03_Vujadinovic

7/29/2019 03_Vujadinovic

1/13

Izvorni lanak UDK 159.923.2: 316.4: 32Primljeno 11. 12. 2007.

Dragica VujadinoviPravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 67, Srbija-11000 Beograd

[email protected]

Civilno drutvo i politika kultura

Saetak

U ovom se radu nudi pokuaj kategorijalnog razjanjenja civilnog drutva i politikekulture, kao i njihove bitne meupovezanosti u okvirima konstitucionalne demokracije. Ukontekstu analize civilnog drutva, demokratske politike kulture i bipolarne paradigmecivilno drutvo-pravna drava, posebna je pozornost posveena ugraivanju republikan-

skih elemenata u liberalnu tradiciju i u idealno-tipski model razvijenog demokratskog po-retka. Jedna je od namjera da se ukae na znaaj stalnog procesa demokratizacije civilnogdrutva (emancipatorskog aktivizma na principima autonomije, asocijativnosti i javnosti),kao i unapreivanja demokratske politike kulture (razvoja graanskih vrlina zasnovanih

na principima tolerancije, nenasilja, solidarnosti, slobode, jednakosti, pravde), za uspo-stavljanje i unaprijeivanje konstitucionalne demokracije.

Kljune rijei

civilno drutvo, demokratska politika kultura, konstitucionalna demokracija, republikani-zam, liberalizam, politika u irem smislu, princip autonomije

Pojam civilnog drutva

Pojam graanskog ili civilnog drutva pojavljuje se u liberalnoj i liberal-no-demokratskoj teoriji od 17. vijeka (kroz 18. i prvu polovinu 19. vijeka), ukontekstu diskursa o razdvojenosti drave i drutva, te s razliitim akcentima,vezano uz razliiti problemski sklop, kod Paina, Lockea, Hegela, Tocquevi-llea, Milla.1

Teorija civilnog drutva obnavlja se i posebno razvija na Zapadu od 70-ihgodina 20. vijekakroz bipolarnu paradigmu civilno drutvo pravna dra-va, u smislu da konstitucionalna demokracija i vladavina prava zahtijevajuza svoje ouvanje i unapreenje osim ustavno zajamene univerzalne jed-

nakosti i institucionalnih mehanizama podjele i kontrole vlastii kontrolnu/partnersku/kritiku ulogu civilnog drutva.

1

Od poetka historijske geneze pojma do da-nas, navedena differentia specifica civilnogdrutva a to je njegova relativna autonomi-ja u odnosu na dravnu vlast ujedno pred-stavlja i toku najveih sporenja ili razlikavezanih uz tumaenje mjere, dometa, smisla,sadraja te relativne autonomije. Razlike sekreu od shvaanja o nunoj kontroli dravenad civilnim drutvom (Hegel), shvaanja oureivanju polja autonomije drutva uz po-mo ograniene vlasti (Locke), naglaavanja

samoregulativne funkcije civilnog drutvakao riznice individualnih ljudskih prava i slo-boda (Tocqueville, Mill), shvaanja o suprot-stavljenosti civilnog drutva dravnoj vlasti(Pain, na drukiji nain Gramsci, na vlastitinain autori u zemljama sredinje i istoneEurope 70-ih godina ovog vijeka, na vlastitinain i aktivisti antiglobalistikog pokreta da-nas), do shvaanja o partnerstvu drave i ci-vilnog drutva u kontekstu vladavine prava.


2/13

FILOZOFSKA ISTRAIVANJA109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133)

D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politikakultura22

Teorija civilnog drutva obnavlja se na Zapadu primarno u okvirima libe-ralno-demokratske tradicije (lijeve liberalne misli, liberalnog egalitarizma,

socijalnog liberalizma); neoliberalizam, dodue, prihvaa reducirani diskurscivilnog drutva, gdje se ono shvaa kao produena ruka drave u obavljanjuposlova tzv. treeg sektora servisa prema graanstvu, i uz to kao huma-nitarni rad na dobrovoljnoj bazi (humanitarna pomo, donacije). Spominjaniproces obnavljanja teorije civilnog drutva praen je ili uzrokovan buenjemprakse civilnog drutva, a pod utjecajem krize legitimnosti drave blagosta-nja i krize legitimnosti, uope uzevi, liberalnih poredaka u razvijenim ze-mljama Zapada (naftna i ekonomska kriza, rat u Vijetnamu, kriza vrijednostis posljedinom pojavom novih drutvenih pokreta ekolokih, anti-ratnih,

anti-nuklearnih, feministikih, kao i pokreta za jednaka ljudska prava). Ob-navljanje teorije i prakse civilnog drutva dogaa se i pod izrazitim utjecajemraanja diskursa civilnog drutva u real-socijalistikim zemljama sredinjeEurope i njegove upotrebe u borbi za ruenje autoritarnih reima, tj. u borbi zauspostavljanje konstitucionalnih demokracija. Zanimljivo je, meutim, da sediskurs civilnog drutva istovremeno javlja i u dijelovima svijeta pod vojnimdiktaturama, a u borbi protiv njihu marginalnim prostorima zapadne Europe(panjolska) i Latinske Amerike (Brazil, Argentina), kao i u neokolonijalnimzemljama s usvojenim liberalnim politikim institucijama, kao to je Indija,a u nastojanjima da se drutvo obrani od autoritarnih tendencija na razini dr-avne vlasti. Takoer, diskurs civilnog drutva postaje posljednjih desetljeaatraktivan i za zemlje Treeg svijeta, koje su vrlo daleko od implementacije li-beralne tradicije, a djeluje u smislu mobilizatorskih, utopijskih ideja vodilja uborbi protiv zloupotreba vlasti u raznim varijantama autoritarnih i totalitarnihdiktatura. Danas se, takoer, sve vie govori i o globalnom civilnom drutvuo drutvenim pokretima umreenim na internacionalnoj i globalnoj razini unastojanjima da se izbore za alternativnu globalizaciju, alternativnu u odnosuna dominantni neoliberalni model globalizacije.Osnovica za promiljanje svih varijeteta koncepta i prakse civilnog dru-

tva jest idealno-tipska paradigma civilno drutvo-pravna drava. U ovojzapadno-centrinoj2 bipolarnoj paradigmi civilno drutvo-pravna drava,u sluaju idealno-tipskog koncepta civilnog drutva radi se o samoorganizi-ranju graana, autonomnih pojedinaca u dobrovoljne, spontane, nenasilne,neklasne asocijacije na osnovi zakonom zajamenih ljudskih i politikihprava, a u borbi za unaprijeenje kvalitete ivota na principima slobode,jednakosti, solidarnosti, pravde; za ostvarivanje principa konstitucionalnedemokracije, za obranu socijalnih, politikih, ekonomskih prava od zloupo-treba vlasti.

