Embed Size (px)
Citation preview
1
Πλατσίδου Μ. & Μεταλλίδου, Π. (2003). Αξιολόγηση ηρωικής συµπεριφοράς και προτιµήσεις προτύπων ρόλου από άτοµα ηλικίας 10-19 ετών. Ψυχολογία, 10 (4), 556-574.
Αξιολόγηση ηρωικής συµπεριφοράς και προτιµήσεις προτύπων ρόλου από άτοµα
ηλικίας 10-19 ετών.
Μαρία Πλατσίδου
Πανεπιστήµιο Μακεδονίας
&
Παναγιώτα Μεταλλίδου
Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας
∆ιεύθυνση: Μαρία Πλατσίδου, Τµήµα Εκπαιδευτικής & Κοινωνικής Πολιτικής,
Πανεπιστήµιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 54006
Τηλ. 0310-891384
e-mail: [email protected]
2
Η εφηβεία είναι η περίοδος κατά την οποία εξελίσσεται η διαδικασία για την
κατάκτηση της προσωπικής ταυτότητας (Erikson, 1968). Η απόκτηση ταυτότητας
διέρχεται από διάφορα στάδια (Marcia, 1980) και την πορεία αυτή επηρεάζουν
παράγοντες όπως η ηλικία, το στυλ διαπαιδαγώγησης της οικογένειας, το κοινωνικό
και οικονοµικό επίπεδο και η φυλετική καταγωγή (Adams, Gullota, & Markstrom-
Adams, 1994). Επίσης, οι έφηβοι επιδεικνύουν µια ποικιλία διαφορετικών «εαυτών»
ανάλογα µε τις συνθήκες, στην προσπάθειά τους να βρουν ποιος είναι ο πραγµατικός
εαυτός τους (Harter, 1997).
Όπως έδειξε η σχετική έρευνα, η πορεία των εφήβων για την απόκτηση
ταυτότητας και την εύρεση του αληθινού εαυτού τους επηρεάζεται από τους
“σηµαντικούς άλλους” (βλ. ενδεικτικά Nestemann & Hurrelmann, 1994). Τη
µεγαλύτερη επίδραση φαίνεται ότι ασκούν τα µέλη της οικογένειας και οι
συνοµήλικοί τους. Επιπλέον, σηµαντική επίδραση ασκούν στους εφήβους πρόσωπα
από την κοινωνική και τη δηµόσια ζωή που είτε ανήκουν στον κύκλο των γνωριµιών
τους είτε παρακολουθούν το έργο τους από τα µέσα ενηµέρωσης, τα βιβλία, κ.τ.λ.
Τέτοια άτοµα λειτουργούν για τους εφήβους ως πρότυπα ταύτισης που επηρεάζουν τη
διαµόρφωση της ταυτότητας και των αξιών τους. Αυτό συµβαίνει µέσα από
διαδικασίες όπως η κοινωνική µάθηση (Bandura, 1986) και η κοινωνική σύγκριση, µε
την οποία οι έφηβοι επικυρώνουν και παγιώνουν την προσωπική και την κοινωνική
τους ταυτότητα και αποκτούν εµπιστοσύνη στην εγκυρότητα των πεποιθήσεών τους
(Hogg & Adams, 1988).
Η διαµόρφωση της θετικής κοινωνικής συµπεριφοράς φαίνεται πως είναι µια
από τις διαστάσεις που επηρεάζονται σηµαντικά από τις επιδράσεις του
οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος στην παιδική και εφηβική ηλικία (βλ.
Κακαβούλης, 1999). Στο πλαίσιο της συµπεριφορικής θεωρίας, η ανάπτυξη της
αλτρουιστικής συµπεριφοράς ερµηνεύεται µε βάση τη διαδικασία της µίµησης και
3
ταύτισης µε ένα πρότυπο, αλλά και µε τη γνωστική αναπαράσταση και επεξεργασία
των σχετικών εννοιών, γεγονότων και πράξεων (για το τελευταίο σηµείο βλ. και
Eisenberg, 1986). Άλλοι υποστηρίζουν ότι η αλτρουιστική συµπεριφορά ερµηνεύεται
από συγκεκριµένους παράγοντες, συναισθηµατικούς και προσωπικότητας, όπως η
ενσυναίσθηση και η συµπάθεια (Toi & Batson, 1982). Θεωρούν, µάλιστα, ότι αυτά τα
στοιχεία είναι εγγενή στον άνθρωπο (Hoffman, 1981).
H διερεύνηση της αλτρουιστικής συµπεριφοράς (βλ. Κακαβούλη, 1999 για
µια επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας) ανέδειξε ως κρίσιµο παράγοντα
επιρροής τα χαρακτηριστικά των σηµαντικών προτύπων. Το κοινωνικοοικονοµικό
επίπεδο της οικογένειας βρέθηκε άλλοτε να έχει σηµαντική επίδραση κι άλλοτε όχι.
Επίσης, το φύλο των παιδιών παίζει ρόλο στο βαθµό αλτρουισµού που θα επιδείξουν.
Γενικά, τα κορίτσια παρουσιάζουν πιο συχνά ορισµένες µορφές αλτρουιστικής
συµπεριφοράς από ό,τι τα αγόρια (Eisenberg & Mussen, 1997). Τέλος, έχει
επισηµανθεί η σηµαντική επίδραση του σχολείου αλλά και της τηλεόρασης και των
άλλων µέσων µαζικής ενηµέρωσης στη διαµόρφωση της θετικής κοινωνικής
συµπεριφοράς κατά την παιδική και εφηβική ηλικία (Eisenberg & Mussen, 1997).
Η αλτρουιστική συµπεριφορά και η κοινωνική προσφορά είναι από τα κύρια
στοιχεία της έννοιας του ήρωα, όπως προκύπτει από την αναλυτική περιγραφή του
όρου που γίνεται στο επόµενο κεφάλαιο. Στην παρούσα εργασία προσπαθήσαµε να
διερευνήσουµε κατά πόσο οι έφηβοι εκτιµούν τα ηρωικά χαρακτηριστικά προσώπων
της δηµόσιας ζωής, τα οποία έχουν γνωρίσει µέσα από τις σπουδές τους ή τα µέσα
µαζικής ενηµέρωσης. Επίσης, θέλαµε να δούµε κατά πόσο τα ηρωικά πρόσωπα
αποτελούν για τους έφηβους πιο ελκυστικά πρότυπα προς ταύτιση σε σχέση µε άλλα
πρόσωπα που θαυµάζουν, και τα οποία δε διακρίνονται από ηρωικά χαρακτηριστικά.
Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η συστηµατική µελέτη των ηρωικών προσώπων
κατά τη διδασκαλία προσφέρει στα παιδιά πιθανούς ρόλους-πρότυπα, τα οποία
4
µπορούν να αναδειχθούν ως εµπνευστές και καθοδηγητές κάποιων σε διάφορους
τοµείς της προσωπικής, κοινωνικής ή επαγγελµατικής τους ζωής (French & Pena,
1991. Lawlis, 1995). Η έρευνά µας συµβάλλει, ελπίζουµε, στην κατανόηση του
τρόπου µε τον οποίο οι έφηβοι αξιολογούν την ηρωική συµπεριφορά και κατά πόσο η
εκτίµηση αυτή συµβάλλει στις ταυτίσεις τους µε διάφορα πρότυπα.
Οι ήρωες και οι ρόλοι-πρότυπα
Πολλοί ερευνητές επιχείρησαν να διερευνήσουν το νόηµα και τις ιδιότητες
που αποδίδουν στην έννοια «ήρωας» τα παιδιά αλλά και οι ενήλικες. ‘Όπως
διαπιστώθηκε (Cohen 1993. Pleiss & Feldhusen, 1995), ως ήρωας χαρακτηρίζεται το
πρόσωπο που, έχοντας έρθει αντιµέτωπο µε ένα σοβαρό πρόβληµα, δυσκολία ή
σύγκρουση, επιδεικνύει αρετές όπως γενναιότητα, αυτοθυσία, σοφία, ευαισθησία στις
ανάγκες των άλλων και τοποθετεί το κοινό συµφέρον υψηλότερα από το ατοµικό.
Είναι ένα πρόσωπο που αξίζει να θαυµάζει και να τιµά κανείς και, ενδεχοµένως,
προσπαθεί να µιµηθεί τις πράξεις του. Μπορεί να είναι ένα πρόσωπο πραγµατικό ή
µυθικό, σηµερινό ή ιστορικό, οικείο ή µακρινό, κ.τ.λ. Συχνά χαρακτηρίζονται ως
ήρωες άτοµα που βρίσκονται στο φως της δηµοσιότητας και αναδεικνύουν µε
κάποιον τρόπο τις δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης. Όµως, επισηµαίνεται µε
έµφαση ότι ο χρόνος καταξιώνει τους ήρωες στη συνείδηση της κοινής γνώµης, ενώ
απαλείφει τις εφήµερες διασηµότητες (White & O’Brien, 1999). Οι ήρωες µε τη
συµπεριφορά τους εµπνέουν τους ανθρώπους να δουν το καλό που βρίσκεται µέσα
τους και να το αναπτύξουν.
Κάθε ηρωικό πρόσωπο δε γίνεται αντικείµενο εκτίµησης και αιτία έµπνευσης
για τον καθένα στον ίδιο βαθµό. Το πρότυπο ρόλου αναφέρεται στην ιδιαίτερη σχέση
ταύτισης που αναπτύσσει κάποιος µε ένα ή περισσότερα πρόσωπα που εκτιµά και
θαυµάζει (Pleiss & Feldhusen, 1995). Η ταύτιση προσδιορίζεται µε αναφορά στο
5
βαθµό αποδοχής των πεποιθήσεων και των αξιών του προτύπου, τη µίµηση της
συµπεριφοράς του και την οµοιότητα που κάποιος επιδιώκει µε αυτό (Bandura, 1986.
Bell, 1970. Sanchez, 1999). Η ταύτιση είναι το γνώρισµα που κατεξοχήν
χαρακτηρίζει το πρότυπο ρόλου, ενώ µπορεί να απουσιάζει εντελώς από ένα ηρωικό
πρόσωπο που απλά µπορεί να θαυµάζεται και να τιµάται για τις πράξεις του, χωρίς να
εµπνέει κάποιον να τις µιµηθεί. Έχει διαπιστωθεί ότι η ταύτιση µε έναν ήρωα
διευκολύνεται όταν ο ήρωας έχει, παράλληλα, και χαρακτηριστικά ανθρώπου της
καθηµερινής ζωής (Hart, Yates, Fegley, & Wilson, 1995. Pleiss & Feldhusen, 1995).
Τα ηρωικά πρότυπα και τα πρότυπα ρόλου στα παιδιά διαφόρων ηλικιών
Η έρευνα για το ποια είναι τα ηρωικά πρότυπα των παιδιών έχει προσελκύσει
το ενδιαφέρον, τόσο των επιστηµόνων όσο και των µέσων µαζικής ενηµέρωσης. Για
παράδειγµα, σε µία µη επιστηµονική έρευνα, ζητήθηκε από παιδιά εφηβικής ηλικίας
να ονοµάσουν ποια πρόσωπα θεωρούν ότι έχουν επιδείξει ηρωική συµπεριφορά σε
διάφορους τοµείς δραστηριοτήτων (Miller, 1978). Μερικά από τα πρόσωπα που
συγκέντρωσαν τις προτιµήσεις των εφήβων ήταν ο Αϊνστάιν, ο Σαίξπηρ, ο Λεονάρντο
ντα Βίντσι, ο Χένρι Κίσινγκερ, για την επαγγελµατική επιτυχία τους, η Έλενορ
Ρούσβελτ, ο Αβραάµ Λίνκολ και η Μαρία Κιουρί για την ευφυΐα και τη συµβολή
τους στη βελτίωση του κόσµου. Όταν, όµως, ζητήθηκε από τα παιδιά να αναφέρουν
σε ποιον θα ήθελαν να µοιάσουν, τα περισσότερα επέλεξαν πρόσωπα της
δηµοσιότητας, όπως ο Κλιντ Ίστγουντ και η Κέιτ Τζάκσον.
