0354-64971002130V

130

2/2010.

791.223.1 791.222(497.1)196 791.222:316.75(497.11)

Mr Radina VUETIFilozofski fakultet Beograd

KAUBOJI U PARTIZANSKOJ UNIFORMI(Ameriki vesterni i partizanski vesterni u Jugoslaviji

ezdesetih godina 20. veka)

APSTRAKT: Tema rada je analiza odnosa jugoslovenskih vlasti, fi lmskih stvaralaca, kritiara i gledalaca prema amerikim vestrenima, kao i ana-liza upotrebe poetike vesterna u partizanskim fi lmovima. Pokazalo se da je vlast svesno koristila model vesterna da bi publici, koja je volela ovaj ameriki anr, u amerikoj, vestern formi prezentovala zvaninu partizansku ideologiju koja se, naroito ezdesetih godina, znaajno ra-zlikovala od onoga kako su autori jugoslovenskog crnog talasa videli tekovine partizanske borbe i revolucije.

Kljune rei: vestern, partizanski fi lm, jugoslovenska kinematografi ja, crni talas, ezdesete, amerikanizacija

Jo u Kraljevini Jugoslaviji, a naroito u socijalistikoj Jugoslaviji posle 1948. godine i otopljavanja odnosa sa Amerikom, ameriki vestern bio je je dan od omiljenih fi lmskih anrova najire jugoslovenske publike. S jasno uolji vom poetikom sazdanom na jedinstvenoj ikonografi ji i precizno razraenim odno-sima, vestern se javio s poecima kinematografi je. Najkraa, najuoptenija, ali i najpreciznija njegova odrednica je da je to svaki fi lm akcionoga, pusto lo v noga, ratnog karaktera ija se radnja zbiva u zapadnim predjelima SAD, u pred indu-strijskom razdoblju, odnosno za naseljavanja bijelaca priblino od kraja XVIII do kraja XIX stoljea, a u kome se odvijaju sukobi divljine i civilizacije, dolja-ka i Indijanaca, i predstavnika zakona (erif, plemeniti revolvera) i na silnika (plaeni ubica, odmetnik, pljaka, esto i pripadnik poraene vojske Juga).1

1 Opirnije u: . L. Rjeperu, A. Bazen, Vestern ili pravi ameriki fi lm, Beograd, 1960. i Vestern, Filmska enciklopedija, 2, Zagreb, 1990, str. 677.

R. VUETI KAUBOJI U PARTIZANSKOJ UNIFORMI

131

Osnovni i gotovo standardizovani rekviziti vesterna su revolver, laso, konj, po-tanska koija, tek podignuti grad (od jedne ulice, s obaveznim saloon-om), naputeno naselje, usamljeni jaha u romantinom krajoliku, dvoboj (revolveri-ma i pukama), stalni protagonisti (pozitivan i negativan lik) i razni njihovi verni pratioci (smeni starac, pijani lekar, neobuzdani mladi...).2 Sukob se, po pravilu, razvija u sudarima antagonistikih sila (dobra i zla), s glavnim junakom koji poprima oreol heroja. Ove kanonizovane karakteristike kaubojaca ostavile su svoj trag i u pojedinim tokovima jugoslovenske kinematografi je, te zato nisu, u jugoslovenskom sluaju, samo poetika Holivuda ve su i deo prihvae-nih i realizovanih amerikih uticaja na jugoslovenske kulturne i stvaralake tokove.

Pohod vesterna na Jugoslaviju, zapoet u meuratnom razdoblju, na sta-vljen je odmah posle Drugog svetskog rata, pa su Beograani ve 1945. godine, pored sveih ratnih pria, mogli da gledaju ostvarenja poput Begunaca, fi lma o amerikom Divljem zapadu, koji je oznaio poetak velike popularnosti ovog anra u zemlji sa novom ideologijom.3 Pedesetih godina, meu rado i masovno gledanim vesternima bili su i Tano u podne, Rio Grande, ejn, Na Divljem zapadu, ejen, Zakon Divljeg zapada... Ekspanzija kaubojskog fi l-ma i njegovo prihvatanje u svim drutvenim slojevima uinili su ga, ubrzo, i re levantnom kulturnom injenicom, te je tako ve 1960, u izdanju Jugoslovenske kinoteke, objavljen prevod knjige an-Luja Rjeperua i Andrea Bazena Vestern ili pravi ameriki fi lm.4 Smeten prvenstveno u prostore zabave, ovaj anr je u Jugoslaviji, i u kritikim i teorijskim pristupima, ali i u fi lmskoj praksi, imao ozbiljniju recepciju. Ovo se radikalno razlikovalo od situacije u zemljama iza gvozdene zavese, gde su i antologijski vesterni, poput Potanske koije Dona Forda, posmatrani iskljuivo kroz ideoloku prizmu. U Sovjetskom Savezu, recimo, Fordovo remek-delo opisano je kao saga o borbi Indijanaca protiv belih imperijalista koja se odvija na Divljem zapadu, a fi lm Sedmorica velianstvenih, koji je pobudio masovnu histeriju za vesternima od Odese do Sverdlovska, brzo je bio skinut sa repertoara.5 U Istonoj Nemakoj je tek 1963. prvi put prikazan ameriki vestern, Sedam velianstvenih.6 S druge strane, u Poljskoj je, kao sa amerikim fi lmom generalno, situacija bila znatno povoljnija, pa je poljska pu-

2 Vestern, Filmska enciklopedija, 2, Zagreb, 1990, str. 6773 M. Devi, Strani fi lm u beogradskim bioskopima od novembra 1944. do kraja 1995. godine,

diplomski rad, Beograd, 2002, str. 2324.4 . , , , 5. 1960, . 9.5 M. Siefert, From Cold War to Wary Peace: American Culture in the USSR and Russia, in:

The Americanization of Europe: Culture, Diplomacy, and Anti-Americanism after 1945 (ed. A. Stephen), New-York Oxford, 2007, str. 196197.

6 U. G. Poiger, Jazz, Rock, and Rebels. Cold War Politics and American Culture in a Divided Germany, University of California Press, 2000, str. 216.

132

2/2010.

blika bila u prilici da gleda kultne amerike vesterne: Potansku koiju, Tano u podne, Rio Bravo, Poslednji voz iz Gan Hila...7

Mnogobrojne statistike, analize bioskopskih repertoara i revije fi lmova koje su organizovali fi lmski distributeri ukazuju na to da je vestern zaista bio omiljeni, a na neki nain i privilegovani fi lmski anr u Jugoslaviji. Njemu je pridavana posebna panja i izdvajan je od ostalih inostranih ostvarenja. U Beo-gradu je, na primer, od 3. do 20. avgusta 1964. godine odrana revija vestern fi lmova, u okviru koje je prikazano 18 legendarnih dela.8 Svoje revije imale su, povremeno, nacionalne kinematografi je, ali anrovske revije predstavljale su pravu retkost. I popularnost glumaca iz kaubojaca neprestano je rasla, te su ezdesetih osnivani i klubovi njihovih oboavalaca. U Zagrebu je tako postojao Klub Dona Vejna.9 O popularnosti vesterna ezdesetih svedoi i podatak da je 1966. Zagreb-fi lm, iako tada nije bio registrovan kao uvoznik, otkupio 20 amerikih kaubojaca, mimo uobiajenih kvota koje su unapred bile ugovarane preko jedinog zvaninog davnog uvoznika fi lmova, Jugoslavija-fi lma.10

Maginoj privlanosti amerikog fi lma, a naroito vesterna, nije mogao da odoli ni Josip Broz Tito, pokazujui to i najiroj javnosti kroz izjave da voli vesterne i da mu je omiljeni glumac Gari Kuper.11 Titovo iskazivanje ljubavi pre-ma vestrenima i Gariju Kuperu sigurno nije predstavljalo njegovo nastojanje da se o linosti prvog oveka drave i partije znaju i privatne stvari, kao u zapadnom svetu, ve je to, na neki nain, moglo da bude i slanje odreene politike poruke, jer je ovakvim izjavama, zapravo, jugoslovenski predsednik pokazivao i domaoj javnosti ali i svetu da su vesternima potpuno i irom otvorena vrata jugosloven-skih bioskopa. Slubenik Jugoslovenske kinoteke Petar Stanojevi nekoliko puta nedeljno snabdevao je Beli dvor fi lmovima iz arhive Kinoteke, meu kojima je najvie bilo upravo vesterna.12 O Titovoj naklonosti prema amerkom fi lmu, naroito vesternu, svedoi i anegdota vezana za ostvarenje elimira ilnika Rani radovi. Naime, kada je ovaj fi lm izazvao mnogobrojne polemike i uzbune u partijskim strukturama, odnet je na veernju projekciju u Titovu reziden ci ju. Po seanju elimira ilnika, osvedoeni ljubitelj amerikog fi lma Josip Broz Tito izdrao je dvadesetak minuta Ranih radova, a onda je iz mraka ispustio vapaj: ta hoe ti ludaci? Brzo je upaljeno svetlo, u projekcionu ma inu je

7 A. Antoszek and K. Delaney, Poland: Transmissions and Translations, in: The Americaniza-tion of Europe: Culture, Diplomacy, and Anti-Americanism after 1945 (ed. A. Stephen), New-York Oxford 2007, str. 225.

8 , 1. 1964, . 18.9 Iz pisama naih italaca, Filmski svet, br. 504, 27. avgust 1964.10 Arhiv Jugoslavije (AJ), 405, S-1, Zakljuci doneti na 8. sednici Koordinacionog odbora za uvoz fi lmova, 21. novembar 1966.

11 . taubringer, Tito o fi lmu fi lmski radnici o Titu, OKO, 19. svibanj 2. lipanj 1977, 14, (Arhiv biblioteke Jugoslovenske kinoteke).

