault §atosun-

da (Fr ansa) 1954 yI1mdabu bayraml kutlayan

genc;ler goruliiyor.

Yeni Yd, son bahard a, Allahla ba~ ba~a ka-hnacak yeni bir donemin ba~lamaslru sim-geler . Yllm ilk gunund en ( Ro~ A ~ana) soma-ki on gunluk nefis muhasebesinin sebe bi

budur ; surenin sonu, Musevileiin en buyuk

d im gunu, yani Buyuk Bagl§lama gunud ur (Yom K ipur ). Bireyler ve cemaat, or u" duave gunah ikran yoluyla nefislerini temizler-

. ler . ~ofar (din! toren ,alglsl) ,almdlgmda,I zaman yenilenmi~ ve tertemizd ir .

I1o. •••"""' 309J



M U S E V T L iK

IDUNYADA YAHUDiI CEMAATLERi

unumuz dunyasmda yahudi cemaat-ler inin bulund ugu yer ler , Avr u- pa'r un XX. yuzyl1 tarihine SlkJ Slk J-

ya baghd lr . Yahud i halkJr un nuf usu, Ik inci

Dunya sava§l slrasmd a nazi soykJnml sonu-cunda u~te bire kad ar azald l (~e§itli toplamakamplannd a 6 milyon avr u pa yahudisi 01-du). Ote yand an, totaliter rejimler in yahudid u§manhgl, Yahudiler in dunya uzerindekidag111mlru etk iled i. Israil d l§md a 13 milyonkad ar old uk lan tahmin ed ilen Yahud iler in

en onemli topluluklan Avrupa'da (SSCB da-hill ve Amer ika'da ya§amaktad lr .

.. .. .,

G UNUM UZDEYAHUDiLlK

Yeni veriler. Bugun Yahud ilik kiiltur ve ta-rih a~lsmd an ik i ol~ekte ele ahnmahd lr .XIX. yy'm ak J1cI ve pozitivist devr imi, Mu-

seviligi de derind en etk iledi. Almanya'd a, Au(klarung (Ayd mlanma felsef esi) ak Jmli~ind e yer alan Moses Mend elssohn, Jerusa-

lem od er iiber die religiose Macht und J udent um

(Kud us veya Dini Iktid ar ve Yahud ilik ) ad heserinde, Musevlligin, O ZU ak lila kavranabi-len bir «vahyed ilmi§ yasa " oldugunu iler isurdu. Dine ili§kin bu bilimsel gorU§, K utsal

Kitaba ve almanea a~lmlamalar a dayamyor -du; gelenek sel yahudi goru§leriyle ~atl§an

M ask ilim akJml bur ad an dogd u. Daha son-r a, bu ik i ak Jm bir biriyle ~atl§tl. T ar ihi 01-

~ek a~lsmd ansa, ge~en yuzYllm sonund an

israil % 83

% O,l'd en oz

%0,1 ·0,5

%0,5.]

% 1·1,5

% 1,5 ·2,5

I. \

IS V E < ;:

16000

i NGiLTERE n 5 1~ 11 O~O B

F R : ~ ~ : O O ~ ~ ~ N Y A~ " _650 000 -:;t~ "n ':.

Q 1IlAN., /FA S - TU US \ '.". \'HI' DI

30 000 ISRAIJ,- . ~.a 3~50000) ' ' ; > .

-!! { , iYOPYA

~O NEY"""" AFR iKA

125 000

ba§layarak , yahudi du§manhglyla k ar §l k ar -§lya kalan SSCB ve Almanya'd ak i yahudieemaatler i mark sist olsun olmasm, sosyalistakJmlara alabildigine a~l1ml§lard l. SosyalistYahudi harek eti Bund' da iki egilim ba§ gos-

terd i. Bunlar d an biri yahud iler in to plumsald evr ime k atllmalanru ongor en entemasyo-nalei egilim, d iger iyse Theod ore Her tzl'in

ond erliginde, daglr uk k abileler i bir araya ge-tiren sosyalist bir milli yahud i devletinink urulmaslr u ama~layan har eket. Bir ineiDunya sava§1 sIr asmda ortaya atllan Balf our

Bild ir isi, XIX. yuzYII sonundan ber i Avr u- pa'dan ka~an Yahudiler in ar t ar d a go~lerle(aliyot ) gelip slgmd lk lan Filistin'de milli bir yur t k ur ulmasml ilk e olarak one sur uyor du. Nazi soyk Jnmlrun ar dmdan 1948'de Israildevletinin kurulmasl, Yahud ilige, 2000 yllsoma milli bir boyut kazandlr dl.

Giiniimiizd e egilimler ve ger ilim1er .Isr ail devleti, dunyadaki Yahudilerin ancak dortte bir k ad anr u banndlrmak tad Ir . Bugen~ devletin ugra§mak zor unda old ugu so-runlar (a§k enaziler le sef ar ad lar arasmd ak ito plumsal etnik kar§lthk , dl§ ve i~ gu~luk -

I ler ) otesinde, israil Yahudiligi de, dar mad a-gm olmu§ israil k abilelerinin ya§adlgl geri-lir nler den k urtulmu§ degil. Bu yuzd en ha-

hamhk k ur umu (K udus Hahamba§lhiP-, enyuksek musevi kur umud ur ), yakJn zaman-

d a, u~ sorunu ~ozumlemege ~ah§tl.

Musevi aynmcthgt nu? Musevilikte, us-

tun bir dim otor ite bulunmad lgl ve h er ul-k ed eki hahamba§lhk , ba§ma buyruk oldugui~in ~e§itli dim egilimler k olayca ortaya ~lk -tl. Batl Dias por asmm yer el to pluluk lar la bu-tiinle§mesi ve i~ind e ya§ad lklan ~evrede er i-yer ek Irksal ozellikler ini kay betme tehlike-siyle kar §lla§masl, Yahud iler in, dim k uralla-ra SlkJ slk Jya baglanmasl sor ununu gund e-me getir d i.

r VENEZU ELA

KOlOMBiY; -:::. ~

q: tB RE_ ZiLYA

$iLi ,119000

30 000 URUGUAY

AR JAN TI N

500 000

Amer ika Bir le§ik DevletIer i.

En ,o k saYlda ve yUksek or anda yahud i Amer ikaBir le~ik Devletleri'nde

ya~ar ( lsr ail'd ek i niifusunik i kat!) i New Yor k , TelAvivJd en d e once gelen,d iinyamn en buyiik mu-sevi k enticlir. \=ogunlugua~kenazi olan bu eski ce-maat, ~e~itti &,ol¥ler 50-nunda olu~tu (Or ta veDogu Avr upa'dan, Ku-zey Af r ik a'd an ve hattalsrail'd en gelenler ). Bu ce-maat, ABD ile Israil ar a-smdak i ili~k iler de betide-yici rol oynar .

o perasyonu sonund a, Et-yopya'd aki zenci Muse·viler Isr ail'e getir ild iler .A&ik a kltasmd a k alanmuseviler in hemen tii-mUnU olu,turan (125 00 0ki,i) CUney Af rika muse-vi cemaati, Isr ail'in bu iil-

k eyle sUtdUrdUgUili,k ile-ri onemli olc;iide etk ile-mektedir.

Ban Avru pa.

Avr upa k ltasmm baosm-da 1,5 milyondan f azlayahudi ya~ar, bu insanla-nn iil¥te ik isi de Fran-sa'yla Ingilter e'd e oturur .Bu cemaatler , l¥evr eyleiyice kayna~ml§, canh,ek onomid e onemH yeri

olan to pluluklard lr . A,lk veya gizli yahudi d U,-manllgml d ik k atle tak i ped er ler i Ingilter e'd e ya-

Kuzey Af r ika' d a &anslzsomiir geciliginin sona er -mesinden sonr aki gOl¥ler yiizun den Afrik a'd a ya-hud i nUf usu ,ok azald l.Fas'ta yerle§mi§ o lan ya-hudiler ( //lelia" ) lsr ail'ego<; ettiler ve bu Ulk ede

ancak 30 000 yahudi k al-d l. 1984'te Isr ail yoneti-mi tar af mdan ge[(jek le~-tirilen ilginc; (e Musa })

Ar jantin.

Guney Amerika'r un yeni

iilkesi Ar jantin, bu yiiZYl·1m ba~mdan ber i k otiidur umdak i yahudilerin

'Llgmd lgl bir yer o ldu.

310

" R ef ormcu sinagoglar »10 d estekled igi liber al egilim, Museviligin varhglru sur d ur -mesi i~in dunyaya a~llmak ger ek tigini sa-vundu. Dini k ur allann ve yukumluluklerinyumu§atIlmasl ve d unyaya uyar lanma, bu

anlaYI§m sonucudur . Buna k ar §lhk , k atilim-Clhgl redd eden, Isr ail'de, ABD'de, ve Fr an-sa'da etk ili olan ortodoks egilim (en militankesimi Lubavi ,1er dir ), d im k ur al v e yukum-

luliik ler in ser t bir bi~imd e uygulanmaslr u is-ted i ve Isr ail'de ~e§itli goster iler d uzenletti.

Musevi veya yahud i kimd ir ? Israil

devleti k ur uldugu ve "ger i donme yasasl »

yur urluk k azand lgl i~in (yasa ba§kalan ya-rund a Fala§alara d a uygulandl) bu sor uyaeevap ver mek ve bir tar umlama yapmak ge-rek ti. R eformcu egilir nler , somad an musevidinini benimseyenler ve far kh d inler den

k imseler le evliliklerden dogan ~ocuk lar ko-

nusunda dim k ur allann yumu~at1lmaslr u is-terken, muhafazak arlar buna kar §1 ~lk ar ak lrk m safhglru kor umak i~in k urallar a SlkJ Sl-kJya bagh kalmak isted ik leri ve bu ar ad aABD'de, ozellikle gen~ler arasmd a yahud i-lik idd iasl pek r ag bette oldugu i~in, Musevi-nin tar umlanmasl buyuk onem kazandl.

Musevilik te k admIar . Her ik i egilimd e

d e kad lnlar , haklanr un tar unmasllli istiyor -lar . Muhafazak ar k ad lnlar , geleneksel annerolunun onemi uzer ind e duruyor, egitimeve i bad ete de onem ver iyor ve vaf tiz tor eni

! olan bar-mitsva'YI, giderek d aha ~ok uygu-

luyor lard l. Ref or mcu kad lnlar i~inse, sonzamanlardak i onemli yenilik, T or ah onund eerkekle e§it oid uklarlllin k abul ed ilmesini is-temeler iyd i. Sinagoglar d a er k ek ler le yan ya-na torenlere k atllma hak k I istiyor lar .1985'te, ABD'd e ilk k adm haham gor e v ba-§ma geldi. Yeni yahudiler a~lsmdan bu, d intorelerind e bir devr imi ger~ekle§tirmek d e-mek ti.

--"---~._ ------~,

I!

Sovyetler Birligi.

Bu iilkenin yahudiler ison Yillarda uluslararaslduzeyd e, on pland aydl-lar . R uslann oteden beriyahud i d O,mam old ugu·nu unutmayan, sovyetyonetiminin de ate oId u-gunu bilen bu cemaattenc;ok saYlda insan, Israil'egitti, ama gitmelerineizin ver ilmeyen on bin-ler cesi d e (r e f t i zllik) R us-ya'd a ve Giircistan'dakaldl. SSCB ile !sr ail ar a-smdak i ili§kiler de, bu du-r um etk ili olmak tad lr .Gor bal¥ov'un li beralle~-me hareketi bu yondeiyile~tir ici etkiler yar ata-cak gibid ir .

§ayan Museviler dim ba-k Jrnd an daha li ber al,Fr ansa'dakilerse d ahamuhafazak ,3.rdlr . A§k ena·zi asl1h olan f r anslz mu·sevi to plulugu, 1956-1962 Yillannd a K uzeyAfrika Sefaradlanrun gel-

mesiyle saytca biiyiik 61·~iid ~ ar tr m~ ve yeni kank azanml~tlr .

Asya ve Ok yanusya.

Hindistan'm d ogu kesim-ler inde «musevi oldugu-nu » yakm zamand a if er isiir en1 unutulmu§ bir ((kabile l}d ende anlailla-

cagt gi bi, Giineyd oguAsya'da museviler eskitoplumsal yap"an i,ind e

ya~amak tad lr lar . Avustu-ralya'd aki musevilerse,yak m zamanlar da Avru- pa'd an gelmi~ler dir .



r DiNLER VE MirOLOJi

• •HRISTIYANLIK

endisine inananlar ca Mesih saYllan

lsa peygam ber, Her od es'in saltanatl-run sonlannda veya en g e<; MS 6-7

ytllannda Filistin'd e yapllan nufus saYlml Sl-rasmda dunyaya gelir . "Karanllkta kalml~ »ilk otuz yllhk hayatmdan soma VaftizciYahya tar afmd an Urdun lrmagmd a vaf tizedilir ve dogd ugu yer olan Celile'de (Galile)inanclru yaymaga ba~lar . Masallar ve mesel-lerle susledigi vaazlanrun yaru Slr a, ted avimucizeleri gosterir ve i lk yand a~lanru f akir yahudiler arasmda bulur . Yeni bir duzenin

(0 tar ihte k imsenin hayal edemiyecegi) ku-

rulacaglr u mujd eler ; yoksullar bu duzen ger -<;ekle§ince k end i d ur umlannm hemen degi-~ecegine inamrlar . Kendisinin de inkiir etme-

digi Mesihhk slfatl halk , arasmda nuf uzununar tmasma sebep olur . Onceler i aqk havad a,soma Kudus tapmagmda verdigi vaazlar, Fe-risileri (bk . sf , 307) k tzd mr ; <;unku vaazla-nyla ruh ban slruftrun halk arasmdak i otori-tesini baltalad lglr u, gelenek ler e aykm d av-randlgml du~unurler . lsa'run tannsal dunya-

slyla Roma du~mar u mill! hareketi bir bir inekan~tlran Sadukilerse, lsa'ya inanan ve pe-~inden giden halkm Romahlann kurdugu ba-n~l (Pax Romana) Ylkacagl du~uncesiyle onadu~man kesiiirler (bk . sf, 307), lsa'run gor -

kemli bir ~ekilde Kudus' e girip ta pmaktakitacirler i k ovalamasl, or tadan kaldmlmasl k a-ranru peki~tir ir : havarilerinden Yahuda'mnihanetine ugr ayan lsa, on iki havarisiyle bir-likte yed igi ve ekmek le ~ar ap ayinini ba~lat-

tlgl "son ak ~am yemegi »nin ardmdan, per-~embe gunu tutuk lamr . Romah vali PontiusPilatus'un kararlanr u zorlamak ve ~idd etlen-dirmek amaclyla, yahudi makamlan, d indevrimcisi lsa'mn yargtlanmaslm bir siyasikl~ktrtlclrun yargtlamasma donu~turur ler .

E'esah bayramlmn arife gunu (cuma), lsa,<;ar mlha gerilerek olduri.ilur . Ama i~ burada bitmez, olUmunden elli gun soma, on ik i ha-vari, ~avuot bayrammda lsa'mn dirildiginive onlara slk slk gorundugunu her yerdeyuksek sesle tekrar eder ler . Ve Yahudiler i,

Mesih olarak onu tammaya ve vaat ettigi" HaYlrh Habere» (Mujde) inanmaga davetederler . Hristiyanllk 0 gunden ba~layarak

gun l~lgma <;lkacak tu,

lsa'rnn ya~adlg. d onemde Sur · '"Filistin ,if

. f f b~ Jit Kefor " ohum

i ; 5 . t6geriye

K orme/ dogl .••• CElIlE V g o /v

N os,, ~""Tooor dogl

DEK tPOl iS

SAMiRiYEI,§

S~miriye r E

'h 'PERAiAno)

Emmaus ~ • \

Kudus:. B e t p a n ( i OBeytuilohm

YAHUDiYE

6U JD E 1 /Z

etrus'un ~avuot bayr amlmn ak~amm-

da, verdigi vaazda bile Hr istiyanllk dininin bir <;ok ozelligini a<;lk <;agor-

mek mumkundur .

isa, Mesih'tir . Petr us, lncil'le birlikte der

ki, lsa Mesih'tir : olduk ten soma ger<;ektend irilmi~tir ve zamanlann sonunda insanlanyargllamak uzer e gene d onecek tir . Bu geridonu~ bek lenirken inananlan K ilised e topla-

mak i<;in, iler ideki cennet ya~ammm bir re-hinesi olar ak Ruhulkud us'u gondermi~tir .

Allah'm insanlara bu bildir isi "HaYlrh Ha- ber (Mujd e) »dir, Yunanca kerigme'dir

( " d uyuru »).

Selamete er i~tirecek ahlak . Petrus, sela-mete ermek i<;in insanlann neler yapmaslgerektigini de ogutler . Zira ilahi a<;lklama-dan bir yasa, butun hristiyanlann uymaslgereken, butun milletlere ogr etilmesi gere-ken yeni bir dinin kurallan dogmu~tur . Bu

ogr eti "Hayuh Haber »den aYlr t ed ilemez ;zira insanllgl affettir mek amaClyla lsa'mnkendisini f eda etmesinin gerektirdigi birta-ktm odevler vardlr : insan iman edecek ve"birbirinizi sevin» diye ifad e ettigi emri

yerine getirecektir . lsa'mn yasasl yalruz in-san to plumunun uymasl gerek en bir kural-lar ylgml d egildir ; insanla Allah ar asmdayeni ili~k ileri de gerekli ktlar : k ul Kur tancl-sma yonelecek , yaptlk lanm yargllamak uze-re onun ger i gelmesini bekleyecek tir .

Allah sevgisi. Demek ki hristiyan ya~aml-run temeli Allah lsa'ya inan<;tlr . Allah'la in-san arasmda yeni ili~kiler kuran bu inan<;,

aym inanCl payla~an insanlar arasmda dayeni birtak tm ili~kilerin bulunmaslm ger ek -tirir . Bu inancm temeli Allah a~ktdlr . Ahlak ive sosyal her ti.irlu ya~amm ti.ikenmez kay-

nagl bu sevgid ir ; Allah da bu a~kla insaruve dunyaYl sevmi~tir . Bundan dolaYldu k i,lsa'mn kend isine inananlara blraktigl mesajkardqlik sevgisidir : Kilise, Hr istiyanllgm

ilk gununden beri Allah sevgisiyle insansevgisinin birbirinden aynlamayacagml ve

imamn sevgisiz ger <;ek lqemeyecegini ogre-tir .

iSAP E Y G A M B E R

isa'mn ki~iligihakkmda yahudi yazar Flavius Jo-

sephus'la latin tarih<;ileri Tacitus veSuetoius'un deginmelerinden ve eya-let valisi Plinus'un imparator Traja-

nus'a gonderdigi ve "yanda~lan ona _ Tann gibi taplyorlar» diye yazdlgl

rapordan bilgi edinebiliyoruz. T emeledebi kaynak, yazllmasl 50. Yllda ba~laYlp 1. yuzYll sonunda biten Ye-ni Ahit'tir . Butun bu yazllar, havari-lerin mektuplan, lnciller, lsa'nm ta-rih degeri ta~lyan biyografisini ver-mez. Bunlar Hristiyanllgl a<;lklayan,Kurtancl ve Mesih lsa'ya inanmak gerektigini one suren teolojik metin-lerdir . Bu sebeple tariM ger<;ekle

iman ger<;egini birbirine kan~tlrma-makgerekir .

HA~'~iR~~~,"'''P~ "Y",d ~ 1demektir , Yunanca kar~lhgl "a~~s>: Itol» ise a postelein, "gond er mek»

f iilinden gelir . Sinoptik lncillerdek i metinle-

r e gore, lsa "kendisiyle birlikte olmak veHaYlr h Haber'i halk lar a duyurmak uzereuzaklara gitmek i<;in» 12 k i~i se<;ti. Simun-Petr us, kardqi Andreas, Ze bedi'nin ogullanYakup ve Yuhanna, Filipus, Bartolomeus,Matta, Tomas, Alfeus'un oglu Yakup, Tad -d eus, Gayyur Simun ve Yahuda lskariotes;isa'ya ihanet eden Yahuda isk ariotes'tir . Bu12 saylSl, 12 israel ka bilesini hatlr latlr . Ese-rine slk tca or tak ettigi havar ileri isa, gor evli

olarak once Celile'ye (Mark os, VI, 6-13), di-r ildikten soma da butun dunyaya gonderir

(Matta, XXVII!, 18-20). Havariler <;qitli sos-yal ortamlar a mensuptur : T aberiye golU bahk<;llan, vergi tahsildan, milliyet<;i mili-tan. Bunlar , ~avuot bayrammda, Kudus'tehacda bulunan <;ok saYld a Yahudiye,isa'mn ilahi niteligini bildiren, insanlan kur -tarmak i<;in olup dirild igini soyleyen Onikiler'dir . ilk hr istiyan cemaatinin <;ekirdegi-ni onlar olu~tur d ular ve- once filistin sina-

goglannda, soma da Dogu iileminin buyuk kentlerinde, lncil'in ogretisini yaydllar . Ar asua onlar da Isa'runk ilere benzer mucizeler gosterdiler . Bu gru ba daha ilerd e Hristiyan-hgl kabul etmesind en soma ~am yolundagord ugu ruyada, yeni dini putperestler ar a-smda yayma gorevini dogr udan dogruyaIsa'dan alan Paulus d a kan~u (K orintoslula-r a Bir inci Mek tu p IX, 1 ve GalatyahlaraMektup I, 11-16).

isa'mn yanda~lanonu Mesih diye bilirler . Mesih adl

Yahve taraftndan se<;ildikten soma

kutsal yagla ogulrnu~ israil ve Yahu-da krallanna verilen addu. Yahudiler esarete du~tukten soma "omek kral» diye andlklan Davud'un so-yundan gelecek ve hurriyetlerini geriverecek bir KurtanClmn beklentisii<;indeydiler . Roma hakimiyeti done-

minde mesihr ;ilik inancma siyasi bir ideoloji de eklendi; oysa "benimkralllglm bu dunyada degildir» di-yen isa bu siyasal sorumlulugu hepreddetmi~tir .

B-Yesse agaCl.

l~a'mn soyagaclIll goste-ren ikonografik resim.Resimde Matta'cia dakaydedilen (I, 15-16) I,a-ya'nm kehaneti (XI , l-ID) belir tilmi,tir . Bunagor e Yesse1nin tor unuDavud'un soyund an bir K r al-Mesih gelecektir .(Saillt - Alldr i-au- Boi s ma-

f lasttrlna air Kutsal Kitapmill yatiirii. XII . YY , Bo ulog-ne-sur - NIer beledi ye kiit iip-hanesi Frallsa.)



I • ••

I L DINLER VE MlrOLOJI

H R i s T i v A N L I K

~ETiNLER

II

I

*

IIsa'r un ya~aml Matta, Markos, Luka veYuhanna taranndan k aleme ahnml~

dar t lneil'de anlatllml~tlr . Bunlardan ilk

u~u aralanndaki benzerlikten otur u k iliseeesinoptik (Yunanea « to ptan gorLinu~ ,,) sayl-hr . Bu arada Kilise yonetiminee tarunma-yan, apok r if (gen;ekliligi su gotur ur, inarul-maSI gu~) lneiller denen, lsa'r un hayatl ko-nusunda butun hr istiyanlann dini duygula-nna yonelik hikayeler anlatan ve ~oeukluguhakkmda bilgiler veren Yaku bun lnei!'i gibi

metinler de vardu.

isa'nm dogumu. «Ve vaki oldu ki, 0gUn-lerde butun dunyar un tahriri yapllsm diye

im parator Augustus tar afmd an buyrultu~Ik tl. K irinius Suriye valisi bulundugu za-manda yapJ1an ilk tahrir bu idi. Herkes ya-zJ1mak i~in k endi ~ehrine gitti. Yusuf da Da-vud evinden ve onur i soyundan bulundugui~in, Galile'd eki (Celile) Nama ~ehrinden,

Yahudiye'd e Davud'un ~ehri olan Beytulla-him, ni~anhsl Mer yem'le ber a ber , orada ya-

zllmak uzere ~Ik tl ; Mer yem d e gebe id i. Vevaki oldu k i, orada bulunur larken dogurma-Sl gunleri geldi. IIk oglunu dogur du ; kunda-

ga sardl, ve onu bir yemlige yatudl, ~unkuhanda onlara yer yoktu. Ayru eivarda ~o- banlar vard l ; geeeleyin kJrda kalarak surule-r ini nobetle bek liyor lardl. Rabbin bir melegi

onlann yarund a dur du, ve R abbin izzeti on-

lann ~evresini aydlnlattl; ~ok kork tular .Melek de onlara d edi: "Kor kmaym, ~unk ui~te ben size butun kavme olaeak buyuk se-vinci mujdeliyorum. <;:unku bugun Da-vud 'un ~ehr inde size K urtanCl dogdu. 0daRab Mesih'dir ." Ve birdenbire melek le ber a-

ber gok or d usundan bir eumhur AlIahahamdederek d ed iler : "En yueelerde AlIahaizzet, ve yeryuzund e r azl old ugu adamlaraselamet." Ve vak i oldu ki, melekler ~oban-lann yarundan gokler e ~ek ild ikleri zamanonlar birbir lerine ded iler : "Hayd i Bey tulla-

hime kadar gidelim ve R a bbin bize bildirdi-gi vaki bu ~eyi gor elim". Ve segirter ek geldi-ler , Mer yemi, Yusuf u ve yemlik te yatan ~o-

eugu buld ular . "

A· isa'mn dogumu ve

~oban1araverilen

miijde.

lsaJrun dogumunu konu

edinen resimlerde olay,

ya bir magarada ya cia

burad a old ugu gibi 'ahtabir kuHibenin i<;:inde ge-

<;:er. Kilise tarafmdan

apok saylian tncilde bulu-n an a ma Luka InciHnclebulunmayan anlatlmauygun olar ak Isa ,ocugun

yar u ba~md a duran 6kiizve ejek ilg; ,ek icidir (Pa-

dova' dak l~ Sc r oye gn i kili se+ si" d e Giol t o' nul t fresk l~1303-' / 304.)

isa'nm mucizeleri. lsa lneillerd e hi~bir za-man olaganustu k ud r ete sahip mueizeler

yar atan bir insan, bir ufur Lik~u olarak goste-

rilmemi~tir . Suphesiz, ger~ekle~en ~ifalar,d ogal sur e~lerde bir hlzlanma veya ter sine

donu~ gorunumundedir . Ama lsa, ununuk end isini ~evreleyen insanlann bek led igi

olaganustu olaylara dayandumaYI asIa du-~unmemi~, mueized en once imaru, soma dasukGnu istemi~tir . Mesela, i ki k orun ~ifa

bulmasmda:« Ve lsa oradan ge~erken ik i k or : "Ey Da-

vud oglu, bize merhamet eyle !" d iye ~agl-r arak onun ardmdan gittiler . Ve eve vanneakorler yaruna geldiler ; lsa onlar a dedi: " bu-

nu yapmaga k ud r etim olduguna inar uyor

musunuz?" Kor ler kend isine, "Evet ya Rab",

dediler . 0zaman lsa : "Size imaruruza gor eolsun" diyerek gozlerine dokundu. Onlann

gozleri a~lldl. Ve lsa : "Sakir un kimse bunu

bilmesin." diye onlara slk i ten bih etti. Onlar ise ~lk tllar ve butun memlekete bunu yay-dJ1ar . (Matta, IX. 27-31.)

Allah, demek ki lsa araelliglyla insana be-d en saghglr u iade etmek te, kotuluk gerile-mekted ir . Baba'run gueu Oglun i~tirak ettigi

mueizelerle k arutlanmaktadu. Orada bulu-

nan kalabahk i~in mueizeler , lsa'r un ki§iligik onusunda bir er soru i§ar etiydi. Aea ba,

"Ger~ek aCllanmlzl 0 ta§ldl, ve elemler imizio yuk lendi." (LIII, 4) diyen l§aya'r un k eha-

netini ger ~ekle§tirmi~ olmuyor muydu? In-

eil yazan Yuhanna'ya gore ger~ekle§tir ilen§ifalar , ~ogalt1lan besinler , mueize denileeek bir taklm olgular, Allahm, lsa'da varolu§u-

nun alametlerid ir . Beden veya r uh hastahk-Ian olan er k ek veya kadlnlar a kar §1 eylemle-r i d e, AlIahm kullanna bah§ettigi iyiligingostergesind en ba§ka bir §ey d egildir . Isa,

hasta olup da yardlma muhta~ olan ve AlIa-hm rahim olduguna « iman " edip bunu gos-terenlere dogru yonelmektedir .

Nitekim, oglu umutsuz bir hastahga tu-

tulmu§ bir baba ona dedi ki : "Eger bir §eyya pabilirsen, bize ael, ve yard lm et." lsa

ona ded i k i : "Eger ya pabilirsem? lman ede-

ne her §ey mumkundur ." <;:oeugun babasl

hemen bagmp d edi: "lman ed er im! Ama

iman noksarum i~in de bana yar d lm eyle."(Mar kos, IX, 22-24). lsa'run iyile§tird ikler in-

d e uyandlrdlgl d erin itimat burad a ~ok be-lir gind ir .

isa'mn azabl ve oliimii. «lk i gun soma F~slh ve Hamursuz bayraml olaeakb; ba§ka-hinler ve yazleJ1ar hileyle onu nasil tutup 01- I

d ureeekler ini ar a§tmyorlardl. .. On Ikiler 'd en

bir i olan Yahuda Isk ar iotes, Isa'YI ele ver -

mek i~in onlann yar una gitti. Onlar da bunui§ittikleri zaman sevindiler ve kendisine pa-

ra vermeyi vaat ettiler .. Isa'YI ba§kahine go-turduler . Ba§k ahin k end isini sor guya ~ek ti :

"Mubarek in Oglu Mesih sen misin?" Isa daded i: "Benim, ve Insanoglunun Kudretin sa-gmda oturdugunu, ve gogun bulutlanyla 'geld igini gor eeek siniz." Ba§kahin esva plruYlr tl p dedi: "Siz kufur Li i§ittiniz; size nasllgorunur ?" Olumu hak etti diye he psi huk -mettiler ... Sabahleyin, Isa'YI bagladJ1ar ve

onu Pilatus'a gotur up verdiler . Pilatus da I

ona sordu : "Sen Yahud iler in K r ah mlSln?"

o da eevap ver i p ona d ed i: "Soyled igin gi-

bidir " Ba~k ahinler onu ~ok ~eyler le itham

ettiler . Pilatus yine ondan sorup d ed i: "Senhi~ eevap vermiyor musun? Bak ne kadar '§eyler le seni itham ed iyor lar ." Fakat lsa ar-tlk hi~ eevap vermedi.. Pilatus haw mem-

nun etmek istediginden lsa'YI d ovdurduk -ten soma ~ar mlha gerilsin diye ver d i. Asker -ler onu sar aym avlusuna goturduler , er guva-ill giydirdiler , bir d iken ta~ orLi p ba§mak oydular; onu selamlamaga ba§ladllar . Se-

lam ey Yahudiler in Krah! Bir k aml§la ba§ma ,vurd ular , uzerine tukurd uler, ve diz ~ oku p .ona seede k ild llar . Onunla alay ettikten son-ra ~armlha gerilmek uzere Goigota denilenyere getirdiler . Ona l11urle kan§lk §arap ver -d iler : fak at almadl. U~uneu saatti onu ~ar-

mlha gerdiler . Bir i sagmd a, biri solund a, iki ihaydudu onunla beraber ~armlha gerdiler ... I

Dokuzuneu saatte Isa yuksek sesle bagudl :"Eloi, £loi, lama sa bak tani?" k i tercume edil-

d igind e «Allahlm, Allahlm beni ni~in terk ettin? " d emek tir . Orada dur anlardan bazlla-

n bunu i§itinee : "l§te lIya'YI ~agmyor" dedi-ler . Biri ko§up bir si~nger i sirk eyle dold urduve bir k aml§a takJp i~irdi, ve dedi: "Blrakin

gor elim, lIya onu indirmege gelir mi?" lsayuksek ses ~Ik an p ruhunu teslim etti. Ve ta-

pmagm per d esi yuk andan a§aglya kadar iki-ye aynldl. Isa'run kar §lsmda d ur an yuzba§1

onun ruhunu boyle teslim ettigini gorduguzaman : "Ger ~ek ten, bu ad am Allahm Oglu

idi" ded i"(Markos, XIV-XV).

-=--~~-----------'I ,~

H R i s T i v A N L IK i ~

V E M u c iz E , 1- - - - -Mucize kavr aml

ne felseR, ne de billmsel bir kavram-

dlr . Dinsel antropoloji alaruna giren

bir kavramdu. Bir~ok insan topluIuk-lannda mueize, «doga yasalanrun

ihlali " d egil, insarun ya~adlgl dunya-da gaze gorunmeyen ustun ve ilamgu~lerin birer goruntusu sayllml§tlr .Olaylan ah§llml§m mantlk dogr ultu-

sunda algllanabilen olgulann d l§mata~lyan harikalar ve mueizeler AlIa-hm varhgrmn karutlan olarak kabuledilmi§tir . Mueizelere Eski Ahit'te

nadiren rastlandlgl halde, Yeni

Ahit'te Allahm Oglunun ger~ekle§-tirdigi ffiucizeler in hikaye ed ili§ine Islk slk rastlanmaktadu. Hristiyanllk - !

ta ermi§ler in arasma katllma, aZlZ I ' Iolarak tarunma sUre<;lerinde mueize-

ler buyuk rol oynar . I

: I'- .~ _"i



~----_. - -.....-.----;--- -

· D'NLER VE M,rOLOJ'

lsa'mn dirilmesi. "Sebt gunu ge~inceMecd elli Mer yem Yak ubun anasl Mer yem,ve Salome gelip ona surmek i~in baharlar satm aldllar . Ve haftarun ilk gunund e sabah

~ok erken, gune~ dogdugu vakit, kabr e gel-diler . Aralannd a d iyor lard l: "Kabrin k a pl-

smd an ta§1 bize kim yuvarlayacak?" Ve

gozlerini kaldmnca ta§1 yuvarlanml~ gordu-ler , ~unku pek buyuktu. K abre girerek sagtaraf ta beyaz kaf tan giymi§ bir genci oturu-yor gorduler , ve ~ok ~a§tllar . 0 da onlarad edi : U$a~maym, siz ~ar mlha gerilmi§ Na-slrah Isa'YI anyor sunuz; 0 k iyam etmi§tir ;

I bur ada degildir ; i§te onu k oyd uklan yer !Fak at gid in, onun §ak ir tlerine ve Petr us'a

deyin : 0sizden once Galile'ye gidiyor ; si-ze ded igi gibi kendisini or ada gorecek si-niz." . Kad lnlar da ~lk i p kabirden ka~tllar ;

kimseye bir ~ey soylemediler , ~unku kor k u-

yorlardL Haftarun ilk gununde sabah er kenIsa kiyam ettigi zaman, once k endisinden

yed i cin ~lkar dlgl Mecdelli Meryem'e go-r und u. 0da gitti ve lsa'yla ber aber bulun-mu§ olanlara haber v~rd i; onlar yas tut-makta ve aglamakta id iler . lsa'r un diri olu pk endisine gorund ugunu i§ittik leri zamaninanmadllar . Bu §eylerd en soma onlard an

ik isine yuruyer ek k ir a gid er ler k en, ba~kasurette gorundu. Soma sof rada otur urlar -k en On Bir ler 'e gorundu ve imanslzhk lann-d an ve yur ek katillklanndan oturu onlanaYlplad l ; ~unku onu k lyam etmi~ gorenler einanmadllar ." (Mark os, XVI, 1-14).

A· <;:anr uha gerilme.

Ha~m dihine c;6melmi~olan Mecd elli Meryemglizel kokularla ovdugu

Isa'run ayaklanru 6pmek-

tedic. Solda, Bakire Me r·

yem, havari Yuhanna / run

ve Zebede'nin ogullan·run anasmm destegiyleayak ta durmaktad lr . Sag-

Ida, romah askerler, Isa'run elbisesini payla~l·· yorlar. Hac;m altmda, ilk

· insan alan Adem'in kaf a·

taS l g6mliludur. <;armlh·

taki Isa'run bayu ve tab-

looun merkezinde bu-

lunmasl, anun insanlann

dlinyasma ait oldugunu,

melekler tarafmdan tac;-

lar v e kupalarla kar ~i1an-mas., ~imd id en gokyiizli-ne ,'ktlgml simgeler . (Pa-

dov a, S c r ove gni k ilisesin de-ki , Giallo (,esk i , 1303-

1304)

ILK CEMAATLERVE YAYILMA%

Ilk hr istiyan cemaatleri, Luka'nm

l •«R esuller in l§leri " k ita bmd a tarumladl-

gl Kud us mod eline uygun olar ak geli§-mi§tir . Bunlar or takllgma var acak kadar iler i bir kar d e§lik d uygusu ve kendine ozgu i ba-det ve dua yontemleri olan, d im cemaat or -neklerid ir . K lsa bir zaman i~inde, bu cema-atler Kilise'ye d onu§ur , "Son Yemegi » ha-tlr lamak i~in, ek megi bolu§me ayinini be-nimser , lsa'r un havar iler inin ogr etiler inesad lk k aJar ak, ayr u ustad m ogrencileri ar a-smda kallCl, d er in ve ahenkli bir birlik kur -maga c;ah~lr lar . Havariler den har eketle, AI-

lahla tur n hristiyanlar ve hristiyan alemiarasmda ili§k iyi surdurecek bir ruh ban slr ufl I

zamanla geli§ecek tir . Bir pisko poslar mecli-si Hristiyanllk ogr etisini yaymak ve kor u-mak la gor evlendir ilir . Aralanndan birilsa'run kar ur u ve etini payla§ma ayinini yo-netir , ba§ pisko pos olur (e piskopos). Din!ayinler i yonetmek ve kutsal metinleri oku-

makla gor evli papazlar , ayru zamanda hris-tiyan cemaatinin or tak mallanr u idare et-mek le, sosyal sor unlanr u ~ozur nlemek le.£legor evlid ir ler . Bir inci yuzYlhn sonundan ba§-layarak iyice yer le§en bu d uzen, her kilise-yi, Isa'Yl temsil eden piskoposun etr af md atoplayacak ve giderek kaliCl bir muessese

niteligi kazanan kilise hristiyan birliginingozle gorulen merkezi olacaktlr .I. yy'm sonunda, Hristiyanllgm ilk devri

kapanml§, Isa'YI tar uml§ olan havar iler k u-§agl or tadan kalkml§tl. Ama, K udus, Filistin

K ayseriyesi, Antak ya, Ef es, Phili p poi, Ati-na, Kor inthos, lskend er iye gi bi d ogu kentle-r i ~ok tan havar ilerin etkisi alMa girmi§ d u-rumdaydL Boylece onemli yahud i topluluk -lanr un ya§ad lgl k iYI k entler ind e ve limanlar-d a hr istiyan cemaatlan olu§tu. Batlda, 0tarihte yalr uz R oma'da bir toplulugun varh-gl soz k onusu olabilir . Bu ilk hristiyanlar ti-

Z U L O M L E R V E

D iN K U R B A N IA R I

Hristiyanllam ug-r ad lgl ilk zulumler Jlogrom ' benzer ieylemlerd ir: «lnsanllgm yuz kara-SI » diye nitelenen hristiyanlar a k ar §1duyulan kinin ifadesidir . R oma d e v-leti yalruz duzeni korumak i~in mu-dahale eder . T raianus'un bir ferma-myla II. yy'da her §ey degi§ir : Im pa-r atorlugu koruyan tannlan tamma-

mak ve imparator u tann kabuletmemek i~lenebilecek en buyuk su~tur ( bk . sf . 300). En geni~ ~aph

zulumler Marcus Aur elius donemin-de 177'd e, Decius zamamnd a250'de, Diocletianus zamarund a 303ve 811' de yapllanlardlr . Bu sonuncu

hareketin ba§anslzhgl 313'de Mila-no'da Constantinus taraf mdan ho§-gor U fermammn yaYlnlanmasma sebep olur . Hristiyanlar bu din k urban-lanna « martir , derler . Bu sozcuk yu-

nanca «martus, marturus »tan gelir

ve " taruk" demektil'. Mar tir , car uruver erek, Allaha olan baghhgllll vesevgisini is patlayan ki§idir . Onun ka-

der i de, i§kence gor d uk ten soma ~ar -mlha ger iler ek oldur ulen lsa'run ka-

der inin q id ir . Mattirin ya§ayan bir azizlik simgesi ve sonsuz hayatumuduna en k estirme yoldan gid en

bir k ul saYllmaslru anlamak pek degu~ degild ir .

car et erbabl yahud iIer , halk ta bak asmdanhamallar ve k oleler dir . Z~ngin kentler d e,hristiyan pr o pagandasl zenginler arasmdada tutunur : mesela K ud us'te, r uh ban Slr u-

fmdan bazl k imseler, Neron zamarund a(54-68) Roma'da yuksek ar istok r asi i~indesem patizanlar yeni dine yonelir . Buna k ar §l-

hk , klfSal k esimd e halk d aha yuzlerce yl1hristiyanllg1 benimsemeyecek ve k endi ~ok eski animist d inini sur durecektir .

Bu arad a lsa'mn ogretileri bir araya to p-lanar ak d art incil bi~imind e ya:Cl/a ge~ir ildi.Boylece yeni d inin d ogu§unun daha ilk a§a-masmda ruham yet k i , inan~ ilk eler i ve kut-sal metinler bakimmd an temiz, tam bagla-YICIolmasa d a tar umlaYICI, yani Hristiyarill-gm temellerini ve lsa'run ogr etisini tar utlCl

yazlh bir ~er ~eve olu~tu.

F iL io o U ET A R T I S M A S I

Latince «ve ogul-dan» demek olan FiIioque keliriiesiCred o'ya (amenti.i) XI. yy'da K ilisetarafmdan ek lenmi~tir: «Ba badanohna Ruhulk ud us'e inaruyorum".Bu ek lenti Dogu ve Batl kiliselerinin

birbirind en aynhnasma se bep 0 1 -mu§tur ( bk . sf . 317). Dogu kiliseleri

o gune kadar kulland lklan metne sa-

dlk kahnaYI· ter cih etmi§ler d ir :« Ba badan ve Oguld an ohna R uhul-k ud us'e inar uyorum. »



DI" !f! R VE MirOLOJi

KATOLiK KiLisESi

KiLiSENiNANA iLKELERi

*I

sa tar af mdan kurulan kilise, Allamn gok -

lerde ve yerlerd ek i hakirniyetini taru-

maga d avet edilen miir ninler toplulugu-dur o Vatik an II. konsilinin son zamanlar d a

ver d igi tarum §oyled ir : «K ilise YeniAhit'tek i Allamn milletid ir ( Lum en G ent ium,

9). Hristiyanhk amentiisii (C r edo ), k iliseyi

bir iman k onusu olarak belir tir : « bird ir ,

k utSaIdlr , katoliktir ve apostoliktir ». Birdir, ~iinkii kilise, k urucusunun kesin

iradesiyle ( < < bir olsunlar») ya§ar . Tek bir Al-

lah ve Ba ba, tek bir vaftiz, tek bir iman, tek

bir Allaha inanslnlar demi§tir . Bu bir lik , lsa

taraf mdan miiminler in siirn «~o bar u» ola-.r ak atanml§ havari Petr us'un halef i alan R o-

ma pisko posunun etrafmd a toplanmalanyla

belli olur .K ut saldt r , ~iinkii k ilisenin biitiin iiyeleri,

k endilerini kurtaran Allahm k utsalllgiru ya-

§amaya ~agnhd lr . K ilisenin yaptud lgl d imeylernler bu kutsalla§marun birer aracldlr .

K at olikt ir , ~iink ii kilise bir goniil bir ligi-

dir (ka t holi k os , yunanca « evrensel» demek-tir). Kiiltiirleri ne olur sa olsun tiim insanlar a« k urtulu§» miijd esini ver ir , Allalun gok ler -

de ve yer yiiziindek i var hglr u, hakimiyetiniteblig eder.

Ap ostolik tir, zira ogr ettigi ve yaydlgl

tiim biIgiler kurtuIu§un mii jdesini, bu bilgi-

ler i d ogrudan dogr uya lsa'dan ed inmi§ alanhavarilerd en alml§tu. Bu miijdenin devaml-

r u havar iler in halefleri saglaml§tlr . K utsalmetinler onlann eser id ir . Havari halefligi bu

bak imdan hem ogretinin ba§langl~taki ash-na uygunlugunun hem de yere1 kiliseler in

ba§mdak i pisk o poslann otoritesinin me§ru-

lugunun temelid ir . Orta <;:agda saruldlgl gibi her pisk o pos bir havar inin haIef i degiIdir .

Bir kurum. Katolik k ilisesi imanda bir likten

i baret degild ir . Derece maSI alan, ritleri vetor enler i insaru Allahm inayetine ula§tuan

bir kurulu§ i~inde, miiminler i k ar d qlik bag-

lanyla bir le§tiren ozel bir kur um olarak tari-

hi var hgml 2000 Ylld an beri siirdiirmek tedir .Bund an, k ilise huk uku denen bir dim hukuk ortaya ~lk ar . Uzun tarihi bir geli§im ge~ir en

Katoliklik , T e blig kaynagl olarak sadece ki-

taplan almayan, Gelenegi ve otoriteyi taru-yan, iman a~lsmdan pa panm ve piskoposla-nn ogr etisine iiyeler in goster digi sadakat ve

itaatla da belir lenen bir k urumd ur . Roma k a-

tolik k ilisesinin ana ilk eler inden biri de Mer-

yem Anayla azizlere edilen dualardn.

K uzey Amer ika.

Toplam nuf us i~ind ehristiyanlar ~ogunluk ta-dlT: % 36 pr otestan, %33 k atolik olmak iizere% 87.

Hr istiyanhk QzellikJe or-

rada, Giiney Af rika'd a ve

batt klyliannda, bir de,Sahr a'nm giineyinde g6·r iilur .

Latin Amerika.--------Halkm bliylik ~ogunlugukatoliktir . Haiti veya Do-minik Cumhur iyeti gibi bazi bolgelerde kar maina n~h uygulamalar 6nemli ye T tutar.

Avustralya ve YeniZelanda.

Hr istiyanlar biiyuk ~o·gunluk tadH (slr aslyla %

84 ve % 91).

Avrupa.

Kuzeyde Protestanhk , la-tin iilk eler inde ve lr lan-da'd a Kat~lik lik hakirn·

d ir . Doguya d ogru Or to-doksluk ballar .

~Gk atolik

Dopr oteston

Do ar tad aks

atolik kilisesinin ba§l papad lr . Papa-

nm bu baklmdan bir~ok slfatl vardnve bu slf atlar Vatik an'm resmi k ila-

vuzu Annuar io Pontif icio'da §oyle slralamr :

R oma pisk oposu, lsa Mesih'in vekili (Vica-rius), havar ilerin ba§lr un (Aziz Petrus) hale-

f i, Bat! k ilisesi'nin en yiiksek piskoposu(pintefex), Batl patrigi, Italya'r un en yetkili

piskoposu ( pr imatus), R oma bolgesi ba§pis-ko posu ve metropoliti, Vatikan d evletininhiikiimd an.

Katolik ogretisine gore, k ilisenin en yiik -

sek ogr etmeni saYllan papa, belir li k o§ullar -

d a iman ve ahlak k onulannda d ile getirdigi

ogr etiler de hi~ bir zaman yar ulmaz.

Papamn kilisenin biitiin iiyeler i iizer inde,k esin yargl yetkisi var dlr . Papa kilise hiye-

r ar §isind e en yiiksek makamd n, baglmslz

Vatikan d evletinin de ba§ldu. Papay' K ard i-nailer meclisi se~er .

Merk ezi yonetim. Kilisenin biitiin i§ler i,

Roma'da, pa par un sorumlulugu alt!nda, bir hiikl1met, mahkeme1er ve k amu gor evliler i

tarafllldan yiiriitiiliir . Pa palik makamma

bagh ~e§itli dairelere belir li k onular da uz-

manla§ml§ heyetler , ~ogunluk la k ardinaller

tarafllldan yonetilir ; aynca aylikll laik me-mur ve uzmanlardan d a f aydalamhr . Me-murlann i§ten ~Ikanlmalan esk id en imkan-

slzd " bugiin biitiin gorevler papa run olii-

miiyle sana ermek ted ir ; 75 ya§ ise ~ah§maSlr un kabul ed ilmi§tir . Pa pahk makamma

bagh d air eler son defa, VI. Paulus'un 15

agustos 1967 tarihli btlyrultusuyla yeniden

diizenlenmi§tir ( bk. sf . 315'tek i §ema).

·BoIgeseI orgiitler. Papadan soma gelen ilk mak am ve unvan kar d inalliktir . Kard inal-

ler 'in bir pa par un yonetimi siiresince R o-ma'dak i toplant!lanna ko nsist ua r adl ver ilir .

K ardinaller i dogr udan d ogr uya papa se~er .

SaYllan 120'yi, se~ilebilme ~agl 80 ya§l a§-

maz. XVI. yy'dan beri ilk kez italyan olma-

dlgl hald e se~ilen II. Johannes Paulus, pa pa-hglrun ilk on senesind e (1978-1988) 85 kar -

dinal ataml~ ve 0zamana k adar gelenekselolar ak ~ogunlugu italyan alan avr u pah kar -d inaller aleyhine dengeyi degi§tirmi~tir .

Pisko poslan da papa tayin ed er ; ancak

bolgesel bir d ur um se be biyle temsil k onu-sunda bir sorun ~lkt!gllld a, atama hakkt bir

hiikl1mete veya yerel kilise ad amllla d evre-

dile bilir . Pisko pos dim bir bolgenin ba§md a

bulunur . Otor itesini d aha biiyiik bir bolge-

nin ba§llld a bulunan ba§ pisk opostan ahr .

Kuzn, AMERiKA(l : " 4 ;~ ';R Asg r ad!

\

0 Madeira ad .G

o Kanar ya ad lG

" b y e.il Bur unG

adala"

@ Societe ado Ion

o Pitcairn

A, B· Killsede ayin (eski ve yem tutum).Yukand a, 1957 oncesi: A~agld a, reform er tesi:r amp sntuu cemaate sunak diimdiiz bir ma-d onmii~, aralannda bir sa; ramp yiiziinii cemaa-mesaf e ; kutsar nm~ ek · te dor unii~, ar dmda ~ag-mek havacla i ar dmd a, d a~ bir II C:=anmhta Isallama bir basamak a~aglda heyk eli. Yar d lmcilan ya-k orod an i~ c;ocuk. . rund a ve ayakta.

DUNYADAHRiSTiYANLIK

Diinyad a hr istiyanlann saYlsl bugiin 1,5

milyara ula§ml§t!r: bunlann % 59'u k ato-

lik , % 29'u protestan ve % 11'i ortodoks-tur .

AS YA

Mak a~ Hongkong

, FiLipiNL ER

o·Sey~eller iNDeN~ZY~" 0

f e 0Mauritius

La Reunion

GUN EY

AFR iKA



Kutsama nedir ? Katolik k ilisesi k utsama-

yl ~oyle tar umlar : dogaiistii sevgiye yola.;an k utsal har ek etler ve d ini tor enier . Her

k utsama kendine ozgii bir sevgi yar atlr . Ka-tolik k ilisesi yed i kutsama kabul ed er: vaf-

tiz, tespit, ~arapli ek mek , giinah ';Ikar ma,hastalann kutsanmasl (veya son dual, rahip-ligin kutsanmasl, evliligin kutsanmasl. Ka-tolik ligin benimsed igi bu k utsamalar ilk keztannbilimci Pierre Lom bard tarafmdan XII.

yiizyilda, k itaplanrun d or diinciisiinde (Oz-d e yi~ / er K it abt ) sayilrru~tlr . Resmen tar um-lanmalanysa 1208 tarihinde pa pa III. Inno-

centius'un ve 1274 Ylhnd a bizans impar ato-ru Mik hail Palailogos'un a';lklamalanndayer alml~tlr .

Vaftiz. <;:ocugun hristiyan toplulugunaalinma torenidir. Isa'run k urumla~tlr dlgl butor en, ilk giinahm izierini silerek , dine gire-ni Allahm inayetine ula~tlnr . Ya ana ba basltarafmdan hr istiyan inancma uyacagl soziiver ilen .;ocuklan iizer inde, ya d a d in ogr eti-

mi gormii~, kotiiliik ler den slynh p ger .;ek bir

hristiyan gibi ya~ayacagma soz ver en ergin bir insan iizer inde icra ed ilir . Genellikle bir rahip taraf mdan ger.;ek le~tirilen toren, .;are-siz kalmdlgmda, acil durumlarda veya oliimarunda, vaftiz edilmi~ bir laik tarafmdan d aicra edile bilir .

Tespit. Vaf tizin tor eninin tamar nIaYlClsI-d lr . AmacI, vaftiz ed ileni k avu~tugu yeni

imarund a destek lemektir . Pisk opos veyatemsilcisince ger.;ekle~tirilen torend e, vaftizolarun alru kutsal yagla ovulur , Kutsal R u-hun ve onun verdigi yedi yetenegin iizerin-de oldugunu simgelemek iizere eller alnad ~gd irilir .

I ~ar a pla ekmek payla~d masl (kudas).

I K atolikligin k abul ettigi yedi kutsamar un

Ii.;inde en onemlisid ir . f sa'run oliim giiniin-d en oncek i gece miiritler iyle birlik te yed,igi

I

«Son Yemebte onerdigi k utsamadlr. Oz-verinin (k urban olma) gostergesi olan ek -

I mek ve ~ar a bl ancak bir rahip kutsalla~tlra-I bilir. Trento k onsilinde tarumlanan ogretiye

Igor e, ekmek le ~arap «0 zaman hak ikatenve madd eten Isa'run bed eni ve k aru, r uhuve tannhgl vas&ru alir l>. Pa pa X. Pius 1910

I tarihinde, din egitimi gor mii~, sor urnluluk

. ta~lyacak k ad ar olgun gen.; .;ocuklard a dak udas ayininin ger .;ek le~mesine izin ver-mi~tir .

