Upload
vothuan
View
214
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
KUNSTEDUCATIE EURO-PROEF? HOE DOEN ZE HET IN ANDERE LANDEN?, ZIE PAG. 4
BULLETINCULTUUR & SCHOOLDECEMBER 2001
20
COVERSTORY
AMUSANT EN EEN MUST
Europa praat over kunsteducatie op school
Eind september wisselden zo’n honderdvijftig specialisten op het gebied
van kunsteducatie, afkomstig uit heel Europa, ervaringen uit tijdens de
conferentie A Must or a-Muse in Rotterdam. Centraal stonden beleid en
praktijk van kunsteducatie in het voortgezet onderwijs. Wat zijn overeen-
komsten en verschillen in de diverse landen? Van een sterk sociale Duitse
inslag tot Franse les over ‘smaak’ en specifieke streekgerechten.
RUBRIEKZEEPBEL OF KAUWGUM
Heeft u nog iets gehoord van Cultuur- en School-
project ‘X’?
GEEN LESUREN
Digital Playground, een digitaal-cultureel evenement
voor jongeren in Rotterdam, timmert flink aan de weg.
In vijf weken tijd leren zo’n vierduizend jongeren de
basisprincipes van digitale fotobewerking, webdesign,
film-en geluidsbewerking of grafisch ontwerpen.
Succesfactoren? Jongeren benaderen via hun eigen taal,
vormen en symbolen. Geef de begeleiding in handen
van jonge mensen: ‘peer education’ oftwel ‘leren van
je maten’.
COLOFON
BULLETIN CULTUUR & SCHOOL
DECEMBER 2001, JAARGANG 4, NUMMER 20
BULLETIN CULTUUR & SCHOOL WORDT EENS PER TWEE MAANDEN
UITGEGEVEN OP INITIATIEF VAN HET MINISTERIE VAN ONDERWIJS, CULTUUR
EN WETENSCHAPPEN IN HET KADER VAN HET PROJECT CULTUUR EN SCHOOL
HOOFDREDACTIE: MARTHE BAUWENS
EINDREDACTIE: ANKE OOMEN
ALS U TEKSTEN UIT DEZE UITGAVE WILT OVERNEMEN, NEEM DAN CONTACT OP MET DE
REDACTIE VAN HET BULLETIN CULTUUR & SCHOOL
REDACTIESECRETARIAAT: CULTUURNETWERK NEDERLAND
TEL: 030 - 236 12 00 FAX: 030 - 236 12 90 EMAIL: [email protected]
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE: ERIC ALINK, BERT CORNELIUS, BEER LIEDMEIER,
JEFFREY MEULMAN, ANITA TWAALFHOVEN, MAAIKE SEVERIJNEN,
JOYCE VANHOMMERIG
REDACTIERAAD: ANJO CRAENEN, CO ENGBERTS , MAARTEN HAMEL,
JOS VAN RUYVEN, ANITA TWAALFHOVEN
ONTWERP EN OPMAAK: VORM VIJF ONTWERPTEAM BNO, DEN HAAG
DRUK: DRUKKERIJ ANDO, DEN HAAG
ISSN: 1387 - 6422
ABONNEMENT?
U kunt zich op het Bulletin Cultuur & Schoolabonneren (gratis) door een briefje met
uw naam en adres te sturen of te faxen naar:Cultuurnetwerk Nederland
Cultuur en Schoolt.a.v. Sabien Tegelaers
Postbus 613500 AB Utrecht
fax: 030 - 236 12 90U ontvangt dan een inschrijfformulier.
U kunt zich ook direct opgeven via de website Cultuur & School
www.cultuurenschool.net (rubriek ‘nieuws’)
FOTO: EUnetART
4
12
DITJES EN DATJES‘Weetjes’ voor en door de lezer
Het Bulletin verhit de gemoederen.
Deze keer veel ruimte voor reacties
van lezers. Over de perikelen rond
de ontwikkeling en invulling van
CKV2,3; hoe de kloof te overbrug-
gen naar het eindexamen CKV in
het vmbo als je van 3 havo naar 4
vmbo overstapt, en kanttekeningen
bij meer autonomie voor de school.
RUBRIEKEN
•8 ERFGOED ACTUEEL
Leidsche Rijn, luilekkerland voor omgevingseducatie
Cultuurhistorie als versterker van identiteit en sociale cohesie?
•12 ZEEPBEL OF KAUWGUM
Heeft u nog wel eens iets gehoord van
Cultuur en School-project X?
Géén lesuren
COVERSTORY
•4 Amusant en een must
Europa praat over kunsteducatie op school
COLUMN
•10 UIT HET CIRCUIT
Meningen over cultuureducatie
“Kunstjes maken we hier zelf wel’
ARTIKELEN
•14 CKV dwingt instellingen tot krachtenbundeling
Drie praktijkvoorbeelden
•11 Culturele diversiteit na vier jaar Cultuur en School
Onderzoek naar de behoeften van het primair onderwijs
EN VERDER
•16 DITJES EN DATJES
‘Weetjes’ voor en door de lezer
•20 CONTACTPERSONEN CULTUUR EN SCHOOL
IN DE REGIO
INHOUD
Het project Cultuur en School
Cultuur en School wil de samenwerking tussen culturele instel-lingen en scholen op het gebied van cultuureducatie een flinkeimpuls te geven.
Cultuur en School beoogt:
• leerlingen in contact te brengen met verschillende cultuur-uitingen
• scholen te stimuleren meer gebruik te maken van hunculturele omgeving
• cultuur ook een plaats te geven in andere dan de kunst-vakken, zoals in geschiedenis, techniek en de talen
• culturele instellingen te stimuleren hun aanbod beter af testemmen op de behoeften uit het onderwijs.
COLUMNUIT HET CIRCUIT
Meningen over cultuureducatie
‘KUNSTJES MAKEN WE HIER ZELF WEL’
Columnist Jeffrey Meulman filosofeert over de grenzen van
kunst en cultuur. Een vurig pleidooi voor cultuureducatie voor
iedereen, zodat mensen zelf kunnen bepalen wat voor hen
waardevol is, en wat niet.
RUBRIEKERFGOED ACTUEEL
LEIDSCHE RIJN, LUILEKKERLAND VOOR
OMGEVINGSEDUCATIE
Cultuurhistorie als versterker van identiteit en
sociale cohesie?
Hoe een nieuwbouwwijk een rijke bron van histo-
risch materiaal kan vormen. Twee Utrechtse
archeologen vertellen over de rol en de mogelijk-
heden die erfgoed krijgt toebedeeld in de grootste
Vinex-locatie van Nederland. ‘Asterix en Obelix
lopen bij wijze van spreken over het plein heen.’
FOTO: WERKPLAATS KINDERGEMEENSCH
FOTO: AMOVE
ARTIKELCKV DWINGT INSTELLINGEN TOT
KRACHTENBUNDELING
Drie praktijkvoorbeelden
Kunsteducatie is noodzaak: steeds meer
culturele instellingen werken bij de
samenstelling van hun kunstaanbod
vanuit de vraag van scholen.
Een kijkje in de keuken bij drie organisaties
en hun aanpak: het reizende jongeren-
festival De Bezetting; het Amsterdams
Overleg Educatie (AMOVE) en steun-
functie-instelling Kunst & Cultuur Drenthe.
8
10
16
14
4
AMUSANT EN EEN MUSTEUROPA PRAAT OVER KUNSTEDUCATIE OP SCHOOL
Om een inspirerende uitwisseling op gang te brengen tussen specialisten op het gebied van de kunsteducatiein Europa, nam het ministerie van OCenW het initiatief tot de internationale conferentie A Must or a-Muse.Van 26 tot en met 29 september kwamen zo’n honderdvijftig deskundigen, van Scandinavie tot Polen en Italie,bij elkaar.
PO
COVERSTORY
JONGERENTHEATERGROEP LE GRAND BLEU UIT LILLE, FRANKRIJK
FOTO: EUnetART
Meer informatie:
www.amustoramuse.org
Wie ideeën of vragen heeft
kan een e-mail versturen
naar
VO
Sinds de start van het project Cultuur &School blaast er in Nederland een frisse winddoor het veld van de kunsteducatie. De intro-ductie van de CKV-vakken en vouchers hebbengeleid tot massaal museum-, theater- enconcertbezoek van scholieren. De verande-ringen roepen ook nieuwe discussies en vragenop rond de theorie en de praktische invullingvan kunsteducatie op school. Welke ideeënover kunst- en cultuureducatie in het onderwijsleven er in landen als Engeland, Oostenrijk,Finland of Polen? Vanuit het idee dat hetinspirerend kan zijn om hierover met Europesecollega’s van gedachten te wisselen, organi-seerden drie partners - de Boekmanstichting,Cultuurnetwerk Nederland en de ErasmusUniversiteit Rotterdam - een vierdaagseconferentie. Onder de titel A Must or a-MuseArts and Culture in Education: Policy andPractice in Europe spitste deze zich toe op decultuureducatie in het voortgezet onderwijs. Zo’n honderdvijftig beleidsmakers, onderzoekersen praktijkmensen kwamen bij elkaar omlezingen en seminars te volgen en te discus-siëren met deskundigen uit alle hoeken vanEuropa.
In Oost-Europa is men sinds de val van de
Berlijnse Muur opgelucht dat de strikte controle
van de overheid op kunst- en cultuuruitingen is
afgenomen.