Σε µια αναπτυξιακή έρευνα οι White και O’Brien (1999) ζήτησαν από 600
περίπου παιδιά ηλικίας από 5 ως 16 ετών να εξηγήσουν τι σηµαίνει να είναι κανείς
ήρωας και να αναφέρουν ένα ή περισσότερα πρόσωπα που θεωρούν ηρωικά. Η
έρευνα απέδωσε µια ενδιαφέρουσα περιγραφή του τρόπου µε τον οποίο τα παιδιά
αντιλαµβάνονται την έννοια του ήρωα, ανάλογα µε την ηλικία τους.
6
Όπως διαπιστώθηκε, τα παιδιά ηλικίας 5-6 χρόνων θεωρούν ως ήρωα κάποιον
που σώζει ανθρώπους, κάνοντας µεγάλα κατορθώµατα. Ο ήρωας είναι ένα πρόσωπο
µε εξαιρετικές, φυσικές κυρίως, δυνάµεις, όπως η ικανότητα να υπερνικά τα πάντα ή
να πετά. Τα παιδιά των 8-9 χρόνων επεκτείνουν κάπως την έννοια του ήρωα,
περιγράφοντας κάποιον που βοηθά τους ανθρώπους και, γενικά, κάνει το καλό σε
διάφορους τοµείς. Επίσης, του αποδίδουν όχι µόνο εξαίσιες φυσικές αλλά και
ψυχολογικές ιδιότητες, όπως αξιοπιστία, γενναιότητα και καλοσύνη.
Για τα παιδιά των 11-13 ετών, ήρωας είναι κάποιος που προκαλεί το
θαυµασµό όλων εξαιτίας µιας σηµαντικής ενέργειάς του (π.χ., φυσικό κατόρθωµα) ή
ενός ιδιαίτερου χαρακτηριστικού του (π.χ., θάρρος, τόλµη). ∆εν είναι, όµως, ακόµη
σε θέση να συνδέσουν λειτουργικά τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά µε τις εξωτερικές
ενέργειες στις οποίες οδηγούν. Τούτο επιτυγχάνεται από τα παιδιά της επόµενης
ηλικίας, 15-16 χρόνων. Αυτά περιγράφουν τον ήρωα ως ένα πρόσωπο που κάνει κάτι
εξαιρετικό (π.χ., προσφέρει βοήθεια στους άλλους) δείχνοντας συγχρόνως
γενναιότητα, πιστότητα στις ηθικές αξίες και αυτοθυσία. Επιπλέον, περιλαµβάνουν
µια νέα διάσταση στον ορισµό του ήρωα, τις προσωπικές πεποιθήσεις. Ήρωας
θεωρείται εκείνος που µένει σταθερός και υποστηρίζει µε συνέπεια τις προσωπικές
του αξίες, παρά τις όποιες, αρνητικές γι’ αυτόν, επιπτώσεις.
Όταν ρωτήθηκαν ποιο πρόσωπο (ή ποια πρόσωπα) αποτελεί γι’ αυτούς
πρότυπο ρόλου, το 23-35% των παιδιών ανέφεραν τους γονείς τους, το 6-10% των
παιδιών ανέφεραν άλλα συγγενικά πρόσωπα και το 4-8% ανέφεραν φιλικά πρόσωπα
(βλ. και Hart et al., 1995). Πολλά παιδιά κατονόµασαν πρόσωπα της δηµοσιότητας
που προέρχονται, κατά σειρά προτίµησης, από τον αθλητικό χώρο, τον καλλιτεχνικό
κόσµο (βλ. και Balswick & Ingoldby, 1982), την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία,
την εκκλησία και το χώρο της κοινωνικής εργασίας, τον επαγγελµατικό χώρο που
7
αφορά παροχή υπηρεσιών (π.χ., αστυνοµικούς, γιατρούς), ενώ οι ήρωες κινούµενων
σχεδίων αναφέρθηκαν από τα µικρότερα παιδιά.
Τέλος, ένα κοινό εύρηµα σε παρόµοιες έρευνες (Adams-Price & Greene,
1990. White & O’Brien, 1999) είναι ότι τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια
αναφέρουν ως πρότυπα ρόλων περισσότερα ανδρικά πρόσωπα παρά γυναικεία. Αυτό
δείχνει ότι για τα παιδιά “οι άνδρες αποτελούν πιο σηµαντικά πρότυπα ρόλων προς
ταύτιση από ό,τι οι γυναίκες” (Balswick & Ingoldby, 1982, σ. 249). Επισηµαίνεται,
επίσης, το γεγονός ότι στο δηµόσιο βίο φαίνεται να υπάρχουν λιγότερες επιφανείς και
δυναµικές γυναίκες που θα µπορούσαν να λειτουργήσουν ως πρότυπα ρόλων (Pleiss
& Feldhusen, 1995).
Στόχοι και υποθέσεις της έρευνας
Η κατανόηση του πώς τα παιδιά εκτιµούν την ηρωική συµπεριφορά και πώς
επιλέγουν πρότυπα ρόλων φαίνεται πως είναι ένα σηµαντικό βήµα στη µεθόδευση της
εκπαιδευτικής παρέµβασης µε στόχο την ανάπτυξη της θετικής κοινωνικής
συµπεριφοράς στα παιδιά. Όσο είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε, το θέµα αυτό δεν
έχει ερευνηθεί στον ελληνικό µαθητικό πληθυσµό. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει
η παρούσα µελέτη.
Eιδικότερα, πρώτος στόχος της έρευνας ήταν να εξακριβώσει το βαθµό στον
οποίο τα παιδιά αποδίδουν ηρωικά χαρακτηριστικά σε ορισµένα πρόσωπα σπουδαία
ή διάσηµα στον ελληνικό χώρο, τα οποία έχουν διακριθεί για την προσφορά τους σε
διάφορους τοµείς (π.χ., τέχνη, επιστήµη, κοινωνική προσφορά, κ.ά.). Η υπόθεσή µας
ήταν ότι οι έφηβοι θα απέδιδαν περισσότερα ηρωικά στοιχεία στα πρόσωπα µε
έντονη εθνική και κοινωνική προσφορά, των οποίων µάλιστα η ζωή και η δράση
έχουν ήδη δικαιωθεί από το χρόνο (White & O’Brien, 1999). Αντίθετα, τα πρόσωπα
που βρίσκονται στο προσκήνιο της δηµοσιότητας εξαιτίας κυρίως της
8
επαγγελµατικής τους επιτυχίας (π.χ., καλλιτέχνες, αθλητές, κ.ά.) αναµενόταν να
αποτελούν ελκυστικά πρότυπα για τους εφήβους (Balswick & Ingoldby, 1982). Όταν,
όµως, καλούνται να εκτιµήσουν τον ηρωισµό τους, ανεξάρτητα από το αν θα τα
επέλεγαν ως πρότυπα ρόλου, δεν αναµενόταν να τους αποδώσουν σε σηµαντικό
βαθµό ηρωικά χαρακτηριστικά, σε σύγκριση µε άλλα πρόσωπα στα οποία είναι πιο
εµφανή τα παραπάνω χαρακτηριστικά (π.χ., εθνικοί ήρωες, πρόσωπα µε κοινωνική
προσφορά).
Ο δεύτερος στόχος ήταν να γίνει µια σύγκριση ανάµεσα στον τρόπο µε τον
οποίο τα παιδιά αξιολογούν την ηρωική συµπεριφορά των προσώπων και στις
προτιµήσεις τους προς ορισµένα πρότυπα ρόλων. Με άλλα λόγια, θέλαµε να
διαπιστώσουµε αν τα παιδιά προτιµούν ως πρότυπα ρόλου τα πρόσωπα των οποίων
τη συµπεριφορά έχουν χαρακτηρίσει ηρωική, ή αν τα κριτήρια µε τα οποία επιλέγουν
πρότυπα ρόλου είναι τόσο διαφορετικά, ώστε η εκτίµηση του ηρωισµού των
προσώπων δεν παίζει σηµαντικό ρόλο στην επιλογή αυτή. Η υπόθεσή µας ήταν ότι τα
παιδιά θα έδειχναν την προτίµησή τους σε πρότυπα ρόλων της σύγχρονης
πραγµατικότητας, και υπ’ αυτήν την έννοια πιο οικεία πρόσωπα, τα οποία
διακρίνονται για τη δηµοτικότητα (για τα µικρότερα παιδιά) ή/και την κοινωνική τους
προσφορά και αυτοθυσία (για τα µεγαλύτερα) (White & O’Brien, 1999).
Ο τρίτος στόχος της έρευνας ήταν να µελετήσει πώς µεταβάλλονται οι
εκτιµήσεις του ηρωισµού και οι επιλογές προτύπων ρόλου των ατόµων, µε το
πέρασµα της ηλικίας. Η πρόβλεψη ήταν ότι οι εκτιµήσεις των µικρότερων παιδιών θα
βασίζονταν κυρίως στις εξαιρετικές φυσικές ιδιότητες των προσώπων (δύναµη-
οµορφιά) και λιγότερο στις ψυχικές ιδιότητες και τις πεποιθήσεις τους. Οι αναφορές
στην ύπαρξη υψηλών ιδανικών και αλτρουιστικής συµπεριφοράς αναµέναµε ότι θα
ήταν συχνότερες στις µεγαλύτερες ηλικίες (βλ. White & O’ Brien, 1999).
9
Τέλος, θεωρήθηκε σκόπιµο να εξετάσουµε την επίδραση του φύλου τόσο στις
αξιολογήσεις της ηρωικής συµπεριφοράς όσο και στις προτιµήσεις ρόλων-προτύπων.
Η πρόβλεψή µας ήταν ότι οι εκτιµήσεις των παιδιών θα επηρεάζονταν από το φύλο
του προσώπου που αξιολογούν ή από χαρακτηριστικά που συνδέονται µε το φύλο
(π.χ., οµορφιά για τα κορίτσια, δύναµη για τα αγόρια) (βλ. Adams-Price & Greene,
1990. White & O’Brien, 1999).
Μέθοδος
Συµµετέχοντες
Στην έρευνα έλαβαν µέρος 420 άτοµα ηλικίας από 10 ως 19 ετών περίπου.
Συγκεκριµένα, 51 παιδιά προέρχονταν από την Ε’ και 48 από την Στ’ τάξη του
∆ηµοτικού σχολείου. Από τις τρεις τάξεις του Γυµνασίου προέρχονταν, αντίστοιχα,
46, 51 και 46 παιδιά, ενώ από τις τρεις τάξεις του Λυκείου εξετάστηκαν 55, 51 και 38
µαθητές, αντίστοιχα. Οι µαθητές προέρχονταν κυρίως από αστικές οικογένειες µέσου
κοινωνικοοικονοµικού επιπέδου και φοιτούσαν σε σχολεία των πόλεων
Θεσσαλονίκης, Ξάνθης και Βόλου, σε ίσους περίπου αριθµούς. Τέλος, στην έρευνα
έλαβαν µέρος 34 πρωτοετείς φοιτητές του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας. Στο σύνολο
των συµµετεχόντων τα 193 (46%) άτοµα ήταν αγόρια και τα 227 (54%) ήταν
κορίτσια.