Giinah ~r rna. Bu da Isa tara&ndan bildi-rilmi~tir . Eskid en toplu hald e, biitiin hristi-

yan cemaatl oniinde yapllan bu toren, za-man i.;inde kulak tan k ulaga gizli yapllan bir

itir af a donii~mii~tiir . Allahm af & katolik ra-hi bin agzmdan ';Ikar . Allalu giicendirdiginisamimiyetle itir af ed en, giinahIanr u a~lk.;aaniatan ve pi~manhglIU belirten, bundan boyle hristiyan gibi ya~amak istedigini soy-

leyen kimsenin giinahIanru r ahip Allah adl-na a£feder .

Hastalann kutsanmaSI. Bir zamaniar sa-d ece olmek iizer e olaniar a uygulanan (sond ua, son k utsama adl bund andu) bu toren-

de, .;ek tigi bed eni acilar k ar ~lSlnda hastaYIgii~lend irmek amaClyla d ualar okunur , goz,

A - PapaW< mak ann.

Bir imparatorluk sa raY l deki son ref o rma kadar

dilzeninde, N . yy'dan iti· surekli geli~mi~tir . baren k urulmu j, 1967'

k ulak , burun delik leri, aglz, el ve ayak lank utsal yagla ovulur . 1973'ten beri oliim ha-

.linde olmayan hastalara d a uygulanabil-mek ted ir .

Rahiplik kutsamasl. Rahiplik gor evlerini

yer ine getir me yetk isini saglar . Pisk opos.;ayer ine getir ilen Tann .;agnsl uyannca rahi p

ad aylan, pa paz ~Ir akllgl ve d iyak ozluk gibik ii~iiklii biiyiik lii birtakun gorevler iistlenir -ler . 1972 Yllmd a yapilan d egi~ik lik ten ber i

~eytan kovalaylcl, k apici gibi gorevler k ald l-nlml~tlr .

H R i s r i v A N L I K T A

GUNAH

< ;: 1K A R M A

K atolik hr isti-yaniar bagl~lanma amaciyla giinah-lanru gizli olar ak papaza itiraf eder-ler. VIII. yy'dan ber i gizli yapilan bu

itir af N . Later ano k onsili (1215) ka-r an ile K atolik k ilisesine bagli 'her kes

i~in mecbur l blindl: «Sir sak lama.;agma gelmi~ kadm veya er kek imansahibi her insan, tar uk bulunmayan

bir yerde Yllda en az bir k ere kend ir ahi bine giinah ';Ik arsm ve ver ilecek cezaYl giiciine gore yerine getir mege

~ah~sm. Rahibinin kabul ettigi, bu i~iengelleyen me~r u bir mazer et d l~m-d a, hi.; d egilse Paskalya'da Kud ask utsamaslr u yerine getirsin. Biitiin

bunian uygulamazsa, ya~am boyukiliseye girmesi yasaklansm ve olii-miinde hristiyan kabr ine gomiilme-

sin. Bu hiik iim k iliselerde alenen veslk slk ok unsun, ta k i mazer et olar ak hi.; k imse cehaletini one siiremesin.

GiinahIanru ya banci bir rahibe ';Ik ar -mak durumunda k alan, bunun i~inonce k endi r ahibinden izin alsm. Ak -si hald e oteki r ahi bin ne aff etme, ned e hiik me var ma yetkisi olur . I>

Evliligin kutsanmasl. Bir aile k urma k ar anver en k adinia er k ek arasmdaki k o pmayacak

ili~k iyi, Isa'yla k iliseyi bir bir ine baglayanduyguyla bir tutar . Demek ki, katolik k ilise-si bo~anmaYl k a bul etmez. Bununia beraber Roma'dak i r ota mahkemesinde a';llacak bir d avayla, bazl ~artlar altlnd a evIiligin ge.;er --siz old ugu k aran ahna bilir . EvIiligin k utsan-

masl bir rahi bin yonetmedigi tek torend ir .KutsamaYI ger~ek le~tir enier e~lerdir . Rahi psadece tar uk llk etmek le yetinir , oniann k ar -~Ihk ll nzalanr u aldlktan soma bir liktelik leri-ni k utsar .

B Papa.

~a. pk asl (Illllr il) ve boyun

bagil yun at kl sly la ( , J t 1 l 1 i -1I1Il) bir torrnde gorlilen

II. Johannes Paulus (K a-r ol Wojr yla) [d . 1920J.1978'd e pa pa se,ildi.

B A$BAKANUKana organ:

bOjbakan tarefmdanyonelilir

c = J Hristiyanlann ;

hri st iyan olmayanlar ln ;

inanmayanlann

bir ligi i<;in

c : :J laikler i<;in; Adalel ve Bar l~ komisyonu.

c = J Apastalik cezoevi ;apostolik imza.

c : :J Piskoposlor i<;in ; r uhban s,",f , i<;in ; din adamlar l ve laik ensliluler i<;in ; kalolik egilimi ;iman ogr etisi ; Dogu kiliseler i ; dinselloren disiplini ; dinsellapmma ;

milletlerin hristiyanla jtlr llmaSi ; azizler in i jler i.c = J Kan<;dar ya ; maliye bakanllgl , em10kdair esi , aposlolik oda ; sorey mudurlugu ,istatisti k doiresi.



KAT o L i K K i L is E S i

I P A PA L I.K TA

I H A LE F IY E T$

f ! 1 sa'nm vek ili olan ve Antak ya'da bir sur ei! kald lktan soma R oma'ya geli p yer lq en

Petr us'tan bu yana, 1978'de se<;ilen II.

Johannes Paulus'a kadar papahk tahtma 262 papa otur du. Bunlar a, K ilisenin tarumad lgl,ami j J apa diye ar ulan ve usulune uygun se<;il-meyenler i de ek Jemek ger ek ir . Bu sonuncu-lar ozellikle Buyuk Aynhk devrind e gelen

papalardlr . Batl K ilisesi bir liginin bozuldugu1378-1417 tarihleri arasmda Roma'da yer -

le~mi~ papaJar (VI. Ur banus, IX. Bonif atius,VII. Innocenti us ve XII. Gr egorius), kar~IJa-

nnda rakip olarak Fransa'da Avignon'la(VII. Clemens ve XIII. Benedietus) Italya'.da

Piza'ya 0 1 . Alexander ve XXIII. Johannes)yer lqen papalan bulduJar . 1409'Ja 1415 YIJ-

Ian arasmda Avr upil'da, aym anda, me~rui old uklanru idd ia eden u<; ayn papa yard!.

Bu <;okpapah r ekabet, Hristiyanllgl km p ge-<;iren kara vebadan soma, ikinci bir Ylkimolarak kabul edilmi~tir . Konstans'da to pla-

nan konsil (1414-1418) Kilisedeki bu bolun-meye son ver mi~tir .

V. Mar tinus (1417-1431).

IV. Eugenius

(1431-1447).

V. Nicolaus

(1447 -1455).

1lI. Calixtus

(1455-1458).

II. Pius (1458-1464).

II. Paulus (1464-1471).

N . Sixtus (1471-1484).

VlII.lnnocentius(1484-1492).

VI. Alexander

(1492-1503).

Ill. Pius (1503).

II. J ulius

(1503-1513).

X. Leo (1513-1521).

VI. H aclrianus(1522-1523).

VII. Clemens (1523-1534).

Ill. Paulus (1534-1549).

Ill. Julius (1550-1555).

II.Mar celius (1555).

IV. Paulus (1555-1559).

IV. Pius (1559-1565).

V. Pius (1566-1572).

XIII. Gr egorius(1572-1585).

V. Sixtus (1585-1590).

VII. Urbanus (1590).

XIV. Gr egor ius

(1590-1591).

IX. lnnocentius (1591).

VIII. Clemens

(1592-1605).

Xl. Leo (1605).

V. Paulus (160,';-1621).

XV. Gr egorius

(1621-1623).

VIII. Ur banus

(1623-1644).

X. Innocentius

(1644-1655).

VII. Alexand er

(1655-1667).

lX. Clemens (1667-1669).

X. Clemens (1670-1676).

XI. Innocencius

(1676-1689).

VIII. Alexander

(1689-1691).

XII. Innocenti us

(1691-1700).

XI. Clemens (1700-1721).

XIII . Innocentius

(1721-1724).

XIII. Benedictus

(1724-1730).

XII. Clemens

(1730-1740).

XIV. Benedictus

(1740-1758).

XIII. Clemens

(1758-1769).

XN . Clemens(1769-1774).

VI. Pius (1775-1799).

VII. Pius (1800-1823).

XII. Leo (1823-1829).

VIII. Pius (1829-1830).

XVI. Gregor iu5

(1831-1846).

IX. Pius (1846-1878).

XIII. Leo (1878-1903).

X. Pius (1903-1914).

XV. Benedictus

(1914-1922)

XI. Pius (1922-1939).

XII. Pius (1939-1958).

XXIII. Johannes

(1958-1963).

VI. Paulus

(1963- I 978).

I. Johannes Paulus

(1978).

II. Johannes Paulus

(1978'de se,ildi).

P A P A N IN O T O R iT E S iV E Y E T K iL E R i

etrus'un halefi saYllan papa, 'huk uken,

Roma piskoposu ve Roma k atolik ki-Jisesinin yeryuzundeki f anl reisidir .

Petr us nasll havarilerin ilki id iyse, pa pa daI pisk oposlar meclisinin ba~ldlr ve onunla SI-

Ik i i~birligi halind ed ir . Vatikan I. Konsilinin

L 316

18 temmuz 1870'de Pastor aeter nus bildiri-sind e belir ttigi gi bi, Kilisenin bir ligini kor u-

yabilmesi i<;in papa, " Kiliserun ba§mda bu-lunma hak klru, lsa'r un bizzat yetk ili kildlgl

Petrus'tan alml~tlr ,, _VI. Paulus zamanmdan beri pap alar , 120 pisk opostan oJu~an Kar di-nailer Meclisi tarafmd an, u<;te ikiden bir f azla oyla se<;ilir . Se<;ilir se<;ilmez, evr enselR oma k atolik kilisesi uzerindek i hakimiye-tini ustlenir . Yonetimi, her pisk oposunki gi-

bi, ii<;yetk i ve gorevi kapsar : hr istiyan top-lumunu k utsamak , hristiyan. ogretisini yay-mak , k iliseyi yonetmek . Ustiin dur umu,

pisk oposlar topluluguna sayglda kusur et-mek sizin, din! kur umlann tamammm dene-timinde ve canlandmlmasmda ona slrurslz bir ik tid ar saglar .

Ogr etim yetkisi. Papar un ogretim yetk isi,1870'de Vatikan l'de de tammlandlg1 gibi,

papamn yamlmazhgl dogmasma dayarur .I E x cat hedr a k onu~tugu zaman,. yani

« Genelge » yoluyJa uzaktan veya yak indanvahiyle ilgili bir ogretiyi tarumJar ken, Kut-sal Ruhun kendisine sagladlgl destek saye-sinde elinde buJundur dugu yarulmazhga m-

I tlr u d ayar . Boyle durumlarda aldlgl k arar lar k esindir , degi~tirilmez. Gene de, bu tiir bir i~leme nad iren r astlamr; XII. Pius 1950' d eBakire Mer yem'in Uruc'u dogmaslru ilan et-mek i<;in, butun pisk oposlann fikrini almaYlihmal etmemi~ti. Ogretim genellikle biitiin

pisk oposluklara veya btitun hristiyanllk ale-mine ya d a ozel k iliseler e gonderilen pa pamektu pJanyJa ger<;ekle~tirilir . Guncel onem-

Ii konulara deginen bu mektuplar , metninIatince ilk ik i sozciigii ile adlandmhr .

Yiinetim yetk isi. K iliseyi yonetme yetkisi,

k u~kusuz iistiin bir otor itenin hakkidlr ;ama bu, pa par un pisko poslann yerine har e-k et etmesi d emek degildir . Pisko poslar, bir devletin valiler i gi bi, yer el kiliselerin ba§lOayollanml~ gorevliler degiJdir ler . Roma pis-koposunun iistunliigii, onu r ehber olarak ta-

I myan tiim k iliselerin birligini, piskoposlar

topluluguyla sur ek li i~ birligi halinde sagla-maslru d a gerek tir ir . Bu hukGmet etme go-

revinde, bir k lsml R oma'da ikamet edenkard inaller in olu~tur dugu K ar dinalJer Mecli-

si pa paya yar dlmcl olur . Roma'd aki kardi-nallerin bir bolumu, ozel din yayma kur um-Ian olan tarikatlan yonetirler . Pa pa kiJisele-re ve devletler e temsilciler gond erir . Ozel

ve belir li bir konuyu goru~mek iizere olaga-niistii d elegeler d e yolJayabilir : Fransa'dakilise ile d evletin aynlmaslr u, laikJik ilkesi-nin benimsenmesini k inamak (1906), fa~iz-me (1931), nasyonal sosyalizme (1937) ve-ya k omunizme (1963) k ar ~l tavnr u a<;lkla-mak , d ogum kontrolu ve gebeligin onlen-

! mesi konulannd a k ilisenin gorii~unu beJirtmek gi bi.

Y iR M IN C I Y U ZY ILP A PA LA R I

osyal kokenleri, yeti~meleri ve kilise-d ek i esk i gorevler i bak tmlOdan oldu-gu gibi, k i~ilikler i bakimmdan da <;ok

f ar kll olmalanna r agmen, XIX. yy'm sonla-nndan gunumiize kadar Kilisenin ba§mage<;enler in tutumlannda pek <;okor tak nok-ta var dlr . Sekiz papar un her biri, liber al ka-

pitalizmin ve ardlOdan mar k sizm-leninizmin yol a<;tlgl sosyal ve ek onomik sorunlar konusunda oldugu kad ar , totaliter

re jimler in d ogu~uyla ortaya <;lkan siyasi du-

r umlar ve d emokr atik r ejimlerin talepler ihususunda da, maSI geJd ik <;e Kilisenin go-rii~unu ve tutumunu belirtmekten geri dur -

mad llar . <;:agda~ d iinyarun duygulanna ce-

ya p ver er ek havar iJerin ogiitledigi insarun butiinliigiinu kor uma gorevlerini yer ine ge-

tirirken, hristiyan olsun olmasm diinya ka-muoyunun ilgisini ~ekmeyi ve daima gun-demde k almaYI da ba~ardlJar .

XIII. Leo (1878-1903) k atolik f r anslz1ar -d an cumhuriyeti destek lemelerini istedi.X. Pius (1903-1914) d inde <;agda~hga ve la-iklik anlaYl~ma kar~l <;lktl. XV. Benedictus(1914-1922), Dogu k iliseler iyle ili~kileri ge-li~tird i. XI. Pius (1922-1939), dikta rejimleri-ne ~id detle kar ~l d urdu (XII. Pius, XXIII. Jo-

hannes ve VI. Paulus i<;ina~agldaki resim al-tl yazllanna bak tr uz) _ I. Johannes Paulus,

1958 yI1lOd a papahk mak ammd a, 0da aguhastayk en 33 gun k aJabildi. II. Johannes Pa-

ulus (1978' de se<;ilen bugunku papa) ise, slk seyahat eden, <;agnmz insamyla ve sor unla-nyla yak md an ilgilenen, ger~ek anlamda<;agda~bir din! lider olar ak ilgi <;ek ti.

A - XII. Pius. t \

(Eugenio Pacelli) [1876-

1958]. A1manya'da Vati-

kan temsi1cisi, Xl. Pi-us'un ba~bakar u, 1929'dakard inal oldu, 1939'da

pa pa se~ildi. Ogreti ved isiplin aC; lsmdan k ilise·

run gelenek sel tutumunasad.k k aldl. 1950'd e As-

somption (Bakir e Mer -yem'in Ur uc'u) d ogmas!-r u belirleyi p ilan etti. Sa-va~ sir asmcla bin;ok muI-

teciyi Vatikan'da sakla -dlgl hald e, nazilerin vah-~etine k ar~l ,( sessiz » ka-h~1c;okele~tir ild i.

B - XXIII. Johannes_

(Angelo Giusep pe Ron-

calli) [1881-1963]. Bulga-

r ist an ve Ti.i:r kiye'densoma Paris'te Vatikantemsilcisi, Venedik kar -dinali (1953) old u, 1958

ek iminde papa sec;i1di.R affia k iIisesini

« guncelle~tir en l) pa pasayddl. 1962'de Vatik an

II. k onsilini to pladl, 5os-yal k onulu ve ban~ ic;e-r ikIi <;ok onemli ik i ge·nelge yaYlmladl.

(Giovanni Battista Mon-tini) [1897-1978J, XII. Pi-

us/un ba~bak an yar d lm-

C1S1, Milano ba~pisk opo·su (1954), kardinal

(1958) oldu, 1963'te pa-

pa se,ildi. XXIII. Johan-

nes/in uzla~macl gir i~im-

lerini daha da ilerletti,Vatikan yonetimini yeni-d en d iizenled i, bir <;oksi-nod to pladl. Kiliselerin

yakmla~masl· i<;in <;abahar cadl. 1976/dan somamuhafazakar <;evreler in

husumetine hedef oldu.



DOGU VI ORTODOKS KiLisELERi

I T A R iH I V E R IL E R

ogu k iliseleri, Roma kilisesinin ve la-

tin dilinin etk isi d l§mda, Dogu Ro-ma im parator lugu i~inde geli§mi§

kiliselerdir . Bu kiliseler V. yy'd a bolunmege ba§lad!. Nestur l k iIisesi 431'de (Efes konsiIi)

otek ilerden aynIdl; onu 451'de, isa'nm tek k i§iliginde iki d oga oldugunu one surenKhalkedon k onsili bildirisini kabul etme-yenler izled i. Bu yuzden, bu k iIiseIer e mo-nofizit k iliseler adl ver ilir . 0tar ihIer d e Do-gu ve Batl kiliseler ini birbir inden aynan og-

' I retisel herhangi bir f ar k yok tu. Latin k iIise-sinin Cred o duasma k end i ba§ma { ilioql /e (veoguld an) kavramlru ( bk. s. 313) eklemesi,

I

" Dogu ile Batmm kopu§una sebep old u(1054). 0zamand an beri, {i lioql /e ogr etisini

I red d ed en ve Khalk ed on konsiline sad lk ka-

I

Ian ortodok s kiIiseleri, Bizans'la ozde§le§enayn bir dunya olu§turdular . Bu bolunme,ha~h sefer leri slrasmda latin kilisesinin yer -le§tird igi paralel ve rak i p hiyer ar§i yuzun-

I den busbuttin arttl. Bu arada R oma kiIisesi-I nin obur k iIiseIer e a~lhna giri§imler i, Dogu

I hristiyanllglr u bir k ere d aha bold u. Floransa

konsilinde (1439-1442) bazl Dogu k iIiseleri,kendi oz kur um ve tor enlerini korumak §ar -t1yla Roma kilisesiyle birle§tiler : bunlara

Birle§ik K iliseler (veya or tod ok s terimiyleUniat) d enir. 451'de, Isa'r un hem tann, hem

. insan olarak tarumlanmasiru ka bul etmeyenI monofizit kiliseler le, or tod oks kiliseIer i bir I k udas bid igi i~ind e d egildi. Ama gunumuz-

I de sur d uriilen diyalog, ~e§itli k iliseIerin go-ru§leri arasmd a der in bir inan~ bidigi ve oz-de§lik bulundugunu gostermek tedir .

Dogu ve Or todok skiliseler inde manastldar , her zaman, ru-ham hayatm dorugunu oIu§tur mu§tur .R um k ilise babalanna gore ke§i§, Ineilinemir lerini harf iyen yerine getiren bir

hristiyandlr . Dogu hristiyan d unyasmdake§i§ler to plu halde ya§ar lar ve aziz Ba-sileios'un k oydugu kurallan uygularlar .Bununla birIikte, yalruz ba§ma (munze-vi) ya§amaYI sur dur enlere gunumuzd e bile rastlanmak tadn. Dunyad an uzak ,

A • Aynar oz d ag..

• K utsal Dag • Dogu

k e~i~ler ind en kalantUrn mir asl to pladl.

Halen 20 manastlr -

clan olu§an bir k on-federasyondur . YO-

netim olar a k Yu na-

nistan'a, d ini aC ;ldan

Istanbul (Fener ) Rum

patr igine . baghdlr .

Aynar oz dagt d ua veAllaha yak la~ma f ik ·

r inin en buyiik mer ·kezi oid u ine var k if hatall bir d G~Gnceyle

erd em saYllan bu zi-

hinsel ve ki iltiir el in-zivarun, insaru za-

man d l§ma iten etki-leri gider ek anla~t1dl.

lahiyat tarihleri,.Dogu kiIiselerinin, faz-

Iaea net olarak belirlenmi§ ogreti for -mullerine kar§l her zaman dir en~ gos-

terdigini yazar . Bolunmeye se bep olan Ru-hulkud us ayini tartl§masl, {il ioq l / e kavgasl ;d aha yakm zamanlarda, IX. Pius'un 1854'teilan ettigi Meryem'in Bakir e Hamileligi dog-maSlr un r ed d i; Bakire Theotokos, yani« Allahm anaSI » bakir e kavr aml Dogu ko-k enli o!dugu hald e, 1950'd eki Assomption(Bakire Mer yem'in Urue'u) dogmasmm ke-za r eddedihnesi, aneak bu kar§l dur u§laa~lklanabilir .

Dogma, ya~anmt~ bir deney. Bu kiIiseler-de ogr eti ve r uhameiIik kavr amlan, kiIiseIe-r in ileri sur d ugu dogmarun ve tlhstiyanllk gizIerinin ki§isel bir hayat teer ubesiyle ya-§anml§ ohnasl §artma baglarur . SeIameteeri§mede deneyseI bir ger ~ek~ilik ten sozed ilebiIir . Mesela, Allahm ki§isel niteIiginive mutlak dl§salhglru -a§kmhk- beIirten te-me! TesIis dogmasl (inanel), Tann konusun-d a bir ilahiyat bilgisi birikimi oImakIa kal-maz, ayr u zamand a herkesin ula§a bileeegi bir deneyin sonueu~ur . Dogma, selamete

eri§mek i~in inarulmasl gereken bir dl§ et-k en d egil, dim kurallar a uygun ya§ayan her mumine saglanan bir d egi§ebilme olanagl-d lr .

Dini toren ve ayinlerin onemi. Hristiyan

inanema gore, lsa'run saglad lgl kur tulu§a sa-deee k ilise i~ind e v e sad eee k ilise araClhgly-la uIa§lla biIir . Her ki§iyi k apsamma alan

ISSIZ bir yerde yalr uz ba§ma ya§amarun(hes yk hia), ~ile ~ekmek i~in, yani dua et-mek ve Allaha yakmla§mak i~in gereklii~ huzur a kavu§ma bak unmdan daha eI-ver i§Ii old ugu k arusl yaygmd n. lnziva-

d aki bu i~e kapanma, gelenegin « lsa d u-aSI » d iye ad land lr dlgl sur ek li dua etmeyontemini de geli§tireeekti. Aynar oz d a-gmda ilk def a or taya ~lkan bu yontem,

zaman ge~tik~e butun Dogu d in or taml-na yayild!. K e§i§Iik , tannla§marun gize-mind en amek ahnarak yapllan bu su-rekli d uayla, lsa peygam ber in nasll dai-ma hatlr d a tutulaeaglr un ogrenild igiokuldur , d enir .

hr istiyan ya§ammm kutsaIhk anlaYI§1 bun-dan gelir ; bu anlaYI§ta d ini tor en ve ayin buyuk rol oynar . VI. ve IX. yy'lar arasmdaolu§an bu ayinler, ~e§itlilikten bir omekliged ogru geli§ti. Bazl ayin usulleri yava§ yava§

or tadan kalktl ve patrikhanenin bulund uguk entin ayin usulu yayglrila§t1. Boyleee bi-

zans ayin usulu asya ve pontus ayinler ininyerini ahr k en, sur iye (Antak ya, K ud us) vekIpti (tskenderiye) ayin usulleri tur n d oguve mlSlr ayinler inin yer ini aid !. ~ark lIann vetorenlerin eklenmesiyle ve metinlerin ~iir haIind e if ad esiyle daha d a beIir ginlq en buayinler , Or todoksIuk 'ta din adar nlanylahalk ar asmd ak i bidigi simgeler . Bu toreyi,«gagun yeryuzunde teeellisi» olarak her -k es k endi bunyesinde ya§ar . <;:ogu zamanhalk In kendi diIiyle iera edildigi i~in dahaetk iIi olan ayiriler, ikonalara gaster ilen say-glyla bidik te, hristiyanllk ruhunu kor umu§,tar ih boyunea ugrad lkIan ~qitli zulme k ar §l bir slgmak roW oynaml§tIr .

Ozgiin kilise kavramt. Ortodokslugun te-mel farkIannd an bir i de, kilise kavraml, kili-seye bak I§ a~lsldIr : surekli ve yaruhnaz bir al~utu ve monolitik bir ya plsl olmadlgm-dan, Ortodok sluk , birligi ve kiIisenin evren-selligini, teminatl ve tek al~utu K utsal Ruholan inan~ o(takhgmda ya§ar . Bu dogr uluk ruhu, sevgi baglyla birle~mi§ turn muminIe-r in i~ind ed ir ve hristiyan cemaatlerinin ba§lolan pisk o poslar gibi, agretiyi nefsinde top-laml§ din ad amlanrun agzmda dile gelir .

Demek k i her mumin, Allahm ona malum bldlgl dogruyu k abul ed i p etmemekte hur-d ur ve K ilisesine k ar §l gosterd igi istemli veak llh itaatten ve d in k ar de§ler ine olan sevgi-den, dogr udan dogruya k endisi sorur nludur .

R O M A 'Y L A B i R L E $ E NK iL iS E L E R

u katolik k iliseler inin 1986'd a yakla§lk 14 milyon uyesi yar d !. Dogu ve Batl

kiliseler i ar asmdaki iIi§k iler d e oyna-dlklan rol buyuktur . K atolik olmayan Doguk iIiseIer i, Roma'yla bir le§en k iliseler i, Papa-run otor itesini gu~lendir mek ve esk I gele-nekler e bagh kiIiseleri latinle§tirmek amael

guden ar a~lar gibi gar mu§lerdir. Gunumuz-de, Dogu ve Batl kiIiseIer i, kiIisenin evren-selligi ve hurriyet sorunlanrun milliyet~iIik kar §lsmdaki durumunu, rekabet havasmdan~Ikararak bir diyalog haline getirmege ~ah§-maktadlr .

Maruni k ilisesi (geIenek seI merk ezi Lub-nan'dlr). 600000'i batld a olmak uzer e1 670 000 uyesi vard lr (1986). Adlr u N .yy'da monofizizme kar §l yurutulen sava§m

ba§hea odagl olan, Sur iye'deki St. Mar onmanastlnndan ahr . Kurulu§u XVIII.yy'dadlr . Yanetimi Antakya marum ba§pis-koposunun eIind edir . Laik olan rahi pler inin bir~ogu evlidir . Ayin d iIi Sur yarlieeyse de,Arap~a da k ullarulmaga ba~lanml§tlr . Maru-ni k iIisesi bizans ayin usuller ini red k onu-

sund a k arar h tutum goster mi§, daha Ha~hSefer leri d aneminde Roma'ya bagl~nml§tIr .Mala bar Sur yani kilisesi (Guney Hindis-tan). 1986'da 3875000 uyesi yard!. Ro-ma'yla birle§mesi XVIII. yy'da Portek izIile-rin araeIllglyla ger ~ekle§mi§tir .Ukrayna k iIisesi. 1943'te R us kilisesine zo-runlu iltihak Indan anee 4 340 000 uyesi var-

d !. 1986'd a 550 OOO'iABD ve K anad a'da 0 1 -mak uzere BatId a 1 milyon k adar muminiyar d !.



D O G U V E O R T O D O K S K i L i s E L E R i

r tod oks bid iginin dort eski patrik ligivardlr ; bunlar vak tiyle Roma pat-

r ikligiyle bidikte be§ti, aynca ozer k k iliseler de var dl ; bu ozer k k iliseler ba§la-

nnd aki metropolit1eri , yani patr ik le pisk oposarasmda bir yer i§gal eden ba§ piskoposlankendiler i se~erler .

Dar t eski patriklik.

Fener Rum Ortod oks patrik hanesi (mer ke-zi : Istanbul). Yakla§lk 2 milyon ii yesi var -

dlr (Tiir kiye, Yunan adalan, Kuzey Yuna-nistan, Baa Avrupa'ya ve Amerik a'ya go~

edenlerin k iliseler i ve Aynar oz daM. BaZlozerk kiliseler d e, Fener patrikhanesini ma-

nevi otor ite olarak tarur .1987'd e Tiirk iye'de Fener R um Or todok s

patr ikhanesine bagh 4 metr opolitlik (K adl-koy, Adalar , T er k os", Bozcaada ve Gok~ea-

da), 61 rum ordotoks kilisesi, 11 rum ma-nastm faaliyette bulunuyor du ve patrikha-

neye bagh 30 00 k i§ilik bir or tod ok s cemaa-tl yar d!.

Antakya patr ik hanesi (I. yy). Suriye ve

~ii bnan'da yak la§lk 450000 ii ye.Iskenderiye patr ikhanesi (I. yy). K1ptiler

bund an aynlml§ar . MlSlr, Sudan, Etyo pyave diger Af rika iilkelerinde 100 000 kad ar ii ye.

Kudiis patr ikhanesi. Kutsal alanlann k o-

runmaSlru iistlenen en esk i patrik haned ir .Filistin'd e 50 OOO'd en az iiyesi vardu.

Diger ortodoks k iliseler i. Bu dort patrik-

hane d l§mda yak la§lk 15 ozer k ba§ pisko- posluga bagh 100 milyondan f azla ortod oksvar dlr ; ~ogunlugu Dogu ve Or ta Avru pa'daya§ar .

A • Melkit pisk o posu.

Pisko pos, or tod ok s k ilise-Ier ind e mihrabl ma bettenayuan, usr ii ikonalarlak a ph ikonostazlll orta ka-PiS! oniinde, yu:zii k ilise-yi d olduran cemaate d o-ntik olarak dur mak tad lr .Melkit k ilisesinin, yanslKuzey Amer ik a'd a 01-mak i.,izere978 000 uyesivardu.

B. Ortodoks r ahi bi.

Bulgaristan'daki Rila ma·nastmr un r ahi pler inden biri, iistunde siyah cLi p- pe, ba,mda siyah tak kesive elinde tespihiyle.

Mosk ova patr ikhanesi (kurulu§ 1589). Bi-

zans kilisesinin d evaml olacagml savunanve ii~iincii R oma olma niyeti besleyen R us

k ilisesinin 1917'd en once 100 milyondan

f azla ii yesi yard !. Bu tarihte ba§layan k omii-nist yonetimin bask llanna ragmen bugiin bile 50 rnilyona yak m bir cemaati var du.

Biikre§ patr ik hanesi (T r ansilvanya ve Ro-manya ozer k k iliseler inin bir le~mesiyle1925'te k ur uld u). 14 milyon ii yesi yar d!.Komiinist hiikGmet~e yak lnd an izlenen bukilise, K iiltiir bak anllglr un kontrolu alan-dayd!.

Yunanistan ozer k k ilisesi. Ba§md a

1833'd en beri Atina ba§ pisk o posu bulunur .

Her zaman devlete bagh kalml§tlr . Bugiin

7,5 milyon k adar iiyesi vardu.Bulgar istan ozerk k ilisesi (1945'te kurul-

du). Devletten 1947'de aynldl, 1953'te pat-·r ik lige d onii§tiiriildii, halen 6 milyon iiyesivardlr .

Slrbistan azerk k ilisesi (kur ulu§ 1879). K a-r ad ag, Bosna, K ar lof~a or todok s k iliselerini

bir ar aya getir erek 1920'de Pec (Yugoslav-ya) patrik hanesini olu§tur d u.

Giir cistan k ilisesi 0 1 . yy'da k uruld u). Rusk ilisesinden 1918'd e aynld !. Ba§md aki kat o-

lik os Tif lis'te otur ur . 2,5 milyon iiyesi var -dlr .

K 1 bns k ilisesi (kurulu§ 431). Ba§mdak i ba§- pisko pos ~ogu zaman sivil vali, hatta (Ma-

kar ios zamarunda) cumhurba§kar u bile 0 1 -mu§tur . Yakla§lk 450 000 iiyesi vardlr .Sina dagl kilisesi. St. Cather ine manasan

ke§i§ler i tar afmd an se~ilmi§ bir ba§ pisk opo-

sun yonettigi en kii~iik ortodoks kilisesidir .(VI. yy'da K udiis patr igi tar afmdan k urul-mu§ ve k utsalla§tmlml§ar ). Yiiz kad ar ii yesivardlr .

ABD'ye go~enler orada 3 milyondan f az-

la bir or todoks aZlnllgl olu§tur dular . Bu sa-Ylya Kanada ve Giiney Amer ik a'dak i old uk -~a kalabahk gruplan d a eklemek gerekir .

Bunlar ya Fener patrikhanesine bagh bir ba§pisko posun veya 1970'de Mosk ova pat-r ik hanesind en aynlan ve Kuzey Amerik a

ba§ pisko posu tar afmd an yonetilen bir ozer k or tod ok s k ilisesinin iiyesid ir .

Bunlar d l§mda, Finlandiya (70 000), Girit,

Japonya (36 000), <;:in(20 000), K ore (Kuzey

Amer ik a ba§ pisk oposluguna bagh) ve Isk en-deriye patr igine bagh Uganda, Kenya, Zair eve Gana kiliseler ini de saymak gerekir .

rtodoks k iliselerinin ~ogunda bizansayin usulii uygular ur . En esk i kilise-

ler Bizans YunancaSl veya Slavoncad enen ayin d ilini, diger ler iyse bulund uklan

iilkelerin d ilini k ullar ur lar . Kiliselerde hey-kel yasaktlr, fakat ikonalara -Allah, Bakir eMer yem ve Azizlerin kutsal r esir nler i- yer ver ilir ve aynca bunlara biiyiik bir kutsald eger d e atfedilir . Ayinler de ~algl ~almak

yasak m, ama ilahiler bii yiik bir r ol oynar .Or tod oks ayinler i daima ilahiler e§ligindeicra ed ilir .

Ayinin temel ogesi ya aziz Khr ysosto-mos'a veya aziz Basileios'a atfedilen bir to-renle yer ine getirilen Kud as (ek mek le §ara-

bm payla§llmasl) ayinid ir . Her iki tor enyonteminde ekmek §ar a ba batmhr . Orto-

doks K ilisesi d e, K atoliklik gibi 7 kutsamaYlkabul eder . Yeni dogmu§ ~ocuklar vaf tiz

edilince hemen ar d mdan "tespit" tor eni yaplhr .

Din ad amhgl evlenmi§ olanlar a d a tevcihed ilebilir , ama k qi§lerde bek arhk §ar ttH.

VI. yy'dan ber i pisk o"oslar bunlann ar asm-d an se~ilir .

C. Moskova kilisesind e bir evlenme toreni.

Ortod oks camiasmda ev· yer le~tirilen bu taC;:1 bede·lenme gosteri~li tor enler · ni zevke kar §l kazandlk ·Ie icr a ed ilir . \=ok esk i· Ian zaf erin ve cennetted en k alma bir adete gor e oman bekleyen odtili.ine§ler e tac;:giydirilir . Ba§· simgesidir .lanna rahip tarafmdan

KHALKEDO N KO NSiLi]O NCESi K iL isELER

Katolik kilisesin-den, R oma'ya bagh Birle§ik k iliseler-d en ve Ortodoks kiliselerinden far k ll

olan Khalkedon konsili oncesi k ilise-ler in, bugiin 25 milyona yak ln iiyesivar dlr . Bu kiliseler ( bk . a~agldaki lis-

tel iman bildir isini K halked on konsi-

Ii oncesi bir yontemle a~lklarlar ( bk ..sf. 317).

Dogu Siir yani veya Nesturi k ilise-si. 0Er meni k ilisesi. 0Baa Siir yani

veya Yakubi kilisesi (rahip YakupBar ad ai tar afmd?n 578 yilma d ogru

k uruldu). 0Hint Siir yani ortod ok skilisesi. 0K1pti veya M,slr k ilisesi.

oVI. yy'dan kalma Etyopya (Habe§)kilisesi.



• • •R E F O R M KILISELERI

I T A R i H I S E B E P L E R

!

I

ef or mun se be pler i ~ok ve k ar ma§lk nr.

K atolik k ilisesi i~indek i suiistimaller gibi sebe pler yeter li degild ir . K u§k u-

suz pisko poslar IUksU sever lerdi, papazlannod aliklan da yar d !. Ama bunlar yeni degildive kilisede daha once de reform gir i§irnleriolmu§tu.

Onemli alan, Pr otestanligm bu ele§tiri ev-resini a§arak , a gUnUn d im ihtiya~lanna ce-ya p ver mi§ olmasld lr . Evrensel kilise anlaYI-

§ma bagh d in adamlan, bireyciligin ve laik zihniyetin yayglnla§lp ilerledigini goz onU-ne aId lIar ; Ockham'h William, Wyclif fe ve

Jan Hus'un ardmd an giderek, mUmin i~intek otoritenin k ilise d egil lncil old ugunu ve

herk esin K utsal K itabl kend i dilinde ok umahakki bulund ugunu savundular . Bu unlu so-

Ia scr i pt ur a ( < < Sadece Yazl1ar,,) savlru mat ba-anm icad l v e hUmanistlerce k utsal metinler Uzerind e ya pllan incelemeler baglammdagoz onUne almak ger ekir .

Protestanllk sonu'nda ozellikle, iman vegUnahlard an aklanma k onusu Uzerinde dur -d uo Her an olUm k ayglsl duyulan bir dUnya-

d a, Papahk bir « gUnah bagl§ senedi " uygu-lamasl ba§latml§n. GUnah i§leyen ki§i, bir iyilik ya ptlgl ve gid er ek dUpedUz bir mik tar par a ver digi tak dir d e, cezaSI erteleniyord u.Mainz ba§ piskoposu kendi se~im masraf la-nru kar §l1amak Uzere, 1515'te, bir d omini-

ken papazlr un « gUnah bagl§ " vaaZl ver mesiiznini papadan ko par d lgl zamand,r ki, reza-let ayyuka ~lkn. Selamet ve necatlr u « sannalma" r un gittik~e zor la§ngrm goren mU-

min, inan~ annmasmda, slkinnlanna bir ~a-r e d egilse de bir a~lklama bulduguna inand!.

Pr otestan ter ir nitesad Uf en or taya ~Ikml§ bir terimd ir .S peyer 'd e (1529) to planan ik inci di-ette delegeler , r ef or ma zarar verecek alan kararlan pr otesto ettiler . SaylCa

aZlnllkta kalan bu « protestants" lar,

(protesto ed enler ) aforozla tehditedild iler. Bu ad landlrma dini degil,daha ~ok siyasi kokenli d e olsa, gened e Roma katolik k ilisesinin bazl k u-rum ve geleneklerine ve yozla§mayak ar §1 bir pr otestonun if adesid ir .« Pr otestanllk " ter iminin belir mesiy-Ie, R ef or m bir hareket olmaktan ~l-ki p k urumla§ml§tlr denilebilir . Hare-k etin tar ihi a gUnd en beri « Reforma

' I I P RO T E S TA N M i ,R E F O R M C U M U ?L- __ ~

donU§ler "le doludur . « Pr otestan "terirni her ne kad ar Roma'ya duyu-Ian tepkinin bir ifadesiyse de, In -cil'd eki mesa jm kaynagma donU§U belir ten ve daha az polemik kokan,ve hem de kesinlik le bolUnmeyi on-

gormeyen evanjelik (f ranslzca« evangelique,,) terimini ona ter cih

ed enler d e vard H, (Almanya'da E van-geliclze K irc l ze , Evangelisch Kilisesi gi-

bi). Nihayet « R ef ormcu" k elimesi bir dUzelme, degi§me, yenileme iste-ginin ifad esidir ; bolUnme fikr ini pek i~ermedigi i~in Ihmhlarca tercih edil-mektedir .

artin Luther, Eisenleben'd e 1483'tedogdu. Ogrenimini Eisenbach'taMagdeburg katedrali ok ulunda, da-

ha soma Erfurt Universitesinde sUrdUrdU;1505'te felsefede yUksek lisans ogr etiminitamamlad!. Hukuk ogrenimini dU§Und UgUsuada d er in bir bunahma gir d i ve kur tuld u-gu takdir d e papaz olmaya yemin etti.

Aziz Augustinus K e§i§ler .i tar ikanna gir -dikten soma 1507'de papaz oldu. 1510 so-nuyla 1511 ba§lan arasmd a R oma'da gorev-liyd i, soma Wittenberg' e gonderild i, orada1512'de ilahiyat d oktor u old u. « Romahlara

Mek tup "u yorumlarken (1515-1516) iman-la annma kavramHu k e§f ederek bunu d ahasoma pr otestanllgm temeli yapn. « GUnah bagl§ sened i"nin yar anru r edd etti, ve 31ek im 1517'de Wittenber g §atosu k ilisesinin

ka plsma astlgl 95 T e z adh bild iriyi k alemeaid !. Yazd l1<1anru ger i almasl tek lifini red -

detti. Leipzig tartl§masl slrasmd a JohannEck 'in kar §lsma ~Ikanlmca (1519), tak indlgltavlr sonucu, evrensel d in adamhgl tezinior taya attnak zorunda kald!.

Papahk 1520'de; Exsur ge Dom ine ad h bir mek tupla Luther 'in ~ogu tezini mahkum et-tikten soma, savlanr u geri almadlgl takdir deaforoz ed ilecegini bild ir d i. Gen~ impar ator

V. Karl'm (Sarlken) 1521'de topladlgl d ietLuther 'i mahk um etti (Wor ms fermam).

Luther bu gerilim ve tehd it d onemind een onemli eserlerini kaleme aIdI : An de nchristl ichen Adel D eut scher Na t ion (Alman Mil-leti'nin Hristiyan Soylulanna C;:agn); Buch-lein von der babyloniscl ze n G e( angenscha ft der Kirche (K ilisenin Ba bil Esareti) ; Vo n d e r F r ei-eheit eines Ch r istenmenscl zen (Hristiyarun Oz-gUr lUgUOstUne). War t burg §atosunda mUn-zevi bir ya§am sUrdUgU suada Rahi plik Y e-mi nleri EI Kitab/ ' ru yazml§, K itabl Muk adde-si almancaya ~evirmege (1521) ba§laml§nr .

Mar t 1522'de Wittenberg'e donU§Und e,fikirlerinin ruzla yaYlld lgrm gord U. K endi-sinden d e ileri gid en bazl mUr itleri KoylUsava§lr u ba§lannca ( ba§lannda ThomasMUntzer var dl) Ba rr ~a C;:ag r r ' Y I yazarak sa-va§l mahk um etti (1525). Ayr u yll esk i bir rahibe olan Katharina van Bora'yla evlendi

ve ond an be§ ~ocugu oldu. Erasmusa k ar §l De S ervo Arbitrio (Kole Irade UstUne) adheser i kaleme aId !. Luther kendi k ilisesinin

kur ulu§u ba§laymca Buyuk ve K u,uk Din K i-t ab/ ' m yazd i; ama Augsburg ina nc / ' r u yaz-mak, bir i~ anla§mazhk havasl i~indeki Me-lanchton'a d U§tU(1530).

Bir su~luluk d uygusu altmda kalan, hemOr ta C;:ag'm, hem Yeni C;:ag'm adaml olan,

d UrUstlUk tutk unu Luther, 1546' da Eisle- ben'de oldU. (Yukar r d a, Y a~ 1t Cr anach tar a-(mdan yap t lm / ~ Lu ther pon resi. Uf(izi mu zesi,Flor ansa).

ean Calvin 1509'd a Noyon'd a (Fransa)dogd u. Paris'te Montaigu k ole jindeskolastik bir egitim gor dU. Jean Calvin

1528'd e Par is'ten aynld l, Orleans'a gitti veilahiyatl bHak i p hukuk ogrenimine ba§lad!.

Ogrenimine once B ourges'd a, soma geneParis'te d evam etti; Latincesini geli§tirdi,tarunml§ luterci Wolmar 'dan Yunanca, Va-table'den lbramce ogrend i.

lIk eser olarak 1532'd e, Seneca'run [)e

Clementia adh k ita bl UstUne bir a<;1k lama ya-Ylmlad !. K atolik bir hUmanist olmasl bek le-nirken, 1532'nin sonlanna d ogru kendini

protestan olarak taruttnaga ba§lad !. KuzeniOlivetan'm K utsal K itabl'ru Franslzcaya ~e-vir meye ~ah§tl, Nicolas Cop'un 1533'te ya- pacagl r efor m konu§maslrun kaleme alm-masma yard lm etti; Amboise'da d aglttIglileri der eced e K atolik lik aleyhtan bild ir iler - .den soma (1534) Par is'ten k a~mak zor undak ald l, Fransa'dan da aynld!. Basel'e gidince,1559'a k ad ar zaman zaman zenginle§tir ece-gi inst itu tion de la religion cl zrit ienne (HristiyanDininin K ur ulu§u) ad h eser inin ilk bask islru1536'da yaYlmlad l; Ferr ara'da, R enee d eFrance'm saraymd a bir sUr e kald lk tan son-r a, Cenevre'ye ge~erek , or ad a refor mu sag-lamla§tlrmak i~in Farel'in ya ptlgl ~ah§mala-

ra yardlmC! old u. Atqli bir vaiz v e huk uk~uolarak, ~ok baglaYlCl d iye nitelendir ilen Ye-

r e i Ki li se Yonetimi U zerine Mak aleler ve bir C onfess ion de ( oi (lnanca) yaYlmlaymca,1538'de Cenevre'yi terk ettnek zorunda kal-dl; Basel' e yerle§ti. Basel' e yerle§ir yerle§-

mez Bucer tarafmdan Strasbourg'a davetedildi ve iler ide kur ulacak protestan to plu-luk lanna or nek olacak ilk toplulugu k urdu.YUksek Okulda dersler verdi, saYIslz mek-tu plar yazdi, Sa dolet ' ye me kt u p , Kutsal Y eme -ge ili~kin k ii,uk de r s k itab/ adh eser ler ini ya-Ylmlad l; ldelette de Bure ile evlendi.1541'de yeniden Cenevre'ye davet ed ild ik -ten soma, Ord on nances icclisiatiques' i (Kilise

Buyruklan) biraz gU~IUk le de olsa, ka bul et-tirdi ; bu tUzUk , ik i yUzyl1 boyunca Cenev-re'nin adalet ve ahlak yasasl olacaktlr .

SaYIsiz vaaz ver mesine, bir din d er si kitabl yazr nasma, Cenevr e'yi bir Universitemer k ezi haline getir mek amaclyla ProtestanAkademisini yeniden d Uzenlemesine r ag-men Calvin, siyaset ve d in alanlanndak i

k ar §ltlanyla (Castellion, Boisec, T rolliet veozellik le 1553'te yakilarak idarn ed ilecek alan ve kend isini hristiyan ogretisini soy-

suzla§tlrmakla su~layan Michel Servet'yle)durmadan rnUcadele ettnek zorunda kald!.Ondan somadlr ki, 1564'te olUmUne k adar ,

r ef ormu benimsemi§ kilisenin ba§md a dahasakin bir hayat sUrdU. (Ressam / bili nm e yenCa lvin portresi , Bo ym ans- V an Beuningen mu-

zesi, Ro t t erdam).



DiNLER VE MiroLoJi~------------------------------------------------------~--~---;

R E F O R M K i L i s E L E R i

M ELEK LE RVE K O TU ciN LE R

Melekler. Once Musevlligin, soma Hristi-

yanhgm etkisi altmda kalan Batlda, islamaleminde d e old ugu gi bi, d ogaiistii yaratlk -lar olarak melek lere olan inan~ yaygmdlr .Melekler Allahm emirlerini iletmek , iradesi-ni gen;ekle~tir mek , siirek li yaratma i~indeyardlmcl olmak iizer e, insand an once yara-tllml~ ilahi var hk lardu ; her zaman hazlr venazlr bulund uklan d iinyada, d iizenin ko-runmaSlill saglarlar ; gok te ~ok saYlda bulu-nur , Allahm maiyetini olu~tur ur ve s iirekliolarak ibadet eder ler . Melekler , mer tebe Sl-raslyla dokuz slr ufa aynhrlar: serafim, ke-

. rubi, huzur , ar ~, ce berut, melek ut, kudret,

fazilet melekleri, biiyiik melekler ve diger le-ri. Melekler , insanlann iyilik ve kotiiliik leri-nin muhasebesini tutarlar . K utsal Kitabm baZl metinler ine dayanarak , her bir insar undogru yold a iler lemesini saglayacak ozel bir

melegin bulundugu inanCl geli~mi~tir . Bumelek «kor uyucu melek »tir ve oldiiktensoma insar un ruhunu cennete gotiir ecektir ;insan vicdarunm dim bir goriintiisiidiir .

Biiyiik melek ler Allah'a en yak m olanmelek ler d ir ve saYllan dor ttiir : Cebrail (va-hiy veya haber melegi), Mikail (askerlerikoruyan melek ), Azrail (oliim melegi) ve Is-rafil ( ba~ melek ).

Kotii cinIer. Dii~iince ve denetim dl~l duy-gusal etkiler yaratan kotU gii~lerin ve r uhla-r m var oldugu inanCl, ~eytan kavr amlrun

kaynaglru olu~turmu~tur . Eski <::ag'da Do-gu'd a, mesela Israil' de geli~mi~ olan ~eytan(l blis) kavr aml, kotii cinler i insanlar i,in ba~lanna gelen k otiiliik ve f elaketlerin se bebi, ayru zamanda kotii ahlakm yaratlC1Sl sa-yar . Kotii cinlerin ilk k i~ilendirilmesine, he-lak ed ici, Oldiir iicii ve cinler in en kotiisiiolan k rskan~hk cini olarak Asmode kisvesialtmda T obiya'run kitabmda rastlarur . ~ey-

tan f igiirii Eyub'un kitabmda ortaya ~1k ar:Allahm r akibidir ve Yahve kar~lsmda insar u

A-Cennet.

Bir melek ve bir sec;ilmi§-ten olu~an halka. Arka

plan da sema vl KudOs/tin

kaptlanndan altm renkliI,mlann yaydd,g, Adenbahc;esi yer ahyor. Fra

Angelico'nun bu tablo-sundan b u y u k bir mutlu-

luk ve huzur &~klr makta-

dtr . .

su,lar . Ad l, insanm d ii~mar u, gozden dii~-

mii~, ayartlcl bir melegin adldlr . Isa'run me-seller i onu, Allahm saltanatma kar~l olan bir saltanatm hak imi durumuna sok ar ; k otiicinler onun kullandlr . Cinler kotiileri ve

dinsizleri arkalannd an siiriikler . Bunlar asi,yer lerini kaybetmi~ melek lerd ir , ama gened e saf r uhlar dlr . ~eytan ve kotii cinler insarukandlr mak i~in bazen gor iiniir hale gelir .

~eytar un en biiyiik Qzelligi, gen, ve giizelkadmlar , hayvanlar , d evler , ucu beler halinedonii~e bilmesidir . Kotu cinler insarun i,indeonu giinaha sokmak i~in ya~amakla kal-maz, kimi zaman bed enine d e hiik med e-

rek , histerik ~lrplnmalar a ve ba~k a r uh has-tahklanna da sebe p olur .

I

I I O B Q R D U N Y A N INC O G R AF YASI

Cennet. Cennet bah~e anlamma gelen bir kelimedir . Yahve'nin doguda geli~tirdigi ve

i~ine ilk insaru yerle~tir d igi bah~e (Tekvin,II, 8) bu k avr amm bir iiriiniidiir ry e Yahve

Allah doguya dogr u Aden'de bir bah,e d ik-ti; ve yaptlgl ad aml oraya k oydu). KutsalKitabm oyk ulerind en biri bu bah~eyi bir da-gm uzer inde gosterir ve adil insanlann ya~a-yacagl bir "hayat bah~esi» olarak tar umlar .Bah~enin or tasmda bilgi agacl dik ilidir : Al-

lah bu agaCl yeni Kudiiste Son Yar gl gunun-d e yeniden dikecek ve oraSl ilk bah~enin benzeri haline geldigi zaman biitiin namus-lu ve adil insanlar bur ad a sonsuza k adar ya-~ayacaktlr .

Cehennem. Yahud i-hristiyan gelenekleri,cehennemin goriinum ve tar umlamalanruverir . Eyub'un kitabmd a cehennem gOige vekaranllklar diinyasl, ve karma~a ulkesid ir.Isr ail peygam berleri bu goriintuyii d aha daaglrla~tlrarak ona i~inde her ~eyi yiyip biti-ren bir ate~in yandlgl doymak bilmez bir k uyu (~eal) ekler ler . Cehennem, Allalun ga-

zabmm gunahkar lan attlgl, umutsuzlugunhakim oldugu kar anllklar ha pishanesidir .Hr istiyanllkta sad ece giinahkarlar sonsuzakadar Cehennem'de k ahr lar . Cehennemadl, K ud us'iin giineyind e, Kenanlliann tan-

nlan Molok 'a kur ban ettikleri ,ocuklan at-tlk lan ve ,oplerin yak Ild lgl siir ek li ate~ T a-{d in bulund ugu vad inin ad ldn. En somutger ~ek, en buyuk lstlrabm Allahm iyilikle- !

rinden yoksun olmak , Ona tapamamak, sa- I

hici nuru gorememek ger~egidir . Cehenne-

min ate~i, ihtir aslann, kinin, k lskan~hgm! ate~idir. Fenahk lan ,e~itli yonleriyle gor -

mek ve mutlulugu kay bettigini d uymak daen biiyiik aCldlr .