Oost en westNaast grote verschillen, is er veel op cultuur-gebied dat de Europese landen met elkaarverbindt. Thema’s als de multiculturele samen-leving, modernisering van de kunstvakken ende samenwerking tussen scholen en de kunst-wereld zijn in alle hoeken van Europa een hotitem. Maar in elk land kiest men anderewegen om hier mee om te gaan. In West-Europa is een tendens te bespeurenom op centraal niveau de vernieuwing in dekunsteducatie aan te sturen. Vergelijkbaar methet project Cultuur & School in Nederland zijnde landelijke projecten Mission Culture inFrankrijk en Creative Partnership in Engeland,met samenwerkingsvormen tussen scholen en
tal van culturele instellingen. In het voormaligeOostblok is men sinds de val van de Berlijnsemuur opgelucht dat de strikte controle van deoverheid op kunst- en cultuuruitingen is afge-nomen. Decentralisatie, met lokale initiatie-ven, ziet men vanuit die achtergrond als eenstimulans voor de nieuwe creativiteit.Ook de structuur van de samenleving heeftinvloed op de kunsteducatie. Zo is het in veelOost-Europese landen niet meer dan gewoondat minderheden een subcultuur vormen, metscholen waar de leerlingen les krijgen in deeigen taal en cultuur. Terwijl een land alsFrankrijk er bewust voor kiest om vooral deFranse cultuur onder alle bevolkingsgroepen teverspreiden. De meeste landen streven er ech-ter naar om de kunsteducatie op school toteen veelkleurige afspiegeling te maken van demulticulturele samenleving.
In Kroatie legt het project Music for all een
verbinding tussen muziek en ecologie, met lessen
rond de compositie Turn of the Tide van het
Symfonie Orkest van de Kroatische radio.
Globalisering Een vraag die bijna iedereen in Europa bezighoudt, is hoe de verschillende kunstdisciplineseen plek te geven in het onderwijs. De kunstvak-ken muziek en beeldende vorming domineren,
5
Hendrik Henrichs
Universiteit Utrecht
tel. 030 – 253 60 47
maar theater, dans, architectuur, vormgeving,mode, fotografie of film ziet men ook als hetterrein van de kunsteducatie. In Oost-Europastaan moderne kunstvormen voor een nieuwgevoel van vrijheid. Terwijl West-Europeselanden juist weer op zoek gaan naar de eigen‘roots’, het cultureel erfgoed, als tegenwichttegen de voortschrijdende globalisering.Het bestaande lesrooster staat dan ook nietalleen in Nederland, maar ook in landen alsFrankrijk, Engeland, Portugal en Polen ter dis-cussie. Sommigen geven de voorkeur aan eenruimere invulling van de bestaande kunstvak-ken. Zo is beeldende vorming uit te breidenmet fotografie of kunstfilosofie. Maar ook deintegratie van het kunstonderwijs in anderevakken is een ‘hot item’. Film en media kunneneen onderdeel zijn van het talenonderwijs enhet muziekonderwijs kan gebruik maken vanelementen uit het vak wiskunde. Origineel iseen project in Oostenrijk rond de architectuurvan steden en landschappen, dat een plekkrijgt in vakken als aardrijkskunde, wiskundeen het computeronderwijs. Evenals het Kroati-sche project Music for all, dat een verbindinglegt tussen muziek en ecologie, met lessenrond de compositie Turn of the Tide van hetSymphonie Orkest van de Kroatische radio.De compositie geeft in muzikale taal vormaan de bewegingen en kringloop in de natuur.Inhoudelijk sluit dit aan bij lessen als biologieen aardrijkskunde, waar de leerlingen werk-stukken kunnen maken rond het ecologischeverhaal waarop de compositie is geïnspireerd.Tijdens muzieklessen besteden de kinderenaandacht aan de stijl en structuur van decompositie. De uitvoering van het concerttijdens de Muziek Biennale in Zagreb, metkinderkoren en professionele musici, brengtde jonge toeschouwers een stap dichter bijde professionele muziekwereld.
Hendrik Henrichs, van de Universiteit Utrecht:
“Als je Duitse scholieren bloedserieus de kunst-
werken in een museum ziet bestuderen is dat niet
te vergelijken met Nederlandse leerlingen, die
het kunstbezoek eerder als een pretvak zien.”
Kunst als middel of kunst als doelVoorafgaand aan de conferentie heefthistoricus Hendrik Henrichs, werkzaam bij deUniversiteit Utrecht, samen met studenten eenonderzoek uitgevoerd naar de praktijk in dediverse Europese landen. Henrichs signaleertduidelijke verschillen. “Soms overheersen inkunstprojecten persoonlijke en maatschappe-lijke doelstellingen, zoals het verbeteren van
de positie van allochtonen. Zo springt in Duits-land de sociale thematiek in het oog. De kunst-educatie laat een grote maatschappelijkebetrokkenheid zien, met aandacht voor depolitieke context van kunst. In een land alsOostenrijk daarentegen, zie je een heel moder-nistische opvatting over de autonomie vankunst.” Daar is ervaring opdoen met kunst hetdoel op zich.
Hendrik Henrichs:
“In landbouwscholen in Frankrijk hebben scholie-
ren het cultuurvak ‘goût’ in het pakket, met lessen
rond de specifieke gerechten en de grondsoorten
van een streek.”
“De actieve vorm heeft over het algemeen devoorkeur in de kunsteducatie en laat ook deleukste projecten zien”, vertelt Henrichs.“Receptieve projecten bestaan vooral uitmuseum- en theaterbezoek, maar de benade-ring verschilt nogal. Als je leerlingen van eenDuitse school bloedserieus de kunstwerken ineen museum ziet bestuderen, is dat niet tevergelijken met Nederlandse leerlingen. Die zien kunstbezoek eerder als een pretvak.” Uitwisseling tussen de verschillende landenblijkt geen luxe te zijn, maar noodzaak. Somsweten mensen niet dat ze tegelijkertijd hetwiel aan het uitvinden zijn. “In Finland zietmen de ‘cultuurkaart’, die net als het CJP of devouchers de kosten voor leerlingen vergoedt,als een nieuwe vondst. Men was verbaasd datdit elders al een bekend verschijnsel is.”
MonocultureelWelke positie neemt Nederland in binnenEuropa? “Nederland hoort wel tot de kop-groep, maar is geen absolute pionier inEuropa”, stelt Henrichs. “Ik denk eerder aanEngeland en Frankrijk.” “Frankrijk is op het gebied van de kunsteducatieeen opvallend land”, zegt Henrichs. “De Franseoverheid werkt vrij
JONGEREN UIT VERSCHILLENDE EUROPESE LANDEN ONTMOETEN
ELKAAR OP EEN INTERNATIONALE THEATERWORKSHOP IN WEIMAR.
FOTO: EUnetART
☛ lees verder op pag. 6
bureaucratisch, maardit maakt het mogelijk om grootschalige plan-nen door te voeren. Vorig jaar is het ambitieuzePlan de cinq ans van start gegaan. Twaalfverschillende kunstdisciplines moeten aan heteind van een periode van vijf jaar een plek krij-gen in alle typen van het onderwijs.” De prak-tische invulling van de kunstvakken sluit goedaan bij de verschillende typen onderwijs. “Zokrijgen de leerlingen op het Lycée Professionelle,wat je kunt vergelijken met het vmbo, les intheatertechniek en decorbouw. Terwijl eenlandbouwschool het vak ‘goût’ – smaak – inhet pakket heeft, met lessen rond de specifiekegerechten en de grondsoort van een bepaaldestreek. Dit cultuurvak is in Frankrijk net zobelangrijk als film of architectuur.”Ook de multiculturele samenleving krijgt eengeheel eigen benadering. “In tegenstelling totlanden als Nederland of Engeland, legt Frank-rijk geen nadruk op een diversiteit aan culturen.Het ideaal is monocultureel, iedereen moetzich de Franse cultuur eigen maken. In dekunstvakken, die zowel op het primair als hetvoortgezet onderwijs verplicht zijn, domineertdan ook de Franse cultuur”, vertelt Henrichs.“Zo draait het muziekonderwijs vooral omFranse chansons en -componisten en als ze inschoolverband naar de bioscoop gaan, kiezen
6
☛ vervolg van pag. 5 ze niet snel voor Hollywood-films.” Het lijktwat chauvinistisch. “Maar vanuit de idealenvan de Franse Revolutie –‘vrijheid, gelijkheiden broederschap’- is het goed te verdedigen”,relativeert Henrichs. “Ze pakken het zeergedegen aan. Als je in Frankrijk op een ‘zwarteschool’ in een achterstandswijk zit, ben je watbetreft de kwaliteit van het onderwijs nietslechter af dan op een ‘witte school’.”
Rebecca Walker, van het Britse Touring Theatre:
“Wij vergelijken Pinter met zijn tijdgenoten en
plaatsen de schrijver in zijn historische en
sociaal-economische context.”
HuisbewaarderIn Engeland is Ann Bridgewood als onderzoek-ster verbonden aan de Arts Council, een lan-delijke instelling op het gebied van de kunst-educatie. Zij vertelt over het project CreativePartnership, dat net als het Franse plan ver-want is aan Cultuur & School. “In zestienregio’s zijn elk vijftien scholen geselecteerd,die samenwerken met tal van culturele instel-lingen. Naast theaters, musea, galeries encreativiteitscentra, is er ook aandacht voorinitiatieven op het gebied van de nieuwemedia. Leerlingen kunnen zo brede ervaringopdoen met alle mogelijke kunstvormen.