Drugi pol ove idealno-tipske paradigme jest pravna drava, vladavina prava(podjela i uzajamna kontrola vlasti, kontrolni mehanizmi institucionalne poli-tike). Odnosno, u kompleksnijem smislu konstitucionalna demokracija okvirje i za djelovanje pravne drave i za djelovanje civilnog drutva: ona podra-zumijeva vladavinu prava, a u njoj svi dravljani imaju ustavom zajamenajednaka individualna prava, uz koja postoje i odreeni elementi pozitivne dis-kriminacije za ugroene socijalne grupacije, ali je prije svega civilno drutvopolje legitimne brige za partikularne identitete.3

Civilno se drutvo zasniva na principima autonomije, asocijativnosti i javno-

sti.Princip autonomije tie se autonomnog, dobrovoljnog, spontanog istica-nja identiteta graanina; princip asocijativnosti vezan je uz samoorganiziranjegraana i asocijativno djelovanje na osnovama spontanog udruivanja uvidu graanskih inicijativa, drutvenih pokreta, nevladinih organizacijaoko


3/13



zajednikih problema i s ciljem da se oni razrjeavaju pritiskom na vlast, ra-zvijanjem kritike javnosti, konkretnim doprinosima danih samoorganizira-

nih grupa; princip javnosti tie se javnog i medijskog obznanjivanja proble-ma i ciljeva aktivnosti i konkretnih akcija samoorganiziranih aktera civilnogdrutva s ciljem da se problemi razrjeavaju samostalno, pritiskom na vlast,kao i uz pomo vlasti.Civilno drutvo predstavlja aktivizam graana u izvan-institucionalnoj politi-ci. Drugim rijeima, diskurs i praksa civilnog drutva tiu se polja politike uirem smislu. Civilno drutvokao polje politike u irem smislupredstavljakomplement, kontra-pol, kontrolni mehanizam u odnosu na polje politike uuem smisludjelovanje dravnih organa, nositelja politike vlasti, politikih

stranaka i na vlasti i u opoziciji. U okvirima idealno-tipske bipolarne paradig-me civilno drutvo odreuje se na vrijednosno definiran, normativan nain,vezano uz mobiliziranje graana i aktivno djelovanje samoorganiziranih gru-pa u cilju unapreenja liberalno-demokratskog poretka, obrane ustavne de-mokracije, ako treba i metodama graanske neposlunosti, poticanja razvojakritike demokratske javnosti u svrhe kontrole vlasti i sprjeavanja da se vlastotrgne kontroli i djeluje mimo zakona, na antidemokratskim, koruptivnim ilikriminogenim osnovama. Naravno, vrijednosno definiran koncept civilnogdrutva sadri u sebi osim normativno-mobilizatorske i deskriptivnu di-

menziju vezanu uz konstatiranje empirijskog stanja stvari u smislu djelova-nja nevladinog sektora, drutvenih pokreta i graanskih inicijativa s ciljemunapreenja demokratskog poretka. Navedeni vrijednosno definirani pojam ipraksa civilnog drutva predstavljaju socijalnu osnovu i socijalno-politikogpromotera demokratskog poretka.Postoje, meutim, dileme i diskusije povodom kriterija za definiranje onogato pripada pojmu i praksi civilnog drutva. Neutralno definirani pojam civil-nog drutva u sebe bi ukljuivao i ekstremno-desniarske drutvene pokrete,graanske inicijative i nevladine organizacije. Jakim se argumentima moebranitii brani se! pozicija ireg, neutralnog tumaenja, po kome sva do-brovoljna udruenja graana neovisno o svojim politikim orijentacijamai vrijednosnim opredjeljenjimaspadaju u civilno drutvo. Meutim, u tomsluaju se gubi normativno-mobilizatorska dimenzija civilnog drutva, kojaje u funkciji unaprijeenja, kontrole, komplementa konstitucionalne demo-kracije.4

Sudei po veini suvremenih studija, vrijednosni kriterij opredjeljenja zademokraciju i njezin razvoj, kao i deskriptivno i normativno fokusiranje na

2

Izvorno uzevi, i u normativnom i u deskrip-tivnom smislu, u pitanju je zapadno-centrinipojmovni sklop; meutim, irenjem utjecajapojma i prakse civilnog drutva, zapadno-centrini okvir analize sve vie djeluje kaoidealno-tipski instrumentarij za konkretno-historijske kontekstualne modifikacije i pri-mjene; dakle, sve manje kao dominantni uzorza kopiranje zapadnog modernizacijskog mo-dela, a vie kao inspiracija i poticaj za auto-nomnu i autentinu borbu u pravcu ogrania-

vanja i samoograniavanja vlasti gdjegod nazemaljskoj kugli.

3

O tome e vie biti rijei u sljedeem poglav-lju, s podnaslovom Konstitucionalna demo-kracija i politika u irem smislu.

4

Postoje, na treoj strani na strani neoliberal-ne desnice, recimo u Americi, a na posebannain radikalno na strani ekstremne desnice utranzicijskim zemljama biveg real-socijaliz-ma tumaenja civilnog drutva kao margi-nalnog, parazitskog, neprijateljskog elemen-ta, anti-patriotskih ili izdajnikih snaga, koje

aktivno doprinose raznim verzijama svjetskezavjere protiv vlastite drave (protiv potrebezatite Amerike od terorizma, protiv interesadrave Srbije, Hrvatske, itd.).