Araf. Hristiyan inancmda araf , oliimdensoma !sa'run kur tar dlgl giinahk ar ruhlann,ilahi mutluluga eri~meden once ge~irmelerigereken d eneydir, bir tur cezadu diye ta-

i rumlanabilir . Obiir dunyadak i bu « annd mcl.! ceza »run tamamlanmasl dii~iincesi Kuzey- I

batl Avr u pada VIII. yy'dan ba~layarak geli~-mi~tir . Araf , sag tar afmda alevler in ~lktlgl,solunda kar ve dolunun yagdlgl bir vad idir .Buraya atllan ruhlar ~iddetli riizgar lann etk i-siyle saga sola savr ulur . Bu tar umlama XII.yy'da bir az d aha belir ginle~meye ba~lar:ar af cennetle cehennemden f arkll bir yer-

dir: r uhlann burada ge~ir dikleri her gun YlI-larca sur er , i~ledik leri gunahlar d an pi~man-hk d uyar lar ve Allahl gor me mutlulugunaula~maYI bekler ler . Dante'nin llahi K amed-

ya' smda ar af cehennemin tersi, yedi k atll,ruhlann kendilerini teselli ed en, kanatlan

mutluluk renk ler iyle boyanml~ melek ler inhuzurunda, giinahlanrun kefar etini oded ik -ler i ge,ici bir cezalandlrma ve gerekli bir annd lrma yeri olarak anlatllml~tlr .

TAPIN M A, AY iNV E KU T S A M A LA R

abul ettigi u~ buyiik ilk esi (yalruz Al-lah, yalr uz k itap, yalruz ~ukiir ) goz

oniine ahr ursa, ta plnmarun, protes-

tan inancmda, K atoliklik ogretisinde oldugukadar onemli bir yer tutmadlgl gorulmek te-dir .

Miiminler in evrensel kutsal gorevleri 0 1 -

dug una gore, pr otestanlar selamete ermek i~in Katolik ligin ak sine bir rahibin araclhk etmesi gerek tigine inanmazlar . Luter ciler lereformcular , sadece [sa'run bizzat bild ird igiiki kutsamaya inarurlar : vaf tiz ve Son Ye-mek.

Luterciler k utsamalar la vaazlan e~ deger -de kabul ettikler i halde, r eformcular vaazla-ra daha fazla onem verme egiliminde gorii-nurler .

Lutercilerle ref ormcular, katolik lerin Son

Yemek k utsamasmdak i madde ustiinliigiiogr etisini red konusunda ayr u fikirdeyseler -d e, gene de anlaYl~lannda bazl f ar k lar var -du. Luterciler madde birligini (Son Yemek te

ekmek ve ~arapta Isa'run kan ve bed eninin bir arad a bulunmasl) savunur lar ken, Kal-venciler elemanlar d a bir d egi~im olmadlgl,

Kutsal Ruh ar aClhglyla Isa'r un hak ikaten var oldugu iddiasmd adlrlar .

Protestanlar iki kutsamarun yar u ba~md a baZl ayinleri kabul ederler ; tes pit, evlilik vecenaze.

Protestanlar , taplnmarun basitligi ve sa-d eligi iizer inde lsr arla dur urlar: pr otestan papazmm giyimindeki basitlik , tapmaklann

sad eligi (sanat bir yukseli~ ar aCl degildir ),ilahilerin anhgl gibi.

B - Cehennem.

Orta <;ag ressamlannm

cehennemi, lanete ugra-

ml~lann y an dlg l / bzel bir

saplkhgm cezaSlnI Cj-e-kenlerin r;tplak vucutl an-mn yrlanlarla sanh oldu-

gu bit ate, Ylg,r ud,r . (Fra A lfg e l ic o IlCennee, '1432-

1 43 5 a ra s m d a yap t lml~

Son Ya rg t'd al l ay rl 11t1 ,S ail M ar c o I1Ijjzesl~ Fl or af l s a . )



l5 iN ..ADA.M lAR 'V E O R G U T L E R

K atolik kilisesind e papaz belirli k ur al-

lara gore bu goreve atarur , evlenmezve gorevine uygun bir luyafet giyer .

Ref orm, yeni bir papaz tipi yar atml§tlr: pastor (franslzca past eur , ingilizce past or )(protestan pa pazl]. Pastor sadece i§e yar ar

bir gorevlidir , kilise i~in mutlaka gerekli bir unsur degildir , muminler arasilldan se~ilir .Bundan ba§k a rahiplik yemini etse bile, buyemin ona ozel bir hak , bir gu~ saglamaz.Laik ler d e vaaz edebilirler , kutsama torenle-r ini yonetebilir ler . Pastor , ozellikle gorduguegitime dayanarak mumini egitmek ve ay-dlnlatmak la gorevlid ir . K ad lnlar da pastor

olabilir; pastorlerin evlenmesine engel deyoktur . Pastor ler arasilld aki hiyer ar§i sade-ce idar i bir duzenlemed ir , hukuken tum pastor ler e§ittir .

Luter ci ve refor mcu kiliselerin ~ek irdegi-ni, bir pastor un ba§kanhgilldaki yerel toplu-luk lar olu§turur . T oplulugu pastor ve laik -lerd en (d in adaml olmayan) olu§an bir kurulyonetir . Madd i manevi her tur lu f aaliyeti

bu k ur ul yur utur . Yerel yonetim gr u plan bir ar aya gelir ve bucak kur ulunun yonettigi bir ~e§it f ederasyon meydana getir ir . Federas-yonlar bolgeler halind e toplar ur ve pastor saYlSI kadar laikten olu§an sinod 1ar ca yone-tilir . Yllda bir kez toplanan milli sinod i~in

bolgeler den delegcier gonder ilir . Milli sinod her kilisenin verdigi k ararlann tartl§ildlglyerdir . Bir ~ok ulked e, luterci ve reformcu,

yani kalvenci kiliseler ba§ka protestan kili-seler iyle bir lik te toplarur .

F R AN SA'D APR OT ESTAN LIK

ransa krallanrun, i~ ve dl§ siyaset gere-gi guttukler i Protestanllk aleyhtan si-

yaset, protestanlara yurtta§lik hakkitamyan Ho?gor u F erm alll' yia 1787'd e sonaer di. 1802 tarihli Dini O rgutl er Yasasl' yla daluterci ve reformcu k iliseler yasal bir yoneti-me kavu§tu ve bunlann milli din meclislerikurmalanna izin verildi.

Kilise ve devlet aynligilld an soma (1905),r esmi makar nlar kar§lsillda ~e§itli protestank iliseler ini temsil etmek uzere Fransa Pr o-

testan Feder "syonu Kur uldu. 1906' d a kuru-Ian bu feder asyon §ll k iliseler i k a psar:1938'den beri protest~r .,ve ozgur k iliseleri

bunyesind e toplayan E glise reformee de F r an-ce (Fransa Reforn'~cu Kilisesi) ; luterci ve uz-la§macl E gl is e d e ia Confession d'Augsbour g

d'Alsace-Lorr aine (A,lsace-Lor raine Aug,sbo-urg Inancasl Kilisesi); k alvenci E glis er e f ormee d'Alsace-Lorr aine. (Alsace Lor raineR eformcu Kilisesi) ; Eg lise evangeliquelut hirienne d e F rance (Fransa Luterci Pr otes-

tan Kilisesi) JParis ve Montbeliard] ; guney-d e bulunao Eglises evangeliques ref omtees indi-

pend allle s (J?aglmslz Reformcu Protestan Ki-liseleri); E glises evangeliques ba pt ist ~s deFrallce (Fr ansa Baptist Protestan K iliseleri) ;dinsel yenilik guden M issioll po pulair ee yan gil iqu e (Pr otestan Halk Misyonu) veEglise apost olique (Havar ici K ilise).

24 uyeli devamli bir Konsey, bu kilisele-rin birligini saglamaga ~ali§lr . Strasbourg,

Par is, M0IJ-tpellier ve Aix-en-Pr ovence'dekiilahiyat faIl.ultelerinde pastorler yeti§tirilir .

AVR U PAPR O TESTANLIGI

rotestanllk , milli alumlann ve Ro-

ma'dan k o pma egilimlerinin yogunoldugu ulkelerde buyuk ilgi gordu.

Bundan ba§ka 1555'te imzalanan Augsbur g ban§ andla§maslllda, K utsal Roma GermenImparatorlugunca k abul ed ilen w jus regio ,ejus r eli gio ( < < prensin d ini bolgenin d inid ir ,,)ilkesiyle, pr otestanhglll yayglnla§masl ~ok hlZli geli§ti. XVI. yy'rn ortaslllda, huk um-darlanmn dinini benimseme ilkesine uyan

uyruklar sayesinde Avr upa'run buyuk bir bolumu Protestanllgl kabul etmi§ durum-daydl. Gunumuzde 50 milyona yaklllluter-ci ve 14 milyona yak lll da r efor mcu oldugu

bilinmektedir .

C;AGDA$PR OT EST AN LIK

r otestanllk XVIII. yy'm sonunda ba§la-yar ak butun'dunyaya yaYlldl. Ozel-likle ABD'nin dunya- sahnesine ~lk -

maslyla, pr otestan k iliseleriyle misyonerlik orgutleri ~e§itlenip ~ogald l. Protestanllgmongordugu bireycilikle bagd a§mayan bu

misyonerlik ~ali§malan, hristiyanlann birli-gini saglama d u§uncesiyle ilintilidir.

<;:agda§ Pr otestanllgl ilgilend iren sorun,dunyada gittik ~e artan bolgele§me egilimle-ri k ar§lsmda Hristiyanllglll ge~er liligi ve din-Ie k ultur arasilldaki ili§ki sor unudur . Kutsal

K ita blll yor umlanmasl alar und a k utsal me-tinler in ge~erliligi, tar ihsel ele§tir i suzgecin-d en ge~ir ilerek is patlanmaya ~ali§lhr . I~edonuk bir dindarlik ve ahlakll bir hristiyanya§amlyla belir gin liberal bir ilahiyat, k ultu-

A . Reform hareketiyle

dogan killseler.Iskandinavya.

Lut erci lik X VI. yy'da gi r-cli. Protestanlar bu yiik<;ogunluktadlr.

Britanya adalan.

Anglikan kilisesinin, 27,5

rnilyonu lngiltere'de 01 -mak uzere 62 milyonuyesi vard". lsko<;ya'dakalvenci bir prote star ulkalan presbiteryenHk agu

bas ar .

Fransa've Hollanda.

Holland a'd a buyuk <;0-gunlugu kalvenci olanprotestanlar nuf usun %

30'unu , F ra ns a' da %

2'den aZlnl olu~turur .

isvir;re.

Reform once Zwing-

ler'in, soma Bullinger'in

etkisiyle yayglOla~tl. Pro-

testanlar, bugun to p lam

niif usun hemen hemen

% 45'ini olu~turur .

Almanya.Almanya'da niif usun ya-

nya yakInI luterciQir;

bir le~meden once oran

AFC'd e % 43, ADC'd e% 56'ydl .

r eI geli§meye e§lik eden d im bir davr aru§ gi~ bi gorunmektedir . Sosyal Hristiyanllk isehalk l hristiyanla§tuma eylemiyle tannsaldu§unceyi birlik te yur utmege ~ah§lr . Libera-lizmin getirdigi iyimserli in yerini buyuk

bir karamsarhk alml§tlr . f svi~reli ilahiyat~lKarl Barth'm (1886-1968) a~lkladlgl i1ahiyat ! budur : k elam ilahiyatl ve Allahm ozgeligi; iyani Allah'tan ancak d iyalek tik olar ak bah- I

sedilebilir, uzerinde hi~ bir etk ide bulunula- 'maz. Bu gorunumun uzerinde lsrar la dur-mak, d inin sosyal bak imdan zaylflad lgl bir to plumla k ar §l kar§lya kahnd lgl anlammagelmek tedir .

I H Ri S Ti Y A N B i R L i @

Hristiyan birligihareketi ge~en yuzyllin ortalannaaProtestanllk i~inde geli§mege ba§la-dl. Harek et once, aralarrnda en unlu-s u Alliance evallgelique ulliver sell e (Ev-

rensel Hr istiyanllk Ittif ak i) olan ulus-lar ve mezheplerar asl k ururnlann or -

taya ~lkmaslyla kend ini belli etti. Uk buyuk lldlm 1910'd a Edin burgh'datoplanan dunya misyonlan konfe-ranslyla atlldL Konf erans iki buyuk har ek ete onculuk etti : Faith alld Or-der (Iman ve Duzen), ve Li fe and

Wor k (Hayat ve Eylem). Bu i.k i hare-k et C onse il o ew mel 1i qu e d es E glises'in(K iliseler Bir le§me K onseyi) ~ekirde-gini olu§turd u. Konsey ilk defa1948'de, yalruz protestan kilise1eri-nin k anlmaslyla topland l. Soma or-

todoks k iliseler i d e K onseye uye 01-.dular , K atolik K ilisesiyse 1968'd en ber i resmi bir gozlemci heyet gon-dermek ted ir .

toplom niifuso gore 0 dinden olonlonn oranl

% 50'den tozlo 0% 15 ilo 25 OrOSi

o% 30 ilo 45 or OSi 0% 1 ilo 10 orOSi

0%l'den az

*torihi

merkezler



r r ---------------------·--------------------

[lDiNLER VE MirOLOJi . _ _ ~ _

R EF O R M K i L i s EL ER i

II .I A N G L IK A N

K I U S E S i V E M E Z H E B i

nglikan kilisesi Ingiltere'de kuruld u;k ral VII. Henry, sevgilisi Anne Bo-

leyn ile evlenebilmek i~in kansl Cat-

herine of Ar agon'd an bo~anmak isteyip de pa pa VII. Clemens buna kar~l ~lk mca kralla pa par un araSI a~l1d l ; kral VIILHenr y'yi Kili-senin ba~l olarak ilan eden Ustunliik Y asa-sl'run yaymlanmaslyla Anglikan kilisesi1534'de dogdu ve Roma katolik k ilisesin-d en ayrl1d l. Bu yasa bir ol~ude milliyet~ic!uygulan ve r ef or m isteklerini tatmin edi-yor d u. Anglik an kilisesinin ozel bir ogretisi

yok tur: a~lk lanan iman, kilise babalanrunve 1054'te Dogu'yla Batl aynlmadan once

toplanan konsillerin ongordugu imand lf .Anglik an kilisesinin temel ozelligi, Katolik-likle, Ref orm harek etind en d ogan kiliseler arasmda aldlgl yer dir . T he B oo k o f C o m mo nPrayer (Genel Dua Kita bl) katolik kiliseler in-dek ine be~er d irU ayinler i~erir ; 1563'teyayunlanan O tu z D ok uz M ad de (1571'd eyenilenmi~tir ) ve 1888 tar ihli Lamberth Dort -

geni (Canterbury ba~piskoposunun Lond -ra'daki saraymlIl admdan) Kitaplarm ima-run temeli oldugu ve sadece ik i kutsama(vaftiz ve k ud as) bulund ugu uzer inde Israr ladur ur . Bununla ber aber , ba~1 Ingilter e kraholan Anglikan k ilisesinde ( pisko poslan ba~-

bakar un onerisiyle k r al tayin eder) iki aynegilim vardlf : din adamlanr un rolunu ka bulederek k endini katolik kilisesinin ayinlerineve kutsamalanna yakm sayan High Church(Yuk an K ilise), ve luter cilerle k alvencilerin

etkisi altmd a kalan, k i~isel ve i~e donuk bir d inin var hglru kabul eden Low Church

(A~agl Kilise).Anglikan kilisesi, Canterbury ba~pisko-

posunun manevi otor itesini tar uyan kilise-ler toplulugudur. 27,5 milyonu Ingiltere'deolmak uzer e 62 milyondan fazla uyesi var -d lr. Geri kalar u lr Iand a, Isko~a, ABD (6,5milyondan fazla), Avustralya (4,5), Kanada(2,5) v b. pisko posluk k iliselerince temsil

edilir . Anglikan pisk oposlan, 1867'd en beri,on senede bir La mberth k onferansl'nda bir araya gelirler, delegeler iyse iki Ylld a bir

An glika n D ant ?ma K on se yi halinde toplarur-lar . Bazl k o~ullarda sinod lann aldlgl karar lar Ingilter e par lamentosunun onayma baghd lr .

H R i s r i y A N L IK T AM E Z H E P N E O iR ?

Hristiyanllk ta mez-he p, hak im kiliseden aynlmaya yol

a~an bir anla~mazhk tan dogar . Ken-di k aynak lar sistemini geli~tirmekteserbest hale gelen mezhe p yeni ma-nevi ihtiya9ara cevap vermekte

mevcut k iliseye gor e ~ok d aha ~a- buk d avrana bilir . To plumd ak i degi-~ik lik ler i bu ~ekild e dikkate alma ye-

tisi ve gucu genellikle mevcut k ilise-ler uzer inde degi~ik lik yarab.CI ve~ok olumlu bir etki gosterir . Bunak ar ~l1lk , dunyaya bak l~lanru belirle-mek te mezhepler in sahip old uk lan

tam ozgurluk , tannsalligl ister iste-mez yalruz k endi mensu planrun ~l-kan a~lsmdan ele almaga yoneltir .

P R O T E S T A N K iU S E

V E T A R iK A T L A R I

Mennocular . Yerel kiliselerin ozerkligini vehukumranhglru savunan kiliseler arasmd amennocu cemaatlar en eskileridir . Zurich'te

1525'de or taya ~Ikan bu aklm, Menno Si-mons'un (1496-1561) oncUlugunde en ~ok Hollanda'da geli~ti. Ban~ yanllsl, « Dagdaki

Vaaz »m ogretisine uygun ya~amak isteyenmennocular , vaftizi ergin ~agma geld iktensoma yaparlar ve kendiler ini anabaptistler soyundan gelme sayarlar . 350 OOO'iABD'deolmak uzere yak la~lk 700 000 uyeleri var -d lr .

Baptistler (vaftizciler). 11k baptist kilisesi1611'd e Lond ra'da Thomas Helwys(1550'ye dogr u-1616'ya dogru) tarafmdankuruld u. Baptistler, K utsal K itabl kesin otor i-te ka bul ederler. Kur ulduklan andan beriherk es i~in din ozgur lUgu ve kiliseyle devle-tin ayn olmasl gerektigini savunur lar .

« A~lk laYlCl » bir k ilise anlaYI~ma, yani mu-minin Isa'ya olan baghhglru «a~lk la-ma »smdan soma vaf tiz edilmesi ger ek tigineinarurlar . Baptistler bugun Dunya Ba ptistler

Birligi uyesid irler. Sayilan 26 milyonuABD'de olmak uzer e 31 milyona yakmdlr .

Metodistler . Metod ist kiliseleri, XVIII.yy'd a Ingiltere'yi canlandlran «revival»(canland lrma) har eketi sonucunda dogdu.

John Wesley (1703-1791) tarafmdan 1740'tak urulan bu kiliseler, ozellikle kutsama gere-gi uzerind e d ur ur . C;:ocuklann vaftizi genel-likle bir « takdim »den ibaret kahr , mumin-ler erginlik ~agma geldikten soma vaf tiz

edilir ler . Mezhep a~lsmd an baptistlere ~ok yak ln olan metodistlerin saYlsl 14 milyonuABD'de olmak uzere, yakla~lk 45 milyon-dur .

Quaker'ler ( < < Dindar Dostlar Demegi »). In-san veya kuts·al k itap otoritesine degil, insa-r un i~indeki nura dayah bir Hristiyanllgl va-

, az ed en George Fox'un (1624-1691) onderli-giyle, 1647'de Ingilter e'de ortaya ~lk an Qu-aker hareketi, ozellikle ABD' de geli~ti. I1ke

olarak , ne kesin bir iman a~lklama bi~imi,ne bir pastor sistemi, ne d e ya plla~ml~ bir taplnma yontemi var dlf . Bugun sayl1an200000 k ad ar olan quak er'ler in diger ozel-likler i ban~~l olmalan ve sosyal i~lere onemvermeleridir .Adventistler . Amerikah William Miller'in(1782-1849) Isa'run 1844'te geri donecegini '

bildiren vaaZl uzerine dogmu~ bir kilised ir .

Isa'YI ger i getirmedeki ba~anslzhgma rag-men Ad ventist kilisesi, mesih~iligi i~leyerek gene de yanda~ toplamaga devam etti. Din-

lenme gunu olarak Allahin kutsadlgl cumar -tesi gunune (~a bat) gosterdikleri baghhk se-

be biyle 1860'da «Yed inci Gun Ad ventisti»adl benimsendi. Ad ventistler Kutsal Kitabm bir esin kaynagl ve otor ite olduguna inarur-lar, Kutsal Kita bm k ehanetlerine buyuk onem verir ler ve vaftizi er ginlik ~agmdager~ek le~tirirler . C;:oguu~uncu dunya Ulk ele-

r inde ya~ayan yak la~lk 5 milyon adventistvar d lr .

Mor monlar. Mormon adh bir « peygamber »in yazdlgl ve i~inde Amerika'run Kut-sal Kitap tarihini anlatb.gl bir kitabl araYlp

bulsun diye, gen~ amerikah Joseph Smith'e(1805-1844) inen bir vahiyle (1827) dogmu~

bir k ilisedir . Mormonlann kutsal kita planIncil ve M o rm on K itabl' dl r (1830). Isa zama-

rundak i kiliseyi yenid en kurmak isteyenMormon kilisesi, Isa'dan ald lgl vahiyleri

teblig etmek le gor evli bir peygamber tara-f mdan yonetilir. Etrafmda bir havar iler ku-

rulu bulunur . Mormonlann ~ok k arma~lk bir metafizik ogretiler i vard lr . C;:ok saYJdatapmak in~a eder ve merkezleri Salt LakeCir y'den butun dunyaya yaYllma ~a balanrusurdururler . Bugun saYllan a~agl yukan 6

milyon dolaymdad lf .Selamet Ordusu. Kokeni, Ingiliz WilliamBooth'un (1829-1912) 1865'te k urdugu mis-yond ur. Selamet Ordusu'nun i~ ya plsl, daha

pratik olur d u~uncesiyle asker i bir yapldlr .Hristiyarillgl kabul ettirmege ~ah~lr ve sos-yal hizmetler gorlir . Selametordusununimaru Kutsal Kitaba ve Isa'ya baghhk b.r .Ba~kaslru kendi gibi sevmeyi, Incil'in ongor -

dugu gibi bir hayat surmeyi, ban~ ve ne~emesajlru yaymaYI ilke edinmi~tir . 86 uIk e-de, 25 OOO'i" subay » olmak uzer e 3 milyonkad ar uyesi var d lr .Hristiyanhk Bilimi k ilisesi. Hr istiyanllktaki

« kaYlp ~ifa ogesi »ill yenid en bulmak ama-Clyla 1879'da amer ikah k adm Mar y Baker Edd y (1821-1910) tar af mdan kuruld u. He-def i aslmda ted aviden otedir . «Kotuluk »Allah tar afmdan yaratllmadlgma gor e, duy-

gusal bir ger ~eklik olamaz d iyerek insarunahlaki, ak ll ve bederu ahengini yeni ba~tankur maYl ama~lar . Ne d in adamlan orgutu,ne kutsamalan vardlf. Merkezi Boston'dur ve uye saylSl 350 000' dir .Yehova ~ahitleri. Ad ventistlerin par~alan-

, masmdan dogan bu har eket, 1875'e dogruamer ik ah Charles Russell'm (1852-1916)~evr esinde olu~tu. Yehova ~ahitleri, teslis,ruhun olmezligi, cehennem inan~lan gi bi

daha bir~ok hristiyan tor en ve bayr amlanr ured deder ler . Isa'r un, saltanab.ru tam olarak kuracagl ve samimi ~ahitlerin bu yeni k uru-Ian dunyada ya~ayacak lan zaman uzak d e-gild ir. Tam teok r atik bir or gut olan Yehova~ahitleri'nin saylSl, 200' d en f azla ulked e 2,8milyon dola:ymdad lf. Olkelerin ~ogu, Bab.ulk eleridir . Uyelerin % 25'i ABD'li amerika-Ward lr . Yehova ~ahitleri 1950' d en soma

Turkiye'de de goruldu. Yasaklamak i~in a~l-Ian davala, ber aatla sonu~land l ve bu inan~ayn bir din saylldl. ~u anda bin kadar uyesivardlf.

A .lIeti~imara~lanylavaaz.

•. Fundament alist It SOZ· Ki tlelere ~i~ g6riinmeyictigu •. protestan kilisele- bilen bu yeni vaiz tipi,rine b agh olan It anlatru- tannsalhgl bir c;e§it dog-

na gelir. Bu kiliseler yeni- rudan ve duygulu bir gi-lik Rkrinekar§lolduklan ri§imle dinleyiciye i le t-halde, fundamentalist mek amacmda oldugu

papaz Jimmy Swaggart, i~in i~iger~ek televizyonincilin mesajml kiitlelere ~ovlan diizenlemeye ka-ula~t1rmak ic;:inbiitiin He- dar vardmnakta ve dinle-

ti~im ara,lanru k ullan- yicileri cezbe haline geti-makta ter edd tit etmiyor . re bilmektedir .



•ISLAM

1 I I

Islam, tektanrlcl ve evr ensel bir dindir.

Vahye d ayanan k utsal k ita bl Ku r ' an- ,K erim ' dir . Kur 'an-l K er im, Muhammed

peygambere vahyedilmi§tir . Islam inancma

gor e son peygamber olan Hz. Muhammed ,milattan sonr a VI. yy'm ik inci ve VII. yy'm

ilk yansmda ya§aml§or (570-632). Dinin adlolan I slam , sozhik anlaml olarak bir yandan ban§ ve esenlik (selam, selamet), bir yandanda Tann'ya guven ve kendini Tann'ya tes-lim etmeyi if ade ed er (teslimiyet). Kur 'an-lK er im'e gore Islam, Tann l<:.aond <mgelenger ~ek d inin gene! adld n ve Ad em'd en Ha-

tem'e (son peygam ber ) k adar butun ger ~ek Tann el~ileri, ayr u d inin sozculer idir . Bunagore eski peygam ber lerin he psi, ozellikle,

kendiler ine k itap vahyedilmi§ olan Musa veIsa peygamber ler d e -son peygamberin d eatasl saYllan- I brahim peygamber ~izgisin-d edir . Nitekim H rist i yanl ,k bolumund e d e-gind igimiz Vatik an II. K onsilinde de Musa,[sa ve Muhammed dinler i «Ibrahimi din-

ler " k a psaml ve ~er ~evesind e e!e almml§or ..

iS lA M D A N O N C E

A R A B iS T A N

*I

slam'dan once Arabistan'd a k an bagmadayanan bir k abile d uzeni yard!. K a bile

r eisi olan k i§i, ba§k anllgl veraset yoluy-la e!d e etmezd i ; bu gor evi yerine getir ecek ve ~evr ed e k a bilesine itibar k azandnacak ni-telik ler e sahi p olan k i§i ka bile r eisi ola bilir -d i. Ka bile i~ind e e§itlik ilkesi ve dayaru§maoneITiliydi. Yazw olmayan toreler e uyulur -duo Ozellikle go~ebe ~ol ara plan arasmda,ka bile i~inde e§itlik ve dayaru§ma, ka bileler ar asmdaysa, uzla§ma olmadlk~a, d u§manllk ve sava§ var d emek ti. Bu d u§manllk ve sa-va§lard an d a k an davalan dogar d !.

K ent hayatma ge~en Mek ke yoreler ind e-

ki yerle§ik to plumlar d aysa k abilelerd e de

f . 'L, .,M usu l

SUR IYE IRAK.~am ""f

.~si phan

Ku du s 1 "

- - - - - - - - '• Rey

""f

Tayma Basra: : 5 ; . • < 9 ~'0 Hayber "

~·*U hud625 Bed ,,* , . Medine U'

d24 (Yesrib)

Cid de Mekke

·Tail

A . Peygamber zamanmda Ar a p yanmadasl.

Bozktr ve c;o llerle (gliney ke bo lge sinde, bir ticari

ve bYl bblgeleri haric;) kav~ak n oktasldlI. Buras!

kapli olan Arabistan'da Uzak Dogu'yla Akdeniz

halk, vahalardaki ktiC;i.ik havzasl arasmda ve Do·

topluluklar d l~mda, g6~e- g u A.&ika 'yla I ran a rasm·

be a~ir et hayatl ya~ar . 15- da kervan ve deniz yolla-lamm be~igi olan Hicaz, n i<;-in c;ok eskiden beri

Ktzl ldeniz'e C idde lima - bir k esi~me yeri olagel-ruyla baglanabilen Mek · miltir ..

B . Siileymaniye camiinde bayram namaZl.

Cuma ve bayram na· ibadet edilen bie toplant!mazlannm camide toplu- ve bulu~ma yen olmasl-

ca ktlmmasl zorunludur. dtr. Bu ibadetin ihti~aml

Muslumanhkta cam ilerin astl bayr am nama zlann-belirgin Qzelligi, Allaha cia ya~arur .

bazl k ar §ltllk lar ba§laml§Or . Genel olar ak ,

« har am aylar " adl ver ilen aylarda, sava§ to-r eye uygun sayllmaz. Mekk e k entindek iK a be, I br ahim peygamber tar af mdan k urul·mu§ bir ta pmak olar ak butun ara p yanma-d asl halk md an saygl gormek tedir . Roma veYunan to plumlannda d a benzer ine r astla-nan bir geli§imle ve ozellikle Mezo potamyad inlerinin etkisiyle, Ar aplar bir ~ok puta ta- par lard!. R ivayete gore Kabe'de ir ili-ufakh360 kadar put yar d !. Bunlann u~ buyuguolan Lat, Menat ve Uzza'run ad l K ur 'an'd ada ge~er [LIlI, 19-20].) Boylece, I br ahimPeygamberin ta pmagl, Roma ve Yunanis-tan'd ak i gi bi bir « panteon " halini alml§tlr .

C;:oktanncl Ara plar, putlann, Tann k atmda

k endiler ine §ef aat ed ecegine, kendiler ine'gunluk hayatta yar dlmcl olabilecegine, on-Ian kor uyacagma inarurlar d !. Mek ke'dek i I

panteon, panaYlr ve hac torenleri dolaylSlY-la ziyar et ed ilird i. Mekk e'd ek i K urey§ bo-yuna da b u bak lmdan onemli gor evler d u-§er di. Panayu ve §olen d olaYlSlyla duzenle-

nen §iir yan§malan, leh~e ve §ivelerin uze·rinde bir or tak yazl dili d ogmasma yol a~t!.

Arap yanmadasmd a, k uzeydeki Babil(Mezo potamya) bolgesinin eski d in k almo-

lannd an etk ilenmeyen ve Ibrahim gelenegi-ne sad lk k alan hanifler yar d !. Hallif d ini, d a-

ha sonra « Islam" ad l verilen tek d inin, in-sar un dogasmda var oldugu k abul ed ilen tek tann inanclrun genel ad ldlr . «Hallif " ve« muslim" bir lik te arullr (K ur 'an-l Kerim,IlI,30).

P E Y G A M B E R i N

H A Y A T I

z. Muhammed 'in d ogum tar ihi hak -kmda ~e§itli gori.i§ler var dlr . Peygam-

ber 'in « &1y111"nda d ogd ugu, bu yl-

1m ad lrun d a Kabe'yi Ylk mak i~in gelen hr is-tiyan Guney (Habe§istan) or d usunun ba§m-d ak i Yemen valisi Ebr ehe'nin bindigi filden

geldigi aktanhr . Bu olay, ~ogunluk la k a bul

edildigi uzere, 570 yllinda ger~ekle§mi§tir .Peygamber 12 r e biyulevve!d e dogd ugunagore, bu tar ih 4 mayls 570'tir . Peygamber ,

Mekk e'd ek i gu~lu K ur ey§ k abilesinin r eisiA bdulmuttali b'in tor unud ur . Kurey§ kabile-si i~inde bu soy, K usay'a, ondan sonra Ha-§im'e dayar ur. Emeviler, Abd imenaPd an

sonr a bu soydan aynhrlar ve Ha§im'in degilUmeyye'nin soyundan gelir ler .

Peygamber in ba basl A bd ullah, Peygam- ber d ogmad an once, annesi Amine'yse oglualo ya§mdayken olur ler . Peygamber , ba batar afmd an d edesi A bd ulmuttalib'in k orumave gozetimi alond a buyur . A bdulmuttalibde hanif ler d end ir . A bd ulmuttali b d e pey-gam ber henuz gen~ken olunce, oglu EbuTalib K urey§ r eisi olur vemail durumu pek e1ver i§li qlmadlgl halde Peygamberi hima-yesine almak ta ter eddut etmez. Peygambe-r in gen~ligi hakk mda daha ~ok r ivayete da-yanan bilgiler vardu. Gen~liginde ticareti~in amcaslyla Suriye'ye ve Yemen'e gitti.

Buttin Kurey§liler gi bi 0 da ticar ete ilgi du-

(Hz. Muhammed'in en

ki.i<;i.ikklZI

Faum a ve cia-madl Ali'yle birlikte na·ma z kllar k en c anlandl-ran bu minyatiir, lstan-

bul'da Topk api Sar aYI

miizesincleki bie siyer-inebi'den ahnml~ttr .)



iSL A M

yuyor d u. Ticar ete olan ilgisi Hatice ile ta-ru~masma vesile oldu ve onun ser mayesi ileticar ete ba~lad !. Sur iye'ye ya pngl ilk sefer -de <;ok k azan<; elde etti. Durustlugu ve gu-venilir ligiyIe Hatice uzer inde <;ok iyi bir iz-

Ienim blfaktl ve yirmi be~ ya~lanndayken,kendisind en biraz ya~h olan bu har umla ev-lend i (595).

Peygam ber 'in erk ek <;ocuklan k u<;uk ya~-ta old uler . En k u<;uk ve en <;ok sevdigi k Jzl

Fanma, Peygam ber in amcasl E bu T ali b'inoglu Ali'yle evlend i (624) ve onJann soyun-d an gelenJer lslam'm ilerideki tar ihind eonemli rol oynad llar .

Tann ~gnsl ve Mekke yillan. Hz. Mu-hammed peygam ber olmad an once, du~un-mek ve dua etmek uz~r e to plumd an uzak -la~arak Mek k e'nin yak la~lk 6 k m kuzeyind e bulunan Hir a dagmd aki bir magar aya <;ek il-mege ve r amazan aYlr u or ad a ge<;irmege ba~lad !. Bu magaraya k a<; yll gidip geld igi bilinmiyor . 610 yll.mda, 41 ya~md ayk en, buyuk bir olaslhk la ramazan aymm 26'Slru27'sine baglayan gece (Kad ir gecesi) vahiymelegi Cebrail araclhglyla ilk vahiyi aId!.Durumu kansl Hatice'ye a<;n. Hatice onukendi ak r abalanndan tarunml~ hallif Varakalbni Nevfel'e goturdu. Varak a Hz. Muham-med 'e Musa ve lsa peygamber ler tarafmdangelecegi bildirilmi~ olan son peygam ber 0 1 -

dugunu soyledi. Hz. Muhammed islam'a<;agnYI once yakmlanna yaptl : Hatice, am-casl Ebu Tali b'in oglu Ali, sonradan azat et-tigi gen<; kolesi Zeyd bin Har ise ve ilk e~iHatice'nin olumund en sonra evlenecegi Ay-

~e'nin ba basl, Mekke'nin zengin tuccarlann-d an Ebu bekir .

Hz. Muhammed 'in halk i musluman- 0 1 -

maya <;agnsl ozellik le ellerindeki gu<;ler i veayncahk lan yitirmekten k orkan zenginmekkelileri tedirgin etti. Kabe'den putlannkaldmlmasmm ticar eti engelliyecegi kayglSl' buyuk tepk i yaratn. Muslumanlann bir k is-

ml yapilan eziyete dayanamayarak ve Hz.Muhammed 'den izin alarak Habe~istan'a(Er yo pya) go<; ettiler (615). Bu arada Orner ile Osman'm musluman olmalan muslu-manJann mor alini yuk seltti. Amcasl Ebu Le-

hep'ten ba~k a akrabalanrun da Peygambereyar d lm etmesi ve Mekke iler i gelenJer inden

bazl1annm musluman olmalan, mu~rikler id aha da k Jzdlrd!. Buna ragmen Hz. Mu-hammed on yll boyunca du~unceler iniMekke'd e Yllmadan yaymaga <;ah~n. Hatta<;ah~malanr u Mekke d l~ma da yaymaga yo-neldi. Hac ve panaYlr mevsiminde Yes-rip'ten (sonra ad l Medine oIdu) Mekke'yegelenJer le goru~tu ; ve kendi cemaatini ora-da k urabilecegini anlad!.

Hz. Muhammed Medine'ye gitmedenonce M ira, olaYI meydana geld i. Kur'an'dave hadisler d e ver ilen bilgilere gor e, Hz. Mu-hammed Allahm bir mucizesi olarak Mek -

ke'den K udus'e gotur uld u, orad an d a gokle-re yukseltildi. Hz. Muhammed gokler d e peygamberlerle goru~ti.i, Cennet ve Cehen-

nemi gor du, ayru gece ger i d ondu (Kur 'an,XVII, 1 ve LlH, 1-18). Mira<; slrasmda be~vak it namazla birlik te ~eriatta yer alan <;e-~itli konular hakk inda bir<;ok ayet ve Bak ara

Isur esinin son ayetleri indio

Hicret'ten nhlete. Hz. Muhammed bir

I

I hac mevsiminde Yesr ibWerle gori.i~tu. Mek -ke'nin 435 km kuzeyind ek i bu kentten ge-lenler d en once altl sonr a on iki ki~i muslu-

I

man oldu. Er tesi yll yetmi~ med ineli d ahamusluman oldu ve Hz. Muhammed geli p

IMed ine'ye yerle~irse onu kor uyacaklanna

Lm

SOaZnJVaerrad i,er .Bu anJa~ma ogrenilince muslu- bask J ar ttl ve musli.imanlar par ti

324

par ti Med ine'ye go<;mege ba~ladllar . Medi-ne'nin _ Mek k e'yle Suriye arasmda, ticaretyolu ustunde bulunmasl ve burada muslu-manlann gittik<;e <;ogalmasl mekkelilerin i~i-ne gelmedi, bu yuzden muslumanJan engel-

lemeye <;ah~tllar . Sonunda Hz. Muhammed d e Ebu bekir'le birlik te Mekke'den aynld !.

OnJan yak alamak i<;in arkalanna du~enmek k eliler bunu ba~ar amad llar . Hz. Mu-hammed 'in Med ine'ye gidi~ine hicr e t (go<;)

denild i. Islam takvimine ba~langl<; sayilanhicretin kesin tar ihi belli d egild ir , ama ger -<;ege en yak in sayilar u 16 temmuz 622'd ir .Bu tar ih Halif e Omer zamarunda takvim ba~langlCl ka bul ed ilmi~tir .

Med ine halkJ, din ugr una Mekke'd en go-<;up gelenJerle (muha cir in) bunJara yar d imciold uk lanndan ensar ad l verilen yerli ar a plar -dan (Evs ve Hazrec kabileleri) ve yahudiler-d en alu~uyor d u. Hz. Muhammed bunJar arasmda bir lik saglamak i<;in go<;menJerleensan k ard e~ ilan etti, ensann onlara yar-dim etmesini saglad !. Yahudileri, hr istiyan-

Ian ve mu~r ik leri d e i<;ine alan Med ine kent

A

I

devletini kurdu. Butun kesimler in hak veyukumluluk ler ini sa ptayan bir <;e~itanayasahazlrlad!. Muharrem aylrun 10. gunu aru<;ve ban~ gunu ve Kudus kJble k a bul edild i.Cuma namazlrun bundan boyle toplu ala-rak kihnmasl emred ildi.

Hz. Muhammed Museviligi ve Hr istiyan-hgl din alar ak tar umak la bir likte, onJan ge-ne de Islam dinine davet etti. Hicretin ikinciyilmda K udus yerine Mek k e kJ ble aldu,MuslumanJar hac farizaslru yerine getire-mediklerind en a<;lk ta kurban kesildi. Er tesi

yll Ra mazan aYI ar u<; aYI kabul ed ild i ve Ha c

farz kihnd!. Hz. Muhammed'in butun ama-

Cl I brahim peygamberin saf dinini dirilt-mek , Mekke'deki k utsal K a be'yi putlardantemizlemek ti. Ama Mekk e'yi ele ge<;ir rnek kalay degildi. Mekkeliler le giri~ilen Bed ir ,Uhut ve Hendek sava~lanndan ve Yahud ile-

re kar~1 giri~ilen Hay ber sava~mdan sanramusIumanJar d aha da kuvvetlendiler . K ar ~1

<;lkan ve Mekkeliler le i~bir ligi yapan yahu-d iler ve arap ka bileler i cezaland mldl; mal-Ian eller inden ahnd l, tutsaklann <;ogu old u-r uldu, musluman alanlar bagl~land!. Ilk Mekke ziyareti mek k elilerce onJendi, amaer tesi yll ziyaret yapllabilmesi i<;in anla~mayapild l (Hud ey biye antla~masl).

Mekke ziyareti 629'da ger<;ek le~ti. Ertes.i

yll Hz. Muhammed muhacir, ensar ve be-d evllerden olu~an bir arduyla Mekke'ye yu-r udu, k ente sava~SIZ gir ildi, butun Mekke

musluma'n aldu (630). Hz. Muhammed eskidu~manJanna iyi d avrand l, K a be'dek i butun putlar yak ed ildi. Bundan sanraki yll i<;indeK ur ' a ll vahyi tamamland !. 632 Ylhnda, olu-mund en bir k a<; ay once Hz. Muhammed

yaklnlanyla bir likte son hac ziyaretini yap-tl, Arafat'ta ved a hut besini ak udu. Bu hacile (ved a hacCi) eski geleneklere yeni bir an-lam kazandlrdl ve Mekke'nin Islam d inininmer k ezi old ugunu belir lemi~ aldu. Old ugu

zaman (13 rebiyulevvel 10, yani 8 hazir an632) ardmda, ~e r iat gibi bir anayasa ve Isla-mm <;evresinde bir araya gelmi~ bir Arabis-tan blrak n, ama kendisine varis tayin etme-d i. Peygamber Hz. Muhammed zamaru,yuzYlllar dan ber i Islamm ornek devr i alarak anillr .

A - Kur ' an sayfalan.

XIX. sureden iki sayfa.

Sure adl, altm yaldlzhzemin uzerine beyaz ku-fi yazlyla; metne gelin-eel dama tertibi dizilmi~

karelere siyah yazlyla

yazllml~tlf. (T ii rk i ye , X I V . yy ?, Pa ri s, Bi bl i o tll e -que l1 a ti ol 1 al e , F r an s a . )

ID iN T B i L i ML ER I

(ULOM-UD -DiN I

K ur ' an tamam-land lktan soma <;evr esinde bazl bilgive tek nik k onulan olu~tu. Kur ' an-I

Ke r im' in , dogr u ok unmaSI bilgisinekt ra at , anlam <;Ik ar r na ve anJamlrua<;lk lama <;ah~malanna t e fs ir denir .

Daha sonr a had isler arasmda dogr uve yanll~l belirleyebilecek ol<;utlerisa ptamak i<;in had is bilirnler i dogdu.lslamm ikinci yuzyl1md a, ehl-i k itabm skolastik felsefe ve ilahiyat or ne-gine gore kelam ilmi meyd ana geld i.

Kelam " log~ »un kar ~lhgld lr ve d inlinan<;lar alar unda tar tJ.~ma ve inan<;-lann dogrulugunu ispat etme tek ni-gini (diyalek tik, ced el) ogr etir . Sezgi,irfan ve tasavvuf yoluyla, gonul yo-luyla Tanrl'ya erile bilecegini ileri su-r enJer kelam gi bi bilimler i k uru veyaramz bulur lar . Bunlar la k elamcilar

arasmd a Ban felsefesind e, skolastik

felsefeyle var olu~<;u f elsef e arasmd a-ki far k gibi bir fark vardlf.



III

slam, musevi tebliginin ilk §eklind e oldu-gu gibi, temel ve kapsaYlCl d egerler e d a-

yanan tam bir dunya goru§udur. IsaPeygam ber d e temel d eger ler a~lsmdan tam bir d unya goru§u teblig etmi§, ne var ki, sa-

d eee tebligle yetindiginden ve Roma yone-timine kar§l « siyasi " bir d evrim har eketinegiri§medigind en, kend isinden soma geli§enHristiyanhk devletten ayn bir manevi k i§ili-gin dogumuna yol a~ml§tlr .

Islam'daysa, Ku r ' an-r K erfm , pozitif hu-

kuk alarunda uyulmasl ger eken ust ve temel(anayasal) ilkeleri i~er mek ted il. T emel kay-nak Ku r 'an' dl r . Bu temel ilkelerin aynntJlar -da nasll uygulanaeaglru gostermek ve ikineider eeede duzenlemeyi yapmak yetk isiysePeygamber 'dedir . Boyleee ikinei kaynak Peygamberin soz, tutum ve davraru§lan de-mek olan siinl/ et' di r .

Ku r ' an adl, ilk vahyed ilen ayetteki« lkra" (oku!) emrinin k aynagl olan«kar a'a" . fiilind en gelil. Yalr uzea

« okumak " degil, Tur k halk d ilinde de oku-mak fiilinin bir zamanlar benzer anlamda

kullaruld lgl gibi, «davet etmek , ~aglrmak ,te blig etmek " anlamlanru da i~er ir ; §u hal-de, «Allah'm tebligi" anlamml ta§lmakta-d u.

610 Yillannd a ba§layan Ku r ' an vahyi, 632Ylhnda tamamland l. Peygamber d onemin-den itibaren, Ku r ' an metniyle kan§u end i§e-siyle, had islerin ( peygamber sozleri) yazll-maSI ho§ gorulmed i, ama Ku r ' a n ayetler iyazdmldl.

Peygamber 'in vefatmdan soma, halif eEbubekir 'in talimatlyla bir heyet toplanar ak bu yazd mlan ayetler in ve ayetler den olu§ansurelerin dizilmesine tek bir bi~im ver ildi,u~uncu halife Osman zamar unda da yazill§

bir ligi saglandl. Bugun islam alemind e,

mezhep far khhklanna ragmen, K ur 'an met-ni uzerinde oybir ligi var d ll.

Kur'an-l Kerim'in yaplsl. Ku r ' an -r K e-r im ' de 114 sure ve 6226 ayet vardlr. Sure

saYIsmda anla§mazhk yoktur . Aneak , bazleumleler birle§tiriler ek veya aynlarak sayl-

labildiginden, Ku r ' an metninde eksiklik ve-ya fazlahk a~lsmdan bir goru§ aynhgl bu-

lunmad lgl halde, ayet saylSl bakimmdan ve-rilen rakamlar , 6 666'ya k adar ~Ikmaktadu.(Ibrani kultur ~evresinden Araplara da ge-~en gelenege gore, her harfin bir de rak am

d eger i var dlr ve Allah admm arap alfabesiy-Ie yazill§mda ~Ikan rak am deger i 66 olmak -tadlr . 6666 gi bi rakamlar d a lsr ar ed ilmesi-nin sebe bi budur . Nitekim Kur'an-r K erfm

sureler inin saYIslr un 114 ve bu r ak amm19'un 6 kau olmasl dolaYlslyla da Kur'an-r

Kerf m'in 19 r akamma dayand lglr u ileri su-renler de olmu§tur .)

K ur ' an -r K er fm d uzenlenirken, ayetlerin

ini§ suasma degil, sureler in uzunluguna vekisahgma onem verildigi gor ulur . ilk sure,Fa t iha sur esid ir . Bundan soma en uzun sur e

olan Bak ara suresi gelir . Mekke'de, Hie-r et'den onee tamaml inen sur eler genellikled aha kisa oldugu i~in, bu Slralamar un sonla-nnda yer ahr. K ur ' an -r K er fm ' de eksiklik ve-

ya fazlahk bakimmdan mezhepler arasmd a bir anla§mazhk olmadlgl hald e, sure d uzen-lemesinin veya bir -ilo ayetin yer aldlgl sure-nin yahut SlraSllun far kh olmasl ger ek tigikonusunda bazl anla§mazhk lara rastlanabi-lir . Buna ragmen, bugun islam aleminde tek Ku r ' an -r K erhn metni butun mezhepler ee ka-

bul gormekted ir .

Ku r ' an -r K er im'i ayetlerin ini§ suasma go-

r e duzenlemeye kalkl§an bir iki munferit te-§e bbus vard ll. Kur'an-r K er f m' in bir ingilizee

~evirisi bu iddiad adu. $ii mezhebi de ayruKu r ' an -r K erfm metnini ka bul edel. Hatta bumezhe p i~ind e eld ek i Klir ' an-r Kerfm metni-nin d uzenlenme ve slr alanmasmm Ali I bni

E butali b tar afmdan ya plld lglru iler i surenler d e vard lr . Bir gor u§e gore de Ali'nin d uzen-led igi Ku r' an-r K er fm , eksiklik veya f azlahk olmakslZln eld ek i metin olmakla birlik te,

bir iki aye tin Slralamasmd a far k vardl ve bumushafm kenannda bazl tef sirler y er al-mak taydl. Bu metin resmen kabul edilmedi-

gi i~in, « Mehd i " tarafmdan or taya ~lkanl-mak uzer e, « imamet emaneti " olarak mu-haf aza ed ild i ve Ehl-i Beyt imamlan arasm-da devred ildi.

Bahailik, islam §er iatinin butunuyle ge-~ersiz oldugunu, yeni bir kutsal k itap geldi-gini iddia ettigi i~in, Islam dini dl§mda yeni bir din sayilmaktadlr . Buna kar§lhk Ahme-dilik veya Kaadiyanilik; Mir za Gulam Ah-

med'i ne bi olarak k a bul etse bile, §er iat k i-tabl olarak K ur ' an-r K er f m' i ka bul ettigi i~in,ayn bir din degil, baul bir mezhep k a buled ilmektedil. Son Yillar da ABD'de mlslrhRe§ad Halif e ; 9. surenin ( Jevbe ) son ik i aye-tinin Ku r ' an -r Ker fm ' de bulunmaYlp soma-

d an eklend igini -gene 19 rakaml esasma da-yanan bazl ka bul edilemez gerek~eler le- ile-r i surmu§se de, bu gi bi goru§ler inanarilar arasmda genel kabul gor memi§tir . Butunmuslumanlar arasmda a gu basan goru§,K ur ' an metninin sadeee kapsam bakimm-dan d egil, ayet ve sure sualamasl bakimm-dan da genel bir kabule dayand lgldu. Nite-k im yeryuzund e tek bir K ur ' an metni olu§uda bu genel kabulun gostergesidil.

Ku r ' an , butunuyle ele ahndlgmda, mantl-k i tutar hligl ve ~eli§kisizligi ortaya ~lkan bir k itaptu. Bir genel ilk e, istisnalanyla birlikteayru sure i~ind e yer almayabilir . Aneak , ay-ru konuya ili§kin butun ayetler bir aradagoz onune alirursa, manuki butunluk ve tu-tarhhk ortaya ~lk ar . Temel ve mutlak ilk ele-ri belirten ayetler muh kem a yerl er ' d ir . Miite-?abih a yet ler ' se , temel ilk eleri belirten ve do-laYlSlyla d aha k olay anla§llan muhkemayetleri k ayltlayan, istisnalanru gosteren ve bir de simgeli ifade kullamld lgl i~in anlamla pa~lk olmayan, yar ill§ bir lafzi yoruma gi-

d ilmemesi i~in d e muhkem ayetlerin 1§lgm-da yor umlanmasl gereken ayetler dir .

K ur ' an' da «nasih" ve «mensuh" bulunup bulunmad lgl, bir aye tin hukmunun dahasonra « mensuh » olup olmad lgl da bazl te-r eddutler e konu olmu§tur . Aslind a Ku r ' an -r Ke r f m' d e nesh ( bir aye tin huk munun kaldm-larak yer ine onun huk muyle tamamen ~eli-

§en ikinei bir ayet getir ilmi§ olmasl olgusu)yoktur . Sadeee, bir muhk em ayetin hukmu-

nun, daha soma mute§a bih bir ayetle ozeluygulama §ar tlanmn belirlenmesi olgusunarastlana bilir . Daha once vahyedilen bir aye-

tin « yanll§ " oldugu gerek~esiyle somadanduzeltilmesi olgusuna hi~ rastlanmaz.

T evbe suresinden (IX) ba§ka bur un diger sureler besmele' yle ba§lar . Besmele,« bismillahirrahmanirr arum " tarzmda ifad e

ed ilen bir for rnuldur (esir geyen, yargllayanAllah ad lyla). Muslumanlar, her hayuli i§e besmeleyle ba§lar lar .

Kur'an-l Kerim'in kapsarrn. Ku r ' a n-r K e-rfm , yukand a belirtildigi gi bi, tek ger ~ek di-nin genel adl olar ak k a bul ed ilen Islam'minan~ ilk eler ini ve temel degerler ini kapsa-yan bir k ita pur . Nasll Ku r ' an-r K e rf m i~ind e~eli§ki olmasma manuken imkan yoksa,K lir ' an vahyiyle oncek i peygamber ler in teb-ligi arasmda d a ~eli§k i olmasma imkan yok -tul. K ur'an-r K er f m'e gore butun ger ~ek pey-

A . Ezan okuyan muezzin.