12 Razgovor sa Borom Stanojeviem, bibliotekarom Biblioteke Jugoslovenske kinoteke.


133

stavljen neki kaubojac i tvorcu ondanje Jugoslavije se povratilo poslovino dobro raspoloenje.13 I Titova zvanina poseta Americi 1971. imala je svoju vestern dimenziju. Naime, odmarajui se u jednoj vili u Los Anelesu, on je domainima izrazio elju da odgleda neki vestern. Naalost domaina, nijedan vestern im se nije naao u blizini, to je izazvalo Titov komentar: Holivud, a nigde ni jednog kaubojskog fi lma!14

Popularnosti ovog anra meu jugoslovenskom publikom doprinosile su i koprodukcije, naroito sa Nemakom, kada su u Jugoslaviji15 snimani mno-go brojni vesterni, uglavnom kao ekranizacije romana Karla Maja, u kojima su junaci serijala bili indijanski poglavica Vinetu, u tumaenju francuskog glumca Pjera Brisa, i Old eterhend, u tumaenju amerikog glumca Leksa Barkera. Karl Maj se pokazao kao idealan i za istonoevropsko trite, jer je bio nemaki pisac s kraja 19. i poetka 20. veka, iz vremena pre nego to je dolo do sukoba dve ideologije, a njegovi junaci, poput Old eterhenda i voe Apaa Vinetua, bili su prihvatljivi i podobni za komunistiko trite, jer su se borili protiv loih Indjanaca i pohlepnih belaca.16

Snimanje koprodukcija, u kojima je igrao i veliki broj jugoslovenskih glumaca, dodatno je amerikanizovalo jugoslovensko drutvo. Po seanju Eve Ras, koja je igrala u nekoliko Vinetu fi lmova, jugoslovenski glumci su, radei u koprodukcijama, prvi put dobijali tretman koji su imale fi lmske zvezde na Zapadu, to im je menjalo i neke navike vezane za svakodnevicu. Jedna od njih je bila dobijanje lan-paketa, uz diviljenje paljivo upakovanim komadima pile-tine i ukusnim zemikama. Zahvaljujui blizini stranih zvezda, promenjen je i odnos prema domaim glumcima, pa su oni tako tokom snimanja koprodukcija u Dubrovniku boravili u luksuznom hotelu Ekselzior i imali su vozaa na ra-spolaganju, dok bi prilikom snimanja domaih fi lmova obino dobili znatno loiji smetaj, a na snimanja su se vozili gradskim prevozom. U tom periodu nije smo publika oboavala amerikog glumca Leksa Barkera ve je on i meu domaim glumcima i fi lmskim radnicima imao status nedodirljive zvezde.17

Zahvaljujui koprodukcijama Jugoslavija je u Istonu Nemaku izve-zla pandan glumcu Pjeru Brisu, nastavnika fi zikog vaspitanja iz Beograda, ro-dom iz sela kod Leskovca, Gojka Mitia, najpoznatijeg Indijanca iza gvozdene zavese. Ova potonja zvezda nemakog fi lma zapoeo je karijeru 1961. godine

13 M. Nikodijevi, Zabranjeni bez zabrane: zona sumraka jugoslovenskog fi lma, Beograd, 1995, str. 5.

14 . taubringer, Tito o fi lmu fi lmski radnici o Titu, OKO, 19. svibanj 2. lipanj 1977, 14, (Arhiv biblioteke Jugoslovenske kinoteke).

15 Najvei deo ovih koprodukcija je sniman u Ulcinju, u blizini Dubrovnika, oko Sinja, u Pak-lenici, na Plitvikim jezerima, na Kornatima i u dolinama reka Krke, Zrmanje i Cetine.

16 U. G. Poiger, Jazz, Rock, and Rebels. Cold War Politics and American Culture in a Divided Germany, University of California Press, 2000, str. 40.

17 Intervju sa Evom Ras, Beograd, 8. novembar 2009.

134

2/2010.

radei kao kaskader i dubler u britanskim i italijanskim koprodukcijama koje su se snimale u Jugoslaviji, da bi mu mala uloga koju je dobio u ekranizaciji jednog od romana Karla Maja u nemakoj produkciji 1963. omoguila ulazak na velika vrata u istononemaku kinematografi ju. On ezdesetih godina snima fi lmove Old eterhend, Vinetu II, Meu jastrebovima, Beli vukovi, Tragovi sokola, Apai i Sinovi Velike Medvedice,18 jedan od tipinih osterna ili crvenih vesterna,19 u kome su Indijanci prikazani kao heroji, a ameriki vojnici kao zloinci. U ovom fi lmu, tako, umesto tipine amerike vestern situacije u kojoj Don Vejn pobe-uje Indijance u preriji na Divljem zapadu i pobedonosno jae izmeu kaktusa u pravcu zalaska Sunca, prerija je u jugoslovenskim palaninama, kauboji su Nemci, konji su ruski, a kao pobednik iz sukoba izlazi Indijanac, u liku Gojka Mitia.20 Film Sinovi Velike Medvedice bio je samo jedan od dvanaest fi lmova u produkciji istononemake fi lmske kue DEFA, snimljenih u periodu 19651983. godine (poznati kao Indianerfi lme), u kojima su se, na Divljem zapadu, Indi-janci borili protiv belaca, koji su predstavljeni kao pohlepni osvajai i imperi-jalisti.21 Glumei u fi lmovima po romanima Karla Maja, Gojko Miti je napravio karijeru najpoznatijeg Indijanca u osternima i do danas je ostao velika zvezda, naroito u bivoj Istonoj Nemakoj, gde jo postoje klubovi njegovih oboa-valaca.22

U Jugoslaviji su u tom razdoblju snimani i mnogi pageti vesterni, a po Dinku Tucakoviu gotovo je nemogue utvrditi preciznu fi lmografi ju ovog anra, odnosno broj ovih fi lmova snimljenih na jugoslovenskim prostorima.23 I Drago-mir Bojani Gidra, tada mladi glumac na poetku karijere, igrao je u desetak pa-geti vesterna, pod pseudonimom Entoni Gidra (Anthony Gidra), a najpo zna tiji su bili Balada o revolverau24 i Bog prata, ja ne.25 U koprodukcijskom ve sternu Fredi na Divljem zapadu ulogu je imala i Beba Lonar.26

Vestern fi lmovi su uticali i na svakodnevicu u Jugoslaviji, pa i na pona-anje ljudi i na sadraje dokolice. Pod njihovim uticajem mnogi su pokuavali da imitiraju lokalne erife ili heroje, a tih godina deca su se, uz igre partizana i

18 Za kompletnu fi lmografi ju Gojka Mitia videti http://www.gojkomitic.de19 Osterni ili crveni vesterni su bili vesterni raeni u istonoevropskim zemljama. Najpoznatiji fi lmovi u ovoj kategoriji komunistikih vesterna su Limunada Do (ehoslovaka, 1964) i Sinovi Velike Medvedice (Istona Nemaka, 1966).

20 G. Gemnden, Between Karl May and Karl Marx: The DEFA Indianerfi lme (19651983), New German Critique, No. 82, East German Film, (Winter, 2001), p. 25. (http://www.jstor.org/stable/3137409)

21 Isto, str. 2526. (http://www.jstor.org/stable/3137409)22 [http://www.gojkomitic.de] i Gojko Mitic,

[http://www.cinegraph.de/lexicon/Mitic_Gojko/biographie.html (21. oktobar 2009)23 D. Kosanovi, D. Tucakovi, Stranci u raju, Beograd, 1998, str. 141.24 Ballata per un pistolero (1967).25 Chiedi perdono a Dio, non a me (1969).26 Zavreno snimanje fi ilma Fredi na Divljem zapadu, Filmski svet, br. 491, 28. maj 1964.


135

Nemaca, igrala i kauboja i Indijanaca.27 Popularnosti kauboja i Indijanaca su, pored fi lmova, doprinosili i vestern romani, a ubedljivi favorit mlade italake publike bio je roman Vinetu, koji je u partiskom glasilu Borba okarakterisan kao zvanian ampion ankete o najitanijoj knjizi meu omladinom.28 U iden-tifi kovanju sa vestern junacima u ponaanju, Zadar je tako u lukom radniku Boi Brdariu dobio svog erifa, koji je zavodio red po gradu kad god je to bilo potrebno. Obuen u kaubojsko odelo koje je dobio iz Amerike, Boa Brdari je, skidajui nain hoda i gestikulaciju iz vesterna, glumio erifa kruei gradom, pozdravljan na korzou od sugraana sa Zdravo, erife. Nadimak erif Boa Brdari dobio je kada se u Zadru prikazivao fi lm Najbri revolvera pobeuje i jer voli vesterne u kojima obino trijumfuje pravda.29 I Ivana Lui-Todosi na-vodi da je ve krajem pedesetih godina erif predstavljao vrh uline supkulture i da su gradski heroji ulice postjali mladii iji su uzori Gari Kuper i ejn.30 U modi su bili i obini kauboji, pa je tako i Novi Pazar imao svoje kauboje me-kog srca gonie stoke Hida Gegia i Hamida Lukia.31 U Vrnjakoj Banji foto-graf sa kaubojskim eirom iznajmljivao je kaubojska odela i revolvere za decu, za slikanje.32 Kaskader iz sela Vrela kod Uba, Miroslav Bukovi, proslavljen i u italijanskom cirkusu Liana-Orfei, zabavljao je jugoslovensku publiku kao jaha Roders, a itaocima Ilustrovane politike predstavljen je kao ameriki render koji kao da je siao sa reklame za Marlboro.33

Najpopularnija lokalna kaubojska zvezda bio je, meutim, Hari Dek-son, kauboj iz Bijeljine. Re je o Aljuu Musliu, vlasniku fotografske radnje Western u Bijeljini. Promenivi ime u Hari Dekson, ovaj fi lmski entuzijasta snimio je desetak kratkih kaubojskih fi lmova. Oni su snimani na podruju Sem-berije i Majevice i trajali su oko 30 minuta, a za najbolji meu njima vaio je Miris poljskog cvea.34 Iz ljubavi prema vesternu, Hari Dekson je i erkama dao vesternizovana imena Deneta, Denita i Virdinija.35

27 . Aleksi, Film i delikvencija mladih, Gledita, br. 1, I, 1960, str. 74.28 . , , , 8. 1963, . 7.29 . , , , VI, . 218, 8.