Ερωτηµατολόγιο
Το ερωτηµατολόγιο περιλάµβανε δύο µέρη και είχε ως στόχο να διερευνήσει
το βαθµό στον οποίο τα παιδιά αποδίδουν το χαρακτηρισµό του ήρωα σε µια σειρά
από δηµόσια πρόσωπα. Κατασκευάστηκε από τις συγγραφείς µε βάση προηγούµενες
έρευνες (π.χ., Miller, 1978. White & O’Brien, 1999) καθώς και µια προκαταρκτική
έρευνα που πραγµατοποιήθηκε σε 60 άτοµα. Στην προκαταρκτική έρευνα
χρησιµοποιήθηκε ένας µεγάλος κατάλογος προσώπων που έγιναν διάσηµα για τη
10
δράση τους σε διάφορους τοµείς. Από τον κατάλογο αυτόν, επιλέχθηκαν για να
συµπεριληφθούν στο ερωτηµατολόγιο της κύριας έρευνας 26 πρόσωπα, σύγχρονα ή
ιστορικά, που ήταν τα πιο γνωστά στους συµµετέχοντες είτε από τις σπουδές τους
είτε από τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης και διέπρεψαν σε διάφορους τοµείς: αθλητισµό
(Ν. Γκάλης, Β. Πατουλίδου), καλλιτεχνική επικαιρότητα (Α. Βίσση, Α. Βουγιουκλάκη,
Ρ. Κοροµηλά, Σ. Σταλόνε, Ν. Σφακιανάκης), παγκόσµια διάσηµοι Έλληνες
καλλιτέχνες (Ο. Ελύτης, Μ. Θεοδωράκης, Μ. Μερκούρη), επιστήµη (Α. Αϊνστάιν, Μ.
Κιουρί), κλασική τέχνη (Λ. Μπετόβεν, Μ. Κάλας), οικονοµική δύναµη (Α. Ωνάσης),
κοινωνική προσφορά (Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, Μ. Βαρδινογιάννη, Μητέρα
Τερέζα, Λαίδη Νταϊάνα), εθνική προσφορά (Θ. Κολοκοτρώνης, Μ. Μαυρογένους, Π.
Μελάς), ιστορική πραγµατικότητα (Μωυσής, Περικλής, Σωκράτης). Από αυτά, 14
ήταν άνδρες και 12 γυναίκες.
Ειδικότερα, στο πρώτο µέρος του ερωτηµατολογίου, ζητήθηκε από τα παιδιά
να εκτιµήσουν το βαθµό στον οποίο καθένα από τα παραπάνω πρόσωπα έχει ηρωικά
χαρακτηριστικά, κατά τη γνώµη τους. Η εκτίµηση έγινε σε µια τετράβαθµη κλίµακα,
όπου το τέσσερα δείχνει ότι στο πρόσωπο αποδίδονται πολλά ηρωικά στοιχεία ενώ το
ένα δείχνει την παντελή έλλειψη ηρωικών στοιχείων. Αν κάποιο παιδί δεν ήξερε ένα
πρόσωπο, µπορούσε να βάλει παύλα. Στο δεύτερο µέρος του ερωτηµατολογίου,
ζητήθηκε από τα παιδιά να ονοµάσουν δύο πρόσωπα (από τα αναφερόµενα) στα
οποία θα ήθελαν να µοιάσουν, όταν µεγαλώσουν, και να αιτιολογήσουν τις
απαντήσεις τους.
11
Η συµπλήρωση των ερωτηµατολογίων από τα παιδιά έγινε µέσα στην τάξη
τους, στη διάρκεια µιας σχολικής ώρας. Οι οδηγίες για τη συµπλήρωσή τους ήταν
γραπτές. Σε κάθε περίπτωση, παρούσα ήταν µια από τις συγγραφείς για να απαντήσει
σε τυχόν ερωτήσεις και να δώσει διευκρινίσεις. Αυτό χρειάστηκε να γίνει σπάνια και
αφορούσε κυρίως στα παιδιά των µικρών τάξεων.
Αποτελέσµατα
Μέρος Α’: Εκτίµηση ηρωικής συµπεριφοράς των προσώπων
Στο πρώτο µέρος του ερωτηµατολογίου, τα παιδιά κλήθηκαν να αξιολογήσουν
το βαθµό στον οποίο καθένα από τα 26 πρόσωπα του καταλόγου χαρακτηρίζεται ως
ηρωικό. Η παρουσίαση των αποτελεσµάτων θα γίνει ανά κατηγορία προσώπων,
ανάλογα µε τον τοµέα στον οποίο διέπρεψαν και τα χαρακτηριστικά που
εκπροσωπούν (π.χ., προσφορά στο χώρο της επιστήµης, τέχνης, κοινωνική και εθνική
προσφορά, κ.ά.). Για να διαπιστωθεί αν η κατηγοριοποίηση των προσώπων γίνεται
πράγµατι µε τον τρόπο που είχαµε υποθέσει κατά το σχεδιασµό του ερωτηµατολογίου
(βλ. Μέθοδο), εφαρµόστηκε η τεχνική της ανάλυσης παραγόντων µε ορθογώνια
περιστροφή αξόνων.
Η ανάλυση έδωσε επτά παράγοντες, οι οποίοι ερµηνεύουν ποσοστό 66.5%
της συνολικής διακύµανσης και αντιστοιχούν στις εξής κατηγορίες: καλλιτεχνική
επικαιρότητα, επιστήµη και «κλασική» τέχνη, Έλληνες καλλιτέχνες µε διεθνή
αναγνώριση, πρόσωπα από την ιστορική πραγµατικότητα, εθνικοί ήρωες, κοινωνική
προσφορά και αθλητισµός. Η ταξινόµηση των προσώπων στις κατηγορίες αυτές, µε
βάση την ανάλυση παραγόντων, παρουσιάζεται στον Πίνακα 1. Αναλυτικά, στον
πρώτο παράγοντα φορτίζουν τα πρόσωπα που προέρχονται από το χώρο της
σύγχρονης καλλιτεχνικής δηµοσιότητας, Σφακιανάκης, Βίσση, Κοροµηλά,
Βουγιουκλάκη, Σταλόνε. Πρόκειται για τραγουδιστές και ηθοποιούς που είναι γνωστοί
12
κι αγαπητοί στο κοινό µε τη δηµοφιλή µουσική ή τους δηµοφιλείς ρόλους που
ενσαρκώνουν. Στο δεύτερο παράγοντα φορτίζουν τέσσερα πρόσωπα διεθνούς
ακτινοβολίας που δε ζουν πια: δύο πρόσωπα από το χώρο της επιστήµης, Αϊνστάιν,
Κιουρί, και δύο πρόσωπα που εκπροσωπούν την “κλασική” τέχνη, την κλασική
µουσική και την όπερα, Μπετόβεν, Κάλας. Ο τρίτος παράγοντας ορίζεται από
Έλληνες καλλιτέχνες που η προσφορά τους στην τέχνη είναι σηµαντική και διεθνώς
αναγνωρισµένη, Θεοδωράκης, Ελύτης, Παππά, Μερκούρη. Στον τέταρτο παράγοντα
φορτίζουν ιστορικά πρόσωπα που έχουν αναγνωριστεί για το έργο τους, το οποίο
εµπνεόταν από αγάπη για το Θεό ή/και την πατρίδα, Περικλής, Σωκράτης, Μωυσής.
Τον πέµπτο παράγοντα ορίζουν δύο από τους εθνικούς µας ήρωες Μαυρογένους,
Κολοκοτρώνης. Στον έκτο παράγοντα φορτίζουν σύγχρονα (αν και όχι εν ζωή)
πρόσωπα που έχουν διακριθεί για την κοινωνική προσφορά τους, Λαίδη Νταϊάνα,
Μητέρα Τερέζα. Τέλος, στον έβδοµο παράγοντα φορτίζουν δύο πρόσωπα από τον
αθλητικό χώρο, Γκάλης, Πατουλίδου.
Πρέπει να σηµειωθεί ότι τέσσερα από τα πρόσωπα του ερωτηµατολογίου δε
στάθηκε δυνατό να ταξινοµηθούν σε µία από τις παραπάνω κατηγορίες, όπως έδειξε η
ανάλυση παραγόντων, και γι΄ αυτό δε συµπεριλαµβάνονται στις αναλύσεις που θα
ακολουθήσουν. Πρόκειται για τους Π. Μελά, Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, Μ.
Βαρδινογιάννη και Α. Ωνάση. Τέλος, δύο πρόσωπα, Μ. Μερκούρη και Μητέρα Τερέζα,
φόρτιζαν σηµαντικά σε δύο παράγοντες, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Στην
περίπτωση αυτή αποφασίσαµε να κρατήσουµε το πρόσωπο στον παράγοντα όπου έχει
την υψηλότερη φόρτιση (Έλληνες καλλιτέχνες µε διεθνή αναγνώριση και Κοινωνική
προσφορά, αντίστοιχα).
__________________
Ο Πίνακας 1 περίπου εδώ
___________________
13
Στη συνέχεια υπολογίστηκαν οι µέσοι όροι των αξιολογήσεων των παιδιών
για κάθε κατηγορία προσώπων. Με τον τρόπο αυτό δηµιουργήθηκαν επτά σύνθετες
µεταβλητές που αντιστοιχούν σε κάθε παράγοντα (κατηγορία προσώπων) και
χρησιµοποιήθηκαν στις αναλύσεις που ακολουθούν. Οι τιµές των σύνθετων
µεταβλητών ανά σχολική τάξη και ανά φύλο των συµµετεχόντων παρουσιάζονται
στον Πίνακα 2. Οι κατηγορίες προσώπων που συγκέντρωσαν τα περισσότερα ηρωικά
στοιχεία ήταν, κατά σειρά, οι εθνικοί ήρωες (Μ.Ο. = 3,69), πρόσωπα από την
ιστορική πραγµατικότητα (Μ.Ο. = 3,23) και σύγχρονα πρόσωπα που έχουν διακριθεί
για την κοινωνική προσφορά τους (Μ.Ο. = 3,13). Λιγότερα ηρωικά στοιχεία
αποδόθηκαν στην κατηγορία επιστήµης και κλασικής τέχνης (Μ.Ο. = 2,99) και στην
κατηγορία των Ελλήνων καλλιτεχνών µε διεθνή αναγνώριση (Μ.Ο. = 2,49). Τέλος, οι
κατηγορίες του αθλητισµού και της καλλιτεχνικής επικαιρότητας κατέχουν, σύµφωνα
µε τους συµµετέχοντες, σε µικρό βαθµό ηρωικά στοιχεία (Μ.Ο. = 2,45 και 1,78,
αντίστοιχα).
_____________________
Ο Πίνακας 2 περίπου εδώ
_____________________
Επίδραση της ηλικίας και του φύλου στις εκτιµήσεις της ηρωικής συµπεριφοράς
Η µεταβολή στις εκτιµήσεις των παιδιών για τις επτά κατηγορίες προσώπων
ανάλογα µε τη σχολική τους τάξη ελέγχθηκε µε µια σειρά από αναλύσεις
διακύµανσης ANOVA και απεικονίζεται στο Σχήµα 1. Η επίδραση της ηλικίας, που
αντανακλά η διαβάθµιση των σχολικών τάξεων, στην αξιολόγηση των ηρωικών
στοιχείων ήταν σηµαντική σε όλες τις κατηγορίες (οι στατιστικοί δείκτες των
αναλύσεων παρουσιάζονται στον Πίνακα 3). Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2, οι
αξιολογήσεις των παιδιών για τα ηρωικά χαρακτηριστικά προσώπων που ανήκουν σε
διαφορετικές κατηγορίες δε διαφοροποιούνται στην πρώτη ηλικιακή οµάδα. Η
14
διαφοροποίηση των εκτιµήσεων αρχίζει να φαίνεται από τη Στ’ ∆ηµοτικού, αυξάνει
προοδευτικά µε την ηλικία και γίνεται εντονότερη από την Α’ Λυκείου και µετά.