Ezanl mue z zin denen din

g6revlisi tarafmdan mi-

narenin ~er efesinde I dort

y6ne ayn ayn seslene-rek, muminleri namaza

c;aglrma demektir; Me-dine doneminde, bizzatPeygamb er tarahndan ih-das edilmi~tir . ($a m' daO mey ye c a mii . )

RahmaI} ve Rahim Allah Ad lyla :

Ha md , Alemlerin Rabbi A I/ aha' , Ra hm an ve Ra him 'e

Di n Gi ini i'n iin Ma likinel An ca k sana iba de t eder i z An ca k sen de n yardrm dil eri z Biz i Do gr u Yo l'a ilerl N i' metine erdir diklerinin yoluna!Ofkene IIgrayanlar r nkine

ve sa pmr?larmkine de gil!Hz. Muhammed bir had isinde

«Fatiha'YI okumayarun namazl 0 1 -

maz" d el. Bu sebe ple Islar niyet'intemel inan~ ve ilkeler inin bir ozeti

olan bu sureyi, namazlann her reka-unda ok umak vaci p saYllir . AyneaFatiha suresi d ua niteligindek i sure-

ler in de en ozlusudur; bireysel veyatoplu bur un dualann sonunda okun-masl devam edegelen bir Islam gele-negid ir .

T EVH i DVEY AiH L A S SURESi

Ra hm an ve Rahim A I / a h a d r yla : Diyesin k i: «0bir alan AI/ah' t , ,!

AI /ah yiicedir Dogmadr dogur ma d r

Ona k imse d enk olmad d " T evhid veya Ihlas suresinin meali

budur . Muslumanlar bu sureyi dua-lard a ve namazda ok umaYI sever ler ,~unku Islanun ozunu ver en bir sure-d ir. Sureye [hlas ad mm ver ilmesi, is-lam imarurun ozu olan tevhid inanel-r un ozeti niteligini ta§lmasmd an,

muslumarun i~ten ve ozlu (halis)inanelr u d ile getir r nesindend il.



I DiNLER VE MirOLOJ;

i S L A M

~

-~---~-

gamberler ayru inanel ve ayru temel d eger -ler i te blig ed erler . K endilerine daha once k i-

: ta p verilenler in inan~lanyla K ur ' an vahyineiman ed enler in inan~lan arasmdak i goru-nurd ek i ~eli§k iler, insanlann yanh§ yorum-lara ve vahye ayk m gelenek ler e ustunluk ta-rumalanndan ve daha oneek i k itaplann bo-

i zulmasmd an dogmu§tur . K ur' an vahyi son

peygamber taraf md an te blig edild igine go-r e, ar tlk Ku r 'an - I Ke rim' in « dokunulmazhk »k azanmasmda zorunluk yard !. Bundan son-

r a, tek rar bir peygamber gelmeyeeeginden,I K ur ' an metnine insanlar m dokunamayaeagl '

ve metnin Tann himayesinde oldugu tebliged ilmi§tir . T evrat ve Ineillerin metinlerine baiGld lgmda, bu metinlerin Tann dilindendegil, « had isler » veya « kud si had isler » gi-

bi, bir ba§ka k i§i tarafmdan veya peygamber in beyarurun bir « beyan ak tanelsl » tara-

fmdan nak led ildigi gor ulur . Ku r ' an - I Ke -rim' d eyse , hi~ bir yerde bir ba§ka k i§inin be-yar u ar aya kan§maz. Insanlann ge~mi§teki I

konu§malanr u ve olaylan ak taran d a bizzatTannd lr~

K ur ' a n-! K erim , inan~ esaslan yarunda, ah- ,lak ve huk uK d uzeninin d ayand lgl «ilahisevgi » ve « adalet » gi bi temel deger ilkele~rini, yar adlh§ alemine temel olan genel bi-lim kanunlanr u, toplurnlann geli§mesi ve bozulup dagJ.1malannd a gozlemlenen temelkanunlan gosterir . T o plumbilim k anunlan

belir tilirken, Hz. Muhammed 'den oneeki peygamber ler in te bliglerinden ve toplumla-nrun onlan k ar§llaYl§ bi~imlerinden or nek

ver ilir . Bu ar ad a, vahyi alan peygam ber e veonun araelhgl ile insanllga, ibadet ve ahlak kur allan konusunda, d ogabilimler i alar und agozlem ya pmalan k onusunda, to plum bilimkanunlan alarunda tarihten ibr et almalan ve bu kanunlann dogrulugunu anlayarak kabuletmeler i k onusunda, normatif temel huk uk ilk eleri k onusund a ogut ve talimatlar da ve- .r ilir .

K ur ' an - I K erim , ar ap~a Hade baiGmmdanda, vahyin tebligi slr asmda bir nev'i« mueize» etkisi yapml§, daha soma daAr ap~'r un geli§mesind e, yeni ter imler bu-lunmasmda, ~e§itli leh~eler arasmd a or tak yaZl d iline ula§llmasmd a etk ili olmu§tur .

ukand a belirtildigi gibi sunnet , Is-lam'da ikinei kaynaktlr . Sunnet,

Tann i~in k ullaruldlgmda, Tann'runyarad lh§ ve toplumbilim alarunda koydugudegi§mez «yasa» anlammd ad lr . Ku r ' an -!Kerim' d e de bu anlamda kullarulmak tadlr .

(XVII, 79; XXIll, 62; XXV, 42; XL VIlI, 23).

Bir d e " oneekiler in d avr aru§lan »,« gelenek le§en davr aru§ » anlamma kullaru-

hr . (VIlI, 39; Xv, 13; XVIII, 53; XXxv,, 41). Bunun k ar §ltI, bir d enbir e ortaya ~lk an,

ah§llml§ olmayan, "yeni tureme » d avr ar u§I ve tutumdur (bi d ' a , bid ' at )~ Islam ogretisinde

I

sunnet terimi tek ba§ma kullar uldlgmda,Peygam ber'in soz, d avraru§ ve tutumlan an-larr una gelir .

I Sunnet u~e. aynhr: ka vli sun net , « hadis », ( peygamber sozleri) d emek tir; f iili siilt ne t ,, Peygamber 'in d avr ar u§land lr; bir de Pey-

gam ber 'in «susma, bir te pki gostermeme, bir eylem yapmama» gibi tutumlanndan bir anlam ~lkanld lgl olur k i, buna d a tak r irisunnet d enir .

! « Sunni » denen mezheplerde d e d ogr ulu-

I

gu kabul edilen bir hadis, «HUlef ,a,'-i ra§idi-nimin sunneti, benim sunnetim gibidir »mealindedir . «Hulef a-i ra§idinimin saYlsl

on ikid ir » hadisi dolaYlSlyla, ~ii Imamiyemezhe bind e, «Hulefa-i r a§idin» teriminin

k apsamma on iki ehl-i beyt imamlrun gird i-gi kabul ed ilir ve ehl-i beyt imamlanmnsozler i de geni§ anlamda sunnet (had is)ka psamma gir er . Sunni mezhe plerdeyse,Hulef a-i r a§id in'den amaem ilk d or t halif eoldugu kabul ed ilmesil1e ragmen, bu d or thalifenin (E bubekir , Orner , Osman, Ali)sozler i sunnet kapsamma alrnmaz. Nazar i

~larak boyle olsa bile, ozellik le ikinei halifeOmer 'in bazl soz ve d avrar u§lan sunnimezhepler de «kaynak » olarak ka bul ed il-

r ni§ ve bunu hakll gostermek i~iIl de

" benden soma peygamber gelseyd i Omer olur d u » gi bi uydurma had isler or taya atll-ml§tlr . Sonu~ olar ak , sunnet, butun islammezhe pler inde kaynak kabul edilmek teysed e, «metin» olar ak butun muslUmanlannuzer inde anla§tIgl tek bir had is k ulliyatIyok tur . Bir hadis der lemesi i~ind e yer alan butun hadisler de aym dereeed e" guvenilir » degildir . Sunni mezheplerde,

ba§ta Buhan ve Muslim k ulliyatl olmak uzer e, Peygamber 'd en sonr aki u~uneu aSlr-d a belir li bir kapsama ula§ml§ hadis gelene-

gini d er leyen ve ele§tir erek aYlk layan altIhadis kitabl, «sahih» kabul ed ilir (s!h ah -!sit t e): Buhar i (810-870), Muslim (8 17 -875),

E bll Dav ud (8177-888), E t -T irmi zi (859-932) ,E n N esa i (01. 915), f bni M ace (825-887). Isla-

mm ik inei yuzyilmd a Malik i mezhebi ima-ml Imam Malik 'in d erledigi E l-Muvat ta d a,

Malik i mezhe bi dl§mda dahi ka bul goren bir d erlemed ir . Yine sunni mezheplerind en

Hanbeli mezhebinin imaml Ahmet IbnHan bel'in M iisned ad h had is der lemesi k a- bul goren ve deger ver ilen bir derlemed ir .~ii Imamiye mezhebind eyse dort had is der-lemesi ozellikle onem ta§lr . Bunlar , onuneuyuzYllda Kuleyni tarafmd an d er lenen fl-

K a(i , Ibn Ba buye (Ba beveyh, Saduk ) [920-991] tar af md an toplanan M en la yahzur llhul-(ak ih , T usi'nin (01. 1067) d erledigi T eh zib ve

I st ibsar ' dlr .Hadis kulliyatl, Ku r ' an-! Ke r im metni gibi

tar t.I§maSIZ ve mevsuk d egildir . Hadisler

A ~ Kur'an okuyan bir mumin.

Musliimanltkta ibadet ni·

yetiyle ve Allah \n ho~-nutlugunu kazanmak

ama Clyla K u r a n oku -

mak, hele anu ba§tan sa-

na kadar tecvit ve tHavet

kurallanna uygun okuya·

rak hatmetrnek (hatirn

indirmek) bu yuk sevap

saYllu.

i~ind e ~ok tar t.I§malr veya uydurma olanlar d a vardlr . Had is bilginleri ~e§itli iGstaslara

ba~vur ar ak uydur ma ( < < mevzu ») hadisleri« sahih» hadislerden aYlk lamaya ~ah§ml§-lar dlr . Sunni hadis bilginleri bu konuda Pey-

gamber 'in ~agda§l ve onunla gor u§mu§ olanmusliimanlann tumunu ashab (sahabe) ola-r ak niteleyi p tumunu « ad il » sayarlar . Boy-Ieee, asha b' d an birinden, guvenilir bir riva-yet zinciriyle aktanlan hadis, "uyd urma»saYllamaz. ~ii had is bilginleriyse ashaba de-gil el t l-i be yt imamlart ' na ula§an bir rivayete bir inei d ereeed e onem verirler . Sunniler ,

Peygamber 'le gor u§en ilk nesle (sa ha b) , on-

I lar la gor u§en nesle (tabi ' in) ve ti bi'in'le go-r u§en u~uneu nesle (tebe-i tabi' in) onem ve-rirler k en, §iilere gore, Peygamber 'e zamana~lSlndaf l yakJnllgm bir inei dereeede onemiyoktur . Onemli olan manevi yaiGnllk ve se-zilmi~ olmak tlr . Bu sebe ple, Ebu Tali b ogluAli'den, On lk inci Imam Hasanoglu Mu-hammed 'in « gaybet »ine (gozlerden gizlen-mesine) kad ar olan u~ yuzyJihk sure i~indegeli p ge~en FatIma ve Ali soyund an -Ali'nink end isiyle bir likte- On lki imamdan gelen

,rivayetler , sunniler ee sahab'dan saYllankimselere ula§an rivayetlerd en d aha ustunolar ak kabul edilir .

U M M E T - i M U H A M M E D

~"" on peygam ber bir kavme d egil, butuni;ljJ insanllga gonder ilen peygal1l berdir .

Islaml ka bul ed enler e, «Ummet-iMuhammed »·denir . Bu ummet e§itlik ~i bir to plumdur. Bu ummet i~ind e, imtiyazlr ruh-

, ban slruf l yoktur . Devlet reisi de «e§itler ar asmd a bir inci » ( pr imus inter par es) saYll-

, mak ger ek ir . Bu ummet bir §er iata baghdu.K ur ' a n-! K erim anlammda «~er iat », devlet

yonetiminin uymasl ve baglmh olmasl gere-k en ust ve temel ilkeler dir (anayasal ilkeler).Daha soma ast kurallar da geli§tir ilmi§ ve f t -



kzh adl verilip hukuk kurallanru d a i<;erenuygulama kurallan duzeni kurulmu~tur . Fl-klh k apsamma " i bad at» hukumleri de gi-r e r . Fd<lun, huk uku ilgilend iren bolumlerimiinakehat (evlenme ve evlilik huk uku), ne -

seb ve nafakat (aile hukukunun bir diger bo-lUmu), irs ve ferai z ve vesaya (miras huk uk u),

muam elat ( bor<;lar ve e~ya huk uk u), ukubat I (ceza hukuk u) gibi bOlumler dir . Flklhd a,

benzetme (k z yas) gibi metodoloji bolum~eri-ni kapsayan alana d a usul-iil-{ t kh denir . Um-metin bir k onuda oybir ligi (ic ma), fJ.kh ala-runda " delil » sayllir . Ne var k i, ger <;ek ic-ma'm saglanabilmesi zordur . $i1goru~, eW-i beyt imamlanr un katl!m<J.d lgl bir gorti~u ic-

ma olarak k abul etmez. Ozellik le sunni <;ev-relerde " ummetim hata uzerinde icma et-mez» had isi iler i surtilur . Ommet kelimesi-

nin arap<;a " ana» anlarrunda alan iim m' d en

k aynaklandlgl kabul edilmektedir . Bu hususyeteri kadar ar a~tmlmaml~t1r . Ibrani dilindede bu kelime vardH, ama elif 'le degil aym'layazllmak tad H. Ibr aniced e daha sonralan,inan<; toplulugu yer ine " kan bagl » esaSI ge-<;ince ummeti kar ~dayan terim yerinekavm'i kar ~dayan terim k ullanllir olmu~tur .

J< :.u r ' an -lK enm ' de Peygam ber i ,in " Ne biyyi

Umrrli» denmesi de "okuyu p yazma bil-meyen Peygam ber » anlammda degil, belir li bir kavme gonderilmeyip butun insanllgagonderilmi~ Peygam ber anlammdadlr .

•I

slam inancmm temel ilkeler i am entii' de

ozetlenmi~tir : am enti i b illa hi v e melaike-tihi ve kiitiibihi ve resul ih i ve l yev mi l a hi r i

ve bil ka deri hayrihi ve ?er r ihi minel/ahi t eala ..." Iman ettim Allaha, meleklerine, kitaplan-na, peygam ber lerine, ahr et gunune ve kad e-r e , k i hayn ve ~er r i yUce Allahtandlr ... »

A~agld a aynntlli olar ak ele ahnacak alanI bu altl ilkeye im an m ?anlan denir. Bu ilkeler I islamm ? an la n d enilen ve ibadetin esaslanru

belirleyen d iger be~ ~ar tla tamamlarur : k eli-

me-i ?ah ade t , namaz , oru f , zekat , ha c.

Islam ogretisinin temeli alan bu ilk eler bi1tun muslUmanlar i<;in ortaktlr . $illikte bunlara birtak lm ekler ya pllml~tH, ama bunlar Islamm temel inan<;lanru bozmaz.

Allah, tek tann. Allah, tek tannr un ozelad ldH. "La ilahe illallah» i baresinden deanla~dacagl gibi ilah, ger<;ek veya batJ.! 01-sun, tanrl olar ak tapdan her ger <;ek veya ha-yali varhga denebilir , Tann'r un kar ~lligld lr .Allah, zaman ve mekan k ategoriler ine Slg-maz. Zihinde somut bir Allah tasawuru do-garsa, bu tasavvur , zihnin bir urunudur , Al-

lah degildir . Ondan ba~k a her ~ey yaratll-ml§ oldugundan, Allah'a benzer hi, bir §eyyoktur ( Le ys e k emislihl $e y' un ). Allah zihnede~il, bir k ud sl had is geregince "muminkuf un gonlune slgar » (Kudsf hadis , anlamlTann'dan olup lafzl -Ku r ' an vahyinden far k -h olarak- Peygamber'e ait sozdur ). Allah va-cib-Ul-vucuddur , mutlak ve zorunlu varhk-tlr; ezell ve ebedldir . Allah mutlak ve zo-

runlu varhk oldugllndan, yokluk bir ilke de-gild ir . Dualizm (ikicilik ) mantlkSlzdlr .

Yarad lh§dan once Allahdan ba§ka hi,bir var hk yoktu, mutlak varhk var dl. $u hald e"ilk sebeb »i aramada zincir leme sorulan

"AllaJu k im yarattl? » sor usuna kad ar var -

dmnak , sa<;ma ve mantlk Slzdlr . Bir hadisd e,

bu akll yur titmenin batll ve §eytani oldugu belirtilir . Yokluk asJ.!ilke olsaydl, yok luktan

mutlak varhgm dogmasma imk an yok tu. 51-rurslz ve mutlak varhkla SJr urslz ve mutlak

--------- _ ._-~

lek veya meleklerd en d e ustun bir Allah go-revlisid ir .

lblis , melek k en Allah'a isyan etmi~ bir varhk degildir ; cin cinsindend ir . Melek ,nur'd an, Iblis ve cinler ate§'ten, insan to p-

r ak 'tan yaratl!mI~t1r . Butun bunlar , insanzihnine melek , cin ve insan dogasl ar asmda-k i farkllhgl kavr atabilmek i,in belir tilmi§ te- I

mel ger<;ek ler d ir . Iblis, d ualist dinlerde oldu-

gu gibi bir nev'i " $er TannSl» degil, insan-lar gibi se<;im ozg~rlUgu alan cinlerden biri-dir ve Allah'm, " Adem'e secd e et» emrinekar ~l gelmi§tir (Kur ' an- I K erfm , XX X VIII ,77) ; K tyamet gunune k adar insanlan ayar t-ma giri§imleri sur ecek tir . Iblis'in insar uar veciruer uzer inde ger <;ek bir zorlama (ce br ) I

gucu yok tur ; sadece oruan kotuye _ <;agmr ve " §er r i hayr gi bi » gosterir . I blis, Adem'eseede etmeyi reddeden ciruer in esk i ba~k a-

rurun adldlr . Tann yak lr ulgmdan kovulduk-tan sonr a, eiruer ve insar uardan I blis'e uyan-

lar , " ein §eytaruan » ve " ins ~eytar uan » di-ye adlandmlabilir . Nasll " ilah » kelimesinin<;ogulu varsa ,,§eytan» kelimesi de < ;ogul-la~tlnla bilir . $eytan k elimesi, Iblis yerine dek ullarula bilir . Buna k ar §llik I blis ozel addlr.

Adem'i ve Hawa'Yl k andmp Allah'a ita at-slzhga yonelter ek , Cennet'ten kovulmalan-na sebe p alan da I blis'tir .

Kalubela ahdi. Had iste belirtilen amentu

madd eler i ar asmda yer almamakla birlikte i

kalu bela ahdi (misak), islam, iman ve sala-met aruaYl~lr un teJ!lel ogeler ind en bir idir .

Buna gore, Allah, Adem'in soyundan gele-eekler in ruhlanru yar attlgl, onlan zamanave mek ana yer le~tird igi vakit"" Ben sizin

Rabbiniz degil miyim? » d iye sor d u. Oruar I d a" El bette, sen bizim Ra b bimizsin » ded i-

ler (Ku r' an - I Ker f m , VII, 172-174). Bu kalube-la ahdine gore, zaman i<;ind e ortaya <;lkanve f ar k ll sar ulan inan<;lar , ayru imarun yenitezahurlerinden ba~ka bir §ey d egildir veAllahm birligine iman d a ilk kabulun bir tekrandH.

Adem'in i§ledigi gunah misakln ebedl izi-ni silemez ; Ad em ve onun soyundan gelen-ler i<;inbir su<;luluk ve eeza yaratlr ki, a d a birbir ine d u§man olmak ve yer yuzund e,

olumle sana er ecek ge<;iei bir sure k onak la-mak tlr (K ur'an, II, 34-36). K ur ' an ' a gore bu

Ku r /an'm yanll~slzyazll-maSt, hareke le ri n harfle-

rin tam hizalanna kon-

maSI ve yu kand a g6rii-

len Kur'an'da oldugu gi-b i b ir (I nesih giizelligi«

( To p kapt Sa ra yl Mii zesi ,

X V II . y y. e I y azmalan ko-lek si yon u , I st anbul.)

ta§lmaSl hat iistatlan ic;:in

~ok 6nemli bie iistlinli.ik

olarak ka bul edilir d i.

yoklugun yan yana iki e~deger ilke olmasl-na da imk an yoktur ; bu d a mantlkslzdH.$u hald e, yaraddl§d an sonra d a mutlak var -hk sad ece Allah'd lr . Diger varhk lar " mahluk »tur (yar atilml~tH) ve mutlak de-

gil, sad ece " mumk un var hklar »dH.Allah zaman ve mekan kategorileriyle

kaYltil olmad lgl i,indir ki, Allahl gormeyeimkan yok tur . Ancak , " mu§ebbihe » (Allahl

yar atd ml~lara, insana benzetme) goru~uneegilim d uyanlar , "Tann'run elL.., Ar~'a da-yanmasl. .. » gibi ifad eler i ak la uygun bir yo-r umla a<;lklayacak lan yer de, lafza (soyleme)uygun yorumlan tercih ed er ler . Bir de sunnimezheplerind e Allahm mumiruere rtiyadave oteki dunyada gorunecegine ili§kin bir inanca r astlarur . Mutezile ve §ia bunu kabuletmez.

AI / ah m sl fat lan k onusund a da mutezile ve

§ia'yla sunni mezhepler arasmda fark gor u-lebilir . Mutezile ve ~iada, d aha oncek i ka-vimler in, tek tannrun <;e~itli slfatlanna aynve baglmslz var hk taruma egilimlerinin 50-

nu<;ta <;ok tanr lClhga yol a<;tlgl du~unuler ek ,slfatlann zat'dan ayn olmad lgr m ve zat na-sJ.!slrur lanamazsa slfatlann da slrurlanama-yacagl ileri sur tilur . Allahm slfatlanna teka- bul eden "guzel adlan » vard lr . Bu adlar la

zikr 'edilir . Allah ad lru i<;ten saygl ile anmak I da ( zikr ) bir ibad ettir .

Melekler. Melekler , insan ve cin gibi se<;-me ozgur lUgu ve sorumlulugu alan var hklar d egild ir ; sad ece Allahm emir lerini yerine

getirir . Melek lerin ciereceler i vardlr . Ruhul-kudus, Cebrail olarak k a bul edilir . Kadr su-resinde, Kad ir gecesinde Ruh'un ve melek -lerin indikleri soylenir . Buradak i Ruh'd an

ama<;, bir rivayete gore, Melek ler'in en bu-yugu alan Cebrail' dir (Ruhulkud us). Bir di-

I ger rivayete gore, Ruh, melekler d en ayn vedaha yuee bir varhk tlr . Insar uann ve earulla-

, nn ayn ayn ruh'lan soz konusu degild ir .Car J.1tlan harekete ge<;iren gu<; mer kezi alanRuh, tektir . Bu Ruhun, caruJ.!an catllihk ozelligine kavu§tur an ve ayn k i~ilik sahibi bir gu<;, bir Allah mahl6ku, Allah gorevlisioldugu soylenebilir. lster RuhUlkud us alanCebr ail'le ayr u, ister ond an ayn olsun, Hr is-

tiyarulk ta oldugu gi bi Tann'run u<;uncu bo-yutu d egil, sad ece ve sadece en buyuk me-



iSL A M

izini silemez ; Adem ve onun soyundan ge-lenler i~in bir su~luluk ve eeza yaranr ki, 0da birbirine du~man olmak ve yer yuzunde,olumle sona ereeek ge~ici bir sure konak la-mak tlr (K ur ' an , II , 34-36). Ku r ' at l' a gore bud ur um ne k ur tulmaYl, ne d e k urtanelYl ge-r ektir ir . Kur 'an-l K erim'in ogr etisi, Allahmyarauelhgma ve yarattlklanna hayr an olma-yl, onlar d an ol~u ve sayglyla zevk almaYlogutler ; gelip ge~en zaman e bed iyetin ikitemel ar u arasma slk l~ml~ur : bir yanda mi-sak , ote yanda son yar gtlama (ktyamet gu-

nu) bulunur .

Kitaplar ve Tann e1~iler i. Ku r' an ' a gore,

Peygamber tebligi kendisine eri~meyen hi~ bir to pluluk sorumlu tutulmaml~ ve her topluluga k endi d ilinee peygamber gond e-rilmi~tir . ButUn ger~ek peygam berler ayrudinin te bligeisidirler . "R esullerden hi~ birikendi te bligi a~lsmdan diger ler ine kar~lt sa-

yllamaz ". Peygamberlerin he psi "nebi"dir , Allah'dan vahiy ahr lar . Aneak , bazl nebi'ler ayru zamand a r esul'd ur ; insanllga ila-m te~ligi iletir ve ortlan ~er iata d avet eder -

ler : Oneeki peygamber in teblig ettigi kitaptahr if ed ilmi~se, yeni bir k ita pla, bu tahrif -

ler ve sapmalar duzeltilir . K ur ' an k end indenoneeki T evra t , Z ebur ve incil' in Allahdan ge-len metinler ini dogr ulaml§, aneak bu metin-lerin tahrif edilmi~ k islmlanna kar ~l ~lk ml~-ur . Ku r ' an-I Ke r /m ' d en soma ba~k a bir kita pgelmeyeeek tir . Vahiy tamamlanrru~ur (M ai -d e , \1,3 )

KJ.yamet giinii. Aremleri yaratan Allah on-lann kaderini d e belirler . Bu nedenle Allah

Fatiha sur esind e "Hukum gununun haki-mi " olarak belirtilmi~tir . Ku r ' an bir ~ok ye-r ind e zamanlann sona ereeegi kozmik olgu-

Ian dile getir ir : " gok ler Ylk thp ~oktugu za-man" (Ku r 'an , XX I , 104) melekler hesapla-

nn gor ulmesi i~in herkesi meydand ato planmaya ~aglraeaklard lr . 0 zaman her insan ve her to plum muhak eme edileeektir .

.L 328

iS LA M INBE$ $ARTI

aha once d e belirttigimiz gibi, islamcemaatinin ve her bir muminin Alla-hm birligine taruk hgl ve Allaha k ar §l

gorev ve yuk umluluk ler i bq temel ilkede

ozetlenmi~tir ; " erkan " veya " d irekler " dedenen bu be~ ~art ~unlardlr : 1° islama iman(~ahad et) ; 2° nall1az (salat) ; 3° zeka t ; 4° oru((savm) ; 5° ha c.

~ahadet. "E~hedii en la ilahe iI/a I/a ir ve e~lr e-d ii enne M ulraml1leden resulul/ alr " (talllklik ederim ki Allah'dan ba~k a tann yoktur ; ta-ruk llk ederim k i Muhammed Allahm el~isi-dir ). Bu eumleler e ~a lr adet eyn veya kelil1le-i~alradet denir . "La ilahe illallah; Muham-

meden resulullah" bi~imind e k isalulml~olarak d a soylenir . " La ilahe illallah " ibare-sine d e ke lim e-i t evhid d enir . ~ahad et getir enkimse, zahir 'de musliiman muamelesi go-r ur; aneak , Allah k aunda miil1lin sayllmasl

i~in, sadeee dille ikrar yetmez, ayru zaman-da gonulle de inanmak , tasdik etmek gere-

k ir . Mumil,l k elime-i ~ahadet getirmek le K a-lubela'd a Ad em ve onun soyund an geleeek ruhlar tar af mdan benimsenmi~ olan tek tan-nYl tar uma ahd ini (Kur 'an, VII, 172) tekrar -

laml~ olur. Her ~oeuk islam alarak dagar ,erginlik ya§ma vannea (mumeyyiz olunea)imar ur u a~lk~a dile getirmesi gerekir . Mus-liiman ki§i omur boyu bu t aruk llgl tekr ar la-

yaeak tlr. Kelime-i ~ahad et gunde be§ defaezanlarda dile geldigi gi bi, olii mezar a k o-

nur ken d e kelime-i ~ehad et getir ilir .

Namaz. Namaz far s~adan ge~mi~ bir keli-medir . Ar a p~asl "salat "tlr . islarrun ikinei~artl olarak gund e be~ vakit klhrur: sabah,

ogle, ikind i, ak ~am, yatsl. ~il mezhebinde,ogleyle ik ind i ak~amla yatslrun hemen artar da kihnmasma eevaz var d lr : 0zaman u~

A - Kabe'yi tavaf eden hacLlar.

Tavaf suasmda yiiriiyii~e dogru yiiriiniir. T avaf J

Hacerii'I·Esve d' in bulun· K a b e <;evresinde yedi de-

dugu kOleden ballar ur fa dolalliar ak tamamla·ve Kabe sol yana alma- rur. Bunun d6rdii f arz,

rak saga, kapt ybniine (h;G vaciptir.

AI /ahii ekber (4 kere) ; e ~hedii en la i la-

he il/al / ah (2 ker e) ; e~hedii enne Mu-hall1l11eden resulul / ah (2 ker e) hayyeale s s alah (2 k ere) ; ha yy e aie l fela h (2kere) ; al/ ah iiekber (2 ker e) ; I ii i lahe il-lal lah (1 k ere). [Yalr uz sabah ezarun-da ha yye a ie l f elah' tan soma 2 ker e esselaT ii ha yren m inen neVIl1 , (namaz uy-kud an haYJrhd lr) sozleri soylenir.]

"Tann uludur ; bilirim bild ir irimTanrld an ba§k a yok tur tapaeak ; Tan-

nr un el~isid ir Muhammed ; haydinnamaza, hayd in felaha ; Tann uludur ;

Tanndan ba~ka yok tur tapacak ".

vak it kthnml§ gi bi olur . Namaz kilmak i~ina bdestli olmak gerek ir . Ab d est el, aglz, bu-

run, yuz, kol, ayak Ylkama ve ba~a, ens eyelslak el gezdirme, kulagl temizleme bi~i-minde yapllan bir annmadlr . Aynea, belir li

olaylar sonueunda, sadeee bu temizlik yet-

mez, bedeni ba§tan a§aglya Ylkamak gere-kir (gusul, boy abdesti). Namazm iki§er se.e-d eyle bir bir inden aynlan bolumler ine rekiit d enir . Sabah 2, ogle 4, ikindi 4, ak~am 3,yats14 olmak uzer e to plam 17 rekat farzdlr .Bu saYlda mezhepler arasmda ihtilaf yak -tur . Bir de aynea far z olmamakla, din! yu-kumlu!uk dogurmamakla birlikte, Peygam-

ber in ogutled igi ve klldlgl sunnet namazlar vard lr ki, ~il ve sunlli mezhe pleri arasmda bu namazlann rekat saYlsl bakimmdan



I D;NLER VE M;TOLOJ;

f ar k h gor ii§lere yer ver ilir . Gunhik namazlar d l§md a bayr am namazlan, cuma namaZl,cenaze namaZl (diger namazlar dan far k h,

bir tur d uad an ibar ettir), ayet namaZl (k or -ku ver en tabiat olaylannd an soma klhrur )

saYlla bilir . Namazlarm rekat saYllan ve ay-nntllanru Hz. Muhammed belir lemi§tir

(sunnet).

Or o\;. Bu kelime fars~a « r Gze " kelimesin-d en degi§iklige ugr ayar ak Tur k~eye ge~mi§-tir . Ay esasma d ayanan dinl (k amer i) takvi-min dokuzuncu aYl alan Ramazall boyuncaoru~ tutulur . Sabahtan ak§ama, yani gune-§in dogmasmdan onceki agarmadan, gune-§in batl§lIla kadar alan sur e d e yemekten i~-mek ten ve cinsi munasebetten ka~lruhr .Far z alan oru~ budur . $ii mezhe bind e de bu baktmdan bir gorii§ aynhgl yoktur . Esasen

bu husus Kur' an' da , Bakara suresind e belir -

tiImi§tir . Ancak bazl alevi to pluluklannd a,Ramazan or ucu yerine Muhar r em aymda -12 gun or ucu- tutma ad etine r astlanmakta-d lr . R amazandan soma 3 gun suren oru~ a~-ma ( fitr ) bayraml gelir ( Rama zan ba yramt ve-ya turk !:lalk d ilinde ~eker ba yranll). Bayr amgunler i gi bi oru~ tutmarun har am oldugugunler d l§mda, d ileyen or u~ tutabilir veya

Ramazanda mazereti dolaYlslyla tutamad l-gl gunler in k aza'slIlJ tutar . Hastahk , yolcu-

luk gibi bir mazeretle oru~ tutamayan, ma-zer eti ge~ici degilse, tutamad lgl her gun i~in bir yoksul doyunnahd lr . Ge~iciyse, mazeretortadan kalktlktan soma tekrar or u~ tutma-hdu. Mazereti oImakslzm oru~ tutmayansa,

tutmadlgl gunu kaza etme yukumunden ba§ka, ya 60 gun or u~ tutmah, ya d a 60yoksulun birer gunluk naf akasml k ar §llama-hdlr .

Zekat. Zekatm ik i anlaml var du : servetle-rin vergi yoluyla gunahlar d an annmaSl vemuminler in sosyal d ayar u§masl. Maldan,

servetten odenecek vergi belli biT or ana go-r ed ir ve Medine'de Hz. Muhammed tarafm-d an belir lenmi§tir : zekat Allahtan bir farzolarak yoksullara, d u§k unlere, bunu to pla-yan memurlara, k alpleri musliimanllga lsm-dmlacak olanlara ver ilir ; k olelerin, bor ~lula-nn, Allah yolunda olanlann ve yolda kalan-

lann ugrunda sarf ed ilir (Kur ' an, I X , 60).Kur'an aynca muhta~ olanlar a, hangi din-d en olur lar sa olsunlar , sadak a ver ilmesinide tavsiye etmek ted ir . Zekat or aru 1/40'tlr

(% 2,5).

Namaz, Islamm be§ §ar tlnd an bir id ir . Na-maz kJ.Imak akJ.lh alan ve bulug ~agma·

gir en h er musluman (er kek ve kad lIl) i~ingerek lidir . Namazlar far z, vacip ve nafileolmak iizer e u~e aynhr .

Far z namazlan, be§ vak it namaz, cumave cenaze namazld lr .

Vaci p namazlar , vitir , bayr am namazla-ndu.

Nafile namazlar, be§ vak it namazm sun-netleri, teravih namaZl ve sevap kazan-mak niyetiyle k lhnan namazlard lr .

Islama gor e f arz Allamn yaplImaslruemr ettigi eyler nler d ir . Namaz kllar ken

on ik i §am yerine getinnek far zd u. Bun-lann yed isi namazm d l§mda, be§i nama-zm i~ind ed ir . DI§takilere ~ar tlar i~tekilereriik iinler denir .

Namazm §ar tlan

1- Hadesten tahar et, yani abdestli 0 1 -mak ;2- Necasetten taharet, yani temiz 0 1 -

maki

Hac. Hac yolculugu, islam d im takviminin

on ikinci aYl alan Zilhicce aylr un onuncugununden (K urban bayr aml) once Mek -k e'd e olmak , Tann onunde insan olar ak muslumanlar arasmda tam e§itligi simgele-

yen bir giysiye, yani ihr am d enen dik i§sizortuye buruner ek , belirli merasimi yerinegetinnek §ek lind e ya plhr . Hacca gid ecek ki-§inin musliiman, ergin, ozgur, yeter li vakte

ve k endisi hac'dayk en ailesinin ihtiya~lanruk ar §llayacak varhga sahi p olmasl gerek ir .Bunlar haccm farz oImasl i~in genel k o§ul-lar d lr . Aynca bed en saghgl, yol guvenligi,ha pislik ve ya d evlet yasagl gi bi engeller bu-lunmamasl, yuri.iyer ek en az 18 saatlik bir uzak hktan (Mek k e ile Arafat arasmd akiuzakhk ) hacca gid en k ad lr un yarunda koca-slrun ve ya nikah du§meyen bir yak lr ur un

(mahrem) bulunmasl, hacca gidecek k ad mkocasmdan bo§anml§ ve ya k ocasl oImu§se,

idd et miiddetinin ( bekleme sur esi) bitmi§olmasl d a gerekir . Hac i~in belir lenmi§ ozelyer ler ziyar et edilmelid ir. Bu §art, Arafat'ta bir sure dunnak (vak fe) ve Beytullah'l (Ka- be) tava f etmek le yerine getir ilir . Arafat'taki

vak fe, ozel vak tinde (vak t-i mahsus) yapll-mahdu. Bu vakit , ar ife gunu ogleden soma( zeval vakti) ba§lar ve Kurban bayr ammm

bir inci giinu f ecr in (sabah aydlnllgl) dogu-§uyla son bulur . Bundan soma Kabe'yi ta-vaf vak ti gelir . Bonlar bayr amm ilk u~ gunu

i~ind e ya ptlamaml§sa uygun alan ba§ka bir zamanda d a yapllabilir .

Haccm f ar zlar dl§mda vaci pleri ve pek ~ok sunneti vard lr . Ba§hca vaci pler , ihr ama

rnikad yerinden ba§lamak , ihr am i~in k o-nan kurallara ve yasaklar a uymak , Arafat'taarife gunu gun or tasmdan gune§ batlncayak adar dur mak, K urban bayr aml'r un ilk gu-nu §af ak sok meden once Muzdelif e d enilen

yerd e bir siir e kalmak , d ar t devr esi (§avt )f ar z alan ziyaret tavanr u, bayramm ilk u~gunu i~inde yed i d evir yapmak , tavaf Slr a-smd a a bd estli ve mahr em yerler i k a pah 0 1 -

mak , tavafa Hacerii' l-E sved ' den ba§lamak ,Kabe'yi sola ah p yur uyerek d onmek , her ta-vaf tan soma iki rek at namaz klImak , K a beyakJ.nlarmdaki Safa ve Mer ve te peler i ara-

slIlda, Saf a'dan ba§layarak d art kere git-mek , ii~ kere gelmek (sa' y), Mina'd a §eytan

ta§lamak diye slr alanabilir . Bunlann dl§m-d a, hac sevabtru arttlrmaga yar ayan ~ok sa-Ylda (k urban kesmek gibi) sunnet d e var d lr .Hac mevsimi dl§md a yapI1an Kabe ziyaret-ler ine umre denir .

N A M AZIN$ A R TL A R I VER U K U N L E Ri

3- Setr i avret , yani avretyer in.i ortrnek (er -kekte gobek ten diz altma kad ar, k ad illdayuz ve eld en ba§k a her yer avr ettir ) ;4- K tbleye yoneImek i .

5- Namazl vak tinde kllmak i6- Namaza durur ken niyet etmek i7- Namaza durur ken «Allahiiek ber " d e-mek .

Namazm riikiinler i

1- Kt yam , namaza ba§larken ve namaz k J.-larken ayakta d ur mak . (Ayakta durama-yan oturarak , oturamayan yatar ak k llar .)2- K t r aat , Kur 'an' d an ayetler okumak .3- Riikii , klraatten soma eller i dize k oyu pegiImek . (RukGda· en az u~ kere

« subhane r a bbiyelazim " denir .)

uslumanllkta cuma ve bayram na-

mazlan camiler d e, topluca k IllIlJr .Diger namazlar , uygun her hangi

bir yer de, toplu veya tek olar ak k lhnabilir .Islam da cami Allah'a ibadet edilen ozelmek andlr: «Ku§kusuz mescitler Allah i~ink ur ulur i oyleyse Allah'la birlik te ba§k a bir i-ne k ulluk etmeyiniz" (Kur ' an , L X X II , 18).« Allahm mescitlerini ancak Allah' a ve ahr etgunune inananlar, namazlanru k llanlar , ze-katlru verenler ve Allah'tan gaynsmd ankor k mayanlar yapar lar " (K ur ' an , I X, 18).

Miislumanhkta caminin be ytullah (Al-

lah'ill evil saylImasl, bu mekana kar§l saygl-h oImaYI ger ek tirir i «cami adabl" bu ge-rek ten d ogan k ur allar d lr : camilere guzel ve

i S L A M D AR A M A ZA N VE

K U RB A N B A Y RA M I

• iSlar niyette, biriRamazanda otuz gun or u~. tuttuk tansoma, §evvalin bir inci gunu ba§layan

Ramazan (~eker) ba yramt , otek i zil-hiccenin onuncu gunu ba§layan K ur -

ban ba yramt oImak uzere iki bayr amvard u. Ramazan bayrarru 3 gun, kurban bayr aml 4 gundur . IIkine «ntlr

bayraml" veya «kii~uk bayr am"ik incisine «buyuk bayr am" da de-nir . Hz. Muhammed , Medine'ye go~ettiginde (622), medineliler in yI11I1ik i gununu bayram olarak kutlad lk-lanr u gor d u ve muslumanlar a,« Allah size onlann ( puta tapanlann)ik i bayramma kar §lhk onlar d an dahahayuh iki b ayr am verdi" d iyerek , bu ik i bayr amm Ramazan ve Kurban bayrarnlan old ugunu ilan etti. Rama-

zan bayr ammda nnr sad akasl ( fitr e)

vennek , kurban bayrammda k urbankesmek ve her ik i bayr amda da ce-maat halinde bayr am namazl klImak gerek lid ir .

4- Secd e , rukGd an soma yer e kapanmak.(Ar ka arkaya ik i kere eller , ahn ve burun

yere degdir ilir ve bu strada u~ kere« subhane r abbiyelala, denir .)

5- K ad ei ahir e (son oturu§) : son rekatta« ettehiyatu " ok uyacak k adar oturmak .

Namazda bir klyam, bir rukG ve ik i sec-

d ed en olu§an bolUme r ek iit denir . Be§ va-k it namaz 40 rekattlr . Bunun 17 rekatlf ar z, 3 rekatl vacip, 20 rekatl sunnettir .1- Sabah namazl. 4 rek at; once 2 r ek atsunnet, soma 2 rekat farz klhrur .

2- Ogle namazl. 10 rekat i once 4 r ekatilk sunnet soma 4 r ekat farz, soma 2 re-kat son sunnet kllirur .3- !kindi namaZl. 8 rek at i once 4 rekat

siinnet, soma 4 rekat farz k lhrur.4- Ak §am namazl. 5 r ek at ; once 3 rekatf arz, soma 2 rekat sunnet k lhr ur .

5- Yatsl namaZi. 13 r ek at i once 4 rekatilk sunnet, soma 4 rek at f arz, soma 2 r e-kat son sunnet, soma 3 rekat vitir nama-

Zl k Illrur .



iSL A M

Fit suresi«Elem tera keyfe f eale Rabbiike bi-ashabil-

fiyl. Elem yec'al k aydehiim f iy tadli yl. V e er -sele aleyhim ta yran ebabi yl. Termiyhim bi-hicar atin min sieciyt . Feee-alehiimk e' as fin

me' kut . » (Kur 'an, CV.)

« Gorrnedin mi Rabbin, fil sahi pler ine

ne yaptl? Onlann diizenlerini bo~a ~lkar-

madl rru? Onlann iizerlerine ser t ta~lar

atan Ebabil ku~lanru gonderdi. Onlan ye-nilmi~ ekin gibi yaptl. »

Kurey~suresi

« Li-ilafi kur e y~in ilafihim rihlete~-~it ai vas-sayf Fel' yabiidu Rabbe hazel-Beyt. Elleziy

et'amehiim min cuin ve amenehiim minhavf » (Kur ' an , CV!.)

«Kurey~in yaz ve kJ~ yolculuklannaah~masl ve yolculuklarda anla~masl sag-lanrru~tlr . byleyse' onlan a~ken doyuran

ve korkudan giivene kavu~turan ~u Ev'inRabbma kulluk etsinler . »

Kevser suresi

« lnna atayna kel-kevser. F e-salli Ii Rabbikevenhar. lnne ~anieke hiivel-ebter. » (Kur ' an ,CVIlL)

« Biz sana keyser verdik. 0 halde Rab- bin i~in namaz kJl ve kurban kes. Dogr u-su, nesli kesik olan, sana dil uzatandlr . »

Leheb veya Tebbet suresi

« Tebbet yeda Ebileheb' in ve tebbe. Ma agnaanhii maliihii ve ma keseb. S eyasla naran

zatelehebin. V emraet iihii hammalet el-hatab.Fi y ciyd iha habliin bin mesed .» (K ur ' an ,CX!.)

« Ebu Leheb'in iki eli kurusun, kurududa. Ona ne mah, ne de kazanCl faydavermedi. Alevli bir ate~e yaslanacak. Ka-

nSI da odun hamah olarak 0 ate~e gire-cektir . Boynunda biikiilmii~ bir ip olduguhalde. »

Felak suresi«Kul e-uzii bi- Rabbil-felak. M in ~er ri ma

halak. Ve min ~errigasikm iza ve kab. Vemin ~errinneffasati fil-ukad. Ve min ~erriha-

sidin i za hased. » (Kur ' an , CXII!.)« De ki : Rabb= yarattlklanrun ~er-

rinden, bastlrdlgl zaman k aranlIgm ~er-rinden, diigiirnlere iifleyen biiyiiciiler in

~errinden, hased ettigi zaman haset~inin~errinden sabahm rabbma slgmmm. »

temiz e1biselerle gidilir , abdestsiz girilmez,

girince « Salat-l mescit » denen iki r ekat say-gl namaZI k Jhrur , gereksiz sozler sarf edil-

mez, al~ak sesle konu~ulur, derli toplu otu-rulur, caminin temizligine, sogan-sarmlsak gibi kotii kokan yiyecek lerle cemaatl rahat-

SIZ etmemege itina gosterilir , belli bir dii-I zende ve ba~kalanna da yer k alacak bi~im-

de oturulur , oturanlann omuzlanndan atla-

yarak ileri saflara ge~mege ~ah~llmaz, dilen-cilik , ah~veri~ gibi davraru~lardan ka~millr ,vb...

Ba~langl~ta « secde ed ilen, topluca namazkJhnan yer » anlammda mescidiil cami deni-len ibadet mekarurun adl giderek kJsaca ca-mi olmu~tur . Tiirk~ede, mahalle ar alannda~a edilrni~ kii~iik ibadet mahaller ine mes-cit , digerlerine eami , kentlerin biiyiik ve

onemli ibadet yerlerine ulu eami ve sultan-larca yaptmlml~ olanlara selatin eamileri de-nir .

-----~

Nas suresi« Kul e-u zii bi-Rabbin-nas. Melikin nas. lla-

hin nas. M in ~er ril vesvasil hannas. Elle zi yiives visii fiy sud urin nas. M inel-cinneti Yen

nas. » (Kur 'an , CXIV.)« De k i : insanlann R a bbine, insanlar m

Malikine, insanlarm Ilahma slglI1lnm. In-

sanlann gogiislerine vesvese veren 0 in-san ve cin ~eytanlar lI1ln ~errinden. »

N A M AZD A O K U N A NB A l i S U R E L E R

V E B A l i D U A L A R

Siibhaneke«S iibhanek el- Iahiimme vebi-hamdike vete-barekesmiike vetala eeddiike vela ilahe ga y-ruk. »

«Allalum, seni tesbih ve sana hamd

eder im. Senin ismin miibar ek, azamet ve~arun yiicedir . Senden ba§ka ilah yok -tu r . »

Ettehiyyatii

« E ttehi y yatii-Lillahi ve-ssalevat ii vet-t ay yibatii esselamii aleyke e y yiihen nebi yyiive rahmet iillahi ve berakatiih , esselamii aley-na ve ala ibad illahissalihin. E ~hed ii en la ila-he illallah. Ve qhed ii enne Muhammedenabdiihii ve Rasuliih. »

" Biitiin dil ile bedenle ve mal ile yapl-Ian i bad etler Allah'a mahsustur . Ey ~ar uyiice Peygamber , Allah'm rahmeti ve ha-r ek eti senin iizer ine olsun. Selam bizlereve Allahm iyi kullanna olsun. Ben §eha-det ederim ki A1lah'dan ba~ka ilah yok -tur . Yine ~ehadet ederim k i Muhammed Allahm kulu ve ResGliidiir . »

Allahiimme Salli ve Barik

« AlI ahiimme salli ala Muhammedin ve alaal-i Muhammed in k ema salleyt e ala lbr ahi-me ve a la al-i lbr ahime innek e H amidiin

M ecid.» .

« Allahiimme barik ala Muhammedin ve alaal-i Muhammedin kema bar ekte ala lbr ahi-

me ve ala al-i lbrahime inneke Hamid un M ecid. »

" Allalum Hz. Ibrahime ve aline Rah-

met ettigin gibi Hz. Muhammed 'e veHz. Muhammed alinede Rahmet et. ~iip-hesiz sen ogiilmii~siin. »

" Allahlm Hz. Ibr ahime ve aline bere-k et verdigin gibi Hz. Muhammed 'e veHz. Muhammed aline d e ber ek et ver .~iiphesiz sen ogiilmii~siin yiicesin. »

Kunut Dualan

« Allahiimme inna nes' teiniike venes' tagfiruke ve nes' tehdike ve nii' miniibik eve netiibii ileyke ve netevekk elii ale yke ve-niis' ni aleykel-hayra kiillehii ne~' kiiruke vela nekriifuke ve nah' leii ve net ' r uk ii men yef-

eiiriik . Allahiimme iy yake, nabiid ii ve leke niisallive nes'eiidii ve ileyke nes'a ve nah' fidii

nar ' eu rahmeteke ve nah';a azabeke innea zabeke bil' kiiffari miil' hlk. »

«Allalum, biz send en yar dlm dileriz,magfir et d iler iz, hidayet diler iz. Sana

inarunz, sana tevbe ed er iz, sana dayarur,her hayn senden bilir, seni ogeriz. Sana

§iik r ed er , k iifretmeyiz. Sana isyan edeniterk eder iz. Allahlm, ancak sana ibadetederiz, sana namaz kJIar , secde eder iz.Sana ko§anz. Rahmetini umar , azabm-dan kor k anz. Muhakk ak aza bm k afirler e

ula§acaktlr . »

Rabbena Atina

« Rabbena at ina fidd iinya. haseneten ve fil-ahireti haseneten ve kma azaben nar. Rabbe-nagf ir I i ve livalideyye ve li'l-mu' minine yev-me yekumu' l-hisab. »

"Rabbimiz, bize diinyad a iyilik ver ,ahirette de iyilik ver , bizi cehennem aza- bmd an koru. Rabbimiz beni, anaml, ba- baml ve mii'minleri hesap giiniinde ba-

gl§la. »Ayetel kiirsi« AlI ahu la ilahe ilia hiivel hayyiil kayyum ,la te' hu ziihu sinetiin vela nevm , lehu ma fis-semavati ve ma fil ard. M en zellezi vesf eu in-dehu ilia bi i znih , ya' iemii ma be yne e ydihimvema half ehiim , vela yiihitune bi ~ey' in minilmihi ilia bima ;ae vasia kiir si yyiihiissema-vall vel ard. Vela yeudiihu hlf zuhiima ve hii-vel ali y yiil a ziym. » (Kur ' an , II, 255.)

«Allah k i O'nd an ba§ka ilah yoktur .

Dir i ve her ~eyi yonetendir . O'nu ne bir uyuklama, ne de bir uyku tutmaz. Gok -tek ilerin ve yerdekilerin hepsi O'nundur .

O'nun izni olmadan huzurunda k im §e-

faat edebilir ? Onlann onlerinde ve arka-lannda olar u bilir , onlar O'nun ilrnindenancak O'nun d iled igi kadar bir §ey k avra-yabilir ler . O'nun tahtl gok leri ve yer ikaplaml§ur . Gokler i ve yeri korumak O'nu yor rnaz. 0, yiice ve biiyiiktiir . »

Minare.

Mtiezzinin namaza c;a-glrmak i c;in ezan okudu-

gu yuksek k u le ; genel-fikle ta~tanve cami-

ye bitilik yaplhr .

Avlu.Abd est almak i<;in<;elmeveya musluklannda bu-lundugu gen il b it a vlu-clan gec;ilerek camiye gi·

rilir.

Namaz loIma mahallitc;i nd e cuma namazmd a

vaaz vermek ilj in hirminber bulunur. Kabeyonlinli gostennek ic;in

de duvarda imama ayn-Ian oyuk bir mahal var-

dlr, buna miltr ap denir.



A - Siileymaniye camii.

lstanbul'daki selatin ca-milerin en onemlisidir i

Mimar .Sinan'm buyukeseri alan caminin anamekaru dort bin metreka-reden fazlad lr ve 26,5 m<;apmda, 53 m yiik sekli-gind e muhte.em bir kub- beyle taclandmlrm.tlr .

D O R T H ALIFE(HULEFA-I RA$iDIN )

icretten sornak i ilk yi.izyll Islamm al-

tm ~agl saYlhr ; bunun ilk yansmdaPeygam ber 'den soma gelen ve'

« dogru yolu bulanlar " (r a~idin) olar ak nite-lenen diir t halife zamarund a Islam ~ok luzhyaYlld !. Ama bu ilk zamanlarda bile i~ rekabet ve mi.icadeleler giiri.ildi.i, Hz, Muham-

med iili.imi.inden soma yer ine k imin ge~ece-gini belir tmedi. Peygamber iili.ince, ta ba§-

tan beri ona arkada§ ve yard lmcl olan sevgi-Ii e§i Ay§e'nin babasl E bu bekir , Medine iler i

gelenlerinin ~ogunlugunca halife se~ild i.

Herkes Ebu bek ir'e biat etti. Peygamberind amadl Ali, halif elik konusunda kendisine

d ar u§tlmadlgmdan Ebu bek ir'e gi.icend i veancak birka<; ay soma ona herk esin huzu-runda biat etti.

