Tasavvufi Düşüncede İnsan

Osman TÜRER

Prof. Dr., Atatürk ü. ilahiyat Fakültesi

Tasavvufl düşüncenin üzerinde durduğu en önemli konulardan biri ve belki

de başta geleni ' ' insan"dır. Allah'ı tanımayı (ma'rifet) ve O'na vuslatı gaye edinen

tasavv'tıf erbabı, hadis olarak kabul ettikleri ·'Kendini bilen Rabb'ini bilir. "1 sö­

zünden hareketle, "insan" ı zahiri ve batıni özellikleriyle derinlemesine tanımaya

büyük bir önem vermişlerdir. Onlara göre Hakk'a vasıJ olmanın yolu insanı tan ı­

mak ve ondaki sırları keşfetmekten geçer. Bu yüzden, ilk devirlerden bu ta rafa,

keH'inti ve felsefi meseleler hakkında eser yazan pek çok süt!, "insan·· denen var­

lığı bütün yönleriyle tahlil etmeye çalışmıştır. Haklın-i Tirmizi, Zünnün-ı Mısrl,

Ebü 'l-Hüseyn-i NCırl, Hallac-ı MansGr, Cüneyd-i Bağdadi, Süleıni, Muhasibl,

i..ıllam-ı Kuşeyrl, imam-ı Gazzall, Muhyidd!n İbnü'l-Arab!, Sadreddin-i Konevl,

Mevlana Cehiledclln-i Rumi, Abdülkerim-i Cill, Azizüddln-i Nesefi, Molla Abdur­

rahman-ı Cami, İsınail Hakkı Bursevl ve İbrahim Hakkı Erzurum] bunlardan ba­

zılarıdır.

Ancak ifade etmek gerekir ki, Hakim-i Tirmiii ve Hallik-ı Manslır gibi sGfiler­

de beliımeye başlayan ve İbn Arab'i'de sistemli bir yapıya kavuşan V abdet-i Vü­

cud adlı tasavvuf felsefesinde konu çok daha geniş bir boyut kazanmış ve " in­

san- ı kamil" na; . ri yesi bu felsefenin en önemli konularından birini oluşturmuş­

tur. Vahdet-i VücGd felsefesinin süfiler arasında ve bilhassa Anadolu 'da asırlar­

dır çok geniş bir kabul gördüğü muhakkaktı.r. Bu yüzden, aralarındaki bazı nü­

anslar bir tarafa birakıltrsa, "insan" meselesini felsefi bir anlayışla ele alan hemen hemen bütün sfıfilerin, bu meseleye Vahdet-i Vücüd zaviyesinden yaklaştıkları­

nı görmekteyiz. Tabiatiyle, biz ele burada konumuzu aynı felsefe çerçevesinde

ele almak durı.ımundayız.

1 Hadis ii limlerinin hadis ola rak kabul etmedikleri bu sözü Ya hya b. Muaz er-Razi'nin söy led iği

nakledilir. Anca1' i.bn Araöı ve başka birçok sufi b\lnu hadis olarak kull:ınırlar. Adiın'i. Keşji·ı·f.Jfaj'f.ı,

Beynıt, 1:351 ·1352, c. Il, s. 262. 2532. hadis.

10 IOSatl/.'1((

Varlık Aleminde İnsarun Konumu ve Hususiyetleri

Tasavvufi düşüneeye göre, tüm varlık alemi Allah Teala'nm zati sevgisinin bir

gereği olarak var olmuştur. ''Gizli bir hazıne idim, bilinmeyi sevdim, mahllıki\tı

yarartım ki bilineyim.''1 kudsi hadisinde ifade edildiği üzere, Allah'ın kemal sıf<H­