1963, . 26.30 . -, : 19451963, , 2002,

. 104.31 . , , , VII, . 285, 21. 1964, .

3031.32 , , ..., , 26. 1964,

. 6.33 . , !, , XI, . 479, 9. 1968,

. 3637.34 Ovaj fi lm Harija Deksona ne treba meati sa istoimenim fi lmom Srana Karanovia iz 1977.

godine.35 E. Nii Soko, Kauboji danas loe prolaze

[http://emirnisic.blogger.ba/arhiva/2008/01/30/1355619] (15. septembar 2009).

136

2/2010.

Vestern je uticao i na rokenrol muziku, pa je tako, ezdesetih godina, grupa Lotosi snimila instrumental Apai (1963), Magneti su snimili uvenu kaubojsku temu Riders in the Sky (1963), a Indexi su snimili temu iz vesterna Sedam velianstvenih (1964).36

Uz uticaj na gledaoce i muziare, vestern je, znatno dublje i sa snanijim efektima, uticao i na fi lmske stvaraoce. Ovom anru nije odolela ni Soja Jo va-novi, rediteljka posveena srpskoj knjievnoj batini i domaim temama, pa je segment fi lma Put oko sveta (1964), koji je raen po komediji Branislava Nuia, smestila u vestern okruenje. Scena dolaska Jovane Micia u Ameriku je skoro u potpunosti preuzeta scena iz Potanske koije Dona Forda, u kojoj grupa putnika, potanskom koijom, putuje kroz preriju i stie u mali kaubojski grad. Ova rediteljka je ameriku scenu putovanja Jovane Micia, koja se inae, po Nuiu, deava u Njujorku, smestila u vestern gradi sa tipinim saloo-nom, a razgovor koji kod Nuia Jovana Mici vodi sa njujorkim detektivom, prebacila je na razgovor sa lokalnim erifom, voen u zatvoru, koji je kao enterijer karakteristian za mnoge vesterne, kao to su El Dorado ili Rio Bravo. U amerikim scenama u Putu oko sveta, Jovana Mici obuen je u kaubojsko odelo, a u saloon-u mu pevaica peva pesmu Jovana ti si kauboj prvi, budi nam erif, titi nas ti, uz tebe uvek biemo svi.37

Tuma lika Jovane Micia u Putu oko sveta Miodrag Petrovi kalja je igrao ulogu kauboja i 1967. godine u vestern parodiji Zlatna praka Radivoja Lole ukia.38 Sledee, 1968. postojala je namera da se snimi i pravi domai vestern, pod naslovom Dva erifa u Miltonu. Ideja je bila da se iskoriste kaubojski gradovi koji su postojali u Jugoslaviji (u blizini Dubrovnika i u okolini Splita, kod Sinja) zbog snimanja koprodukcija, te da se u reiji Miomira Stamenkovia napravi fi lm sa radnjom na Divljem zapadu, za koji bi se, uz ve pomenutu scenografi ju, koristili i kaskaderi i kostimi koji su takoe bili na raspolaganju zahvaljujui koprodukcijama. Reditelj Miomir Stamenkovi imao je, inae, iskustva s vesternima, jer je reirao i bio pomonik reditelja u pa-geti vesternima, a veliki pristalica ove ideje bio je i glumac Velimir Bata ivo-jinovi.39 Budui da, urpkos najavama u tampi, jugoslovenska fi lmografi ja ne belei jugoslovenski vestern tih godina, oigledno je da je fi lm Dva erifa u Miltonu ostao samo na nivou ideje. Iako su na jugoslovenskim prostorima svoje vesterne snimali i zapadni i istoni Nemci, kao i Itaijani, te su domai fi lmski radnici sticali, kroz praksu, i iskustva sa kaubojcima, jugoslovenski reditelji

36 CD 2 Doba elektriara: instrumentalni rok 1, 6CD box: Kad je rock bio mlad. Pria sa Istone strane (19561970), Croatia records 2005.

37 Uporediti: . , ; , , 1982, str. 7389. i Put oko sveta (1964), r. Soja Jovanovi.

38 D. Kosanovi, D. Tucakovi, Stranci u raju, Beograd, 1998, str. 143.39 J. A., Vestern na jugoslovenski nain, Filmski svet, br. 693, 11. april 1968, str. 7.


137

i oni koji su odluivali o jugoslovenskoj fi lmskoj produkciji promiljeno su i mudro postupili kada su odustali od snimanja jugo-vesterna, jer su sigurno bili svesni da takavo ostvarenje ne bi moglo da se takmii sa amerikim vesternima. Ispostavilo se da su jo mudrije postupili inkorporirajui vestern ikonografi ju, na mnogo sofi sticiraniji nain od pukog imitiranja, u jugoslovenski partizanski fi lm.

Najdublji trag koji je vestern kao anr ostavio na jugoslovenske fi lmske stvaraoce vezan je za opus fi lmskog reditelja ivorada ike Mitrovia (19212005).40 Biografi ja ovog znaajnog jugoslovenskog fi lmskog stvaraoca ukazuje na njegovu opinjenost amerikom masovnom kulturom jo u meuratnom pe-riodu, u vreme mladosti. On je, naime, jo tridesetih godina, kao gimnazijalac, crtao stripove (najee Paju Patka),41 a honorare je troio da odgleda skoro svaki fi lm koji je tada dolazio u Beograd, da plaa profesorku engleskog da bi bolje razumeo amerike fi lmove i da kupuje fi lmske asopise. Po Mitrovievom svedoenju, pored fi lmova, na njega je ve tada u velikoj meri uticao i ameriki strip, pre svih Princ Valijant Hala Fostera42 i Fla Gordon Aleksa Rejmonda.43

Prvi igrani fi lm ike Mitrovia, Ealon Doktora M. (1955), ujedno je i prvi jugoslovenski fi lm raen pod direktnim uticajem i po modelu amerikog vesterna. Radnja ovog fi lma odvija se na Kosovu (kao i radnja kasnijih fi lmova Kapetan Lei, Obraun i Brat doktora Homera) balisti vode borbe protiv mlade narodnooslobodilake vojske i napadaju ealon ranjenika koji Doktor M. vodi do oblinjeg grada. Svestan da je pravda na strani Doktora M., Ramadan, sin voe balista, pridruuje mu se i tako doprinosi njegovoj pobedi.44 Koristei obrasce vestern anra, Mitrovi je u ovom fi lmu zapoeo stvaranje potpuno nove poetike jugoslovenskog, ili jo preciznije, partizanskog vesterna.45 U Ealonu Doktora M., prvi put u jugoslovenskoj kinematografi ji, gledaoci su mogli da vide mase veih dimenzija i irih pokreta, i mnoge elemente kaubojske dramaturgije: e-stoke obraune, neizvesnost njihovih ishoda, galop konja kroz klisure i trku kola kao u kaubojcima Dona Forda.46 Kada se fi lm pojavio u bioskopima, i fi lmska

40 Filmografi ja ike Mitrovia: Ealon doktora M (1955), Poslednji kolosijek (1956), Potrai Van-du Kos (1957), Miss Stone (1958), Kapetan Lei (1960), Signali nad gradom (1960), Solunski atentatori (1961), Obraun (1962), Nevesinjska puka (1963), Mar na Drinu (1964), Gorke trave (1965), Do pobede i dalje (1966), No (1967), Operacija Beograd (1968), Brat doktora Homera (1968), Ubistvo na podmukao i svirep nain iz niskih pobuda (1969), Uika republika (1974), Savamala (1982), Timoka buna (1983), Protestni album (1986).

41 Mar na Drinu, Filmski svet, br. 496, 2. jul 1964.42 Hal Foster je bio kanadsko-ameriki strip-crta.43 Intervju Vladimira Crnjanskog sa ikom Mitroviem, [www.novikadrovi.net/razno/3-razno.php]

(12. april 2008)44 Ealon Doktora M. (1955), r. ivorad ika Mitrovi45 M. Bogli, Spektakularna historinost ike Mitrovia, Filmska kultura, br. 4849, X, 1966,

str. 128129.46 M. oli, Jugoslovenski ratni fi lm, 2, Beograd, 1984, str. 544.

138

2/2010.

tampa je prvi put poela da se bavi jugoslovenskim vesternom. Radnja fi lma, kako je pisalo, odigravala se u divljim, ali neobino fotogeninim predelima kakve smo navikli da gledamo u amerikim vesternima, a mnoge scene, pune akcija, bile su snimljene tako ivo i ubedljivo, da se poreenje s vesternima nametalo samo od sebe.47 Ve ovim fi lmom ika Mitrovi je uspeo da zamornu partizanski patetinu epopeju zameni ivim i privlanim akcionim spektaklom, to je kasnije nastavio i u fi lmovima Kapetan Lei, Signali nad gradom, Obraun, Operacija Beograd i Brat doktora Homera.48

Vestern poetika je, jo vie nego u Ealonu Doktora M., razvijena u fi lmu Kapetan Lei (1960) u kome kapetan KNOJ-a Ramiz Lei ima zadatak da likvidi-ra zaostale balistike bande na Kosovu, meu kojima se nalazi i Ramizov brat. Smelim akcijama kapetan Lei unitava baliste i vraa brata na pravi put.49 Jedno od najeih preuzimanja ikonografi je vesterna u fi lmovima ike Mitrovia, pa i u ovom fi lmu, vezano je za eksterijere, koji su bili gotovo isti kao eksterijeri amerikih vesterna, te se tako kapetan Lei, partizani i balisti kreu konjima kroz kanjone i klisure, napadaju jedni druge iza stena i galopiraju kroz predele koji su identini preriji na Divljem zapadu. I scene koje su snimane u kafanama preuzete su iz amerikih vesterna (u fi lmu Kapetan Lei kafana je slina saloon-u iz fi lma Rio Bravo), to se takoe poklapalo sa teorijom vesterna po kojoj su u fi lmovima ovog anra esto prisutni i tradicija gunplay-a (dvoboja pitoljima) i tradicija saloon-a punog dima i buke.50