.. Ebubek ir 'in vasiyeti, kendisinden somaOmer 'in halife olmaslyd !. Bu vasiyete uyul-

du ve Ebubekir'in iili.imi.inden soma

Omer 'e biat edildi. Omer , kend isinden son-ra gelecek halifenin belir lenmesi i§ini bir

kurula .verdi. I~inde Ali'nin d e bulundugukurul, Omer 'den soma Osman'm halifeligi-ni kabul etti. Osman 656'da, bir Ali tarafta-nnca iild i.iri.ildi.i. Oy bir ligiyle olmamak la

birlikte Ali halife se~ildi. Ali'nin halifeligine

Peygamber 'in e§i Ay§e ve Osman'm yegeniSam valisi Muaviye muhalef et ettiler

Ali'yle Muaviye'nin askerleri Slf fin'de kar§l-la§olar . Ali'nin ordusu tam galip gelmek i.izereyk en Muaviye mi.itareke ve tahkim

I (hakernlik ) talep etti. Hakem, Muaviye'ye

hak verdi ve onu halife ilan erti. Ali'nin bu

anla§maYl k a bul etmesini i~lerine sindir e-meyen taraftar lan ondan aynld tlar : bunlara

Har iciler denild i. Ali'ye sadlk k alanlara da

$ii adl ver ildi. Ali 661'de bir harid tarafm-dan Kufe'de iildi.iri.ildi.i.Bi.iyi.ik oglu Hasan

669'da §il cemaatinin ba§mda kaldl, ondansoma Hi.iseyin ba§a ge~ti. Hi.iseyin, Muavi-

ye'ye ve soma onun yerine ge~en oglu Ye-zid'e biat etmeyi k a bul etmed iginden, 680Yllmd a, Ker bela'd a yand a§lanyla bir likteto pluca iild i.ir i.ildi.i.

Ayrtllk devam etti ve halifelik konusundaI (§iIler « imam" ter irnini tercih ed erler) farkh

giiri.i§ler ortaya <;lko. Siiler imam se~imininkullann degil AlIahm i§i olduguna inandl-

lar ; bugi.in Imamlye kolu Oran'd a ik tidarael k oymu§ durumdadlr ) §eriatta hi~ bir degi-§ik ligi k abul etmez ve bunu temin i~in ima-mm mevcudiyetini savunur k en, Ismailiye

, k olu halifeligi ancak AlIalun se<;ecegi kulla-rm i.istlene bileceginde lsrar etmekted ir; Sil-ler , ge~mi§e doni.ik olarak Ebubek ir, Omer

ve Osman'm halifeligini bugiin d e tar umaz,imamhgm yalruz Ali'ye ve onun soyundangelenler e ait olduguna inarurlar .

' i I mezhebinde

d inin ikincil §ar tlan ar asmda saYllancihad , « miisliiman olmayanla~la ya-

ptlan kutsal sava§ " d iye anla§llmak -tad lr . Oysa cihad , temei ilahl deger-

ler olan ilam sevgi ve adaletin, gerek insarun kendi nefsinde, gerek ~evre-sinde ve biitiin yeryiizi.inde ger~ek-

le§mesi i~in yapilan her ti.irlii ugr a§,her tiir lii ~aba demektir . Ad aletinyer yiizi.ine yayilmasl, insanhgm zu-liim ve basktdan kurtarilmasl i~in

yapilacak cihad, ancak adil bir ima-rrun emr iyle olur .

Bi.iyi.ikcihad (cihad -t ek ber), P~ygam- ber 'in belirttigi gi bi, insarun k endinefsine ilam degerler i benimsetebil-mesi, ilam sevgiyi giinli.ine hakim k t-

labilmesidir . Yeryiiziine adaleti yay-

mak i~in yaptlacak cihad aysa, genePeygamber'in ifadesine uyarak kii~iik cihad (cihad -t asgar ) , denir .Medine'd eki on yllhk islam devleti

diineminden soma, islam hukuk devleti ilkeler ind en gitgid e saptlarak saltanat sistemi benimsend ik ten

soma, cihad ad l alond a Batl diinya-smdan f ar k slz olarak , siimiir i.i veyagma sava§lan yapllabilmi§tir .

SUNNTLIK VE $iTLIK

5iinnIlik ve Siilik, Islamm iki biiyiik k o-ludur . Bu far kllhk temelde dinin bii-tiinliigi.ini.i bozmaz; her ik i k olun

iiyeleri de temel ilkelerd e ayru inanCl ta§lr -

lar : Allah birdir ve Hz. Muhammed AlIalun I

el~isidir (resul).

Siinnilik ve siinnI mezhepler. K elam veakaid kitaplannda siinnI inan~ sahipler in-den ~ogu zaman «Ehl-i si.innet ve'l-cemaat" diye soz edilir . SiinnIligin esaSl

Kur'an ve siinnet (Hz. Muhammed'in siiz,

davrar u§, uygulama ve onaylan) hiik iimIeri-ni, yoruma kalk tnadan, degi§tirmeden old u-gu gibi benimsemek tir . Bu se beple siinnIlik,dini dogmalann (Kur' an ve siinnet) felsefi

dii§iincelerle saptmlmaslru veya ik inci kay-nak d ur umuna dii§i.iri.ilmesini k abul etmez.

Allah'm varhgl ve nitelikler i, evr enin yar adl-

h§l ve sonu, insarun iinii ve sonu (mebde vemead ) gi bi metafizik konularda felsef i k u-ramlar yer ine, K ur'an ve siinnette verilen

bilgiler e old ugu gi bi bagh kahr . ~iinnilik te,

halif e Ali'yle birlikte Ebubek ir , Omer , Os-man gi bi iinde gelen ve Hz. Muhammed 'ink endiler inden ovgiiyle siiz ettigi sahabenin I

ele§tir ilmesi veya hak aretle aru1masl da

onaylanmaz. Siinnilik, hilafet k onusundak ianla§mazhk ve ~ao§malan d in! olmak tan~ok siyasl nitelik le giiri.ir ve bu olaylannge~mi§te k almasl, kan davasma doni.i§tiiri.il-

memesi gerektigine inarur.Islam d iinyasmd a ilk siinnIler selefiye

adlyla aruld !. Soma Harid lik , SiIlik , Mutezi-Ie gi bi ehl-i siinnet dl§l ak r mlarla ilml vefikr I tartl§malar sonunda SiinnIligin iki ana

k olu olan E ~arlye (kurucusu imam Ebulha-san el-E§'arI [873-936]) ve M atiiridiye (kuru-

cusu Ebu Mansur el-Mati.ir id l [?-944]) orta-

ya <;lko. Biitiin islam d ii§iince tarihindeSiinnIlik denildigind e bu ik i mezhep akla

gelir . SiinnIligin ilk ve en onemli kaynak la-nndan olan, imam Ebul Hasan el-E§'arl'nin

M akala t eI -lslami yin ad h eserinde bu mez-hep inanclr un ba§hca ilk eleri otuz iki mad -dede iizetlenir . Siinnlligin, dinin uygulama

alanlanyla (i badet ve huk uk) ilgili gor ii§ler i



iSL A M

Hanefilik , $af iilik , Malik ilik, Hanbelilik 'tenolu§an dort mezhep tar afmdan or taya ko-nulmu§tur .

~iilik ve ~ii mezhepler. Ba§langl~ta « §ii »

denince, Ali'nin ve eW-i beyt imamlanr unyanda§lan anla§lhyordu. Bunlan d iger miis-liimanlardan aylran, Ebubekir 'in ve halefle-r inin halifeligine kar§l ~lk arak, Ali'nin veonun haleflerinin imamhgma iistiinliik taru-malanydl. VIII. yiizYllm ba§larmd a, be§incieW-i beyt imaml Muhammed el-Bak u'mayak lanmayl reddetr nesi ve k arde§i Zeyd 'inayaklarup §ehit olmasl sonucunda, §iiler i~inde Z e yd iler gru bu aynldl ve bunlar gide-rek hk Ih bak lmmdan siinnilere en yakm §iimezhe bini meydana getirdi. Bu mezhep,

Ali'nin ve Ali soyunun hilafete en laYlk ki-§iler oldugunu kabul etrnek le birlikte, hal-km biatl saglarursa haliEenin· me§r u olacagl-

ru ve biat yoluyla tayin ed ilmemi§ gaslplarak ar §l klyam ed ilmesi gerektigini iler i siir ii-

yordu.Zeydi ve On Ik i Imam (Isnaa§eriye) §ii

mezhepleri bir bir inden aynldlktan soma, bir aymm da.imam Sad lk 'm (altmcl §ii ima-ml) veEatmd an (765) soma, Ismailif er 1e OnIki ImamCllar ar asmda d ogdu. Imam Sa-dlk 'm oglu yedinci imam Musa Kazlm'mimametini r edd ed enler, onun kard e§i olan

ve babasl sagk en veEat ed en Ismail'in soyu-na bagh k ald ilar . Ba§langl~ta siinni ve zeyd i§ii mezheplerinden inan~ yoniind en aynl-mayan bu mezhepd en, esk i din k ahntllan-r un gii~lii oldugu Sur iye ve Dogu iilke!erin-

de, batmi mezhepler dogmu§tur . Giinii-miizd e Zeyd ilik ozellikle Yemen' d e, Ima-miye (On lki Imam) mezhe bi Iran velrak 'ta, aZlnllk olarak diger islam iilk elerin-d e, Ismaili mezhebi Hindistan ve Sur iye'deya§amak tad lr .

Mezhepler tarihi kaynaklannda $iiliginortak teme! gOrU§leri §oyle Slfalar ur : 1° Aft;Hz. Muhammed 'den soma insanlann en er-d emlisi ve en iistiiniid iir; 2° imamet (haliEe-lik), ~oziimii halka blr akIlabilecek k amu i§-lerind en degildir , namaz, oru~, zekat gi bid ini bir k onudur ; bu sebeple Hz. Muham-med , k endisinden soma gelecek imaml, ad l-ru ve nite!ik lerini a~lklayarak belir lemi§tir .

Onun belir ttigi bu k i§i Ali, ond an soma daonun ogullan ve torunlandu; 3° na s (d og-ma) ile belir lenip se~ilen bu imamlar, k ii~iik

H A R i c T L i K

Bugiin sayilan pek az olan hariciler , Islam tar ihinde

onemli bir ad lm veya a§ama saythr ;~iinkii Islamda boliinmenin ba§langl-Cld lr . Onlara gor e halifelik se~imlik

bir makamdlr , soydan ge~e ola-maz ve haliEenin belirlenmesind e hi~

bir k ok en dikkate almamaz. En laYlk olan kim ise 0 haliEe se~ilir ve aym§ek ilde bir kusur i§led igi zaman go-revinden uzak la§tmhr . Bu bakImdanhariciler Islarmn piiritenleri, k at! il-

kecilerid ir, onlara gore agu giinahi§leyen bir miisliiman donmedir,miirtettir , ~iink ii ameller de iman-§ahadet kapsamma girer .

Haricilere kar§l miicadele, halifeAli zamamnda ba§ladl; Emeviler veAb basiler zamarunda da d evam etti.Bugiin hariciler Kuzey Afr ika'da, Tu-nus, Libya ve Cezayir 'de ya§ar lar .

ve biiyiik biitiin giinaWar dan kor unmu§tur ;4° ba§ta ilk ii~ haliEe olmak iizere, Ali veonun soyund an gelenler d l§md a haliEelik mak amma ge~mi§ olanlann hepsi zuliim vehakslzhk yapml§ ki§ilerdir . Onlardan ve on-

lann haliEeligini taruyanlardan ilgiyi kesmek gerek ir ; 5° §iiligin en onemli kesimini olu§-

turan Imamiye ve Zeyd iye kollanna gore, biiyiik giinah i§leyen ki§i tovbe etmed enoliirse sonsuza kadar cehennemde kalacak -tlr .

$iilik ba§hca hkIh konulannda hanefilik ve §aEiilik gi bi d ii§iiniir . Ancak §iiler , bu

siinni mezheplerden Ear kh olarak, ge~ici vesiir eli evlilik sozle§mesi demek olan « Miit-a nikahl »ru ge~er li sayar , ezan metnine ba-

Zl sozler ekler , ~lplak ayak iizerine meshet-meyi, oziirsiiz olar ak ogleyle ikindi ve ak -§amla yatsl namazlanru bir lq tirip ii~ vakit-

te kIlmaYI caiz goriirler ; miras uygulamala-nyla ilgili baZI k onularda d a siinniler denaynhr lar .

A - Kadiri tekkesindezikir.ayini.

T ekk eler cumhuriyet d o -neminde kapatlhncaya

k adar (1925) Tiirkiye'd eolduk ,a yaygmdl.1882'de yaptlan bir sayl-ma gore yalruz lstan-

bul'da 260 tekk e vardl(nak ,i 51, k ad iri 40, hal-veti 32, siinbtili 21, sadi

15, §abani 14, b.edevi 8,cerraru 7, halidi 3, mev-

levi S, giil~eni,bayrami,

sinani ve u§§aki 4'er, ha-

lid i 3, ,azeli 2, v b.)

B • Hurufilere ozgUsimgesel bir minyatiir.

Insan yuziinde bazl harf ·

lerin a~lk c;a goriildugiinii

one siiren huruf iler, agzl

a y m harf in e, burnu l a mharfine, c;eneyi ye harfine

benzeterek insan ytiztin-

de A I; admm okundugu-

nu iddia ederler. Resim-

de aymlan nm h er b ir in-

de Ali'nin ba §l bulunan

bakI~lmlt iki Ali yazlSl

goruluyor.

C - Muharrem aymd adOvUnen §iiler ( T altrall ,Ir a,,).

Muharrem aYI ~iller i c;in

buyuk 6nem ta~Ir . ~iiler imam Huseyin'in 10 mu-

harremde Kerbela'da §e-

hit edilmesi nedeniyle

yas tutarlar j 10 muhar-

remde g6giislerini yum-

ruklaYlp doviiniirler j da-

ha a~lf l gidenler soyunup

kendilerini zincirle, kam-

,lyla dover ler (Ir an, Pa-k istan).



MEZHEPLER VI TARiKATLAR

S U N N T iT iK A D TM E Z H E P L E R

E~'ar iye veya E~'arilik . Ebu'I-Hasan Ali

bin Ismail el-E~'ar i (873-936) tarafmdan sis-temle~tir ilen itikadi mezhep. Siinniler ar a-

smda yaygm ii~ itikadi mezhepten birid ir (d iger ler i M ati iridi ye ve Sele f iye) E~'ar iye,

Muteziliye ve Selef iye gibi, ik i kar ~lt mez-hep arasmda yer ahr .

E~'ariyeyi o biir itikadi mezhe pler den ayl-r an, nas ve ak llla ilgili gorii~ler idir .E~'arihkte, Selef iyenin tersine, naslann dog-

rulugunu kamtlamakta ak lld an yarar lamla-

bilir . Ama, Muteziliyede oldugu gibi, akllmutlak bir Ol~iit k abul ed ilmez. <;:iinkii, ak -

la mutlak bir deger ver mek , iman ve nasla-

nn yer ine ak h koymak d emektir .EI-E~'ari, Selefiyeyle Muteziliye arasmd a

tar tl~maya yol a~an tiim k onular d a or ta yo- 'lu tutmu~tur . Mesela, Muteziliye Kur ' all' myar atllml~ (mahlfIk ), Selefiyeyse yar atllma-

ml~ oldugunu savunur; el-E~'ari'ye gore ik iiddia da yanll~tlr . 0, selefiler in, K ur ' all ' m

laf Zlyla yazl ve i~ar etler ini bir bir inden aYlr-madlk1anr u, oysa Allah'm slf atlanndan alan

soziin yaratllmad lglru, buna k ar ~lhk yazl ve

i~aretler in yar atlldlg1r u one siirmii~tiir .E~'ariye, Allah'm slfatlan konusundaki

gorii~iiyle de Muteziliye ve Selef iye ar asm-da yer ahr : Muteziliye, Allah'm zatmd an

ba~k a bir ger~ek lik olar ak slfat k a bul etmezve Allah'm sii buti slf atlanru (ha yat , ililll , selll(i~itme], basar [gor me], irade, kud r et , kelalllve t ekvi ll [yar atma]) bile redd ed er . Selefi-

yeyse, naslann zahiri (dl~) anlamlanna a~m baghhk yiiziinden, Allah'l insana benzetme'

tehlikesine d ii~er . EI-E~'ar i'ye gor e, Allah,K ur 'an'da sozii ge~en tiim slfatlan ta~u. Buslf atlar ger ~ek tir , ama zattan ayn olduk lanhald e, zatln d l~md a bir ger~ek likleri ve var-hk lan da yoktur .

Insarun ozgiirliigii ve yaplp ettiklerind en

sorurnlulugu konusund a da, el-E§'ar i, ken-

dinden onceki tartl§maYI sana er d ir mek is-temi§tir . Muteziliye, insarun ozgiir iradesiy-

Ie iyi veya kotiiyii se~ebilecegini savunur -

k en, cebr ller , insarun ozgiir oldugunu k a bul

etmeyer ek her §eyi kadere baglarlar .E§'ar iyedeyse, ciiz' i ir ade (tikel ir ad e) sahibiinsan ozgiirdiir , d iled igini yapabilir . Bu yiiz-den de eylemlerinden sorumludur . Ama ey-

lemini yaratan, insarun kend isi d egil, hil / iirad e (tiimel irad e) sahibi Allah'tlr . Malikller

tamamen, §afiller biiyiik ~ogunluk lae§'aridir . Hanefiler ve han beliler arasmda d a

bu itik adi mezhe be bagh olanlar var d lr .

Matiiridiye veya Matiir id ilik. Imam Ma-

tiir idi (852-944) tarafmdan k urulan siinni iti-

kad i mezhep.Dinin d ogru anla~I!abilmesi i~in, E bu Ha-

nife gi bi, K ur ' all ve siinnetin yar u Slra, ak ll

da gerekli goren Matiirid i, selef iler , mutezil-ler ve E§'ariler arasmd ak i bazl kar §lt gor ii§-

Ieri uzla~tumaga ~ah§ml§tlr . Matiiridiye,

peygam ber gonderilmemi§ olsaydl bile, in-sarun akll yoluyla d ogru yolu bulacaglr u ve

iyiyi kotiiden aYlrt ede bilecegini ka bul et-

mesiyle E§'ar iyed en aynlml~tlr .

Imam E§'ar i'ye gor ~, amel (insar un eylem-leri), ima ll' m bir cii z' iid iir . Allah'm yasakla-dlk lanru yapanlann veya buyurduklanru

yapmayanlar m imam ek silir . Matiiridiye-

deyse, iman, « kal ple tasd ik "ten ibaret go-r iilmii§, ameli iyi olmayanlar da miimin sa-

yI!ml§tlr . Imam Matiirid i, insarun eylemle-

rinde Qzgiir oldugunu k abul ed er ek de

E§'ariyeden aynlml§tlr . Ona gore, insan ir a-

d esi gene d e slmrhdu. <;:iink ii eylemi yara-

tan Allah'nr; insan, eylemi ancak kazanu

(kesb ed er ). Ama, E§'ariyed e kesb de Allahtar afmdan yar atI!ml§tu. Imam E§'ar i biiyiik giinah i§leyenlerin cehennemde sonsuza ka-

dar k ahp kalmayacaglmn AlIah'a bagh oldu-gunu belirtir . Matiiridiyedeyse, biiyiik gii-nah i~lese bile, insan mumin olmak tan ~lk-

maz, dolaYlSlyla da eehennemde sonsuza

kadar k almaz.Matiirid iye, ozellik le hanefiler arasmda

yaygmdlr . Tur kiye, Balkanlar , Orta Asya,

<;:in, Hind istan, Pak istan ve Eritr e'de, ~o-gunlugun itikad i mezhebi, Matiir idiyedir .

Selef iye veya Selef ilik. S ahabe (sahabller ),t abiill ve tebe-i tabiill denilen ve birbirini iz-

leyen ii~ ku~agm (selef ) dinI konulardaki tu-turn ve anlaYl~lr u benimseme.

Selef ilik, genellik le ~u yed i kavramla dile

getir ilir :1° T ak d is. Allah'l mahluklann niteliklerin-d en tenzih etme.2° T asd ik. Allah'm isim ve slfatlanyla ilgili

Kur' all' d a ve hadislerde ge~en biitiin keli-meler i kabul etme ve bu kelimelerin Al-

lah'm yiieeligine uygun anlamlar i~er digineinanma.

3° Ae zi itira f Kur ' all ve hadislerdek i ~ok an-

lamh sozler in anl!,~llamayaeagml kabul et-me.

4° Siik ilt . <;:ok anlamh sozleri anlayamayan-

lann, hi~ bir ~ey sor mamasl.

5° hllsak . <;:okanlamh sozleri, yorumlamak -tan ka~mrna.

6 ° Kef ( <;:ok anlamh sozlerin anlamlru dii-~iinmek ten k a~lnma.r T eslim. <;:ok anlamh sozlerin anlamlru,Peygamber ve sahabller in bildigini k a bul et-me.

Sonrad an or taya ~lk an her ~eyi r edd edenselef iIer , &klh konuIannd a d a, inan~ konula-rmda da ak la yer vermezler ve kelamla ug-r a~anlan, kiif ur le (dind en9k ma) su~layarak r edd eder ler .

Selefiye, tarih~iler tar afmdan ii~ donemeaynhr . Bir inei donemd e selefiler , ~e~itli ke-

lam okullanr un gorii~ler ini, hi~ tar tl~magagirmeden r edd ettiler . Ibn T eymiye (1263-

1328) ve ogrencisi Ibn K ayyim (0. 1350) ta-r afmdan ba~latI!an ik inci d onemde seJefiler ,

oneek ilerin top tan r edd ettik ler i konulan elealar ak d erinlemesine ineeled iler . Cemaled -din AfganI (1838-1897) ve Muhammed Ab-

d uh (1849-1905) gi bi bilginler in oneiiliik et-tigi yeni selefiler , Batl'da geli~en pozitif bi-

limler e ve tek nige buyuk onem ver mek le

birlik te, K ur'all ve sunnete donmek gerekti-gini soyleyer ek selefiligin ilk d onemiyle bir -le~tiler .

.. ~

S U N N I F IK IH

M E Z H E P L E R i

Han beliye veya Han belilik . Ahmed Ibn

Han bel (780-855) tara&nd an k urulan flk lhmezhe bi. Aylrt ed iei ozelligi, akll ba~vuru-

laeak en son Ol~iit ka bul etmesid ir . Hanbeli-yenin temelini, K ur 'all hiikiimleri ve siinnetolu~tur ur . Sahih (peygam ber tar a&nd an soy-

lend igi k esin alan) had isler in yaru Slra, sa-

hih olmayan had isler d e, kesin bir er d aya-nak nr . Kur'an ve siinnette ~oziimii buluna-

mayan sorunl<lr i~in sahabenin ( peygamber 'in sohbetini dinleyen miisliimanlar )

sozleri esas ahnml~tlr . Bunlar da y etersiz

k aldlgmda ba§vur ulan ol~iit, ta biin'in (saha-

beden sonraki k u~ak) sozleridir . Tabiin ara-

smda gor ii§ birliginin bulunmadlgl durum-

lard a, Ahmed Ibn Han bel, biitiin gor u~ler iaktar ml~tlr . Dort siinni mezhebin, zaman

bak lmmdan en sonuneusu oldugundan,

Hanbeliye ~ok yaygln1a~maml§tlr . XIV.yy'a k adar Irak ve Suriye'de taraftar bulan bu mezhep, XVIII. yy'da I bn Teymiye'nin

etk isiyle Orta Arabistan'da yaylldl, XX.

yy'da Suudi Ar abistan'm resmi mezhebi 01-du.

Hanefiye veya Hanefi1ik _ Ebu Hanife en- Numan bin Sabit (699-767) tara&ndan kur u-

Ian flk lh mezhebi; ak la ve i~tihad a onemvermesiyle obur siinni mezheplerd en ayn-hr . Hanefilikte, hiikiir nler in yed i temel kay-

nagl var dlr : Kur 'an, siinnet, sahabenin soz-Ier i ve fiilleri, byas (bir hukuki sorunla ilgili,

K ur'an veya siinnette bulunan a~lk hiikiim-

d en, benzeri bir sorun i~in yarar lanma), is-t ihsall (goriiniirdek i nedenler e d egil, gizli,yani asI! nedenlere bak llarak yapI!an k ..tyas),

iema (d in bilginlerinin, belli bir konuda var-dlk lan ortak gorii§) ve or ( (genel kabul gor eniyi gelenek ve tor eler). Ebu Hanife, tek k i§i-nin aktard lgl sahih olmayan had isler e daya-

narak hiik iim ver mekten ka~lnml§nr . Saha-

benin soz ve fiilleriniyse, aneak siinnete da-yandlgl ol~iide k aynak sayml§; sahabenink i§isel ietiFiad lanru temel almaml§tlr . Hane-

fiyede, k lyas yoluyla vanlan bir hiik iim, lias(Kur 'an veya hadislerde, apa~lk d ile getiril-

mi§ kesin hiikiim) veya or f le ~eli~ir se, istih-san yoluyla hiikmu degi~tirmek ge.r ekir .

Ebu Hanife, saghgmda gorii~ ve fetvalan-ru kita pla§tlrmadlgl i~in, ogr eneilerind en

Ebu Yusuf ve Imam Muhammed (~ey banI),

hanefi hukukunu sistemle§tir mi~ler d ir .Ama Ebu Yusuf ve Imam Muhammed , za-man zaman Ebu Hanife'nink ilerd en far k ll

gor ii~ler belirtmi§lerdir . Gorii~ aynhgl bulu-nan konular da, Ebu Hanife ve Ebu Yusuf 'un

gorii§ler i bir le§tirilerek re yii' ~-~e yheyn (iki§eyhin gor u~ii) adl ver ilen hiikiimler ~lkanl-ml~tlr . Ebu Yusuf ve Imam Muhammed 'ingorii§ler i bir le~tigind e ise, reyii's-sahibeyn(iki sahib in gorii~ii) adl verilen hiik iir nler or -taya ~lk ml~tlr .

En yaygm mezhep Hanefilik tir . Bunun

ba~hea sebe bi, Abbasi im parator lugununr esmi mezhebi olmasldlr . Osmanll im par a-

tor lugunda da r eSml mezhe p alan Hanef i-

ye, ~ok d egi§ik yorelerde ortaya ~lk an so-runlara ~oziim bulmak zorunda kaldlgm-dan, uygulanabilirligi artml~tlr . Giiniimiiz-

de Hanef ilik , Tiirkiye d l~mda, Ir ak,Hind istan, Pak istan ve Or ta Asya'd a yay-

gmdu.

Ma1ikiye veya Ma1iki1ik. Malik bin Enes

(711-795) tar afmd an k ur ulan &klh mezhebi.Malik bin Enes, sahabe fetvalanm ve ya~a-

yan me dine gelenek ler ini de katar ak siinnetkavramlr u geni~letmi§tir . Aynea, hadislerin

sahihligi k onusund a daha esnek bir tutum benimsemi~tir : yalan iizerinde birle~meleri

imkanslz saYllabileeek k ad ar ~ok k i~inin ak -tar d lgl (miitevatir) ve her ku~aktan en az ii~

k i~inin sahi p ~lk tlgl (me~hur ) had isler, hii-

k iimler i~in saglam bir temeldir . T ek ki~ininaktardlgl hadislerse, bir nasla desteklenme-

dik ~e kaynak deger i ta~lmaz. Medine gele-

nek leri, klyas ve kamu yaran (mas lahar), butiir hadisler e ter eih ed ilir . Malik bin Enes'e

gor e, med ine gelenekleri gi bi, saha be f etva-Ian da, siinnete d ayarur . Malikilik'te, mesa-

lih-i miirsele (kesin bir hiik iim bulunmayan

k onularda, toplumun ve ki~inin yaranr u go-zetme) ve sedd -i zerayi (kotiiluge giden yol-

'lan k apama) gi bi dayanaklar da vardlr . Ma-

lik iyede, gozetileeek yar arlar , ~er iata ayk m



-··--------·---·--------------l

I

M E Z H E P L E R V E T A R i K A T L A R

!olmam~k ~ar t1yla, istihsan ve mesalih-i

I miirsele, byastan oner nlidir .

Oneeleri, Hieaz, Irak , Suriye, Afrika veEndiilus'te yayl1arak ~ogunJugun mezhebi

I

dur umuna gelen Malik ilik, zamanJa otek i

mezheplerin yayllmasl kar ~lsmda ger iled i ;i bug un, Li bya, T unus, Cezayir , Fas ve Su-

dan'da ~ogunJuk Malikidir .

~a6iye veya ~a6.ilik. Enes bin Malik 'in og-r eneisi imam $af ii (767-820) tarafmdan ku-r ulan &k lh mezhebi. 810-814 arasmda Bag-dat'ta, 815-820 arasmda d a MISlr 'da &klhd ersler i ver en imam $afii, Bagd at'ta yazd lglk ita plard ak i bazl gor ii~ ve f etvalanr u, Ml-slr 'da k alem.e ald lgl k itaplarda degi~tir mi~-tir . Ama Bagdat'taki ogreneileri, bundan ha-

berd ar olmadlklanndan, Imamm esk i goru~-ler ini yaymay, sur durmu~lerdir . $afiilikte,

bazl konulard a iki goru~ veya fetvarun bu-lunmasl bu yuzdend ir .

Imam $afii, yalr uzea me v zu (uyd urma 0 1 -dugu kesinle§mi~) hadisler i kaynak saymaz.Ona gore, tek ki~inin aktard lgl (ahad ) hadis-ler bile k aynak deger i ta~lr . Ebu Hanife'nin,k aynaklanndan olap. istihsan, genel ge~er il-keler d en saf maya ve geli~iguzel kararlar ver meye yo a~a bileeegi gerek~esiyle imam$af ii tarafmdan reddedilmi~tir. Ayr u ~ekil-de, Malikllik'te bir k aynak olan mesalih-imursele d e hukme temel aimmaml~tu.

Ama sahabenin soz ve fiilleri kaynak k abuledilmi~tir .

$af illere, ba~ta Mlsu olmak uzer e, Sur i-

ye, Ir ak , Ir an, Hind istan, Turkistan, Filipin-ler, Seylan, Indonezya ve Turkiye'de ya~a-maktadlr lar .

$ IT iT IK A D T M E Z H E P L E R

Mutezile veya MutezeIlik. VIII.-X.yy'lar

arasmda Basr a ve Bagdat'ta geli~en itikad imezhep. Islam d u~uneesinin ilk ablel okuluolan Mutezile, sunniligin dl~mda tutulmak -la bir likte, sunni kelam (inan~ ilkelerini ak ll-

la a~lklamaYI, temellendir meyi ve savunma-

yl ama~ edinen bilim) ok ullanrun dogmasl-na yol a~ml~tlr .

Hasan-l Basr i'nin ogreneisi VasIl bin Ad (699-748), Mutezilenin ilk bilgini saYlhr .Amr bin Ubeyd (0. 761) d e bu mezhebinkuruculannciandlr .

Bu mezhepte, ba~hea ilkeler, us/ H -i hamse

denilen be~ ba~hk altmda a~lk lar ur :1° T evhid (Allah'm birligi) : Allah'm slf atlan-ru, onun zatmdan ayn ve ezeli saymak , bir

bak lma Allah'tan ba~ka ger ~ek ler old ugunuka bul eunek tir . Bu, ~irk (Allah'tan ba~ka

I tann olduguna inanma) ile anJamda~tlr .

Muttzileye gor e, « Allah bilir , gorur , i~itir »

ama bilme (ilim) , gor me (basar ) ve i~iune(sem) gi bi baglmslz ezeli slfatlar yoktur .Sunni k elamellarsa, Allah'm slf atlanru inkar eden Mutezilenin O'nu nitelik siz ve eylem-siz bir var hk saydlglru savunurlar .

2° Ada let: Mutezileye gor e, insan iyi i~ler gi bi korii i§leri de, kend i ozgur irad esiyle se-~erek yapar ; bu yuzden de yaptlklanndansorumlud ur . T er si olsayd l, yani insan, kade-

r i geregi kotu i~ler yaptlgl i~in eezaland ml-'sayd l, Allah adaletsiz davranml§ olur du.Oysa Allah, adildir . /

3° Muka(at ve ceza : Allah, adil old ugu .i~in,iyilik ya panJan eennette od ullendireeek , k o-tiiluk yapanJan da cehennemde eezalandl-

racaktlr .I 4° Menzile b ey n e I -menzilete yn (or ta yer ):

I Mutezillere gore, inkar (Allah'm varhgma

linanmama)ve ~irk dl§mdak i buyuk gunah-

33 4 - .

A . El Ezher <ami; (Kallir e).

lslam dunyasmm bugunekadar gelen en 6nemliegitim k urumudur i X.yy'd an ben camiye bagh

medreselerinde islamdi.iny~smm her yar unclangelen ogr encilere yuk sek din eg itimi ver ir .

B·Mescid -i ~ah (Is/alum, irllll). _

XVI!. yUzyIlda lsfa· nileI ve kalana mer merlehan'd a ~ah A b bas zama· susHi k ubbesi, tac ;ka plSlr und a ya pllan caminin C ;i · ve c ;ifte minaresi.

Ian i~leyenJer ne mumin, ne de kafir dir , bunJann ortasmd a bir yerd ed ir; tov be et-meden oliirlerse, sonsuza kad ar cehennem-de kalacaklardu. Sunniler e goreyse, inan~ il-kelerini i~tenlikle kabul edenJer , buyuk gu-nahlar i~lese de, Allah tara&ndan bagl§lana- bilir .

Y Em r b i' l-m ar uf , n eh y ani' l-munker (iyiligi buyurma, kotiilugu yasaklama): her mu-min, gucu yettigince, kotuliik ya pllmaslru

engellemege ~ah§mah, iyilik yaptlr maga ug-ra§mahd lr . Mutezilenin bu ilkesi, uygula-mada a~lnhklara zuliimlere yol a~tl.

Mutezile, o bur dunyad a Allah'm gorule-meyeeegini ve iyiyle kotunun ablla buluna- bileeegini savundugu i~in d e Sunnilik ten ay-nhr .

Mutezile, a b basi halif esi Memun done-minde (813-833) resml ogreti d urumunageld i. K elam alar undaki hak imiyetini yakla-

~lk iki yuzytl sur durdukten sonr a, imamE§'ari'nin bu goru§u terk eunesi uzerine za-

ylfladl ve gittik~e gu~lerien sunni kelam

ok ullan kar~lsmd a onemini yitir di.

'$IT F IK IH ~ ~

Caferiye veya Caferilik. bk . lMAM!YE.

Galiye veya Gali1ik . Ali'ye a~U1baglIhklan

yuzunden §ii sar ulmalanna ragmen, inan~ilk eleri baklmmdan sunni mezheplerle de,

I en onemli ~ii mezhe p olan imamilikle de il-gisi olmayan ~e~itli inan~lann ortak ad !. $uinan~lann biri veya bir ka~l bir arada bulu-na bilir ve Galiye diye adlandmhr :- tannla~tlrma: ~ogu k ez Ali'yi tann gi bigor me ~ek linde or taya ~lkml~tlr. Bunu, ote-k i imamlann ve onder lerin taI1!llIgma inan-ma noktasma var duanJar da olmu§tur . AI-

lah'm once Peygam ber ve Ali'yi yaratlp, ev-renin yar atllmaslru onJara bltaktlgl yolunda-

k i inan~lar d a bu kapsama ahna bilir ,Seb'aiye, Ali-ilahiye, Hattabiye, Beyaniye,Mukannaiye ve Durzilik gi bi 20 dolaymdaak rmda bu yak la~lm goruliir .- peygamber ligin kesintisizligi: peygamber lik k ur umunun sur ek liligi ve Ali'nin veonun soyund an gelen imamlann da bir er peygamber oldugu inane!. Gur abiye, Mugi-riye, Keysaniye ve K armatiyed e bu inan~vard lr .

- oliimiin zahir iligiJ Ali, On lk i imam ve bazl onder lerin ger ~ekte olmed ikleri, goge

~ek ildikleri ve gunun birind e yeryuzune do-necekleri inane!. Sebaiye, Rezzamiye veHatta biyede bu inan~ var du.

- tenasiih (ruhun bed end en bed ene ge~me-si): ruhun bir bed end en ~lkarak ba~k a bir bedene gir mesini k lyamet olarak niteleyen

inan~. Dolayh olarak obur dunyarun var hgl-r u inkar eden bu inanca gore, cennet veyacehennem, r uhun i~inde bulundugu iyi ve-ya kotu bedend ir . Mansuriye, Mamer iye,Beyaniye, Hattabiye ve Ravend iyede bu

inan~ vardlt.- i bahe (tum yasaklann ve yukumluliik lerinyok sayl1masl) : d ;nin getirdigi yasak lan ta-

r umama, dince haram kabul ed ilen ~eyler imubah sayma, namaz, oru~, zekat, hac gi biyukumluluk leri ger eksiz bulma. Mameriye,Cenahiye, Mansur iye ve batmi diger bir~ok

ak r md a bu inanea rastlar ur .

tmamiye veya tmamilik veya Cafer iye.Peygam ber 'den sonra imamet ' in (ummetinsiyasi-i~timai ve mane vi ba§kanJlgl), Pey-gamber 'in vasiyeti uyannea, Ebubek ir 'e de-gil Ali'ye verilmesi ger ek tigine; Ali'densonra bu goreve slrayla kimin geleeegini bil-

d ir en hadisler bulunduguna inanan ~ii mez-he p. Imamiler, hem S ahih-i Mu slim 'de, hemd e Sah ih-i Buharl' d e yer alan bir hadisteki« He psi K ur ey§'ten olan on iki halife » iba-resinin, Ali'nin soyundan gelen on ik i ima-ml anJattlgma inarur lar . OnJara, gore,

Ali'den once halife olan Ebu bek ir , Ome~.veOsman'm imamhgl battld lr . OnJar sadeee

birer siyasi-i~timai ba~kand l, imam degildi.Daha sonr ak i emevi, abbasi ve osmanJl ha-liEeler i d e batlld lr. Imamiyeye gore, Pey-gamber 'den sonraki ger~ek imamlar ~unJar -dlr: Ali, Hasan, Huseyin, Zeynelabidin,

Muhammed Bahr, Caf er-i Sadlk, Musa Ka-Zlm, Ali R Iza, Muhammed Taki, Ali Nak i,Hasan Askeri, Muhammed Mehd i. On ikiq -

ci ve son imam, hadisler d e adl ge~en Meh-d i'dir ve olmemi~, gok lerde gizlenmi~tir; byamet yak la~mca or taya ~lkar ak yer yu-zunde adaleti hakim blaeaktlr . Bir sur e, el-

~iler araelhglyla yer yuzune buyruklar gon-

der mi§tir . Bugun de ya§amak tadlt, ama buyruk gondermemekte, buyr uk lan, zama-r u n e n buyuk &klh bilginJeri ar aelhglyla in- IsanJar a ula~mak tad lr . En ulu imami muW- J



hid1er (§eriat ve ibad etle ilgili bir sorunun

~ozumu i~in, guvenilir k aynak lardan yar ar -lanarak hukum [i ft ihat ) ~Ik ar an nk th bilgini),Mehd i'nin naiplerid ir .

Imamiyeye gor e, Peygamber ba§ta olmak

uzere, On lk i imamd an her biri, Allah tara-nnd an gunah i§lemek ten k orunmu§tur . Do-laylslyla imamlardan, §eriata aykm soz ve-ya davraru§ ~lk maz ; onlann sozler i de §eri-at sayilir . Imamlardak i bu yar ulmazlik , Pey-

gamber 'in All'ye, onun da kendindensomakilere gizli bilgiler ver mesind endir (ilm -i ledun). $illigin en yaygm mezhebi olanImamiye, bin;ok kola aynlml§t:lr . Zeynela- bid in'den itibar en, hemen her imamm olii-munden soma yerine kimin imam olacaglk onusunda ~Ikan gor ii§ aynhk lan, yeni ima-m! kollann dogmasma yol a~ml§tlr . Gor ii§aynligl, ozellikle yedinci imamla ba§laml§tl.

Imamiyede iman, i bad et ve nkhm d or t ana

k aynagl Kur'an, sunnet, icma ve akll'dlt.Kur'an ve sunnetin k aynak ahnmasl bakt-mmd an sunnilikle imamllik birbirinden ay-nlmaz. Arna sunniler , sahabenin aktardlgl

hadisleri sahih sayarken, imamiler yalruzcaimamlann ak tard lgl hadisler i k abul ederler .Sunniler , sunni bilginlerin icmasma, imami-

ler se, imami bilginler in icmasma iti bar eder -leI. Hak ktnda bir nas bulunmayan ve ic-mayla ~ozurnlenemeyen konularda, sunni-ler k tyas yolunu, imamllerse akll se~er ler .

Flkthta, Imamiyeyle sunni mezhepler arasmda ~ok onemli far klar yoktur . Sunni-likte, ancak bazl §artlar alt:lnda ogle ve ik in-di, ak§am v e yaw namazlan bir le§tir ilir ken,

bu namazlar , Imamiyede istendigind e bir arada k tlma bilir. Imamller kelime-i ?ahadet'e

( < < e§hed u enla ilahe illallah ve e§hedu enne

Muhammeden abduhu ve resuluhu), ~hed u

enne Ali yye n veli yullah (veya emiril' l-muminin)

ibar esini d e eklerler . Sunniler , Kur ' an' da aru-

Ian (Nisa sur esi, 24) ge~ici nikahm, Peygam- ber tar annd an somadan yasaklandlglru kabul ederler; imamller se, boyle bir yasak la-ma olmad lgl gorii§und edir ler.

Keysaniye veya Keysanilik. All'nin oglu

Muhammed bin el-Hanef iye'yi (0. 700)imam sayan ve All soyundan gelenlerinhak lanru savunan akim. Bu ak trr un, All'nin

azat ettigi bir kole veya k im old ugu tamolar ak bilinmeyen K eysan taranndan ba§la-t:lld lgl idd ia edilir . Bazllan d a, ilk onderinMuhtar bin Ebi Ubeyd es-Sakafi old ugunainarur .

Muhtar es-Sakafi, Muhammed bin el-'

Hanef iye'nin imam ve kendisinin de onunhalifesi oldugu inanclru yaymaya ~ali§tl.Keysamler, emevi ik tidanrun sonuna kadar Ali ve soyunun hak lanru savundular . Abba-

si d onemind e Keysamye, imamhgm EbuHa§im'den, Muhammed bin All bin Abdul-lah bin Ab bas'a ge~tigini savundu'Ve Abba-

.sllerle uyu§tu.

Vahye muhatap oldugunu id d ia eden

Muhtar es-Sakafi, kehanetleri ~Ikmaymcakendisini, Allah'm f ik ir degi§tirdigini soyle-yer ek savunur du.

Zeydiye veya Zeydilik. Zeyd bin Ali Zey-nelabidin (699-739) taranndan k urulan mez-hep. Flkth bak immdan Hanefilige, kelam

anlaYI§l bakimmdan Mutezileye ve Imami-yeye yak tn oldugund an, imami §illik le, sun-mlik arasmda yer ahr .

Zeyd ller e gore; Peygamber'd en somaAll'nin imam olmasl gerekird i, ama Ebube-k ir 'in halifeligi d e me§rud ur . Buyiik bir gu-nah i§leyen k i§i ne mumin, ne de kafir d ir (Mutezile goru'§u),ilma cehennemde sonsu-

za d egin kalmaz. <;:unk u sonsuz ceza, yal-ruzca k afirler i~ind ir .

Zeydllikte, nkhm ana k aynak lan Ku r ' an vesunnettir . Ehl-i beyt'in ( peygamber'in evhalk t) aktardlgl hadisler e oncelik tarur ur,ama obur hadislere de ba§Vur ulur . All'nin bazl sozler i de kaynak deger indedir . Zeydi-

ler , icma, k lyas, istihsan ve mesalih-i mur-sele yollanr u d a kaynak sayar lar . Turn bun-hula ~ozum saglanamazsa akla tiibi olunur .Oteki mezhepler in huk umleri de birer i~ti-hat saYllir .

Zeydiye, Zeyd bin Ali'nin oglu Yah-ya'run olumunden soma ba§hcalan Carudi-ye, Siileymamye ve Butriye olmak uzer e ~e-§itli kollara aynldl. Ab basi iktid an zaylfla-ymca Zeydiler Taberistan'da ve Yemen' d e bagHnslz devletler kurdular . Taber istanzeyd lleri 917'ye, Yemen zeydiler iyse 1962

yuma kad ar k ad ar siyasi iktidarlanru sur-d urduler .

T A S A W U F V E

T A R i K A T L A R

i§inin, Allah'l dolayslz olarak bilmesi-ni saglayan inan~ ve ya§ama bi~imiolarak tasavvuf, peygamber'den yak -

la§lk ik i yuzyll soma k urumla§t:l. T asavvuf

teriminin tur etildigi s u f i k elimesinin kok enitart:l§mahdlr . Bunu yunanca sophia (hik met)k elimesiyle, munzevi der vi§ler in giydigi su f

(yun) elbiseyle veya Medine'dek i Mescid-i

Nebevl'ye biti§ik bir hucr e olan Suf fa' ylaili§k ili gor enler var dlr . Son iddiarun sahiple-r ine gore, Suffa'da barman ve zamanlanrui badetle ge~ir en yoksul muhacir ler in ya§a-ma tarzl, tasavvuf ehline omek olmu§tur .

Genellikle, tasavvuf un u~ tar im geli§imdonerni oldugu k abul ed ilir: olu§um, sis-temle§me ve orgutlenme donemler i. Olu-?um d onemind e tasavvuf, maddi degerler eSlrt ~evirip tam anlamlyla Peygamber 'in yo-'lundan gitme ~abaslyd l. Emevi hukum-dar lar zamarunda, yoneticilerin kend ilerinidunyevi zevk ler e ka pt:lr malanna tepki ola-r ak zahidler (dunyad an el etek ~ek erek k en-d ini ibadete veren ki§iler), inzivaya ~ek ile-

r ek bireysel bir din! hayata yoneldiler . Za-manla, bu ya§ama tarzl, tevekkul , sabt r , ha?-

yet ullah (Allah k ork usu), a?k -t iliihi , vera (gu-nah k orkusu) ve huzu n (ge~mi§tek i hatahdavraru§lardan dolaYI uzulme) gi bi kavr am-

lard a ifadesini buld u. Bu d onemi, VeyselK aram (0. 657), Hasan-I Basr i (0. 728), Cafer Sadlk (0. 766), I brahim Edhem (0.778), Da-vud Tai (0. 781), $ak lk Bellii (0. 780), Ab-dullah bin Mubarek (0. 797), k adm muta-savvuf Rabia-i Ad eviye (0. 801) ve Fudayl bin Iyaz (0. 802) temsil eder ler .

IX. yy'd a sist emle?me donemine giren ta-savvuf , ik i ayn yonde geli§ti. Ilkind e §er iatauygunluk gozetilmeden bir taktm ilkeler , ku-rallar , yontemler belir lendi ve eski yunan,yahudi, hr istiyan, hint ve eski iran du§unce-lerinden ogeler i~eren ~e§itli k uramlar geli§-tirild i. Tasavvuf u, Allah'a d ogr u maneVi bir

yolculuk olarak niteleyen bu tutum, tasav-

vuf yolund aki belli ba§h menziller i (makam)ve hal1eri belir ledi. Sonund a, fena (insam ni-telik ler in ilam nitelik lere d onu§mesi) k ura-f f il ortaya ~Ik t:l. Bu tutumdakiler , veWerinolaganusrii gu~leri oldugunu, evrenin i§leyi-§ini bir veWer to plulugunun yonettigini, Al-lah'm butun nitelikler iyle veliler de tecelli et-tigini savunuyorlardl. Bu tasavvuf anlaYl§l,

din bilginlerinin sert te pkisiyle k ar §I!a§t:l; bir ~ok temsilcisi, kufur le su~lanarak hapse-d ildi, oldur uld u veya suriildu (Hallac-I Man-sur), ama geli§mesi gene de onlenemedi;tasavvuf , Muhiddin Ar abi'nin vahdet -i vucu d

(var hgm bir ligi) ogr etisine ?ayali , bir f elsefesistemi haline geld i. Bayezid-i Bistami, Hal-

lac-l Mansur , $ehabedd in Suhr ever d i, Ha-k im Tirmizi, Ferid eddin-i Attar , MevlanaCelaleddin Rumi, Molla Cami, $ebusteri gi-

bi mutasavvlflar , bu tutumu temsil eder ler .lkinci tutum, birincinin nerdeyse tamamenr eddettigi ak tl ve du§unceye ol).em verdi,ama tasavvufi ilke ve k urallarda §eriata uy-gunluk aradl. Arabi'nin vahd et -i vucud ogr e-

tisine kar§l, vah det -i ? uh ud (gorulenler in ve-ya mu§ahede edilenlerin birligi) ogretisi ge-li§tir ildi. Bu tutumu da, Cuneyd-i Bagd adi,

K u§eyri, Gazali ve Serhendi gibi buyuk mu-tasavvlf lar temsil ettiler .

T asavvuf un u~uncu d onerni (or gut lenm e)

XII. yy'm or talar mda ba§ladl. Bazl etk ili

A - Mevlevi ayininde serna eden dervi§ler (semazen).

Mevlevilikte serna, t ari- mutrip tarafmdan icra

katm iki ana ogesinclen edilen ve <;e~it1iyerlerine bilid il (ikinci oge de mu- ala nagmelel (Ielennum)ziktir). Serna sIrasmda serpi§tirilmi~ clan bir

mtizi k c;ahru r. Ismai l De -

de Ef endi'nin felahfezave Hu seyin Fahrettin De-de'nin acema~iran ayin-

leri rnev levl serna ayi nl e-

rin in aynlrnaz pan;:alanolrnu~gibidir . .



, - D _ ' _ ·N _ L _ E R _ V : _ E _ M ~ ; _ T O _ L _ O _ tJ _ ; ~

MEZHEP L ER V E T A R i K A T L A R

tasavvlf lar , tasavvufi yontem ve uygulama-yl kend i anlaYl~lanna gore yorumladllar ve~ogu kez kend i adlanru ta~lyan tarik atlar k ur dular . Tasavvufun geIi~im sur eeindeki

ik inei donemde ortaya ~lk an k ar~lt ik i tu-

tum, d aha soma or gutlenen tarikatlann ~o-gunda i~ i~e ge~mi~tir . Ar a p~ada «yollar "anlamma gelen tarikat ter imi, IX. ve X.

yy'lar da, mutasavvlflardan her bir inin yolu-nu beIir tmek i~in kullaruhrk en, XII. yy'dan

soma, ~eyhler in, ~evrelerind e toplanan mu-ritler i i~in beIir ledigi i badet ve hayat kur al-lanr u anlaur oldu.

$eyh, bir tarik atm mer kezl k i~isidir ve ta-r ik atm k urueusu (pir ) degilse, onun veya on-dan somakiler in halif esidir . Her ~eyh, Pey-gamber 'e kad ar uzanan zineir in (silsile) bir

halkasldlr . Bir tar ikatm silsilesi, ya Ebube-k ir 'le, ya d a Ali'yle Peygam ber'e baglarur .Peygamber le bagl Ebu bek ir 'in olu~tur d ugutarikatlar bekri , Ali'nin olu~turdugu tarikat-lar alevi diye nitelenmi~tir . Peygam ber Ebu- bek ir 'e, Hieret slrasmd a sakland ildan maga-rada gizli zikr i ogr etmi~tir . Hz. Muham-

med 'in Ali'ye ogr ettigi zik ir turu ise a~lk zi-kir dir . Bu yuzden bekr l tar ik atlard a gizli,alevl tar ik atlarda da a~lk zikir benimsen-mi~tir .

Bir tarikatln mensuplan, genellik le ~ey-

hin d e biti~iginde otur dugu tek ke, d er gah,zaviye veya hankah d enilen ozel bir binad ato plarur . Tar ik aun merkez tek k esi, plrink end isinin veya k a brinin bulund ugu tek k e-d ir . Bir tarikata girmek isteyer i, ~eyh tara-fmdan, bia t veya inabe d enilen ozel bir to-renle kabul ed ilir ve murit olur. Slr a, 0 tar i-k aun gelenek ve yontemler ine gore egitil-meyegelir .

BASLICATAR iKATLAR

Bekta~ilik . HaC! Bekta~ Veli'nin d u~uneeve goru~ler ini temel alan Bahm Sultan (0.

1516) tar af md an kurulmu~tur .T ar ikatm temeIini, d or t ka pl inanel olu~-tur ur . Bunlar , ~er iat, tarikat, hak ikat ve ma-rifet kaplland lr . $eriat k a plsl, Peygam ber'inve ehl-i bey tin yolundan gitmek tir . T ar ika t

k aplSl, bir ~eyhe baglanmakur ; bu k apldangir enler in elinden, beIinden ve dilind en ko-tUluk ~lkmamahd lr . Ha k ikat kaplSlnda, 0 1 -gunla~ma yolund a iler leyen bekta~l, evr eninslr lanru ogr enir , mutlak guzelIigi gor ur , AI-

lah'l tarur . Bekta~l, bu kapldan ge~inee, k en-d ini a~ar ak butun insanlan sever . Marifet ka- plSlnd an ge~en dervi~, alem-i ill1l' e girer . Bu-

rada u~ a~ama vard lr : a yne ' l- yak in (gorerek bilme),. ill1 le' l- ya kin (ak il yoluyla bilme), ha k -

ke' l- ya kin (Allah'ta yok olma). Bu a~amalar gorme, bilme ve olma kelimeler iyle de dilegetir ilmi~tir . Sonuneu a~amad a d er vi~, nef-sini tamamen annd lfarak Allah' a ula~lr .