Janrun bilinmesinden hoşlanması, varlık aleminin ortaya çıkmasına sebep ol­

muştur. Ancak varlık aleminin ortaya çıkışının mahiyeti ve sat11aları hakkında sO­

filer çok geniş izahlar yapmışlardır. Onların "hazerat-ı hamse" (beş ilalü Lıazreu

veya "tenezzülat- ı seb'a" (yedi nıhsal iniş) başlığı altında incelediideri bu konu­

yu şu şekilde özetleyebiliriz:

Yüce Allah'ın, "mutlak gayb'', "zat-ı balıt", ''mudak ama", "h'i-ta'ayyün", "la­hfıt'' ve "ehadiyyet" gibi isimler verilen ve hiçbir tecelllnin söz konusu olmadığı

"zat" mertebesinden, O'nun zat! sevgisinin bir gereği olara!<, "ilk ta'ayyi.in", ''ikin­

ci ta 'ayyün" , "ruhlar alemi", "misal alemi'' ve "şehadet alemi''; başka bir tasnife

göre de, "lahut alemi''' "ceben."ıt alemi"' ''melek Cı ı. alemi" ve "nasut alemi" adı ve­

rilen varW< ınercebeleri tecelli etmiş, nihayet ''merrebe-i cami'a'' denilen ·'insan··

ortaya çıkmıştır. Bu teceUI ınertebeleri , zahir-batın ilişkisi içinele birbiriyle bağın­

tılı ollıp, "zat" mertebesinden itibaren batından zahire doğru bir geçiş söz konu­

sudu r. Buna göre her bir mertebe bir sonrakinin batını ve haklkati; bir önceki­

nin de Z<thiri ve teceU!si durumundadır. Şu halde, bütün bu varlık mertebelerinin

hepsinin barını ve hakikati Allah Teala'nın ·'zat'' mercebesidir. Bu eecelli ve w 'ay­

yün seyrinde, "zat' meıtebesinden Allah'ın sıfatları., onlardan isimleri, isimlerin­

elen de fiilleıi, yani şehadet alemi denilen fizik alem zuhür etmiştir. Kısacası, bu­

rada latiften kesife, gaybdan şehadete , batından zahire, ulvlclen süfllye doğru bir

geçiş söz konusudur. Bu tecelli seyrinin en zahiri satılasını mükevvenat dediği­

miz fizik alem teşkil etmektedir. "Şehader alemi"nden önceki tecelli nıertebele­

rinin hepsine birden ele "gayb alemi'' veya metafizik alem denilmektedir. 1\ncak

unı.ıtrnamak gerekir ki, ilahi recelllnin bu rnertebeleri, zamanla kayıtlı, olmuş-bit­

miş bir hadise değil, "O her gün başka bir şandadı r.''·' ayet-i kerimesinde ifade

edildiği gibi, süreidi cereyan etmekte olan bir oluş hadisesidir. Bu durumu ehl-i

rasavvuf "teceddiid-i emsal " ve "halk-ı cedid" gibi tabirlerle ifade ederler.

Bütün bu "nüzül" <iniş) mertebelerinin en son sat1ıasını "insan·· teşkil eder

demiştik. ,'\ncak burada insanın konumu çok farklıdır. Çünkü insan, bütün bu

mertebelerin hepsini kendinele cemetıniştir ve her bir mertebenin özelliiderine

bilkuvve sahiptir. Bundan dolayı ona "mertebe-i cami'a" (toplayıcı mertebe)

denmiştir.

2 ibn Teynıiye ve Zerkeşi bunun hadis olmadığını söylerken, Aliyyii' l-Karl ınarıa yönünden sa­

lıih oldugunu ifade eınıişıir. Ancak bütün ıasavvı.ıf erbabı bunu n sılı halinde heıntlkird ir. Acl(ıoi,

Keşfi/.'1-Hafa, c. ll , s 132, 216. hadis

3 Rahnıan , 29.

Ezelden aşk ile biz yarıe geldik.

Hakikat-i şem 'ine peıvane geldik.

Terıezzı:il e:ıileyip uahdet ilinden. Bu ke>ret alemin seyri'Ine geldik.