I lik kapetana Leija je lik koji se, po obrascima vesterna, pretvara u le-gendu on je borac za pravu stvar, i kada ulazi u tue i sukobe, iz njih izlazi i kao pobednik i kao nesporni autoritet. Stvaranjem odreenog tipa junaka, ko-je je u fi lmovima ike Mitrovia tumaio glumac Aleksandar Gavri,51 jugo slo-venska kinematografi ja je, praktino, preuzela i kljuni holivudski element ko-mercijalnosti, pa se Milutin oli s pravom pitao da li smo na putu stvaranja neke vrste naeg erifa, ili Garija Kupera.52 Zahvaljujui upravo injenici da su mu uloge u fi lmovima ike Mitrovia bile tipizirane i da od gledaoca nisu zahtevale dublje pronicanje u sloene mehanizme ljudskih karaktera, Aleksandar Gavri je stekao status jedne od prvih jugoslovenskih fl mskih zvezda, o emu svedoi i podatak da je bio prvi domai glumac koji se pojavio na naslovnoj strani

47 Umetniki lik ike Mitrovia, Filmski svet, br. 360, 23. novembar 1961, str. 4.48 . , a , , 7. 1996, (

).49 Kapetan Lei (1960), r. ivorad ika Mitrovi.50 . L. Rjeperu, A. Bazen, Vestern ili pravi ameriki fi lm, Beograd, 1960, str. 71.51 Aleksandar Gavri (19321972) je glumio u sledeim fi lmovima ike Mitrovia: Kapetan Lei,

Signali nad gradom, Obraun, Solunski atentatori, Mar na Drinu, Operacija Beograd, Ubistvo na podmukao i svirep nain iz niskih pobuda. (. , , , 2008, . 208209).

52 M. oli, Kapetan Lei, Politika, 1960. i M. oli, Jugoslovenski ratni fi lm, 2, Beograd, 1984, str. 559.


139

Filmskog sveta, rezervisanoj tada samo za fi lmske zvezde sa Zapada.53 Po nedodirljivim postulatima vesterna da stalni protagonista ima i stalnog pratioca, zaduenog za relaksirajue i komine scene, Aleksandar Gavri je, kao kapetan Lei, dobio i tu vrstu pojaanja lika. Njegov pratilac u fi lmovima Kapetan Lei i Obraun postao je simpatini ok, u tumaenju makedonskog glumca Petre Prlika, koji je donekle podseao na lik Karlosa iz fi lma Rio Bravo, ili na strip--junaka ika iz Zagora.

U teoriji vesterna, jedan od mitova je i mit o eni. Po teoretiaru ovog anra Andreu Bazenu, u prvoj treini fi lma dobri kauboj sree ednu devojku i zaljubi se u nju ljubavlju koja e mu biti uzvraena, ali pred tom ljubavlju se ispree nesavladive prepreke, koje dobri kauboj mora da savlada. Pria se pojaava jo jednom linou pevaicom iz gostionice, takoe zaljubljenom u dobrog kauboja. Po teoriji o mitu o eni u vesternu, ovaj lik prostitutke dobra srca nekoliko minuta pre kraja fi lma spasava onog koga voli, rtvujui ivot i beznadenu ljubav srei svoga kauboja.54 I ovu vestern formulu ika Mitrovi je potpuno i dosledno preuzeo u Kapetanu Leiju. Dobri kauboj je, na-ravno, kapetan Lei, dobra devojka je uiteljica klavira Vida, a Lola je pevaica iz gostionice, koja je istovremeno i devojka baliste, glavnog negativca u fi lmu. Na kraju, ba kako teorija o vesternu kao anru govori, pet minuta pre zavretka fi l ma ona strada, a kapetan Lei odnosi konanu pobedu nad svojim neprijateljem.55

Filmom Kapetan Lei dominirali su i sunce i suva praina i znoj, to je uinilo da obronci Prokletija, dolina Drima i avolja varo, gde je Kapetan Lei sniman, u potpunosti lie na eksterijere vesterna. Da je ofi cir KNOJ-a Ramiz Lei umesto partizanske uniforme imao kostim kauboja i da su balisti, umesto albanske nacionalne nonje, na sebi imali kostime Indijanaca, fi lm se ni po emu ne bi razlikovao od kaubojaca amerike ili italijanske proizvodnje.

Reakcija kritike na pojavu partizanskih vesterna, i akcionih ratnih fi lmo-va uopte, dobar je pokazatelj da je vlast, uz punu podrku javnosti, svesno ko-ristila najpoznatiji ameriki fi lmski anr za promovisanje sopstvenih ideja. Tih ezdesetih godina, negativne kritike, esto i uz kvalifi kacije ki, bile su re-zervisane za domae komedije i psiholoke drame, a retko su pratile akcione fi lmove. O Kapetanu Leiju pisali su pozitivno skoro svi listovi, hvalei i domete

53 Filmski svet, br. 453, 29. avgust 1963. Te godine, od ukupno 51 naslovne strane, domae zve-zde su zauzele samo etiri (pored Aleksandra Gavria, na naslovnim stranama Filmskog sve-ta 1963. pojavili su se i Rade Markovi, Milena Dravi i pela Rozin. Sledee, 1964. na na-slov nim stranama Filmskog sveta nije bilo jugoslovenskih zvezda, koje se na naslovne strane vraaju 1965, i to samo u dva broja, fotografi jama Bebe Lonar i Predraga eramilca; neto vie domaih zvezda se pojavljuje na naslovnim stranama Filmskog sveta 1967. godine Beba Lonar, pela Rozin, Sneana Niki, Eva Ras, Milena Dravi, Olivera Vuo, Bekim Fehmiju i Bata ivojinovi).

54 . L. Rjeperu, A. Bazen, Vestern ili pravi ameriki fi lm, Beograd, 1960, str. 89.55 Kapetan Lei (1960), r. ivorad ika Mitrovi.

140

2/2010.

ostvarenja, ali i opredeljenje autora da mu ameriki fi lm bude uzor. Meu ret-kima koji su negativno ocenili Kapetana Leijia bili su zagrebaki Telegram i beogradski Student (rediteljev zanat je u okvirima amerikog proseka; u fi lmu imamo domai ambijent i rekvizite vesterna publika je dvostruko razneena ovim hibridom).56 Kritiki pogled na fi lm uputio je i Hrvoje Lisinski, koji je alio to je Mitrovi pokuao napraviti jugoslavenski vestern (neki naivni su mu u tome povlaivali), a to je aposlutno nemogue, kao to je bilo kakav ve-stern, osim amerikog, potpuna besmislica.57 Mitrovi je, zakljuio je Lisinski, pokuao presaditi neto, to kod nas ne moe uspjevati, kao to limun ne uspije va u Sibiru. Otuda mnoge konstrukcije, psiholoke, a i akcione prirode, mnogi obli ci individualnog sadraja, koji ne odgovaraju naim obiajima i prilikama.58

Ovaj, u kritici ipak retko osporavani fi lm nastavio je seriju Mitrovievog kosmetskog vesterna i karakterisan je kao napet akcioni fi lm u koloru, sa dosta masovnih scena, sa zapletom tipinim za avanturistiku litetarturu, sa glavnim junakom koji je prototip heroja, koji iz svih situacija izlazi kao pobednik.59 Kako je izjavljivao sam ika Mitrovi, moji fi lmovi o partizanima nazivani su vesternima, a meni je bilo najvanije da je publika zadovoljavala neke svoje potrebe: ono to je viala u amerikom fi lmu, sada je mogla da vidi u domaem, na svom jeziku, s naim glumcima, u domaem ambijentu.60

Nije, naravno, daleko od istine da je partizanski vestern mogao da deluje kao limun u Sibiru, ali to je reimu, koji e se ubrzo suoiti i sa drugaijim vienjima rata i revolucije u ostvarenjima crnog talasa, poput Zasede ivojina Pavlovia ili Delija Mie Popovia, viestruko pogodovalo. U formi vesterna priana je partizanska pria iji junaci imaju oreol neokaljanog heroja, ali i pria o bratstvu i jedinstvu. Ovakva uvozna poetika s domaom tematikom imala je, kako je primetio Slobodan Novakovi, i vaspitnu ulogu da se deca upute na igranje borbe partizana s balistima, umesto tradicionalnog sukoba kauboja s Indijancima, a smatralo se i da e zahvaljujui fi lmovima kao Kapetan Lei i Obraun jednom delu nae fi ziki odgojene omladine umesto Tarzana i Herkula, ideal postati naoiti partizanski kapetan Ramiz Lei u liku Aleksandra Gavria.61 Svojevrsnom forsiranju kaubojizovanja partizana doprinela je, svakako, i i-njenica da dotadanji jugoslovenski partizanski fi lmovi nisu nailazili na veliko

56 AJ, F-142, F-69, Komisija za politiki i idejno-vaspitni rad, 1962: Sastanak za politiki i idejno--vaspitni rad i Komisije za izdavaku delatnost i tampu IO SO SSRNJ, 6. januar 1962.

57 H. Lisinski, Kapetan Lei. Jugoslovenski vestern, Filmska kultura, IV, br. 19, oktobar 1960, str. 79.

58 Isto, str. 80.59 M. Bogli, Spektakularna historinost ike Mitrovia, Filmska kultura, br. 4849, X, 1966,

str. 135.60 Intervju Vladimira Crnjanskog sa ikom Mitroviem, [www.novikadrovi.net/razno/3-razno.php]

(12. april 2008).61 S. Novakovi, Quo vadis, iko Mitroviu?, Filmska kultura, br. 32, VII, februar 1963, str. 53.