Προκειµένου να διερευνηθεί η στατιστική σηµαντικότητα των διαφορών
µεταξύ των εννέα ηλικιακών οµάδων σε κάθε κατηγορία προσώπων
πραγµατοποιήθηκε έλεγχος της στατιστικής σηµαντικότητας µέσα από την εφαρµογή
του Scheffe test. Η εφαρµογή του test έδειξε ότι σε ορισµένες µόνο κατηγορίες
προσώπων οι διαφορές µεταξύ των ηλικιακών οµάδων ήταν στατιστικά σηµαντικές,
ενώ σε άλλες κατηγορίες οι διαφορές µεταξύ των οµάδων δε φαίνεται να
αντανακλούν ένα συγκεκριµένο εξελικτικό πρότυπο.
Ειδικότερα, στην κατηγορία των προσώπων της καλλιτεχνικής επικαιρότητας,
οι εκτιµήσεις των παιδιών της E’ ∆ηµοτικού διέφεραν στατιστικώς σηµαντικά από τις
εκτιµήσεις όλων των άλλων ηλικιακών οµάδων. Στατιστικώς σηµαντικά διέφεραν,
επίσης, οι εκτιµήσεις των παιδιών του Γυµνασίου από αυτές των παιδιών του Λυκείου
και των φοιτητών. Τα µεγαλύτερα σε ηλικία άτοµα απέδιδαν λιγότερα ηρωικά
χαρακτηριστικά στα πρόσωπα της καλλιτεχνικής επικαιρότητας από ό,τι τα
µικρότερης ηλικίας παιδιά. Επίσης, στατιστικά σηµαντική βρέθηκε η διαφορά των
εκτιµήσεων των παιδιών της Ε’ ∆ηµοτικού από τις εκτιµήσεις όλων των άλλων
ηλικιακών οµάδων στην κατηγορία των εθνικών ηρώων. Τα µεγαλύτερα σε ηλικία
παιδιά απέδιδαν περισσότερα ηρωικά χαρακτηριστικά στους εθνικούς ήρωες. Οι
εκτιµήσεις τους, δηλαδή, ήταν πιο κοντά στην πραγµατικότητα από ό,τι οι εκτιµήσεις
των µικρότερων παιδιών, για την ηρωική συµπεριφορά αυτών των προσώπων.
Επιπλέον, στατιστικά σηµαντικές βρέθηκαν οι διαφορές στις εκτιµήσεις των παιδιών
της Ε’ ∆ηµοτικού, της Α’ και Β’ Γυµνασίου και των φοιτητών από τις εκτιµήσεις των
παιδιών της Α’ και Β’ Λυκείου στην κατηγορία των Ελλήνων καλλιτεχνών διεθνούς
φήµης. Τα παιδιά των τάξεων του Λυκείου απέδιδαν λιγότερα ηρωικά
χαρακτηριστικά σε αυτά τα πρόσωπα από ό,τι τα µικρότερα παιδιά και οι φοιτητές.
15
Τέλος, στατιστικά σηµαντική ήταν η διαφορά των εκτιµήσεων των παιδιών της Γ’
Λυκείου από τις εκτιµήσεις των παιδιών της Στ’ ∆ηµοτικού, Α’ Γυµνασίου και των
φοιτητών στην κατηγορία των προσώπων από το χώρο της επιστήµης. Οι εκτιµήσεις
των παιδιών της Γ’ Λυκείου ήταν σηµαντικά χαµηλότερες από ό,τι αυτές των άλλων
οµάδων. Στις δύο τελευταίες, ωστόσο, περιπτώσεις δε φαίνεται να υπάρχει ένα
συγκεκριµένο εξελικτικό πρότυπο. Οι διαφορές αυτές πιθανόν να αντανακλούν
χαρακτηριστικά των οµάδων των συµµετεχόντων στην έρευνα.
__________________
Το Σχήµα 1περίπου εδώ
__________________
Στις ίδιες κατηγορίες προσώπων ελέγχθηκε και η επίδραση του φύλου στις
αξιολογήσεις των παιδιών, µε µια σειρά από ANOVA (οι στατιστικοί δείκτες των
αναλύσεων παρουσιάζονται στον Πίνακα 3). Οι αναλύσεις έδειξαν ότι η επίδραση του
φύλου ήταν σηµαντική στην κατηγορία των αθλητών, F(1, 352) = 36,449, p = 0.00,
όπου τα αγόρια έδωσαν υψηλότερες εκτιµήσεις, και στην κατηγορία της κοινωνικής
προσφοράς, F(1, 317) = 16,666, p = 0.00, όπου µεγαλύτερες εκτιµήσεις έδωσαν τα
κορίτσια. Το τελευταίο εύρηµα πιθανόν να οφείλεται στο ότι η κατηγορία αυτή
αποτελούνταν µόνο από γυναίκες και, εξαιτίας του κοινού φύλου, επηρεάστηκαν
περισσότερο οι εκτιµήσεις των κοριτσιών. Από την άλλη, ο χώρος του αθλητισµού
φαίνεται ότι, κατά παράδοση, είναι πιο ελκυστικός για τα αγόρια. Στις άλλες
κατηγορίες προσώπων η επίδραση του φύλου δεν ήταν στατιστικά σηµαντική. Αυτό
σηµαίνει ότι δε διέφερε ουσιαστικά ο τρόπος µε τον οποίο αγόρια και κορίτσια
αξιολογούσαν τον ηρωισµό των προσώπων στις κατηγορίες αυτές.
________________
Ο Πίνακας 3 περίπου εδώ
________________
16
Μέρος Β’: Επιλογές προτύπων ρόλου
Στο δεύτερο µέρος του ερωτηµατολογίου, ζητήθηκε από τα παιδιά να
αναφέρουν δύο πρόσωπα στα οποία θα ήθελαν να µοιάσουν, όταν µεγαλώσουν, και
να αιτιολογήσουν τις απαντήσεις τους. Από το σύνολο των 420 ατόµων που
συµµετείχαν στην έρευνα απάντησε ένα ποσοστό 81,5%. Οι προτιµήσεις των
κατηγοριών προσώπων που ανέφεραν τα άτοµα κάθε σχολικής βαθµίδας (σε
συχνότητες και ποσοστά) παρουσιάζονται στον Πίνακα 4. Όπως φαίνεται από τις
απαντήσεις που δόθηκαν συνολικά, τη µεγαλύτερη προτίµηση των παιδιών
συγκέντρωσαν, κατά σειρά, οι κατηγορίες: πρόσωπα από την καλλιτεχνική
επικαιρότητα (20,9%), Έλληνες καλλιτέχνες µε διεθνή αναγνώριση (17,9%),
πρόσωπα µε κοινωνική προσφορά (16,3%), πρόσωπα από την επιστήµη και την
κλασική τέχνη (14%), εθνικοί ήρωες (12,8%), αθλητές (11,8%), και ιστορικά
πρόσωπα (6,3%).
__________________
Ο Πίνακας 4 περίπου εδώ
__________________
Τα πρότυπα ρόλου που επέλεξαν οι έφηβοι ανάλογα µε την ηλικία και το φύλο τους
Ο έλεγχος καλής προσαρµογής (x2) που έγινε στα δεδοµένα έδειξε ότι ήταν
στατιστικά σηµαντική η κατανοµή των προτιµήσεων των ατόµων σε σχέση µε την
ηλικία τους (x2 = 164,84, df = 48, p = 0.00) και σε σχέση µε το φύλο τους (x2 =
102,29, df = 6, p = .000). Κατά την επισκόπηση του Πίνακα 4 παρατηρεί κανείς ότι
τα µικρότερα παιδιά (E’ ∆ηµοτικού), κατά µεγάλη πλειοψηφία (61,1%), έχουν
επιλέξει ως ρόλους-πρότυπα άτοµα από την κατηγορία της καλλιτεχνικής
επικαιρότητας (Βουγιουκλάκη, Σταλόνε). Σε µικρότερο ποσοστό (13,3%) ελκυστικά
17
επίσης τους ήταν πρόσωπα που διακρίθηκαν για την κοινωνική προσφορά τους
(Λαίδη Νταϊάνα). Γενικά, στην ηλικία αυτή φαίνεται ότι τα παιδιά έλκονται από
ιδιότητες όπως, εξωτερική εµφάνιση και δηµοτικότητα.
Στην επόµενη ηλικιακή οµάδα (Στ΄ ∆ηµοτικού), οι προτιµήσεις των παιδιών
στα πρόσωπα από την καλλιτεχνική επικαιρότητα µειώθηκαν σηµαντικά (23,4%),
ενώ αυξήθηκαν οι προτιµήσεις σε πρόσωπα από την κατηγορία της κοινωνικής
προσφοράς (22,1%), της επιστήµης και τέχνης (20,8%, π.χ., Αϊνστάιν). Τέλος, µικρή
προτίµηση σηµειώθηκε στους εθνικούς ήρωες και τους αθλητές (11,7%).
Με το πέρασµα της ηλικίας οι προτιµήσεις των παιδιών κατανέµονται σε
περισσότερες κατηγορίες προσώπων. Στις τρεις τάξεις του Γυµνασίου, τα πρόσωπα
από την καλλιτεχνική επικαιρότητα εξακολουθούν να ελκύουν τα παιδιά σε
σηµαντικό βαθµό. Παράλληλα, αρκετές προτιµήσεις συγκέντρωσαν οι εθνικοί ήρωες,
τα πρόσωπα που διακρίθηκαν για την κοινωνική προσφορά τους, οι Έλληνες
καλλιτέχνες µε διεθνή αναγνώριση, οι αθλητές και τα πρόσωπα από την επιστήµη και
την κλασική τέχνη.
Στις τάξεις του Λυκείου και τους πρωτοετείς φοιτητές, οι προτιµήσεις των
παιδιών συγκεντρώθηκαν στην κατηγορία των Ελλήνων καλλιτεχνών. Άλλες
κατηγορίες που προτιµήθηκαν ήταν τα πρόσωπα της επιστήµης και κλασικής τέχνης,
οι εθνικοί ήρωες, τα πρόσωπα κοινωνικής προσφοράς και οι αθλητές. Αντίθετα, η
προτίµηση στην κατηγορία της καλλιτεχνικής δηµοσιότητας έπεσε κατακόρυφα σε
αυτές τις οµάδες ηλικίας.
Όπως αναφέρθηκε, η σχέση ανάµεσα στις προτιµήσεις των ατόµων και το
φύλο τους βρέθηκε στατιστικά σηµαντική (οι προτιµήσεις των δύο φύλων
παρουσιάζονται στις τελευταίες σειρές του Πίνακα 4. ). Αξιοσηµείωτες διαφορές
παρατηρούνται στην κατηγορία των προσώπων κοινωνικής προσφοράς, των αθλητών
(στις ίδιες αυτές κατηγορίες παρατηρήθηκαν διαφορές φύλου και στην αξιολόγηση
18
του ηρωισµού) και των ιστορικών προσώπων. Στην πρώτη περίπτωση όλα τα
πρόσωπα ήταν γυναικεία και στην τρίτη όλα τα πρόσωπα ήταν ανδρικά. Είναι,
εποµένως, σαφής η τάση τα κορίτσια να δείχνουν την προτίµησή τους σε γυναικεία
πρότυπα και τα αγόρια σε ανδρικά. Τέλος, στην κατηγορία των αθλητών, όπου
υπήρχε ένα γυναικείο και ένα ανδρικό πρόσωπο, η µεγαλύτερη προτίµηση των
αγοριών εξηγείται από το ότι, παραδοσιακά, ο χώρος αυτός ελκύει τα αγόρια
περισσότερο από ό,τι τα κορίτσια.