4/13



emancipatorski aktivizam graana,5 dominantno je pri razmatranju to jest ci-vilno drutvo, a ekstremno desniarski fenomeni tretiraju se kao zloupotreba

demokracije za anti-demokratske ciljeve, s tim to je u nekim dravama govormrnje, rasizam zakonom zabranjen, a u mnogima nije. Pritom se, naravno,analiki ne zanemaruje ni taj veliki prostor ispoljavanja i djelovanja necivi-liziranog civilnog drutva.Civilno drutvo ima funkciju mobiliziranja graana za obranu osobnih, poli-tikih i socijalnih prava, rukovoeno vrijednostima slobode, jednakosti, prav-de, i u sprezi s razvojem demokratske politike kulture solidarnosti, kosmo-politizma, pluralizma, tolerancije, nenasilja, humanitarizma.Najvanije pretpostavkeidealno-tipski uzeviza postojanje civilnog dru-

tva jesu: 1. pravna drava; 2. zajamena osnovna graanska, politika i socio-ekonomska prava i slobode; 3. proceduralna demokratska pravila i institucije;4. trina ekonomija i privatno vlasnitvo; 5. demokratska politika kultura;6. participacija graana, aktivizam u kreiranju kritike javnosti i samoorgani-ziranje za obranu ugroenih prava (a ugroavanje se uvijek iznova dogodi i unajdemokratskijem poretku). Odnos drave i civilnog drutva podrazumijevada bez dobro ureene drave nema garancija prava koja omoguavaju funk-cioniranje civilnog drutva. S druge strane, civilno je drutvo stalna potenci-jalna kritika svakog eventualnog pokuaja drave da se (u skladu s logikom

ekspanzije, koja je inherentna svakoj vlasti) pretvori u dominantnu silu.Spominjana bipolarna idealno-tipska paradigma jest model, uzor, normativ-no-mobilizatorska shema koja je uvijek iznova aktualna i u najrazvijenijimzemljama Zapada za obranu demokratske drave i drutva od svih vidovazloupotrebe vlasti i drutvene moi i za rjeavanje uvijek iznova raajuih senajrazliitijih drutvenih problema. Ova idealno-tipska bipolarna paradigmajest, takoer, potpomogla i pomae borbu protiv autoritarnih i totalitarnih re-ima, a kao takva, sama po sebi, nije primjenjiva u zemljama gdje nije uspo-stavljena pravna drava (vladavina prava) i u kojima je civilno drutvo manjeili vie nerazvijeno; odnosno, u navedenim kontekstima ona nuno mora biti

razumljena i tumaena kontekstualno i na modificiran nain.Kao to je na poetku spomenuto, diskurs civilnog drutva kao i njegovi ini-cijalni elementi posljednjih se desetljea javljaju upravo u borbi protiv auto-ritarnih i totalitarnih oblika vlasti na razliitim stranama svijeta, i moe se,tovie, govoriti o tome da navedeni inicijalni elementi civilnog drutva upra-vo i doprinose ruenju pojedinih nedemokratskih reima (a ne slue samo iliprimarno kao komplement ili kontrolni mehanizam unutar ve uspostavljenogokvira zajednikog postojanja pravne drave i civilnog drutva). Utoliko, nor-mativno-mobilizatorska dimenzija idealno-tipskog koncepta civilnog drutva

ima izuzetnu operativnu, aktivistiku, mobilizatorsku snagu i praktiko-poli-tiku efektivnu (policy-making) dimenziju u drutvima koja jo nisu usposta-vila pravnu dravu. Upravo se u navedenom smislu pokazalo da su inicijalnielementi razvoja civilnog drutva potpomagali ruenje autoritarnih i totalitar-nih reima krajem 80-ih godina prolog vijeka u bivim dravama Sovjetskogbloka kroz anti-reimske, disidentske pokrete, narodne proteste i bune (uMaarskoj, ehoslovakoj).Na prostorima bive Jugoslavije bili su prisutni elementi autentinog razvojacivilnog drutva od 70-ih godina, kroz disidentsko djelovanje i razvoj dru-

tvenih pokreta po ugledu na zapadne nove drutvene pokrete, a pod utjeca-jem odreenog otvaranja zemlje prema Zapadu i prisustva elemenata razvojadrave blagostanja. To je bio sluaj naroito u razvijenijim republikamaustanovitoj mjeri u Srbiji i Hrvatskoj, a posebice u Sloveniji; ono je znaajno


5/13



doprinosilo ruiniranju titovskog i post-titovskog autoritarnog komunistikogporetka.6 Tijekom prelaska u viepartijski sistem, koji je bio praen ratovima

i raspadom u krvi zajednike drave SFRJ, kao i stvaranjem neovisnih dra-va, civilno se drutvo diferenciralo; dijelovi su se pretoili u nacionalistikepokrete, dijelovi su bezizgledno nastojali sauvati zajedniki jugoslovenskipolitiki, drutveni i kulturni prostor (recimo: UJDI Udruenje za jugoslo-vensku demokratsku inicijativu), kao i da se kroz anti-ratno djelovanje su-protstave nadolazeim ratnim pokliima u javnom govoru i vrlo brzom i lakonadolazeem izvlaenju ratnih sjekira.7

Konstitucionalna demokracija

i politika u irem smislu

Graansko-republikanski koncept politike zajednice artikuliran je, kakokae Nenad Dimitrijevi,8 u ustavnim demokracijama, sa slobodom svakeindividue, s ravnopravnou svih graana kao dravljana/nositelja prava, sinstitucionalnim aranmanima ograniene vlasti. Ustavne demokracije nudetip politikog poretka u kojem je obrana slobode jedinke primarna, a demo-kracija je politiki oblik koji je u funkciji odbrane i uvara slobode. Ustavisu povelje slobode, akti pozitiviranja drutvenog ugovora kojima se formira

moderna politika zajednica i u kojima je sadran kao univerzalno jezgrokoncept ograniene vlade i primat individualnih prava.Ustavne demokracije utemeljuju vladavinu prava i jednako obranjivu slobodusvih individua, a sprjeavaju vladavinu naroda (kao ethnosa), koja se uvijekpretvara u vladavinu dominantnog naroda (i utoliko kri principe ustavne de-

5

John Keane definira civilno drutvo najeks-plicitnije u smislu idealno-tipske kategorije,s jakom normativno-mobilizatorskom di-

menzijom: Civilno drutvo, kao to sam jakoristio termin i kao to i dalje koristim, jestidealno-tipska kategorija (Idealtyp u smisluMaxa Webera) koji i opisuje i predoavakompleksni i dinamini skup legalno zati-enih ne-vladinih institucija koje nastoje bitine-nasilne, samoorganizirajue, samo-reflek-sivne i permanentno u tenziji jedne premadrugima, te u odnosu na dravne institucijekoje uokviruju, ograniuju i omoguuju nji-hove aktivnosti. (John Keane, Civil Society

Old Images, New Perspectives, Polity Press,

London 1986, str. 6.)Larry Diamond smatra da je civilno drutvorazliito od drutva uope po tome to uklju-uje graane koji djeluju kolektivno u javnoj

sferi kako bi izrazili svoje interese, strasti,prioritete i ideje, da bi razmijenili informacije,kako bi postigli kolektivne ciljeve, da bi po-stavili zahtjeve prema dravi, i kako bi dralipredstavnike vlasti odgovornima (Larry Dia-mond, Civil Society and Democratic Develo-

pment: Why the Public Matters?, Universityof Iowa Lectures series, Iowa 1997., str. 5).Na drugom mjestu on upravo istie socijal-no-kontrolnu i mobilizatorsku, tj. emancipa-torsku ulogu civilnog drutva: Mobilizacijacivilnog drutva jedno je od glavnih sred-

stava razotkrivanja zloupotreba i podrivanjalegitimiteta nedemokratskih reima. (LarryDiamond, Rethinking Civil Society: Toward

Democratic Consolidation, Journal of De-mocracy, 1994, July, Vol. 5, No. 3, str. 7).