Bek ta~llikte, d ort kapi inanema bagh d ortinan~ d aha var d lr : ibade t (Allah'm bir Iigini

i~tenlik lek a bul etme), ni ya z (namazm yer i-ni alan yalvarma), ad ak (der gaha ver ilen pa-ra, -koyun gibi atmaganlar ), vu slat (mutlak

guzellik olan Allah'a ula~ma). Bekta~lliginonemli k avr amlannd an ik isi d e tevella vete berr a'dlf. T evel/ a, Peygam ber soyunu sev-meyi; t eberra 'ysa , ba~ta Muaviye'nin ogluYezid olmak uzere, ehl-i beyt du~manlannadu~man olmaYl ifade eder .

Bek ta~i inanC!, tarik at zamanla Anado-lu'da yaYlldlk~a ~il inanema, tran'd an veyatr an uzerind en gelen Mani, Mazd ek ve Bu-

d a ogretilerinden, esk i yunan, r ama ve turk d inlerind en bazl unsurlann, hatta hitit, lydi-a ve f r igya inan~lanndan kalmtllann da ek -lendigi ~ok r enk Ii bir mozaik haIini aid!.Bekta~ller bu arad a, Ahmed Yesevl, Baye-

zid -i Bistaml, Muhiddin Arabi gi bi buyuk mutasavvlflann bazl goru~lerini d e, k end idu~uneeler i i~ind e erittiler . Bek ta~IIige son-

r ad an gir en ba~hea inan~ ve ad etler, §erbetyer ine §ara b i~ilmesi, evlenmeme (l1 Iu cerred kalma), §er iatm haram saydlgl bir~ok §eyimubah sayma (ibahe), hur uf iIik (had ve ra-k amlann birtakim ger~ekler in simgesi oldu-gu inanC! ; [ bek ta~ller, Ali k elimesini olu§tu-r an ayn , lam ve ye harf lerinin insaru simgele-d igine inar ur lar ]) ve u, lem e' dir (Allah, Hz.Muhammed , Ali).

Bekta§llerin a yin-i cem ded ikjer i unlu i~ki-Ii torenleri, genellikle k i§ geeel'eri, tekkenin,

l1Ievda n denilen bolmesinde veya buyuk ev-ler de ya pillr . $eyhin (baba ) veya vekilinin

yonettigi ayin Slrasmd a, once d em (i~ki) i~i-Iir , soma zak irler (zikir ciler ), ~e~itli ~algila-nn e§liginde ne f es denilen ilahller ve mersi-yeler okur . Ayin-i eemde kurban k esmek vehelva pi§irmek de §arttlr .

Anadolu'nun mogol istilasma ugradlgl,mer kezl siyasl otor itenin zaylfladlgl bir or-tamda, Ahilerle dayar u§ma i~inde geIi§me-ge ba§layan Bekta§IIik , ba§langl~ta bir tari-kat ya plsma sahip degildi: Osmanll devleti-nin kurulmaslyla orgutlenmege ba~lad!. 11k osmanh hukumd ar lanndan destek gorenBek ta~llik , tam olarak aydmlatllamaml~ bir sur e~ sonunda yeni~er ilerle butunle~ti veYeni~eri Oeagl «HaC! Bekta~ Oeagl" diyear uhr oldu. I. Murad'dan soma Osmanll

d evleti sunnl ~izgiye iyiee oturunea, Bek ta-§llik d e d evlet d estegini, buyuk ol~ude yitir-d i ; ama yeni~er iler arasmd a ~ok yaygm 0 1 -

d ugund ar i, Anad olu'd a old ugu kadar Rume-li'd e de etkisi sur du. 1826'da II. Mahmud ,Yeni~er i Oeaglr u lagvetti ve bekta~lligi ya-sak lad!. Binleree yeni~er i ve bekta~lnin 01-

d ur uld ugu bu donemde, pek ~ok bekta~l Nak~i bendl tar ik atine gir erek gizlendi. Ab-dulmeeid d oneminde yeniden bekta~i tek-keler i kurulmaga ba~lad!. Kendisi de bekta§lolan Abd ulaziz donemind e gu~lenen Bekta-

~llik , II. A bdulhamid zamar unda esk i gueu-ne k avu~tu.Cumhur iyet d onemind e, 1925'te butun

tekk e ve zaviyeler k apauhnea Bekta~llik de, ba~ka tarikatlar gi bi r esmen son buldu.Ama Bek ta~llik gunumuz Turk iye'sind e,Alevllikle kan~ml~ olarak varhglru surdur en bir inan~tlr .

Halvetilik veya Halvetiye. Kurucusu,

Omer Halveti (0. 1397).Temelini gizli zikir ve r iyazetin olu~tur -

dugu bu t arikata gore insan, tum ge~iei is-tek ler ine SIr t ~evir meIi ve Allah' a yonelme-lid ir . Murit, kalbin Allah d l~mdak i her ~ey-

den (m asi va ) temizlenmesiyle ba~layan veher ~eyde Allah'l gorme nok tasmda son bu-lan yolculugunda, yed i a~amadan ge~er :1° ne f s-i emmar e (kotu ~eyler isteyen, hay-vanSl nef is) ; 2° nefs -i levval1le (kendini kma-yan nef is) ; 3° nefs -i mulhime (kend isine iyive k otu, dogru ve yanll~ ilham ed ilen ne-fis) ; 4° ' Ief s-i mu t mainne (tatmin olmu~, ilahiteeellilere mazhar olmu~ nefis) ; 5° ne fs-i r a-

zi ye (k end i iradesini ter k eden ve k endisini

ilahi ir ad eye blrakan, ana nza goster en ne-fis) ; 6° ne fs-i ma r zive (Allah'm k end isindenr aZl [ho~nut] old ugu nef is) ;r l I ef s- i kamile(olgunla~ml~, yetk in nefis).

Halvetilik , silsilesi Ali'ye ~lk an ta.rik atlar -

d andlr .Osmanlilar doneminde Anad olu ve R u-

meli'de olduk~a yaygm olan Halvetiligin

kirk dolaymda k olu yard!. Bunlann enonemIiler i Ru~eniIik, Gul~enllik , Murda~l-Iik, Sunbulilik , $abanilik , $emsiIik, Ahmedi-Iik, CemallIik , Bah~ilik ve U~~akiliktir .

Kadirilik veya Kadiriye. K urueusu, A bd ui-k adir Geylani (1077/78-1166).

Silsilesi Ali'ye ~lk an tar ik atlardan olanKad irllikte d e, a~lk zik ir benimsenmi~tir .

Zikir d aha ~ok toplu halde ya plhr : muritler ,~eyhin ~evresind e halka olu~turur ve eller ini bir bir lerinin omuzlanna k oyar lar. Genellik -Ie « hu " diyer ek zik r eden k ad irller , zikir Sl-rasmda gozler ini k apayarak ba~lanru iki ya-na sallar lar . Bu hareket, k elime-i tevhid isimgeler . Kadirller , aynea, bir i sabah nama-

zmd an soma, oburli gunun herhangi bir za-marunda olmak uzere iki k ez dua ederler .

Kad irilik te, zikir iler leyip d e der vi~ler ce z-be (ilahi eazibeye k apllan d er vi~in a~lr I bir eo~kuyla k endind en ge~mesi) haIine girinee,vueutlanrun her hangi bir yerine §i§ sa pla-ma, klzgm nnna d alma, ate§i ellerine almagi bi marifetler ortaya ~Ik ar . Bu tur hareket-ierden « bur han gosterme " d iye soz ed ilir .

Fas'tan lnd onezya'ya uzanan ~ok geni~ bir cograf yada olduk ~a yaygm alan Kadirlli-

gin, ba§ta E~refilik ve Rumllik olmak uzere,Esed llik , Ekber ilik , Hilalllik gibi bir~ok koluvard lf.

Mevlevilik veya Mevleviye, Meviana Ce-laledd in Ruml'nin d u~uneeleri uzer ine, ogluVeled C;:elebi tar afmdan k ur ulan tarikat.Mevlevllik ba§langl~ta Konya ve dolayiann-da, daha soma Istanbul'da ve tum Anad o-lu'd a yaYllml~ur .

Halvetllikte oldugu gibi Mevlevllik te de, f ile (haivet) ~ok onemIidir . T arikata giren

d er vi~, toplam suresi 1001 gun olan ~ileye ba~lar . Bunun kisa suresini kapah bir huere-d e tek ba~ma ge~irir . Daha soma, tekkede~e§itli hizmetleri yerine getirir . $eyh, isterse~ile suresini k isaltabilir .

MevlevlIige 6zgu ayin, sema ad ml ta~lr .Mevlevi dergahlrun sema hane denilen ozelsalonund a yapilan sema ayinine, mutrib de-niien muzik~ilerle (neyzenler , kudumzen-ler , halilezen ve ayinhanlar ) sel1lazelller (t en-

nur e denilen ozel giysiler i~inde donen der -vi~ler) k atlhr .

Ozellik le ayd lnlar ve devlet ad amlan( bunlara III. SeIim, II. Mahmud, Abd ulme-

eid de dahild i) arasmda yayilan Mevlevlli-gin mer kez tek k esi Konya'dayd l. Bu derga-hm ~eyhi, her zaman, Mevlana'run soyun-d an biri (felebi) olmu~tur .

Mevlevl der gahlan, XVIII. yy'dan itiba-

ren, yalr uz tasavvuf ve muzik i~in degil,edebiyat ve obur sanatlar i~in de bir ak ade-mi niteIigi ta~lml~ur .. Mevlevller arasmd an, ba~ta Itr i, III. SeIim, Ismail Dede Ef endi ve

Zekai Dede olmak uzere, buyuk besteeiler ve $eyh GaIib gibi buyuk ~air ler ~lkml~tlr .

MevleviIik de, oteki tar ikatlar gi bi,1925'te, tekke ve zaviyeierin kapatlimaslyla bir likte resmen sona erdi. Ama Konya'da,ozel bir izinle olu~turulmu~ bir topluluk,her yll ar ahk aymda turistler i~in sema ayiniya pmaktad lf .

Nak ~ibend ilik veya Nak~ibendiye veya Nak~ilik . Kurueusu, Muhammed Baha.ed -

din Nak~ibend (1318-1389). Diger bir~ok ta-rikatm aksine, Nak~i bendilikte tar ikat silsi-lesi, Ali'ye d egil, E bu bekir 'e ~Ik ar . Bu yuz-den Nak~i bend llikte, $illigin etkisi yok tur .

$eriata a§lrI bagh olan Nak §ibendllik te,

Allah'a yakinla~marun ba~hea yolu, f arz

i badetlerin d l§mda yapllan naf ile i badetler -'dir . Bunlann en onemIisi zik ir 'd ir (Allah'l

anma). Zik rin ne zaman, ne k adar ya pllaea-



,.gllli, miirid ' in (tar ik ata gir en ve §eyhe bagIa-nan) durumuna gor e mur §it veya §eyh belir -ler . Zik ir , bir eysel oldugu gi bi to plu da olabilir . Bireysel zikir , AlIah'm ad lanndan, §ey-hin anerd igi bir ini hafi olarak (k alpten) veyaa<;lk<;a(d il ve dud aklarla) anmaga d ayarur .MUr it, zikir Slrasmda AlIah'tan ba§k a hi<; bir §ey d u§unmemelid ir . T oplu zikir , halm-i ha-

cegim d iye adlandmlml§tlr . Hatm-i hac egan,nak§i bend i d er gahlannda her gun, ikindinamazmdan soma ya pilir . Her gun yapila-mazsa, haf tada en az iki gun ya pllmalidlr .

Nak§ibendiligin en aylr t edici azelligi, ra- b,la'dlr . Bu yantemd e murit, k endini almu§,k ef enlenmi§ ve gamulmu§ var sayar ve zih-nind e canlandlrd lgl mur§idinin ik i ka§l ara-sma bakarak r uhaniyetinden feyz almaga<;ali§lr .Feyz ahnarak ya§ayan bir mur§it ola- bilecegi gibi, almu§ bir tarik at buyugu deolabilir . Mur idin, azel ad lar ta§lyan <;e§itli

basamak lar dan ge<;erek yuk selmesinde veAllah'a ula§masmd a r a blta, zikir d en dahaetkilidir .

Muhammed Bahaed d in Nak §ibend 'in ha-lifelerinden Alaedd in Attar , Zahid Bedah§i

ve Muhammed Parsa tarafmdan yayilan Nak §i bend ilik, imam Rabbani zamarundaHind istan'm en yaygm tar ikatl oldu. FatihSultan Mehmed daneminde Istan bul'd a d ayaYllmaga ba§layan tar ik at, azellik le XIX.yy'da Anadolu'da <;ok iti bar gar du. Gunu-muzde, Tur kiye'de en etkili tar ik at Nak§i- bend iliktir .

RUailik veya Rufailik , kurucusu Ahmed

Rifai (1118-1182).Tasavvufu, bid 'at ve hurafeden uzak bir d in, r iyadan anr ur u§ ibadet, Allah'tan ba§ka§eyler e baglanmayan kalp, k endini bayaglzevkler e k a ptlr mayan bir nefs olarak tar um-layan Ahmed Rif ai'ye gor e i<;ten olmak , ve:rilmeyeni istememek , verileni redd etme-mek , mal bir ik tirmemek ve ba§kalanrun

aYl planru gar memek ger ekir .Alevi tarikatlardan olan nfailikte a<;lk zi-

k ir benimsenmi§tir . Genellik le §eyh veyavekilinin yanetimind e to plu halde ya pllan

zik ir suasmda Ku r ' an' dan ayetler , d ualar veilahiler okunur . Zik re, <;e§itli <;algllar e§lik edebilir . I

R ifai der vi§inin olgunla§masl i<;in halvet Ive r iyazet de gereklidir. Halvet ik i turlud ur . I "Her Yll muharrem aylrun ilk yedi gunundegirilen ve halvel-i muhaT Temi ye denilen hal-

vet, Slrad an muritler i<;inayn, halif eler (§ey- Ihin yerini alabilecek yetenek li mUr itler ) i<;inayndu. Halif e olacak murit, halvel-i lezhib ' e I

(altlnlama halveti) gir er .

Halvetilik te garGlen vucuda §i§ batlrma,ate§' yutma, ate§e girme, bl<;ak veya killcmkesk in agzma basma gibi havar fk (olaganus-ttilukler ), Rifailikte de vardlr .

En yaygm tarikatlar d an olan R if ailik ,Turkler arasmda, futuvvet kur umundan veBekta§ilik ten etk ilenerek aslmdan uzakla§-

r r u§tlr.

~azelilik veya ~azeliye, kurucusu, tunuslumutasavvlf Ebu'l-Hasan Tak iyud d in Ali binA bd ullah e§-$azeli (1196-1258).

Ger<;ekte, e§-$azeli'nin mur itleri tarafm-dan, onun garG§ler i uzer ine temellend ir ilen

1m tar ikat, MU51r 'da ortaya <;lk ml§tlr . $azeli-

lik te, abur bir <;ok tar ikatta old ugu gibi, k atlk ural ve tarenler yoktur . Bu yuzden, <;ok

uzun bir d anem boyunca, tek ke veya zavi-ye gibi iizel mek anlara da ihtiya<; duyulma-rr u§tlr . Bu tarik ata mensup d er vi§lerin tek muk ellefiyeti, to plu halde zikir yapmak vehizb (d in ve tasavvuf buyuklerind en nak le-

dilen dualar ) okumak tlr . Alevi tarik atlardanolan §azelilikte de, a<;lk zikir benimsenmi§-

tir . Zik ir slrasmda der vi§ler ayakta durur vezikr i yaneten §eyhin (veya vekilinin) <;evr e-sinde halkalar ur ve daner ler (d evranj.

Tarikat, e§-$azeli'nin halifesi mlSlrh mu-tasavvlf Ebu'l A b bas el-Mur si ve onun hali-

fesi Ataullah el Iskender i (ii. 1309) tarafm-dan yayild L $eyh Zerr uk da (0. 1493), tasav-vufi eser leriyle, $azeli tarikatlr un yaYlh§ma

buyuk katkld a bulundu. Ba§ta MlSlr olmak uzer e, butioin K uzey Af r ika ulkelerinde enyaygm tar ikat olan $azelilik , b u ulk elerin bagunslzlik hareketler inde <;ok anernli roloynadL Sultan II. A bdulhar nid bu tarik atagir d ik ten soma §azelilik Istan bul'da da ya-Yllmaya ba§lad l ve <;ok ge<;meden u<; §azelitekk esi k uruld u. Camiii'l-usul adh eserin ya-zan Ahmed Ziyaeddin Hend i'nin etk isiyle,Anadolu'nun <;e§itli k entler inde d e §azelitekk eleri aC;llml§tlr .

Tarikat, zamanla yak la§lk yirmi k ola ay-

nId L Bunlar d an Cevherilik, Ar usilik , Fey zilik, I

K aslmilik, S alimilik, H a~imilik , Muhamm ed ilik,

Vef ailik , Med enilik , ld risil ik , Af i f ilik , Kavukci-

lik , A zmilik ve H am id ilik , gunumuzde d e ya- '§amak tadlr .

Yesevilik veya Yeseviye. K urucusu, tur -k istanll mutasavvlf ve §air Ahmed Yesevi

(0. 1166).

$er iata slk ica bagh bir tarik at olan Yesevi-ligin temelini r iya zet ve zik ir olu§turur . Riya-

zet, murid in az yemek , az uyumak, az k o-nu§mak ve bedeni isteklerine kar §lhk ver -memek gi bi yollar la, nefsine hukmetme,

onu anndlr ma ve terbiye etme <;abasldu.

Yesevi zikr i a<;lk (cehr i j zikirdir . Zik ir Slrasm-da, muridin bogazmdan, bl<;k idan <;lk anlara benzer sesler gelir . Bu yuzden bu tur zik ir , zikr-i erre veya zikr -; min~ari ( bl<;kizikr i) diyeadlandmlml§tlr . Yeseviler in bir ba§ka anem-

Ii uygulamasl da halvet ' t ir . Halvet, murid in bir odada tek ba§ma kalarak AlIah'l d u§un-mesi ve zik r etmesidir .

Yesevilik te, namaZI toplu halde k ilmak,tan zamar u uyar uk olmak, her zaman a b-destli bulunmak , her an Allah'm huzurundaolundugu bilincini korumak, her an ve her yerde i<;ind en AlIah'l zik r etmek, din ve ta-savvuf buyuklerine uymak da aner nlidir .

[

i t op lo m nu f u s o gor e

m us lUm on sayiS'

0%2i1a5

10%5ila30

~

0%30ila50

0%50ila80

0%80'den f azl

•• liilik

Avrupa.

12 milyon stinni (maliki)ve digerleri.

Kuzey Af r ika.

<;:ogu maliki mezhebin-den 95 milyon stinni.

ISl AM iNANelVE DUNYA

rabistan'da dogan Islamiyet, evrensel bir din olarak Af rik a'ya ve Dogu'ya

dogru yaylld l ve gunumuzde yeryu-zu boyutlanna ula§tL Bununla birlik te XIX.yy'dan beri cografi daglhmmd a anemli bir d egi§ik lik d e olmadl: muslumanlann bu-yuk <;ogunlugu K uzey Afr ika'da, Magnp'tave Afr ika'run ger i k alan k ismmd a ( bu k islm-da Hr istiyanllk aleyhine gittik <;e yayglnla§-maktad lr ); Yakm ve Or ta Dogu'da ( bu bal-gede buyuk <;ogunluk muslumand lr ); As-

ya'da ve azellik le Guneydogu Asya'da (In-d onezya) ya§amak tadu.

XX. yy'm ilk yansmda butun dunyaYI sa-

r an tanntarumaz marksist-mater yalist dev-r imci aklmlar nedeniyle Islam inanClrun ya-Yllmasmd a (Afrika dl§mda) bir d urak lama,hatta laik lik lehine yer yer ger ileme gar Ul-duyse de, son zamanlar da ter sine bir geli§-me ottaya <;lk tl. Iran, Banglade§ ve Pak is-tan'd a oldugu gibi, bazl d evletler resmen §e-

riat duzenini benimsediler , hatta bu duzeni

yayma <;a basma giri§enler bile oldu (Iran Is-lam Cumhuriyeti gi bi).

Yeryuzundek i- musluman saYlslru kesin()lar ak belir lemek <;e§itli sebe pler le z pr dur :

U<;uncu Dunya ulkelerinden bir<;ogund akisaylm zorluk lan ; muslumanlann <;ogunluk -ta olmad lgl ulkelerde bunlann saylSlru az

gasterme egilirni veya siyasi ik tidann din belirlemeye yasak lar koymu§ olmasl (mese-la d une kadar sovyet muslumanlanyla c;inmuslumanlan olan Hui'lerin durumu), sonolarak da islam to plumlanndaki hJZ11nufusartl§L Istatistik rakamlan ar asmdak i far klar olduk<;a buyGk tur . 1986'da butun dunyada-ki muslumanlann saYlsl 860 milyon ila 1milyar 102 milyon arasmda tahmin ed il-mekteyd i ve Bir le§mi§ Milletler 'e gor e Isla-mm (1983) yeryuzund ek i daglhml a§agldak iharitad a garGldugu gi biyd i. 2000'li Yillar d aIslarrun Dunya'd a mumin saYlsl en c;ok dinolacagl §imd iden bellidir .

Afrik a'r un k a1am.

206 milyon ( bir<;ok tari·kat mensubu).

Yakm ve Or ta Dog...

147 milyon. ~iilik XVI.yyJdan beri lran'm resmid inidir ; Bahreyn, Ir ak (% 51) ve Vmman'da <;0-gunluk t<l; Ltibnan, Ku-veyt ve Y emen'de deone mli orandadu.

Af ganistan.

16 milyon, stinni (hanef i)ve lii(ismaili').

Asya-Ok yanusya.

648 milyon, <;ogunluklastinni (haneH).



I DiNLER VE MiTOLOJi

AFRiKA DiNLERi

GELENEKSELO [N LER

Sahra'run guneyind e kalan Afrik a, d in-

•.. ler a~lsmd an ~e~itlilik gosterir ve bu-

rada inan~lar , medeniyetlere gore d e-

gi~ir ( bk. harita). Ama d u~unce ve inan~ sis-temini topr aga baghhk belir led igi i~in, genel

olarak geleneksel afr ik a dinlerinden soz edi-lebilir .

Ana ilk eler olar a!< hayat ve olUm. Af r i-

ka'da din, hayatlll sur ekliligine ve yenilen-mesine yoneliktir . T opIum, atalardan, ya~a-

yanlardan ve dogacak ~ocuklard an olu~an bir sureklilik tir . Bitkilerin, d ogad a ~uriiyen

humusun ustunde mevsimd en mevsime ye-

niden or taya ~lkmasl gibi, nesiller de, devri bir har eket i~inde art ar d a gelir . Bu se beple

buyuk taplllmalarda, blum ve yeni ya~am bir arada ele ahnml~tlr . Evr enin ba~langlCl

hak k mdaki efsaneler , evrenin d ogu~unun

bir dum old ugunu, ve onun kaybolu~unun,Tann'run " kairn »nd a hayata bir geri donu~olar ak ger~ekle~ecegini ileri surer .

Gizli gii~ler, animizm. Af r ik ahlar , sarula-

r un aksine, bir~ok tannya inanmazlar . Ban-

tular 'd a tek tannrun ad l Zambe'dir ve ilk yasaglll ~ignenmesi yuzund en yaradlh~lll ba~!anglCllldan ber i insanlar d an uzakta kal-

ml~tJr . 11k yaratlk lann i~led igi bu su~, insa-noglunu gu~ d ur uma sok mu~tur . Insan, d o-

garun efendisi degildir; sular da, to prak ta,ormanlar da ve k ayalar d a ... bulunan gozleg br ulrnez varhk lar a ho~ g br unmek zorund a-dlr . Hayatta kalabilrnek i~in, gizli varhklar la

ve onlara katllan blUlerle ya~aml payla~mak

zor undadJr . Insan onlara doyum saglad lgl

bl~ud e ya~ama ar a~lanna k avu~ur . Bu bir ah~ver i~, bir pazarhk gibidir : yani ancak ve-r ilenin k ar~lhglllda bir ~eyler elde ed ilebilir ;

verilenler in ho~a gidi p gitmeyecegi de asIa bilinemez.

Doga ogeler inin ama~lan ve gu~ler i oldu-

gu ve insar un d a bunlara baglmh bulund uguinancma animizm (canhClhk ) denir .

Feli~ (portekizcede, tllslm, muska, anla-

mllla gelir), dogarun her yar unda bulunan

r uhlann mad d i tasvir lerine verilen addJr .

Biiyiiciiliigiin onemi. Afrika'da d in, d in

adarnlan tarafllldan ybnetilmez : herkes is-

ted igi gi bi bir sungu ya da kurban ver e bilir .Ama kiihinlik ya pan ve ~e~itli ruhlar i~in tb-r enler duzenleyen bazl uzmanlar vardJr .

Bunlar topluma kabul ed ilr ne t br enler ini yb-

netirler, hastalan iyile~tirirler ve hem yag-murdan hem de ur iin bollugundan sorur nlu-d ur lar . Gizli gu~ler , bazl insanlara ayru an-

da iki yerde gbriinmek , sosyal gu~ler e k a~1d urmak gibi ustiinlukler saglar . Nitekim kii-

hinler yeteneklerinden, ellerine daha f azlagu~ ve zenginlik ge~irmek i~in de yararla-rur lar . Bii yiiciilUge inanma , Afr ik a'da ~ok

onemli bir yer tutar . Bundan otiirii, k btu-

!uk ler (hastahk , gen~ ya~ta blum, k tSllhk,

k azalar, kbtu ur iin, v b.) " gecenin efend ile-r i» denilen bu k iihinler in etk isiyle a~lkla-

r ur ; " masumlar » onlar a kar ~l savunmaSlZ-dlr .

Diinyanm d iizeni. B bylece Afr ikahlar ,

dunyarun bir duzeni oldugu du~uncesini be-nimsemi~ler d ir . lnsanm, bu duzen i~ind e bir yer i vard lr . Buyucunun ya ptlgl gi bi gu-

cunu kbt iiye k ullarup k endini buyuk gbre-

B - Kara Afr ika'dad inler.

Afr ik a/cia ~e~itli clinIer bulunulunu, cograf yaylad a a'lk Jaya biliriz. <;:unkufizik engeller (Sahr a ,oIuveya tro pikal ormanlar )

vardl! ve to plumsal or -tamlar cia birbirind ehfark lJdlf (avellar , ~if ttyiler

ve bahk tytlar , f ar kh tann-

lar a ta par lar ).

A- DogonlanndanS1 .

Yar adili~l simgeleyen bud ansta, maskeler in iize-

rindek i motif , d tinyarunek seni olan insar u, eller i-ni gage ve ayak lanru ye-re uzatlf dur umcla can·lanclmr .

c -Pende'lerdetopluma k a bul d ansl. C

Burad a, er kek l;ocuk lannyeti~kinligegec;i~toreni-ni yoneten buyiicu gor ii-luyor . Yuzunde yuvar lak bir maske ve bacaklann·d a brrne lifler d en ya ptl-ml~ SIb bir pantolon var .

SiERR A

LEONE --- -J"LiBERYA-:J

FiLDi$i KIYISI

G AT~O I eHristiyanhk . 0BENiNBu din Af rik a'd a batl k l- EKV ATORy'lannd an i<; kesimlere GINESI I GOL Ad ogru yaytld l. Guney Af- G ABON AMBi KOMORLARr ika, <;ogunlukJa hristi- . I

yandlr (ytizde 40'1 pr o- NAMiBYA (lI At Vtestan). Bunun ned eni, ~arSV A MA~AG ASKAR buraya

j yuzyillar boyun. J

ca Avr u pa'd an <;ok say'- . SVAZiL ANDd a go<;menin ge1mil 01- .. <l--masld lr . Etyopya'daysa, GUNEY LESOTHOeskid en ber ! geniI bir A U S JK Ak i pti to plulugu var dlr 0 1000 k m(nufusun yuzd e 57'si).

Islamiyet. 0l<JJzeyden gelen bu din,ozellik Je Ak d eniz k lylS' boyunca ve dogu k lY1la·nnda geli~ti. (50z konusuK ar a Af r ika'dlr ).

Animizm.Ger ilemesine ragmen budin, hemen her yer d e bb-IUk per <;uk d e olsa varh-glr u hala surdurmeye de·yam ediyor .

rek bu d uzenin dl~ma ~Ik maga ~ah~mak yanll~tlr . Din tbrenleri d uzensizligi bnler ve

atalara saygl gbstermek olumlu sonu~lar ve-rir . Kurtulu~, hayata kar ~lt olan butlin gu~-

lerle mucad eleye girerek eld e ed ile bilir . Do-

laYlSlyla, bolluk ve ver im saglayanlan ~a~Jr-mak , evr ensel d uzene k ar ~l i~lenmi~ k aba-hatleri belirlemek , insanm varhgmda

bulunan ve o nu atalanndan ayJran ya banClogeleri kovmak ger eklidir .

PEYG A M BERLiKO ZE NT!LER[

f r ika'd a XIX. yuzYlhn sonundan bu

yana, hristiyanla~ml~ bblgelerd e ge-

nellikle kilise halinde br gutlenmi~

yeni din hareketleri or taya ~Iktl. Bu hare-ket, Hr istiyanllk kulturiiyle yeti~mi~ olan,

ama « Beyazlann dunyasl » run hiikimiyeti-

ne k ar ~l bir k ur tulu~ mesajl getiren ve halk a~ir in gbriinmeyi bilen er kek ve k adm mis-yoner lerin ~ah~malan sonucuydu. Bu

« peygamber ler »in ortaya ~lk t~l, gelenek sel

d ine oranla bir devr im saYllabilir . Bbylece

Beyazlann tannsma gbre etkisiz olan feti~-

ler ve buy(i bir yana blrak Ildl. Aynca, Zen-cilerin, Beyazlann yard lml olr nadan Kutsal

K itab'm ve Tann sozunun anlamlru kavra-

yabilecekler i du~uncesi de ileri suruldugui~in, hristiyan r nisyonerlerin durumund a dakbklu bir degi~iklik or taya ~lktl. Bu pey-

gamberce mesajd a, binyJ! soma kurtulu~unger~ek le~ecegi du~uncesi, yani binyl!cJhk

inanCl da yer ahyordu. Kimi zaman bu pey-gamberler , ki~ilikler i dolaYlslyla beyaz Me-

sih'in, yani lsa'run yerini de ahyor ve Zenci-

ler in k urtancisl olar ak g brunuyorlard l. Fran-

Slzca konu~ulan ulkelerde en me~hur pey-gam ber lik ozentileri, William Wade Harris

(1929'da bld u tar afmdan 1910'a dogru Fil-

di~i KiYlsl'nd a k urulmu~ olan Har ris'~ilik,ve Simon Kimbangu (1889-1951) tarafmdan1930'lu Yillarda Zaire'de ortaya atllan K im-

bangu' culuk hareketleridir . Har r is~iligin

yuz binlerce, Kimbanguculugun da milyon-

larca inanaru vardll.



I D;NLER VE M;rOLOJ;

KARMA DiNGABON'DA

BulTI FAN G

Fanglar , Ga bon'un k uzeyinde ve batl-

smda, Gine'd e ve Kamerun'da ya~a-yan bantu kokenli bir halk tu. Ayr u

bolgelerde kokeni Fanglardan ba~ka olan

kabililer de ya~ar ve bunIann he psi Fanglar -la or tak bir k ultur e baghdu. Bieri denilen bir atalar dinine taplrurlar . Fanglar, 1920'liyillarda Libr eville ve Por t-Gentil'de, ulkenin

orta k esimler ind en gelen ve kend i dinIer i

buit i' yi yaymaga ~ah~an emek~ilerle k ar~l-la~tllar . Bir ol~ude hr istiyanIa~ml~ olan

Fanglar , boyleee bier i, buiti ve Kutsal K i-tap'a d ayanan karma bir din edindiler . Hemgeleneksel hem d e mod em olan bu karma

d ine bui t i fang ad l ver ildi.Bu dini benimsemek isteyenIer , sar ho~-

luk veren bir kok u (eboga) ~ignemek zorun-d ad lr lar . Bu deneyim, atalanyla k ar ~i1a~ma-

lanru ve Nzambia-Pongo' nun (!sa) evini bul-malanru saglar . Boyleee, olumler ini onee-den gorur ler ve uzerler indek i butun

bUyUeuluk izlerini siler ler . Dogumu, olumu

ve obur dunyadak i hayatl simgeleyen dim

toren u~ gun surer ve ~ok k arma~lktlr . TapI-nagm gir i~ind ek i enIemesine delinmi~ d ir ek,« dogum deligini " simgeler . Inanan ki~i, an-nesinin k ar runa dogru yuk selir ken, bir yan-dan da i~inden ~lk tlgl ve yeniden d onecegi

Tannrun Karruna gir er. K ad uilar da, er kek -ler gibi bu torene katlhr lar . Cinsellige ili~k insimgeler , bu torend e onemli bir yer tutar .

Diger yeni dim hareketler gibi, buiti f ang

da Batl dunyaslrun kutsalligl bozucu egilim-ler ine ka~l ~lkar ve buyueuluk gueunun or -tadan kald lr l1masma yonelir .

•

I

slamiyetin Kar a Af rik a'ya giri~i, ortaya~lk J~mdan (VII. yy) hayli somadu. Da-ha ilk yuzyilmd a Or tadogu'ya ve Ku-

zey ~f rika'ya yayilan lslamiyet, aneak XII. yy'da, Kuzey Af r ikah tacir ler ~o!U ge~-tik leri zaman K ar a Af r ik a'ya girmeye ba~la-dl. Ilk zenci muslumanIar , halk li;lnna bu di-

ni benimseten eski Sudan ve <;:ad impara-torluk veya kralliklanrun (K anem k r alhgl)

~efleriyd i. Afrik a'run aydlnIan kraliyet sa-raylannd a, k uzeyden ve d ogudan gelmi~musluman du~unur lerd en f eyz ald llar . Isla-

miyetin yayilmasl, yed i sek iz yuzYII sure-

rek yava~ .yava~ ger~ekle~ti. Yayilma slr unf izik ve k ultur el engellerdi: a~i1masl gu~olan ek vator ve tropik ormanIanyla, ani-

mist inan~lanna iyiee bagh ve soy sop uze-r ine temellenmi~ bir toplumsal sistem.

Zenei Mus!UmanIIgI, mur abt t denilen ma-nevi bir k Jlavuzun yonetimindeki topluluk -

lar halinde orgutlendi. Mumin saYlsl 100

milyon k i~iyi, yani butun dunyadak i Mus-lumanIann ond a bir ini bulur ( bk . har ita, sf .

338). Islamiyet, zenei kulturleriyle kolayeauzla~mak tad lr . Bunun sebepleri, aile ya plsl-r u d egi~iklige ugr atmamasl (geni~ akrabahk ve ~okk anhhk ), to plum a kabul edihne to-r enIer ini yoneten din ululanrunkine benzer

bir r ol oynayan mur abltlar tarafmdan yaYII-

maSl (K ur ' an' m okunmasmdan ~ok vaazlar etkilid ir ) ve bi r inan~ old ugu kadar bir me-d eniyeti ve bir geli~me sureeini de bir likte

getirmesid ir .

tyopya'r un 20 milyon or tod ok s hristi-yaru bir yana buakihr sa, misyonerle-rin ~abalanyla hristiyanIa~tmhnl~ zen-

ei nufusu, Af rik a nuf usunun. u~te bir ine ya-kJnd lr ; bir ka~ milyonu pr otestan, ger i kala-r u k atoliktir . Misyoner ler , bir~ok 'ulked e

yuz Ylldan ber i faaldirler. Bu k onud a ilk ili~-k ilerin XV. yy'd a Angola'd a ve XVII. yy'daKongo k r alllgmd a k uruldugundan soz edi-

lir ; ama bu hr istiyanIa~t1r ma ~ah~maslrunar dl gelmed i. Li berya, Sier r a Leone ve Nijer -ya gibi bazl ulk eler , kolelikten kurtulanamer ikah zeneiler tar af md an hr istiyanIa~tl-nId I. Avr u pah r nisyoner d emek ler i, misyo-

ner ligin aglr to planr u, XIX. yy sonIannda,« asayi~ sagland lktan " soma Afrik a'ya gon-derd iler . Misyoner ler in tak tigi, a~tlk lan

ok ullar d a ~oeuk lan egitmek ti. Boyleee, ~ok -tannelhk yava~ yava~ or tadan kalk aeak veonunIa birlikte «vah~ilik " d e silinip gid e-eek ti. Misyonerler, hr istiyanligl yer le~tir ir-k en, bir yand an d a med eniyeti yayml~ ola-eaklar d l.

Giiniimiizd e af r ika hr istiyanh(;1. Hr isti-yanIlk Af r ika'ya ilk girdigi yer ler dolaYlslyla

aneak Or ta ve Guney Afr ik a'da yayilmaolanagl bula bildi. Af rik ahlar bu yeni inanel,ka bileler e gore d egi~en bir luzla benimsedi-ler . Bazl bolgeler hemen hemen tumuyle

vaftiz ed ild i. Donu~um kok tendi : ~ok e~lilik ve her turlu « puta tapma " ter k ed iIiyor d u.

lk inci Dunya sava~md an soma, hristiyanmisyonerler somur geeilik le i~bir ligi ettikleriileri sur ulerek ele~tir ildiler . Bu ar ada, ba-glmslzllk ~l k iliseler k ur uld u ( bk . sf . 338).

A - Bir vodu sahnesi.

Dinse! ~izimler ve iistu-

ne alkol serpilerek mUff i-

lar la ayd mlatdan yiyecek sungulan, l o a1 an (ruh-

Iar ) ortaya ,'kmaga veetk iler ini g6ster mege da-vet amaCl glider.

Son Vatikan k onsili, yer el kiliselerin baglm-

slzhgma k atk ida bulund u. Katolik kilisesi,ozgun k ultur sistemler ini d ik kate alan bir af r ik a ilahiyatl ve ayin d uzeni geIi~tirmek -ted ir . Af r ika Hr istiyanIIgI, tamamen ayn ve

kendine ozgu bir kiliseye sahip olaeaglinanema yoneltiliyor .

enin Halk Cumhur iyeti'nde (esk i Da-

homey), Afr ikahlar bugun bile vod ulld enilen ruhlara taplr ur lar . Amer ika'ya

yer le~en Zenei kOleler , Hristiyanligl benim-

sedikten soma da, bir ~I~ud e gelenekseldinlerine bagh kaldllar . Ozellik le Karayib-

lerde, Haiti'de, vodunlara ta plnma inanel,

hait i vodusu ad l altmd a varhgml sur d urd u.

Bu d in, kolelik zamarundan ber i, Beyazlannhak imiyetine kar~l bir direnei temsil etmek -tedir .

Vodu, Hristiyanlikla yanyana ya~ayan bir halk d inid ir . Ger~ek afrika dinlerind e old u-

gu gi bi, bu dind e de tek Taml ( < < Buyuk Ef end i,,) ~ok uzaklar d ad lr . Hu ngan denendin adamlanrun yonettigi d in tor enler ind ekahinlik ve sungu onemli yer tutar . Her vo-

du mumini, loa d enen bir ruhun himayesialtlndadlr . Loalann her birinin ayn ad l ve

k i~iIigi vardu. Loar un en ~ar plel yar u, kend i-siyle birle~ip butunle~en muridi sahiplen-mesid ir . Bu ruha k aplh p k endinden ge~mek onemlidir ve bu d eneyim, inananIann top-

lulukla butunIe~meler ini ve i~ rahathgl duy-malanru saglar .

K atolik azizlerin k imi zaman bu ruhlar la benze~tir ihnesine ve toren tarihier inin hris-

tiyan d im bayr amlanna rastlatlhnl~ olmasl-na ragmen, ~ogunIugu vaftiz edihni~ d e olsavoducular , k r eol d ilinde ger~ekle§tir ilen bu

ta plnmalar sayesinde, boyun egmez k imlik -ler ini ozgun simgelerde ifad e ve muhafazaetmeyi surd ur uyor lar .

LATIN AMERIKA

KARMA DiNLERiaiti'dek i vodueular gi bi, Latin Amer i-

k a'daki, ozellikle Br ezilya' dak i eskikoleler d e, af rik ah atalanr un dinini

unutmadllar . Boyleee, HristiyanIIgm ve bir ol~ude d e k izlld erili d inIerinin etkisiyle, ~e-~itli tapmma gelenek lerinin k ayna~tlgl k ar -

ma bir din olu~tu. Bu geli~mede hr istiyanazizleriyle zenci tamilanr un ar asmd aki baZl

benzer lik ler ozellik le rol oynadl.

Kand om ble, makumba. En onemli din,Bahia eyaletind en ~evr eye yaYlhnl~ olan

kalldomble inanCld lr . Bu dind e, Nijer ya'd ak ihalklar d an Yorubalar m tannlan olan or i-~a1ar ulularur . Ori§alar k atolik azizlerine

benzetilmi~tir ; ama tor enIer (kehanet, to p-luma kabul ed ilme, sungular , k end indenge~me, ~ar k ilar ve danslar ) afrik a gelenekle-rine uygun olar ak uygularur . Ozellikle k ent-

lerde yaygm olan mak umb a ve onun bir ~e-~idi olan umband a d a bu inan~lar ar asmdayer ahr .

Bu dinIer , k otu ko~ullard a ya~ayan gru p-lara toplumsal bir r ahatlama saghyor gi bi

gor unuyor . Brezilya'd a, af r ik a d in ve inan~-Ian polis tarafmdan yasak land lgmd a akJlhastahk lan ar tml§ ve hek imlerin onayak 0 1 -

maslyla k andomble' ye tekrar izin ver ihni~tir .



- . .UZAK DOGU DINLERI

KAMPUC;:YA /

MA LE lYA

I I I•Singop ur

N D 0 N E Z Y A

Ba li

.. .. ..

GUNUMUZDEU Z A K D O G U D iN LERi

zak Dogu'da, XX. yuzylld a din ala-mnda gor i.ilmedik kan~lkhklar orta-

ya ~lktl. Dilli inan~lar ve tor eler , hi~ bir zaman k urtulu~ sava~lan, milliyet~ilik ve mark sizmin ya)l1lmasl zamamnda oldu-gu kad ar kok ten degi~iklige ugramadl.

Bununla birlik te k omunist re jirnlerin

(<;:in, Kore, Vietnam v b.) baskllanna rag-men, buyuk dini topluluklar var1Jklanru sur-dur d u. Bu to pluluk lann zaten yok olma su-recind e old ugu yer lerde, r esmi tanntaru-mazlik , onlann ~oku~unu hizlandud l, amadiger yerlerde bu topluluklan ortadan kal-

IVEDA .ONCES i I

DINLER

Hint dinler ininTar ihoncesi hakkmda pek az ~ey bi-liniyor . Ama gene de u~ buyuk akim

aylrt ed ile bilir .Kuzeyd e, Si birya'd aki ~amanllgm

etkisiyle, doga gu~lerini temsil edensimgelere inan~ (anirnizm) ve taml-

larla insanlar arasmda ili§ki kuran vehasta1Jklan iyile§tiren bir ki§iye (~a-man) guven dogdu.

Hint-Ganj ovasmda, site-devletle -rin (Harappa, Mohenco-Daro) yar at-tlgl k irsal bir medeniyet MO 3000-1500 yillan arasmd a geli§ti. Yapllankazilar , bu site-d evletler zamarundayapllnu~ olup daha soma su bask in-lanyla veya hint-avrupa kokenli ka-vimlerin istilalanyla hara p olan veBabil'd ek ilere benzeyen tapmaklannvarliglm or taya ~lkardl.

Guney Hind istan'daysa, yer li ka-

bileler buyuk ana tann~aya taplyor

ve er keklik orgam simgelerini yi.icel-tiyord u. Butun bu gelenekler in dahasoma, ~iva tapmmaslru etkiledigisoylenebilir .

• . . .~~< j 0

'l . '?' Am r itsor T I B E T c ; : I v , Lh os~~

( '" P . . q - .. c

e * BH UTA NBe 'nares ~ ASSA M

HiNDiSTAN : lliRMA~YA II

BANGL ADE$ :J LAOS

TAY I:AI'>ID

d lr mayl ba§ar amadl. Hinduculuk , BudaCilik ,Musluman1Jk ve Hristiyanllk , bugun de can-WIglru k oruyan d inler d ir . Bunun bir sebebid e, halk ruhunda dilli duygularla milli k im-ligin birbir ine kan~masldlr; dilli duygulara

kar§l ~lk ma, or tak bilincin ve atasal torele-rin teWikeye girmesi gibi algllanmaktad u;Ti bet'te oldugu gibi. Ama en sert marks<;lrejirnlerin bile b u k onudaki tutumunda bir

bularuk llk olagelmi§tir : 1949' dan soma <;:inhukumeti, din konusunda farkll tutumlar benimsedi. Daha gar i bi, K uzey Kor e'dekidurumdur: k omunist yonetici Kim 11-Song'un kutsalla§tlnlmaslyla ad eta yeni bir d inin d ogdugu gori.ilmekte «k imilsongcu-

luk " inancmdan soz ed ilmek tedir .

« Kutsalligm geri donu§u ", ozellikle siyaset-Ie din duygulanrun birbirine k an§tlgl ortam-

larda, degi§ik geli§melere yol a~maktadu.

o XVIII. yy ile VIII. yy ar asmdad ar t k itap1Jk Veda1ard a (sansk rit~e« bilgi,,) toplanan buyuk bir din

edebiyatl olu§tu. Bu k itaplar , en esk i ~agJa-nn buyuk kahinleri olan r i~i.1ere tannlar ta-

rafmdan a~lk lanan ebed i dogrulan d ije geti-riyor d u. Sanskr it~e olarak , §iir sel bir dille veolaganusti.i k arma§lk simgelerle yaZllnu§

olan bu k itaplar insanlara, tannsalliga, evr e-

nin yaradill§ma, gori.inmeyen gu~lerle ileti-§im k urmak i~in gerekli dinsel torenlere ili§-

kin bilgiler veriyordu. .. Rigveda ( < < lIahiler Vedasl "), MO 1500 YII-

lannda yaZlldl ve daha somak i d illi hintede biyatlr un temelini olu§turdu. Dualan,

kahr amanllk §ar k ilanru ve mitleri k a psayan1028 ilahiyi i<;eren bu kitapta 10 000' denfazla mlsr a yer a1Jr . ~iirler , tannlara (Varu-na, Mitr a, lndra) ve tapmmalara (Agni, yaniate§; Soma, yani olumsuzluk i~kisi) adan-ml§tlr .

Samaveda ( < < Ezgiler Vedasl "), ezgileri veilahik ,ri kapsar . Rahipler in kullanacagl ve

hem ezgiyi, hem ritmi belirten i§aretler bu

kitapta yer alir . Bu teknik eser , kutsal sozle-rin nasll okunacagl hint geleneginde buyuk onemi olan muzik hakkind a bilgiler verir .

Y acur veda ( < < Formuller Vedasl "), dahasoma yazllml~tJr ve buyi.ilere ili§k in bilgiler

A· Asya, d imk al"l,tWdar Iatas,.

Geleneksel clinler yanm-

da ls1amiyetin yeri, one-

mi ve inananlan giderek

ar tIY0r .

geleneksel alonlar :

oBudaclilk

* BudaC lilglnkaynagl

oHind uculuk

= : : : : J MuslUmonlik

oSihler

oHristiyanlik

oK ar m a <; in d in le r i

(KonfU,yus,ulUk,Taoculuk,Budacllik)

I L:J 'o~o ,;.~"din leri

m Samonllkve can l lcd lk .

~ Sintodinl

i~er ir . Rahi pler ~evresinin dl§mda yazllml§olan bu kitap, her tor ende okunacak dualanda k apsar , tapmma yontem ve torenlerininaynntilanr u ver ir .

Ath arv aveda , yuk and ak i u~ der lemeye d a-

ha soma eklenmi§tir . Yakla§lk 6 000 k italik 731 ilahiden olu§ur . Soyut du§unceye ve buyuler e ili~kin bilgiler i kapsar; evr eni ku-ran ogeler arasmdaki gizli ili§kiler i a~lklar .

Bunlar , R igveda'da oldugu gi bi ilahiler §ek -linde okunur . .

(I

Iyi veya k otu yar adl1J§ta bir<;ok ku~uk

tann, d oga gu~lerini veya ya§am i§lev-lerini simgeler . Bunlann iistiinde, ii<;

alanda ayn ayn hiik iim siiren bir ka~ buyiik tann vardu: din, biiyu ve adalet Vauna veMitr a'run elind ed ir; k rallik , medeniyetinkorunmasl ve sava§, lndra'run var1Jgmdaifadesini bulur ; to pragm, sanatlann ve tek -nik lerin zenginligi de taml<;a Aditi'yle As-vin ikizlerinin alarudlr. Panteonun boyleii~e aynlmasl, kast sister niyle uyum halin-ded ir . Bunlann yam sua ayinler d e ba§ vuru-Ian ba§k a tannlar da vardu: Agni, k urban

ate~i, yahut Soma, ayinlerde sarho~luk ve-ren ve goniil goziiyle gorme hali yar atantannsal i<;k i.

Ama bu <;e§itliligin ar dmda, son dereced er in bir manevi alan sakhdu : Veda'iard an

esinlenen §airler , obiir diinyamn esranruyoklamaga, d ogarun ve insarun kokeninidoga simgelerinde aramaya koyulurlar .Boylece, Ved a'r un bu ~ok k alaba1Jk panteo-

nunun ardmda, h er §eyin k aynagl olan veher ~eyin ona d ondiigii ilk ve mutlak varli-gm aranmasI soz konusu olur.«Tannlar arasmda, tek olan Tann,

Sungu sunarak tapmdlglrruz,Bu T ann hangisid ir ? »

( Rig veda, 10, 121, dize 31-32.)Bu. tek tannrun ne oldugu, Rigveda'd a bir

soru olarak ortaya atllml§ ve daha soma buvar1Jga « bilmece » ve « §ifreli formiil » anla-mma gelen « brahman» adl verilmi§tir .

Brahman « ilahi ", « dua » ve «kutsal bilgi»anlamma da gelir. Daha soma, bireyin kur-tulu§unu ger<;ekle§tirmek i~in bir le§meyiozledigi a§k in var lik da, ayru sozciikle if ad eedilmi§tir .

HiNT- A VRUPAL IIA U

Mo II. binyl1Jn ba§lannda, Orta Asya'dan gelenhalklar K uzey Hindistan'da, tran'da

ve daha soma go~tiik leri biiti.in Av-rupa'da aym dilli yaplrun benimsen-mesini saglad llar : semavi ve sava§~ltannlar , ~ok zengin bir destan gele-negi, k astlara boliinmii§ toplum ya- plSl, gorkernli d ini tor enler . Hindis-

tan'da Arya (Ar ner) diye adlandmlan bu halklar , Ganj vadisine yerle~tiler ve soma Dekkan' a yayildilar . lIerdeTantr acl1Jkta ortaya ~lkacak olan, ta-nmsal ve kadlnsal eski hint dinleri-nin yerine kendilerininkini koydular .

Rahiplerin (brahmanlar) metafizigiy-Ie kutsal kra1Jn giicii arasmdaki itti-fak , VedaCl1Jgm ve daha soma Brah-

mancillgm zaferini sagladl.



VEDA iNAN(IARIVE A YiNLERi

eda inanCHll benimseyen ki§i, dunya-

run d uzenine buyuk saygl duyar :tannlann guvenee altlna ald lgl ve

sur d ur dugu bu duzen (rita), evrenin ogeler iar asmdaki bagmtllara, to plumun kad emeli

yaplsma ve " bu dunya " ile " obur d unya "ar asmdaki ili§kiler e d ayarur . Dogarun ve ya-§amm ba§langlCl uzerinde du§unme ve so-rular sor ma, bin;ok yaradw§ ef sanesinin or -taya ~lkmasma yol a~ml§tlr . Bunlann ~o-gund a tannlann, en ba§taki bir ilk varhgl par ~aladlklannd an ve bu varhgm ~e§itli or -ganlanndan evr enin bolUr nlerinin d ogdu-

gundan soz edilir .

Bu par ~alamaYI simgeleyen ayinlerde, ve-da inanCl en iyi bi~imde dile gelir . Ayinler ,

duzeni tehlik elerden korur . Veda , " bilgi"d emek tir . Hem hinduculugun d ort k ita blr u(samhita), hem br ahman edebiyatlr un tu-munu ifade ed er. Ama bu bilgi oneelikleayin metinleri ve d uzeniyle ilgili bir bilgid ir , bir ahlak yontemi d egil. Bundan oturu Ve-

d a'da, iyilikle kotiilUkten ~ok , d ogr uluk ve-ya egr ilik , temizlik veya pislik onem k azan-mak tadu.

Ved a'd a sungu ve kurbanlar buyuk ~e§it-lilik gosterir . Bu ayinler d e k ral k utsarur vead k lanlar m gucu peki§tir ilir (tahta ~Ikar ma,at k ur ban etme). Bazl ayinler , belli anlan

belirginle§tir ir (§af ak ve gurup, aym evr ele-r i, Ihm nok tasl ve gund onumu). Gunluk ha-

yat bu kutsal hava i~inde ge~er : ate§i hi~sondurulmeyecek bir oeak kar§lsmda her gun ta plnma demek olan agnihotr a' d an ba§-ka, ya§amm butun evr eler i ayn " kutsalhk "ta§lr . Ucu atalar a var an k i§isel ve ailev!ayinler d e, topluluk ayinleri gi bi, madd !zenginlik ve manev! ustunluk eld e edilmesi-ni , omrun UZatllmaslr u ve belki de tannlar la bir likte olumsuzluge kavu§ulmaslru saglar .