Οι αιτιολογήσεις των ατόµων για τις επιλογές προτύπων ρόλου
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τα κριτήρια επιλογής των προτύπων ρόλου
µας δίνουν οι αιτιολογήσεις που έδωσαν τα άτοµα για τις προτιµήσεις τους. Οι
απαντήσεις των ατόµων κατηγοριοποιήθηκαν σε µια σειρά αιτιολογικών
χαρακτηριστικών ή ιδιοτήτων των προσώπων που επιλέχθηκαν ως πρότυπα ρόλου και
παρουσιάζονται στον Πίνακα 5. Οι συχνότητες που παρουσιάζονται δεν αντιστοιχούν
στον αριθµό των προσώπων που επέλεξαν τα άτοµα από κάθε κατηγορία, αλλά
µπορεί για ένα πρόσωπο (π.χ., Αϊνστάιν) να αναφέρουν δύο ιδιότητες (ευφυής και
προσέφερε πολλά στην επιστήµη).
________________
Ο Πίνακας 5 περίπου εδώ
________________
Γενικά, οι αιτιολογήσεις των ατόµων σχεδόν στο σύνολό τους ήταν πολύ
σύντοµες, µε σπάνιες αναφορές στον εαυτό. Αναφερόταν σε συγκεκριµένα χαρίσµατα
ή ιδιότητες (π.χ., ήταν γενναίος, έξυπνος, πλούσιος, όµορφος, διάσηµος, µεγάλος
φιλόσοφος, πολέµησε για την πατρίδα, πολέµησε για την ελευθερία, βοηθούσε τους
φτωχούς, κ.ά.) του προσώπου που επέλεγαν, αφήνοντας να εννοηθεί ότι θα ήθελαν
αυτά τα στοιχεία να διακρίνουν και τη δική τους ζωή. Μόνο σε λίγες περιπτώσεις
19
έκαναν τη σύνδεση µε τον εαυτό τους στο µέλλον, αναφέροντας για παράδειγµα “θα
ήθελα να µοιάσω στον Αϊνστάιν γιατί µου αρέσουν τα µαθηµατικά και θέλω να γίνω
µαθηµατικός ή επιστήµονας” ή “στον Κολοκοτρώνη, γιατί θα ήθελα να πολεµήσω για
την πατρίδα µου”.
Όπως φαίνεται στον Πίνακα 5, το αιτιολογικό χαρακτηριστικό που ανέφεραν
τα άτοµα µε µεγαλύτερη συχνότητα (f = 183) αφορούσε στο ταλέντο, την
εργατικότητα και τον επαγγελµατισµό των προσώπων στα οποία θα ήθελαν να
µοιάσουν («πολύ καλός/ή σ’αυτό που κάνει»). Με άλλα λόγια, το πρώτο κριτήριο
ήταν ότι τα πρόσωπα αυτά υπήρξαν ή είναι επιτυχηµένα στο χώρο τους (π.χ., “είναι
πολύ καλός/ή τραγουδιστής/στρια, ηθοποιός, παρουσιάστρια”, “έχει πολύ ταλέντο”,
“είναι µεγάλος/η επιστήµονας ή µουσικός”, “είναι µεγάλος φιλόσοφος ή πολιτικός ή
ηγέτης”, “είναι πολύ καλός/ή αθλητής/τρια”.
Τα αµέσως επόµενα σε συχνότητα αναφοράς χαρακτηριστικά αφορούν στην
προσωπικότητα των ατόµων που προτιµήθηκαν (f = 158). Επιλέχθηκαν πρόσωπα από
όλες σχεδόν τις κατηγορίες για το ήθος και τον καλό τους χαρακτήρα αλλά και για
την κοινωνική τους ευαισθησία, το κοινωνικό έργο και την προσφορά τους στο
συνάνθρωπο γενικότερα. Για παράδειγµα, τα άτοµα ανέφεραν: “έχει ήθος/καλό
χαρακτήρα”, “είναι καλός άνθρωπος”, “βοηθάει τους άλλους/όσους έχουν ανάγκη”,
“είναι καλή/ός µε τους φτωχούς”, “είναι φιλάνθρωπος”.
Στη συνέχεια, πολύ θετικά αξιολογήθηκε η προσφορά στην πατρίδα (f = 120).
Το χαρακτηριστικό αυτό αποδόθηκε κυρίως στους εθνικούς µας ήρωες και στους
Έλληνες καλλιτέχνες µε διεθνές κύρος, αλλά και στους αθλητές. Ειδικότερα
ανέφεραν: “προσέφερε πολλά στην Ελλάδα”, “αγωνίστηκε για την Ελλάδα”, “έκανε
γνωστή/δόξασε την Ελλάδα”, “δόξασε το ελληνικό µπάσκετ”, κ.ά.
Επόµενα σε συχνότητα έρχονται τα χαρακτηριστικά εξωτερική εµφάνιση
(δύναµη-οµορφιά) και πλούτος-διασηµότητα (f = 95). Τοποθετήθηκαν στην ίδια
20
κατηγορία γιατί πολύ συχνά αναφερόταν µαζί στις απαντήσεις (π.χ., “είναι πλούσια
και όµορφη” ή “είναι δυνατός και διάσηµος”). Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό ότι οι
αναφορές αυτού του τύπου αιτιολογούν την επιλογή προσώπων από µία κυρίως
κατηγορία, αυτή των καλλιτεχνών της επικαιρότητας (οι 82 από τις 95 αναφορές) και
ενός προσώπου (Λαίδη Νταϊάνα) από την κατηγορία της κοινωνικής προσφοράς.
Αξίζει να σηµειωθεί ότι αυτά τα χαρακτηριστικά έλκυσαν µόνο τα µικρότερα παιδιά,
δηλαδή µέχρι και της Β’ Γυµνασίου.
Τέλος, µε µικρότερη συχνότητα αναφέρθηκαν και άλλα χαρακτηριστικά, τα
οποία αφορούν συνήθως τα πρόσωπα µιας ή δύο κατηγοριών κάθε φορά.
Συγκεκριµένα, τα άτοµα ανέφεραν ιδιότητες όπως θάρρος, γενναιότητα και
αγωνιστικότητα (f = 33), κυρίως για τους εθνικούς ήρωες αλλά και για τους αθλητές.
Επίσης, έκαναν αναφορά στην εξυπνάδα και την ευφυΐα προσώπων που έχουν
καταξιωθεί στο χώρο της κλασικής τέχνης και της επιστήµης (f = 23). Αξιοσηµείωτη
είναι η αναφορά στις αξίες και τα ιδανικά των εθνικών ηρώων και των προσώπων µε
έντονη κοινωνική δράση (π.χ., Μητέρα Τερέζα), καθώς και στο ότι θυσίασαν τη ζωή
τους γι’ αυτά τα ιδανικά (f = 26). Οι αιτιολογήσεις αυτές δόθηκαν, ως επί το
πλείστον, από τα άτοµα των µεγάλων τάξεων και τους φοιτητές. Τέλος, ορισµένα
παιδιά που επέλεξαν πρόσωπα από την καλλιτεχνική επικαιρότητα (f = 12) ή τον
αθλητισµό (f = 12) ανέφεραν ότι τους αρέσει η συγκεκριµένη δραστηριότητα (π.χ.,
“µου αρέσουν τέτοιου είδους ταινίες/ τραγούδια” ή “µου αρέσει το µπάσκετ”).
Συµπερασµατικά, διαπιστώθηκε ότι τα άτοµα ακολουθούν ένα διαφορετικό
σύστηµα αξιολόγησης κατά την επιλογή των ηρωικών τους προτύπων, από τη µια,
και των ρόλων προτύπων τους, από την άλλη. Βρέθηκε ότι τα παιδιά είναι σε θέση
ήδη από την Ε’ τάξη του ∆ηµοτικού να αξιολογούν την ηρωική συµπεριφορά µε
βάση ορισµένα αντικειµενικά κριτήρια (π.χ., αναγνωρισµένη εθνική και κοινωνική
δράση). Όταν, όµως, πρόκειται να επιλέξουν πρότυπα ρόλου πρυτανεύουν άλλα
21
κριτήρια, όπως η επαγγελµατική επιτυχία, η εξωτερική εµφάνιση και η δηµοσιότητα,
στις µικρότερες ηλικίες (µέχρι και τη Β’ Γυµνασίου), και οι εξαιρετικές ικανότητες
και η επαγγελµατική ή η κοινωνική προσφορά των προσώπων, στις µεγαλύτερες
ηλικίες. Παρατηρήθηκε επίσης ότι τα µικρότερα παιδιά συγκεντρώνουν τις
προτιµήσεις τους σε λίγα πρόσωπα, ενώ όσο µεγαλώνουν τόσο περισσότερο
επιµερίζεται η προτίµησή τους σε περισσότερα πρότυπα ρόλων.
Συζήτηση
Ένας από τους βασικούς στόχους της µελέτης µας ήταν η διερεύνηση του
τρόπου µε τον οποίο τα παιδιά αποδίδουν ηρωικά χαρακτηριστικά σε πρόσωπα που
έχουν διακριθεί σε διάφορους τοµείς δραστηριοτήτων. Η εφαρµογή της ανάλυσης
παραγόντων έδειξε ότι οι αξιολογήσεις της ηρωικής συµπεριφοράς των προσώπων
που έκαναν τα παιδιά µπορούν να οργανωθούν σε επτά παράγοντες που αντιστοιχούν
σε επτά κατηγορίες προσώπων, ανάλογα µε τον τοµέα στον οποίο έχουν διακριθεί τα
πρόσωπα που περιλαµβάνουν. Αυτό υποδηλώνει ότι οι κρίσεις των παιδιών για κάθε
πρόσωπο δεν είναι αποσπασµατικές, αλλά φαίνεται να έχουν ως σηµείο αναφοράς τα
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κατηγορίας στην οποία ανήκει το πρόσωπο. Τα
αποτελέσµατα επιβεβαιώνουν την πρώτη υπόθεση της έρευνάς µας, σύµφωνα µε την
οποία αναµενόταν ότι τα περισσότερα ηρωικά χαρακτηριστικά θα αποδίδονταν στα
πρόσωπα των οποίων η ζωή και το έργο έχουν δικαιωθεί από το χρόνο (White &
O’Brien, 1999). Πράγµατι, υψηλότερα αξιολογήθηκαν οι κατηγορίες εθνικοί ήρωες,
πρόσωπα από την ιστορική πραγµατικότητα αλλά και σύγχρονα πρόσωπα που έχουν
διακριθεί για την κοινωνική τους προσφορά. Τα λιγότερα ηρωικά στοιχεία
συγκέντρωσαν οι κατηγορίες της καλλιτεχνικής επικαιρότητας και των αθλητών.
Ωστόσο, όταν ζητήθηκε από τους συµµετέχοντες να αναφέρουν σε ποια
πρόσωπα θα ήθελαν να µοιάσουν, δε χρησιµοποίησαν ως κύριο κριτήριο επιλογής το
22
βαθµό του ηρωισµού που οι ίδιοι είχαν αποδώσει σε αυτά τα πρόσωπα.
Συγκεκριµένα, ως πρότυπα ρόλου επέλεξαν πρόσωπα σύγχρονα (και όχι ιστορικά)
που έχουν διακριθεί για την κοινωνική προσφορά τους. Κυρίως, προτίµησαν
πρόσωπα από την καλλιτεχνική επικαιρότητα και το χώρο των Ελλήνων καλλιτεχνών
µε διεθνή αναγνώριση, ενώ ελάχιστα προτιµήθηκε η κατηγορία των εθνικών ηρώων.
Υπενθυµίζεται ότι η κατάταξη της πρώτης και της τελευταίας κατηγορίας από τις
παραπάνω ήταν αντίστροφη στην αξιολόγηση των ηρωικών στοιχείων: ως πρώτη
αξιολογήθηκε η κατηγορία των εθνικών ηρώων και τελευταία η κατηγορία της
καλλιτεχνικής επικαιρότητας. Το εύρηµα αυτό συνάδει µε τα συµπεράσµατα
παρόµοιων ερευνών (π.χ., Balswick & Ingoldby, 1982. Miller, 1978) και επιβεβαιώνει
τη δεύτερη υπόθεση της έρευνας.