6

Vidi: Vukain Pavlovi (ur.), Potisnuto civil-no drutvo, EKOcentar, Beograd 1995.; Zo-ran Pokrovac (Izbor i predgovor), Graanskodrutvo i drava Povijest razlike i nove ra-

sprave, Naprijed, Zagreb 1991.

7

Detaljnije o tome vidjeti: Dragica Vujadinovi,Lino Veljak, Vladimir Goati, Veselin Pavie-

vi (ur.),Izmeu autoritarizma i demokratije:Srbija, Crna Gora, Hrvatska Institucionalniokvir, CEDET, Beograd 2002. (na engleskom2003.); Dragica Vujadinovi, Lino Veljak,Vladimir Goati, Veselin Pavievi (ur.),Izme-u autoritarizma i demokratije: Srbija, CrnaGora, Hrvatska Civilno drutvo i politikakultura, CEDET, Beograd 2004. (na engle-skom 2005.).

8

Nenad Dimitrijevi, Ustavna demokratija

shvaena kontekstualno, Fabrika knjiga, Beo-grad 2007.


6/13



mokracije). Iako su se moderne drave formirale kao nacionalne drave, aprvobitni su ustavi ustanovljavali politiku zajednicu na premisi identiteta

veinske nacije, nadalje suu dugom historijskom periodu borbe za univer-zalna ljudska prava evoluirali u pravcu univerzalne kategorije graanina iliberalno neproblematinog republikanskog identiteta. Nenad Dimitrijevio tome kae:

Tano je i to da su mnoge savremene liberalne demokracije utemeljene kao nacionalne drave.Istorijski, politika neutralnost liberalne nacionalne drave zasnivala se na premisi identitetaveinske nacije koji je potom bio transformisan u liberalno neproblematian republikanski iden-titet. To je tipino bilo uinjeno kroz privatizaciju posebnih grupnih identiteta (iako istorijaprua i bogate dokaze o represiji i ponitavanju manjinskih nacionalnih identiteta). Klasiniliberalizam priznaje jednaka individualna prava svim dravljanima, upuujui istovremeno nacivilno drutvo kao sferu legitimne brige za partikularne identitete.9

Utjecaji republikanizma na razvoj liberalizma vezani su kako uz institucio-nalnu sferu demokratizacije drave (utjecaji teorije i prakse mjeovitog poret-ka, geneza zahtjeva za institucionalizacijom participatorne politike), tako i zasferu drutva/civilnog drutva (geneza od shvaanja o neophodnosti sluenjajedinke gradu-dravi, javnoj stvari, opem dobru, pa preko razdvajanja jav-nog i privatnog, do liberalnog aktivizma10 autonomnih, individualnih graa-na). Univerzalna kategorija graanina i liberalno neproblematian republi-

kanski identitet (moderno republikansko ureenje, ustavna demokracija) iaktivizam graana sutinski su povezani, to se ispoljuje kroz razvoj civilnogdrutva i kroz upliv republikanske tradicije upravo na razvoj civilnog drutvau okvirima liberalne demokracije. O unutranjem proimanju republikanske iliberalne tradicije, o utjecaju republikanizma na razvoj liberalne demokracije,vezano uz modernu povijest demokracije, na veoma produktivan nain govoriDavid Held.11

Evoluiranje do univerzalne kategorije graanina i do liberalno neproblema-tinog republikanskog identiteta, povezano je s utjecajima demokracije naliberalizam,12 kao i s utjecajima republikanizma na liberalizam.13 U izmije-njenom izdanju Modela demokracije, Held uvodi u analizu i renesansno re-publikansko nasljee kao nezaobilaznu bazu razvoja moderne politike mislii prakse. On pritom razlikuje razvojnu republikansku teoriju (Marsilius izPadove, Rousseau, Marx i Engels, Marry Wollstonecraft) inspiriranu staro-grkim shvaanjem o intrinzinoj vrijednosti politike participacije za razvojgraana kao ljudskih bia i o sluenjupolisu kao sredstvu samorazvoja i smi-slu dobrog ivota, te protektivnu republikansku teoriju (Machiavelli, Mon-tesquieu, Madison), inspiriranu starorimskim shvaanjem, po kojoj politikaparticipacija ima instrumentalnu vrijednost u smislu zatite interesa i ciljeva

graana, tj. njihove osobne slobode.Republikanske idejekao to su ideja samoupravljanja, mjeovitog poretka,izborne i ograniene vlasti, male politike zajednice, narodnog suvereniteta,njegovanja graanske vrline14 putem ukljuenja svih graana u kolektivnodonoenje odluka u cilju zatite njihove individualne slobode izvrile suznaajan utjecaj na anglosaksonsku i kontinentalnu misao 17. i 18. vijeka.Republikanska protektivna i razvojna tradicija izvrile su znaajan utjecaj ina liberalnu protektivnu i razvojnu demokraciju.