BRAHMANAVE UPAN!SAD

Sungu ve k urbanlann buyuk onem ta§l-

. mas 1 ve hayatm her safhasmda yer alan saylSlz ayin, Ved a d ininin kah p-

la§masma yol a~n. Insanlar la tannlar arasm-d a vazge~ilmez araCilar alan brahmanlar ,

Bra hma na d enen aynnniar ia dolu k oskoeak itaplara bakmadan gor evlerini yerine geti-r emez oldular .

Bunun uzerine, brahman kastlrun d l§m-daki ku~uk gruplar , ogretiler ini, Up ani sad denilen yeni metinlerd e d ile getirdiler . MOVII. yy'la miladm ba§langlCl ar asmda yazl-Ian bu yeni kita plar Ved aClhgm yenilenme-sini saglad l. .

U panisad bilgeler i, ayinlere ustunluk ta-

r umaktan vazge~erek , ahlaki iyile§meye vemetafizik bilgiye onem ver d iler . Sungu vek urbanlar yerine gonUid en, yani nefesten,

yur ek ten, d u§uneed en armagan ver ilmesinioner diler . <;:oktannclhk ve mitoloji onlar

i~in sad ece, mutluluga ula§nr aeak yollar dl ;Soma' r un verdigi sarho§luk, kendind en ge~-menin kabaea taklidiydi. Manev! ustunluk -ler ed inilmesinden ve gunahlann gid erilme-sind en ~ok , k arman yasasl11m oner ni uze-rinde d ur d ular . Ka r ma n , her yaratlgm §imd i-k i durumunun, daha oncek i var olu§lanylave ya ptlgl iyi ya da ..!<otui§ler ie belirlenmesi

ilk esid ir .

Qz k i§ilik ler ind e bulunan benligin (at -

ma n) , bir " br ahman k ivllelml ", yani butii-nun, a§klnllgm bir par~aSl old ugunu ke§fet-tiler . Up anisad 1an n, i~selle§me deneyiyle

benlik ve genel var hk arasmd a ozde§lik sag-lanacagull ileri suren gizemci ogretisi, boy-Ieee or taya ~Iktl.

CAYNACILIGINKURUCUSU MAHAVIRA

c...aynaClhgm k ur ueusu M.ahavira, Hin-distan'd a Patna'd a MO 540'a d ogr u

d unyaya geld i (CaynaCilar, bu tarihi600 olarak goster ir ler ). Huk umdar oglu alan

Mahavira, ~ocuklugunda Var d hamana adUllalml§tl. Evleni p, ~oluk ~oeuk sahi bi olduk -tan soma, otuz ya§ma d ogru hukumdar hglve ailesini buak tl ve bir bilgeler toplulugui~ind e o n ik i yI! gezgin bir inziva hayatl sur -du. Bu to pluluk , Mahavir a'dan onceki sonTinhankara (" lr mak ge~id ini a§an" veyak urtanCl) alan bilge Par§va'r un k urallanruizliyord u. Mahavir a tutk ulannd an k urtulun-

ea tannsall§lk la ayd ulland l ve omrunu.n ge-r i kalan kismlr u vaaz vererek ge~ir d i. Ogre-tisini, slk i k ur allara bagh bir k e§i§ler tarik atlk ur arak Bengal bolgesind e yayd l. Rivayetegor e, 527'ye d ogru oldu.

Ma hav ir a ad l " buyuk galip" anlamma

gelir ; bu unvan ana, Br ahmanClhgm kural-lannd an blkml§ alan K satriya aristok ratla-nnca verilmi§tir; onlann manev! ozleminid ile getir ir . Mahavir a'r un zafer i, istekler iniveya ahlak i ek sik lik ler ini a§ml§ ve boyleee,yenid en ba§ka bir var hk olar ak d unyayagelme zorunlugund an (samsk ara) k urtulmu§olmasmdadu. Mahavir a'ya T irt hankara

( < < ge~it ,,) unvaru da verilmi§tir ; sebe bi, k ur -tancllik i§levi ta§lf f iaSI ve kend isini d onu§u-me ugr atmak ve daha yuk sek bir bilin~ du-zeyine ula§mak isteyenler i~in omek olma-sld u. Mahavir a, caynaCilar a gor e, dinin za-ylf ladlgl d oner nlerde yenileyici bir mesaj

ver mek i~in or taya ~Ikan 23 kur tancldan

soma gelen k urtaneld lr .Mahavir a bilgeliginin temeli, ruh dingin-

ligi, butun d uygular d an slynlma, bed ene ver uha tam anlamlyla hiik im alma ve mutlak

varhk i~ind e k i§iligi yava§ yava§ eriti p silmeolarak ozetlene bilir .

A· Agni.

Agni «ate~ _, tannlarla

insanIar arasmclaki en

buyt ik aracldlf : sungu

ve kurbanlann madde

yaruru yak ederek vew;ucu bir QZ haline ge l-

melerini sa~layar ak , mii-

minlerin dualanm gbk

yuzune gotiiriir. Buyiikto pluluk ayinlerind e k ut-sanan ve en yiice rahipolan Agni, ayru zaman-da, dini baglarm siirekli-

ligini simgeleyen aileocagmm hit; sondiiriil-meyen ate~id ir ve boyle-ce giinluk hayatta da var-

hgl daima hissed ilie. Ag-ni /nin C I l kamusal • ve

" ozel • ikili niteligi bun·

clan Heri gelir. (At iize rin-de Agni , agar i,i a{rak ka- ba rtm a , H i nd ist a n , X VI I . y y Gu i me t m{jzes,~ Pa ris . )

ahavir a'run id ealine ula§mak sondereee gu~tur . Cayna k ur allan de-nen ogr etisi, Miladr n ilk yuzyilla-

nnda yazllml§ metinler d e a~lk lanml§tlf . Buogr etid e, ke§i§ler e aynlml§ sert k urallannyaru S1f a, ke§i§ olmayanlann izleyeeegi da-ha yumu§ak kurallar d a belirtilmi§tir . SaYl-Ian pek ~ok alan sair metinlerd e, Mahavi-ra'ya ili§kin oykuler ve hem ahlak hem f el-sefe k onulanru i§leyen yazllar yer ahr .

Caynaclhk ba§langl~ta kur ulu bir din 0 1 -

mak tan ~ok , ki§isel bir geli§me yoluyd u:yaranel bir tann yoktu, teme1de bir biriyle

ozde§ ve ezelden ber i mevcut bir evren ve

r uhlar vard l ve bunlar yalr uz k ar man1an ylafar kllla§ml§n. Daha soma dua ve ayin d u-zenleri geli§ti, ziyaret yerler i olacak ta pl-naklar ya plld l.

Bu ogr eti veya " u~ elmas yolu" u~ ilk e-ye dayarur : « d ogr u inan~ ", « dogru bilgi "ve « dogr u d avr aru§ ". Caynael olmak iste-yen ki§i sin uygulamalar d an (oru~, nef sinioldurmek , tovbe) ge~mek zorund ad lr . Ayn-ea §iddete ba§ vuimamak (ahimsa ) , Ved aclh-gm kanll sungu ve kur banlannd an ka~m-

mak, asia et y ememek , bir sinek bile olsahi~ bir eanllYI oldur memek de uyacagl ilk e-ler arasmdadlr .

Bu ser t kur allar gunluk ya§aml kar ma§lk

hale getir mekted ir . Caynaelhk , §ef k at vesevgiden ~ok , d unyad an el etek ~ek meye vetemizlige onem ver en to plum dl§1 bir din-dir . CaynaeIlar, ahlak ve k ultur bak lmmdanustun ve k isltll to pluluklar halind e ya~arlar .Gandhi, §id dete ba§vur mama hareketini or-taya atar k en CaynaeIllk tan esinlenmi§tir .

B- Kast1ar.

V eda' da n kaynaklanan

topIum, ti t; kasta aynl*

f f il§tJr (kast, Portekizce-

de «kan§maml§. anla·

mma gelir): T anndan

esinlenen ve ayinleri yo-

neten eahi pler (br ah- mau ); krallann ve prens·

lerin yer aldlgl, ama ken-

dilerinden 6ncek i B rah-

manclhgl altiist edecek

Mahavira ve Budd ha gibi

bilgeleri de kapsayan sa·

va§l1llar ( k sa t ri y a ) ; bere-

ker li topr agl i~leyen koy-

liiler ve geleneksel tek-nikleri geli§tiren zanat-

kar lar (vai ,ya).

T arih boyunca, bu top-

lumsal yapl karma§lkla§*

tl ; baZl alt kastlar olu§tu

ve bunlar Zer d (j~t,( j1Uk veya Hristiyanhk gibi ya-banel dinleri benimsedi·

lee. Toplumsal k ad eme-le~me, kar ma~lk bie ya-saklar agmm dogmaslna

da yol a<;tl. Ka st sistemi

egitirni ve toplumsal ko-

runmaYl saglamaslna

~ : ~ ~ ~ a ;ve dokunulmazlar)

Yuk aed a, aym hazlChgm-da blC brahman goeulu-yor

341



HiNDUCULUK

induculuk d enilen §ey, tam anlamlyla

batlh bir k avramd lf . Aslmda hinduilahiyatmd a yer alan ve saf u halk

dind arhgmd an metafizik sayutlamaya, ay-dm muhafazakarhgmd an ibad et ta§k lnllgl-

na, militan ya bazhgmd an evr enselci ha§go-riiye kad ar var an birbir inden ~ak far k h if a-deler i kan§tlr mamak ger ekir . Devamh geli§-me halindeki butun bu alu§umlann genede, tartl§maslz ka bul edilen ar tak bir k ayna-gl vardlf: kutsal metinler . Budaci har ek ete

tepk i alar ak Hind istan'da Ve d a ve U panisad metinler ind eki ilk tannsal esine bir donu§

harek eti ba§lad l ve V. ila X. yy ar asmda,

Ar iler oncesi d onemin gelenekler ind en d eyar arlanan (TantraClhk gi bi) buyuk sentez-

ler ar taya k andu. Ayr u zamanda, aydlnlar ve filazaf lar , var olu§r;u felsefeler geli§tirdi-ler . Bunlann en tarunml§lan §unlardlr : VIII.yuzyl1da ~ank ara'run artaya attlgl gizemci bir id ealizm alan Vedama; tannlann yaratl-

CI K elam'l uzerind e titizlik le d uran Mi ma m-

sa; beden ve r uhun d isiplin alana ahnmasl-na yonelen, gunluk uygulamalara dayanan

ve ustadan ~omeze intik al eden bir gelenegitemsil eden Y og a. Halk d inine gelince, Pu r a-

na destarund a ve diger ik i buyuk destanalan k uzey yoreler inde d er lenmi§ iVlahabha -

ra t a ve Seylan'd an gelen Ram a yan a' da to p-

lanml§ alan saYIS1Zef saneyle beslend i.Din! aile tor enlerini (Gr ihya-sutra) , to p-

lum ve aile ili§k iler ine ozgu huk uk kur allan-ru (D har ma-sutra) aynntllanyla a~lklayan

ba§k a k itaplar da vardlr .

A- Brahma.

Brahma, brahman 'm tan·

ns al k i~ile~mesidir .Brah-man cia, hi'1 bie nitelikle

klsltlanmaml~ olan ve

kimsenin kavrayamaya-cagl sonsuz ve mutlak

varhktlr. Dort ba~l ve

dart kolu o lan Brah-ma'run e linde C;ogunlu klaV e d a vardl!. Bu cia, ra-

hipleri, yani brahmanlarkastml korudugunu be-

~. ski veda tannlanmterk eden Hinducu-

t : : luk, tannsalhgm U~uz Bi~im (Tr imur-ti) oldugunu iler i suren buyuk bir din!

sentez ortaya koydu; buna gor e Brahma

yar ad lh§l, Vi§nu kor unmayl, ~iva donu§u-mu ve ylklml simgeler .

Vi§nu, ezeli evrenin yasasl d har ma' run te-

melidir . Iyilik yapmaslru seven ve olumlUle-re §ef katle d avr anan bir tamldlf ; i~ten bir sevgiyle ulular ur ve muminleri de sevgi

(a§k ) duygusuna (bhak t i) buyuk onem verir -ler . Duzensizlik yeryuzunu tehdit ettigindeVi§nu, ete kemige bur iiner ek yer yuzune

iner . Boylece, yuzYlllar boyunca Vi§nu yer -yuzunde on ker e gorunmu§tur . Bunlann en

unlusu R ama ve Kr i§na'd lf . Rama yan a desta-

mmn k ahr amaru R ama, §eytan Ravana'ylasava§an iyiligin ve inancm temsilcisidir .Ama Hintlilerin alaganustuluge du§kunluk -ler i, ozellik le K r i§na'd a ifadesini bulur . Bu

.Vi~nu.

Brahma'nm Bilgi ve Bi-Hm tannSI ohnasma kar-

,lhk, ~iva, a,kln deneyle-rin ta onSl, Vi~nu'ysa din-darhgm ve dinsel ya*a-mm tannsldlr. Her *eye

can veren ve her. *eyinkoruyucusu olan bu tan-

n, Evrenin ilk maddesi

sayilan yilanm lizerinde

otur mu~ veya uzar unt~olarak canlandmllr. Bu

durumda ana, Vi~nu Na-

rayana (I' sulann ustunde

dinlenen") denir. (Gupta do lte m i n f(a k k a ba rtm as l ,

V I. - V I II . )'Y Deogarh r ap ' -

nag ' , Ma d Ma P rad " . J

lirtir. Veda ve Brahman

mitlerinde bu tann Alun

d6li.ite (l zir all ya ga r blz a) ,

yani yaratlcl tann olarak

Brahma'run ilk belirtileria la n Zaman v e Mekaru

doguran evrensel di~iyebenzetilir. ( K o I, Ke r usl u*

b tll ld a klz m er ya p ml l Ize y- ke f X. yy Guim e t lII ii ze si

Paris ,)

k ahraman, bi.iyi.ikdestan ~evr imi M ah abh a-

rata' mn en gi.izel metni Bhagava d -Git a' da

sava§~1 Arcuna'ya bilgeligi ogre ten tamlsalar abaCld u; Insanlann "Yuce Ef end i »yed uyduk lan hayranhgl, ululanml§ bed en!

hazlarda simgeleyen Bhagavat a-Pur ana ' daysa , ~oban k lzlan ba§tan ~Ikarand eli§men d elik anltd lr . Vi§nu id ealinin d ile

getirdigi yur ek temizligi ve sevgi, herk esinger~ekle§tirebilecegi bir ahlak l ama~lar .Ama ayru zamanda, bi.iyi.ik gizemciler in ar -

taya r ;lk maslr u da saglaml§tlr : XI. yy'd a R a-manuca veya XVI. yy'd a Caitanya gi bi.

~iva, Hind uculugun bir ba§k a bayutunud ile getirir . Vah§! bir tamldlr ve hem a§k ln-hgm, hem k utsal deh§etin simgesid ir . Yak lpYlkmaslmn amaci doni.i§i.imler saglamaktlr .

Bund an oti.ir u gizemciler in ve yogaCilannomek aldlklan bir tamld lr . Ya§amm bi.iti.ingur ;ler ini ve ozellikle cinsel gi.ici.ihakimiyeti

altma aldlgl ir;in, bi.iti.in k uvvet onun elind e-dir . Bundan otur i.i ~iva, d i§i yaru alan $at -k i'yle tam bir birlik i~inde tasvir ed ilir . ~ivaayinler inin he psind e, r;ilecilik le er otizm ara-

smdaki bu ger ilim dile gelir . Manevi zengin-

ligin kaynagl alan bu ger ilim, ozellikle ~ak -ti'nin kork unr; bi~imi olan Kar a K ali'ye d u§-kunli.ik gi bi din! uygulamalar a yal a~ml§tlr .

~ivaClhgm temsilciler i, aykmhklarla d olu butannrun bi.iyukli.iguyle k a bahgl arasmda kal-

d lklannd an d aima metafizik bir u~urumunkenannda saYlhr lar .

ind uculugun evren anlaYI§I, r;evrim-sellik ilkesini benimseyen bir ogr eti-

ye d ayamr . Buna gor e d unya, tarihi-

nin " ~aglar »la simgelenen surek li bazulma-Sl sonucu k end i Ylk lmma dogr u iler lemekte-dir . DolaYlslyla tannsal esin, "k aranhk

~ag »m ir;inde bulunan ve zamamn ezici

c- ~iva.

~iva Nataraca ( < < Dans

Krall II ) biitun Hindis*

tan'da iTok iyi bilinen bir

tanndu. Varhklann, iTe*

,itli bedenlerd e or r ayaiT1kmasi anlanuna gelen

s am sa ra 'Y I simgeleyen

alev <;emberinde, Si*

va'run dansl, evrensel za*marun evrelerini, bilgi-

sizlik iizerinde kazarul-

ml~ zaferi (§eytan ayak~larmm altmdadu), ruhun

kendinden ge~mesini ve

bund an d uydugu co,k u-iu ne~eyidue getirir.( <;ola lzall e da m dO l1e m il ld e

ya p I f m / ? b ro/ l z d al l Ize yk el,

X l.-X I I . yu z yd , Mad r as m ii ze si . )



yiikiinii duyan bugiink ii insanhgm ~ok uza-gmd a ve ilk ba~langl~ta yer ahr . Ama diin-yarun sonunu, sonsuz siir e~ uyannca, yeni bir evrenin dogumu takip eder .

K arman k uramma bagh olan samskar a

k avraml ( < < siirekli akr§ "), bireysel varhgmdaha once ba~k a bedenlere biiriinmii§ oldu-gunu, daha soma da biiriinecegini ve bununsonsuza dek siir ecegini belir tir . Her insanve hayvan, bir bedend en otekine ge~en (ruhgo~ii) ve ezeld en ber i var olan ruhsal bir O Zta§lr . Karman olumsuz old ugu zaman bu O Z

A- Gane~a.

Gane~a veya Ganapati

(,( Kategorilerin Hendi·

si ») edebiyatm ve okulla-

no tannsldIr.l \ lf ahabltara-

r a'YI gonderen de odur :« Sen Gane~a, yazdm bu

eseri ., Gane~a ' bilgi tan-

nSl oIdugu iryin he r ~eye

kan§lf ve bundan otiiriide her i§in ba§l nd a ana

ba§ vurulur. Burada, Ra·

ca stha n'd a X V II I. yuzY ll-cia gen;ekle§tirilmi§ olan

bu Bhagavata-Purana el

yazmasmm ba§mda cia,

Gane§a'nm bu ozelligi

belirtilmektedir. Gane-

§a'run bie bi r; im i olan Fil,

evreni simgeler. ( Pa ris ,

B ib Ho lh eq u e lI a tional e . )

B - K ri~na _

K ri§D a buracia, gtizel r;o-

ban klZ Radha'Y I b a §tan<;lkaran delikanh olarakcanlandmlml§ttr. Kri§-

na'yla Radha'run 'a§klan

halkm c;ok sevdigi bir

masal konusudur. Bura-

d ak i XVIII. yy minyatu-r und e (Ki ,han gar oku lu , Ra cas th au , ii zel ko fl e k si-y OI l ), bu mitin do ga1c l6zelligi belirgin bir bi-c;imde canlandmlml~t1r .Nitekim, dart ayakh hay-

vanlar ve maymunlar dailahi miizikle biiyi.ilenmi~

gibidir.

aglrla§lr , olumlu oldugund a hafif ler ve d ola-ylslyla bedend en kolayca aynlabilir .

Bu yiizden aSll sorun alman'm yani be-d ende hapsolmu§ Benligin nasll sahver ilebi-lecegini bilmektir . Bunun i~in ~e§itli kurtul-

ma yollan oner ilmi§tir : ~ogunluk la ba§ vu-rulan ayinlere k aulma ve iyi i§!er yapma yo-lu, karma-marga; duygulanru bo§altmayave tannsalhkla i~ten ili§k i k urma ihtiyacma

d ayanan sof luk yolu bhak li-marga; bir deen zor yol, cnana-mar ga: bund a, bir eysel benlik le evrensel mutlak varhk ar asmda

tam bir ozde§lik saglayacak bilgiye ula~mak soz k onusud uL Hindular, i~tenlikle ve cid -d iyetle dine baglanmar un, ki§iyi samska-

ra'd an kurtar acagma inandlk lan i~in, meta-f izik k otiimserlige kapilinaml§lar d lr .

Aynca Hind uculuk bir ya§am evreler i ku-rami geli~tirmi§tir ; buna gor e hayatm bii-tiin evreler i, selamete ula~mak i~in her biri-

ne ozgiil bir i§lev tamnarak dinselle§tir ilir :dinseI hayata ba§lama donemi, aile ve mes-lek hayatl donemi, Mutlak varhga serbest~ekavu§mak i~in her tiir lii d iinya mahndan ta-

mamen vaz ge~me d onemi.

oga kelimesi, ik i temel anlam ta§lyansanskr it~e yuc «boyundur uk vur -mak " kokiinden gelir , iki anlaml

vard lr : i~teki enerjiyi zaptetmek i~in i~eko§mak ; ayru ritmi vermek iizere ik i hay-yam bir araya getirmek . Bu ~ifte simge, bir bir le~tirme d isiplini alan yogaYl, tam anla-mlyla belir tir . Nitekim yogad a da onemli

olan, hayatm siirii p gitmesini saglayan k ar -§ltllklann birlqtirilmesi ve hakimiyet alunaahnmasldlr . Bunlar ruh ve beden, er kek vedi~i, dagllma ve toplanma, ger ilim ve gev§e-me gibi kar §ltllk lar dlr . Yoga yapmayan

kimse, ikiliklerini, bunlar dan eld e ede bilece-gi giicii ve bunlara hiikmetmeyi bilemedigi

i~in, kar §ltllk lann etkisinden kurtulamaya-rak dengesiz bir varhk olarak kalacak tlr .

Mohenco-Dar o'da yapllan kazllar da, yo-ga yapan bir taml heykeli bulundugu dog-ruysa, yoga Hindistan kadar eskidiL Upani-sad ' da da yoga uygulamalanr un, Benlik ileMutlak arasmda ozd e§le§meyi saglayacak etk ili bir yol oldugund an soz ed ilir . Veda

dii§iincesini yenileyen ~ileciler ve bilgeler de, Yoga'Yl, bir din olmasa da yararh bir uy-gulama olarak gormii~ler dir .

Hind uculugun hlzla geli~tigi donemlerde,diger r ahatlama ve kurtulu§ yollan yarunda

yoga'run d a 0Ilemli bir yeri oldu _ Patancali,Yoga-sulra (MO II. yy) ad h eserinde, yogaClolmak isteyenler in once bir ustadan (guru)ders almasl gerektigini vurgular ve ne gibihar eketlerin gerek li oldugunu belir tir ; bun-lar yoga duru§lan, nefes almar un belli bir r i-timle ger~ek le§tirilmesi ve ozgiir liige k avu-§an bilincin, Mutlakta bulu§u p biiyiik bir

co~k u duymaslru saglayan iistiin ruhsal du-rumlara ula§uracak alan d ikk at, d ii§iinceyiyogunla§tlr ma ve 'i~e kapanma tek niklerid iL

Patancali'nin bu yoga mod eli diger hin-duculuk okullan taraf mdan d a benimsen-mi§, hatta Baghavata okulu onu taplnmadiizeyinde bir sevgi uygulamasl d urumuna

getir mi§tir .

int ilahiyatmd aki sonuncu inan~ olanT antraClhk, evr ensel donemlerin enkotiisiir,de, yani kali yuga' d a d og-

mu§ alan insana kurtulu§ vaat ed er . Bu din-de ve.da oncesi ogelerin ortaya ~lkugl gor ii-liir . Ozellikle merhametli ama ayru zaman-da deh§et verici ana tann~a bunun bir ome-

gidir ; bu tann~a, TantraClhgm bazl ~lglr la -

nnda, ~iva'mn e§i $ak li'yle ozde§lqtirilir .Tibet'te §amanllgm etkisi altmda kalan,

Ke§mir'de metafizik ozellikler ed inen veannan, Giiney Hindistan'da sofuluga konuolan T antr aClhk , k apah ~evrelerd e ogr etildi-gi ve uygulandlgl i~in kavr anmasl gii~ bir dind ir . En parlak d onemi X-XVIII. yiizyillar arasmd adlr . Sansk r it~ede «k uma§taki il-

mik ", soma «ayin ogretisi " anlamma ge-len T an/r a , bu d inin k utsal metinleridir . Bu

metinler de, d ii§iinceye ve ~ilecilige d ayanan bir « sag yol "la cinsel simgeciligin aglr bas-

tlgl bir « sol yol " a~lk lanml§tl[.Tantraclhk , her ger,ekligi, birbir ine kavu-

§an ve birbiriyle ah§ veri§i olan bir enerjiler

toplar r u olarak gor iiL Uyandlr ma, bedenseld uru~, goz oniinde canlandlr ma, ses titre-§imleri yaratma, torensel cinsel birle~meteknik lerinin amaCl, bilin~altl gii~leri, geli§-me saglayan gii~lere ve hatta kehanetleredonii§tiirmektir . Donii§tiirmenin simyasldiyebilecegimiz bu uygulamalar , TantraClh-gl benimsemek isteyen ki§iyi tehlikeler le

yiiz yiize blr akrr: boyle oldugu i~in de, bu,ah§malann bir usta (guru) gozetiminde ya- pl1masl gerekir .

Ahlaka aykm degil ahlak dl§l saYllan vek arga~ahk yaratlcl yanlan saruldlgmdan azolan TantraClhk , kural dl~l ve d ogrudan ya-§anan delleyimlere ba~vurarak mutlakla ili§-ki k urrnaya yonelir ve bu yiizden herkese

a~lk din kurumlannd a uygulanamaz.



I D;NLER VE M;rOLOJ;

H i N D U C U L U K

AYINLER VETAPINMA YERLERI

ind u tapmak lan i~in, tannlann gele bi-lecegi, su k aynaklanna yakm, uy-gun, giizel ve ugur lu (su bha) yerler

se~ilir . Tapmak lar tannlar la ileti~irn k urma-yl saglayan yerlerdir , arna tapmak lar daayinlere katllmak zorunlu degildir . Aile rei-sinin ger ~ek le~tir d igi ozel ayin d aha oner nli-d ir . Hind uculuk giinliik hayata dirli anlam

k azand mr : d olaYlslyla yataktan kalk mak,yatmak, Ylkanmak, yemek yernek bir tiir ayin gibid ir . Gebe kalma, d og urn, ad k on-

masl, er genlik ~agmda topluma kabul edil-me, evlenme, oliim, ate~te yakllma ve atala-nn arulmasl gibi olaylann hepsi dirli bir ni-

telik ta~lr . Her hindu evinde, ya banCllar ayasaklanml~ bir mihr ap var dlr. Rahi pler in( br ahman) koylii aileler e a~lk ladlk lan ~ok eski kita plar (Gr ihya-sut ra [« ev kitaplan " J) bu ~ok kar ma~lk k ur allan belirtir .

Tapmak lar d,!ysa gorkemli bir hava eser .Biitiin gece dua ed ilir , Ylkarullr , sebzeler su-nulur (giiniimiizd e, az d a olsa et sunulduguda gor iilmektedir ) ; er imi~ tereyagl da (Ghri-

t a veya ghi) sungular ar asmdad lr . Aynca,her zaman kalabaltk olarak gelen haCllar agular ur .

A· Linga (veya Iingam).

« l~ar et» anl am md aki bukelime, tann $iva'run en

belirgin simg esi a lan nes-

neyi dile getirir. Hinclu-lar , Iingaya buyuk bir co~kuyla tapmlrlar. Di-

key durumdaki bir erkek-lik or gar u olan I i n g a, <; 0 -

gunlukla, kadmhk orgaru yo ni ' yi simge~eyen yuvar-

lak bir tablarun i<jinden

~lkml~ durumdacltr. Bu

iki nesnenin biitunu, kut-

sarur u~ bir erotizmden

c;ok, gerc;egin enerji oldu-gu ve ic;inde k ar~lthk ta-lldlgl ilkesine dayananbir g br i.i~i.i dile getirir.

(Katmandu y akm l ndaki P asupa tin a t ta p magmda

bi r y O f l i -f i ,zg a .)

Silt , «<jomez. demektir.

Gen;ekten de Sihler, Gu-

ru Nanak'm ve onun do-

kuz halefinin ~omezler i~dir . Gur u Nanak , !469'd aLahor yaklI1lI1da, hind uVilnucuIuguyia MuslU-manhk arasmdaki yakm~la~marun yeni bir dini or-

tam yaratngl bir <;evrede

dogdu. Nanak ve halefle-ri, tek T annya inanrnayl

savundular. Sihler, dini

lOPIUlUk lanruXVII. yuz -

YIIda yazilm1l olan AdiG r am h veya G ra m h Sa -hi b' e (K utsal K itap) d ay.-narak kurdular. Dint mer~

344

kezleri, Amritsar'daki AI-

tm Tapmak'nr. Sava~<;I,

a ma <;ok di ndar bir to p~

luluk olan Sihler , Pen-cap'm Hindistan ve Pa-

k istan arasmd a paylalll-maslyia ikiye bolUndu-Ier. Bugunku ~atl~malar ,siyast sorunlarm oldugu

kadar, Sihlerin dini kim-

liklerini n ta runrnamasma

kar~Igir i~tikleri protesto-

Iann da sonucudur.

( G elel zekse! giirii'l umi i yl e

-han~er ~ sa ka l ve UZUIl sa~- Ia n s a kl ay an r iirball~b;r sil ter keg i. Arkada , AI"n Tapt·lIak.)

ca giiciinii yitir d i ve Hind istan'la Pakistan'maynlmasmd an soma bir aZlnllk d ini d ur u-

munagird i.Ashnd a, hind uculuk kar ~I!a~tlgl zor luk la-

n tamamen a~ml~ d egildir . Nitek im bugiin

ii~ onemli ~atl~ma bu zor luklan gozler onii-ne ser mek tedir . Giineyde, Sr i Lanka'ylaolan ili~kilerd e, azmllk olan hindu Tamiller,

~ogunluk taki T heravad a bud aCllanna k ar ~layakland lk lan ve Hindistan'm k end ilerineyar dlm etmesini istedikleri i~in sorunlar dogmaktadlr . Kuzeyde, Amr itsar 'd ak i. Altm

Ta pmak 'a saldmlmasl ve 1984'te Ind ir aGand hi'nin oldiiriilmesi, Sihler le siir ekli ~a-tl~malara yol a~maktadlr . at e yandan genelolarak, Hindularla Miisliimanlar arasmdakiili~kiler gerginligini korumakta, cinayetler zoraki go~ler unutulmamaktad lr .

Bugiin Hinduculugun felsefe ok ullan can-

hhglr u var giiciiyle siirdiirmekte ve ~agd a~diinyaya ustaca ayak uyd ur mak tadlr .

nayasasmda laiklik madd esi bulunan bugiink ii Hindistan devleti, niifusu-nun ~ogunluguyla hindudur . Ulkede

ya~ayan insanlann a~agl yukan yiizd e 80\Hind uculugu olu~tur an ~e~itli ~lglrlardan bi-rini benimsemi~tir . Hinduculuk , tarihi bo-yunca onu tahtmdan indirmeler ine ramak kalan Budaclhk ve soma Miisliimanllk gibid inler kar~lsmda d irenmeyi ba~arrru~tlr. Bu-d aC111k ba~langl~ta, Hint yanmadasmdadogdu, daha soma tiim Asya'ya yaYlld lama, d ogdugu iilked e geli~emedi. XI!. yy'da ba~layan islam etkisiyse Hint-Tiirk im para-torlugu donemind e (XVI-XVII!. yy) dorugu-

na ula~tlysa da, ingiliz hakimiyeti ba~laym-

B. Hindu tapmag..

Hindu tapmagl, evrenin

ve insanm benzeri-

dir :boliimlerinin her biri

bu iki ger ~egin bir par.-;a-

Slill simgeler. Bhubanes-

var'daki Brahme~vara ta-

pmagmm (VI!I. ve XI. yyarasmda yapllan taptnak ~

Iann tipik omegi) bu k e-sitinde aym ozellik goz-

lemleniyor.

~Mihrap veya

garbhagr iha.«Dollit evi»

veya « dogum evi ), diye

adlandmhr. T aplf unarun

gizli merkezi ala n bu ya-

pi, diinya run ekseni o la n

kutsal dagl ve zekarun

yeri o lan ba~l simgeler.

Buraya an cak t annrun

hizmetkarlan girebilir.

Hisarlar.

Evreni .-;evreleyip slmr la~·yan daglan simge1er . Hi-

sarlar lizerindeki kapt ~

larsa dort ana yone a<;lhr.

Siitunlu salon

veya mandapa.

Revaklar (ar dhamand a~pa) ve bunlan .-;evre1eyen

boliimleriyle birlikte, ilk

omegi tannlar tarafmdankurban edilen Pracapati

ola n insanm bedenindeki

organlan simgeler.



BUDACILIK

yru donemde geli~en CaynaClhk gibi,

Bud aClhk da, Veda' Yl ve Up allisad ' r kutsal k itap olarak tarumaz. Bud aCl-

hkta, hi~ degilse ba~langl~ta, tannlar da,vahye dayah metinler d e soz konusu degil-d ir . Bu d inin temeti, uyanml~ (aydlnlanml~) bir bireyin, tarihi bilgiler e d ayanan d eneyi-mid ir . Bu birey, her insanm ilk ornegid ir .

C;:iinkiiher insan bir " uyanml~ " insan hali-ne gele bilir .

K aynaklann ~ok basit old ugu, Benaresvaazmd ak i §u sozlerden de anla~llmak ta-

d lr : "Ben Azizir n, K usur suzum, Yiice

Buddha'Ylm. Ey ke~i~ler , kulaklanr uzl a~m,yol bulunmu~tur . Beni d inleyin ". Gelenek,

Buddha'run biiyiik vaazlanr u tes pit etmi~-

tir : Ate~ vaaZl, ailesinde ver d igi vaaz, olii-miinden oncek i son ogiitleri. BudaClhk kastaynmlanru, ayncahklan Ka bul etmez ; anla-Yl~, olu~un zincirler ini kirma istegine onemver ir .

Bud d ha'r un MO 480'e d ogru olumund enhemen soma bir din meclisi to pland l ve ta-r uklar bildik lerini a~lkladilar . Bir yll soma

d a ilk eler i ve k urallan belir lemek i~in Vai~a-li'd e ikinci bir meclis topland l. MO 250'ye

dogru, k ral A~ok a, Budaclhgl ka bul etti ; Pa-tali putra'da u~uncu meclisi to plad l ve top-

llantld a ~Igltlara bolunme olgusu gor u~uld u.K aynaklar d aha k ar ma§lk hale gelmi~ti,ama gene d e or tak yonler ~oktu : metaf izi-

ge veya ayinler e ili~k in sor unlar kar~lsmd aya~anml~ bilgeligin aglr basmasl ;

, "Budd ha'r un d aha onceki hayatlan " tema-

I Sl ~evr esind e ~ok zengin bir halk mitolo jisi-nin geli~mesi gibi ...

ud d ha (" lJyanrru~" diye ad landmlank i~i), MO 560'a dogru kuzeydoguHind istan'd a, Nepal slrur ma yak in bir

yer de, bir huk umdar ailesinin ~ocugu ola-r ak dunyaya geld i ve Sidd har tha Gautamaadlru aldl. Efsaneye gor e, annesi pr enses

Maya'yla bir beyaz Win mucizevi bir le~me-

I = · ~ -

sinden d ogd u. Dogar dogmaz, dunyanmher yonune d ogru yedi ad lm atabildi, bu

d avraru~ onun evrensel gorevinin i~aretiydi.Mutlu bir hayat sursun d iye babasl onu gor -

k emli bir sar aya yerle~tirdi ve evlendirdi.

Ama Gautama u~ kere, yak ind ak i K a pila-vastu kentine ka~tl ve u~ k ere ~u simgeselk i~iler le kar ~lla~tl : aClrun ne oldugunu og-r enmesini saglayan bir ihtiyar la bir ceset, ve bir de diinyadan uzak d urmarun ne oldugu-

nu kavr amaslm saglayan bir dilenci ke~i~.o zaman her §eyi blrak tl ; Brahmanlann

ve d aha soma yogaCllann yarunda ve ensonunda k end i kendine bilgeligi aramayakoyuldu; Guney Bihar 'da, Bodh-Gaya'daaltl yll yalmz ba~ma kaldl. Ama sonunda bu

yolun onu ar adlgma ula~tlr amlyacaglm an-lad l. Yolda~lanndan aynhp tek ba~ma kalin-ca, altmd a yedi hafta k imildamadan durdu-gu bir incir agaClrun dibind e ayd lnlandl. Bu

sur e i~inde daha onceki var olu~lanru bir bir gor d ii, ~eytan Mara tarafmd an ba~tan ~lk a-nlmaga ~ali~lld l ve evrensel aClrun ne oldu-gunu kavr ad l. Kendine gelince ilk vaazlruverdi: Benares vaazl. Soma butun kuzey-dogu Hindistan'l dola~tl, aCl ve aCld an kur-tulma konusundaki " dort dogru "yu a~lkla-dl ve "orta yol" bilgeligini savundu. Sek -sen ya~md a, var olu~unu sona er diren l11a-

ha parinirvana' ya (" . buyuk vecd ,,) ula~tl.Ar kasmd a, mesa jlr u ~a~llacak bir hlzla yaya-cak inanml§ ve zek i muritler bltaktl.

.. ., ..

Uc; BUYUKBUDACILIK

heravada BudaClligl ·veya "EskilerinBudaClligl ", ilkeler ini Patali putra mec-lisind e, soma MO I. Yiizyild a Sey-

lan'da tespit etti. Tripi / aka (" U~lii Sepet,,)adlyla tamnan bir metinler derlemesi or tayakondu. Bu budacllik, V. yuzyila K adar Hin-distan'da yaYlldl ; bugun ozellikle Sr i Lanka

(eski Seylan), Birmanya, Tayland ve K am-

bo~ya'd a canhliglr u korumaktadlt. Smltli ba~ansl ve ar istokr at ahlaki yiizunden hak -SlZolarak ~ogunluk la I t ina yan a (" K ii~uk Ta-§It ,,) d iye adland mlan bu ~lglt, Bud dha'nm

Budd ha'r un ogretisi,insamn aCl ~ekmesi ger ~egine d ayamr .

Ama burad a bir kotumserlik soz konu-su degildir ve bilgeligin dogru yolu izle-

nirse, k ur tulu~ mumk und iir . Buddha, bir hek im gi bi once te~his koyar, sebep-ler i gozler onune ser er ve ne yapllmaslgerek tigini belir tir .

Bir inci dogru. "Her ~ey aCldlr : d o-gum aCldlr , ya~hhk aCld lt; olum aCld u.Sevilmeyenle birlqmek d e, sevilenden

ayn d u§mek d e, istenen ~eyi eld e ede-memel<. d e aCld lr ." Budd ha, ya~amda

tat ve mutluluk oldugunu inkar etmez,

ama bu tatlann ge~ici olu~unun, aClYli~inde ta~ldlk lanr u gosterdigini soyler .

ltk inci d ogru. " Evr ensel aClmn koke-

nind e susuzluk var d lt. " : tat ve zevk al-ma susuzlugu, yoneldigi nesneler i kay-

bedince aCI dogurur ;ya~amlIU siir diirmesusuzlugu veya k or unma i~gud usu

==,:,:<~

olUmle k ar~l kar ~lya gelir ; olum susuz-

luglf ' veya umutsuzluk .O~uncii dogru. " Acmm or tadan k al-

dmlmaslm saglayan d ingin ve ozgiir bir

yol " var d lt. Bud dha ya~amlyla, istek ler -d en kur tulu~a ula~tlran bu yolun sonunavanlabilecegini gostermi~tir .

Dordiincii d ogru. Kurtulu~, amaCl in-

san d avr aru~lanru duzene sokmak , bir konu uzerind e yogunla~ma, d ingin ved egi~mez bir ruh haline sahip olma ye-teneklerini ve sag duyusunu geli~tirmek

olan sekiz "er d em"i ger ~ek le~tir mege baglidlr . Ihmhliga ve diir ustluge yonelik

bu sek iz buyruk , "or ta yol "dur . Nemistisizm (gizemcilik ), ne olaganiistiidinsel uygulamalar : "tyi Yasa » adlyla bilinen bilgece bir ya~am k ur ali ; boyle-likle, gittik~e geli~en bir bilgelik ve ahla-

ki bir d onii~iim, <;e~itli bedenler e gir me bagmdan k urtulmaYl saglar .

tannsal diinyaya ili~kin f ik ir ler e kayltslz k a-li§ma, d ingin ve d unyad an k opuk bilge ide-aline en bagh ~lglrdlr .

Ma ha yana Budactlrgr veya "Buyuk Ta-

~lt", Theravada ilkeler ini Kabul eder se de,

Ostad 'm en ayncahk ll ~omezler inden, tann-sal gizleri goz onune alan ve sonunda gi-zemci co~k uya ula~an bir ogreti edinmi~ 0 1 -

d ugunu da ileri surer . Bu ~Igmn ideali, aCI

~eken insanllga yard lm etmek i~in d uyd ugu~efkat yiizunden Kend i kur tulu§unu gecik ti-ren Bod hisattva' dlr , yani azizdir . Bu ~lglrm

temel ilk eleri, MS 120'd e, K qmir'd e K un-d alavana'd a, hint-iskit krali Kani~k a'mn ba~kanllk ettigi din meclisinde belir lend i.

Buyuk Ta~lt daha soma Tibet~e ve C;:inceye~evrildi ve her tarafta ~a§ilacak bir hIZla ya-ylld l. Esnekligi ned eniyle bu ~lglr , her tiir

d inle uzla~abiliyordu. Boylece Bud d ha, tan-

nlar ar asmdan bir tann dur umuna geliyor

ve onun cennetine, onun "Saf Ulke »sinegitme umudu besleniyord u. Demek k i Ma-hayana, Buddha d u~uncesinin ilk ve katl~lk-SlZilkelerine tam anlamlyla sad lk kalmlyor -duo Nitek im bu ~Igmn bilginleri, "C;:if tedogru " kuramlru or taya attllar . Buna gore, bir yand a bu fani d unyadaki simgelerin vedinlerin ve sevginin yolu vardlt ve bu yol

da insaru Kurtulu§'a goturebilir ; ote yan-

d aysa salt bjJgi ed inmenin gu<;yolu vard lt ; bu yolda, tannlar ve Bodhisattvalar, ancak Nirvana'nm pe~eleridir . .

V acravana Budacrlr gr veya " Elmas Ta~lt"halk Hind uculuguyla $ivaCl TantraClhgmk an§masl sonucu daha ge~ (VII.-VIII.yy) or -taya ~Iktl. Tibet, bu ~lgmn merkezidir .

A - Mara'om saldlnsl.

Budd ha, Bod h·Gaya'da -ki incir agacmm altm daderin d u~lincelere dahp ,acmm ve oliimiln evren·

sel sebeplerini ogrendigistrada, Oltim'un (ve d o-laylsJyla samsara 'run )efendisi olan ~eytan Ma -ra, anu ba~tan ~lkar mak istedi; ve ruhun mutlu-luk 1an d a d ahil olm akuzere butun mutluluklanvereb ilecek i.i~gilzel k lZl-III Buddha lya g bn derdi.Soma , aC I< jeken insanhgl

bir yana blrakarak kendi-ni mirvana'y la (bk . lugat->;e, sf . 346) butunle.me-ye blrakmaSIn I b n erdi.Ama Buddha, hem arzu-Ian, h em b encillig i yen-di. Yukanda', Ama ravatiokulunun bu guzel al<jakkabartmaslOda ( ll . y y m er-

me r , P ads , Cuime r miize-

51), vecde dalml§ alan bil-ge, ya lru zc a a yaklan runizleriyle belirti lmekte-dir : sim ge 1 a~k lIlltgmsir-f in! kor uyor.



B U DA C IL IK

udr alar butun Uzak Dogu dinlerin-

de r astlanan ve her biri belli bir duyguyu dile getir er ek , bir tannrun

veya manev! ef end inin varhglru belirten

simgesel harek etler dir . Mud r alar ~ogunluk -

la Vi§nu'ya, bir kismlysa $iva'ya ozgud ur ; bazllan, ozellik le Buddha heykellerind e go-r ulenler ~ok k ullamhr; kimi de ana tann~a$ak tilere ozgudur . Bu mudralar ellerin ve

parmak lann (kimi zaman butun bedenin) belli bir konumda tutulmaslyla, tamlrun ve-ya azizin " ince bedeni »nd eki ener jinin yo-gunla§tmlmaslru, yonlendirilmesini veya

yaylr nlanmaslr u saglar . Belli bir mudrayla belli bir manev! d ur umun (d inginlik , a§k ,dah p gitme) ortaya ~lkmasl saglarur . Yoga-

Cllar mudraYl slk slk kullarur ; ama bu har e-ketler , dua ve mant ra1arla ( bk . Lugat~e) bir -likte, halk taplnmalannda da yer al.tr .

oD- Abhaya-mudra.

Koruma ve yat1~tlrma

hareketid ir ve <;ogunluk-la tann Vilnu'yla il ilk ili-dir. T annrun, inananlara

iyil ik etme yoluyla verdi-

gi dingin bilgeligi ve«geniil rahathgl »ru tern-

sil eder.

E- Dhyana~mudr a.

Derin dii~iince durumun-

da Slkkullarulan bu har e-ket, i~selle~me i c;in idealko~ullar yaratlC. El lerin birleltirilinesiyle dll etki-lerden slynlma ve el aya-

lannm yuksek bilincea( jllmasl soz konudur .

B - Ancali-mudra.

Saygl ve sevgi belirten bir har ek ettir . lki elinayalanrun tam olarak

birle*tirilmesiyle, saglasolun birle~tiginiJ yarnher tur ikiligi n o rt adan

kalk mll aldugunu belirt-mey i am ac;lar.

c - Varada-mud ra.

Bu hareketle tann, biriyilik yapar j inanarun di-legini yerine getirir, ba-

gl~laYIClhgllli esirgeme-

mi~ o lur. Varada-mudra,

abhaya·mudra'run ta·

mamlaylClsl olan bir ha-

rekettir.

TAPINMAVE BA YRAMLAR

ayllmasl sltaslllda kar §lla§tlgl ~e§itliyerel gelenekler le butunle§tigi i~in,BudaClhglll bayrarnlanr u genel ~izgi-

Ier le a~lklamak olanakslzd u. Bu bayr amlar

Ti bet'te $amanllglll rengine burunmu§, Ja- ponya'da impar atorluk veya §into torenle-

r inden bir ~ok age ahnml§tu. Ama ger~ek budaCilann tap=a anlaYl§l, bazl belirgintemellere dayarur . Buna gor e taplnma,

Buddha'r un ya§amllldaki olaylann ar umsan-masldlt; inanan ki§inin ornek alacagl Uyan-

ml§ varhglll kutsanmasld u; annma veya bazl nitelikler edinme ar acldlr. Hinduculu-gun aksine, BudaClhk , ya§amlll oli.imdengayn onemli anlanru kutsamaz; bu d indesungu veya k urban yoktur .

nn Z eit okullanr un ad l haline gelmi§tir .Maitreya: Bud d ha $ak yamuni'ni tar a-

fllldan, §imd ik i dunyarun gelecekteki

Budd ha'sl, uyanml§ varhgl olarak belir-lendigi soylenen yuce var l.tk . Orta As-ya'da ulularur ve oli.ilerin ruhlanr u I§lga

goti.irdugune ve Yasa'r un k or uyucusuold uguna inar ultr .

Mancu§r i: Sozun ve $ar k imn efend isi-

dir . NepaI'da ulularur . <;:in'deki, Man~u-lann adl ondan 'l.hnml§tu_ Mantra : bilin~li bir r uhsal bo§luk dur u-mu yar atmak i~in tekr arlanan kutsal f or -mul. Veda tannsal sozunden kaynakla-rur ve butun bud acl ulkelerin d illerind e bir ruhsal uygulama halind edir .

Nirvana: " Solugun sana ermesi " anla-mllla gelir ve ar zulard an ve her tur lu

baglard an kur tulmu§ bilin~ durumunu belirtir . Her hangi bir kuralla elde edile-

meyen, sadece hazularulan ve bek lenen bir d ur umdur . Ne bo§luk tur , ne de d olu-luk; samsar a' dan , yani yenid en dogu§lar zincir ind en ~lk ip k urtulmak anlamllld a-k i bu durumu anlatmaga k elimeler yet-

mez.

Arnita bha : " Sonsuz l§lk » . Bu Buddha,kendisine taplllarak biriktird ikler i mezi-yetler sayesinde ozgurle§mi§ ruhlann banndlgl saf Dunya'run efendisid ir .

Arnitabha'ya ta p=a, <;:in'de Omitua

fa , Japonya'da Amida ad l altllld a geli§e-rek ~ok yaylldl.Avalokite§var a: Badhisattva1ann enyaygll1l ve evr ensel merhametin simge-sid ir . <;:in'de, Guanyin, yani "Dunyaaglzlarll1l anlayan » bir tann~a oldu ( bk.sf . 350). Tibet'te Ch enr e zi' dir ( < < Buyuk Merhametli ,,).

Bodhisattva: " Uyaru§a ad anml§ varhk (yar atlk) " anlamllla gelir. Bu, bir ~ok ya-·

§amda buyuk bilgelige ula§ml§,« Uyaru§ Fik r i "ni edinmi§, ama aCl ~e-ken insanhga duydugu mer hamet yu-zunden kendi kurtulu§unu ertelerni§ bir bireyd ir .

Dhyana : d erin d u§unceye dalma duru-mu. Degi§iklige ugrayan dhayana keli-

mesi <;:inlilerin C han (~an) ve Japonla-

H - Stupa.

Stupa'iar ballangl<;r a,Buddha'run ve yanda~la·nrun kutsal e~yaslIU sak·

lamak amaclyla yaplli-yordu, taren ve tapmma

salonlan olmayan dolu

yapllardl. Bu tapmaklara

daha sonra biiyi.ik ievak-

lar ve ~ember bi~iminde

parmakhklar Have edildi.

Baylece inananlar, yapl·

run ~evresind e danerek

taplIlIl1a ( prad akiina) ala-nagllll elde etlnil oldu-lar . Tiber 'te bu yapllara

fo t ten ad. verilir. (Kat-111 a1 1d uy ak wl ll da , Bodh- n at h s rupa sl . )

A • Budaci ayin.

Va c r ay a na Budaal 1 g" nd aayinler c;ok renkli, ~ok garkemli ve k arma~lk

simgelerle doludur. Bu

ayinleri gen;ek le~tir eDler,

insanla tannsalltk a ra sm-

da araclhk etmek iizere

gerekli bilgileri elde et-mi~ ke~i~lerd ir. Burada,

Ladakh'ta Spituk m an as·

tmndaki (veya go m- pa'smd ak i) Dge-Iungs- palamalan (. San T ak k e-Iiler .) gorulUyar ( bk . sf .

347). Keliller , ayinlerider in bir ruh yagunlugu-na er i~mi~ olarak gerc;ek-

le§tiririer. Kutsama tek-

niklerinde sesin c;ok

6nemli bir y eri vardlr:

gong sesleri veya m ant ra

larkJlan gi bi. Halk yuk -sek diizeydeki ayinlere

katllamaz; bunlar, baZl

simgele r k ullarularak tan-

mann ofkeli veya sakin

bic;imleriyle g6riinmesini

saglayan ayinlerdir.



' - . - D _ iN _ L _ E R _ v : _ E _ M _ i _ T O _ L _ O _ '.I _ i ]

BUDACILIGINYAYILMASI

udaClhgm geli§mesi hayli degi§ik bir olgudur. MS V. yuzyda kadar Hind is-tan'm her yer inde bu dimn etkisi esk i

Br ahmaClhgl bastudl: krallar bu dim be-mmsed iler ve arkalanndan halklanru da su-r ukled iler. Soma Hintliler, Hinduculuga do-nu§ecek yeni bir sentezle, ilk d iruerine don-d uler. XII. yy'dan soma Budaclhk ku~uk bir aZlrulgm d ini oldu. Buna kar§lhk rahipler,lyi Yasayl, yam BudaClhgl Hind istan dl§m-da .§a§dacak bir hlZ ve sur eklilikle yaydllar :MO II. yy'dan iti baren Seylan'l merkez edi-

nen Budaclhk , butun guneydogu Asya'da(Birmanya, Laos, Tayland ve Kambowa)vaaz kur sulerimn hiik imiydi. Buyuk Ta§ltk uzeyde Tibet'e girdi ve orada LamaClhgld ogurd u: I. yy'dan itibaren <;:in'e girdi; VI.yy'd an iti baren ta uzak lardaki Japonya'yayerle§ti. XX. yuzYllda Batl'da bile baZl yan-

da§lar buldu.