141

razumevanje mladih. Kako se tog vremena seao Goran Tribuson: I dok su Ameri u briljantnim stratekim potezima odsijecali njemake tenkovske jedinice, izvodili spektakularne padobranske desante, podmornicama lukavo prorijeivali njemaku fl otu, partizani su sve neto petljali s ranjenicima, proivljavali neka-kve duevne borbe, natezali se s topovima od hrastovine i bombama od petroleja, vukli se po sojenicama, jeli lie i mahovinu, pa je jasno da smo stoga neuspo-redivo vie voljeli amerike ratne fi lmove, iako su nam nastavnici patetino priali kako su domai partizanski fi lmovi istiniti, te da je gledanje njih pravi as historije naih naroda. Ali, tko ia istinitost!, mislili smo, dajui deset Desanata na Drvar za jednog Tarzana ili Robina Hooda, koji su, kako smo ve tada znali posve neistiniti.62

Da bi se bolje razumela pojava akcionog partizanskog fi lma, potrebno je imati u vidu da je vie od jedne treine fi lmova iz jugoslovenske produkcije bilo posveeno fi lmovima iz NOB-a, kao i da je samo u periodu 19601969. u Jugoslaviji snimljen 81 fi lm sa partizanskom/revolucionarnom tematikom.63 Izgledalo je da je zasienje publike partizanima, ako se ne uine drugaijima i ne ponude u novom pakovanju, bilo pitanje trenutka. Od prvog ostvarenja s tematikom NOB-a (Slavica, 1947), partizanskom fi lmu davane su razliite forme drama svesti (Prometej sa otoka Vievice, Delije...), psiholoka drama (Veliki i mali, Praznik, Nebeski odred...), epski spektakl (Kroz granje nebo, Ko-zara, Bitka na Neretvi...), komedija (Maak pod ljemom, Ne plai Petre...), triler (X-25 javlja), pa je, neminovno, na red doao i fi lm akcije (Kapetan Lei, Obraun, Diverzanti...).64 Vremenom su se, meutim, iskristalisala dva anra, koja su, oigledno, imala najvie simpatija publike akcioni/vestern partizanski fi lmovi i partizanski spektakli. Kada su posle 1960. snimljeni fi lmovi Kapetan Lei, Signali nad gradom, Kota 905, X-25, poela je i klasina komercijalizacija partizanskog fi lma, pa je time jo jedan zatitni znak Zapada (trite i profi t) preko kinematografi je i njene amerikanizacije postao realnost i u socijalistikoj zemlji. Savet za kinematograiju je, inae, defi nisao ove fi lmove kao fi lmove koji iz bogate riznice autentinih akcija uzimaju grau i donekle je modeliraju na ve oprobane eme i reenja svetske kinematografi je, pre svega vesterna. Ma koliko uproeni, oni deluju snagom svoje motorinosti.65 Autori ovih fi lmova, a najvi-e ika Mitrovi, uspeli su da stvore ne samo na osobeni stil (vezan za ambijent u prvo vreme, a kasnije sve vie i za postupke glavnih junaka) ve da pronau veoma prikladnu formu za upoznavanje NOB-a, naroito u odnosu na mlade. Ovi fi lmovi dobijaju rekordan broj posetilaca a ne manje znaajnu popularnost

62 G. Tribuson, Rani dani: kako smo odrastali uz fi lmove i televiziju, Zrenjanin, 2002, str. 17.63 Kompletna partizanska fi lmografi ja 19471969. u: R. Muniti, Jugoslavenski fi lm o revolu-

ciji, Filmska kultura, III, br. 6667, Zagreb, 20. jul 1969, str. 4348.64 R. Muniti, Jugoslavenski fi lm o revoluciji, Filmska kultura, III, br. 6667, Zagreb, 20. jul

1969, str. 4, 27.65 AJ, 405, S-28, Oto Dene, Nae fi lmske veze s inostranstvom.

142

2/2010.

stie kapetan Lei, koji malo po malo postaje jugoslovenski Fla Gordon i Tom Miks66.67 Ovakvo izjanjavanje Saveta za kinematografi ju, dakle dravnog tela, u kome se meaju estetske ocene i politiki stavovi o akcionim i vestern parti-zanskim fi lmovima, pokazuje da je reim prihvatio da se sadraji i poruke koje je ovek u socijalizmu trebalo da usvoji upakuju u ameriko pakovanje, u formu svojstvenu kapitalizmu. I nije se u tome ostalo samo na partizanskim vesternima, nije limun u Sibiru bio samo stvar fi lma, jer su, ubrzo, zahvaljujui upravo pozitivnim efektima u kinematografskoj sferi, i jugoslovenski muziari poeli da izvode pesme o Titu, akcijake pesme, poput Na prugu, na prugu, ili Labudovo jezero ajkovskog, u ritmu rokenrola.

Strani uticaji u jugoslovenskom fi lmu nisu se zadrali samo na ameri-kom uticaju, ali se nisu ni vrednovali na isti nain. U sluaju ostvarenja ike Mitrovia, strani uticaj, ameriki, u potpunosti je odgovarao reimu, jer je u prijemivu ameriku formu pakovao jugoslovenski eljeni politiki i ideoloki sadraj. Na uticaje francuskog, italijanskog ili vedskog fi lma nije se, meutim, gledalo tako blagnaklono, pogotovo kada su, pod tim uticajima, u Jugoslaviji poeli da se snimaju i fi lmovi koji su tamnim bojama oslikavali ivot u soci-jalistikom drutvu. Tako je, posle otre kritike fi lma Kapi, vode, ratnici, na osudu naiao i fi lm Balada o trubi i vojniku, kome su zamerena pozajmljivanja od Bergmana i vedske mistike.68 Slikovit primer nejednakog odnosa prema Zapadu oko fi lmskih pitanja svakako je istup Ota Denea u kome hvali ameriki uticaj na fi lmove ike Mitrovia, a kritikuje nova strujanja u jugoslovenskom fi lmu zbog orijentacije na podravanje inostranih fi lmova: Kako je mogue da zemlja sa najnaprednijom ideologijom proizvede fi lmove kao to su Ples na kii, Peani zamak, Dvoje, Povratak i Dani i to ne samo da ih proizvede, ve da ih nekritiki oceni pa ak i nagradi. (...) To nisu bitne teme naeg vremena. Da li su to uopte teme naeg oveka i naeg drutva? Odgovor je ne!69 Birajui izumeu uticaja amerikog i evropskog fi lma, evropskog u kome su italijanski neorelizam, francuski novi talas i Bergmanov opus kritiki govorili o stvarnosti, i amerikog koji je omoguavao da se eljene prie i ideje smeste u ablonizovanu ali publici dragu formu, reim se, naravno, opredelio za ameriki uticaj.

U hvaljenju ostvarenja ike Mitrovia jedan od argumenata je bio i odziv publike, dakle, opet holivudski ugao gledanja na fi lm: Zar tema nae Revolucije ne trai od nas da iroko nalazimo ono to gledaoci ele, i nain na koji ele da vide? Ljutili smo se na iku Mitrovia to se stilski odvojio od nae sredine, to je o ratu i Revoluciji progovorio na akcioni nain, to je kako smo rekli poeo da

66 Tom Miks (18801940), ameriki glumac, reditelj i producent, prva zvezda amerikog vesterna (simio je 93 vestern-fi lma), idol mladih amerikih generacija. (Mix, Tom, Filmska enciklope-dija, 2, Zagreb, 1990, str. 158).

67 AJ, 405 (Savet za kinematografi ju), S-28, Oto Dene, Nae fi lmske veze s inostranstvom.68 AJ, 405, S-28, Jugoslovenski fi lm ta je to?69 AJ, 405, S-28, Oto Dene, Nae fi lmske veze s inostranstvom.


143

stvara jugoslavenski vestern. Kako ga je publika doekala u Areni i u dvoranama? To znamo. A da li smo ita izgubili s njegovom akcijom? Nismo. Naprotiv dobili smo, jer je kroz glavne junake tema naih slavnih dana postala publici blia.70

Uspesi ike Mitrovia s partizanskim vesternima kod gledalaca, ali i kod kritike i vlasti, omoguili su ovom autoru da ide iz fi lma u fi lm koristei opro-ba ni i prihvaeni model, to je takoe holivudski recept po kome se reditelju koga publika hoe stalno daju novi poslovi. Tako je ono to je zapoeo Ealonom Doktora M. i Kapetanom Leijem, ika Mitrovi nastavio i u fi lmu Obraun (1962). U ovom fi lmu, balistiki teroristi, po zavretku rata, nemaju novca da se prebace preko granice, pa se njihov voa Murtezi dogovara sa Hasan-begom da za novac napadne selo koje je nekada pripadalo ovom begu, a koje mu je agrarnom reformom oduzeto. Obojica, naravno, mrze kapetana Leija, to dovodi do konanog obrauna, u kome pravda i kapetan Lei jo jednom pobeuju. I ovaj fi lm snimljen je uz maksimalno korienje poetike vesterna, pa je kritiar Slobodne Dalmacije, povodom Obrauna, zabeleio da nas ika Mitrovi sve vie dri u uverenju da snima svoje fi lmove vrsto drei ameriki bukvar.71

I fi lm Signali nad gradom, raen po scenariju Slavka Goldtajna, a u re-iji ike Mitrovia, bio je jo jedan akcioni fi lm sa ratnom tematikom, u kome grupa partizana upada u okupirani grad da bi spasla dvojicu svojih drugova. Kako je fi lm ocenila krtika, dobili smo akcioni fi lm u kome je Aleksandar Gavri doekao svoju publiku u ulozi partizana-heroja, a omladina dobila djelo koje je i zabavlja i odgaja na injenicama jedne veoma bliske prolosti. Signali nad gradom je solidna ilustracija, strip, napravljen dinamino, s neophodnom mje-rom psihologije, toliko, da bi se mogli razumjeti najosnovniji postupci svih li-nosti.72

I tu se, kako pokazuje kritika Milutina olia, opet potvrdilo da je traena prijemiva forma za priu koja je bila od sutinske vanosti za odravanje re-volucionarnog zanosa u socijalistikom drutvu: Nae ambicije u pogledu evo -kacije revolucije ne smeju se kretati samo u sveobuhvatnim sintezama i defi ni-tivnim sudovima, no i u popularnim herojsko-avanturistikim storijama.73 I iz svedoenja ike Mitrovia jasno je da je dravi ova vrsta partizanskih vesterna bila vie nego dobrodola: Nadleni drutveni i politiki faktori, koji su najpre bili protiv toga, govorili su da je to laka zabava, ali posle mog drugog, treeg fi lma, shvatili su da od toga moe da bude politike koristi i od tada su me tolerisali.74

70 S. Crnovranin, Sa tribine potroaa, Filmska kultura, VI, br. 28, juni 1962, str. 5.71 M. J., Filmovi koje gledamo: Obraun, Slobodna Dalmacija, 29. januar 1963, (Arhiv biblio-

teke Jugoslovenske kinoteke).72 M. Bogli, Signali nad gradom. Bez kompleksa i pretenzije, Filmska kultura, V, br. 23, jun

1961, str. 58.73 . , , , 2. 1960, . 10.74 Intervju Vladimira Crnjanskog s ikom Mitroviem, [www.novikadrovi.net/razno/3-razno.php]

(12. april 2008).