ILLUSTRATIE: BERT CORNELIUS
7samenleven. En omdat in de meeste Europeselanden de samenwerking tussen scholen enculturele instellingen te wensen over laat, kanhet beleid in Nederland en Engeland hier weertot voorbeeld dienen.” De conferentie heeft een beeld gegeven vantheorie, onderzoek en praktijk in Europa en dedeelnemers hebben een indruk gekregen vande sterke en zwakke punten in de diverse lan-den. Om tot een meer diepgravende uitwisse-ling en onderlinge samenwerking te komen opEuropees niveau, is het noodzakelijk dat deconferentie een vervolg krijgt en verdient hetaanbeveling om ook in kleiner verband inter-nationale werkgroepen op te zetten. Deze con-clusie werd alom gedeeld: voorzitter van deconferentie, Hedy d’Ancona, heeft aangekon-digd dat A Must or a-Muse binnen afzienbaretermijn een vervolg krijgt.
ANITA TWAALFHOVEN
De projecten zijn een combinatie van actieve,receptieve en reflectieve vorming.”Het educatieve werk van het theatergezelschapThe Touring Theatre is gedegen. Educatiefmedewerkster Rebecca Walker vertelt dathaar gezelschap klassiek en modern repertoirespeelt voor jongeren en volwassenen in middel-grote theaters. “Dit jaar spelen we de De Huis-bewaarder van Pinter en daaromheen organi-seren we workshops voor middelbarescholieren en studenten. We vergelijken Pintermet zijn tijdgenoten en plaatsen de schrijverin zijn historische - en sociaal economischecontext. We analyseren de tekst, qua ritme entaalgebruik, maar gaan ook in op de persona-ges en hun onderlinge relaties. De leerlingenlezen de tekst en spelen zelf ook scènes uit hetstuk. Bij de ene school leggen we meer nadrukop theorie, bij de andere benadrukken wevooral de technische aspecten van eentheatervoorstelling.” “De Britse overheid legt de nadruk op een watinstrumentele benadering van kunst”, verteltHendrik Henrichs. “Een alternatieve bewegingin de kunsteducatie laat projecten zien metsociale thema’s. “Zo is de term ‘Black British’een issue, met thematische projecten rond de‘zwarte’ cultuur en –identiteit en kunstwerkenvan zwarte kunstenaars.”
Wordt vervolgdTerugkijkend op de conferentie, is het de vraaghoe de verschillende landen elkaar kunneninspireren. Hendrik Henrichs denkt bijvoor-beeld aan discussies rond de begrippen ‘kunsten cultuur’. “Nederland is in vergelijking metandere landen erg kosmopolitisch, met eenopen blik op de kunst en cultuur in andere lan-den. Maar eigenlijk weten wij niet zo goed watnu precies ‘Nederlandse cultuur’ is. Bovendientwijfelen docenten vaak hoe ver je kunt gaanin het verbreden van het begrip cultuur:‘Gaan we ook naar de tattoe-shop of alleennaar klassieke kunst?” In Oost-Europa daaren-tegen, is kunst sterk verankerd in de volks-traditie en heeft men een strikte opvattingover het begrip kunst, namelijk Kunst meteen grote ‘K’. Ook Engelse, Franse en Duitsedocenten lijken zekerder van hun zaak te zijnen twijfelen minder aan hun opvattingen overen kennis van kunst en cultuur.” “Als het gaat om de versterking van de cultureleidentiteit van allochtonen in de multiculturelesamenleving kunnen we ons laten inspirerendoor landen waar van oudsher bevolkings-groepen van verschillende culturele afkomst
EUnetART
EUnetART, European Network of Art Organisations for Children and
Young People, is een organisatie die zich bezig houdt met kunst voor
kinderen en jongeren in Europa. Ze geven informatie en brengen profes-
sionals op het gebied van kunst en kunsteducatie met elkaar in contact.
Ook initiëren ze internationale projecten.
De nieuwsbrief Eu Net Art News geeft vier keer per jaar een overzicht
van actuele ontwikkelingen, initiatieven en contactpersonen.
ORGANISATOREN
•Erasmus Universiteit Rotterdam, Ton Bevers
tel. 010 – 408 24 45,
•Boekmanstichting, Cas Smithuijsen
tel. 020 – 624 37 36,
•Cultuurnetwerk Nederland, Marjo van Hoorn
tel. 030 – 236 12 00,
Meer informatie:
EUnetART
tel. 020 – 624 95 83
www.eunetart.org
LEIDSCHE RIJN, LUILEKKERL AND VOOR OMGEVINGSEDUCATIE
CULTUURHISTORIE ALS VERSTERKER VAN IDENTITEIT EN SOCIALE COHESIE?
Volgens sceptici wekken Vinex-locaties de slaaplust op en zijn de betrokken stedenbouwkundigen wars vancultuurhistorie. Arme polderkinderen? In Utrecht weten ze beter. Ontmoeting met twee bevlogen archeologendie Asterix en Obelix over een nieuw schoolplein zien wandelen. “Als je recht wil doen aan de verhalen die deomgeving vertelt, red je het niet met louter potjes en pannetjes in een vitrine.”
ERFGOED
ACTUEEL
In de handpalm van Herre Wynia rollen wittekiezels. “Dit is onze lakmoesproef”, grijnst dearcheoloog. “Het ene kind haalt zijn schouderserbij op; een ander gaat er hemels bij kijken.Deze stenen komen immers niet uit een tuin-centrum, maar zijn opgegraven in LeidscheRijn. Ze horen bij een belangrijke weg die denoordgrens van het Romeinse Rijk markeerde.Toch geweldig dat bijna 2000 jaar geledenRomeinse soldaten over deze steentjes hebbengelopen?” Vanaf 1997 zijn Wynia en zijn collega ErikGraafstal als gemeentelijke adviseurs Archeo-logie, Stedenbouw en Monumenten fulltimebetrokken bij Leidsche Rijn. Met een opper-vlakte van 24 vierkante kilometer is het de
grootste Vinex-locatie van Nederland. Hetambitieuze project, dat de oude dorpen Vleutenen De Meern omvat, zal uiteindelijk huisvestingbieden aan zo’n 75.000 mensen. De twee adviseurs hebben nooit met de vuist-bijl op tafel hoeven te slaan om wethouders enprojectontwikkelaars te overtuigen van het nutvan cultuurhistorisch onderzoek. Graafstal: “Indertijd trommelde stedenbouw-kundige Riek Bakker alle betrokkenen op omnaar het stadhuis te komen. Archeologie bleeknet zo belangrijk als verkeer of milieu. Een wijzezet: Bakker vond dat je ons beter vanaf hetbegin kon tegenkomen dan bij de bezwaren-rondes.” Die vooruitstrevende aanpak leverdeniet alleen een Cultuurhistorische Effect
ILLUSTRATIE: BERT CORNELIUS
PO
VO
8
9
rapportage, maar ook landelijke lof ennavolging op. Belangrijkste conclusie vanhet rapport: Leidsche Rijn is een schatkamervan archeologische, bouwhistorische engeomorfologische kwaliteiten die je, waarmogelijk, zou moeten integreren in het nieuweverstedelijkte landschap. Graafstal en Wyniakonden hun mouwen flink opstropen. Huntakenpakket: begeleiding van de planontwik-keling; archeologisch onderzoek op 60 loca-ties; integratie van erfgoed in de openbareruimte en in gebouwen – waaronder scholen.
WortelenHet oogmerk? “Uiteindelijk wil je helpenvoorkomen dat één onafzienbare zee vanhuizen ontstaat”, zegt Graafstal. “Bovendienblijkt uit monitoring van de faculteit SocialeGeografie dat de bewoners zich moeilijkhechten. Noem het nomadisch gedrag: huisjekopen, over vijf jaar vertrekken. In die zinwordt nu al vaker naar ons gekeken, in dehoop dat grotere aandacht voor cultuurhis-torie de identiteit en sociale cohesie in Leid-sche Rijn kan versterken. Een flinke klus.”Over de geestdrift van leerlingen hoeven zeminder wakker te liggen. Af en toe geven zegastlessen op de huidige vier scholen voorprimair en voortgezet onderwijs. Een succes,stelt Wynia: “Na afloop wil driekwart van deklas archeoloog worden. Het gebied zit ooktjokvol verhalen. De Romeinen hadden hiereen grensfort langs de Rijn, die indertijddoor dit gebied liep. In de Middeleeuwenwaren er kastelen, waarvan enkele omgrachteeilandjes zijn overgebleven. Nog later trok-ken schippers met klei voor de vele dakpan-fabrieken door de vletsloten in Leidsche Rijn.Vanaf de Bronstijd heeft Leidsche Rijn zo’n3000 jaar vrijwel onafgebroken bewonersgekend. En al hun verhalen laten je wortelenin de gemeenschap waarin je nu leeft.”
KindervragenErfgoed kan prikkelen. Ook letterlijk: Graaf-stal toont opgegraven Stacheldraht uit deTweede Wereldoorlog. Een Duitse bommen-
werper wacht in het veen van Leidsche Rijnop zijn berging. De oorlog is één van de tal-loze gestapelde geschiedenislagen die hetlandschap zichtbaar prijsgeeft. Zo wordenbijvoorbeeld twee gerestaureerde schoor-stenen van tuinbouwkassen uit de jaren ‘20geïntegreerd in de hal en speelplaats vaneen school. Ook natuur- en milieueducatieveprojecten staan op stapel, waarbij ondermeer een oude stekkas, stookruimte enappelboomgaard hun nut zullen bewijzen.Verder staat het project Beyond in de grond-verf, dat het ontstaan van kunst in de open-bare ruimte wil aanwakeren. Enkele hemel-bestormende ideeën: van het opzetten van‘parasites’, kolonies waar kunstenaars hetlandschap beïnvloeden met bijvoorbeeldlandmarks of videoprojecten, tot aan hetkopen van huizen op strategische puntenvoor inpandige kunstprojecten.