Tijekom vremena, fundamentalno znaenje slobode kako je bilo protumaeno u republikan-

skoj tradiciji promijenilo se i sloboda je progresivno sve manje imala smisao javne ili politikeslobode, pravo ljudi da sudjeluju u vlasti i vie dobijala smisao osobne ili privatne slobode,zatitu prava naspram svih vladavinskih povreda, naroito uz pomo legislature. Stare rijei


7/13



dobile su nova znaenja i bile su reartikulirane s drugim pravcima politikog jezika i tradici-je.15

Held vezuje nasljee protektivnog republikanizma relativno izravno za kasni-ji razvoj liberalne tradicije, a razvojni republikanizam razmatra, uz liberalnui marksistiku tradiciju, kao poseban relevantan prostor afirmacije naela au-tonomije unutar moderne politike misli.16 On nastoji da u svojoj koncepcijiautonomije kao spoja individualne slobode i politikog aktivizma svakeindividue, znaaja graanske vrline i utjecaja pojedinca na odluivanje o svimsferama vlastitog ivota u zajednici sintetizira najvie domete i republi-kanizma (aktivizam graanina, graanske vrline), liberalizma (zatita indivi-dualnih sloboda, ustavom i zakonima ograniena vlast) i marksizma (znaaj

kontrole graana nad ekonomskim resursima i ekonomskim centrima moi), ida ponudi vlastiti model demokracije demokratske autonomije i kosmo-politske demokracije.Held ukazuje na komplementarnost republikanskog skepticizma spram moimonarha i prineva, liberalnog skepticizma spram koncentrirane politike

9

N. Dimitrijevi, Ustavna demokratija shvae-na kontekstualno, str. 155.

10Taj je aktivizam autonoman po opredjeljenju iinicijativi, a istovremeno je i republikanski pokarakteru, tj. po opredjeljenju za ope dobrokroz djelanje za unaprijeenje nekog parti-kularnog identiteta (unaprijeenje zakonskeregulative, ustavnih rjeenja; kroz rjeavanjekonkretnog socijalnog, politikog, ekolo-kog problema; kroz borbu za manjinskaprava, za pozitivnu diskriminaciju ugroenihdrutvenih grupacija, itd.).

11

David Held analitiki insistira na praenjulinija razvoja drave i drutva kroz historijudemokracije, na vezi demokratizacije dravei demokratizacije civilnog drutva, i to kakou kontekstu svoje analize historijata i gene-ze demokratskog poretka, tako i u kontekstuidealno-tipskog razumijevanja bti optimalnihdometa demokratskog poretka (demokratskaautonomija, kosmopolitska demokracija).Vidi: David Held, Models of Democracy, Po-lity Press, Cambridge 1987.(hrvatski prijevodobjavljen pod naslovom Modeli demokracije,kolska knjiga, Zagreb 1990.); David Held,rev. ed. Models of Democracy, Cambridge,Polity Press, 1996. (ponovo tampano i 2007.);Dejvid Held,Demokratija i globalni poredak,Filip Vinji, Libertas, Beograd 1997.

12

O odnosu liberalizma i demokracije, Heldkae da je moderni zapadni svijet najprijebio liberalan, a tek kasnije, poslije mnogihsukoba, liberalno-demokratski. Svi bivi i sa-danji liberali nipoto nisu bili demokrati iobratno. Razvoj liberalizma, meutim, bio jeneodvojiv od razvoja liberalne demokracije. Kategorija narod evoluirala je u okvirimapredstavnike demokracije, u smislu irenja

opsega znaenja od imunih (obrazovanih)bijelih mukaraca do svih punoljetnih poje-dinaca (neovisno o spolu, rasi, klasi, naciji),

to je konkretizirano u instituciji opeg pravaglasa). Ta evolucija, tj. irenje pojma narodi uspostavljanje opeg prava glasa, predstav-ljali su u bti put od liberalizma XVII., XVIII.i XIX. vijeka do liberalne demokracije od kra-ja XIX. vijeka i poetka XX. vijeka do danas.U tom smislu, recimo, Engleska XIX. vijekanije bila demokratska (mukarac, generalnouzevi, je dobio pravo glasa 1918., a ena tek1929. godine), ali jest bila liberalna (pravnadrava).

13

Liberalizam, shodno svojoj bti, primarno in-sistira na slobodi privatnog vlasnitva i podu-zetnitva. Ali, poto je graanska klasa stupilana vlast uz pomo ideja slobode, jednakosti,bratstva, te uz pomo mobilizacije masa nabazi navedenih vrijednosti, liberalizam jemorao pod kasnijim pritiskom razliitih di-jelova mas praviti kompromise i ustupke,to je za posljedicu imalo preinaavanje libe-ralnih u liberalno-demokratske zakone. To jeod naroitog znaaja u sluaju zakona o pravu

glasa, zatim, u sluaju zakona o karakterupredstavnitva (politiki pluralizam), u razvo-ju demokratske javnosti (mediji) i meha-nizama smjenjivosti i kontrole vlasti (redovniizbori, vie kandidata, tajno glasovanje). Vidi:D. Held, Models of Democracy, str. 141.

14

Vidi: Dragica Vujadinovi, Ciceronovo shva-tanje politikih vrlina,Anali Pravnog fakul-teta u Beogradu, 2007, br. 1. godina LV, str.100120.

15D. Held, Models of Democracy, str. 69.

16

Isto, str. 297334.


8/13



moi u svim njezinim formama, te marksistikog skepticizma spram ekonom-ske moi. S druge strane, svaka od tradicija ima znaajna ogranienja koja se,

takoer, moraju imati u vidu (institucionalizacija parcipatorne politike morabiti drukija u velikoj, modernoj dravi nego u renesansnoj republici; pro-blematino kod liberalizma jest to zanemaruje za demokraciju razarajueaspekte koncentrirane moi trita, a kod marksizma to to zanemaruje poli-tiku participaciju). Takoer, postoje i zajednike ogranienosti republikaniz-ma, liberalizma i marksizma: korijeni tekoe lee u suenim koncepcijamapolitikog. U republikanskoj i liberalnoj tradiciji politiko je izjednaenos poslovima vladanja ili sa svijetom vlasti. Gdje je ovo izjednaeno, irokoje polje politike iskljueno iz uvida: prije svega, sfera produktivnih i repro-