144

2/2010.

U partizanske vesterne spada jo jedan fi lm ike Mitrovia, Brat doktora Homera, iji je glavni junak usamljeni heroj, hrabar, poten, pravdoljubiv i naivan, koji eli da osveti ubistvo oca. Radnja se deava u jesen 1945, na junim granicama Jugoslavije, dok jo teku mitraljezi.75 O spektakularnosti ovog fi lma svedoi i jedna od reklama za njega u kojoj je najavljeno deset projekcija dnevno u obe sale bioskopa 20. oktobar, uz konstataciju da je to fi lm u kome uestvuje preko 2000 statista i 250 konjanika, koji je za etiri dana videlo 25.840 gledalaca.76 Film Brat doktora Homera, snimljen 1968. godine, umnogome je raen pod uticajem antologijskih vesterna Sera Leonea Za aku dolara (1964) i, jo vie, Dobar, lo, zao (1966). Glavni junak Brata doktora Homera, u tu-meenju Bate ivojinovia, pui cigarilos na isti nain kao Klint Istvud u ovim kultnim fi lmovima Sera Leonea (to predstavlja potpunu bizarnost, budui da je radnja fi lma smetena na Kosovo odmah po okonanju rata), a i scena konanog obrauna sa kruenjem kamere gotovo je u potpunosti preuzeta iz fi lma Dobar, lo, zao.77

Jo jedan partizanski fi lm, Operacija Beograd (1968), ika Mitrovi je radio po amerikom modelu, ovog puta po modelu amerikog akcionog fi lma. U avionu koji 1943. leti za Teheran nalazi se savezniki obavetajac, ali avion biva oboren, a obavetajac dolazi u okupirani Beograd, gde jugoslovenski ilegalci do-bijaju zadatak da ga izbave iz ruku esesovaca.78 I u sluaju ovog fi lma, u ameriku formu upakovan je, iz pozicija ondanje ideologije, ist i besprekoran sadraj.

Uz partizanske vesterne i partizanske akcione fi lmove, ika Mitrovi je u jugoslovensku kinematogafi ju uveo i triler, jo jedan tipini ameriki anr, ovoga puta u civilnu tematiku. Ostvarenja iz ovog dela njegovog opusa, Poslednji kolosek (1956), No (1967), o misteroznom ubistvu pevaa zabavne muzike i Ubistvo na podmukao i svirep nain iz niskih pobuda (1969), o ubistvu uglednog beogradskog advokata, takoe su imala veliki uspeh kod publike.

U amerikanizaciji jugoslovenske kinematografi je reprezentativno je ue-stvovao i reditelj Hajrudin-iba Krvavac (19261992), ostavivi iza sebe i neka kultna ostvarenja, koja imaju publiku iz generacije u generaciju. Njegovi akcioni fi lmovi Diverzanti (1967), Most (1969), i kasniji Valter brani Sarajevo (1972) i Partizanska eskadrila (1979) anrovski su bili nastavak onoga to je zapoeo ika Mitrovi i zasnivali su se, kako je zabeleeno u Filmskoj enciklopediji, na iskustvima stripa i amerikog akcionog fi lma (posebno vesterna).79

75 . ., , , 8. 1968, . 10.76 , 10. 1968, . 17.77 Uporediti Brat doktora Homera (r. . Mitrovi, 1968) i Dobar, lo, zao (The Good, the Bad and

the Ugly, r. S. Leone, 1966).78 . ., , , 27. 1968, . 14.79 Krvavac, Hajrudin, Filmska enciklopedija, 1, Zagreb, 1986, str. 730.


145

Film Diverzanti je pria o koloni partizana koja sprovodi ranjenike, a koju, poleui sa sarajevskog aerodroma, ugroavaju nemaki borbeni avioni. Da bi neprijateljska vazduna operacija bila osujeena, grupa diverzanata dobija zadatak da nou napadne aerodrom i spali avione.80 Posle niza akcionih fi lmova ike Mitrovia, jugoslovenska kinematografi ja dobila je, ovim fi lmom, jo jed-nog autora formiranog pod amerikim fi lmskim uticajem. S Diverzantima je, kako je pisala kritika, pred publiku stigao fi lm lak, zanimljiv, jednostavan, so-lidne tehnike, dobre glume, ive i dramatine akcije, jasnih likova i spretne re-ije. I Diverzanti su bili ono to je dravi trebalo pitko fi lmsko tivo, koje indo ktrinira na gotovo nevidljiv nain i popularie povest, ne docirajui; ivom i atraktivnom slikom zabavlja, te uspostavlja prirodniju ravnoteu izmeu obinih i supermena rata.81 Cilj jugoslovenskog akcionog fi lma je, dakle, bio i da privla nom formom ne samo relaksira nego i da utie na svest, to im je davalo odreenu pedagoku i didaktiku dimenziju.

Pria sledeeg Krvavevog fi lma Most, ija se radnja odvija tokom zavrnih bitaka rata, smetena je u planine Jugoslavije, gde most, jedinstveno arhitektonsko delo, postaje znaajna strateka taka. Grupa diverzanata-partizana dobija zadatak da most srui, da spasi 5.000 ljudi i da tako dovede nemake jedi-nice u bezizlazan poloaj. U ovu akciju diverzanti vode inenjera-konstruktora mosta, koji jedini zna gde treba da se postavi eksploziv.82 Po pisanju kritike, Most je bio dobro snimljena jurnjava s nekim poznatim ablonima (ima tu dramatur-gije iz Dvanaest igosanih, Mosta na reci Kvaj, iz ponekog vesterna itd.), meu-tim, to je sve prilino napeto. I, naravno, nije dosadno. To je pravi, pravcati fi lm-strip za djecu i odrasle, potpuno nekodljiv i prihvatljiv, i u pedagokom i moralnom smislu.83 I u ovom sluaju pedagoki aspekt je posebno naglaavan, jer su poele da pristiu generacije za koje su rat i revolucija bili daleka prolost. Sve ove kritike i ocene jo su jedan pokazatelj ta je trebalo vlastima: Moemo ovakve fi lmove nazvati i stripovima, oduzimati im svojstvo umetnosti i slino, ali njihova svrha ne dolazi u pitanje. U ovakvoj naoj repertoarskoj situaciji, Most i slini mogu biti korisno tivo preko koga, makar i uproeno i idealizovano, mladi saznaju poneto od zanosa i podviga svojih oeva, te da u njihovom patriotskom i slobodarskom inu nau podsticaj i za sebe.84 Ili, kako je rezimirao Ratko Orozovi u Sineastu: Po ugledu na ameriku dramaturgiju, Krvavac nam je predoio nacionalno koristan vestern.85

80 M. oli, Jugoslovenski ratni fi lm, 2, Beograd, 1984, str. 594.81 Isto, str. 594596.82 S. T. Krvavev Most, Osloboenje, 7. jul 1969, (Arhiv biblioteke Jugoslovenske kinoteke).83 V. Vukovi, Film: od svega pomalo pa gotovo nita, Telegram, 26. septembar 1969, (Arhiv

biblioteke Jugoslovenske kinoteke).84 M. oli, Jugoslovenski ratni fi lm, 2, Beograd, 1984, str. 605.85 R. Orozovi, Do kliea i natrag, Sineast, br. 89, 1969, str. 144.

146

2/2010.

Na Pulskom festivalu 1967. godine, Hajrudin Krvavac je za Diverzante dobio nagradu publike, a na dobar prijem naiao je i fi lm Most, jer su i jedan i drugi fi lm ratne prie, u kojima je ispriana akcija na nain prihvatljiv i uzbu-dljiv. Jedna bomba unitie preko 50 Nemaca, aica partizana pobedie nemaki garnizon, Tigar, koga igra Bata ivojinovi i njegovi odvani prijatelji reavaju najkopmlikovanije zadatke, koristei poznavanje diu-dice86 i slino. Neko je rekao da su ovi fi lmovi bajka iz nae revolucije; tanije, domai vesterni koje Hajrudin Krvavac pravi veto i sa oduevljenjem.87

Oba reditelja partizanskih vesterna i akcionih fi lmova o NOB-u, ika Mitrovi i Hajrudin Krvavac, nisu samo reprezentativni akteri amerikanizacije jugoslovenskog fi lma ve se na njihovom primeru vide i mehanizmi koje je jugoslovenska vlast koristila da amerike uticaje uini dobrodolim i korisnim za sopstvene potrebe, ak i ideoloke. Junaci komunistike revolucije s fi lmskog platna dobijali su najvee aplauze i najvie su osvajali srca i due kada su bili predstavljani po amerikim receptima i na ameriki nain. Pokazalo se, kao to e se pokazati i na sluaju rokenrola, da je privlana, amerika forma, naroito kada je masovna kultura u pitanju, bila idealan okvir za pakovanje sadraja koji je odgovarao vlastima u datom trenutku, s jedne strane, a s druge je injen ustupak publici, koja je dobijala ono to je htela da vidi. Partizanski i ratni fi lmovi, koji su u konkurenciji s holivudskih fi lmova u jugoslovenskim bioskopima, prestali da zanimaju mlade, oivljeni su, sve u svemu, upravo holivudskom formom, dakle, zahvaljujui Americi.