Magische plekkenDe erfgoedprojecten staan vooralsnog in dekinderschoenen. Wel willen de twee adviseurssnel van gedachten wisselen met het onder-wijs. Wynia: “De kansen liggen voor hetoprapen. Een van de scholen ligt letterlijk opde oude Romeinse weg, met in de voortuineen kasteelruïne. Asterix en Obelix lopen bijwijze van spreken over het plein heen. Hetmoet toch een verschil zijn of je als kind bijgeschiedenisles alleen maar een tekeningvan een kasteel ziet, of uit het schoolraamnaar een magische plek uit de Middeleeuwenkijkt.” Hoog op hun verlanglijstje staat hetcreëren van zulke plekken. Graafstal:“Ooit zei iemand op een lezing: ‘Archeologenhebben goud in handen, maar hoed je voorde didactische verleiding. Maak liever veel-duidige plekken waar de tijd regeert, myste-ries zijn en de fantasie de vrije loop krijgt.’Prachtig, maar in Nederland vinden we zo’nopvatting soms moeilijk te tolereren. Als jeeen hut wilt bouwen op een archeologischevindplaats, heb je al snel een conflict metde regelgeving. Gelukkig biedt Leidsche Rijnvolop mogelijkheden. Van locaties waar jescherven en houtskool kunt opgraven toteen fietsroute of land art. De kunst is omeen subtiele vormentaal te ontwikkelen diede verbeelding op gang helpt. Dat is nodig,zeker in dit land waar elke vierkante meteris bedacht.”
ERIC ALINK
EEN 25-METER HOGE SCHOORSTEEN UIT DE JAREN TWINTIG.
DIT COMPLEX GAAT MOGELIJK ONDERDEEL UITMAKEN VAN
NATUUR- EN MILIEUEDUCATIEVE PROJECTEN.
FOTO: ARCHEOLOGISCH EN BOUWHISTORISCH CENTRUM,
GEMEENTE UTRECHT
Lezers die suggesties
hebben voor cultuurhistorische
projecten in
Leidsche Rijn kunnen hun
ideeën e-mailen naar
of
10
UIT HET CIRCUITMENINGEN OVER CULTUUREDUCATIE
Jeffrey Meulman, algemeen en artistiek directeur van Huis a/dWerf en het gelijknamige festival, producent van theater,beeldende kunst en actuele muziek, betoogt dat cultuureducatiede vrijheid tot het kunnen maken van keuzes bevordert.
“KUNSTJES MAKEN WE HIER ZELF WEL”
JEFFREY MEULMAN
CO
LU
MN
met zijn vingers te knippen en weg te lopenals een beestachtige Romeinse tiran. Maarnatuurlijk is dit geen arrogantie. Natuurlijkkunnen ze in een paar seconden en zonderenige moeite zowel de kunstenaar als de kunstdoorgronden”.
Wij leven gelukkig in een vrij land. We hebbenzesenveertig televisiezenders waarop iedereenmag zeggen en doen wat hem of haar goeddunkt.Voor duizend gulden zuigt men dus rode wijnuit tampons, likt men spinazie uit witte onder-broeken en laten koppels zich twee weken langscheiden om de ander te bedriegen met eengemankeerd fotomodel. Programma’s die mijndochtertje geweldig fascinerend vindt. Van mijmag ze er niet naar kijken. Maar waaromeigenlijk niet? Waar halen al de luitjes uit dekunstsector en al die betweterige onderwijzershet lef vandaan om te bepalen wat voor ande-ren waardevol en zingevend is?Die vraag houdt me nu al twee weken bezig.En ik kom tot de conclusie dat het louter omkeuzevrijheid gaat. Cultuureducatie bevordertde vrijheid tot het kunnen maken van keuzes.Tussen wat voor u waardevol is en wat niet.Wat u boeit of wat u werkelijk aan uw edelereet zal roesten. “Kunstjes maken we hier zelfwel”, kan een terechte keuze zijn. Ik zal deeerste zijn om zoveel artistieke autonomiehartgrondig toe te juichen. Maar een keuzedie voort komt uit louter onwetendheid ofarrogantie is helaas zelden de juiste.
JEFFREY MEULMAN
Ik ken mensen die nooit van cultuureducatiehebben gehoord, die geweldig genieten vankunst. Ik ken ook mensen die op negenjarigeleeftijd Voltaire en Rimbaud uit het hoofdciteerden, die daarna nooit meer een boekhebben gelezen. Ik heb een kennis die honderdgulden neertelt voor een Schlagerfestival inZuidbroek en de avond van haar leven beleeft.In de buurt waarin ik werk, ken ik velen dieniets van kunst willen weten tot ze er mee temaken krijgen. Om het vervolgens vol woestefeestvreugde te omarmen.
Kunst en cultuur zijn wat mij betreft bredebegrippen en naar believen te verwarren.Vindt u een wijnglas kunst? Ik wel. U hoeft hetGlasmuseum in Leerdam maar te bezoekenom te zien hoeveel verfijnde designkwaliteitener nodig zijn voor het bedenken van zo’n glaas-je. Vindt u een conferencier die in plat Drentsoptreedt voor de voetbalvereniging cultuur?Nou en of! En dat bedoel ik niet cynisch.Om mij heen zie ik tallozen die bewust ofonbewust plezier beleven aan de kunsten. Iscultuureducatie daarmee een overbodig vak?Nee, dat is het niet. Ik zal u daar twee redenenvoor geven.
Ooit probeerde ik een mevrouw over te halenom met haar kinderen naar het circus te gaan.De vrouw leunde achterover op haar camping-stoel en sprak de onvergetelijke woorden“Kunstjes maken we hier zelf wel”. “Cultuurmakers zijn arrogant en elitair”,roepen populisten graag. “Subsidievreters”,zegt Leefbaar Utrecht. Maar vergeet niet hoemateloos arrogant het publiek zelf kan zijn.In haar essay Kunstobjecten schrijft auteurJeanette Winterson: “We horen voortdurendover de arrogantie van de kunstenaar maarnooit over de arrogantie van het publiek.Het publiek, dat part noch deel heeft gehadaan het scheppende werk en geen risico’sheeft hoeven nemen (…), dat nooit heeft stil-gestaan bij het medium of de methode, zaleven opkijken, vluchtig doorbladeren, door debeginakkoorden heen kletsen, om vervolgens
11
Meer informatie:
Cultuurnetwerk
Nederland,
Marjo van Hoorn
tel. 030 - 236 12 00
SCÈNE UIT DE VOORSTELLING ‘DE VERBORGEN VALLEI’ VAN THEATERGROEP HET WATERHUIS.
FOTO: MENNO LEUTSCHER
ON
DE
RZ
OE
K
PO
CULTURELE DIVERSITEIT NA VIER JAAR CULTUUR EN SCHOOL
ONDERZOEK NAAR DE BEHOEFTEN VAN HET PRIMAIR ONDERWIJS
Het cultuuraanbod en de cultuurafname moesten cultureel diverser worden. Dat washet uitgangspunt van het ministerie van OCenW vier jaar geleden. Het project Cultuuren School leek een uitstekend middel om dat te bereiken. Nu peilt het ministerie of erinderdaad iets is veranderd. Interessant daarbij is dat docenten en leerlingen uit hetprimair onderwijs worden ondervraagd.
In de nota Ruim baan voor culturele diversiteituit 1999 schrijft staatsecretaris Van der Ploegdat – hoewel Nederland ingrijpend is veran-derd door migratiestromen – de (culturele)aanwezigheid van allochtone bevolkingsgroepenmaar mondjesmaat merkbaar is. De culturelewereld vertoont nog steeds de trekken van eenmonocultuur. Er zijn wel veel disciplines, genresen stijlen, maar dit beperkt zich vooral tot decultuur van de autochtone aanbieders. Hetproject Cultuur en School werd geïntroduceerdom jongeren en allochtonen te bereiken, enhen te stimuleren deel te nemen aan cultuur.Van der Ploeg vond dit belangrijk, omdat hijervan overtuigd is dat cultuureducatie eenbijdrage kan leveren aan het besef van leerlin-gen dat zij leven in een multiculturele samen-leving.
InventarisatieBijna vier jaar loopt het project inmiddels.Vanaf het begin af aan heeft OCenW diverseonderzoeken laten uitvoeren om te polsen ofer daadwerkelijk verandering in de situatie,zoals Van der Ploeg die schetste, komt. In1998 werd het multiculturele karakter van decultuureducatie op de scholen in primair envoortgezet onderwijs geïnventariseerd. Daaruitbleek dat bij zeventien procent van de onder-zochte basisscholen een of meer cultureleactiviteiten met een multicultureel karaktervoorkwamen. Onderzoek bij zeventien steun-functie-instellingen in mei van dit jaar wees uit dat ongeveer tien procent van het aanbodcultureel divers te noemen is. Slechts een enkele instelling biedt helemaal geen cultureeldiverse activiteiten aan.
Docenten aan het woordUit het eerdere onderzoek kwam nog niet naarvoren wat nu daadwerkelijk de behoeftes vande docenten in het primair onderwijs zijn. Ditvormt de invalshoek van nieuw onderzoek datCultuurnetwerk Nederland op dit moment uit-voert. Aan docenten wordt gevraagd of het
cultuuraanbod en de cultuurafname voor hetprimair onderwijs inderdaad diverser is gewor-den. Ook wordt bekeken of het aanbod vol-doende aansluit bij de onderwijsdoelstellingendie betrekking hebben op culturele diversiteit.Tot slot wordt uitgezocht welk soort aanbodhet onderling begrip bevordert of zou kunnenbevorderen, en of leerlingen in het primaironderwijs door kennis te maken met (extern)cultuuraanbod verschillende culturen enkunstuitingen ook daadwerkelijk gaan lerenwaarderen. De uitkomsten van dit onderzoek,waarvan de resultaten eind januari beschik-baar komen, kunnen ervoor zorgen dat vraagen aanbod beter op elkaar worden afgestemd.Wat het onderzoek extra interessant maakt, isdat ook leerlingen gevraagd wordt naar hunervaringen met cultureel divers aanbod.