Geçip .fernıan ile bunca ava li m,

Gezerken alem-i jn_çana geldik.

tasatJtJt(ji' dı/.şt'incede insan ll

(Azfz Jltfahmud-ı HüdayU'

Varlık aleminin unsurlarırun her birinelen bir nüveye sahip olduğu için, insa­na ·'alem-i suğra" (küçük alem) ele denir. Hz. Ali (k.v. )'nin, "Sanırsınki sen küçük bir varlıksın; halbuki sende büyük bir alem toplarunıştır. " 5 sözü de buna işaret eder. O, alemin zübdesi, özü ve özeti, gözünün bebeği mesabesindedir. Şeyh Galib'in de dediği gibi, .

Hrışccı ,)ak zatma kim, zühde-i !ilemsin s&n.

Mm·dl!m-i dfde-i ektJCiıT nlan ademsin sen.

İnsan, tüm varlık aleminin yaratılış sebebidir. Bu yüzden ··gaye varlık" tır. Bü­tün ınükevvenat onun ortaya çıkınası için yaratılm ış ve onun hizmetine müsah­har kıl ınıruştır. K·ur'an-ı Kerim'in pek çok ayeti buna işaret eder.'' "(Ey Hablbim) şayet sen olmasa ydın, alemleri yaratınazdım."- kudsi hadisi de bu hakikate işaret eder. Yine, varlık alemini bir ağaca benzetirsek, insan onun meyvesi ve çekirde­ği gibidir. Nasil l<i ağaçtan maksat meyve ve ondaki çekirdek de potansiyel ola­rak bir ağacı bünyesinde barındırırsa; insan da varlık ağacın111 meyvesi, yani ga­yesi; ve onu bilkuvve bünyesinde saldayan çekirdeğidi r.

Acaba insanı,., varlık aleminde böylesine önemli bir konuma sahip oluşunun se­bebi nedir? Ehl-i tasavvııfa göre bunun sebebi, insanın "rüh-i insani" veya "nefs-i natıka" adı verilen ilahi bir cevhere sahip olmasıdır. Bu cevhere, ınükevveıüt a.le­mınde başka hiçbir varlık sahip değildir. İnsanın yegane ınümeyyiz vasfı budur. İnsandaki bu ruhu Cenab- ı Hak kendisine izafe etmiş" ve onun "eını~' aleminden olduğunu haber veımiştir.9 insan, sahip olduğu tabii, nebat! ve hayvani nefs (rühJ itibariyle fizik alemdeki bütün varlıklarla ortak özellikler taşırken, ''nefs-i rühıka ''

ülıh-i insanfl sı itibariyle de metafizik alemin hususiyetlerini haizdir. İnsandaki

4 Seıııih Sergen, Tasawı!f Şiirleri Anıolojisl, İst. 1995, s . 131.

5 isına i l Hakkı 8ursevi, Lı'ihbıi 1-Lı'ihb Ve Sırrtı :~-.\·ın·, İsı. 1328. s. 13.

6 Mesela. " Göklerele ve yerele olan şeylerin hepsini size ıniisahhar kıld ı .. .'' (Ciisiye, 1.3). Ayrıca

b k Lokıniin. 20; Hacc. 65

7 Aclfın'i, Keş/i'i 1-Ha(fl. c. ll . s 164. 2123. hadis.

S '·O na kendi rfı h\ııııdan üfled iııı. " (Sad, 72).

9 "San:ı r(ı lı tan sonıyorlar. De ki. 'Rü lı Rabb'inıin eınrindendir. Size ancak az bir ilim verilmiştir'."