duktivnih odnosa (sfera kontrole ekonomskih centara moi i sfera porodi-nog ivota u kojoj je ena sistematski osujeena za autonomno djelovanje ipolitiku participaciju). Sve ove tri politike tradicije zanemarile su znaajkaraktera porodinog ivota i poloaja ene za demokraciju.Nuna je, dakle, ira koncepcija politikog od onih ponuenih u ovim mo-dalitetima miljenja. Politika je fenomen to ga nalazimo unutar i izmeu gru-pa, institucija i drutava, presijecajui privatni i javni ivot. Ona se izraava usvim aktivnostima kooperacije, pregovaranja i borbe oko upotrebe i raspodje-le resursa. Ukljuena je u sve odnose, institucije i strukture drutava; ona jeuniverzalna dimenzija ljudskog ivota. Politika kreira i uslovljava sve aspektenaih ivota i ona lei u sri razvitka problema u drutvu i kolektivnog nainanjihovog reavanja. Politika, shvaena na ovaj nain, vodi vezivanju principaautonomije za participaciju graana u svim onim odlukama koje su za njihvane. Demokratski organiziran politiki ivot ili participacija graana u po-litici u irem smislu rijei tie se najizravnije civilnog drutva i nije moguabez razvijanja graanskih vrlina i demokratske politike kulture.Utjecaji republikanizma na razvoj liberalizma prisutni su u graenju koncep-cije i prakse pravne drave i civilnog drutva. Nasljee mjeovitog poretka odAristotela, republikanskog Rima, do renesansnih gradova svakako je utjecalo

na razvijanje novovjekovne i moderne koncepcije ustavne vladavine. S drugestrane, republikansko nasljee u razvoju ideja i prakse liberalne demokracijeono je koje najvie govori o vezi razvoja civilnog drutva i pravne drave, uzposredovanje demokratske politike kulture. Kako kae Pavo Barii,17 neop-hodna je kongruencija politike kulture i politikog sistema za razvoj demo-kracije i republikanizma unutar liberalnog poretka. U pitanju je veza graan-skih vrlina, politike kulture i demokratskog ustava. Republikanske ideje dajuosnovu za politiku kulturu i graanske vrline. Republikanizam afirmira idejeopeg dobra i graanskog aktivizma. Republikanci konkuriraju liberalima i ko-

rigiraju liberalizam, ne razdvajaju individue i ope dobro. U republikanizmu jebitno moralno shvaanje vrlina. Demokratska liberalna drava moe postojatisamo kad individualna prava ograniena/zatiena ustavom funkcioniraju uzdovoljnu masu onih s politikom kulturom opredijeljenom za ope dobro.

Pojam politike kulture

Pojam demokratske politike kulture utemeljen je u opem odreenju politikekulture i, naravno, kulture uope. Aktivistike definicije politike kulture us-

mjerene su k pitanju u kojoj se mjeri postojea politika kultura odreenakao mrea subjektivnih orijentacija pripadnika drutva u odnosu na bazineelemente politikog sistema, politike institucije, procese i vrijednosti javljakao faktor (katalizator) politikog preobraaja, a u kojoj mjeri, nasuprot tome,


9/13



djeluje kao instrument rezistencije. U tom smislu, uspostavlja se sutinskaveza izmeu razvoja demokratske politike kulture i demokratskog politikog

preobraaja.Milan Podunavac ukazuje na to da pojam politike kulture u sebi kria ele-mente svih relevantnih diskurzivnih strategija u suvremenoj politikoj teoriji liberalizma, komunitarizma, republikanizma, kao i razliitih tradicijskihpolja (povezivanja tradicionalno shvaenih ideja politike filozofije i empirij-ski utemeljenog polja politike sociologije). Ovaj tip sinteze prisutan je kodRawlsa uPolitikom liberalizmu, gdje pojmovni niz kree od rasprave o prin-cipima pravde, a dovrava se idejama konsenzusa i politike kulture, s timeto u ovoj novoj sintezi sredinje mjesto pripada politikoj kulturi.18

Postoje razliite definicije politike kulture. Zagorka Golubovi daje kom-pleksnu definiciju, koja pored oblika participacije individua u drutvenojpraksi ili kulture ponaanja, ukljuuje i norme i uvjete njihove participac-ije, a to znai i tipove drutvenih/politikih akcija, kao i procese u kojimase individue pripremaju za drutvenu participaciju (socijalizacija, a posebnopolitika socijalizacija, formiranje drutvenog karaktera, procesi simbol-izacije, prihvaeni tipovi vjerovanja i ideologije, dominantni mentalitet, ta-kozvani nacionalni karakter).19

Almond i Verba nude subjektivistiko tumaenje sa stanovita graanske kul-

ture (civic culture approach):U okviru ovog pristupa politika kultura odreuje se kao subjektivna dimenzija politikogsistema, a sredinje polje istraivanja oznaeno je istraivanjem znanja, vrijednosti, osjeanja imiljenja u tumaenju politikog ponaanja i politikih procesa u okviru jedne zajednice. Teori-jski status politike kulture u okviru ove kole izvodi se na sljedeim premisama: 1. politikakultura odnosi se na model subjektivnih politikih orijentacija u okviru itave nacije ili njezinihpojedinih dijelova; 2. sastavne dijelove politike kulture ine kognitivni, afektivni i vrijednosnielementi; ona ukljuuje spoznaju i mnijenje o politikoj stvarnosti, osjeanja vezana za politikui politike vrijednosne stavove; 3. sadraj politike kulture rezultat je socijalizacije u djetinjstvu,odgoja, utjecaja medija, doivljaja iz ivota odraslih osoba i onih uinaka koje stvaraju vlast i

politike i na njihove rezultate; ona ih ograniava ali ih, u svakom sluaju, ne odreuje potpuno.Uzrone strelice izmeu politike kulture, strukture i uinaka vlasti idu u oba pravca.20

17

Pavo Barii, Graanske kreposti i ideja re-publikanizma, izlaganje na skupu na Cresu,16. dani Frane Petria, 2326. rujna 2007.godine.

18

Podunavac kae sljedee: Gradei politikiideal dobro utemeljenog drutva oko princi-pa politike pravde, preklapajueg konsen-zusa i politike kulture, Rols za razliku odklasine liberalne politike teorije (ukljuuju-i i njegovo stanovite u Teoriji pravde), ple-dira za uspostavljanjem normativnog statusaprincipa graanstva, upuujui da stabilnosti priroda modernih demokratskih ustanovane zavisi samo od principa pravde bazinihstruktura drutva ve isto tako od politikihpreferencija, stavova i kvaliteta njenih gra-ana. Civilne vrline i graanski identitet os-novno su jezgro principa graanstva, to je,opet, samo drugi izraz za javnu politiku kul-turu jednoga drutva. Politika kultura, pak,identifikuje se kao osnovni inilac unifikacije

jednog poretka politike. (Milan Podunavac,Politika kultura i politike ustanove, u:Mirjana Vasovi /ur./, Fragmenti politikekulture, Institut drutvenih nauka, Beograd1998., str. 13).