MAAIKE SEVERIJNEN
ZEEPBEL OF KAUWGUMHEEFT U NOG WEL EENS IETS GEHOORD VAN CULTUUR EN SCHOOL-PROJECT ‘X’?
Elk jaar worden allerlei cultuureducatieve projecten ontwikkeld. De rubriek Zeepbel of kauwgum neemttelkens een project ergens in Nederland onder de loep. Is het een eenmalige onderneming of beklijft het? Deze aflevering doet verslag over het multimedia evenement Digital Playground. Vier jaar geleden constateerde Hal 4, een productiehuis voor jongeren voor theater, dans en digitale media,dat in Rotterdam vrijwel geen aanbod was in cultuur en digitale media voor vmbo-jongeren. Daarom begonhet met Digital Playground, een digi-cultureel evenement in het gebouw Las Palmas. In vijf weken leren zo’n vierduizend jongeren de basisprincipes van digitale fotobewerking, webdesign, film- engeluidsbewerking of grafisch ontwerpen. Aan de workshops gaat een bezoek aan een Rotterdamse cultureleinstelling vooraf, waar de tieners foto- en videomateriaal maken voor de workshops. De uiteindelijke resul-taten worden op de website www.digital-playground.nl geplaatst.
GÉÉN LESUREN
Een oorverdovende herrie overspoelt de argelozebezoeker bij binnenkomst; Digital Playground isin full swing. In een grote hal van het gebouw LasPalmas te Rotterdam zingen allerlei geluiden rond:de rap van de geluidsband, de geluidseffecten die32 computers produceren, plus de klanken dieevenzoveel tieners met hun analoge stembandenvoortbrengen. Digital Playground voegt zich naar de wereld vande jongeren. Preciezer: naar vmbo- leerlingen vanaf14 jaar. Er wordt gecommuniceerd met hun taal,hun vormen, hun symbolen. “Een van de sleutels van onze benadering”, aldusMark van de Velde, de productieleider van DigitalPlayground. “Onze workshops zijn géén lesuren.De kids moeten zich thuis voelen. Dan gaan zevanzelf aan de slag.” Daarom worden de sessiesbegeleid door jonge mensen, net afgestudeerd ofnog student aan de Kunstacademie, het GrafischLyceum, of anderszins. Waarmee de drie basisprincipes voor de DigitalPlayground zijn beschreven: een afwijkende leer-omgeving, leren door doen, en ‘peer education’oftewel: leren van je maten.
Onbevangen waarnemenAan de workshops gaat een bezoek aan een cultu-rele instelling vooraf. Daar maken de jongerenvideo- en fotomateriaal om te gebruiken bij deworkshop. TENT., één van de betrokken cultureleinstellingen, presenteert hedendaagse kunst.Medewerker Anton Hoeksema vertelt: “Gedurendede Digital Playground staan hier elke ochtend 60kinderen voor de deur. Meestal is het de eerstekeer dat ze een tentoonstelling bezoeken. Ze zijnerg druk en het is een forse klus. Maar die kinde-ren zijn een deel van ons toekomstig potentiëlepubliek. Als we hen nu aanspreken, kennen ze onslater ook.” Een verplicht bezoek aan een expositie kan vrijblij-
vend worden geconsumeerd. Hoe maak je dat dejeugdige gasten wezenlijk worden bereikt? Hoek-sema: “Ik vraag de jongeren onbevangen waar tenemen en geen blad voor de mond te nemen. Durf tekijken en een mening te vormen, negatief of positief.”Een aanpak die vooral aanslaat bij de meisjes.Jongens staan vaak onder druk van hun leeftijds-genoten. “Laatst vertelde een jongen me zachtjesdat hij de tentoonstelling wel interessant vond,maar dat hij dat niet hardop kon zeggen, dan von-den de anderen hem een watje”, vertelt Hoeksema.
Drukke tienersDe verschillen tussen Digital Playground-docentenen leerlingen lijken in eerste instantie klein. Zoweluiterlijk als leeftijd liggen dicht bij elkaar. Beschik-ken de docenten over voldoende gezag en pedago-gische vaardigheden om de soms drukke tieners tebegeleiden? “Orde houden is nog nooit een pro-bleem geweest”, vertelt Van de Velde. “Wel heb ikde begeleiders extra geïnstrueerd over het culturelekarakter van de workshops. Als een leerling opz’n website schrijft ‘ik zag dat schilderij en ik vondhet totaal waardeloos’, prima. Dan heeft ‘ie geke-ken, erop gereflecteerd en daarover geschreven.Maar wat ik niet wil hebben, zijn sites vol borstenen bier.” Het complete programma van de Digital Play-ground wordt afgewerkt in maximaal viereneenhalfuur. Wat blijft hangen van de stortvloed aan infor-matie? Lianne Appel, een van de workshopbegelei-ders, vertelt: “Voor authentieke en originele pro-ducten is gewoon te weinig tijd.” Daarom beschiktDigital Playground over een database met beeld-materiaal waaruit gedurende de workshops geputkan worden.
Tutorials en co-producentenOm de informatie te laten beklijven ontwikkeltDigital Playground ook lespakketten (tutorials) voor
PR
OJ
EC
TVO
12
scholen. In verschillende modules worden alle tech-nieken van digitale media behandeld. Het eind-resultaat is de integratie van deze technieken opeen website. De lespakketten zijn bovendien eenpotentiële bron van investering in de verdere ont-wikkeling van Digital Playground. Van de Velde:“We zijn niet opgenomen in de structurele subsidievan het cultuurplan van OCenW. We moeten dusinventief zijn wat betreft onze financiering.” Eenvoorbeeld daarvan is de uitbreiding van het formatDigital Playground naar andere steden. “Daarmeebeginnen we in november in Almere”, vertelt Van deVelde. “Wij leveren het concept, de ideeën, de com-puters en een database met beeld- en geluidmateri-aal. De instelling CKV Almere doet de organisatie,publiciteit, verkoop en zorgt voor de docenten. Delocatie is het centrum voor hedendaagse kunst DePaviljoens, zodat de culturele input gegarandeerd is.” Er is veel belangstelling voor Digital Playground,zowel voor de tutorials als voor de workshops. Van de Velde ziet de klandizie met vertrouwentegemoet. Hij beseft de consequenties van degroei. “Onze organisatie is klein. Gaandeweg moe-ten we leren hoe we dit logistiek en administratiefregelen.” Een eigen ruimte lijkt noodzakelijk teworden. Wineke Verweij, communicatiemedewerkervan Hal 4 vertelt: “Alleen al op het Albeda Collegeen het Zadkine zitten zo’n 40.000 jongeren. Vijfweken is te weinig tijd om die markt te bedienen.In een eigen ruimte hebben we het hele jaar totonze beschikking, en kunnen we onze projectenverder ontwikkelen.”
Schilderijtjes en zoWat vinden de jongeren zelf van Digital Playground?“Leuk, je moest alleen wel lang wachten”, verteltLeroy Peters van SG Slinge. Heeft hij er nog wataan? “Ja, ik ga een website maken. Het komt megoed van pas.” Over de artistieke aspecten weet hijweinig te melden: “We maakten opnames van schil-derijtjes en zo die in Las Palmas hingen.” Docent David Lans van het Emmaus college isenthousiast over het digitale aanbod in Las Palmas.“Maar als ze eenmaal in Las Palmas zijn, dan willende leerlingen zich met de computers bezighouden.Een tentoonstelling daar leidt vooral af.” Veel meereffect heeft een bezoek aan een culturele instellingvooraf, vindt de docent. Wieneke Verweij vertelt dat vanuit praktisch oog-punt soms een tentoonstelling in de workshop-ruimte wordt geplaatst. “Dan is er minder aan-dacht voor de artistieke kant van de zaak. Het iseen thema voor de evaluatie. Misschien moeten wede culturele aspecten in de komende jaren meerbenadrukken.”
BEER LIEDMEIER
DIGITAL PLAYGROUND
DOELJongeren, vooral vmbo-leerlingen vanaf 14 jaar,
vaardigheden en kennis aanreiken door een gecombi-
neerd aanbod van multimedia, cultuur en educatie.
Met cultuur als uitgangspunt laat Digital Playground
jongeren digitale technieken ervaren en toepassen.
ACTIVITEITENIn een periode van vijf weken worden workshops
gegeven in digitale technieken in een ruimte die is
aangekleed met muziek, lichteffecten en styling.
Leerlingen maken een fotostrip of flyer, een
video- of geluidsmontage, of gaan aan de
slag met webdesign. Jonge deskundigen in
de digitale media begeleiden de work-
shops, die doorgaans vooraf gegaan
worden door een bezoek aan een museum.
Dit jaar werkten de volgende instituten mee:
Museum Boijmans van Beuningen, het Historisch
Museum Rotterdam, Showroom MAMA, het Neder-
lands Foto Instituut, Roodkapje, TENT., V2 Organisa-
tie en Witte de With.
Digital Playground maakt ook digitale lespakketten
voor het onderwijs en breidt het evenement in
co-productie uit naar andere steden.
TIPS•Raak een snaar. Sluit je aan bij de leefwereld van
de jongeren door hun stijl, hun taal en hun vormen
te hanteren.