Osra, 85)

12 fCISCII '/ 'll/

··ruh" denen bu iHihl cevher, zahirden bauna doğru birtak un "latife"lere sahiptir ki, ehl-i tasavvufbı.~llara sırayla "kalb" (nefs-i nattka), "rfılı'', "sırr'' , "sıını 's-sırr'' , "lıal'i"'

ve "a lı tX' adım verirler. Ancak, hiçbir nılıi terbiyeden geçmemiş olan insanda, "kalb'. laCtfesinin dışındaki latlfeler açığa çıkıp aktif hale gelmez. Dolayısıyla, onda

daha ziyadenebati ve hayvani rüh hakimdir. Bu yüzden, ta bu ve nefsani ihtiyaç­larını teminden ve şehvetine tabi olmaktan başka bir şey di.işi.inmez.

İnsan bu yaratılış özellikleriyle "eşref-i mahlükar" olarak kabul edilmiştir. Ce­

nab-ı Hak Adem oğlunu rnükerrem kıldığını '" ve onu "ahsen-i takvim" <en güzel

yaratılış özelliği) üzere yarattığını11 beyan etmiştir. Şairin dediği gibi,

insan ne demek, ekre-m-i ma.hlük-ı i lahi. insan ne demek, eşre_ri mahlıJk-ı iliihf.

Ha/..1k ';rı hir aceb.fi'l-i keriimfi.tıdıf insan u

Yine insan bu özellikleriyle Allah Teala 'nın halifesi durumundadır. '' O, ih'l l ıl

emaneti üzerine alan yegane varlık tır. ı• H.allfe oluşu ve ilf:ihl emaneti taşıması do­

layısıyla, diğer tüm varlıklardan farklı olarak, akıl melekesi ve cüz''i iradesiyle eş­

ya ve lıadiseleı:~' müdahele etme, kendi yolunu tayin eune ve seçme imkanına sahip yegane varlıktır. Halbuki bütün fizik alem ve hatta melekler ve şeytanlar

b ile, sfınnetuWih çerçevesinde mm.lak bir cebr, otom:uizm ve deterıninizme ta­

bidirler. Yüce Allah, hallfesi durumundaki insanda, hayat, ilim, irade, kudret, se­

mi', basar ve tekvın gibi za(ı sıfatlarının birçoğuyla tecelll etmektedir.

insanın MLyonu

Nlizill menebeleıinden geçerek varlık salınesine çıl\:an bütün mükevvem1tın yara­

ttlış gayesi insan il<en, insaıun yaratılışuun gayesi ise Allah Teala'yı ı.ammak (ma'rilet>

ve O'na kavuşmak (vı.ıslaü tır. "Ben cinleri ve insanlan ancak bana kulluk etsinler di­

ye yarattun .''" ayetindeki "liya'budüne" kelimesini tasavvuf erbabı ''liya'rifüne" veya

"liyı.ıvahhidünc"anianunda tetsir etmişlerdir. Çünkü kulluktan asıl amaç "ına 'rifet''e ve

"tevlüd"e ulaşmaktır. İnsan bu dünya hayatına "güzel amel'' noktasında imtihan edil­

mek üzere gönderilmiş"' ve asla başıboş da bırakılmamıştı r. '- O M ide insanın bu

10 "Muhakkak ki Adeın oğlunu ınükerreııı kıldık .. (İsrii, 70>.

11 "Muhakkak öiz insam en güzel yaratılış özelliğinde y:ırnrnk. " <Tin. 4 ),

12 Prof. Dr. Süleynıan Aıeş, isli'ün Tasawufiı, Isı. 1992, s . 517.

13 En'aın, 165; Fıiıır.. 39: Yunus, 14.

14 Ahzab. n 15 Zıiriyat, 50. 16 Mülk , 2.

17 Kıyanıe, 36.

tascıwtt/i diiştlncede. insan B

alemdeki gerçek misyonu. Yaratıcı'sının belirlediği çizgide güzel arneller işie­mek suretiyle kendi.ndeki ilahi sırlan ve ınanevi lat!feleri keşfedip açığa çıkar­