Οι αιτιολογήσεις που έδωσαν τα άτοµα για τις προτιµήσεις τους βοηθούν να
κατανοήσουµε τον τρόπο επιλογής προτύπων ρόλου. Ως πρώτο σε συχνότητα
κριτήριο επιλογής προβάλλει η επιτυχηµένη πορεία, το ταλέντο και ο
επαγγελµατισµός στο χώρο στον οποίο δρα το κάθε πρόσωπο. Μπορεί κάποιος να
υποθέσει ότι µια κοινωνική αξία που ίσως να θεωρείται σηµαντική από τους εφήβους
είναι η εργατικότητα. Το αµέσως επόµενο κριτήριο είναι το ήθος, ο χαρακτήρας και η
κοινωνική προσφορά και το τρίτο η προσφορά στην πατρίδα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι
τα ίδια αυτά κριτήρια εφαρµόζονται σε πρόσωπα που ανήκουν σε πολύ διαφορετικές
κατηγορίες ως προς την αξιολόγηση των ηρωικών χαρακτηριστικών τους (π.χ., το
κριτήριο της προσφοράς στην πατρίδα αποδίδεται στους εθνικούς µας ήρωες, τους
διεθνούς φήµης Έλληνες καλλιτέχνες και τους αθλητές). Αυτό δείχνει ότι η επιλογή
των προτύπων ρόλου βασίζεται σε ένα διαφορετικό σύστηµα κριτηρίων από αυτό της
εκτίµησης της ηρωικής συµπεριφοράς (Pleiss & Feldhusen, 1995).
Οι αναπτυξιακές αλλαγές που παρατηρούνται στον τρόπο αξιολόγησης της
ηρωικής συµπεριφοράς και επιλογής των προτύπων ρόλου µας οδηγούν σε
23
ενδιαφέροντα συµπεράσµατα, επιβεβαιώνοντας την τρίτη υπόθεση της έρευνας. Ως
προς την αξιολόγηση της ηρωικής συµπεριφοράς, φάνηκε ότι τα χαρακτηριστικά που
συγκροτούν την έννοια του ήρωα γίνονται κατανοητά πολύ πιο ξεκάθαρα από τα
µεγαλύτερα άτοµα. Επίσης, οι εκτιµήσεις των ατόµων για τον ηρωισµό των
προσώπων που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες γινόταν προοδευτικά πιο
διαφοροποιηµένες, µε την αύξηση της ηλικίας. Ως προς τις επιλογές προτύπων ρόλου,
διαπιστώθηκε από τις αυτοαναφορές των ατόµων ότι τα χαρακτηριστικά που έλκυσαν
περισσότερο τα µικρότερα παιδιά (µέχρι και την Β’ Γυµνασίου) ήταν η εξωτερική
εµφάνιση, η επιτυχία και η δηµοσιότητα. Στις αιτιολογήσεις τους ανέφεραν ότι
επιλέγουν τα συγκεκριµένα πρόσωπα κυρίως λόγω της εξωτερικής τους εµφάνισης
(δύναµη-οµορφιά) και της οικονοµικής τους ευµάρειας. Τα µεγαλύτερα άτοµα
λάµβαναν υπόψη τους στοιχεία όπως οι ιδιαίτερες ικανότητες και η προσφορά των
προσώπων στο χώρο από τον οποίο προέρχονται (επιστήµη, τέχνη) ή στην κοινωνία
και την πατρίδα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι, όπως διαπιστώθηκε και σε προηγούµενες
έρευνες (White & O’Brien, 1999), τα παιδιά είναι σε θέση ήδη από την ηλικία των 10
χρόνων να αξιολογούν την ηρωική συµπεριφορά. Όταν, όµως, πρόκειται να επιλέξουν
πρότυπα ρόλων επιστρατεύουν άλλα κριτήρια, όπως η επαγγελµατική επιτυχία και η
εξωτερική εµφάνιση, στα µικρότερα παιδιά, και, στις µεγαλύτερες ηλικίες, η
επαγγελµατική ή η κοινωνική προσφορά των προσώπων. Επιπλέον, παρατηρήθηκε
ότι τα µικρότερα παιδιά συγκεντρώνουν τις προτιµήσεις τους σε λίγα πρόσωπα, ενώ
καθώς µεγαλώνουν επιµερίζεται η προτίµησή τους σε περισσότερα πρότυπα ρόλων.
Συµπερασµατικά, τα δεδοµένα της έρευνας υποδεικνύουν ότι στις µικρότερες
ηλικίες τα κριτήρια αξιολόγησης της ηρωικής συµπεριφοράς είναι υπό διαµόρφωση,
πιθανόν διότι τα παιδιά στερούνται των πληροφοριών που απαιτούνται για µια πιο
ακριβή αξιολόγηση της ηρωικής συµπεριφοράς. Είναι χαρακτηριστική η φθίνουσα
πορεία των εκτιµήσεών τους για τα ηρωικά χαρακτηριστικά των προσώπων της
24
καλλιτεχνικής επικαιρότητας µε την πρόοδο της ηλικίας. Υπ’ αυτή την έννοια, οι
τελευταίες τάξεις του ∆ηµοτικού σχολείου και οι πρώτες τάξεις του Γυµνασίου είναι
κατάλληλες για εκπαιδευτικές παρεµβάσεις µε στόχο τη διαµόρφωση και την
υιοθέτηση των κριτηρίων που θα οδηγήσουν τα παιδιά σε “αποτελεσµατικότερες”
επιλογές προτύπων ρόλου για τη µελλοντική τους ζωή.
Τέλος, η επίδραση του φύλου δεν ήταν σηµαντική στις περισσότερες
περιπτώσεις αξιολόγησης της ηρωικής συµπεριφοράς και επιλογής προτύπων ρόλου.
Οι διαφορές που βρέθηκαν σηµαντικές ήταν στην ίδια κατεύθυνση µε εκείνες που
παρατηρήθηκαν και σε άλλες έρευνες (βλ. Adams-Price & Greene, 1990).
Συγκεκριµένα, οι διαφορές αφορούσαν είτε πρόσωπα που ανήκουν σε χώρους που
κατά παράδοση θεωρούνται ανδρικοί (αθλητισµός) είτε οφείλονταν στο ότι στη
συγκεκριµένη κατηγορία υπήρχαν πρόσωπα µόνο του ενός φύλου (κατηγορία
κοινωνικής προσφοράς και ιστορικής πραγµατικότητας). Στις κατηγορίες αυτές ήταν
σαφής η διαφοροποίηση των δύο φύλων στην εκτίµηση του ηρωισµού, αλλά και η
προτίµηση των κοριτσιών σε γυναικεία πρότυπα και των αγοριών σε ανδρικά. Είναι,
όµως, πιθανό το παραπάνω να συνάδει µε το κοινό σε αρκετές έρευνες εύρηµα ότι τα
κορίτσια εκδηλώνουν πιο συχνά ορισµένες µορφές αλτρουιστικής συµπεριφοράς από
ό,τι τα αγόρια (Κακαβούλης, 1999). Φαίνεται, δηλαδή, ότι για τα κορίτσια η θετική
κοινωνική συµπεριφορά βρίσκεται σε πολύ υψηλή θέση στο σύστηµα αξιών τους, κι
αυτό φανερώνεται και από την ίδια τους τη συµπεριφορά αλλά και από τις σχετικές
αντιλήψεις τους και από τις ταυτίσεις που κάνουν µε τα πρόσωπα που εκδηλώνουν
αυτή τη συµπεριφορά.
Συµπεράσµατα
Οι διαπιστώσεις από την παρούσα έρευνα στην ελληνική πραγµατικότητα
συνάδουν µε τα συµπεράσµατα διεθνών ερευνών (π.χ., Pleiss & Feldhusen, 1995.
25
White & O’Brien, 1999) σε δύο σηµεία: από τη µια, δείχνουν ότι στις µέρες µας τα
παιδιά κατονοµάζουν ως ήρωες κυρίως τα πρόσωπα που µε τη στάση τους
επηρεάζουν θετικά τις ιστορικές εξελίξεις ή πιστώνονται µε πράξεις αυτοθυσίας και
κοινωνικής προσφοράς. Από την άλλη, όµως, τα πρότυπα ρόλων που επιλέγουν είναι
κυρίως πρόσωπα της δηµοσιότητας που έχουν διακριθεί για την επαγγελµατική
επιτυχία, την οικονοµική ευµάρεια και τη µεγάλη εργατικότητά τους.
Τα παραπάνω ευρήµατα επαναφέρουν στο προσκήνιο µια σειρά από κρίσιµα
ερωτήµατα που αφορούν (α) στο ποιες είναι σήµερα οι ηθικές και κοινωνικές αξίες
των παιδιών που αντανακλώνται στις επιλογές των προτύπων ρόλου (το ερώτηµα
αυτό συζητείται διεξοδικά στο Πλατσίδου & Μεταλλίδου, υπό δηµοσίευση), (β) στην
ευθύνη των µέσων µαζικής ενηµέρωσης για τα πρότυπα ρόλων που προβάλλουν (βλ.
French & Pena, 1991) και (γ) στο ρόλο της εκπαίδευσης για την κατάλληλη
αξιοποίηση των ηρωικών προτύπων.
Ως προς το τελευταίο ερώτηµα, πολλοί ψυχολόγοι και παιδαγωγοί (π.χ.,
Erikson, 1982. Lickona, 1993) υποστηρίζουν ότι τα ηρωικά πρότυπα µπορεί να
χρησιµοποιηθούν µε συστηµατικό τρόπο κατά τη διδασκαλία, ώστε τα παιδιά όχι
µόνο να πληροφορούνται για το βίο και τα έργα των ηρώων, αλλά να ενθαρρύνονται
ώστε να ταυτιστούν µε κάποιους από αυτούς (βλ. Πλατσίδου, 2001). Για το σκοπό
αυτό, µάλιστα, έχουν γίνει συγκεκριµένες προτάσεις (π.χ., Apostolou & Apostolou,
1997. Lawlis, 1995). Συγκεκριµένα, υποστηρίζεται ότι οι δάσκαλοι θα πρέπει να
βοηθούν τα παιδιά να ανακαλύπτουν τις ηρωικές συµπεριφορές που υπάρχουν µέσα
τους και να ενισχύουν την εµφάνισή τους. Τα παιδιά θα έχουν έτσι την ευκαιρία να
αποκτήσουν µια προσωπική εκτίµηση του τι είναι θετικά κοινωνική συµπεριφορά και
να µεταφέρουν αυτή την εµπειρία πέρα από τη σχολική τάξη, στις κοινωνικές,
επαγγελµατικές και προσωπικές περιστάσεις της ζωής τους. Έτσι, θα παρακινούνται
από νωρίς στην υιοθέτηση συµπεριφορών όπως ο αλτρουισµός, η τιµιότητα, η
26
γενναιοψυχία, µε σκοπό να χτίσουν έναν όσο το δυνατό πιο χρήσιµο κοινωνικό ρόλο
(Eisenberg, 1986. Κακαβούλης, 1999). Η χρήση των ηρώων ως διδακτικό µέσο
υπερβαίνει τα δεδοµένα, από τις ιστορικές εθνικές και θρησκευτικές περιγραφές,
πρότυπα ηρώων και µπορεί να µετατραπεί σε ένα χρήσιµο εργαλείο για τη
διδασκαλία της θετικής κοινωνικής συµπεριφοράς, χωρίς τις ηθικολογίες και τους
περιορισµούς που θα επέβαλε ένα δεδοµένο θρησκευτικό, φιλοσοφικό ή πολιτικό
σύστηµα (Hart et al., 1995. White & O’Brien, 1999).