19

Vidi: Zagorka Golubovi, Autoritarno na-slee i prepreke za razvoj civilnog drutva idemokratske politike kulture, u: DragicaVujadinovi i dr., Izmeu autoritarizma i de-mokratije: Srbija, Crna Gora, Hrvatska Ci-vilno drutvo i politika kultura, str. 233247.Takoer vidi: Zagorka Golubovi, Bora Kuz-manovi, Mirjana Vasovi, Drutveni karak-ter i drutvene promene u svetlu nacionalnih

sukoba, Institut za filozofiju i drutvenu teori-ju i Filip Vinji, Beograd 1995.

20Citirano prema: Podunavac, Politika kultu-ra i politike ustanove, str. 23.


10/13



Relevantna je, po Podunavcu, i koncepcija politike kulture koja dolazi izgraninog polja socijalne i kulturne antropologije (recimo, predstavljaju je

Elkinson, Pye, Rohe). Ona kao prednost u odnosu na civic culture approachima to to naglaava oblik vladavine kao samostalni dio politike kulture.Posebna kvaliteta jest to to je u ovom tumaenju politika kultura smisaonacjelina, relativno stabilni i etablirani sklop personalnog, privatnog i kolek-tivnog javnog iskustva, proizvod historijske memorije odreenog drutva.Politika kultura daje strukturu i znaenje politikoj sferi. Tek tako shvaenapolitika kultura kao smisaona cjelina, kao ono to politici daje znaenje ukljuuje centralne teme u poretku politike: pitanje lojalnosti i legitimnosti,problem unifikacije zajednice, odnos politikog povjerenja i nepovjerenja,

pitanja jednakosti i hijarhije, slobode i prinude, autoriteta i poretka.21

U navedenom kontekstu bitno je i tumaenje politike kulture kao formesamorazumijevanja poretka, koje je od konstitutivnog znaaja za jednu za-jednicu (Heller). Dakle, u ovom znaenju politika kultura ima sredinjuulogu za razumijevanje i analizu politikog identiteta. Razumijeva se kaoskup stavova, gledita i sentimenata koji daju smisao i znaenje politikimprocesima i ine osnovne pretpostavke i pravila koja determiniraju ponaanjeu politikom sistemu. Politika kultura obuhvaa istovremeno i politike ide-ale i operirajue norme politike. Politika kultura tako definirana ima ireznaenje u odnosu na klasino shvaanje po kome predstavlja subjektivnu ipsiholoku dimenziju politikog sistema.U ovom tumaenju politike kulture naglaen je, prvo, njezin nadindividualnikarakter. Drugo, za razliku od tumaenja nje kao subjektivne i psiholoke di-menzije politike, naglasak je na temeljnim principima za prosuivanje danogporetka i politike (na tome da se politika kultura sastoji od skupa naelnijihstavova o politici i poretku, od principa iz kojih se procjenjuje poredak. Ovimse polazitem znatno vre nego u okviru klasinog shvaanja uspostavljaveza izmeu politike kulture, politikih identiteta i legitimnosti politikevlasti. I tree, naglasak je na snazi normativnog naboja politike kulture.

Politika je kultura idealna konstrukcija politikog ivota odreene zajed-nice, ona je ispunjena odreenim smislom. Taj se smisao artikulira kroz domi-nantne politike tradicije miljenja, kroz politiki diskurs u javnom prostoru,kroz utjecaje nasljeenih kulturnih obrazaca, ali i kroz utjecaje individualnihvrijednosnih i politikih opredjeljenja i motivacija. Polje moderne, demokrat-ske politike kulture sadrava i slobodni i otvoreni komunikacijski prostorpromjena i modernizacije u kojem se prepliu utjecaji iz vanjskog okruenja,javni dogaaji i operirajue norme, duh javnih ustanova i privatno iskustvoaktera.22

Vrijednosti i vrijednosne orijentacije sastavni su dio politike kulture, priemu se u uzajamnom odnosu vrijednosti i politike kulture kriaju na di-jalektiki nain uzajamni utjecaji pojedinca i zajednice, usvojenih kulturnihobrazaca i zahtjeva za promjenama, prolosti i budunosti, socijalizacije i au-tonomne akcije.Dragomir Panti23 govori o utjecaju vrijednosti na politiku kulturu u smislu vri-jednosti kao dispozicija osobnosti i elemenata drutvene svijesti stanovnitva,na jednoj strani, i integrativnog karaktera i motivacijske snage vrijednosti, nadrugoj strani. On takoer govori o tome da su za politiku kulturu posebnovane vrijednosti koje potjeu od institucija, ali da su vane i one koje potjeuod individua. Vrijednosti imaju razliite funkcije u ivotu pojedinaca, od ko-jih su za politiku kulturu posebno vane funkcije prilagoavanja jedinkesocijalnoj sredini i protektivna funkcija (ego-obrana): politika kultura po-


11/13



jedincu osigurava odreene preporuke, zahtjeve, vodie, zgusnuta iskustvapredaka i suvremenika. Meutim, s druge strane, participativna i graanska

politika kultura u modernim demokratskim zemljama ostavljaju pojedincuprostor za samostalno stjecanje politikih znanja i iskustava i, sljedstveno, zaautonomno kreiranje vlastitih opredjeljenja, inicijativa i odluka.Postoje razliite podjele politike kulture na osnovama kriterija vrijednos-nih orijentacija, tipova drutvenih odnosa i tipova socijalizacije osobnostikoje generiraju. Klasina Almondova podjela je na parohijalnu/tradicionalnu,podaniku, participativnu, graansku. Postoje i podjele na tradicionalne, moder-ne i postmoderne politike kulture; na konvencionalnu i protestnu; na elitnu,subelitnu i kontraelitnu; na graanske i revolucionarne; na materijalistike

i postmaterijalistike; na kooperativno-pragmatinu, apatinu i otuenupolitiku kulturu. esta je i podjela na demokratske nasuprot autokratskihili autoritarnih politikih kultura.24 Podjela politikih kultura na osnovi vri-jednosne orijentacije za modernost, budunost, razvoj i napredak nasuprotorijentacije k ouvanju tradicije, nasljea prolosti, etabliranog stanja stvari udravi i drutvu, a u kombinaciji s tipom odnosa demokratskih/egalitarnihili hijerarhijskih/autoritarnih moe se smatrati kao analitiki produktivnalinija razgranienja tipova politikih kultura.Treba rei i to da je polje politike kulture, kao i svih modernih drutvenihprocesa i pojava, dijalektiko, da uvijek predstavlja polje sukoba tendencijatradicionalizma i modernizacijskih procesa, sukoba tradicionalne i demokrat-ske politike kulture; da je kompleksan prostor ukrtanja pluralizma kulturnih,normativnih i politikih obrazaca, kvantitativnih i kvalitativnih promjenaunutar svakog ispoljavanja politike kulture, kao i u meuodnosu odnosuprevaga, dominacije, borbe za prevlast razliitih modaliteta i civilizacijskihtendencija na polju politike kulture.