mak ve böylec~ ;·kemal"e erip, "tevhld"in hakikatine ulaşmak ve Hakk'a vasıl ol­

maktır. Bu dunmıa ulaşmaya tasavvuf ehli "iradi öli'ım" veya "ölmeden evvel öl­

mek" demişlerdir. ·'ölmeden önce ölünüz. " hadisi de buna işaret etmektedir. Peki bu nasıl gerçekleşecektir' Tasavvuf erbabına göre bunun yolu, "seyr u

sülCık" tabir edilen ruhi terbiyeden geçmektir. Bu terbiyeden geçmeyen insan,

sütll (fizik) alemle ulvl (metatlzik) alem arasında bir konumdadır. Fıtri özelliği iri­

bariyle bem sütli aleme, hem de ulvi aleme mütevecciluir Bundan dolayı insa­

na "alem-i berzah" da denir. İnsan kalbinin bir yönü sütH aleme, bir yönü de ul­

v! aleme bakar ve değişken bir özellik arzeder. Ona "kalb" denmesi de bundan­dır. İnsan maddi, biyolojik ve his sahibi bir varlık olması sebebiyle maddi aleme

meyleder. Onu bu yöne meylettiren güdülerin hepsine birden ·'nefs-i emmare" denir. İnsandaki " rfıh-i insani" elenilen ilahi cevher ise daima aslı olan Rabb'ine

kavuşmayı arzu eder. Kısacası, beden ve onun tercümanı olan "nefs-i emmihe'·

kendi aslı olan maddeye, rüh da Allah'a kavuşmayı ister. "Her şey aslına rüdı

eder. ·· prensibi burada da geçerlidir. Şu halde. insanda birbirine zı t iki kuvvet da­irna mücadele ldlindedir. Eğer insan rühumı güçlendirici bir yola girer de nefsi­ni kontrol altına alabilirse, manevi kemal yolunda ilerlemeye naınzenir. Hunu

yapmaz da netsin arzulaıma teslim olursa, asil gayesinden uzaklaşmış ve sül1iy­yata ınahküm olımış olur. Böylesi kimseler hakkında Cenib-ı Hak, "İşte onlar

hayvanlar gibidi:·ler, hatta daha da aşağı derecededirler." 18 buyurmuştur.

O lıalde , illemin yaratılışından maksat insan, insandan da maksat "insan-ı ka­

miJ"dir. İnsanm asli misyonu olan "kemal"e ulaşmak üzere katetmiş olduğu ma­nevi mertebelerin hepsine birden '·seyr-i urüd" (yükseliş seyri) denir. Bu yükse­

liş seyıinin basamakları, nefsani yolu esas alan ve riyazct ve ınücahedeye ağı rl ık

veren slıfilerde, "nefs-i eınmare'' , "nefs-i levvilme". "nefs-i mülhime". "nefs-i ını.nmainne '' , "nefs-i razıye", "nefs-i marzıyye" ve "nefs-i kamile" denilen nefis

ınertebeleri; ruhani yolu benimseyip, aşk ve cezbeyi ön planda tutan süfilere gö­

re de. "letaif-i sitte" denilen rühllatifelerdir. İnsan bu basamakları geçtikçe ma­nevi derecesi de tedricen yükselir ve neticede "insan-ı ldmil" makamına ulaşır.

Tasavvuf elıline göre bu manevi yolu katetmek, sanıldığı gibi kolay bir iş değil ­

dir. Çok büyük irade, sabır ve gayret gerektirü·. Benlik duygusundan sıyrılma­

dan, mecaz! varlığından geçmeden, dünya ve maddeyle kalbi aHikayı kesmeden,

ınasiva kaydından sıyrılmadan, kısacası kalbi Allah'ın dışındaki her şeyden ann­du-ıp , sulllerin ifadesiyle "terk-i dünya", "terk-i ukba", "terk-i hestl", "terk-i terk'"