Η παρούσα µελέτη αποτελεί µια πρώτη διερεύνηση, στην ελληνική
πραγµατικότητα, για τον προσδιορισµό των χαρακτηριστικών της ηρωικής
συµπεριφοράς και των κριτηρίων επιλογής προτύπων ρόλου από τους εφήβους.
Οπωσδήποτε, τα ευρήµατα της έρευνας αντανακλούν (και περιορίζονται από) τα
δηµογραφικά χαρακτηριστικά των συµµετεχόντων. Επιπλέον, η επιλογή προτύπων
ρόλου είναι µια αρκετά σύνθετη και δυναµική διαδικασία στην οποία συµβάλλουν
προσωπικοί, οικογενειακοί και κοινωνικο-οικονοµικοί παράγοντες (Bandura, 1986.
Toi & Batson, 1982). Μια µελλοντική έρευνα στην οποία θα συµµετέχουν
µαθητές/τριες από διαφορετικά πολιτισµικά περιβάλλοντα (µεγαλοαστικό, ηµιαστικό,
αγροτικό) και φοιτητές/τριες από σχολές που διαφέρουν ως προς το σύστηµα αξιών
που προτάσσουν (π.χ., ανθρωπιστικές, οικονοµικές σπουδές) ενδεχοµένως να φώτιζε
περισσότερες πλευρές της διαδικασίας επιλογής προτύπων ρόλου. Η περαιτέρω
µελέτη στο πεδίο αυτό θα συνέβαλε, πιστεύουµε, στη µεθόδευση της εκπαιδευτικής
παρέµβασης για την καλλιέργεια της θετικής κοινωνικής συµπεριφοράς στα παιδιά.
27
Βιβλιογραφία
Adams, G. R., Gullota, T., & Markstrom-Adams, C. (1994). Adolescent life
experiences (3rd ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole.
Adams-Price, C., & Greene, A. L., (1990). Secondary attachments and adolescent self
concept. Sex Roles, 22, 187-198.
Apostolou, B., & Apostolou, N. (1997). Heroes as a context for teaching ethics.
Journal of Education for Business, 73(2), 121-126.
Balswick, J., & Ingoldby, B. (1982). Heroes and heroines among American
adolescents. Sex Roles, 8, 243-249.
Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: a social cognitive
theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Bell, A. P. (1970). Role modelship and interaction in adolescence and young
adulthood. Developmental Psychology, 2, 123-128.
Cohen, S. (1993). Lessons in moral behavior: A few heroes. Childhood Education,
Spring, 168-170.
Eisenberg, N. (1986). Altruistic emotion, cognition and behavior. Hillsadle, NJ:
Erlbaum.
Εisenberg, N., & Mussen, P. H. (1997). The roots of prosocial behavior in children.
New York: Cambridge University Press.
Erikson, E. H. (1968). Identity:Yyouth and crisis. New York: Norton.
Erikson, E. H. (1982). The life circle completed: Review. New York: Norton.
French, J., & Pena, S. (1991). Children’s hero play of the 20th century. Changes
resulting from television’s influence. Child Study Journal, 21(2), 79-94.
Hart, D., Yates, M., Fegley, S., & Wilson, G. (1995). Moral commitment in inner-city
adolescents. In M. Killen & D. Hart (Eds.), Morality in everyday life (pp. 317-
341). Cambridge: Cambridge University Press.
28
Harter, S. (1997). The personal self in social context: Barriers to authenticity. In R. D.
Ashmore & L. Jussim (Eds.), Self and identity (pp. 81-105). New York:
Oxford University Press.
Hoffman, M. L. (1981). Is altruism part of human nature? Journal of Personality and
Social Psychology, 40, 121-137.
Hogg, M. A,. & Abrams, D. (1988). Social identifications: A social psychology of
intergroup relations and group processes. London: Routledge.
Κακαβούλης, A. K. (1999). Παιδικός αλτρουισµός: Πώς τα παιδιά εκδηλώνουν την
αγάπη τους! Αθήνα: Αυτοέκδοση.
Lawlis, G. F. (1995). Storytelling as therapy: Implications for medicine. Alternative
Therapies, 1(2), 40-45.
Lickona, T. (1993). The return of character education. Educational Leadership, 51, 6-
11.
Marcia, J. (1980). Indentity in adolesence. In J. Adelson (Ed.), Handbook of
adolescent psychology. New York: Wiley.
Miller, M. S. (1978, January). The journal’s teen survey. Ladies’ Home Journal, p.
33.
Nestemann F., & Hurrelmann, K. (1994) (Eds.) Social network and social support in
childhood and adolescence. Berlin: de Gruyter.
Πλατσίδου, Μ. (2001). Τα ηρωικά πρότυπα των παιδιών: Ένα παράδειγµα
εφαρµογής της εκπαίδευσης για την ηθική. Επιθεώρηση Επιστηµονικών και
Εκπαιδευτικών Θεµάτων, 5, 57-70.
Πλατσίδου, Μ., & Μεταλλίδου, Π. (υπό δηµοσίευση). Μια εµπειρική µελέτη για
τους παράγοντες που επηρεάζουν την αξιολόγηση της ηρωικής συµπεριφοράς
από τους εφήβους. Στο Η. Μπεζεβέγκης & Χ. Χατζηχρήστου (Eπιµ.Έκδ.)
29
Εξελικτική και Σχολική Ψυχολογία: Τόµος προς τιµήν του καθηγητή Ι.
Παρασκευόπουλου.
Pleiss, M. K., & Feldhusen, J. F. (1995). Mentors, role models, and heroes in the lives
of gifted children. Educational Psychologist, 30(3), 159-169.
Sanchez, T. R. (1999). Learning by example. Schools in the Middle, 9(3), 38-41.
Toi, M., & Batson, C. D. (1982). More evidence that empathy is a source of altruistic
motivation. Journal of Personality and Social Psychology, 43, 281-292.
White, S. H., & O’Brien, J. E. (1999). What is a hero? An explanatory study of
students’ conceptions of heroes. Journal of Moral Education, 28(1), 81-95.
30
Πίνακας 1
Η ανάλυση παραγόντων µε βάση την οποία έγινε η ταξινόµηση των προσώπων σε επτά παράγοντες-κατηγορίες προσώπων, ανάλογα µε τα χαρακτηριστικά που εκπροσωπούν.
Πρόσωπα
1 Καλλιτε-χνική
επικαιρό-τητα
2 Επιστήµη& τέχνη
3 Έλληνες καλλιτέ-χνες
4 Ιστορική πραγµα-τικότητα
5 Εθνικοί ήρωες
6 Κοινωνική προσφορά
7 Αθλητι-σµός
Σφακιανάκης N.
.786
Βίσση Α. .775 Κοροµηλά Ρ. .728 Βουγιουκλάκη Α. .663 Σταλόνε Σ. .662 Αϊνστάιν Α. .816 Κιουρί Μ. .779 Μπετόβεν .689 Κάλας Μ. .638 Θεοδωράκης Μ. .725 Ελύτης Ο. .668 Παππά Ει. .609 Μερκούρη Μ. .557 .541 Περικλής .777 Σωκράτης .701 Μωυσής .548 .504 Μαυρογένους Μ. .782 Κολοκοτρώνης Θ. .769 Λαίδη Νταϊάνα .753 Μητέρα Τερέζα .446 .697 Γκάλης Ν. .807 Πατουλίδου Β.
.608
Ιδιοτιµή % της εξηγούµενης διακύµανσης
5,197
14,50
3,182
12,90
1,688
9,93
1,268
8,75
1,186
7,30
1,172
6,85
0,932
6,25
Σηµείωση: Στον πίνακα εµφανίζονται µόνο οι φορτίσεις που ήταν πάνω από 0.40.
31
Πίνακας 2 Η µέση εκτίµηση (και τυπική απόκλιση) των ηρωικών στοιχείων στις κατηγορίες προσώπων
ανάλογα µε τη σχολική βαθµίδα και το φύλο των συµµετεχόντων
Σχολ. τάξη
Φύλο Εθνικοί Ήρωες
Ιστορικά πρόσωπα
Κοινωνική προσφορά
Επιστήµη &
τέχνη
Έλληνες καλλιτέχν.
Αθλητισµός Καλλιτεχν. επικαιρό-τητα
Ε’ Αγ. 3,21 (0,532) 3,06 (0,897) 2,92 (0,500) 2,60 (0,418) 3,02 (0,580) 2,61 (1,139) 2,82 (0,564) ∆ηµ. Κορ. 3,05 (0,841) 3,10 (0,460) 3,10 (0,814) 2,90 (1,342) 2,83 (0,339) 2,50 (0,842) 2,99 (0,815)
Σύν. 3,12 (0,711) 3,07 (0,750) 3,06 (0,757) 2,75 (0,950) 2,91 (0,447) 2,55 (0,950) 2,91 (0,697)
Στ΄ Αγ. 3,66 (0,602) 3,29 (0,602) 2,91 (0,716) 3,37 (0,797) 2,45 (0,650) 2,62 (0,904) 2,14 (0,891)∆ηµ. Κορ. 3,82 (0,380) 3,67 (0,356) 3,54 (0,556) 3,29 (0,532) 2,91 (0,432) 2,79 (0,642) 2,42 (0,897)
Σύν. 3,74 (0,503) 3,48 (0,523) 3,28 (0,690) 3,33 (0,676) 2,67 (0,593) 2,70 (0,783) 2,26 (0,894)
Α΄ Αγ. 3,83 (0,297) 3,33 (0,816) 3,02 (0,842) 3,00 (1,087) 2,98 (0,831) 3,03 (0,960) 2,21 (0,688)Γυµν. Κορ. 3,94 (0,224) 3,40 (0,631) 3,41 (0,640) 3,53 (0,591) 2,70 (0,657) 2,25 (0,791) 1,82 (0,694)
Σύν. 3,89 (0,260) 3,37 (0,708) 3,21 (0,763) 3,30 (0,864) 2,79 (0,714) 2,63 (0,950) 2,00 (0,710)
Β΄ Αγ. 3,75 (0,406) 3,46 (0,571) 3,29 (0,587) 3,23 (0,807) 2,81 (0,547) 2,88 (0,899) 1,91 (0,972)Γυµν. Κορ. 3,68 (0,582) 3,38 (0,705) 3,42 (0,509) 3,11 (0,916) 2,60 (0,688) 2,41 (0,690) 1,90 (0,884)
Σύν. 3,72 (0,483) 3,43 (0,610) 3,34 (0,554) 3,18 (0,847) 2,73 (0,605) 2,70 (0,849) 1,90 (0,927)
Γ΄ Αγ. 3,64 (0,551) 3,23 (0,619) 3,11 (0,535) 2,97 (0,743) 2,65 (0,578) 2,83 (0,732) 1,89 (0,598)Γυµν. Κορ. 3,68 (0,546) 3,16 (0,750) 3,19 (0,629) 2,98 (0,910) 2,45 (0,704) 2,33 (0,874) 1,90 (0,786)
Σύν. 3,67 (0,542) 3,19 (0,683) 3,15 (0,580) 2,97 (0,822) 2,52 (0,657) 2,58 (0,836) 1,89 (0,692)
Α΄ Αγ. 3,77 (0,466) 3,04 (0,691) 2,80 (0,840) 2,92 (0,733) 2,06 (0,832) 2,43 (0,642) 1,41 (0,533)Λυκ. Κορ. 3,69 (0,495) 3,21 (0,686) 3,23 (0,480) 2,63 (0,957) 2,15 (0,605) 1,92 (0,672) 1,17 (0,233)
Σύν. 3,73 (0,479) 3,14 (0,687) 3,05 (0,681) 2,74 (0,877) 2,12 (0,692) 2,13 (0,701) 1,27 (0,395)
Β΄ Αγ. 3,73 (0,407) 3,22 (0,560) 2,82 (0,644) 2,98 (0,638) 2,22 (0,510) 2,62 (0,650) 1,27 (0,368)Λυκ. Κορ. 3,88 (0,252) 3,07 (0,628) 3,30 (0,498) 2,74 (0,914) 2,49 (0,594) 1,88 (0,739) 1,18 (0,206)
Σύν. 3,82 (0,329) 3,12 (0,602) 3,11 (0,604) 2,84 (0,804) 2,38 (0,571) 2,19 (0,787) 1,21 (0,270)
Γ΄ Αγ. 3,61 (0,413) 2,67 (0,913) 2,51 (0,689) 2,31 (0,987) 1,87 (0,671) 2,61 (0,698) 1,25 (0,277)Λυκ. Κορ. 3,61 (0,614) 3,18 (0,602) 2,98 (0,644) 2,58 (1,162) 2,26 (0,880) 2,12 (0,872) 1,17 (0,338)
Σύν. 3,62 (0,519) 2,94 (0,796) 2,80 (0,692) 2,45 (1,077) 2,08 (0,805) 2,36 (0,821) 1,21 (0,310)
Φοιτ. Αγ. 3,94 (0,177) 3,22 (0,707) 3,07 (0,878) 3,56 (0,563) 2,73 (0,583) 2,89 (0,601) 1,31 (0,376) Κορ. 3,68 (0,518) 3,41 (0,662) 3,25 (0,530) 3,34 (0,732) 2,73 (0,690) 2,32 (0,644) 1,26 (0,249) Σύν. 3,74 (0,470) 3,36 (0,668) 3,21 (0,630) 3,39 (0,693) 2,73 (0,655) 2,47 (0,674) 1,28 (0,282)
Σύν. Αγ. 3,68 (0,480) 3,18 (0,720) 2,96 (0,716) 3,00 (0,849) 2,46 (0,725) 2,72 (0,804) 1,88 (0,819)
Κορ. 3,69 (0,551) 3,27 (0,648) 3,26 (0,589) 2,99 (0,926) 2,52 (0,682) 2,21 (0,780) 1,70 (0,839) Σύν. 3,69 (0,520) 3,23 (0,683) 3,13 (0,660) 2,99 (0,891) 2,49 (0,670) 2,45 (0,830) 1,78 (0,833)
32
Πίνακας 3
Η ανάλυση διακύµανσης των κατηγοριών προσώπων
µε την ηλικία και µε το φύλο
Κατηγορίες Προσώπων
Ηλικία Φύλο
df F p
df F p
Καλλιτεχνική επικαιρότητα
8, 368
35.372
.000
1, 375
4.188
.041
Αθλητισµός
8, 345 3.037 .003 1, 352 36.449 .000
Επιστήµη & κλασ.τέχνη
8, 300 5.109 .000 1, 307 0.013 .908
Ιστορικά πρόσωπα
8, 330 2.637 .008 1, 337 1.474 .225
Εθνικοί ήρωες
8, 372 8.007 .000 1, 379 0.014 .905
Κοινωνική προσφορά
8, 310 2.013 .045 1, 317 16.666 .000
Έλληνες καλλιτέχνες
8, 291 6.809 .000 1, 298 0.602 .439
Σηµείωση: Οι κατηγορίες προσώπων δεν έχουν τους ίδιους βαθµούς ελευθερίας εξαιτίας των αγνοούµενων µεταβλητών που ο αριθµός τους διέφερε σε κάθε κατηγορία.