•Spreek dezelfde taal. Jonge docenten (her)kennen
de beleving van de tieners.
•Leren door doen. Digitale vaardigheden verwerf
je door ze uit te proberen. Breng jongeren in de
gelegenheid daarmee aan de slag te gaan.
•Concentreer je op de kerntaken. Besteedt zaken
die niet tot je specialiteiten behoren uit.
•Biedt een flexibel programma. Speel in op de
logistieke mogelijkheden van de betrokken scholen.
•Maak een ‘mobiel format’: zorg dat je programma
ook in andere delen van het land kan worden
uitgevoerd.
13
DEELNEMERS AAN HET MULTIMEDIA EVENEMENT DIGITAL PLAYGROUND
FOTO: DIGITAL PLAYGROUND
Meer informatie:
www.digital-playground.nl
14
VO
CU
LT
UU
RCKV DWINGT INSTELLINGEN TOT KRACHTENBUNDELINGDRIE PRAKTIJKVOORBEELDEN
Het vak CKV1 heeft de samenwerking tussen scholen en culturele instellingen een enorme impuls gegeven.Steeds meer instellingen houden zich met educatie bezig en zien de noodzaak daarvan in. Ook de steunfunctie-instellingen doen sinds CKV1 goede zaken en hebben bijna allemaal één van hun medewerkers speciaal ophet voortgezet onderwijs gezet. CKV1 heeft iets losgemaakt in de culturele wereld. Zelfs zoveel dat de scholenvaak door de bomen het bos niet meer zien. Langzaam aan is er ook een cultuuromslag gekomen bij de culturele instellingen. Zij beseffen dat het geenzin heeft om in het wilde weg projecten te lanceren, maar dat ze meer vanuit de vraag van scholen zoudenmoeten werken. Jan de Kuijper, projectleider van De Bezetting, Margriet Prinssen (Het Muziektheater) en Britt Hendriks (HetConcertgebouw) van AMOVE, en coördinator voortgezet onderwijs bij Kunst & Cultuur Drenthe Bert Harskampvertellen hoe zij tegemoet proberen te komen aan de wensen van het CKV1-onderwijs.
Jan de Kuijper is projectleider van De Bezetting,een project dat afgelopen maand zijn herstartbeleefde in Zaandam. De Bezetting is een rei-zend jongerenfestival dat nieuw leven in werdgeblazen omdat het zo goed aansluit bijCKV1. Leerlingen kunnen op één dag in hunstad allerlei jongerentheater- en dansgezel-schappen uit het hele land zien en workshopsvolgen. Door een keuze te maken uit het uitge-breide aanbod van De Bezetting strepen ze opéén dag al drie of vier van de zes verplichteactiviteiten af.De festivalsfeer van De Bezetting heeft vol-gens De Kuijper veel voordelen. “Na de voor-stelling gaan de leerlingen niet meteen naarhuis, want er is nog meer te zien. Zo blijft hunervaring met cultuur beter hangen. Ook voor
de gezelschappen werkt de festivalsfeer perfect,ze stimuleren elkaar op zo’n dag ontzettendgoed.”De Bezetting bundelt de krachten van zesgezelschappen en plaatselijke steunfunctie-instellingen. Tot nu toe doen er acht stedenmee met het project. “Ik ben op plekken geko-men waar tot mijn grote verbazing de coördi-nator van de steunfunctie-instelling voor heteerst de hand schudt van de programmeurvan de schouwburg”, zegt De Kuijper. “Langniet alle instellingen in de stad kennen elkaar.Het blijkt een ingewikkelde klus om elk van deverschillende partijen achter één en dezelfdedoelstelling te scharen. Daarnaast zijn veelpraktische zaken niet eenvoudig: wie regelt het contact met de kunstcoördinatoren en de
DANSPRODUKTIE VAN AYA, EEN VAN DE GROEPEN DIE DEELNEMEN AAN DE BEZETTING
15
leerlingen? Wie regelt de logistiek en het ver-delen van de kaartjes?”
EilandjesHet Amsterdams Overleg Educatie (AMOVE)laat scholen uit heel Nederland naar hen toe-komen. De leerlingen krijgen geen speciaalop jongeren gerichte cultuur voorgeschoteld,maar de school mag wel zelf bepalen wanneerhet dagje uit plaats vindt. AMOVE is eennieuw project van zeven grote Amsterdamseculturele instellingen. Ze bundelen voor heteerst hun aanbod en leggen hier dwarsverban-den tussen. Een school kan een voorstelling inHet Concertgebouw bezoeken en kunstwerkenover hetzelfde onderwerp bekijken in Het Rijks-museum. Als de leerlingen een bepaald themain uiteenlopende kunstvormen zien terugkomen,geeft dat volgens de doelstelling van AMOVEeen meerwaarde. AMOVE breng de kunstcoördinatoren op dehoogte van wat mogelijk is door docenten eenkijkje te geven in het educatieve aanbod vande diverse instellingen. “De reacties op deeerste voorlichtingsdag in oktober waren erggoed”, vertelt Britt Hendriks, coördinator vandie dag. “De bundeling is een aanvulling opde bestaande netwerken en contacten.” Incidenteel werkten de grote instellingen alwel eens samen en dat beviel goed. Maar metAMOVE willen die instellingen hun samenwer-king formaliseren en duidelijk communicerenmet de scholen. “We zijn bewust klein begon-nen”, vertelt Margriet Prinssen van HetMuziektheater. “Amsterdam telt vele honder-den kleine gezelschappen en instellingen, hetis onmogelijk om ineens met z’n allen te gaansamenwerken. Dat is ook niet onze bedoeling.We willen geen instituut op zich worden. Welhopen we dat het idee wordt opgepikt of dathet andere instellingen aan het denken zet.Hoe meer contact tussen de instellingen enhoe meer het aanbod wordt gebundeld, hoebeter.”
NetwerkenBert Harskamp ziet bij het bundelen van dekrachten een duidelijke taak voor de steun-functie-instellingen. Hij nam drie jaar geledende taak op zich om bij Kunst & Cultuur Drenthede coördinatie voor CKV te verzorgen. Desamenwerking van K&C Drenthe met cultureleinstellingen en scholen kent verschillende vor-men: soms heeft K&C Drenthe de rol van eind-verantwoordelijke, en soms een ondersteunen-de of coördinerende rol. De rol van K&C
Drenthe als intermediair komt volgens Hars-kamp het best tot uitdrukking binnen deondersteuning en de netwerken. Deze (regio-nale) netwerken van scholen met cultureleinstellingen worden op initiatief van K&CDrenthe opgezet met als doel vraag en aan-bod op elkaar af te stemmen en tevens scho-len elkaar te laten informeren over opzet eninvulling van CKV. “CKV heeft veel in bewe-ging gezet”, zegt Harskamp. “Maar toch merkje dat de scholen en culturele instellingenelkaar nog niet echt goed begrijpen. Daaromvinden ze het heel prettig als ik als derde par-tij bij hen aan tafel zit.”Harskamp merkt dat er zich twee jaar naCKV1 een groot probleem aandient: de cultu-rele instellingen loopt tegen hun capaciteits-grenzen aan, zeker met de uitbreiding vanCKV voor het vmbo. Een oplossing zou volgensHarskamp kunnen zijn dat sponsoring in detoekomst een aanvulling vormt op de tekort-schietende subsidies. Ook het amateurcircuitzou de culturele instellingen voor een deelkunnen ontlasten wat betreft CKV.
Er zijn ontelbare vormen van samenwerking,bundeling en overleg. De bemiddeling van eensteunfunctie-instelling
BEZOEK AAN HET CENTRUM BEELDENDE KUNST IN EMMEN TIJDENS DE CKV-KUNSTONTMOETINGSDAG.
FOTO: CENTRUM BEELDENDE KUNST
☛ lees verder op pag. 16
16
kan de inspanningen vanculturele instellingen aardig verlichten. Of instellin-gen nemen het heft in eigen hand, zoals bij AMOVE,en leggen onderlinge dwarsverbanden. Een speciaalsamenwerkingsproject kan ook wat werk van degezelschappen uit handen nemen. Maar dat laatstekan niet zonder aparte subsidie, zo blijkt uit hetvoorbeeld van De Bezetting.
JOYCE VANHOMMERIG
Aan De Bezetting doen de volgende gezel-
schappen mee: Het Laagland, het Muztheater,
het Syndicaat, AYA, Made in da Shade en de
Kunstbende (initiatiefnemers), aangevuld met
o.a. ISH2, DOX, Droog Brood, Eigen Werk,
De Kift, Hush Hush Hush en Speeltheater Gent.
Coördinatie: Jan de Kuijper, Het Rozentheater,
tel. 020-627 61 62, [email protected]
www.debezetting.nl
AMOVE is een samenwerkingsverband tussen
Het Concertgebouw, Het Muziektheater,
Theater Carré, Rijksmuseum, Stedelijk Museum,
Toneelgroep Amsterdam, Van Gogh Museum.
Voor meer informatie:
Kunst & Cultuur Drenthe: Bert Harskamp
tel. 0592-33 69 99,
[email protected], www.kcdr.nl
BEZOEK AAN HET CENTRUM BEELDENDE KUNST IN EMMEN TIJDENS DE CKV-KUNSTONTMOETINGSDAG.