hallerine ulaşm<ıdan bu yolun sonuna erişmek mümkün değildir. Bu ruhsal yol-

18 A'raf, 179 Ayrıca bk. Furkiin. 44.

14 rm•awıif

culukta rehbersiz ilerlemek de hemen hemen imkansızdır. Aynca, bu yolda in­sanın en etkili vasırası da kalbindeki ilahi aşktu·. Aşk olmadan Hakk'a vuslat mi.imJ<iin değildir. İnsanın böyle bir rühl terbiyeden geçip kemale ermesiyle, ''Gizli bir hazine id im .. . " kudsi hadisinin sırrı tahakkuk etmiş, varlık aleminin ve insanın yaratılmasındaki asıl maksat gerçekleşmiş olmaktadır. Çünkü, ldinattaki her bir varlık ve nakıs insanlar, ilalu sıfatları isti'datları ölçüsünde nisbi olarak te­celli ettiıirken, "ldmil insan"da bu sıfatlar külll olarak tecelll etmektedir. İşte,

yeryüzünde Allah 'ın gerçek ballf'eleri de bu zatlardır. Hak Teala bu kimselerde külliyen tecelll etmiş, hadis-i kudsiele de belirtildiği üzere, Allah onların "gören gözü, işiten kulağı, ttıtan eli, yürüyen ayağı" 1~ olrnuşn.ır.

''(Ey Rasülüm) Attığın zaman sen atmadın , fakat Allah attı.'' l" ayeü de buna delalet etmektedir. İnsan-ı kamil, eşyanın halükaıine, enfüsre ve afaktaki ilMl1 su·Jara vakıf olmuş, kalb gözü açılmış, basireti inkişaf etmiş, kısacası Allah 'ın ab­lakıyla ahlakianmış ve O'nun sıfatlarıyla sıfatıanmış kimsedir. Bu özellikleri haiz olan "insan-ı ldmil"e de "~Hem-i kübra" (büyük alem) denir.

"İnsan-ı l<iimil" nazariyesi tasavvufi düşüncede çok geniş bir yer işgal eder. Bu konunun referruatına giımeye, çalışınamızın sınırı müsait değildir. Ancak şu kadarını ifade edelim ki, '' insan-ı kamil" varlık aleminin özü ve rühu mesabesin­dedir. Varlığın ayakta durmasına sebeb odur. O, varlık aleminin erratiı1da dön­düğü ınilıver <kutub) dir. Kesrene vahdet. vahdette kesret sunna erıniştir. O , za­h.irde halkla, batında ise Hak'la beraberdir. Hakk'ın bildirmesiyle gaybın sırlan­

na vakıf, yine Hakk'ın mOsadesi ölçüsünde varlıkta tasarruf sahibidir. "İnsan-ı

kamil" vasfmı, insanlık tarihinde en üst düzeyde temsil eden şahsiyet ise Hz. Mu­hammed (s.a.v.)'clir. O, Hakk'ın kamilen tecelll ettiği bir ayna mesabesindedir.

Aziz MalınıCıcl-ı Hüdayl'nin ifadesiyle,

A_vfnedir bu alem, her şey Hak ile Mim. Mir'at-ı Muhammed'den Allah g6ı-ünilr daim.

O'ndan sonra derece itibariyle diğer peygamberler, sonra da veli zatlar gelir. Bu bakımdan Hz. Peygamber (s.a.v.)'in gerçek varisieri de vel'ilerdir. Tasavvufi düşüneeye göre, Hz. Muhammed (s.a .v.) 'in manevi şahsiyeri (ruhu, nünı, haki­

kati) varl ık ve tecelli menebelerinin ilk sathasını , yani "ilk taayyün" mertebesini, dünyevl varlığı ise peygamberler zincirinin son halkasını (hatemü'l-enbiya) teş­

kil eder. Bundan dolayı, O'nun gelişinden sonraki dönem, insanlık tarihinin de

"kemal" dönemini teşkil eder. Tıpkı O'nun getirdiği Kitab'ın en müteldmil kitap, cilnin de en kamil din olduğu gibi.