I

lk Tibet d im, yani Bon, §aman dim ozel-

Iligi ta§lyor d u. VII. yuzyllda, k r al Stong-

W bcam-gampo ulkeye BudaClhgl yaydl

ve Ti bet'le Hindistan arasmda, ozellik leVIII. yuzYllda Vacrayana (" Elmas Ta§lt »)

[bk . sf . 345J ustatlanndan Padma Sambha-va'r un gelmesiyle buyuk bir dini ah§ ver i§ili§kisi kur uldu.

ilk ke§i§ tarik atl olan KlrmlZl Takkeliler,XI. yuzYllda iki buyuk ustat (Marpa ve Mi-lerepa) tarafmd an kuruld u ve k isa sured e si-hirli ayirueriyle tamnd l. Daha soma XlV.

yuzYllda Tsong-kha- pa, San Tak k eliler tari-katim kurdu. Boylece gen;ek tibet teokrasisifikr i bak imd an buyuk bir geli§me ger c;ek lq-tird i. R ahipler (lamalar) Ti bet'i, sanskritc;e

aSlllan k ay bolmu§ metirueri kor uyan ve biruerce manastu k ur an bir " Tannlar ulke-si » haline getir diler . Aynca tek ilkeden, ya-m Adibud dha'dan yola C;lkanbir Buddha hi-yerar§isi belir led iler . Bu rahiplerin, bilincinc;e§itli dur umlan, hayal gucu ve ruya, derind u§unce a§amalan konusundaki aC;lklamala-n olaganustud ur . T antra ayin d uzemni ( bk .sf . 343) buyuk olc;ude benimsemi§lerd ir ve

Yoga'mn bazl tek nik lerinden, mandala gi bir enkli gorsel. ogeler d en, gonglardan veyazillerden ve mantr alann sur ekli tekrarlan-masmdan yararlarur lar . .

OgretiYi, dor t buyuk ' manastlr C;lgm

(Nyingma- pa; K ag yur -pa; Sakya-pa; Dge-lugs- pa) temsil eder . Bilgisiz ve dinine c;ok du§kun olan halk, c;ocuk lanm bu manastlr-

lara seve seve okumaya gond erir : c;in i§galidonemind en once, her dort tibetliden biri

rahipti.

.. .. ..

GUNUMUZDEBUDACILIK

indistan'd an tam amen silinmi§ olan budaClhk , bugun yemden yaYllmak -tad lr (nufusun binde 6'Sl, yam 4 mil-

yon hintli) Buddha'run humanizmine en sa-d lk C;lglr olan Theravada BudaClhgl ( bk . sf .345). Seylan'da geli§ti ve tum guneydoguAsya'ya yaylldl. Bu halklar , tann tarumaz bir rejimin bask ismda degillerse, d iruerim

uygulamaktan geri kalmlyor lar .Bu" Cuney Okulu »na kar§lhk Buyuk Ta-

§It, yam maha yana, "Kuzey Ok ulu »d ur .K uzey Hind istan'l ve Tibet'i a§an bu C;lglr,C;:in'e, Kore'ye ve Ja ponya'ya yayddl ve tan-n bilimsel esnekligi sebebiyle her yer e uyar -lanabildi. Ne var k i, daha komumst devri-minden once C;:in'de gucunu kaybetmi§olan bu C;lglr , Ja ponya'da modern hayatmkurucu ogelerinden bir i haline geld i.

V acra yana BudaClhglrun "Elmas Ta§lt"ulkesi olan Tibet'in dunyayla ili§k isi kesild i,C;:in bask lSl altmda y()k olma tehlikesiylekar§l kar§lya kaldl. Ulk emn ba§l Dalay-Lama 1959' dan ber i surgunde ya§amak tadlr .

Bud aClhk , gelecek ydlarda onemli bir me-sa j verecek gibi gorunuyor . lki kaynak, bu-gun de yayllmasml saghyor: sur gun ti betli-ler ve japon zeruer i. BudaCllann r uh c;ozum-lemeleriyle psikanaliz ar asmda benzer lik ler vard lr ; madde konusundak i a<;lklamalan da bazl nuk leer fizik varsaYlmlanyla benzer lik

gosterir . Ostelik tannSlZ bir " din" olan Bu-d aClhk, birc;ok c;agd a§ insarun manevl ihti-yac;lanna d a ceva p vermekted ir .

A- Mandala.

Bir merkez <;evresinde

diizenlenmi§ simgesel bir

goruntti olan mandala,hem bir evren simgesi,

hem insan ruhunun birtasviri, hem de derin dii-

~i.incenin kutbu o la n v e

merkezde y er alan tann-

run mucizeli bir bi<;imde

goriiniir hale ge1mesidir.

(Bur ada, Hinduculuguntannlanndan, a~km de·ney lerin tannSl ~iva'run

(bk . sf. 342) e,i ~akti'ninTibeeteki ~eytan1bi<;imiolan tanw ;a Vacravarahi

go r i .i luy or.) [Gui me t mii-

zesi, Pari s . ]

C Lhassa'daki Potala.

l~ind e her ~ey uretildigi,bG tu n i htiyat;lar kar ~I1a-

nabildi,gi ic;in kapah birdGnya gibi ya§amml ken-

di kendine surduren bii-

y u k bir manastlf olan Po-

tala/ run bugunku binasl,

be~inci Dalay Lama tara-

fmdan, kendisinin ve ha-

leflerinin oturmasl ic;inXVII. yuzylld a yaptmld l.Ayru zamanda tapmak,

kale ve saray alan bu ya-

pmm bir b6W:mu aC;lktlr

ve ~imdi muze olarak

kullamlmaktadlr.

B· Dansp.

Tannlan ve §eytanlan,

kendind en ge,ene kadar taklit etmeg e day anan

kutsal danslar, tibet ayin-

lerinde onem!i yer tutar.

D ansC;llar , gen ellikle ha -

reketlerin simgesel an-

lamlanru bilen lamalar-

du. Burada, L ad akh'dakiHemis manastmnda kut-

lanan bir bayram SlraSIn-

cia kullarulan lie; kutsal

qya g6riilUyor: tannya

benzemeyi saglayan s an m a ske i sag elde ylldmm-

elmas (dorce) i sol el de zil

(tr llpu).

Bugune kadar ond or t Dalay Lama bir birim izled i. Da-ha dogr usu, Avalokitqvara'r un Ti- bet'teki kar §lhgl Chemezi, yani tek bir ilke, on dort insand a ete kemige burundu. Bir Dalay Lama olunce,onun yemden bederue§tigi olaganus-tu bir c;ocuk ar ar ur ve ona lamalann butun bild ikleri ogretilir . XVII. yuz-yllda, C;:igatse'de, Dalay Lama'larak ar§lt olan Panc;an Lama'lar ortayac;lktl. Karga§a donemler inde ik tida-nn bu ik ilqmesi, Ti bet'in d u§mar ua-

nmn i§ine yarayabiliyord u. Durum, bugun de oyledir . Nitek im Panc;an

Lama, kendi nzaslyla C;:iruiler in rehi-nesi oldu. On dor duncu Dalay LamaTenzin-Cyatso, 1950'de C;:in'in Ti- bet'i i§gal etmesi uzerine kac;tlglHindistan'm kuzeyinde Dharmsa-la'da surgun olar ak Ti bet'in mapevidunyaSlnl k urtar maga c;ah§mak tad lr .



~iN'DE D i N L E R

AILE DiNI VEIMPARATOR DINi

E....·...vlat sevgisi, <::inlilerde biitiin manevi1 1 % ya~amm, her tiir to plumsal orgiitlen-

menin ve ahlaki ve siyasi diizenin te-melidir . Tiim insan ili~kiler i, babayla ogularasmd a kurulan sevgi ve saygl bagma , on-lann kar ~lhkh yiik iimliiliiklerine ve halef-selef ili~kiler ine gor e bi~imlenir . Bu iilk edeya~hlarm genc;ler iizer ind e otorite kur masld egil, birc;ok i lk eye dayanan d im bir anlaYI~soz k onusud ur . "Daha once gelen ", onun"ar d mdan gelen "den daha deger lidir vetannsalhga daha yak mdlr . Bu yiizden, eneski c;aglann ve esk i hanedanlann, giinii-

miizd e d e biiyiik ve yar atlcl etk ileri devametmek tedir . Aynca ogul ba basml, atalanntemsilcisi olarak goriir ve oldiigiind e ona,aile mihr abmda kutsal bir yer aymr . Boyle-ce ogulun, giinliik ya~amdaki cidd i, a~m d e-r ecede sayglh ve alc;ak goniillii davraru~l, as-hnda din aC;lsmdan bir tiir olgunla~ma ve di-m ~ef niteligini k azanma siirecidir . lekesiz bir birey olmak, soylu davranmak ve tapm-

ma k urallanru ogrenmek, bu gorevi yiik le-necek ve oliilerle ya~ayanlar ar asmda araClolacak ki~i ic;in gerek lidir . Bir ko~eye c;ek il-mek, or uc; tutmak , susmak gibi smamalanne~lik ettigi ve sonunda ogulun, babaslrunOliimiine tamamen sahip ~Ik tlglru gosteren

yas torenlerinin biiyiik onemi bur ad an ilerigelmek ted ir .

Boyun egen, ka pah ya~ayan, hukuk i, hat-ta manevi ozer k ligi olmayan kadm, bu du-rumuna ragmen, anahk kutbunu, yani top-ragl, tabiatl temsil ettigi ic;in c;ok giiC;liibir i~leve sahiptir . <::inliler , bu anahk ilkesine

yi n derler ve onsuz, hi~ bir yaratl~m veyadonii~iimiin gerc;ek le~emeyecegini d ii~iiniir -ler .

Hiikiimd ar , kend isine baghhk ve sayglgostermek zorunda olan biitiin uyruklanrun

A . Sava§~J1ann heykelleri.

Kilden yapllml j bu hey·k eUer Xian (~ian) yak!-runda bulundu. Saytlan-

run ~oklugu ve yuzlerin-

d ek i ifadenin ger,ege ya-k mhgl, heyk eUeri bulanarkeologlan ~a~kma l;e-

virmi§ti. Eski soylentileregore, heykellerin i~indebulundugu odalar, c;in'iilk def a bir lige kavu jtu-

ran (MO Ill. yuzy'hn sa·nu) Quin Shi Huang-

d i'nin (c;in ~i Huangdi)mezandlL He ykelleri ya-

pilip gomulmemi j alsay·dl, bu sava~<;tlar J hiikiim-

dano ab u r diinyaya yol-

culugunda kendisine re~

f akat etmek uzere onunyanma diri did gorntile-cek ler di (ve bk . sf . 674).

ba basldlr . T ianzi, yani Gogiin Oglu olmasl,onun evr ene ili~kin c;ok onemli bir boyutu bulundugunu goster ir . <::in hiikiimdan" Giine~, Ay ve Ylld lzlann diizenini belirle-d igi " iC;inHuangdi adlyla aruhr . Han siilale-sinin en biiyiik hiikiimdan olan Wudi (Vu-di), MO 113'te C;if tyonlii bir taplnma ba~-lattl: guC;liiYer 'e ve ulu Gok 'e armaganlar sunma. <::inlilere ozgii bir anlaYI~a gore, im- paratorun iilk eyi, bizim bildigimiz anlamd ayonetmesi ger ek li degildir . <::iinkii impar a-torun dim yiiceligi, en iyi ve en nitelik li go-revliler i kend ine c;eker ; insanlann ba~mdangec;enleri ve hatta mevsimlerin akJ~lruolumlu yone donduriir .<::in d ii~iincesind ek ralhk idealiyle insan ya~amlrun gerc;ek ozuolan "hareket etmeme" ilk esini (wu-wei)gerc;ek le~tir mi~ olan c;ileci aziz imgesi bir biitun haline gelmi~tir .

B - Atalara tapmma.

Cin'de her aile evinde,atalara taplnma i<;in bie

yer aymr. Yoksullar bu-

nun i<;in ki ic;i.ik bie mih-rap, zenginler gen;e k b ir

tapmak yaparlar. Shan·

dang'daki Qufu'da, XVI.yuzyilda ya ptlml~ olan,

« Konf Uc;ylis'lin soyun·

d an gelenlerin ik ametga-hi » diye adlandmlan ve

komlinist rejim tarafm-

dan da titizli kl e k orunan

bir sarayda, boyle bir ta·

pmak vardu.

TapuunaJ her biri olii·

nlin adlnl ta~lyanve olli-

yu temsil eden tabletler

araciltglyla gen;ekle~tir i-lir. Y al1gh" ,g (yangjeng)yani "Ruhlann besinin

denen temel a yin suaSln-

da bu tableiler ulularnr .

C· Pek in'deki Gok tapmagt.

1mparatorluk saraylnln deki bu yaplJ e~ merkezli

dl~ duvarlannm yaklrun· li<; tarac;a halinde yiikse-

da, 1420'de yap Llml~ lir ve u<; daml vardlr.

alan bu tapmakJ Yer ta- <;ember, gokyuzunun

pmmasma aynlml~ olan simgesidirJ 3 saylSlysa,

T anm tapmagmm k ar ~l· gaglin, insa run v e yerin

ltgld tr . c;ember bi,imin- birligini belirtir .

SiMGELER VEEVREN BiLiMi

E sk i <::in d inind e bildigimiz anlamda

.. tannlar yok tu. Ama <::inliler , r iizgar-lar da, lr mak lard a ve daglarda gor iin-

mez giic;ler bulunduguna inaruyor lardl. In-sanla diinya arasmda simgesel bir benzerlik goruyorlard l: biri olmadan otek i var ola-mazdl ve evr enin ba~langlCl to plumun ba~-langlClndan once d egild i. Efsanevi hukiim-darlar , Zamaru ve Mekaru slrurlayar ak ger -c;ekligi yaratular . Gerc;eklik , bir kademele~-meler to plamldu (mevsimler , yonler ,renkler, v b.). Bundan oriiru evr en de, her bi-reyde ve her to pluluk ta goriilen ve kutsalolan bir kar~l1Jk llili~k iler agldlr .

Han siilalesi doneminde yazllml~ en eskifelsefe kitaplanndan biri olan Shujing' de , dl~diinyayla (mak r okozmos) bu diinya ic;ind e-ki insan (mik r okozmos) aras!nd aki bu ben-zerlik aC;lklanml~tlr . Buna gore, 4 mevsim,360 gun, 5 age ve c;e~itli hizgar lar a kar ~lhk,insan bed eninde 4 organ, 360 eklem, 5 iC;organ ve viicuttak i ener jileri yonlend ir ensoluk lar vard lr .

Bu simgesel sis.t:emler sonralan c;ok daha

karma~lk hale geldi ; tutkulann ve duygula-nn incelenmesine, hastahklann kaynagmlve bunlann c;arelerini aC;lklamaya yoneldi;vucuttak i hayati «giiC; c;izgiler i." bilgisine

dayanan aku punktur gibi bilir nler in dogma-sma yol aC;tl; kehanete, astr olojiye ve sim-yaya kaynak llk etti.

Tabiatla insan, bed enle r uhsal yapl ar a-smdak i bu k usursuz yak Jnllk, « ger c;eklqme

yolu ", yani Tao' du r . Tao insar un tutum vedavr ar u~lannda uymasl ve izlemesi gerekliahlak i yoldur . Esk i c;aglarda hiik umdarlar ,

taonun guvencesi, araClSlve gerc;ek le~tiricisigorevini ustienmi~lerd i. Ba~ka insanlann d aTaoculuga gir mege ozenmeler ini ister ve beklerlerd i.

D . Lakapala _

Lokapala, dort ana yo-

nun cinidir. C;ok eski

inanc;lardan kaynaklarur

ve evrenin buyiik onem

ta~ldlgl bir medemyette,

i.ilkenin birlik ve blitun·

lUgtine bek,ilik eder.E jik bek ,ilerinin dinsel

bir tipi olan bu cin, ya

iyilik yapan, ya d ehjetsac;an bir gtiC;olarak can·

landmhr (deh~et sac;a n

dn omegini, Kore'deki

S on g Gwang tapmagm·

daki bir duvar resminde

gortiyoruz).



TAOCULUK:KAYNAKLA R

,...•.. aoculugun k ur ucusu hakkmda pek az. §ey biliniyor . Ama onun gorii§lerinin,

~in dii§iincesinin eski ilkeler ine dayan-

dlgmdan §iiphe edilmemektedir . Zaten Tao-culugun babalan da ~ ogu zaman kend iler i-ni, ~inli hiikiimdar Huangd i'nin bagh old u-gu simyaci tar ik atlann miras~lSI olar ak ka-

bul ederlerdi.Bu d inin temel kavr aml t ao ' d ur ve baZl fi-

lozof lar d a bir tannsal k i§ilige biiriinmii§ 01-

sa da, aslmda, «yol ", «yolu izlemek ",« ileti§im k urmak " ve nihayet «yolu, og-

retiyi soylemek ve ogr etmek " anlamma ge-lir . Ba§langl~ta tao, Gok ile Yer arasmd a ili§-k i k urmaYI saglayan dini uygulamalann tii-

miinii belir tiyord u ve bu i§i ya pmak d a in-sana ve ozellik le impar ator a dii§iiyordu.Tao kend isini, zaman zaman, yang veyin'in olu§tur d ugu ik i kutup arasmda gidi p

gelerek goster iyor du. Yallg ( bir d agm giineyaklaru) Giine§i, kur u slCagl, canll giicii, er -kek ligi, ayd lnllgl simgeler ; y ill' se (nernli ak -

lan, k uz) Ay'm, nernli sogugun, har eketsiz-ligin, di§iligin, karanllgm simgesid ir . Bu ik itip ger~eklikler in her biri, degi§ik or anlar d a

bir araya gelerek evreni meydana getirir . Bir mevsim, bir yemek , bir duygu, d aha fazlayin veya yang olabilir . Her §eyin evrirni vege~iciligi, yin ve yang'm art a rda geli§iylea~lklanabilir . <;:iinkii bunlardan biri doruk

noktasma ula§mca, otekinin azalmasl ve ek-silmesi sona erer . Bu dogalcl modelin ~inmedeniyeti kadar eski oldugu soylenebilir .

Ayr u mod el, <;:in'd e ~ok yaygm ve gii~liiolan bir sezgiyi de ortaya koyar . Buna gore,insanoglu, Evrensel Diizene ve Yiice Iyiyekatilu ve ona boyun eger .

aozi'nin ger ~ek bir ki§ilik oldugunu

soylemek gii~tiir . Nitekim onun oz-

ge~mi§ini yazan (MO II. yy) Sima Oi-an, dar t yiiZyl1 once ya§aml§ bir ki§iden sozeder ve kendisinin de bazl tereddiitleri 01-dugunu soylemek ten ka~lnmaz. Ama uz-manlar , anlatilanlann bir ~ogunun d ogru 01-

d ugunu kabul ed er ve bu adamakilll yer le§-mi§ gelenege saygl goster irler .

Laozi'nin admda bile bir k elime oyunuvar gi bidir: sank i bilgelik te manevi bir

gen~lik var ml§casma hem «ya§h iistat"

hem «ya§h ~ocuk " anlamma gelir . Lao-zi'nin, Hunan'da (Giiney <;:in), 604'te dog-dugu soylenir . Yoksul oldugu halde ailesiona, imparatorluk kitaphgmda memuriyet

bulmas111l saglayacak bir egitim ver dir d i.

Ogluysa, Zhou'lar (Cou'lar ) d onemindeyiiksek gor evlere geldi. Laozi'nin bir ruh ve

dii§iince bunahmmdan soma, memur iyetinive ailesini blraklp bit kenara ~ekiId igi bilini-yor . 517'de oldiigii sar uhyor . Sima Oian,

«Laozi, gizli. ya§ayan soylu bir insand l"

der . Onun bu ifad esi Laozi denilen bilge ki-§inin, yiice bir edilginlik i~ine ~ek iIdigini be-lir tir . Bununla bir lik te Laozi'nin taocu felse-

feyi ogretmek i~in dersler ver digi ve D aode- jil lg (T ao -to K i llg) «Tao'nun ve To'niin K ita-

bl" «Varhgm ve Var Olu§un Kitabl " veya«Mutlagm ve Beliri§in Kitabl" adh eser i

yaz.dlgl soylenir . Ne var k i, bu kitap ancak ,

MO V. yiizyilla II. yiizyll arasmda yazllml§olabilir .

TAOCULUK:EVRIM VE OGRETi

aha soma bir ~ok onemli dii§iiniir ve§air , Laozi'nin yolundan gitti. Bun-

lar arasmda Zhuangzi (<;:uangzi),Ta()culuga felsef i boyutunu kazandudl.MO IV. yiizyilda ya§ayan Zhuangzi, bir d a-ga ~ekilerek derin d ii§iinceler e d alml§ ve da-ha somaki kitaplannda filozof bir §air ola-r ak dehaslru ortaya koymu§tur . En onemli

k itabl d a kend i adml ta§lr: Zhuallgzi. Oliir -k en, «Gok ve Yer , benim tabutumdur ;

Giiney ve Ay, oliilerin lambalan gi bi benimi~in yamyor, Ylld lZlar inciler im ve k lymetlita§lanmdlr ve biitiin yaradlh§ bir cenaze

aiaYI gi bi ardlmdan geliyor " diyerek, diin-yaya onem ver medigini ve §ekild e kalan

din torenlerini d e istemedigini belir tmi§tir .Taoculugun ana ilkesi, yiice ve anlatll-

maz evrensel diizen olan T ao'yla slrf birey-selligi ve etkinlikleri yiiziinden ondan ayndii§mii§ olan insanoglunun biitiinle§mesi-d ir . «Bu kaynaga donii§, dinginliktir ve

yazglrun ger~ekle§mesidir ", der Laozi.Tao'yla bir le§me bir ~e§it kend ini kaybet-med ir . IV. yiizYllda yazllml§ Li e zi ' de de

§oyle denir: «Bir kuru yapr ak veya saman

gi bi, riizgar m pe§inde d oguya ve batlya gi-d iyord um ve ger~ekten bilmiyordum, riiz-gar ml beni gotiir iiyor , yoksa ben mi riizga-n ". Tao'ya nasil ula§mah, nasll vecde er me-

Ii? Her §eyden once ki§isel tutum ve eylem-

ler i bir yana buak makla, kendini on plana~Ik armamakla ve taonun belirtiler i kar§lsm-d a nefsini silmekle (wuwei) ula§lhr . Taoculu-

gun bu tutkulardan slynlma ve d inginlik du-rumu, Konfu~yiis'iin toplumsal etkililiginek ar §lttlr . Demek k i T aoculukta id eal bilge,

pr atik etkinlik leriyle degil, ayd lnlanml§ ve

uyanml§ bir kimse olar ak elde ettigi gii~le(de [ to )) belir ginle§en ve olaylann gidi§ini et-

k ileyen bir kimsedir ; bu dur umda, r uhla bed en kayna§lr , tao'yla birle§me saglamr veoliimsiizliige ula§lhr . Yoga'da oldugu gibi

Taoculukta d a, nefesini tutma, beden gii~le-r inin yogunla§tmlmasl, v b. gibi teknikler uygulamr . Taoculuk tipik ~in dii§iincesine,

simyaclhga dayah olar ak geli§ir ; daha son-ralan, Han'lar d onemind e, biiyii ve oliim-

siizliik saglayan ila~lar a d ayanan bir halk dini haline gelecek tir .

KONFUC:=YUS

onggzi veya Kongfuzi ( « Ustat

K ong "), Batl'da, XVII. yy'dan somacizvit rnisyonerleri tar afmd an ke§fe-

dilerek latincele§tirilmi§ adlyla, yani « Kon -

fu~iis " olarak tarundl. Onun hayat hik aye-si Laozi'nink inden daha iyi biliniyor . SimaOian, S h iji ($i ci) [Tarihse / A I II /a r) ad h kita bm-

da, onun ya§amlm biitiin ayrmtilanyla anla-tlr . Ama, Konfu~yiis'iin ikinci nesil ~omez-ler inin der ledigi LU IlY u (se~me yazilar veya

konu§malar ) bir ba§ka onemli kaynaktlr .

A. Konf ii-ryiis ve ~omezler i.

K onf U<;yi.is<;iiliik<;:in d I- kademelejmi~ diizen~mda, 6zellikle Japan- ~avraml dile getiriliyor.

ya'd a, Vietnam/cia ve Ko- Ustat, kendisine sayglre/ de yaYlldl. Burada g6- duyan c;6mezlerinin

rulen ve XN. yu zyllda olu~turdugu pirami dalKare/de y.~pllml~alan re- yapuun adak noktasmd asimde, 1 < Ustat Kong » fl- yer ahyor.

gliru yle ba gm tlh olarak

Konfu~iis, MO 551'de, bugiinkii Shan-dong'da, Lu kr alhgmda dogd u. 0hint bilge-leri gibi, bir tannmn tene biiriiniip cisirnle§-mi§ goriintiisii degildir , ama ge.ne de gor -kernli Shang siilalesinden (MO XVIII.-X.

yy) geldigine inamhyordu.Konfu~iis iyi bir ogrenim gordii ve eskimetinleri, tor eleri ve ayinler i inceledi ; soy

gelenegine ve ~agma uyar ak , siyasete yonel-d i. Paraslz pulsuz evlendi ve Lu hiikiimdan-

mn yamnda k ahyahk gor evinde bulundu.Aynca bilgelik ogiitleri veriyordu; ne var k i, hiir dii§iinceli olu§u, ~evresi tarafmd ansevilmesini ve onemli gor evlere getir ilmesi-ni engelledi. Dii§iincelerinin uygulanamad l-

glm goriince, yonetim gor evind en ~ek ildi.530'da, kiiltiir lii aile ~ocuklanna kamu ya§a-

mmda d ogru davranma kur allanm ogr et-

mek i~in kii~iik bir ak ademi k ur du. Konfii~-yiis, daha soma, dii§iincelerini tastamam

uygulayacak bir hiikiimdar bulmak amaClY-la ~e§itli k ii~iik devletler ar asmd a dola§lp

durdu. Laozi'yle bu slrada ml kar §lla§tl? An-

latllan oykii d ogruya benzemektedir ve on-

dan soma K onfu~yiis'iin iinii halk arasmdaluzla yayilml§tu.

MO 501'de, Lu hiikiimd an, Konfii~yiis'ii

~aglrdl ve ona Zhond u valiligi, soma daadalet bakanllgl gorevini verdi. Konfu~yiis burada, eski tOlelerden esinlenen ref or mla-

nm titiz bir diiriistliik ve sof u bir ahlak~lhk gozeterek d ikkatle uygulad l. Iktidarin el d e-gi§tir mesi ve zorbalann ba§a ge~mesi yii-ziinden yeniden ba§ka yer lere go~ etmek zorunda kaldl; Wei'ler in, Chen'lerin veCai'lerin saraylarmda ders ver mege devam

etti.Konfu~yiis, omriiniin son yillanm ge~ir -

mek ve ~in bilgeliginin hemen hemen bii-tiin konu ve k avramlanm k apsayan eser le-rini de~leyi p topar lamak ve tamamlamak i~in MO 483 tarihinde Lu'ya d ondii. Boyle-

ce , §U Be~ K/ as ik ortaya ~Ik acak tl : S hu iillg,« Belgeler K itabl " ; Yijillg, «Degi§imler K i-ta bl "; Li jillg «Ayinler Kita bl"; Chullqiu,« lIkbahar ve Sonbahar YIlllklan ,,; Shijillg ,« ~iirler Kitabl ".



< : iN 'D E D iN L E R

.. .. ....

KONFUC;YUSC;ULUK

onfii<;yiis ve onun yenileyici, dir iltici

tutkusu olmasayd l, belki de <;indini-nin ve hiimanizminin biiyiik bir kis-

mlru bilmeyecek tik . Biitiin bir ulus kend ikoklerini ve kimligini onun Bq Kla-

sik1erinde bulmaktadlr . 1912'ye kadar , dev-let i§lerinde gorev alacaklarm Konfu<;yiisklasiklerinden smava <;ekilmesi de bunua<;lk<;agostermektedir .

Konfuwiis 'i in bizzat verdigi d erslerden<;omezlerinin d erleyip ak tardlklan bu ogre-

ti, ok umu§lann geleneksel bilgi dagarclglY-dl. Nitekim Lunyu' da (<<Kanu~l1lalar » ) §U te-mel ozdeyi§ler yer alu : « Ben, yenilik yap-

mlyorum, sadece aktanyor um " (VII,1) ; «Hiik iimdar, hiikiimd ar gibi; kul, kul

gi bi; baba, baba gibi; ogul, ogul gibi dav-ranmalid u" (XII, 11). Z hanyang'da ysa(<<Degi§mez Ortam ,,) birbir ine aykm tut-kulan arasmd a d enge saglaml§ olan ve hemher d urumla hem de d ogal d iizenle uyumluolarak davramnasHu bilen bilgenin por tresi<;izilir . « Biiyiik Ineeleme "deyse ( Da xue), in-san i§leriyle ilgilenen iistadm toplumsal vesiyasal ortamd ak i etkisi anlatllir . Bu me tin-

lere, Batlda Mencius d iye tarunan Meng-zi'nin (MO 372'ye dogr u-289) eserlerini deeklemek gerek ir . Mengzi, Konfu<;yiis ogreti-sini liberal ve iyimser d ogr ultuda sistemliolarak a<;lk laml§tlr . Ona gore ins an, dogu§-tan iyidir, diizene yatkm bir varlik tu, ahlaki

bir ~uygu ta§u. Buna k ar §llik, Xunzi (~iinzi)[MO 300'e dogru -235'e d ogru], ayru temel-lere dayanar ak , dogal egilimleri boyund u-ruk altma alan ototiter ve ar istokrat bir r eji-min savunuculugunu yapml§tu. Yiizyillar

B A TI DU NY A SIA SY A 'Y I D iN L iY O R

Pythagoras, Biiyiik

Iskender veya Apostata Julianus'tan buyana, Batl ile Asya arasmda sar uldlgm-

d an daha <;okve yakm felsef i ili§kiler 01-mu§ ve ticaret yollan, ipek , baharat vemadenler kadar dinler i ve idealleri d e bir kitadan ,diger ine ta§lml§tlr . Ama bu-giin d ur um bamba§kad lr . Bir yandan,teknolo jik geli§menin u<;noktasma ula§-ml§ Amerikalilar ve. Avrupalilar , biiyiik bir manevl ve kiiltiirel bo§luga dii§mii§

old uklanr u f ark ediyor ; ote yand an,Dogu'nun biiyiik iilkelerinde olu p biten-

ler , Batl'ya dogru bir «d ii§iinee go-<;ii"niin ger<;ek le§mesine yol a<;tyor . Ni-tekim Hindistan, din! miraslrun ne k a-

d ar gii<;lii oldugunu somiirge olmaktank ur tulunea anladl. Japonya, tiearet ala-rundaki ba§anlanrun yaru Slr a, eylemlemanevl diinyaYI uzla§tlran Zen Bud aCl-ligrm diinyarun dor t bucagma yaymak lame§guL <;:in i§gali yiiziinden par<;alan-ml§ olan Tibet'ten, bir<;ok rahi p Avr u- pa'ya gidip topluluk lar kurar ak, ev sa-hiplerine bilgelikler ini sunuyorlar .

Ama biitiin bunlar , 1965-1970 Yilla-nnda hi ppilerin mutluluk araYI§lanr un ba§anslzliga ugr amasl gi bi hayal kmk-liklanna yol a<;maktan d a ger i k almlyor.Aynea, dogu dinleri etkisinde kurulmu§

bazl tarikatlerde f aeialann or taya <;lk -

maSI tehlikesi de var : Guyana ormanla-

boyunea, birbirine kar§lt ogr etiler hep Kon-f iiwiis'e dayand lklanru ileri siir erek k endi-lerini hakll <;lkarmaga <;ali§tllar .

Taoeuluk tan ve Budaelliktan gelen bir ta-kim saptlrmalar ve etkilere ragmen, Konfu<;-

yiis<;iiliigiin bazl ana ilk eler i var dlr . Konf ii<;-yiis<;iiliik, maddeci bir f elsefedir ve dolaYI-slyla tanntammazdlr ; ruhun oliimsiizliigii-nii kabul etmez. Evrenin diizenine boyunegmek, babaerkil ve k lanCl ahlak, a§mliklar -dan k a<;an llimli davraru§ d a bu ilk eler ara-smd ad u. Okumu§lar slr unr un « soylu varli-gl ", bu ilkelerin uygulanmasma baglidlr .

C;iN'DEBUDACILIK

an siilalesind en im parator Mingd i, 61Yllind a, gordiigii bir riiyar un etkisin-de k alar ak ad am gonderdi, ve Hin-

distan'da, budacl k e§i§ler in ve metinler inar anmaslr u isted i. II. yiizYlldan iti barenBud d ha Amitabha'r un (<;inee Ol1lit ua fa; bk .

lugat<;e, sf. 346) SafUlke Okulu veya Al1lida-ct llk denen taplnma <;lgm geli§mege ba§lad l.

Bu din, iyiligini bagl§,layarak insanoglunund ileklerine cevap veren ki§isel bir tannrunululandlgl bir duygu ve goniil diniyd i.

520'ye dogr u budaCl biiyiik k e§i§ Bodhid -harma, Der in Du~unl1le Ok ulu'yla (C han) bir-lik te Henan'd a Luoyang manastmr u kur du.Bu d in, annmaya ve i<;sel <;abaya dayar uyor ve derin dii§iinme haliyle, ruhun, tannsalll-

gm kavr anmaz bo§lugund a ya§amasml,kendinden ge<;mesini sagliyordu. En u<;nok taya ula§an rahipler sofuluk goster ilerini

nna slgmar ak he p birlikte intihar edenJim jones'un Halk Tapmagl harek etine bagli k i§ilerin f eci sonu gibi ...

Bununla birlikte, genel bilan<;onunolumlu oldugu soylenebilir : bedenleruhsal ya§amm birbirine yakla§masl ve boylece goniil r ahatligma ve zengin bir i<;sel ya§ama ula§ma; k utsalligm yeni-d en degerlendirilmesi ve bilimler le f el-

sefeler arasmda verimli ili§k iler k ur ul-

maSI, bu ik i diinyarun kar§lla§maslr unsaglad lgl olumlu sonu<;lar du.

A. Bud izme gir i~ ayini.

Kalu Rimpo§e (Rimpo§e, Bliyiik Lama), siyasi se·

beplerle siirgline gitmek zorunda kalan ve D alay

Lama'yla yakm ili§kiler ic;inde olan tibetli bilgin-

lerden biridir. Ka lu Rimpo§e §U anda, Fransa' daSaone-et-Loire ilindeki Kag yu L in g manastmnm

cia m anev i licler idir,

hor gorur ler d i. <;:ok ge<;med en bu inan<;laTaoculuk arasmd a bir yak inla§ma ger<;ek -le§ti. Uyanml§lik hali, tao bilincine varmak -la ve wuwei'de ya§am hali de « har eket et-

memek le "Ie ozde§le§ti.

Bud acllik , Tanglar d onemind e <;:in'd e d o-r uk nok tasma ula§tl ve bir<;ok rahi p k er van-larla, Hind istan'a hacea gitti, Maitreya'yataplliyor ve Avalok ite§vara da tann<;a Gu-

anyin'le ( bk . sf . 346) ozd qlq tir iliyord u.Aynca Taoculukta ve Konfii<;yiis<;uliikte ek -sik olan bir yar un ger<;ek le§mesine; yanitannsalla yakin ve avutucu bir ileti§im k u-rulmasma da olanak taruyordu.

Songlar ve ozellik le Mogollar d onemin-de, K onfiiWiis<;iilerin k ar §l d ur masma rag-men Bud aclligm ba§ansl devam etti. AmaXVII. yy'dan ba§layarak <;in Budaclligl ger i-lemege ve canliligiru kay betmege ba§ladl.

BUGUNKU C;IN'DEDiNLER

Tanntarumaz Marksizm-Leninizmin

. . yerle§mf;.Sinden once, <;:in'de dinler in

durumu hayli gari pti. Bu k onuyu inee-lemek i<;inonce Han <;inlilerini d iger kavim-lerden aylr t etmek ger ek ir . Bu k avimler, imparator lann otoritesi altlnd a bile kend i din-ler ini (Ti bet'te Lamacllik , Mogollarda ~a-

manllk , Uygur larda Musliimanllk )k orumu§lar dl. Hanlarsa, XIX, yiizyllm so-nunda birbir iyle k ayna§an ii<; biiyiik d inden(Konf ii<;yiis<;iiliik , Taoculuk, BudaCllik ) biri-ni benimsemi§ler di. Tapmak lar da, Buddha,

Konf ii<;yus ve Laozi yan yana ulularuyor d u.Din duygusu zaYlflaYl p yaliuzca aile gor ev-lerini onemseyen bir id eoloji benimsenineeve bunun yar u sua eski biiyii yontemler ine ba§ vurma yaygmla§mca, Budd ha, Konfu<;-yiis ve Laozi ar asmda farklar da siJik le§ti.

Bu se beple, 1949'da kurulan yeni r ejimin,resmi bir tanntar umazlik k ur ma k onusunda

gii<;liik le kar§lla§mayl§ma §a§mamak gere-kir . Dir enenler ve bask iya ugrayanlar , sad e-ce tam inan<;li ki§iJerdi. Bunlar arasmda, ta-ocu ve budaCl r ahipleri, tibetlileri,ki§iselinan<;lanyla yabancl d inlere baglanml§ ki§i-leri (mesela hr istiyanlan) saymak gerek ir .

Mao Zedong (Mao <;:etung) §oyle yazl-yor d u : «K onf iiwus'ten, daha sek iz ya§m-dayken nef ret etmege ba§lad lm ". Ne var k i,slrufslz bir toplumun goziind e tutucu bir idealizmi temsiJ eden Konf u<;yiis<;iiliik , ba§-langl<;ta tamamen red d ed iJdigi halde, za-manla saygmlik k azanmaga ba§ladl. Ger -

<;ek ten d e, <;inli r uhuna, hi<; bir ogr eti K on-fii<;yiis<;iiliikten d aha uygun degild i. Ail eyeve to pluluga iJi§k in er d emler , saglam vellimli bir ahlak, ogr etinin maddeci bir f else-

f eye d ayanmasl ve f 10laYlslyla tanntar umazolu§u yoneticilerin d e isted igi §eylerdi. Budii§iinceyledir ki, d evlet ta pmak lannd aayinler ya pllmasma ve Konfii<;yiis<;iiayinle-'

rin (evlenme, gomiilme, yeni yI! veya oliiler bayr aml) ger <;ek le§tir ilmesine izin ver ild i.

Dinler e k ar§l a<;I!an §iddetli sava§, Kiiltiir

Devrimi (1966-1976) suasmd a doruk nokta-sma ula§tl. Ama sorunlar biitiin cidd iyetinikorumaktad u : <;iinku <;:inliler in yiizde otu-zu, yani 300 r nilyon k i§i her hangi bir dine baghd lr . Bu insanlar , inan<;lanrun gerek tirdi-

gi bi<;imde taplnma konusunda §U ya d a buol<;iid e baski altmd ad lr lar . Bunun bir likte

batlli k omiinist iilk elerd e yayglnla§an dinozgiir liigii havasl d oguya da uzanacak gibigor iinmektedir .



[ P W U R VE MirOLOJi

JAPONYA'DA DiNLER

S iNTOaponya VI. yuzYlla kadar kapalt bir

dunyayd l ve bu ulkenin yaygm dini, il-ke! ayin duzenlerine dayanan panteist

bir animizm anlaYl§lydl.Budaclltk yaytlmaga ba§ladlgmda, eski

~into inan~lanna, butsudo'dan ( < < Buddha'runyolu ») aylrt etmek i~in, «tannlann yolu »anlamma ge!en kami no mi~i dendi. Ama ger-~ekte, bu iki din, daha somalan birbirini et-kiledi.

~into mitolojisini, VIII. yuzyll metinleriolan Kociki'den ( < < Eski Olaylar Derlemesi »)

ve Nihongi'den ( Nihon §oki) [«Japonya Kro-nigi »] ogreniyoruz. Daha soma, X. yuzYll-

da Engi~iki'de ( < < Engi Donemi Kurallan »),d ualar , torenler ve buyuk bayramlar tespit

edildi. Bu metinlerde, tann kelimesiyle ~evi-rilmesi pek yerinde olmayan kami sozu ge-~er . Ger~ekligi donu§ume ugratabilen her gu~, kamidir. Buyuk tannlar (Gunqin vecanll Dunyanm tann~asl Amaterasu, Okya-nus'un, a§bp ve duzensizligin tannSl Susa-noo), kahramanlar, bilgeler , hayvanlar (halk arasmda yaygm bir verimlilik tapmmaslruhsimgesi olan tilki Inani) ve tabiatm teme!

gu~leri birer kamidir . ~into ba§langl~ta, bir ahlak anlaYl§l i~ermiyordu, sadece« kirlenme »den korunma duygusuna onemveriyordu. Bu din, Budaclltgm etkisinde 0 1 -

gunluga ula§tl.

~into'nun agultk merkezi, tapmagl Hon-§u adasmda Ise'de bulunan buyuk tann~aAmaterasu'nun soyundan ge!en impar ato-run tannsalllgldu.

VII. yy' da ~into'nun BudaClhktan derinle-

mesine etk ilenmi§ ryobu-~into ~lgtr 1 ortaya~lktt. XVII. yy'dan soma, Vagaku-§a okulu-nun ve ustat Motoori Norinaga'run (1730-

1801) etkisiyle ~into yeniden dogmu§ oldu ;ve 1808'de son ~ogun iktidardan du§tuktensoma, gen~ imparator Mutsuhito tarafmdandevlet dini olarak onaylandl. XX. yy'da sa-va§~l kamikaze!er, hatta 1946'dan soma Ja- pon halk ! bu dinden esinlendi.

JA PONBUDACILIGI

ahayanacl rahipler 520' de Kore'd enJaponya'ya ge~tiler . K oyu milliyet-~iligiyle unlu ulked e bu yabancl d i-

nin, ilk inan~lann yerini almasl u~ donemd eger~eklqti. Bu evre!erin her bir i etkili bir d i-m merkezin ~evresind e to planan buyuk ta-rik attn dogu§uyla be!irgind ir .

Birinci donem, Nara (710-794) tar ik atlanevresidir ve bu tarikatlar bugun hemen he-men ortadan kalkml§tlr . Ne vark i, tann~a

B - Tannlj-a Ki§ipoten.

Buylik Bud d ha'iann veevren gi.i~ler ini. temsil

eden japan tamllanrun

yarunda daha az onemlide elsa, bu tanrIl; a, ilk or-

negi alan hint tann<; :asl

Maha~ri gibi, giizelligi ve

uyumu dUe getirir. (Nara

d6neminin b u y u k tapt-

naklanndan biri alan Ya-

ku~i-Wden, almml~ VIII.

yuzyl1 resmi. P ar i s I DZ e /

k oleksiyon.)

A . ~intobayramJ : erkan dansl.

~into t6 re nl er i bi re yse l sa r). Matsuri, yani bay-

veya kamusal olsun ha- fam, hem kami1e rin, ya-yatl kutlar (BudaClhk tay - ni b lu atalann, hem de

sa 6li.im ve yas aglr ba- toplulugun ya~ayan iiye-

lerinin kat1l1mlru sagla-van ve hem ya~ama se-vincini, hem evrenin bir-Iigini dile getiren kutsal

bir eglencedir. (Burada,Kasunga tapmagmda ya-pllan bir ~into festivaligor uliiyor .)

Amaterasu'yu Buddha Vairokana yaparak ve sava§ tannSl Ha§iman'l bir Boddhisattva

haline getirerek , Budaclhgm ~into'yla k ay-na§maslru saglaml§tu.

Kyoto'da bulunan Heian tarikatlan (794-

1192), (K yoto'nun esk i ad l Heian-kyo'dur)gizlilikleriyle d ik k ati ~ek er; yaygm ve tek bir tannsal ilkeye inarur lar ve ~ogunlukla

buyuye onem veren tantracl ozellikler ta§lr-lar . Bunlar , varhk lanru hala surduren Ten-d ai ve ~ingon tarikatlandlr .

K arga§a i<;inde ge~en Kamakura d one-minde (1192-1603) din, metaf izik a~ldan~ok pratik a~ldan onem kazandl. Boylecek ur tulu§a gotur en buyuk ~lglrlar ortaya ~lk-tl. Eisai (1141-1215) taraf mdan budacl ~in

derin du§unce okulu <;:an'a dayarular ak ku-r ulan, ve ~oyo Dai§i taraf mdan XIII. yuzYll-da yaygutla§tmlan Zen, Mutlak 'a ula§maYl

saglayan ayd lnlanmaYl (sator i) ara§tlrmagayone!d i. Bu a~lmlamarun bede!i olan stoacl-ltk , ihtiraslar a kar§l erkek~e sava§ma, ey-lemde gucune huk metme demektir . Bu yol,se~k inlerin ve samuraylann ye>ludur . Bunak ar§lhk Amidactllk (bk . sf . 350) inayete vek endini Mer hametli Tann'run, yani BuddhaAmitabha'run takdir ine blrakmaga onemver ir . Amidaclhkta, 1175'te Honen ~onintarafmd an kur ulan Saf DIke Okulunu (codo-~u) ve 1250'ye dogru bir reformla ortaya ko-nan codo-~in~l./yu bir bir inden ayut etmek gerekir . Bu tarikatlar , halk m beklentilerine

ceva p verdikler i i~in ~ok yaYllml§lardu.1868'den 1889'a k adar Budaclhk , impara-

tor Mutsuhito'nun hl§mma ugr ad l. Soma§into'nun ilahiyat ve ahlak ogretiler ininnoksanllgl kar§lsmda, inan~ ozgur lugu yeni-d en sagland l, ve BudaClhgm §a§llasl uyum

saglama yetenegi, gunumuz Japonya'smdada kendini gostermege devam etti.

ZE N, YE N'iNHizMETiNDE

Z e n , bir felsef e

olmak tan ~ok, gunu gunune butu-nuyle ya§anacak bir hayat tecrubesi-d ir . Zen'in ustatlan, bizim du§unce

dedigimiz §eyin, ~ogunlukla bir du-§uncel~r dizisi oldugunu ve derin d u-§uncenin ~ok ge~meden hayattn so-rumluluk lanndan k a~l p k urtulrnaolanagl yarattlglru ileri surd uler . Zi-hin hayattm, ~ozulmesi olanakslz paradokslar (koan) sayesinde hakimi-

yet altma almaYl ogrettiler ve bu pa-radok slann, ruhu birdenbire saydamhale getiren bir aydlnlanmayla ~ozu-lebilecegini savund ular . Oturmu§

durumd a ve hareketsiz k alr naYl da( zazen) ihmal etmeyen bilge!er, Slrai§lerine gelince, buyuk bir etkililikle

harek ete ge~meyi de bilirler ; ~unkuedinmi§ olduklan se~ici d ikkat yete-negini i§ler ine uygulayacaklar du.Zen yolu tutularak resim yapllabile-

cegi gibi ~ift~ilik d e yapllabilir, hattai§ adaml olarak k i§i verimliligini vezekaslr u arttr a bilir . Burada, mane V I

ve d in! bir anlaYl§m, parad oksal bir

bi~imde, mad deciligin ve uluslarar a-Sl rekabetin geli§mesine katlldlglr ugoruyor uz. Nitekim amer ikan gir i-§imciler i bunu anlayarak, yanlannda

~ah§anlann zen'i benimsemeler i i~in~alt§malar yapml§lardlL.



SON GELi'ME ER

i C ;: E S IT L I D IN L E R INSAYISAL BUYUKLUKLER!

iif usun ve toplumlann son zamanlar-

d a ugradlgl biiyiik degi~iklik ler , din-lerin saYIsal biiyiikliikleri iizerinde

de etk ili oldu.- Hristiyanlara or anla, miisliimanlann ~ok daha tuzla ~ogalmasl, yakm zamanda, bu-giink ii dengenin bozulmasma yol a~aeak;

XXI. yiizYllm ba~mda, miisliimanlann sayl-Sl,hristiyanlard an ~ok olaeak tlr .- «lIkel" denilen kiiltiirler in ugrad lklan

donii~iimler (ozellikle Af rik a'd a), biiyiik tektannel dinler (lslamhk ) veya yeni karmadinler ( bk . sf. 339) lehine, geleneksel dinle-rin gerilemesine yol a~t!.

- Marks<;1 r e jimler in h§k im oldugu iilkeler -de « bo~ inan<;lar "a kar~1 miiead ele edildi :Sovyetler Bir ligi'nde ve <:;:in'de,Ylllar dlr yii-riitiilen din k ar~ltl pr opaganda, Or tod ok slu-gun, K onf u<;yiis~iiliigiin, Taoeulugun ve Bu-daClhgm ger ilem,esine, bilinemezeiler in (ag-nostik ler) ve tanntarumazlann or ar ur un art-

masma yo! a<;n.- Batl'da, resmi din! olmayan laik devletle-rin ~ogalmasl da bilinemezeiligin ve tannta-

r umazClhgm gii~lenmesine sebep oldu.ABD, Fr ansa ve K anad a (bunlar gelenekselolarak hristiyan iilkeler d ir ) bu durumun or-nekleridir .

- Bu ik i gid i~in tersine, Or ta Dogu'da (Iran,Pakistan) ve arap iilkelerinde goriilen islam-el geli~me dindar lann saYIsmd a esk isine go-re bir artl~ saglad!.

ONEMLii C : : : GELi$MELER

a~ka d onii~iimler de, dinleri i<;ten i<;eetkiledi :

• Hr istiyan geleneginin Avr u pa'da veABD'd e zaylf lamasl, din alar und a bir bo~-luk dogur du. Bu yiizd en yeni dinler ve ozel-lik le ogretilerini ozel olarak veya kamusald iizeyde yayan ve Dogu felsefesind en esin-lenen tarikatlar etk ili olmaga ba~lad!.• Din! uyaru~ ar zusu, ayru d inin, ayru inan-em i<;inde d e f ark h tutumlar benimsenmesi-ne yo! a<;t!. Katolikligin gerilemesi, uyarlan-ma ger eksinimini or taya ~Ik ar dl ve Vatikan bu konuda bazl onler nler aldl (Vatikan II.

k onsili veya II. Johannes Paulus tar af md anileti~im ar a~lanrun kullar ulmasl). Ayru geri-Ierne, bir i<;eka panma har ek eti de d ogurd u.Ayru gerileme, yeni bir to plumsal-dinsel iig-

r eti ortaya atar k en, marks<;tlann iler i siirdii-gii tezlerin goz iiniine ahnmasl zor unlugu-

nu d ogur du (Latin Amerik a'da, K ar ai plerde

Luther , 1483-1586 Y~Ni KARMACalvin, 1509-1564 DINLER

. VIII. Henr y'nin -------;v \ 1Isa, AnglikanClilgl 1534 PROTESTANLAR,

miladi larih ba~langtctndan -- ---. J r "4 ytlonce 33'le I r - - ~ - - - 1 __

, HRisTiY ANUK L : UKLER J

, ORTODOKSLAR

J Dogu kilisesinin ay"lmasl 1054 'YAHUDiUK _ .- ----- -- -

IiMUSWMANUK

Muhammed

Mahavir a 571 r S I H - L E R - 'MiO.VI. YY _--- _-Nanak Dev. 1 _469-~.~~ I

Ve.da kulsal kitaplar t CAY _~AC _IL _IK _. _ ~'MO 1800'den sonra .

[ VEDAd~u~K==~H~iN~DUCULUK

L 0~ - - 'j

llUDACIUK

Buddha, 560'a dogr u - 480 !.---KONFU~U~m:UK~---I

Konf u~yus, fAG ~1 'e dog-'-"-.- _479 ~~

[ TAOCUWK - -11Laozi, MO VI -V y y . _ ....J

C$iNTO r

Ibrahim

M O XIX. YY

fl3I' 1986'd~ I~ I inananlann

s aY l s l I

~\: - - , -108milyon

450milYOn' ;

890milyon

171milyonI

I18milyonl

I

840milyoni

16 ""Iyo" I

151milyoni20 milyon,

•I PARSis', -Vi 0,12milyonI

I161milyonl.

A· Diinyadaki biiyiik din1er .

lnt ~n~a f iottal Bull e ti n o f hi~ bir fikri olmayan bili- M , ssl ou ar y Rese ar c h f e go- nemezciIerin saYlsl 8 25

reJ 1986'da, biitiin diinya milyon, buna kar~i1lk

goz oniine ahndlg:mda, tannrun varhgma inan-

tannnm varhgl iizerinde mayan tanntarumazlann

K A TOl iKB OT ON C Ol O K

Biitiin iiteki din-ler d e o!dugu gibi Katolik likte de,<;agda~ d iinyaya uyar lanmayla, d iniold ugu gibi k or uma ve siirdiir meegilimleri <;at1~n.Bu ik i egilimin (ay-nen d evam ve degi~iklik) temsilcileriarasmdaki k avga, Vatikan II. k onsili-nin (1962-1965) k ararlan ve bunlannsonu<;Ian iizer inde yogunla~n. Buk ararlar, herhangi bir akmu

mahk Gm etmeksizin, iizellikle d iniizgiirliigii ve hristiyan olmayanlar laili~k iler iizer inde d uruyar du. T utueu

' l k i k lik di d l i

saYISl ise 214 milyondu.

Gen e ayru kaynaga gore,

2000 Yilt i,in yaptlantahminler, medeniyet ta-

r ihde ilk defa olarak ,

diinyada ya~ayan miislii- \

manlann saylSlrun bu

Yillarda hristiyanlann sa-

~~~ecf i~~ecegini goster-

,-------------

IiRA N 'DAiS lA M C UM H U R i Y E T i

.1~~~:;;;:~~~~~. _~

iran'd a « IslamCumhuriyeti ", mart 1979'd a, aye-tullah Humeyni'nin Fransa'd a siir -giinden diinmesinden bir ay somailan edildi. Bu olay, biitiin d iinyadaderin yanktlar uyandlrd!. Ban, Islam

dininin, 0giine kadar tarumad lgl vekolay kolay ar tlayamlyaeagl k or k u-

tuCU bir yaruyla k ar ~1 kar~lya k ald!.Ote yandan, miisliiman §Iemi d e

par<;alanml~ oluyordu. Iran d evrimi-nin, iitek i iilk eler e de sl<;ramasl alasl-hgl biiyiik k or k u d oguruyor du.

'd ki i ji di ! ld

Documents

06 - Dinler ve Mitoloji.PDF