Da bi se bolje shvatio znaaj (zlo)upotrebe vesterna u Jugoslaviji, vano je imati u vidu i ono to je inilo potpuni kontrast partizanskom vesternu. eze-desete godine su, naime, u jugoslovenskom fi lmu, bile godine partizanskih spe-ktakala i partizanskih vesterna,88 fi lmskih hitova89 i velikih koprodukcija,90 ali i godine fi lmova crnog talasa. Upravo je ova decenija, izuzmu li se sluajevi fi l mova Jezero Radivoja Lole ukia i Ciguli Miguli Branka Marjanovia iz ranih pedesetih, bila i decenija prvih fi lmskih zabrana.91 Ova decenija, na koju se

86 injenica da partizani u fi lmu Most u slobodno vreme, u sred rata, treniraju diu-dicu, podjed-nako je bizarna kao puenje cigarilosa u sred rata na Kosovu u fi lmu Brat doktora Homera.

87 Neumorni iba Krvavac, Filmski svet, 20. oktobar 1969.88 U najznaajnije fi lmske spektakle ovog perioda spadaju fi lmovi Kapetan Lei (1960, r. ivorad

ika Mitrovi), fi lmovi Veljka Bulajia Kozara (1962) i Bitka na Neretvi (1969), Most (1969, r. Hajrudin Krvavac).

89 U fi lmske hitove spadaju fi lmovi Zajedniki stan (1960, r. Marijan Vajda), Ljubav i moda (1960), Zviduk u osam (1962, r. Radenko Ostoji), udna devojka (r. Jovan ivanovi), Prekobrojna (1962, r. Branko Bauer), fi lmovi Soje Jovanovi Dr (1962) i Put oko sveta (1964)...

90 Meu mnogobrojnim koprodukcijama, najpoznatije su bile: Dugi brodovi (Long Ships, 1964), Marko Polo (Le fabuleuse aventure de Marco Polo, 1965) , Dingis Kan (Genghis Khan, 1965), uvari zamka (Castle Keep, 1969).

91 Film Grad (1963), r. Kokan Rakonjac, Marko Babac, ivojin Pavlovi, bio je jedini sudski zabranjeni fi lm u Jugoslaviji.


147

esto gleda kao na zlatno doba jugoslovenskog fi lma, donela je pravu bujicu kreativnosti. Tokom ovog perioda Jugoslavija je doivela najvii nivo fi lmske proizvodnje i izvoza, Duan Vukoti je 1962. dobio Oskara za animirani fi lm Surogat, a najvei uspesi postignuti su s igranim fi lmom. Celo razdoblje su obeleili kreativnost i eksperimentisanje zagovornika novog fi lma.92 Pojavio se veliki broj fi lmova mladih autora93 koji su probijali do tada retko osporavane okvire dravno-socijalistikih vrednosti, nalazei nadahnue u modernim svet-skim kinematografi jama, pre svega u italijanskom neorealizmu, frnacuskom no-vom talasu i poljskoj crnoj seriji.94

Najznaajnije to se u jugoslovenskom fi lmu dogodilo u ezdesetim go-di nama nesumnjivo je raanje crnog talasa. Ovaj fi lmski pravac je izuzetno znaajan za analizu odnosa prema amerikom, ali i zvaninom partizanskom fi lmu, jer je bio najizrazitiji kontrapunkt Holivudu, vesternima, amerikim zve-zdama i ostalim pojavama karakteristinim za jugoslovensku kinematografsku svakodnevicu ezedestih godina, i u odnosu prema njemu mogue je pratiti odnos vlasti prema onome ta je smatrano poeljnim ili nepoeljnim za prikazivanje jugoslovenskim gledaocima.

Crni fi lm je, kako je defi nisano u jugoslovenskoj Filmskoj enciklopediji, bio opti naziv za fi lmove koji otvoreno kritiki prikazuju tokove ivota koji su prema vladajuem shvatanju negativni, pa je zato njihovo prikazivanje naj-ee bilo nepoeljno (fi lmovi u kojima se prikazuju bedne drutvene prilike, nesree, nasilje, psiholoki rascepi linosti...).95 Iako su se prvi ovakvi fi lmovi koji su kritiki preispitivali jugoslovensku stvarnost pojavili 1961. godine, ra-spr ave o novim strujanjima u jugoslovenskom fi lmu, uglavnom u ideolokim komisijama, gde su razmatrani idejni problemi domaeg fi lma, postale su ue-stale od 1963, kada je, na sastanku koji je odran u okviru Ideoloke komisije CK SK Srbije, prvi put direktno otvoreno pitanje ozbiljnih idejnih nedostataka i umetnikih promaaja nekoliko najnovijih fi lmova. Na pojavu novih fi lmova ideoloke komisije su reagovale mnogobrojnim analizama i zakljucima da je u jugoslovenskom fi lmu sve naglaenija tendencija idejnih i estetskih lutanja, kao i da su koncepcije iznete u fi lmovima u oprenosti sa naom socijalistikom drutvenom praksom i stvarnou. One su to pre svega po tome to sadre i

92 Iako nisu imali specifi an program, zagovornici novog fi lma su pokuavali da proire prostor individualne i kolektivne slobode umetnikog izraza, da razvijaju stilski eksperiment u formi i fi lmskom jeziku, kao i da u fi lm uvedu izraavanje sumornih tema, ukljuujui pravo na kritiku drutva. Opirnije u: D. J. Goulding, Jugoslavensko fi lmsko iskustvo, 19452001. osloboeni fi lm, Zagreb, 2004, str. 6887.

93 Meu ovim autorima bili su: Aleksandar Petrovi, Botjan Hladnik, Duan Makavejev, ivojin Pavlovi, Ante Babaja, Vatroslav Mimica, Puria orevi, Kokan Rakonjac, Krsto Papi, Matja Klopi, Bahrudin Bata engi, elimir ilnik i drugi.

94 P. Levi, Raspad Jugoslavije na fi lmu, Beograd, 2009, str. 29.95 Crni fi lm, Filmska enciklopedija, 1, Zagreb, 1986, str. 235.

148

2/2010.

afi rmiu jedno shvatanje ivota kao besmisla, ivota u kome dominiraju zlo ili dosada i neaktivnost oveka da menja svet na bolje, zatim, nevericu u oveka i sl. Na posebnu kritiku naiao je fi lm ovek iz hrastove ume Mie Popovia, jer je u njemu dola do izraaja i izvesna ideologija mita, koja je jednim delom bila usko nacionalistiki obojena, to je Stoleta Jankovia inspirisalo da ovaj Popoviev fi lm oznai kao antikomunsitiki.96

Pravi problemi za vlast nastali su kada je sa fi lmom Dani Aleksandra Petrovia, a potom i sa fi lmovima Botjana Hladnika, Duana Makavejeva, ivojina Pavlovia, Mie Popovia, Purie orevia, elimira ilnika i drugih autora, poelo da se zadire u ideoloke tabue, koji su smatrani neprikosnovenim i nedodirljivim. A kada je posle nagrade ivojinu Pavloviu na Meunarodnom fi lmskom festivalu u Karlovim Varima 1967. crni fi lm poeo da dobija prizna-nja u svetu, krenula je uzbuna i panika.97 Pritisci su nastavljeni, pa je usledio jo jedan pokuaj fi lmske zabrane, ovog puta fi lma elimira ilnika Rani radovi, za koji je, 19. juna 1969. godine, beogradski okruni tuilac Spasoje Miloev potpisao reenje o privremenoj zabrani javnog prikazivanja zbog teke povrede drutvenog i politikog morala. Suenje fi lmu zapoelo je u beogradskom Okrnom sudu 23. juna i trajalo je tri dana. Krajnji rezultat ipak je bio drugaiji od onoga u sluaju fi lma Grad Rani radovi su sudski odbranjeni i dozvoljeno je javno prikazivanje ovog ilnikovog ostvarenja!98

Bogata produkcija akcionih partizanskih fi lmova, s jedne strane, i zabra-ne i pritisci kada je re o fi lmovima crnog talasa, s druge, pokazuju jasan i vrst stav vlasti da brani svoje ideoloke pozicije naglaenim podsticanjem podobnih ostvarenja i spreavanjem, ak i administrativnim merama, onih koja su smatrana nepodobnim. U nekoj vrsti prikrivanja upliva politike u stvaralatvo zbog ideo-lokih razloga, u svojevrsnoj odbrani imida demokratije iza gvozdene za-vese, u ezdesetim godinama su, u sferama fi lma, na meti kritike bile i lake komedije, koje su smatrane kiom.99 Ta kolateralna teta verovatno je imala ulogu poruke da vlast ne deli fi lmove na ideoloki poeljne i nepoeljne, ve da ih deli na dobre i loe. Naglaena blagonaklonost prema partizanskim ve-sternima i partizanskim spektaklima sa internacionalnim fi lmskim zvezdama nije sluajno karakteristina za ezdesete godine, jer je upravo to period kada se, kao deo crnog talasa, snimaju takoe ratna i partizanska ostvarenja, ali ona koja rue dotadanji mit o narodnooslobodilakoj borbi i revoluciji ovek

96 AJ, 507, VIII, II/2b179, Informacija o sastanku sa grupom fi lmskih radnika komunista odranom u Komisiji za ideoloki rad CK SKJ, 14. decembar 1963.