FOTO: CENTRUM BEELDENDE KUNST
☛ vervolg van pag. 15
‘WEETJES’ VOOR EN DOOR DE LEZER
INGEZONDEN BRIEVEN
DIT
JE
S E
N D
AT
JE
S
Beste redactie,Afgelopen weken zijn wij op het Blariacumcollege (vmbo, havo, vwo) gestart met het vak CKV in het vmbo. Eenbeschermd vak, zoals de meeste lezers van dit blad zullen weten, dat betekent dat iedere leerling dit vak naarbehoren hoort af te sluiten, voordat hij/zij aan het eindexamen deel mag nemen. Omdat CKV dit jaar nog nietverplicht is, dacht ook onze school er goed aan te doen om nu alvast te starten. Om de vragen die aan het lichtgaan komen zo veel mogelijk op te lossen. Er zijn inmiddels al vele vragen bij mij gerezen, maar een specifiekevraag wil ik graag met de lezers delen, omdat andere scholen hier waarschijnlijk ook mee te maken gaan krijgenén omdat er misschien al oplossingen voor bestaan.Zoals gezegd: vmbo-leerlingen moeten CKV naar behoren afsluiten, anders mogen zij niet deelnemen aan heteindexamen. Op onze school blijft het in de toekomst mogelijk voor een leerling om over te stappen van 3 havonaar 4 vmbo. Deze leerlingen hebben dan geen CKV gehad, want zij hebben niet in 3 vmbo gezeten. Zij hebbendit vak dus niet gevolgd en het dus ook niet naar behoren afgesloten. Hoe zit het nu? Moeten ze hiervoor eeninhaalprogramma volgen of komt CKV kortweg te vervallen voor deze leerlingen? Dit laatste zou dan uiteraardwel in strijd zijn met de regelgeving en lijkt mij een degradatie van het vak CKV dat nu nog in de kinderschoenenstaat. Op dit moment kan ik binnen de school niemand vinden die een duidelijk antwoord heeft op deze vraag. Wie helpt?
Met vriendelijke groeten,KIM WINTERMANS
Voordat leerlingen deel mogen nemen aan het eindexamen CKV in het vmbo dienen ze het vak naarbehoren te hebben afgesloten. Leerlingen die echter van 3 havo naar 4 vmbo overstappen, hebben geenCKV gevolgd. Hoe dit op te lossen, vraagt Kim Wintermans, CKV-coördinator vmbo op het Blariacum-college in Venlo-Blerick, zich af.
Geachte mevrouw Wintermans,De school mag zelf bepalen of CKV in het derde of vierde jaar wordt afgesloten. Het is dan ook aan de school om tebeslissen hoe te anticiperen op deze situatie.Dit kunt u nalezen in de brochure Eindexamenprogramma’s vmbo (pagina 27), die de programma’s bevat van maat-schappijleer en kunstvakken 1 (inclusief CKV) uit het gemeenschappelijk deel. Deze brochure kunt u bekijken opwww.cfi.nl. Ook kunt u deze brochure tegen betaling van ƒ 25,– bestellen bij Postbus 51 Infolijn, onder vermelding van hetISB-nummer 90 346 3837 5.Wij wensen u veel succes met de werkzaamheden!
Met vriendelijke groet,MW.DRS. J.A.L. KENSMIL
Directie Voortgezet Onderwijs
Martijn Nicolaas (Haags Montessori Lyceum)“Bij ons is het heel simpel, wij bieden CKV in vmbo 4 aan. Maar als dat niet zo was dan zou ik die leerling gewoonmet 4 havo mee laten gaan. Desnoods koppel je hem aan een vaste leerling uit 4 havo die dan fungeert als een soortbegeleider. Voor praktische opdrachten draait de vmbo-er gewoon mee met de activiteitendagen, die zijn voor de helebovenbouw.”
Meike Touw (Atlas College)“Afhankelijk van de leerling in kwestie zou ik een alternatief programma op maat aanbieden, waarbij die leerlingnatuurlijk zoveel mogelijk zelf bepaalt waar hij of zij naar toe gaat. Als het roosterproblemen oplevert wijk je uit naarde vakanties. Er zijn kunstinstellingen die ook dan workshops geven, in combinatie met een voorstelling.”
Ronald Cilon (Aloysius College)“Ach, het gaat maar om vier culturele activiteiten. In ieder geval moet hij meedoen aan onze culturele week, waarinpraktische activiteiten gecombineerd worden met een uitstapje. De hele school is dan uitgeroosterd. Tijdens de rest vanhet jaar bezoekt hij nog drie kunstinstellingen. De verslagen zou ik laten inleveren in de toetsweek. Het vergt natuurlijkwel individuele begeleiding waarin de mentor ook een rol heeft.”
Astrid van der Velde (Johan de Witt College)“Twee activiteiten voor de kerst, twee erna. Óf met leerlingen van 3 vmbo mee, óf met 4 havo. Het workshopprogrammakan hij gewoon volgen want dat is na lestijd. En de vouchers zou ik natuurlijk bestellen. Daar heeft hij toch recht op.”
De redactie van het Bulletin Cultuur & School vroeg de directie Voortgezet Onderwijs van het ministerie vanOCenW om een antwoord.
17
Om Kim Wintermans een idee te geven hoe andere scholen met deze problematiek omgaan heeft de redactiehaar vraag ook voorgelegd aan een aantal CKV-coördinatoren, werkzaam aan scholen in de regio Den Haag.
www.minocw.nl/c&s www.cultuurenschool.net Bekijk ook
de website
Cultuur en
School!
18
Rob Kerstens, de nieuwe directeur-generaal voor primair en voortgezet onderwijs toont zich in Bulletin nr.19een voorvechter van meer autonomie voor de school. Piet Hagenaars, directeur van Cultuurnetwerk Nederland, maakt enkele kanttekeningen.
Rob Kerstens is ervan overtuigd dat de autonome school meer rekening kan houden met de ‘vragende’ leerling enbovendien zo in de gelegenheid is zich onderwijskundig, pedagogisch en vakinhoudelijk te profileren. Wat het laatstbetreft, oppert Kerstens dat een school zich bijvoorbeeld kan profileren als cultuurschool, met veel aandacht voor kunst-vakken. Hij benadrukt dat het departement de samenwerking tussen culturele instellingen en scholen in de toekomstzal blijven stimuleren; cultuureducatie hoort immers thuis in het onderwijs en het gaat toch om de cultuurbeleving vankinderen?Hoewel deze uitspraken op zich positief klinken, doen ze onvoldoende recht aan hetgeen er nu in het onderwijs op hetgebied van de kunst- en cultuurvakken gebeurt en moet gebeuren. Door de cultuurconfrontatie, de receptieve compo-nent van cultuureducatie, alle aandacht te geven lijkt Rob Kerstens het belang van de praktijk- en de theorie op kunst-en cultuurgebied voor de algemene vorming van de leerling te verontachtzamen. Een doorlopende leerlijn voor leerlingen (van primair tot en met voortgezet onderwijs) met aandacht voor de confronta-tie, maar ook voor het zélf doen (tekenen, musiceren, dansen enzovoort) is van groot belang om wereld en werkelijkheidin vele facetten te kunnen ervaren, te doorleven en uiteindelijk te veroveren. Er moet dus een blijvend, en beslist geen vrijblijvend algemeen onderwijsaanbod van kunst-en cultuurvakken zijn – al dan niet geïntegreerd in andere vakdomeinen – van primaironderwijs tot het verplichte vak CKV2,3 in het profiel cultuur en maatschappij voorhavo en vwo. Het advies van de Onderwijsraad (2001) over de basisvorming en deverplichte plaats van kunst- en cultuurvakken in het kerncurriculum – met eenverwijzing naar vmbo en tweede fase – onderstreept dit overigens ook.
Piet Hagenaars
In het oktobernummer van het Bulletin Cultuur & School schreef Yvonne van Eekelen over de ontwikkelingvan CKV2,3. Van Mike Werkhoven, docent kunstvakken in de tweede fase havo en vwo op de WerkplaatsKindergemeenschap in Bilthoven, mag de kritiek nog wel wat luider. Zijn reactie op het artikel.
“Handen af van de praktijkvakken,” zeg ik. CKV3 is vormgeven aan verbeeldingkracht, gevoel en intelligentie van deleerling. Welk ander schoolvak kan daar prat op gaan? Het idee dat extra theorie ons praktijkvak meer erkenningoplevert, is een mes in eigen hart. Praktijktijd is al schaars. Docenten die hun vak pas serieus nemen als leerlingen de stof pittig noemen of het leuk vinden om leerlingen af terekenen op een centraal examen, baren mij pas echt zorgen. CKV1 goed, CKV3 gepest door opmars van theorie en CKV2 fout, want te veel in te weinig tijd. Deze omgevallenboekenkast is de schrik van de werkvloer. Tegenover dit pompeuze CKV2-plan met haar willekeur in onderwerpen,veelheid aan invalshoeken, kunstdisciplines en omvangrijke exameneisen of -vormen, staan gebrekkige leermiddelen,zwakke scholing van docenten, geen financiële compensatie voor scholing, gebrekkig uitgeversmateriaal, slechtgeïnformeerde schoolleidingen, te hoge kosten, roosterproblematiek, quasi afdwingen van diefstal: want niemand kande rechten betalen van beeld, geluid en videomateriaal. Maar bovenal: het totale onbegrip over de belevingswereldvan de puber of adolescent. Cultuuronderzoek en -overdracht zonder zingeving doodt motivatie. Blij dat Adelmund de druk van de ketel afhaalt en het centraal examen voorlopig op de schop heeft gezet. Wat mijbetreft voor altijd. Het gaat om de vrije en zelfstandige ontwikkeling van de leerling.