Civilno drutvo i demokratska

politika kultura

Vrijednosna definicija civilnog drutva u sutinskoj je vezi s pojmomdemokratske politike kulture. Razvoj demokratske politike kulture odbitnog je znaaja za razvoj civilnog drutva. I obratno, prisustvo autoritarneili nedemokratske politike kulture predstavlja jednu od najznaajnijih pre-preka za razvoj civilnog drutva. Veza je uzajamna, ali ne iskljuivo uza-jamno ovisna; procesi unaprijeenja civilnog drutva na osnovi ekonomskograzvoja, djelovanja politikih elita, unaprijeenja zakonodavstva, utjecajameunarodnog konteksta, kao i na osnovi unutranjih kapaciteta samog civil-

nog drutva promoviranje kulture ljudskih prava, progresivne inicijative,poticaj drutvene samorefleksije, pritisak na medije, prosvjeivanje javnogmnijenja, edukacija mladih, sudija, policije, itd. utjeu na promjenu vri-jednosnih orijentacija stanovnitva, na kvalitetu subjektivnih stavova premaporetku, na kvalitetu povijesne memorije, na samorefleksiju o prolosti,sadanjosti i budunosti, na kvalitetu i kvantitetu demokratske politike par-ticipacije; odnosno, utjeu na razvoj demokratske politike kulture.

21

Isto.22

Isto, str. 28.

23

Vidi: Dragomir Panti, Politika kultura ivrijednosti,Fragmenti, str. 3956.

24

Vidi: isto, str. 5667.


12/13



Takoer, s druge strane, unaprijeenje razvoja demokratske politike kulture(pod utjecajem medija, obrazovanja, promjena u porodici i u tipu odgoja, kul-

ture uope, javne rijei, djelovanje politikih, ekonomskih, medijskih, reli-gijskih elita, otvorenosti za utjecaje iz meunarodnog okruenja), predstavljaplodno tlo za razvoj autonomnog tipa osobnosti, graanskog identiteta i timeza razvoj civilnog drutva.Generalno uzevi, kljuni utjecaj na razvoj ili ne-razvoj civilnog drutvaimaju: kvaliteta politike kulture, kao i faktor kvalitete politikih institucija,faktor kvalitete zakonodavstva, nain na koji se tumai kulturno-historijskonasljee dane sredine, nain na koji djeluju drutvene elite i na koji se formirajavno mnijenje, nain na koji su strukturirani porodica, odgojni i obrazovni

sistem. Prevladavajui tip osobe, prevladavajui tip vrijednosnih orijentacija inormativnih obrazaca, tip prevladavajueg drutvenog mentaliteta predstavljasponu izmeu polja civilnog drutva i polja politike kulture; sponu u smisluuzronog djelovanja na kvalitetu i razvoj i civilnog drutva i politike kulture,kao i u smislu posljedinog rezultata, tj. utjecaja na razvoj demokratskog ilianti-demokratskog kapaciteta i pojedinaca i drutvenih grupa.Politika kultura moe biti razmatrana kao polje susretanja individualnog,kolektivnog i javnog iskustva. Takoer, civilno drutvo predstavlja polje sus-retanja individualnog, kolektivnog i javnog iskustva. Zajedniko im je ovopolje u okvirima politike u irem smislu. S druge strane, politika kulturane djeluje samo u polju politike u irem smislu ve i u polju politike u uemsmislu u okvirima djelovanja politikih stranaka, politikih elita, kao i ve-zano uz pitanja lojalnosti, legitimnosti poretka, odnosno za pitanja odnosastanovnitva spram danog poretka politike.Najizravnije polje njihova susretanja jest sistem vrijednosti, normativniobrasci, osnovni principi na kojima se temelji emancipatorsko djelovanje ucivilnom drutvu, kao i demokratska politika kultura.Principijelno uzevi, znaajna pretpostavka za razvoj civilnog drutva jestafirmacija univerzalnih ljudskih prava, vrijednosti slobode, jednakosti, prav-de, solidarnosti, kao i principa na kojima se temelji demokratska politikakultura, tj. principa tolerancije, nenasilja, potovanja autonomije i razliitosti,tj. nesegregacijskog odnosa prema Drugome u smislu rase, nacije, spola,manjina. Kada civilno drutvo, jednako kao i pravna drava, ne postupa pokriterijima i modelu demokratske politike kulture, dolazi do naruavanjaprocesa demokratizacije samog civilnog drutva, jednako kao i u sluaju sa-mog liberalnog poretka. Unutar samog civilnog drutva, dakle, dolazi do is-poljavanja elemenata autoritarne politike kulture.Razvoj civilnog drutva, kao to je reeno, zahtijeva demokratsku politi-

ku kulturu, demokratsku socijalizaciju individue/graanina, kritiku javnost,afirmaciju univerzalnih ljudskih vrijednosti u porodici, obrazovanju, na rad-nom mjestu, u kulturi, medijima, politici. Takoer, najbitniji poticaji za razvojdemokratske politike kulture dolaze iz polja civilnog drutva.


13/13



Dragica Vujadinovi

Civil Society and Political Culture

Abstract

In this text is offerred the cathegorial clarification of civil society and political culture, aswell as of their essential interconnection in the framework of constitutional democracy. In thecontext of analysis of civil society, democratic political culture and the bipolar paradigm civil

society-legal state, special attention is paid to the building of republican elements into liberaltradition and model of a developed democratic order. There is also pointed to an importance of acontinuous democratization of civil society (emancipatory activism on the basis of the principlesof autonomy, associativity and publicity), as well as the promotion of democratic political cul-ture (development of civic virtues based on the principles of tolerance, non-violence, solidarity,

freedom, equality, justice) for establishing and perfectuating the constitutional democracy.

Key words

civil society, democratic political culture, constitutional democracy, republicanism, liberalism, politi-cs in wider sense, principle of autonomy

Documents

03_Vujadinovic