97 M. Nikodijevi, Zabranjeni bez zabrane: zona sumraka jugoslovenskog fi lma, Beograd, 1995, str. 7.

98 B. Tirnani, Crni talas, Beograd, 2008, str. 7077.99 Kao takvi fi lmovi navoeni su Zajedniki stan, Izbiraica, Ljubav i moda (skupa limunada),

Zviduk u 8, a kao vrhunac unda navoen je fi lmski promaaj decenije eki snima, pazi se (vi-deti: M. Bogli, Takozvana orijentacija, Filmska kultura, br. 26, VI, februar 1962, str. 23.


149

iz hrastove ume, Izdajnik,100 Delije,101 Pohod,102 Zaseda...103 Ti fi lmovi, iako nastali u odreenom sistemu, korespondirali su i sa delom opte evropske klime druge polovine ezedestih godina, kada je ceo svet bio u previranjima i estokim konfrontacijama (politikim, socijalnim, nacionalnim, verskim) i kada se ruilo sve postojee.104

Za analizu crnog talasa, za poreenje sa poeljnim partizanskim fi lmovima, najzahvalniji je fi lm Zaseda (1969) ivojina Pavlovia, kao naj oi-gledniji primer estoke kritike tadanjeg drutva i preispitivanja rezultata te-kovina revolucije, ali i kao primer ostvarenja koje je bilo neto posve suprotno od poeljnih fi lmova s ratnom tematikom, kakvi su bili oni ike Mitrovia i Hajrudina Krvavca ili partizanski spektakli poput Bitke na Neretvi.

U Zasedi su skoro u potpunosti negirani zvanini pogledi na revoluciju, uz upeatljivo osporavanje nedodirljive partizanske istorije. U ovom fi lmu temelj prie je izneverena revolucija, pa reenice poput: Vidi kakva su vremena dola, ne zna se ni ko pije ni ko plaa, kao i scene u kojima se pitoljem teraju borci na Sremski front i od seljaka se brutalnom silom oduzima hrana, ostavljaju mu-an utisak o dotle holivudski idealizovanim i ideologizovanim dogaajima iz 1944/45.105 I sam kraj fi lma jo snanije potencira crnu sliku uspostavljanja nove vlasti, kada Ivo, junak izneverene revolucije, iako potpuno nevin, pada pokoen mecima bahatih pripadnika Ozne, uz reenicu: Majku vam seljaku, i vi ste neka revolucija.106 Do Zasede su u fi lmovima sa partizanima i revolucionarima meci

100 Izdajnik (1964), r. Kokan Rakonjac (Psiholoka studija heroja koji, posle sloma u muilitima Gestapoa, postaje svirepi ubica svojih nekadanjih saradnika i prijatelja. Smrt je za njega pred-stavljala izbavljenje), Filmografi ja srpskog dugometranog igranog fi lma 19451995, Beo-grad, 1996, str. 16.

101 Delije (1968), r. Mia Popovi (Rat je zavren i borci Isidor i Gvozden, braa, vraaju se kui. Na ognjitu ne zatiu nikog, selo je spaljeno. U prvim dodirima s ljudima izbijaju nesporazumi, i oni, nosei kao trofeje iz rata, majsere, s jednim zalutalim, poludelim Nemcem poinju igru koju su u ratu nauili: pucanje... Sva trojica ginu.), M. oli, Jugoslovenski ratni fi lm, 2, Beo-grad, 1984, str. 444446.

102 Pohod (1968), r. ore Kadijevi (Nemaka kaznena ekspedicija prolazi kroz jedno srpsko selo. Jedini preiveli su seljak ila i jedno tele. ovek i ivotinja bee iz sela, poinju svoj po-hod pun prepreka i opasnosti. Beei nasumce, ila susree vojske koje Srbijom krstare: Nemci, etnici, partizani... Svi ga, namerno ili ne, ugroavaju, i svi ele da mu uzmu tele.), M. oli, Jugoslovenski ratni fi lm, 1, Beograd, 1984, str. 246249.

103 Zaseda (1969), r. ivojin Pavlovi (Osloboenje. Ljudi izali iz rata, bore se za obnovu zem-lje. Mladi, Dalmatinac, kome su Italijani ubili oca, koluje se u Srbiji kod roaka. Svesrdno radi kao aktivista mislei da koristi viim ciljevima. Da bi se potpuno stavio u slubu Revolu-cije, ukljuuje se u redove Ozne, ali kasnije, razoaran zbog karijerizma pojedinaca, naputa po-sao. Zabludom, gine od seoske milicije.), Filmografi ja srpskog dugometranog igranog fi lma 19451995, Beograd, 1996, str. 2425.

104 M. oli, Jugoslovenski ratni fi lm, 1, Beograd, 1984, str. 198.105 Film Zaseda (1969), r. ivojin Pavlovi.106 Isto.

150

2/2010.

u zavrnici fi lma, u neizbenom konanom obraunu, pogaali negativce obojene najcrnjim bojama od prvog kadra, da bi u ovom fi lmu, u konanom obraunu ginuo pozitivni lik. eljeni kraj partizanskog fi lma bio bi, verovatno, da Ivo, kao poteni revolucionar, pobije sve bahate oznae i da pokae da je revolucija ista, dok je kod ivojina Pavlovia Ivo, upravo zbog svog potenja, osuen da nestane. Ovaj fi lm jeste pokazao da revolucija jede svoju decu, ali je jo vie pokazao da su rezultati revolucije u potpunoj suprotnosti s njenim poetnim idealima. Zvanina kritika je reagovala otro, o emu najbolje svedoi i ocena kritiara na liniji, Milutina olia, da je Pavlovi napravio jarosno negiranje istorije (partizanske), te da je zato svoju umetniku viziju toga razdoblja doveo do crte pamfl eta i nemotivisane destrukcije.107 Pojava fi lmova poput Zasede potpuno je dezorijentisala pojedine kritiare i teoretiare, koji su, oigledno, preferirali fi lmove ike Mitrovia ili Veljka Bulajia, pa su se tih godina pitali: Gde su radosti i zanosi, gde je smeh i polet, gde vedrina i samouverenje, gde je ivot jedne revolucije!108 U stvarnosti dalekoj od smeha i poleta, a zahvaljujui novim autorima, ni na samu tu stvarnost, ali ni na partizan sku prolost vie se nije gledalo samo oima ruiastih holivudskih ablona.

U fenomenu crnog talasa nema, naravno, direktnih refl eksa jugosloven-sko-amerikih odnosa ili tragova amerikanizacije. To je, svakako posmatra li se celina jugoslovenske kinematografi je paradoks svoje vrste. U fi lmskim ostvarenjima koja su kritiki govorila o Jugoslaviji i njenoj komunistikoj ideolo-giji ne postoji, naime, vidljiv ameriki uticaj, ni u estetskoj ravni ni u tematici, a s druge strane, u mnogim partizanskim fi lmovima, fi lmovima snimanim da bi se veliala jugoslovenska komunistika ideologija, ameriki uticaj je oigledan. No, crni talas je, ipak, u sagledavanju irine i sloenosti jugoslovensko-amerikih odnosa, ali i u sagledavanju odnosa jugoslovenskih vlasti prema fi lmu uopte, vaan kao neka vrsta kontrapunkta onome to je odgovaralo jugoslovenskim vlastima, a to je inilo i sutinu Holivuda pustiti da fabrika snova gledaoce iz njihovih malih, esto sivih svetova uvodi u neke druge raskone, leprave i ruiaste ivote. I upravo zato su ameriki fi lmovi i amerikanizacija domaih partizanskih fi lmova vie odgovarali reimu od onoga to su pokazivali fi lmovi crnog talasa da je drutvo u dubokoj krizi, da je revolucija u mnogo emu izneverena, a da je stvarnost socijalizma prilino crna. Otuda je Kapetan Lei, kauboj u partizanskoj uniformi, iz vizure ondanje ideologije, bio bolji uzor i idol mladima od siromanog partizana Ive, koji strada kao rtva izneverene revolu-cije. Jo jednom se pokazalo da je holivudski happy end bio ono to je bilo potre-bno i jugoslovenskim vlastima.

107 M. oli, Crni fi lm ili kriza autorskog fi lma, u: Knjiga o fi lmu, Zagreb, 1979, str. 393.108 V. Miunovi, Tematika domaeg fi lma, u: Knjiga o fi lmu, Zagreb, 1979, str. 347.


151

Summary

Cowboys in Partisan Uniforms(American and Partisan Westerns in Yugoslavia in 1960s)

Key words: Western, Partisan fi lms, Yugoslav cinematography, Black Wave, 1960s, Americanization

One of specifi c traits of Yugoslav socialism was its relation to American fi lms, particularly to Westerns. This genre was popular already in the Kingdom of Yugoslavia, but it reached the peak of its popularity in the days of the Socialist Yugoslavia, especially in 1950s and 1960s. Anthological Westerns were viewed in Yugoslav cinemas in that time, serious studies were written about the genre, and the relevant world literature on the subject was translated. Coproductions contributed to the popularity of the genre among the Yugoslav audience, since numerous Westerns were fi lmed in Yugoslavia then. All this differed drastically from the situation in the countries behind the Iron Curtain, where almost no American Westerns were to be found on cinema repertoires, and even when they were to be seen, they were regarded exclusively through the ideological prism and negatively evaluated.

American Westerns infl uenced greatly Yugoslav fi lm-makers too, so that a particular genre Partisan Western came to being with government support. The idea was to bring the tradition of the Peoples Liberation Struggle closer to the public, particularly to the young, i.e. to pack in an American package typical of capitalism the ideas and messages a man in socialism was supposed to interiorize. This was particularly important because 1960s were also the years of fi rst banning of fi lms and the appearance of fi lms of the Black Wave which severely criticized Yugoslav reality. Exactly for that reason the Americanization of Partisan fi lms better suited the regime than what the Black Wave movies were showing. Thats why domestic cowboys in Partisan uniform were, from the point of view of the then ideology, a better role-model for the young than the heroes of the Black Wave.

Documents

0354-64971002130V