MIKE WERKHOVEN
19
ENKELE WEETJES
ILLUSTRATIE: BERT CORNELIUS
Cult online.nl: culturele jongerensite in de lucht
CKV, wat moet je ermee? Deze vraag zullen de ruim220.00 leerlingen op vmbo, havo en vwo die het vak CKVop hun rooster hebben staan, zichzelf ongetwijfeld regel-matig stellen. De site www.cultonline.nl geeft leerlingenallerlei hulpmiddelen om online kunstdossiers te maken,te plaatsen en op te vragen. Er is een landelijke, cultureleagenda en een digitaal podium. Een site voor en dóórjongeren.Meer informatie:www.cultonline.nl
Boekmancahier over cultuureducatie
Cultuureducatie is het thema van het Boekmancahiernr. 49. Fianne Konings en Letty Ranshuysen stellen daarinvast dat de kwaliteit van kunsteducatie in het basisonder-wijs te wensen over laat. Dirk Monsma van het Rotterdamscentrum voor kunsteducatie concludeert dat steunfunctie-instellingen niet met hun tijd meegaan. Cinekid-directeurSannette Naeyé opteert voor speciaal op kinderen toege-sneden producten, en er is een pleidooi voor de bevlogendocent.Meer informatie:Prijs los nummer: ƒ 22,50Te bestellen bij de Boekmanstichtingtel. 020 – 624 37 36 of via de website www.boekman.nl
Schooltv-serie Kunstlicht voor CKV1
wordt vervolgd
In november en december zendt Teleac/NOT de tweedereeks Kunstlicht uit, ter ondersteuning van de lessen
CKV1. De vier nieuwe afleveringen worden op donderdag17 januari nogmaals achter elkaar uitgezonden, van10.40 tot 11.40 uur op Nederland 3.Onderwerpen deze keer zijn de thema’s ‘opera’, ‘film’,‘computers en kunst’ en ‘het stedelijk landschap’.Bij de nieuwe reeks verschijnt wederom een docenten-handleiding.Meer informatie:Prijs docentenhandleiding: ƒ 22,90 te bestellen bij Teleac/NOTtel. 0900 – 1344 of via www.teleac.not.nl
Kunstengilde per 1 januari 2002 actief
Onder de naam Kunstengilde gaat per 1 januari aan-staande de nieuwe brancheorganisatie voor instellingenkunsteducatie en kunstparticipatie van start. De organisa-tie gaat zich bezighouden met strategische ontwikkelingen belangenbehartiging van de branche en levert dienst-verlening aan de leden. Kunstengilde wil de samenhangen samenwerking versterken en de bekendheid en kwali-teit van het werk vergroten van de ongeveer 1500 organi-saties die in Nederland actief zijn met kunsteducatie.De oprichting is een gevolg van de herstructurering vande landelijke kunsteducatie-organisaties, eind 1998 doorOCenW ingezet.Meer informatie:• Oeds Westerhof
tel. 058 – 234 34 34, [email protected]• Het beleidsplan is op te vragen bij Ap de Vries
tel. 030 – 231 34 24, [email protected]
CONTACTPERSONEN CULTUUR EN SCHOOL IN DE REGIO
Wilt u meer weten over de diverse activiteiten die ondernomen worden in het kader van het project Cultuur en Schoolof wilt u zelf een projectaanvraag indienen, dan kunt u contact opnemen met één van de volgende personen. Zij kunnen u naar de juiste instanties doorverwijzen.
HET NOORDEN
Provincie Drenthe
Sebastiaan Vos
tel 0592-365609
Postbus 122
9400 AC ASSEN
Provincie Friesland
Mark Stuijt
tel 058-2925797
Postbus 20210
8900 HM LEEUWARDEN
Provincie Groningen
Rudi de Vries
tel 050-3164966
Postbus 610
9700 AP GRONINGEN
Gemeente Emmen
Mw. A.J. Zingstra
tel 0591-685816
Postbus 30001
7800 RA EMMEN
Gemeente Groningen
Quirijn van den Hoogen
tel 050-3676271
e q.van.den.hoogen@
ocsw.groningen.nl
Postbus 268
9700 AG GRONINGEN
Gemeente Leeuwarden
Dorine van Geijn
tel 058-2338456
Postbus 21000
8900 JA LEEUWARDEN
HET WESTEN
Provincie Noord-Holland
Ellen Koning
tel 023-5143612
Postbus 3007
2001 DA HAARLEM
Provincie Zuid-Holland
Aty de Wolf
Mary-Ann Koster
tel 070-4417208
Postbus 90602
2509 GA DEN HAAG
Gemeente Alkmaar
Dhr. H. Batelaar
tel 072-5191530
Postbus 53
1800 BC ALKMAAR
Gemeente Delft
Mw. C.T. Lafeber
tel 015-2602322
Postbus 2804
2601 CV DELFT
Gemeente Dordrecht
Dhr. H. Aberson
tel 078-6398989
Vest 119
3311 TT DORDRECHT
Gemeente Haarlem
Noortje Benne
tel 023-5115732
Postbus 3333
2001 DH HAARLEM
Gemeente Arnhem
Annemieke Vervoort
Afdeling CEWES
tel 026-3774863
Postbus 5283
6802 EG ARNHEM
Gemeente Enschede
Irmgard Klaas
tel 053-4884513
Postbus 612
7500 AA ENSCHEDE
Provincie Zeeland
Jack van Aspert
tel 0118-631438
Postbus 153
4330 AD MIDDELBURG
Gemeente Breda
Rebecca Nelemans
tel 076-5293747
Postbus 90156
4800 RH BREDA
Provincie Flevoland
Heleen Geluk
tel 0320-265526
Postbus 55
8200 AB LELYSTAD
Provincie Utrecht
Fanny Huisman
tel 030-2582272
Postbus 80300
3508 TH UTRECHT
Gemeente Almere
Mevr. C.R. Vroom
tel 036-5491566
Postbus 200
1300 AE ALMERE
Gemeente Amersfoort
Mw. A.A. Steyn
tel 033-4694659
Postbus 4000
3800 EA AMERSFOORT
Gemeente Utrecht
Liesbeth Droffelaar
tel 030-2862683
Postbus 16200
3500 CE UTRECHT
AMSTERDAM
Gemeente Amsterdam
Nico van Rossen
tel 020-5523632
Postbus 1840
1000 BV AMSTERDAM
DEN HAAG
Gemeente Den Haag
Peter Spijkers
tel 070-3533637
Postbus 12564
2500 DP DEN HAAG
ROTTERDAM
Gemeente Rotterdam
Olga Smit
tel 010-4172037
Postbus 70012
3000 KP ROTTERDAM
GRONINGEN
FRIESLAND
LEEUWARDEN
DRENTHE
GRONINGEN
NOORD-BRABANT
LIMBURG
MAASTRICHT
HEERLEN
BREDATILBURG
EINDHOVEN
’s HERTOGENBOSCH
ZEELAND
ZWOLLE
EMMEN
HAARLEM
ZAANSTAD
HAARLEMMERMEER
ALKMAAR
ALMERE
UTRECHT
UTRECHTAMERSFOORT
APELDOORN
LEIDEN
DELFTZOETERMEER
DORDRECHT
FLEVO-
LAND
GELDERLAND
OVERIJSSEL
NIJMEGEN
ENSCHEDE
HENGELO
ARNHEMDEN HAAG
ROTTERDAM
AMSTERDAM
ZUID-HOLLAND
NOORD-HOLLAND
HET NOORDEN
HET OOSTEN
HET WESTEN
HET
MID
DEN
HET ZUIDEN
ASSEN
LELYSTAD
MIDDELBURG
Gemeente Zaanstad
Mw. M. Romeijnders
tel 075-6552358
Postbus 1400
1500 AK ZAANSTAD
Gemeente Zoetermeer
Mw. M. Worms
tel 079-3469136
Postbus 15
2700 AA ZOETERMEER
HET OOSTEN
Provincie Gelderland
Floor Viveen
tel 026-3599339
Postbus 9090
6800 GX ARNHEM
Provincie Overijssel
Rianne Brouwers
tel 038-4251382
Luttenbergstraat 2
8012 EE ZWOLLE
Gemeente Apeldoorn
Mevr. C. Pelgröm
tel 055-5802152
Postbus 9033
7300 ES APELDOORN
Gemeente Hengelo
Klaske Buis
tel 074-2459932
Postbus 18
7550 AA HENGELO
Gemeente Nijmegen
Conny Verberne
tel 024-3292396
Postbus 9105
6500 HG NIJMEGEN
Gemeente Zwolle
Allard van Lenthe
tel 038-4982071
Postbus 1018
8001 BA ZWOLLE
HET ZUIDEN
Provincie Limburg
Frank Gielen
tel 043-3897141
Postbus 5700
6202 MA MAASTRICHT
Provincie Noord-Brabant
Marianne Vaessen
tel 073-6808223
Postbus 90151
5200 MC ’s HERTOGENBOSCH
Gemeente ’s Hertogenbosch
Mevrouw H. Kroonberg
tel 073-6155805
Postbus 12345
5200 GZ ’s HERTOGENBOSCH
Gemeente Eindhoven
Hanneke Wiersma
tel 040-2382769
Postbus 2358
5600 CJ EINDHOVEN
Gemeente Heerlen
Dhr. A. Vincken
tel 045-5605040
Postbus 1
6400 AA HEERLEN
Gemeente Maastricht
Paul Lambrechts
tel 043-3505437
Henk de Pijper
tel 043-3505464
Postbus 1992
6201 BZ MAASTRICHT
Gemeente Tilburg
Rianne Lannoye
tel 013-5429127
Postbus 90155
5000 LH TILBURG
Gemeente Haarlemmermeer
Mw. A. Booms
tel 023-5676783
Postbus 74
2130 AB HAARLEMMERMEER
Gemeente Leiden
Ben van der Ree
tel 071-5165333
Postbus 9100
2300 PC LEIDEN
20