19 Bu lıari. Sabfb-i B11lıarf, Rikak, 38.

20 Enfi\1, 17.

tasrıt 'l'ltji dı7şı1nceda insan lS

Sonuç o larak, bütün bu izahlardan şunu anlıyoruz ki, tasavvufi: düşüncede in­san, belki de başka hiçbir felsefi' sistemde görülmeyecek tarzda, varlıJ< aleminde

son derece rnüstesna ve değerJJ bir konuma yerleştiri lerek, Allah'ın mükevvenal

alemindeki halifesi ve alemin varlık sebebi olarak görülmüştür. Ayrıca , yaranlış

gayesine uygun olarak "keım\1" vasfııu kazanabilen insan, iHHll kudretin varlık

alemindeki karnil bir tecelllsi olarak kabul edilmiştir . Yine bu düşünce sistemin­

de, insanlık aleminin zirve noktasına da, hablb-i Klbriya, falu·-i alem Muhammed

Mustafa (.s.a.v.) oturtulınuştur. O'ndan sonra O'n un misyonunu kıyamete kadar

denıbte edecek o lanlar ise, O'nun gerçek varisieri " insan-ı kamil"lerdir.•

BİBI.İYOGRAFYA

ATEŞ, Prof. Dr. Süleyman, İslam Tasavoı-((u, Yeni Ufuklar Neşriyat. isL. 1992.

BliHSEVl, İsııı::ıll Hakkı, Lühhii 'l-Lühb ue Sım.1 '.<:-Sm; İst. 1328.

------. Kenz-i Mahfi, İst . 1240.

DÜZEN, Prof. Dr. İbrahim, 'Azfz Nesefi)'e (,'tire Allah, Kainat ve Insan, Ankara 1991.

ERZURÜMİ. lbrahlın Hakkı. Ma 'rifername, İst. 1330. FlRAT, Erdoğan, '·Kitabu'n-Netice Ve İnsan", fçlaın ilimleri Enstitüsü Dergisi, Sayı: Il.

SS . 205-219.

GÜNDÜZ, Doç. Dr. İrfan , "Tasavvufve İnsan" , Tantın"ı, Kaynakları t)(J Tesirlerı)le Ta­

scwm{f, Selu Neşriyaı., İst. 1991, ss. 41-62.

KONUK. Alımed Avnl, Fust1su 'l-Hikem Tercüme ve Şerhi 1-IV, Hazırlayanlar: Dr. Mus­

tafa Tahral ı - Dr. Selçul< Erayduı , İst. 1987-1992.

NESEFI, Azlzüddln, Tasawujta İnsan Meselesi (İnsan-ı Kamil), çev., Mehmet Karıar,

Dergah Yayınları, İst. 1990.

SER GEN, Seınih , Tasawı1( Şiirleri Anto/ojisi, Se ha Neşriyat, İst. 1995.

SUNiV{, Prof. Dr. Cavit, Tasauvı{( Felçe.fesi ueya Gerçek Fel,c;(e, Ank. ü. İlailiyar Fak.

Yayınl arı. Ankara 1974.

--------, Varlık Hakkında Ana Düşünceler, Ank. ü. i lahiyat Fak. Yayınları , Ankara

1977.

TÜRER, Prof. Dr. Osınan, Ana Hatlarıyla Tasavuı((Tarihi, Seha Neşriyat, İst. 1995.

YILMAZ, Doç. Dr. Hasan Kamil, Ana Hatlarıyla Tasaımu:f ı:e Tatfkatlar, Ensar Neşri ­

y<H, .İsl. 1994.

• Bu makale, 26-27 El<inı 1996 tarihinde istanbul'da yapılan ''Türkiye ı. islam Düşüncesi Sem­pozyuıııu "nda tebliğ olarak sumılınuşnır.