33
Πίνακας 4 Συχνότητες και ποσοστά των επιλογών ρόλων-προτύπων των συµµετεχόντων σε σχέση µε τη
σχολική βαθµίδα και το φύλο
Σχολική Βαθµίδα
Σχολική τάξη
Καλλιτε-χνική επικαιρ.
Επιστήµη & τέχνη
Έλληνες καλλιτέ-χνες
Ιστορική πραγµα- τικότητα
Εθνικοί ήρωες
Κοινωνική προσφορά
Αθλητι-σµός
Ε΄∆ηµ.
55
61,1%
6
6,7%
5
5,6%
3
3,3%
3
3,3%
12
13,3%
6
6,7%
Στ΄∆ηµ. 18 23,4%
16 20,8%
6 7,8%
2 2,6%
9 11,7%
17 22,1%
9 11,7%
Α΄Γυµν. 26 33,3%
9 11,5%
9 11,5%
3 3,8%
13 16,7%
12 15,4%
6 7,4%
Β΄Γυµν. 20 23,5%
14 16,5%
11 12,9%
7 8,2%
11 12,9%
10 11,8%
12 14,1
Γ΄Γυµν. 14 18,4%
5 6,6%
8 10,5%
1 1,3%
15 19,7%
21 17,6%
12 15,8
Α΄Λυκ. 3 4,1%
13 17,6%
21 28,4%
9 12,2%
5 6,8%
11 14,9%
12 16,2%
Β΄Λυκ. 4 4,4%
10 11%
27 29,7%
8 8,8%
16 17,6%
14 15,4%
12 13,2%
Γ΄Λυκ. 3 5,9%
12 23,5%
13 25,5%
2 3,9%
7 13,7%
5 9,8%
9 17,6%
Φοιτητ. 0 0
11 17,5%
22 34,9%
8 12,7%
9 14,3%
10 15,9%
3 4,8%
Σύνολο 143 20,9%
96 14%
122 17,9%
43 6,3%
88 12,2%
112 16,3%
81 11,8%
Φύλο Αγόρια 55
19,2%
47 16,4%
42 14,6%
30 10,5%
39 13,5%
9 3,3%
65 22,5%
Κορίτσια 88 22,1%
49 12,3%
80 20,1%
13 3,3%
49 12,3%
103 25,9%
16 4%
Σηµείωση: Οι συχνότητες και τα ποσοστά υπολογίστηκαν επί των προτιµήσεων συγκεκριµένων προσώπων των κατηγοριών και όχι επί του συνόλου των συµµετεχόντων.
34
Πίνακας 5
Συχνότητες των κατηγοριοποιηµένων αιτιολογήσεων που έδωσαν τα άτοµα για τις επιλογές ρόλων-προτύπων
Κατηγορίες αιτιολόγησης
Συνολική συχνό-τητα
Καλλιτε-χνική
επικαιρό-τητα
Επιστήµη & τέχνη
Έλληνες καλλιτέ-χνες
Ιστορική
πραγµα- τικότητα
Εθνικοί ήρωες
Κοινωνική προσφορά
Αθλητι-σµός
Πολύ καλός/η σ’αυ- το που κάνει (ηθο- ποιος, ποιητής, µου- σικός, κ.ά.)
183
61
23
54
18
-
-
27
Καλός άνθρωπος, µε ήθος, βοηθά τους συνανθρώπους του, κοινωνικό έργο
158
30
-
11
9
-
97
11
Πρόσφερε πολλά στην Πατρίδα
120 - - 53 - 38 - 29
∆ύναµη, οµορφιά, πλούτος, διαση- µότητα
95
82
-
-
-
-
13
-
Θάρρος, γενναιότητα, αγωνιστικότητα
33
-
-
-
-
22
-
11
Πρόσφερε στην ανθρωπότητα, επιστήµη, τέχνη, ζωή. Πολέµησε για ιδανικά
27
-
13
-
5
9
-
-
Θυσιάστηκε για άλ- λους – για ιδανικά
26
-
-
-
-
17
9
-
Πολύ έξυπνος/η, ευφυιής
23 - 23 - - - - -
Προτίµηση για τη δουλειά συγκεκριµένων καλλιτεχνών
12
12
-
-
-
-
-
-
Προτίµηση για συγκεκριµένο άθληµα
12
-
-
-
-
-
-
12
Συνολική συχνότητα εµφάνι- σης σε κάθε κατηγορία
235
59
118
32
86
119
90
Σχήµα 1
35
36
Περίληψη
Στόχος της έρευνας ήταν να µελετήσει πώς τα άτοµα ηλικίας 10-19 ετών
αξιολογούν την ηρωική συµπεριφορά διάσηµων προσώπων, πώς επιλέγουν πιθανά
πρότυπα ρόλων και αν η εκτίµηση του ηρωισµού των προσώπων αποτελεί βασικό
κριτήριο για την επιλογή αυτών των προτύπων ρόλων. Τετρακόσιοι είκοσι
συµµετέχοντες εξετάστηκαν µε ένα ερωτηµατολόγιο στο οποίο παρουσιάζονταν 26
πρόσωπα που διέπρεψαν σε διάφορους τοµείς δραστηριοτήτων (π.χ., επιστήµη,
τέχνη). Οι συµµετέχοντες καλούνταν να εκτιµήσουν κατά πόσο το κάθε πρόσωπο έχει
επιδείξει ηρωικά χαρακτηριστικά και να αναφέρουν δύο από αυτά τα πρόσωπα στα
οποία θα ήθελαν να µοιάσουν, όταν µεγαλώσουν, και να εξηγήσουν την προτίµησή
τους.
Τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι τα πρόσωπα που συγκέντρωσαν τα περισσότερα
ηρωικά χαρακτηριστικά προέρχονταν, κατά σειρά, από τους τοµείς: εθνικοί ήρωες,
ιστορικά πρόσωπα, πρόσωπα που διακρίθηκαν για την κοινωνική προσφορά, Έλληνες
καλλιτέχνες µε διεθνή αναγνώριση, πρόσωπα από την επιστήµη και την κλασική
τέχνη, αθλητές και πρόσωπα της καλλιτεχνικής επικαιρότητας. Τα αποτελέσµατα µιας
σειράς αναλύσεων διακύµανσης έδειξαν ότι η επίδραση της ηλικίας και του φύλου
των συµµετεχόντων ήταν σηµαντική. Ως πρότυπα ρόλου επιλέχθηκαν πρόσωπα που
προέρχονταν, κατά σειρά, από τις κατηγορίες: καλλιτεχνική επικαιρότητα, Έλληνες
διεθνείς καλλιτέχνες µε διεθνή αναγνώριση, κοινωνική προσφορά, επιστήµη και
κλασική τέχνη, εθνικοί ήρωες, αθλητές και ιστορικά πρόσωπα. Οι αιτιολογήσεις των
επιλογών των προτύπων ρόλων ταξινοµήθηκαν σε κατηγορίες και τα αποτελέσµατα
συζητήθηκαν σε σχέση µε την ηλικία και το φύλο των συµµετεχόντων.
Λέξεις κλειδιά: Εφηβική ηλικία, Θετική κοινωνική συµπεριφορά, Πρότυπο ρόλου.
37
Evaluation of heroic behavior and role-model preferences
by individuals aged 10 to 19 years
Maria Platsidou, University of Macedonia
& Panayiota Metalidou, University of Thessaly
The study aimed at examining how individuals, aged 10 to 19 years, evaluate
the heroic behavior of outstanding persons in different domains of human activity,
how they select their possible role-models, and if the evaluation of the heroic
behavior constitutes a basic criterion for the selection of these role-models. Four
hundred and twenty students were tested with a questionnaire, in which 26 well-
known persons in different fields (e.g., art, science) were presented. Participants were
asked to evaluate the heroic traits that each person possessed and to mention two of
them that they would prefer to be like, when they get older, and explain their
preference. Results showed that the persons who scored highest in heroism were
coming in descending order from the fields of national heroes, history, social workers,
Greek world famous artists, science and classic art, sports and celebrities. A series of
ANOVAs showed that the effects of age and sex were significant. As role-models
participants preferred persons, in descending order, from the fields of celebrities,
Greek world famous artists, social workers, science and classic art, national heroes,
sports, and history. The explanations of their role-model preferences were classified.
These results are discussed in relation to age and sex.
Key-words: Adolescence, Prosocial behavior, Role model.
Address: Maria Platsidou, Department of Educational & Social Policy, University of
Macedonia, 54006 Thessaloniki, Greece. Tel. *030-310-891384, E-mail:
