ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІtppzh.kaznau.kz/attachments/article/285/УМКД БТ каз.pdf · және ауыл шаруашылық малдары

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ЖӘНЕ ӨҢДЕУ

ТЕХНОЛОГИЯСЫ ФАКУЛЬТЕТІ

АКАДЕМИК Н.О.БАЗАНОВА АТЫНДАҒЫ ФИЗИОЛОГИЯ,

МОРФОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОХИМИЯ КАФЕДРАСЫ

ЗООЛОГИЯ

пәнінің оқу-әдістемелік кешені

(ПОӘК)

5В070100 – Биотехнология

Күндізгі

2 кредит

АЛМАТЫ 2014

Автор: Тасмағамбет А.Т., б.ғ.к., аға оқытушы

Сағидолдина Ж.Е. ассистент а.ш.ғ. магистрі:

Пәннің оқу-әдістемелік кешені Қазақ ұлттық аграрлық университетінің оқу-

әдістемелік Кеңесі ұсынған (хаттама №4, 19 наурыз 2014 ж.) элективті пәндер каталогы

негізінде құрастырылған.

«Зоология» пәнінің жұмыс оқу бағдарламасы «Физиология, морфология және биохимия»

кафедрасының мәжілісінде талқыланды.

Хаттама № 1, «27» тамыз 2014 ж.

Кафедра меңгерушісі Алданазаров С.С.

Пәннің жұмыс оқу бағдарламасы « мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және

өңдеутехнология» факультеті оқу-әдістемелік комиссиясының мәжілісінде қаралып

ұсынылды.

Хаттама №1, «29» тамыз 2014 ж.

ОӘК төрағасы/төрайымы Бөпебаева Л.Қ.


ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ



«БЕКІТЕМІН»

Оқу және оқу әдістемелік

жұмыс жөніндегі

проректор, профессор

_______Самбетбаев А.А.

«____»________2012 ж.

«5В070100 – Биотехнология» мамандығына

арналған «Зоология»

ПӘНІНІҢ

ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

Кредит саны 2

АЛМАТЫ 2012

«Зоология» пәнінің жұмыс оқу бағдарламасы Қазақ ұлттық аграрлық университетінің оқу-

әдістемелік Кеңесі ұсынған (хаттама №4, 2 наурыз 2012 ж.) элективті пәндер каталогы

негізінде құрастырылған.

Құрастырушы: Қайроллаев К.Қ., б.ғ.д., доцент

Махатов Б.М., а.ш.ғ.д., профессор

«Зоология» пәнінің жұмыс оқу бағдарламасы «Мал шаруашылығы және балық өнімдерін

өндіру технологиясы» кафедрасының отырысында қаралды. № 1 хаттама,

«____»______________2012 ж.

Кафедра меңгерушісі Б.М.Махатов

Пәннің жұмыс оқу бағдарламасы «Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және өңдеу

технологиясы» факультеті оқу-әдістемелік комиссиясының отырысында қаралып

ұсынылды.

№___хаттама, «____»_______________2012 ж.

ОӘК төрағасы/төрайымы Жаңабекова Г.К.

ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ

Кіріспе

1 Клеткалы деңгейдегі жәндіктер немесе Қарапайымдылар (Protozoa)

Зоология пәні, міндеттері. Зоологияның арнайы пәндерге бөлінуі. Клеткалы

деңгейдегі жәндіктер топтары, олардың өзара байланысы, құрылысы, тіршілігі,

экологиясы, салыстырмалы анатомиялық ерекшеліктері. Қарапайымдылардың типтерге

бөлінуі және шығу тегі. Қарапайымдылардың маңызы.

1.1 Саркомастигофоралар типі (Sarcomastigophora)

Саркомастигофоралар типіне сипаттама және классификациясы

Саркодалар класы (Sarcodina). Құрылысы. Тіршілік ету тәсілі. Табиғатта еркін өмір

сүретін және паразиттік тіршілік ететін түрлері. Саркодалардың класс тармақтарына және

отрядтарға жіктелуі (тамыраяқтылар, сәулетәрізділер).

Талшықтылар класы (Flagellata). Тіршілік ету тәсілдері мен құрылысы,

салыстырмалы анатомиялық ерекшеліктері. Талшықтылар класының отрядтарға бөлінуі

мен негізгі өкілдері. Паразиттік талшықтылар.

1. 2 Споралылар типі (Sporozoa)

Споралылар типіне сипаттама. Споралылар типінің кластар мен отрядтарға жіктелуі.

Паразиттік тіршілік етуіне байланысты құрылыс ерекшеліктері. Даму циклдары.

1.3 Кірпікшелілер немесе инфузориялар типі (Ciliophora)

Инфузориялар класы (Infusoria). Қарапайымдылар ішіндегі дамудың ең жоғары

сатысында тұрған кірпікшелілер (инфузориялар) өкілдерінің тіршілік ету тәсілі және

құрылыс ерекшеліктері. Паразиттік инфузориялар, олардың маңызы.

2 Көп клеткалы жануарлар (Metazoa)

2.1 Ішек қуыстылар типі (Coelenterate)

Ішек қуыстыларға жалпы сипаттама. Ішек қуыстылардың көбею жолдары және

дамуы. Негізгі кластары: гидроидтар, сцифоидты медузалар, маржан полиптері. Құрылыс

ерекшеліктері. Колониальды және жеке тіршілік ететін ішек қуыстылар, теңіз

биоценозындағы маңызы.

2.2 Жалпақ құрттар типі (Plathelminthes)

Жалпақ құрттар типіне сипаттама. Дене пішіні мен мөлшері, тері- ет қапшығы, ас

қорыту және зәр шығару жүйесі (протонефридиялар). Нерв жүйесі, көбеюі мен дамуы.

Жалпақ құрттардың класификациясы.

Сорғыш құрттар класы (Trematoda). Паразиттік тіршілік етуіне байланысты

биологиясы мен құрылысындағы ерекшеліктері. Сорғыш құрттардың көбеюі мен даму

жолдары, олардың аралық иелері және ауыл шаруашылық малдарында тудыратын

аурулары.

Таспа құрттар класы (Cestoda). Ересек таспа құрттардың құрылысы мен

физиологиясы. Көбеюі мен дамуы. Личинка сатысы және аралық иелерінің ауысуы.

Лентецтер мен цепеньдер. Таспа құрттар класының маңызды өкілдері, олардың

биологиясы және ауыл шаруашылық малдары мен адамдарда тудыратын аурулары.

2.3 Алғашқы қуыстылар немесе жұмыр құрттар типі (Nemathelminthes)

Жұмыр құрттар типіне сипаттама және классификациясы. Нерв, ас қорыту, бұлшық

еттер және зәр шығару жүйелері құрылысындағы прогрессивтік белгілер. Типтің негізгі

кластары: нағыз жұмыр құрттар класы, (Nematoda), бауыр кірпікшелі құрттар класы

(Gastrotricha), коловраткалар класы (Rotatoria), тікенбас құрттар класы (Acanthocephala).

Нағыз жұмыр құрттар класы (Nematoda). Нағыз жұмыр құрттар класы өкілдерінің

құрылыс ерекшеліктері мен физиологиясы. Жыныстық диморфизм. Жұмыр құрттардың

көбеюі мен дамуы. Геогельминттер мен биогельминттер туралы түсінік. Нағыз жұмыр

құрттардың басты өкілдері: аскарида, трихинелла, ришта, бидай нематодтары. Нағыз

жұмыр құрттар үй малдарының, адам және ауыл шаруашылық өсімдіктерінің паразиттері.

Гельминталогия ғылымының дамуына академик К.И. Скрябиннің, профессор В.А.

Догельдің және т.б. ғалымдардың сіңірген еңбектері. Жұмыр құрттардың филогениясы.

2.4 Буылтық құрттар типі (Annelida)

Дамудың жоғары сатысындағы құрттар ретінде сипаттама. Метамерия, целом қуысы,

нерв, қан айналым, зәр шығару, ас қорыту және жыныс жүйелерінің құрылыс

ерекшеліктері. Буылтық құрттардың көбеюі, дамуы. Типтің негізгі кластары: көп

қылтанды құрттар, аз қылтанды құрттар, сүліктер.

Көп қылтанды буылтық құрттар класы (Polychaeta). Олардың құрылысындағы

ерекшеліктері, көбеюі және тіршілік ету тәсілі. Көп қылтанды құрттардың маңызы. Теңіз

жануарлары мен кәсіптік балықтардың қорегі ретіндегі рөлі.

Аз қылтанды буылтық құрттар класы (Oligochaeta). Құрылысының ерекшеліктері,

көбеюі, дамуы және тіршілік ету тәсілі. Олардың топырақ құнарлылығын арттырудағы

және ауыл шаруашылық малдары гельминттерінің аралық иесі ретіндегі маңызы.

Сүліктер класы (Hirudinea). Тіршілік ету тәсіліне қарай құрылысындағы көзге

түсетін ерекшеліктері. Сүліктердің медицинадағы маңызы. Буылтық құрттар тарихын

зерттеуде И.И. Мечников, А.О. Ковалевский, К.А. Ливанов еңбектерінің маңызы.

Буылтық құрттардың филогениясы.

2.5 Буынаяқтылар типі (Arthropoda)

Құрылысындағы жалпы ерекшеліктері, экологиясы және тіршілік ету тәсіліне

байланысты дамуы. Ветеринария мен ауыл шаруашылығы үшін олардың маңызы.

Буынаяқтылардың классификациясы.

Желбезек тыныстылар тип тармағы (Branchiata). Шаян тәрізділер класы (Crustacea).

Шаян тәрізділердің экологиясы мен құрылысы, классификациясы. Үй малдарына

гельминтоз ауруларын таратуда шаян тәрізділердің рөлі, балықтарға қорек ретінде шаян

тәрізділердің маңызы. Төменгі және жоғарғы сатыдағы шаян тәрізділердің өзара

айырмашылығы. Шаян тәрізділердің табиғаттағы маңызы.

Хелицералылар тип тармағы (Chelicerata). Өрмекшітәрізділер класы (Arachnida).

Өрмекшітәрізділердің құрылысындағы ерекшеліктері, көбеюі, дамуы және экологиясы.

Өрмекшітәрізділердің негізгі отрядтары (құршаяндар, өрмекшілер, кенелер). Кенелер

жұқпалы ауруларды қоздырушылар және таратушылар. Топырақ кенклерінің

гельминттерді таратудағы маңызы. Кенелерді зерттеудегі академик Е.Н. Павловский, В.Л.

Якимов, И.Г. Галузо еңбектерінің маңызы.

Трахеялылар немесе кеңірдек тыныстылар тип тармағы (Tracheata). Насекомдар

класы (Insecta). Насекомдар - буынаяқтылар ішіндегі ең дамыған жоғарғы класс.

Насекомдардың көптүрлілігі. Насекомдардың көбеюі мен дамуы. Шала түрленіп дамуы.

Толық түрленіп дамуы. Насекомдардың отрядтарға бөлінуі. Қанатты насекомдардың

негізгі өкілдері. Насекомдардың табиғаттағы және халық шаруашылығындағы маңызы.

Ара шаруашылығы. Жібек шаруашылығы. Насекомдар - адамдар мен жануарлар

ауруларының тасымалдаушылары және қоздырғыштары. Насекомдар - ауыл

шаруашылығы дақылдары, шабындықтар мен жайылымдардың зиянкестері.

Насекомдармен күресудің негізгі әдістері (механикалық, химиялық, агротехникалық,

биологиялық шаралар). Буынаяқтылардың шығу тегі.

2.6 Моллюскалар немесе былқылдақ денелілер типі (Mollusca)

Типке жалпы сипаттама, олардың құрылысы, филогениясы, көбеюі, дамуы,

эколгиялық ерекшеліктері. Олардың кластарға бөлінуі (бауыраяқтылар, қосжақтаулылар,

басаяқтылар).

Бауыраяқты моллюскалар класы (Gastropoda). Бауыраяқтылардың құрылысындағы,

көбеюіндегі, дамуындағы, экологиясындағы ерекшеліктер және олардың маңызы (өкілі -

ұлулар). Моллюскалар - паразиттік құрттардың аралық иесі. Ауыл шаруашылығына

тигізетін зияны.

Қосжақтаулы моллюскалар класы (Bivalvia). Қосжақтаулылардың құрылысы,

экологиялық ерекшеліктері (өкілі - айқұлақ). Олардың көбеюі және дамуы. Негізгі

өкілдері, олардың табиғаттағы маңызы.

Басаяқты моллюскалар класы (Cephalopoda). Моллюскалардың ішіндегі ең жоғары

сатыда тұратын басаяқты моллюскалар туралы түсінік (өкілі - сегізаяқтылар). Теңіздер

мен мұхиттардағы моллюскалар – адамзаттың азық қоры.

2.7 Хордалылар типі (Chordata)

Жануарлар дүниесіндегі ең күрделі дәрежеге қалай жеткендігін көрсететін

хордалылардың прогрессивтік сипаты. Хордалылардың тип тармақтарына бөлінуі.

Личинка хордалылар тип тармағы (Urochordata). Тип тармағына жалпы сипаттама.

Өкілдері: асцидиялар, сльпылар, аппендикуляриялар.

Бас сүйексіздер тип тармағы (Acrania). Тип тармағына сипаттама. Ланцетниктің

құрылыс ерекшеліктері.

Бас сүйектілер (Craniata) немесе омыртқалылар тип тармағы (Vertebrata).

Омыртқалылардың жоғарғы сатыдағы дамыған белгілері және олардың шығу тегі. Тірек –

қимыл, тыныс алуы, қан айналу, зәр шығару, көбею, нерв жүйесі және сезім мүшелері

эволюциясы. Анамния және амниота. Омыртқалылардың кластарға бөлінуі.

Дөңгелек ауыздылар класы (Cyclostomata). Жақ сүйексіздер - ең төменгі сатыдағы

омыртқалы жануарлар. Миногалар, миксиналар. Құрылысы, тіршілік тәсілі.

Омыртқалылардың эволюциясын түсінуге дөңгелек ауыздылардың маңызы.

Шеміршекті балықтар класы (Chondrichthyes). Тақта желбезектілердің өкілі акула

мен скатты мысалға ала отырып, олардың дене құрылысындағы қарапайымдылық және

пргрессивтік белгілерін сипаттау.

Сүйекті балықтар класы (Osteichthyes). Дене құрылысындағы көзге түсетін ерекше

белгілері және негізгі класс тармақтары (шеміршек - сүйектілер, сәулелі қанатты, қос

тынысты, саусақ қанатты балықтар). Класс тармақтарының негізгі өкілдері және оларға

сипаттма. Кәсіптік маңызы бар балықтар. Балықтардың шығу тегі.

Қос мекенділер немесе амфибиялар класы (Amphibia). Қос мекенділердің тіршілік

ортасының құрлыққа ауысуына байланысты дене құрылысындағы ерекшеліктер. Қос

мекенділердің көбеюі мен дамуы. Қазіргі қос мекенділердің отрядтары және олардың

маңызы. Қос мекенділердің шығу тегі.

Бауырмен жорғалаушылар немесе рептилилер (Reptilia). Бауырмен

жорғалаушылардың дене құрылыс ерекшеліктері мен құрлыққа шыққан омыртқалы

жануарлар ретінде олардың экологиясындағы өзгешеліктер. Тасбақа мен

қабыршақтыларға сипаттама, оларды отрядтарға бөлу, негізгі өкілдері. Қолтырауындар,

олардың құрылысы мен биологиясындағы ерекшеліктер. Бауырмен жорғалаушылар дәрі-

дәрмек жасауда шикізат көзі (жыланның уы) және олардың биоценоздағы маңызы. Сирек

кездесетін түрлерін қорғау.

Құстар класы (Aves). Құстардың құрылысы және ұшуға бейімделу қабілеті. Көбеюі.

Жыл маусымдарына қарай жыл құстарының қоныс аударуы. Құстардың класс

тармақтарына, отрядтарға бөлінуі. Құстардың зиянкес насекомдар мен кеміргіштерді

құртудағы маңызы. Үй құстарының шығу тегі. Кәсіптік маңызы бар құстар.

Сүт қоректілер класы (Mammalia). Омыртқалы жануарлар ішіндегі жоғары сатыда

тұратын топ - сүт қоректілер. Олардың ми құрылысындағы, мінез-құлқындағы

ерекшеліктер. Көбею және даму ерекшеліктері. Сүт қоректілердің класс тармақтарына

бөлінуі. Жұмыртқа салушы сүт қоректілер немесе алғашқы аңдар класс тармағы

(Prototheria). Географиалық таралуы мен негізгі ерекшеліктері. Үйректұмсық және

ехидналар. Қалталы сүт қоректілер немесе төменгі сатыдағы аңдар класс тармағы

(Metatheria). Олардың негізгі ерекшеліктері және географиялық таралуы. Кенгуру,

қалталы аю, опоссум, қалталы қасқыр және т.б. Олардың маңызы. Плаценталылар

(Placentalia) немесе жоғары сатыда дамыған аңдар класс тармағы (Eutheria). Плаценталы

сүтқоректілер - ең жоғарғы сатыдағы дамыған жануарлар. Олардың негізгі белгілері мен

негізгі отрядтары (насеком қоректілер, қолқанаттылар, кеміргіштер, қоян тәрізділер,

жыртқыштар, тақтұяқтылар, жұптұяқтылар, көн табандылар, кит тәрізділер, ескек

аяқтылар, маймылдар немесе приматтар). Аңшылық-кәсіптік сүт қоректілер.

Кеміргіштердің эпидемиологиялық және эпизоотологиялық маңызы. Үй малдарының

шығу тегі. Мал шаруашылығында малдарды өсіру мен асылдандыру ісіне жабайы

аңдардың тигізетін пайдасы. Терісі бағалы аңдарды, үй қоянын және марал өсіру. Сирек

кездесетін жануарларды қорғау. Қазақстанның Қызыл Кітабы. Қорықтар, заказниктер,

ұлттық парктер т.б.

Лабораториялық сабақтардың тақырыптары

1 Биологиялық микроскоптың құрылысымен танысу. Жалған аяқтылардың (амеба

протей) жүйесі мен құрылысы.

2 Талшықтылардың (жасыл эвглена және вольвокс) жүйесі мен құрылысы.

Паразиттік түрлері.

3 Споралылардың (қоян кокцидиясы мен безгек плазмодиясы) жүйесі мен даму

сатысы.

4 Инфузориялардың (инфузория - кебісше) жүйесі мен құрылысы.

5 Ішек қуыстылардың (тұщы су гидрасы) жүйесі мен құрылысы.

6 Сорғыш құрттардың (бауыр сорғыш) жүйесі, құрылысы, даму сатылары.

7 таспа құрттардың (лентецтер, цепеньдер) жүйесі, құрылысы, даму сатылары.

Финналар, олардың түрлері.

8 Жұмыр құрттардың (аскарида) жүйесі, құрылысы, даму сатылары.

9 Насекомдардың (бал арасы) жүйесі, құрылысы, даму сатылары, тіршілік

ерекшеліктері.

10 Моллюскалар немесе былқылдақ денелілер типі. Айқұлақтың сыртқы және ішкі

құрылысын зерттеу.

11 Шеміршекті балықтар класы. Өкілдерімен танысу.

12 Қос мекенділердің (көл бақа) жүйесі, ішкі және сыртқы құрылысы, даму


13 Бауырымен жорғалаушылардың (жүйрік кесіртке) жүйесі, ішкі және сыртқы

құрылысы, даму ерекшеліктері.

14 Құстардың (көк көгершін) жүйесі, ішкі және сыртқы құрылысы, даму


15 Сүтқоректілердің (ақ егеуқұйрық) жүйесі, құрылысы, биологиясы.

Практикалық сабақтардың тақырыптары

1 Губкалар типі. Губкалардың құрылысы мен практикалық маңызы.

2 Жауын құртының сыртқы және ішкі құрылысын зерттеу.

3 Буылтық құрттардың (сүліктер және нереидалар) жүйесі, құрылысы, даму

сатылары.

4 Шаян тәрізділердің (өзен шаяны) жүйесі мен құрылысы. Төменгі және жоғары

сатыда дамыған шаян тәрізділер, олардың маңызы.

5 Насекомдардың ауыз аппараттары мен мұртшаларының құрылысы және атқаратын

қызметі.

6 Буынаяқтылар типі. Насекомдар класы. Қоңыздар отряды. Зауза қоңызының ішкі

және сыртқы құрылысымен танысу.

7 Өрмекшітәрізділердің (құршаян, өрмекші, кене) жүйесі, құрылысы, даму сатылары.

8 Моллюскалар типі. Бауыраяқты моолюскалар класы. Жүзім ұлуының сыртқы және

ішкі құрылысын зерттеу.

9 Ланцетниктің құрылысымен танысу. Даму ерекшеліктері.

10 Өзен миногасының құрылысы. Дамуы мен тіршілік ерекшеліктері.

11 Сүйекті балықтардың (өзен алабұғасы) жүйесі, ішкі және сыртқы құрылысы.

12 Қазақстанның герпетофаунасы.

13 Құстар қаңқасын зерттеу.

14 Сүтқоректілерлің негізгі отрядтары және олардың көбеюі.

15 Қазақстандағы омыртқалы жануарларды анықтау.

Өз бетінше орындалатын жұмыстардың тақырыптары

1 Тірі және өлі табиғат туралы жалпы түсінік. Негізгі қасиеттері.

2 Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясының мәні.

3 А.И. Опариннің «Тіршіліктің жер бетінде пайда болуы» теориясының негізгі

қағидалары

4 Қазақстан Республикасының қорықтары мен ұлттық парктері.

5 Қазақстан Республикасының Қызыл Кітабы.

6 Жануарлар әлеміндегі симбиоздық.

7 Тіршілік үшін күрес.

8 Омыртқасыз жануарларды қорғаудың негізгі проблемалары.

9 Омыртқалы жануарларды қорғау.

10 Құршаяндар отряды (Scorpiones).өкілдері. Олардың биологиясы мен құрылыс


11 Қарақұрт - улы өрмекші.

12 Акариформды кенелер отряды (Acariformes). Олардың ауыл шаруашылығына

тигізетін әсері.

13 Паразитоформды кенелер отряды (Parasitoformes).

14 Таракандар отряды. (Blattoidea). Олардың сипаттамасы. Күресу жолдары.

15 Термиттер отряды (Isoptera).

16 Биттер отряды (Anaplura).

17 Қос қанаттылыр отряды. (Diptera). Олардың негізгі өкілдері. Зиянкестермен күресу

жолдары.

18 Бал арасының халық шаруашылығындағы маңызы.

19 Ірі - қара малдың тері асты бөгелегі.

20 Жылқылардың қарын бөгелегі.

21 Бүргелер отряды.(Aphaniptera).

22 Акулалар отрядүсті тармағы (Selachomorpha). Негізгі өкілдері.

23 Бекіре тәрізділер отряды (Acipenseriformes). Негізгі өкілдері. Маңызы.

24 Теңіз тасбақалары.

25 Қазақстанда кездесетін улы жыландар.

26 Теңіз жыландары (Hydrophaidae).

27 Хамелеондар отряды (Chamaeleonidae). Негізгі өкілдеріне сипаттама

28 Нағыз крокодилдер (Сrocodylidae).

29 Жыртқыш құстар отряды. Негізгі өкілдері.

30 Пайдалы орман құстары.

31 Жыл құқстары.

32 Қалталы сүтқоректілер. Негізгі өкілдері. Ерекшелік белгілері.

33 Қолқанатты сүтқоректілер отряды. Вампир тұқымдасы.

34 Приматтар отрядына сипаттама. Олардың басқа сүтқоректілер ортасынан алатын

орны.

35 Кеміргіштер отряды. Олардың биологиясы мен дене құрылыс ерекшеліктері. Негізгі

өкілдері.

36 Қасқыр тұқымдасы. Биогеоценоздағы жыртқыштардың ролі.

37 Мысықтар тұқымдасы. Ерекшелік белгілері.

38 Жыртқыш сүтқоректілердің дене құрылыс ерекшеліктері және биологиясы.

өкілдері.

39 Тақтұяқты сүтқоректілердің дене құрылыс ерекшеліктері және биологиясы.

40 Жұптұяқты сүтқоректілердің дене құрылыс ерекшеліктері және биологиясы.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі:

1 Догель В.А. Зоология беспозвоночных. М., Высшая школа, 1981.

2 Лукин Е.И. Зоология. М., Агропромиздат, 1989.

3 Кузнецов Б.А., Чернов А.В., Катонова Л.Н. Курс зоологии. М., Агропромиздат, 1989.

4 Наумов С.П. Зооология позвоночных. М., Просвещение, 1982.

5 Наумов С.П. Омыртқалылар зоологиясы (қазақ тілінде). Аударған Ш.Ғ. Ибраев, Т.Х.

Күлтебаев. Алматы, 1970.

Қосымша:

6 Наумов Н.П., Карташов Н.Н. Зооология позвоночных. Часть 1,2. М., 1979.

7. Түсіпова К.С. Омыртқасыздар зоологиясы. 1-2 бөлім. Алматы, 1998-1999.

8 Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. 1-2 бөлім. Алматы, 2004-2005.

9 Махмұтов С.М. Зоология. Алматы, 2006.

10 Қазақстанның Қызыл Кітабы. 1. Омыртқалы жануарлар. Алматы, 1996.

Студентке арналған пәннің оқыту бағдарламасы (Syllabus)

«Зоология» пәні бойынша

2014-2015 оқу жылына арналған

1. Негізгі мәліметтер

Факультет Технология және биоресурстар

Мамандық

(шифры, аты)


Курс, семестр 1 курс, 2 семестр

Пән статусы Элективтік

Кредит саны 2

Сабақ өтетін

аудитория

№ 10-шы оқу корпусы (08, 09-ауд.) және №10 -оқу корпусы

(211-ауд.)

Дәріскер Тасмағамбет А.Т., б.ғ.к., аға оқытушы.

№ 10-шы оқу корпусы , № 08б бөлме, Консультация: дүйсенбі,

сағат 11-00

Тәжірибелік,

семинарлық,

лабораториялық

сабақ беретін

оқытушы/лар

. Сғидолдина Ж.Е. ассистент а.ш.ғ. магистрі:

Абай даңғылы 28, 10 ғимарат. 101а

2. Пререквизиттер және постреквизиттер

Пререквизиттер: орта мектептегі зоология пәні бағдарламасы

Постреквизиттер: паразитология, мал анатомиясы, жануарлар физиологиясы.

3. Пәннің мақсаты мен міндеттері

Мақсаты – жануарлардың әртүрлілігі мен жүйелік құрылымдарын, құрылысын,

биология-сы мен эволюциясын зерттеу. Оқу барысында, әсіресе, шаруашылық маңызы

бар және адам тіршілігіне қажетті жануарларды зерттеп білуге баса назар аударылады.

Міндеттері: студенттер жануарлардың құрылысы мен биологиясын оқып-үйренумен

қатар, олардың жүйелік құрылымдарын, эволюциясын, сондай-ақ жануарлардың басқа

жәндіктермен трофикалық байланыстарын терең біліп шығулары керек.

Пәнді меңгергеннен кейін студент:

Білуге қажет: жануарлардың құрылысы мен олардың биологиялық ерекшеліктерін,

құрылымы және эволюция сатылары туралы толықтай мәліметтерді

Қабілетті болу керек: жануарлардың қайсы таксономиялық категорияның, оның ішінде

қандай түрдің өкілі екендігін анықтауға

Құзреттілігі: зоология ғылымының мәселері бойынша

4. Студенттің жұмыс уақытының бөлінуі

Барлығы

(көлемі)

Аудиториялық сабақтар Аудиториядан тыс

жұмыстар

Дәріс Лабораториялық

сабақ

Тәжірибелік сабақ СОӨЖ СӨЖ

2 кредит –

90 сағат

50 мин/

сабақ

100 мин/ сабақ 50 мин/ сабақ 20 сағ. 40 сағ.

10 сабақ 10 сабақ 10 сабақ

5. Пәннің мазмұны

Саркомастигофоралар типі. Споралылар типі. Ішек қуыстылар типі. Жалпақ құрттар

типі. Жұмыр құрттар типі. Буылтық құрттар типі. Буынаяқтылар типі. Моллюскалар типі.

Хордалылар типі. Бассүйексіздер тип тармағы. Личинка хордалылар тип тармағы. Бас

сүйектілер тип тармағы. Дөңгелек ауыздылар класы. Шеміршекті балықтар класы. Сүйекті

балықтар класы. Қосмекенділер класы. Бауырмен жорғалаушылар класы. Құстар класы.

Сүтқоректілер класы.

6. Курс саясаты

Курсты меңгеру негізінен студенттердің өз бетінше дайындалу қабілетіне негізделген.

Оқытушының басшылығымен өтетін студенттердің өзіндік жұмыстарында студенттер

түсінбеген сұрақтарын сұрап, оқытушыдан жәрдем алады, жоспардағы тақырыптар

бойынша пікірталастар жүргізіледі. Студенттер оқу жоспарымен алдын ала танысып,

әрбір дәрістер мен сабақтарға дайындалып келулері тиіс. Тапсырмалар, рефераттар,

сөзжұмбақтар т.б. жоспарланған жұмыстар дер мезгілінде орындалуы керек. Мерзімінен

кеш орындалған тапсырмалар есепке алынбайды. Кафедрада өтем сабақтары (отработка)

жоспарланбаған, сондықтан сабақты жібермеген жөн. Аудиторияда тәртіп сақтау,

халатпен, қалпақпен жүру студенттер міндеті.

7. Әдебиеттер (негізгі және қосымша)

Негізгі:

1. Түсіпова К.С. Омыртқасыздар зоологиясы. I-II том. 1999 ж.

2. Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. 1-2 том. Алматы, 2004-2005 жж.

3. Наумов С.П. Омыртқалылар зоологиясы. Аударған Ш.Ғ.Ибраев, Т.Х.Күлтебаев. Алматы,

1970 ж.

4. Махмұтов С.М. Зоология. І-ІІ бөлім. Алматы, 1994-1995 жж.

5. Кузнецов Б.А., Чернов А.В., Катонова Л.Н. Курс зоологии. М., Агропромиздат, 1989 г.

Қосымша:

1. Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. 1-1У бөлім. Алматы, 1996-2000 жж.

2. Догель В.А. Зоология бепозвоночных. Высшая школа. М., 1986 г.

3. Наумов Н.П., Карташов Н.Н. Зоология позвоночных. Ч.1.2. М.,1979 г.

4. Лукин Е.И. Зоология. М., Агропромиздат, 1989 г.

8. Пән бойынша тапсырмаларды орындау мен тапсырудың графигі

Жұмыс түрлері Позициялар Балдар

Позиция бойынша Бар-ы

(балл)

*Аудиториялық сабақтар бойынша барлығы, соның ішінде: 100

Дәріс Қатысуы

100

100

Зертханалық сабақ Қатысуы

Орындау сапасы

100 100

Тәжірибелік сабақ Қатысуы

Орындау сапасы

100 100

Аралық бақылау 100

(Формасы)

Ауызша тапсыру

(мерзімі және сұрақтың саны)

7 және 15 аптасында 30 сұрақ

100

100

*СӨЖ 100

СӨЖ

түрлері

СӨЖ (апта) Балдың бөлінуі Бар-

лығы Тапсырманы

беру

Жұмысты

қабылдау

анатом.

препарат

Альбом

Реферат

Реферат

2 апта

8 апта

7 апта

14 апта

100

100

Қорытынды бақылау

Емтихан

Мерзімі, формасы:

семестрдің соңында,

ауызша тапсыру,

Әр сұраққа:

100

100

Барлығы 100

Студенттің әрбір пәннен алған қорытынды бағасы келесі формуламен анықталады:

Мұнда, ҚБ – пәннің қорытынды бағасы;

АБ1 және АБ2 – 1 және 2 ағымдық бақылау;

Е – емтихан бағасы (100 балдық шкаламен).

Студенттің сынақ кітапшасына және транскриптісіне қорытынды баға әріптік және

сандық баламамен қойылады

Білім алушының білім жетістігін әріптік жүйемен бағалау

Әріптік бағалау Сандық баламасы

Пәнді меңгерудің

пайыздық

мөлшері%

Дәстүрлі

жүйедегі

баға

А 4,0 95-100 Өте жақсы

А- 3,67 90-94

В+ 3,33 85-89

Жақсы В 3,0 80-84

В- 2,67 75-79

С+ 2,33 70-74

Қанағаттанар

лық

С 2,0 65-69

С- 1,67 60-64

D+ 1,33 55-59

D 1,0 50-54

F 0 0-49 қанағаттанар

лықсыз

Бағдарлама жетекшісі, б.ғ.к., аға оқытушы Тасмағамбет А.Т.,

БЕКІТЕМІН

«Физиология, морфология

және биохимия» каф. меңгерушісі

профессор_________ С.С.Алданазаров

«27» тамыз 2014 ж.

Сабақ пен жұмыстың түріне байланысты баллдың бөлінуі

«Зоология» пәні бойынша «5В070100 – Биотехнология»

мамандығы студенттеріне

Курс - 1, семестр - 1, кредит саны - 2, барлық сағат – 90

Дәріс - 10 СӨЖ барлығы – 60,

Лабораториялық сабақ – 10 (х 2) соның ішінде: СОӨЖ ауд.- 10

Тәжірибелік/семинарлық сабақ -10

Емтихан – 1 семестр

Рет.

№

Студенттердің орындайтын жұмыстары мен

сабақтарының түрлері

Баллмен бағалау

1 Аудиториялық сабақтар, соның ішінде: дәріс,

лабораториялық, тәжірибелік/семинар

сабақтары

100

2 Студенттің өзіндік жұмысы

(СӨЖ)

100

3 Шептік бақылау 100

100

4 Аралық аттестация

(емтихан)

100

Барлығы 100

Дайындағандар: Тасмағамбет А.Т., б.ғ.к., аға оқытушы

Сағидолдина Ж.Е. ассистент а.ш.ғ. магистрі

Кафедра отырысында талқыланған. Хаттама №___, «____»_______________2014 ж.


«Физиология,морфология



«27» тамыз 2014 ж.

2014-2015 оқу жылына

«Зоология»

пәнінің оқу-әдістемелік қамтамасыз ету картасы

Мамандық-

тың

қысқартыл-

ған коды

Студент

саны

Оқулықтар мен

оқу құралдары

Саны

Практикумдар, дәріс конс-

пектілері, лабораториялық,

тәжірибелік сабақтарды және

СӨЖ-ын орындауға арналған

әдістемелік нұсқаулар

Кол-во

Семестр Кітап-

хана-

да

Кафед-

рада

Кітап-

хана-

да

Кафед-

рада 1 сем

БТқ 4 Түсіпова К.С. Омыртқасыздар зоологиясы.

А; 1998; 1999, 1-2 том

5 1 Махмұтов С.М. және т.б.

Зоология пәнінен лаб., практ.

сабақт. арналған метод. оқу

құралы. Алматы, 1992.

40 10

Махмутов С.М. Зоология. А; 1994; 1995,

1-2 бөлім

200 5 Қайроллаев К.Қ. және т.б. Зоо-

логиядан студенттердің өзін-

дік жұмыстарына әдістемелік

нұсқау. Алматы, 2006.

10

Махмутов С.М. Зоология. А; 2006 100 1 Қайроллаев К.Қ. Дәріс

конспекті. 2010. 3

Қайроллаев К.Қ., Несіпбаев Т.Н. Қазақстан

құстары. Алматы, 2007

100 5

Бағдарлама жетекшісі, б.ғ.к., аға оқытушы Тасмағамбет А.Т.


«Физиология,морфология



«27» тамыз 2014 ж.

«5В1070100 – Биотехнология» мамандығы күндізгі оқу бөлімі 1-курс студенттеріне

«Зоология» пәні бойынша аудиториялық сабақтарды өткізудің 2014-2015 оқу жылына арналған

КҮНТІЗБЕЛІК – ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ

Аудиториялық сабақ, барлығы – 30 сағ.

соның ішінде: дәріс - 10 сағ.

лабораториялық - 10 сағ.

тәжірибелік (семинарлық) - 10 сағ.

Дәріс - 10 сағат

Дәріс

реті

№

Дәрісте қаралатын тақырыптар және ондағы сұрақтар Сағат

саны

Қолданылатын көрнекі–

иллюстрациялық және басқа

материалдар

Студенттердің тақырыпты

қосымша өздігінен меңгеруіне

қажетті әдебиет көздері

1 2 3 4 5

1. Кіріспе. Зоология – жануарлар туралы көп салалы

ғылым. Зоологияның медицинадағы,

ветеринариядағы және мал шаруашылығындағы

маңызы.

1 Түрлі-түсті таблицалар,

диапозитивтер, д/п «Протон

500А»

1. Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыз-

дар зоологиясы. 1-2 бөлім, А,

2004-05;

2. Түсіпова К.С. Омыртқасыздар

зоологиясы 1-2 бөлім, 1998-99;

3. Махмұтов С.М. Зоология . А.,

2006;

4. Наумов С.П. Омыртқалылар

зоологиясы (ауд. Ш.Ғ.Ибраев,

Т.Х.Күлтебаев). А., 1970

1 2 3 4 5

2. Қарапайымдылар типі. Типтің классификациясы

және қарапайымдылар құрылысының жалпы




500А»



2004-05;




2006;




3. Жалпақ құрттар типі. Сорғыш құрттар класы. Таспа

құрттар класы.

Бірінші қуысты немесе жұмыр құрттар типі.



500А»



2004-05;

2. Түсіпова К.С.

Омыртқасыздар зоологиясы 1-2

бөлім, 1998-99;


2006;




4. Буылтық құрттар типі. Жалпы сипаттама және

кластарға бөлу. Негізгі кластарға сипаттама.

Олардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы.



500А»



2004-05; 2. Түсіпова К.С.


бөлім, 1998-99; 3 Махмұтов

С.М. Зоология . А., 2006; 4.

Наумов С.П. Омырқалылар



5. Буын аяқтылар типіне жалпы сипаттама.

Систематикасы. Олардың табиғаттағы және адам

өміріндегі алатын орны.



500А»



2004-05;




2006;




6. Хордалылар типі. Жалпы сипаттама. Типтің тип асты

тармақтарға бөлінуі.



500А»






С.М. Зоология . А., 2006; 4.




7. Қос мекенділер класы.

Амфибилердің тіршілік етуіне байланысты негізгі

құрылыс ерекшеліктері.



500А»






С.М. Зоология . А., 2006; 4.




8. Бауырмен жорғалаушылар класы. Рептелилер

класына сипаттама.



500А»






С.М. Зоология . А., 2006; 4.




9. Құстар класы. Ұшуына байланысты құстардың сыртқы

және ішкі құрылыс ерекшеліктері.



500А»






С.М. Зоология . А., 2006; 4.




10. Сүт қоректілер класы. Олардың негізгі құрылыс

ерекшеліктері және алуан түрлілігі.



500А»






С.М. Зоология . А., 2006; 4.




2. Лабораториялық сабақ – 20 сағат

Лаб.

сабақ

№

Лабораториялық жұмыс тақырыптары Сағат

саны

Сабақта қолданылатын

приборлар мен құрал-

жабдықтар

Жұмысты орындауда

пайдаланылатын әдістемелік

нұсқаулар

1 2 3 4 5

1. Қарапайымдылар типі. Саркодалар класы. Амебаның

құрылысы. Талшықтылар класы. Жасыл эвглена,

трипаносома және вольвокстың құрылысымен

2 Микроскоптар, лупалар,

схемалар, микропрепараттар,

пинцеттер, плакаттар,

Махмұтов С.М. және т.б.



танысу. Паразит талшықтылар. стендтер. құралы. Алматы, 1992.

2. Ішек қуыстылар типі. Гидроидтықтар класы.

Гидраның сыртқы тұлғасы мен ішкі құрылысын

зерттеу.

2 Микроскоптар, лупалар,

құрғақ және сулы макро- және

микропрепараттар, плакаттар.





3. Бірінші қуысты құрттар типі. Жұмыр құрттар класы.

Аскариданың сыртқы және ішкі құрылысын зерттеу.

Жұмыр құрттардың басқа өкілдерімен танысу.

2 Құрғақ және сулы макро- және

микропрепараттар, құрғақ

және сулы макро- және

микропрепараттар, плакаттар.





4. Буынаяқтылар типі. Шаянтәрізділер класы. Өзен

шаянының сыртқы және ішкі құрылысының


2 Құрғақ және сулы

макропрепараттар

өрмекшілер, плакаттар,

стендтер.





5. Буынаяқтылар типі. Насекомдар немесе

бунақденелілер класы. Бал арасының сыртқы және

құрылысымен танысу. Негізгі отрядтары. Өкілдері.


макропрепараттар,

Моллюскалар.





6. Хордалылар типі. Ланцетниктің құрылысын зерттеу. 2 Құрғақ және сулы


плакаттар, стендтер.





7. Хордалылар типі. Шеміршекті балықтар класы.

Шеміршекті балықтар құрылысының негізгі




бекітілген балықтар.





8. Хордалылар типі. Ќосмекенділер класы.

Көлбақаның сыртқы және ішкі құрылысын зерттеу. 2 Бекітілген бауырмен

жорғалаушылар.

Құрғақ және сулы

макропрепараттар.





9. Хордалылар типі. Құстар класы. Көк көгершіннің

сыртқы және ішкі құрылысын зерттеу.



сүтқоректілер, плакаттар,

стендтер.





10. Сүтқоректілердің негізгі отрядтары және олардың

көбеюі.

2 Құс тұлыптары, плакаттар,

стендтер.





3. Тәжірибелік/семинарлық сабақ - 10 сағат

Тәж./

семин.

сабақ

№

Тәжірибелік/семинарлық

сабақ тақырыптары

Сағат

саны

Сабақты өткізуде

қолданылатын әдістер мен

формалар

Тақырыпқа байланысты

әдебиеттер мен әдістемелік

ұсыныстар

1 2 3 4 5

1. Қарапайымдылар типі. Споралылар класы. Қоян

кокцидиясының даму сатысы. Инфузориялар класы.

Инфузориялар – жоғары сатыдағы қарапайымдылар.

Олардың құрылыс ерекшеліктері.

1 Презентация, сөз жарыс

(дискуссия), пікір талас

(диспут), дөңгелек үстел,

дәстүрлі тәсіл және басқалар





2. Жалпақ құрттар типі. Сорғыштар класы. Бауыр

сорғыштың, ланцет тәрізді сорғыштың ішкі және

сыртқы құрылысын зерттеу. Даму циклымен танысу.

Таспа құрттар класы. Таспа құрттардың сыртқы және

ішкі құрылысымен танысу. Финналар. Олардың

түрлері.









3. Жауын құртының сыртқы және ішкі құрылысын

зерттеу. Сүліктер және нереидалармен танысу.









4. Буынаяқтылар типі. Өрмекшілер класы. Өрмекші мен

кененің, құршаянның сыртқы және ішкі

құрылыстарымен танысу.









5. Моллюскалар немесе былқылдақ денелілер типі.

Айқұлақтың және жүзім ұлуының сыртқы және ішкі

құрылысын зерттеу.









6. Хордалылар типі. Дөңгелек ауыздылар немесе

жақсыздар класы. Өзен миногасының сыртқы және

ішкі құрылысын зерттеу.

1 Презентация, дискуссия, пікір

талас (диспут), дөңгелек үстел,


Махмұтов С.М. және т.б. Зоол-

огия пәнінен лаб., практ. сабақт.

арн. метод. оқу құралы. А., 1992.

7. Хордалылар типі. Сүйекті балықтар класы. Өзен

алабұғасының сыртқы және ішкі құрылысымен

танысу.









8. Бауырмен жорғалаушылар класы. Агаманың сыртқы

және ішкі құрылысын зерттеу.









9. Хордалылар типі. Сүтқоректілер класы. Үй

қоянының (ақ егеуқұйрықтың, теңіз шошқасының)

сыртқы және ішкі құрылысын зерттеу.









10. Қазақстандағы омыртқалы жануарларды анықтау. 1 Презентация, сөз жарыс








Күнтізбелік-тақырыптық жоспар «Зоология» пәнінің жұмыс оқу бағдарламасы негізінде құрастырылды.

2014 жылғы_____________«___» күнгі кафедра отырысында қаралып бекітілді. Хаттама №___

Құрастырушылар: Тасмағамбет А.Т., б.ғ.к., аға оқытушы


ЗООЛОГИЯ

Лекция № 1

Тақырып: Зоология – жануарлар туралы кешенді ғылым.

Лекцияның жоспары:

1. Кіріспе. Жануарлар систематикасы.

2. Зоология ғылымының қысқаша даму тарихы.

3. Зоологияның арнайы пәндерге бөлінуі.

4. Зоологияның ветеринария мен мал шаруашылығындағы маңызы.

Пайдалынатын әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер:

1. Махмұтов С.М. Зоология. Алматы, 2006.

2. Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. 1-2 бөлім, Алматы, 2004-2005.

3. Түсіпова К.С. Омыртқасыздар зоологиясы 1-2 бөлім, 1998-1999.

4. Наумов С.П. Омыртқалылар зоологиясы (ауд. Ш.Ғ.Ибраев, Т.Х.Күлтебаев).

Алматы, 1970.

5. Лукин Е.И. Зоология. Агропромиздат. Москва, 1989.

6. Догель В.А. Зоология беспозвоночных. Высшая школа. М.,1981.

7. Наумов Н.П., Карташов Н.Н. Зоология позвоночных. Ч.1-2. М., 1979.

Қосымша әдебиеттер:

8. Догель В.А., Полянский Ю.И., Хейсин Е.М. Общая протозоология. М., 1967.

9. Хаусман К. Протозоология. М., 1988.

10. Серавин Л.Н. Простейшие... что это такое ? М., 1984.

11. Мариковский П.И. Тайны мира насекомых. Алма-Ата, 1966.

12. Живые сокровища Казахстана. Алма-Ата, 1979.

13.Красная книга Казахстана. Т.1. Животные. Ч.1.Позвоночные. А., 1996.

14. Қайроллаев К.Қ., Несіпбаев Т.Т. Қазақстан құстары. Оқу құралы. Агроуниверситет.

Алматы, 2007.

Зоология (грек тілінде zoon - жан-жануар, logos - ілім деген сөз) — жан-жануарлар туралы

ғылым, яғни ол жануарлар мен жәндіктердің құрылысын, дамуын, өмір сүретін ортасымен

қарым-қатынасын, географиялық таралуын, систематикасын, келіп шығу тарихын және

басқа да қасиеттерін зерттейді.

ЖАНУАРЛАР СИСТЕМАТИКАСЫ

Қазіргі кезде жануарлар дүниесі төмендегідей 23 типке бөлінеді, олардың 22-сі

омыртқасыздарға жатады:

1. Саркомастигофоралар типі

2. Споралылар типі

3. Книдоспоридиялар типі

4. Микроспоридиялар типі

5. Кірпікшелілер немесе инфузориялар типі

6. Пластинка тәрізділер немесе тақталылар типі

7. Губкалар типі

8. Ішекқуыстылар типі

9. Ескектілер типі

10. Жалпақ құрттар типі

11. Немертиналар типі

12. Жұмыр құрттар типі

13. Скребнилар немесе тікенбас құрттар типі

14. Буылтық құрттар типі

15. Буынаяқтылар типі

16. Онихофоралар типі

17. Моллюскалар немесе жұмсақ денелілер типі

18. Қармалауыштылар типі

19. Тікентерілілер типі

20. Погонофоралар типі

21. Жаққылқандылар типі

22. Жартылай хордалылар типі

23. Хордалылар типі.

Зоологияның негізін салушы, атақты грек ғалымы Аристотелъ (б.э.д. 384-322 жылдар)

жан-жануарлардың 500 түрін сипаттап жазған. Ол жан-жануарларды төмендегідей үлкен 2

топқа жатқызады:

1. Қаны бар жан-жануарлар.

2. Қаны жоқ жан-жануарлар.

Қаны бар жануарлар қатарына ол аңдарды, құстарды, балықтарды және хайуандарды (қос

мекенділер, бауырымен жорғалаушыларды) жатқызады.

Қаны жоқ жан-жануарлар қатарына ол насекомдарды, шаян тәрізділерді, моллюскаларды

және басқа төменгі сатыда дамыған организмдерді жатқызады.

Аристотельден кейін жан-жануарларды жүйелеу швед ғалымы Карл Линнейдің "Табиғат

жүйесі" деген еңбегінде жан-жақты талданды. К. Линней (1707-1778 жылдар) өзіне белгілі

жан-жануарларды 4200 түрге және 6 класқа жатқызды:

1. Сүт қоректілер

2. Құстар

3. Хайуандар (қос мекенділер, бауырымен жорғалаушылар)

4. Балықтар

5. Насекомдар

6. Құрттар.

К. Линнейдің зоология ғылымына енгізген тағы бір жаңалығы, ол жан-жануарды бинарлы

атаумен (латынша би — екі деген сөз), яғни оның туысы мен түрінің атауларын латынша

қосарлап айтуды енгізді. Мысалы, Homo sapiens - саналы адам, Passer domesticus - үй

торғайы.

Француз ғалымы Жан Батист Ламарк (1744-1829 жылдар) өзінің "Зоология философиясы"

деген еңбегінде, организмдердің сыртқы ортаның әсерінен үздіксіз өзгеріп отыратынын

көрсетеді. Ол, сондай-ақ, жан-жануарларды классификациялауға да өз үлесін қосты. Ол

жануарларды 2 топқа бөлді:

1. Омыртқасыз жануарлар

2. Омыртқалы жануарлар.

Омыртқасыз жануарлар 10 класқа топтастырылды:

1. Инфузориялар класы

2. Полиптер

3. Сәулелілер

4. Құрттар

5. Насекомдар

6. Өрмекші тәрізділер

7. Шаян тәрізділер

8. Буылтық құрттар

9. Мұртаяқтылар (төменгі сатыдағы шаян тәрізділер)

10. Моллюскалар.

Омыртқалы жануарлар 4 класқа топтастырылды:

1. Балықтар класы

2. Қос мекенділер мен бауырымен жорғалаушылар

3. Құстар

4. Сүт қоректілер.

Франсуз ғалымы Жорж Кювье (1769-1832 жылдар) және оның шәкірті Блинвиль

1825 жылы "тип" ұғымын енгізді.

Атақты ағылшын ғалымы Чарльз Дарвин (1809-1882 жылдар) өзінің эволюциялық

теориясын "Табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің пайда болуы немесе тіршілік үшін

күресте көбірек бейімделгендердің тұқымдарының сақталуы" (1859 жыл) деген еңбегінде

жариялады.

XIX ғасырдың екінші жартысында неміс ғалымдары Фриц Мюллер (1822-1897) және

Эрнест Геккель (1834-1919 жылдар) биогенетикалық заңды ашты. Заңның тұжырымы:

"Әрбір жеке организм өзінің жеке дамуында өз түрінің даму тарихын қысқаша

қайталайды, немесе онтогенез — филогенездің қысқаша да шапшаң қайталануы.

Онтогенез дегеніміз организмнің ұрықтан дамуынан бастап, оның дүниеге келуі мен

өмірінің соңына дейінгі кезеңді айтады.

Филогенез дегеніміз бір түрдің пайда болу тарихы.

Зоология ғылымының дамуына үлкен үлес қосқан ғалымдар қатарында, сондай-ақ

А.Н.Северцев (1866-1936), Е.Н.Павловский (1884-1965), В.А.Догель (1882-1955),

К.И.Скрябин (1878-1972) және басқа да ғалымдарды атауға болады.

Қазіргі заманда зоология ғылымына жан-жануарлардың 2,5 млн аса түрі белгілі, оның

ішінде 1 млн аса түрі насекомдарға жатады (салыстырыңыз: ботаникада - өсімдіктердің

0,5 млн түрі ғана белгілі). Олар төмендегідей негізгі систематикалық бірліктерге —

таксондарға бөлінеді: түр, туыс, тұқымдас, отряд, класс, тип. Бұл таксондар арасында

аралық бірліктер де бар. Мысалы, түр тармағы (подвид) — түрден төменгі бірлік; отряд

үсті (надотряд) — отрядтан жоғарғы бірлік және т.б.

Зоология ғылымы зерттеу обьектілеріне байланысты төмендегідей арнайы пәндерге

бөлінеді:

Протозоология - қарапайымдыларды (бірклеткалы жәндіктерді),

Гельминтология - құрттарды, оның ішінде:

Трематодология - сорғыш,

Цестодология - таспа,

Нематодология - жұмыр құрттарды зерттейді.

Арахнология – буын аяқтыларды,

Энтомология - насекомдарды,

Акарология - кенелерді,

Карцинология - шаянтәрізділерді,

Малакология - моллюскаларды,

Ихтиология - балықтарды,

Герпетология - қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушыларды,

Орнитология - құстарды,

Маммология - сүтқоректілерді,

Териология - аңдарды зерттейді.

Жан-жануарлардың табиғаттағы, адам өміріндегі және ветеринариялық маңызы

Жан-жануарлар жер бетіндегі әртүрлі ортада тіршілік жасайды. Олар суда, топырақта,

ауада, сондай-ақ басқа организмдердің іші-сыртында тіршілік етеді. Жануарлардың

табиғаттағы маңызына келер болсақ, олар биосфераның зат айналу процесінде үлкен роль

атқарады. Олар консументтер (пайдаланушылар) және редуценттер (қайта қалпына

келтірушілер) ретінде өсімдіктермен қоректенеді немесе жыртқыштар ретінде басқа

организмдерді жейді. Ал, кейбіреулері (қоңыздар, құрттар, микроорганизмдер) басқа

организдердің қалдықтары мен өлекселерін жеп, оларды ыдыратады, минераддық заттарға

айналдырады. Сөйтіп, оларды өсімдіктердің бойына сіңіруіне жағдай жасайды. Яғни, олар

заттардың биологиялық айналым процессінің маңызды бөлшегі болып табылады.

Жануарлар, сондай-ақ, топырақтың құнарлы қабатын жасауға, мұхит пен теңіз

табанындағы шөгінділердің пайда болуына қатысады. Насекомдардың өсімдіктерді

тозаңдандырудағы ролі өте зор. Мысалы, Европадағы жабық тұқымдас өсімдіктердің 80%

насекомдармен, 19% - желдің әсерінен, 1% - басқа жолдармен тозаңданады екен. Ал

өсімдік гүлдеріндегі аталығы аналығын тозаңдандырмаса, олардың жеміс бермейтіні

баршаға белгілі нәрсе.

Жан-жануарлардың адамға пайдасы өте зор. Мысалы, оларды тамақ (ет, бал және т.б.),

киім (терісі және т.б.), дәрі (марал, ақбөкен мүйіздері және т.б.) алуға, сондай-ақ мал

тұқымын асылдандыруға (архармеринос), биологиялық әдіс ретінде зиянкестерге қарсы

қолдануға, үй күзетуге, мініске, әдемілік үшін (тотықұстар) және басқа да адам өміріне

керекті өте көп нәрселерді жүзеге асыруға пайдаланады.

Жануарлардың келтірер зиянына келсек, ол адамның көзқарасымен қарағандағы зиян, ал

табиғаттағы құбылыстардың бәрі де табиғи тепе-теңдікті сақтауға бағытталған. Бірақ,

әртүрлі жәндіктер адам егетін егін мен мал шаруашылықтарының зиянкестері және ауру

қоздырғыштары ретінде үлкен зиян келтіруі мүмкін. Мысалы, Халықаралық ұйымдардың

мәліметі бойынша, әр жылы алынатын дәнді дақылдардардың 20%-тін ауыл

шаруашылығы зиянкестері жеп құртады екен.

Қарапайым паразиттер туғызатын қауіпті аурулар қатарына, безгек, амебиаз, тейлериоз,

гельминттер, яғни құрттар туғызатын аскаридоз, эхинококкоз, описторхоз, трихинеллез

ауруларын атауға болады. Әртүрлі кенелер, бүргелер, қансорғыш шыбындар өте қауіпті

инфекциялық аурулардың, мысалы кене энцефалиті, оба, тырысқақ сияқты ауру

қоздырғыштарының тасымалдаушылары болып табылады. Сондай-ақ, кейбір жәндіктер,

мысалы улы медузалар, қарақұрт, ара, улы жыландар да адамдар мен үй жануарларына

қауіпті саналады.

Табиғатта жан-жануарлардың өзі де бір-бірімен әртүрлі қатынаста болады.

Комменсализм (commensal, французша бірге тамақтанушы деген сөз) - екі организм бір

ортада қатар өмір сүрген кезінде, бірі екіншісіне пайдалы, ал екіншісіне бәрі-бір болуын

айтады. Мысалы, крокодил мен балшықшы құс арасындағы қарым-қатынас: кішкентай

құс крокодилдің тісіне түрып қалған етті шүқып жейді, ал крокодилге бәрі-бір.

Мутуализм (латынша, mutius — екі жақтан бірдей; франсузша, mutualite — бір-біріне

көмектесу деген сөз) — екі түрге жататын организмдердің бір-біріне пайдалы, бір-біріне

тәуелді қатар өмір сүруі. Мысалы, насекомдар (қандала, құмырсқа, тарақан және т.б.) мен

олардың ішегінде өмір сүретін микроорганиздер (бактероидтар, коккоидтар). Егер

насекомдардың ішегінде аталған микроорганиздер болмаса, онда олар өзінің өсуін

тоқтатады, бір фазадан екіншісіне өтуі баяулайды, личнкаларының пайда болмауы

мүмкін. Паразитизм (грекше, раra - қасында, sitos - қоректенуші деген сөз) - екі организм

қатар өмір сүрген кезде, бірі екіншісін қоректену көзі және тіршілік ету ортасы ретінде

пайдаланады (паразит), ал екіншісі одан зиян шегеді, (иесі). Паразитизм құбылысы

табиғатта өте жиі кездеседі. Ол тек жануарлар дүниесінің типтерінің ішінде тек губкалар

мен тікентерілілерде ғана табылған жоқ. Паразиттер мен олар туғызатын ауруларды

паразитология ғылымы зерттейді.

Лекция №2

Тақырып: Қарапайымдылар типі. Типтің классификациясы және

қарапайымдылар құрылысының жалпы ерекшеліктері.

Тірі және жансыз табиғат туралы түсінік. Тірі организмдер 2 топқа (империяға)

бөлінеді: прокариоттар және эукариоттар. Эукариоттар дегеніміз ядросы, ядро

қабықшасы, нуклеопротеидті хромосомдары, митоз және мейоз процесстері болатын тірі

организмдер. Джон Корлисс (1984) эукариоттарды 4 патшалыққа бөледі: Аnimalіа

(жануарлар), Рlantае (өсімдіктер), Fungi (саңырауқұлақтар), Рrotista (бір клеткалылар).

Әдетте, эукариоттарды өсімдіктер және жануарлар патшалықтары деп 2

патшалыққа (царство) бөледі. Жануарлар патшалығы өз кезегінде тағы 2 патшалық асты

(подцарство) тармағына бөлінеді: 1. Бір клеткалылар (Қарапайымдылар типі) және Көп

клеткалылар (Губкалардан бастап Хордалыларға дейінгі типтер).

Қарапайымдылар (Рrotozoa) дегеніміз анатомиялық тұрғыдан қарағанда клетка

деңгейінде, ал физиологиялық көзқараспен қарағанда дербес организм, яғни тұтас

организмге тән процесстер (қоректену, зәр шығару, тыныс алу, көбею, қозғалу т.с.с.)

болатын жеке организм болып табылады. Қазіргі кезде, қарапайымдылардың

50.000-нан аса түрі белгілі. Тіршілік етуіне байланысты оларды төмендегідей 2

топқа бөлуге болады:

1. Еркін өмір сүріп суды, топырақты мекендейтін қарапайымдылар,

2.Басқа жан-жануарлар организмінде паразиттік тіршілік ететін қарапайымдылар.

Қарапайымдылардың басым көпшілігі көзге көрінбейтін, тек микроскоп арқылы ғана

анықтауға болатын жәндіктер. Олардың ең кішісі 2-4 мкм, бірақ 1 миллиметр болатын

теңіз қарапайымдылары, ал кейде 3 см-ге дейін жететін нуммулиттер де кездеседі.

Қарапайымдылар клеткасы (торшасы), баска ядролы организмдер сияқты ядродан,

цитоплазмадан және кабықтан немесе мембранадан тұрады. Қарапайымдылардың

көпшілігінде кабықшалары қалыңдап, соның нәтижесінде, оларға белгілі бір пішін

беретін және сыртқы ортаның әсеріне қорғаныш болатын, пелликула түзіледі. Жоғарыда

айтылғандай, құрылысы жағынан қарапайымдылар көп клеткалылардағыдай болады.

Бірақ, көпклеткалылардың әрбір клеткасы, белгілі бір ұлпаның немесе органның

(мүшенің) құрамына кіреді және өз бетінше тіршілік ете алмайды. Ал,

қарапайымдылардың клеткалары жеке организм ретінде өмір сүре алады.

Қарапайымдылардың классификациясы ұзақ жылдар бойы (XIX ғасырдың 2-жартысы

- XX ғасыр бірінші жартысы) төмендегідей 4 класқа бөлініп келді:

1. Саркодалар

2. Талшықтылар

3. Споралылар

4. Инфузориялар немесе кірпікшелілер.

Бірақ, 1980 жылы Халыкаралық Қарапайымдылардың систематикасы мен эволюциясы

бойынша Комиссия (Levinе е.а., 1980), оларды төменгідей 7 типке бөледі:

1. Саркомастигофора

2. Лабиринтоморфа

3. Апикомплекса

4. Микроспора

5. Асцетоспора

6. Миксозоа

7. Цилиата.

Қарапайымдылар систематикасы туралы егжей-тегжейлі мағлұматтарды

мына кітаптардан алуға болады: "Кайруллаев К.К. Простейшие (Рrotozoа) -

паразиты крови птиц Казахстана. Алматы, 2003; К.К. Кайруллаев. О систематике

паразитов крови птиц. Журнал «Вестник высшей школы Казахстана». Научное

приложение, «Поиск», серия естеств. наук 1998, №4, с. 27-34".

№3 лекция

Тақырып: Жалпақ құрттар типі (Plathelminthes). Сорғыш құрттар класы

(Trematoda). Таспа құрттар класы (Cestoda). Бірінші қуысты немесе жұмыр құрттар

типі (Nemathelminthes)


1.Жалпақ құртар типіне жалпы сипаттама және оның класcификациясы.

2. Дигенетикалық сорғыш құрттар класы (Dіgеnеа) немесе трематодтар ( Trematoda).

3.Таспа құрттар класы (Cestoda).

4. Бірінші қуысты немесе жұмыр құрттар типі (Nemathelminthes). Жұмыр құрттар класы

(Nematoda).

Жалпақ құрттардың систематикасы:

1. Кірпікшелі құрттар класы (Turbellaria). Өкілі: ақ түсті планария.

2. Сорғыштар класы (Trematoda). Өкілдері: бауыр сорғыш құрт (фасциола),

ланцет тәрізді сорғыш құрт, описторхис, простогонимус.

3. Таспа құртар класы (Cestoda). Өкілдері: шошқа, сиыр цепендері,

эхинококктар.

4. Моногенейлер (Monogenea). Өкілдері: дактилогирустар, спайниктер.

Жалпы сипаттамасы: Жалпақ құрттардың денесі жалпақ жапырақ, таспа тәрізді, кейде

ұршық пішінді төменгі сатыдағы құрттар. Олар алуан түрлі тіршілік орталарында

мекендейді. Жалпақ құрттардың ішінде паразиттік және өз бетімен тіршілік ететін түрлері

бар. Өз бетімен тіршілік ететін өкілдерін тұщы суларда, теңіз сулары мен ылғалды

топырақтан кездестіруге болады. Паразиттік түрлері адам мен жануарлардың әр түрлі

мүшелерін мекендейді. Тіршілік үшін күрестің нәтижесінде жалпақ құрттың көптеген

түрлері паразиттік тіршілік етуге бейімделген. Олардың паразиттік түрліше тіршілігіне

қарамастан барлығына тән ортақ белгілері бар.Ондай белгілері мыналар:

1. Барлығының дене пішіні ұршық тәрізді болады.

2. Жалпақ құрттардың дене қуысы болмайды. Ішкі мүшелері борпылдақ келген

ұлпада - паренхимада батып жатады.

3. Нерв жүйесі 2 нерв түйіндерінен және екі құрсақ нерв тізбегінен тұрады. Олар

өзара көлденең нерв тізбегі арқылы байланысып жатады.

4. Ас қорыту жүйесі атқаратын қызметі мен пішіне қарай айқын жіктелген. Бас

жағында ауыз тесігінен жұтқыншақ кетеді. Ол қапшық тәрізді 2 тарамды бітеу

ішекке жалғасқан. Астың ыдырау өнімдері ауыздан шығарылады. Кейбір

паразиттік түрлерінде (сиыр цепінінде) ас қорыту мүшелері мүлде болмайды.

5. Жалпақ құрттардың зәр шығару жүйесі протонефридиялды.

6. Жалпақ құрттардың барлығында қалыптасқан тыныс алу, қан айналу жүйелері

болмайды. Тыныс алу процесі паразит түрлерінде анаэробты түрде, ал өз бетімен еркін

тіршілік ететін өкілдерінде бүкіл денесі арқылы жүзеге асады.

7. Жалпақ құрттардың барлығы да қос жынысты – гермафродит организмдер. Аталық

жыныс жүйесі тұқым бездерінен, тұқым жолдарынан, тұқым қапшығынан, тұқым

шығарғыш каналдан, шағылыс мүшесінен тұрады. Ал, аналық жыныс жүйесі: аналық

бездерден, жұмыртқа жолынан, оотиптен, қынаптан, сарыуыз клеткаларымен

қоршалынады, Мелис денешігінен тұрады. Ұрықтану іште жүреді.

№ 4 лекция

Тақырып: Буылтық құрттар типі (Annelida).


1. Буылтық құрттар типінің классификациясы және құрылысының жалпы

сипаттамасы.

2. Көпқылтанды буылтық құрттар немесе полихеттер (Polychaeta) класы.

3. Аз қылтанды құрттар немесе олигохеттер (Olygochaeta) класы.

4. Сүліктер (Hirudinea) класы.

Классификация. Тип 3 класқа бөлінеді:

1. Көп қылтанды буылтық құрттар (полихеттер) - Polichaeta. Өкілдері: нереис, құмқазар,

теңіз тышқаны.

2. Аз қылтанды буылтық құрттар (олигохеттер) - Oligochaeta. Өкілі: жауын құрты.

3. Сүліктер - Hirudonea. Өкілі: медициналық сүлік.

Жалпы сипаттама. Басқа құрттарға қарағанда буылтық құрттар едәуір күрделі болып

келеді. Негізгі белгілері төмендегідей болады:

1. Буылтық құрттардың денесі гомономдық метамериялы болады, яғни олардың денесі

сақиналы сегменттер сияқтанып келеді.

2. Оларда екінші кезектегі дене қуысы пайда болады.

3. Буылтық құрттарда бірінші рет дененің алдыңғы бөлігі бас пайда болады. Онда барлық

сезім мүшелері шоғырланған (көз, ауыз, иіс сезу т.с.с.).

4. Құрттардың денесіндегі параподий деп аталатын қосалқы мүшелері сегметтердің

бүйірінде орналасады.

5. Буылтық құрттардың қан айналу жүйесі тұйық болады.

6. Буылтық құрттардың көпшілігінде ерекше тыныс алу органдары-желбезектері болады.

7. Зәр шығару системасы метамерия тәртібімен қайталап отыратын сегментарлық зәр

түтіктерден құралады.

8. Жыныс системасы. Олар метаморфоз (личинкасы трохофора деп аталады) немесе тура

жолмен өніп-өседі.

Лекция № 5

Тақырып: Буын аяқтылар типіне жалпы сипаттама. Систематикасы. Олардың

табиғаттағы және адам өміріндегі алатын орны.

Типке жалпы сипаттама.

1.Буынаяқтылардың аяқтары бірнеше буындарға бөлініп, денесі сегменттеліп келген екі

жақты симметиялы жануарлар. Дене сегменттері әртүрлі болып келеді, ондай сегментерді

гетерономды сегменттер дейді. Гетерономды сегменттер бір-біріне жалғаса келіп бөлімше

құрайды. Сонымен буын аяқтылардың денесі 3 бөлімнен тұрады:

1. Бас

2. Көкірек (кеуде)

3. Құрсақ

Кейбір буын аяқтылардың денесі 2 бөлімнен тұрады: баскөкірек және құрсақ.

2. Буын аяқтылардың бас бөлімі 5 сегменттерден тұрады. 1-ші сегмент окран және 4 дене

сегменті. Барлық буынаяқтылардың бас бөлімінде ауыз апараты орналасқан. Ауыз

апараты түрліше болып келеді. Мысалы, кеміргіш (тарақанда), кеміріп-сорғыш (ара),

жалағыш (шыбында), қазғыш (бұзаубаста), сорғыш (көбелекте), тесіп-сорғыш (масада),

кесіп-сорғыш (санада), жинағыш, жүзгіш т.б. Сонымен қатар бас блімінде (акронда), сезім

мүшелерінде (мұртшалары) орналасқан. Мысалы шаян тәрізділерде антена,антелуна.

3.Буынаяқтылардың денесі сырт жағынан қатты хипішінді кутикуламен жабылған .Ол бір

жағынан сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғаса,екіншіден ішкі жағнан

бұлшық еттері бекініп тұратын қаңқасы болып та есептеледі.Бұл хипішін түлеу арқылы

өсіп-дамиды.

4. Буынаяқтылардың дене қуысы аралас қуыс немесе ликцосель деп аталады.

Эмбрнонольді даму кезінде 1-ші реттегі дене қуысы (аскарида) 2-ші реттегі пайда

болған дене қуысымен(целом) қосылып кетеді:Сөйтіп жануарлардың іші мүшелері пайда

болған қуыстың ішінде орналасады.

5. Буынаяқтылардың мускулатурасы ет талшықтарының шоғырлануынан пайда

болған күрделі жүйе. Құрттарға тән теріет қапшығы бұларда болмайды, кейбір

қарапайымдарынан басқасында. Аяқтары мен дене сегменті көлденең жолақты еттері

арқылы қозғалады.Ішкі мүшелерінде-тегіс еттер болады.

6. Буын аяқтылардың нер жүйесі өте күрделі.Ол бас мидан тұрады. Бас мидан

екі нерв тапшығы жұтқыншақ маңынан шығын құрсақ нерв тізбектеріне байланысқан.

7. Сезім мүшесі өте күрделі буынаяқтылар.Көпшілік түрлерінде жай және

күрделі көздері болады.Күрделі көздер көптеген және көзшелерден- омматидиялардан

тұрады. Бұлар арқылы буынаяқылар заттардың пішінін ғана емес,сонымен қатар түр-

түсін ажырата алады.Мұнымен қоса дәм сезу,иіс сезу мүшелері жақсы жетілген.

8. Буынаяқтылардың ас қорыту жүйесі ауыздан басталады.Ішек үш бөлімге

бөлінеді:алдыңғы,ортаңғы,соңғы.Соңғы ішек аналь тесігімен аяқталады.Алдыңғы және

ішек эктодерма қабатының клеткаларынан түзілген,ал ортаңғы ішек энтодермалық.Ас

ортаңғы ішекте қорытылады,себебі бауыр және пилорикалық өсінділер ортаңғы ішектен

шығады.Бунақ денелілер мен көпаяқтыларды сілекей бездері пайда болады.

9. Тыныс алу жүйесі буынаяқтыларды әр түрлі болып келеді.Мысалы шаян

тәрізділерде - желбезек, өрнекше тәрізділер де-өкпе және кеңірдек,бунақ денелілер де

кеңірдек.

10.Буынаяқтылардың қан айналу жүйесінде жүрек. Жүрек бірнеше камералы болып

келеді. Қанайналу жүйесі ашық.Ашық дегеніміз - қантамыры денесінде түзіліп, бас,

көкірек, құрсақ қуыстарына,ішкі мүшелерге құйылады,яғни денесінің барлық жерін

шайып өтеді.Бұларда қанды-гемолимфа деп атайды.”Гемо”-қан түйіршігі,”лимфа”-сұйық

зат.

11.Буынаяқтылардың зәр шығару жүйесі күрделі,шаян тәрізділер де ерекше бездерден

және без жолдарынан тұрады.Өрмекші тәрізділер де көксөлді бездер деп атайды,ал

бунақденелілерде көпаяқтылар да мальпиги түтікшелері арқылы зәр шығарады.

Көбеюі.

12.Буынаяқтылардың көпшілігі дара жыныстылар,кейбір паразиттік отырып тіршілік

тетіндер де- гермафродиттер. Бұлар жынысты жолмен көбейеді, кейбірі- партеногенез

жолымен көбейеді. Жыныс диморфизмі жақсы жетілген. Аналық жыныс жүйесі:жұмыртқа

безі, жұмыртқа жолы, қынап және тұқым қабылдағышы болады. Аталық жыныс

жүйесі:тұқымнан, тұқым жолынан, тұқым шығарғыш каналдан тұрады.Жұмыр тқаның

ұрықталуы аналығының жыныс мүшесінің ішінде өтеді.

13.Дамуы. Буынаяқтылардың тура болады және өте күрделі метаморфозды болады.

14.Буын аяқтылар ата-тегі буылтық құрттар болып есептеледі.Жақындастыру себебі бір-

біріне: 2 жақты симметрия, сегменттелуі,2- ші дене қуығы,нерв жүйелері, қан айналу және

зәр шығарулары.

14. Буынаяқтылар типінің классификациясы:

Лекция № 6

Тақырып: ХОРДАЛЫЛАР ТИПІ – Chidata.

Жалпы сипаттама. Типтің типасты тармақтарға бөлінуі.


1) Типке жалпы сипаттама және тип тармақтарына бөлу.

2) Төменгі сатыдағы хордалылардың (личинка-хордалылар Urochordata бас сүйексіздер

- Асrania тип тармақтары) негізгі сипаттамасы.

3) Қазіргі омыртқалылар (Vertebrata) тип тармағына сипаттама және классификациялау.

Хордалылардың алуан түрлі болуына қарамастан, олардың құрлысы мен дамуында

көптеген ортақ белгілер болады. Олардың негізгілері мыналар:

1) Бәрінің де ұзына бойы созылып жатқан желісі, ішкі тірек қаңқасы - хордасы болады.

Хорда солқылдаған серпімді тұтас зат созылып жатқан. Төменгі сатыдағы Хордалыларда

хорда өмір бойы сақталады, ал жоғарғы сатыда дамыған хордалыларда дамудың

барысында хорда омыртқа жотасына айналады. Хорда эмбрионалдық даму кезінде

мезодерма қабатынан дамиды.

2) Хорданың үстіңгі бөліміне орталық нерв жүйесі - нерв түтігі орналасқан. Бұл түтіктің

ішкі қуысын - невроцель деп айтады. Дамудың барысында барлық хордалыларда нерв

түтігінің алдыңғы бөлігі өсіп, үлкейіп бас миына, ал қалған бөлігі жүлынға айналады.

Орталық нерв жүйесінен барлық мүшелерге нерв талшықтары тарайды.

3) Ac қорыту түтігінің алдыңғы бөлімі, сыртқы ортамен екі қатар саңылаулар

арқылы қатысады, оларды желбезек саңылаулары деп айтады. Желбезек саңылаулары

суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы хордалыларда (личинкахордалылар - асцидия,

бассүйексіздер-ланцетник, бассүйектілердің ішінде-дөңгелек ауыздылар, балықтар,

ұрықтық даму кезінде қосмекенділер) өмір бойы сақталады, басқа хордалыларда ұрықтық

даму кезінде болады да содан кейін жойылып кетеді.

4) Жоғарыда айтылған үш негізгі ерекшелігімен бірге т.б. хордалыларды

сипаттайтын ерекшеліктері бар. Ол хордалылардың денесінен де екінші реттегі қуыстың

(целом) пайда болуы. Хордалылар екінші ауызды жануарлар. Бірінші ауыздың орнына

аналь тесігі пайда болады. Хордалылардың денесі бунақталмаған, екі жақты симметриялы

болады.

Хордалыларға бассүйексіздер, личинка хордалылар, дөңгелек ауыздылар (минога,

миксин), балықтар, қосмекенділер, бауырмен жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер

жатады.

КЛАССИФИКАЦИЯСЫ: Хордалылар типі өзара ерекшеліктеріне қарай үш тип

тармағына бөлінеді:

1) Личинка хордалылар - Urochordata, өкілі: асцидия, аппендикулярия, сальпа.

2) Бассүйексіздер - Асгаnіа, өкілі: ланцетник.

3) Бассүйектілер немесе Омыртқалылар - Craniata немесе Vertebrata өкілі: балық,

бақа, кесіртке, құс және т.б.

Хордалылардың маңызы. Хордалылардың теориялық және практикалық жағынан маңызы

зор. Барлық үй жануарлары осы хордалылар типіне жатады. (ет, сүт, май, тері, жүн, көлік,

т.б).

Көптеген хордалылардың кәсіптік маңызы бар (бұлғын, қара күзен, ондатр, суыр, зорман

т.б.).

Хордалылардың кейбіреулері ауыл шаруашылығының зиянкестері (кеміргіштер-

тышқандар, саршұнақтар, аламандар, егеуқұйрықтар т.б.). Сонымен қатар көптеген

түрлері орман, балық және аң аулау шаруашылықтарына зиянды әсерін тигізеді.

Хордалылар типінің кейбір өкілдері адам мен ауыл шаруашылық малдарының қауіпті

ауруларын сақтаушы және тасушы рольін атқарады. Ондай ауруларға: чума, туляремия,

бруцеллез, энцефалит т.б. жатады.

Лекция № 7

Тақырып: Қос мекенділер класы - Amphibia.

Қос мекенділер девон дәуірінде тіршілік еткен саусақ қанатты балықтардан шықты. Ол

шамамен 450-500 млн жыл бұрын алғашқы қос мекенділер (стегоцефальдер) шықты.

Қос мекенділер құрлыққа шығуымен қатар сумен байланысын да жоғалтпады. Мысалы:

аздаған түрлерінен басқасының бәрі суда көбейеді және дамиды. Ересек өкілдері сазды

көлеңкелі жерде, көбіне тұщы су қоймаларының жағалауында тіршілік етеді. Олар тұзды

суда өмір сүре алмайды. Амфибия деп аталу себебі гректің амфибиос - екі жақты

тіршілік етеді деген сөзінен шыққан. Яғни, бұларды суда да, құрлықта да тіршілік етуіне

байланысты қос мекенділер деп атаған.

Жалпы сипаттама.

Құрылысы. Ересек түрінің денесі бас, дене және екі жұп аяқтан тұрады. Құйрық ертедегі

қос мекенділерде - стегоцефальдарда болған, өйткені олар үнемі суда тіршілік еткен. Ал,

қазіргі кезде тіршілік ететін қос мекенділердің құйрықтылар деп аталатын (тритондар,

саламандралар) отрядында құйрық сақталған, өйткені олардың ересек өкілдері де көпшілік

уақытын суда өткізеді. Қазіргі қос мекенділердің көпшілігінде, әсіресе құйрықсыздар

отрядының өкілдерінде (көлбақа, құрбақа және бақалар) артқы аяқтарымен секіріп

қозғалудың нәтижесінде құйрықтары жойылған. Жартылай жер астында тіршілік ететін

аздаған өкілдерінде - аяқсыздар немесе құртшалар (червяги) отрядында аяқтары да,

құйрықтары да жойылған. Мысалы: құртшада, цейлон балық жыланда т.б. Қос

мекенділердің жартылай құрлықта да тіршілік етуіне байланысты балықтардан дене

құрлысы елде қайда жақсы жетілген. Басы денесімен қозғалмалы байланысқан ересек

түрлерінде. Соның көмегімен ұшатын насекомдарды да, яғни қорегін тез ұстап алуына

көмек болады.

Систематикасы.

Хордалылар типі - Chordata.

Бас сүйектілер немесе омыртқалылар тип асты тармағы - Craniata немесе Vertebrata.

Амфибиялар немесе қос мекенділер класы - Amphibia

I) Құйрықтылар отряды - Caudata немесе Urodela.

Өкілдері: саламандралар; жолды тритон; кәдімгі тритон, амбистом, амфиум тұқымдасы,

сирен тұқымдасы.

II) Құйрықсыздар отряды - Anure немесе Ecaudata.

өкілдері: 1) Дөңгелек тілділер тұқымдасы - жерлянка, повитуха.

2) Құрбаќа тұқымдасы (Bifonidae). Өкілдері: австралия құрбақасы-псевдофрина, оңтүстік

Америка құрбақасы - циклорамфус; кәдімгі және жасыл құрбақа.

3) Бақылдауық бақалар тұқымдасы (Hylidae). Өкілдері: кәдімгі Қиыр Шығыс бақасы,

оңтүстік Америка бақылдауық қалталы бақасы, филломедуза.

4) Нағыз бақалар тұқымдасы (Ranidae). Өкілдері: Кұрбақа, тоспа бақасы, шөп бақасы,

бізтұмсық бақасы.

III) Аяқсыздар отряды - Apoda.

Лекция № 8

Тақырып: Бауырымен жорғалаушылар класы- Reptilia.

Рептилилер таскөмiр дәуiрiнiң екiншi жартысында стегоцефалға туыс күрделi

қосмекендiлерден келiп шыққан. Эволюциялық ұзақ даму барысында амфибиилерге

қарағанда активтi тiршiлiк ететiн рептилилер, құстар, сүтқоректiлер жоғары сатыдағы

омыртқаларға жатады. Жоғары сатыдағы омыртқалардың ұрықтануы iште болады.

Бұлардың эмбриональдық дамуындағы бiр ерекшелiгi ерекше ұрық қабының пайда болуы.

Сүтқоректiлерде ұрық қабы, яғни, бала жататын орынды плацента дейдi. Ол эмбрион мен

аналық организмдi байланыстырады. Бұл ұрық қабының аминотикалық деп аталуына

орай, жоғары сатыдағы омыртқалылар амниота деп аталған. Ал төменгi сатыдағы

омыртқалыларда ұрық қабы пайда болмайды, сондықтан оларды анамниялар деп атайды.

Жалпы сипаттамасы. Құрылысы: Рептилилердiң басы тұлғасымен қозғалмалы

байланысқан. Мойын пайда болған. тұлғасы ұзын, көпшiлiгiнiң құйрықтары да ұзын,

аяқтары да жақсы жетiлген. Ал кейбiр кесiрткелерде, барлық жыландарда аяқтары

жойылған. Денесi сыртынан эктодермальдi мүйiзденген қабыршақпен қапталған. Оның

маңызы дененi құрғап кетуден және әртүрлi механикалық зақымданудан сақтайды. Бұл

мүйiзденген қабыршақ түлеп отырады. Қазiргi рептилилердiң терiсiнде бездер болмайды,

денесi қүрғақ келедi. Аздап болса да терi бездерi жас крокодилдерде кездеседi, ал

жыландарда тек нүсқасы ғана болады. Сыртқы көрiнiсiнiң реңi сан алуан болады.

Нерв жүйесi. Рептилилердiң нерв жүйесi амфибирлерге қарағанда жақсы жетiлген.

Алдыңғы миы үлкен болады. Ми жарты шарлары үлкендеу, бiрақ мидың сұр затынан

тұратын ми қыртысы әлi де жақсы жетiлмеген, сондықтанда алдыңғы мидың көп бөлiгi

жолақты бөлiктен тұрады. Аралық және ортаңғы мидың құрылысы да күрделене түскен.

Мишық өте жақсы дамыған. Басқа да жоғарғы сатыдағы омыртқалылардiкi сияқты

бауырмен жорғалаушылардың сопақша миы вертикаль бағытта айқын иiн жасайды.

Жұлыны ұзын болып, күрделi құрылған.

Сезiм мүшелерi. Рептилилерде (жыландар мен т.б. түрлерiнен басєа) жақсы жетiлген

амфибилилерге қарағанда. Көздерi қозғалмалы, оларда қасаң қабағы мен қоса жынықтау

жарғағы болады. Кейбiр өкiлдерiнде жарықты қабылдайтын аралық мимен байланысты

келген төбе мүшесi болады. Бұлардың есту мүшелерi амфибилердiкi сияқты iшкi және

ортаңғы құлақтан тұрады. Ортаңғы құлақта бiр ғана үзеңгi сүйегi бар. Жарғақты лабиринт

иiрiмдерi жiктелiңкiреген, оның iшiнде мүйiз тәрiздi иiрiмдерi болады. Ауыз iшiндегi

тамақтың иiсiн айыратын якобсонов деген мүшесi болады. Иiс айыруда тiлдiң қызметi өте

зор. Көпшiлiгiнде дaм сезу нашар жетiлген.

Лекция № 9

Тақырып: Құстар класы - Aves.

Құстар омыртқалы жануарлардың iшiндегi жоғары сатыда дамығандардың бiрi. Денесi

қауырсынмен жабылып, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Құстардың ұшуы -

эволюциялық дамудың жемiсi. Юра дәуiрiнiң басында бауырымен жорғалаушылардан

құстар келiп шыққан. Эволюцияның ұзақ жылдар дамуының нәтижесiнде олар ағаштан-

ағашқа қалықтап барып қонды. Дамудың келесi сатысында құстардың ұшу қабiлетi жетiле

түстi. Құстардың ұшу қабiлетiне дүние жүзiне кең таралуына мүмкiндiк бердi. Сөйтiп,

құстар генетикалық жағынан бауырымен жорғалаушыларға жақын, прогрессивтi бiр

бұтағы. Құстардың ұшуы, оның денесiне көптеген өзгерiстер тудырды.

Қазақстанда құстардың 488 түрi тiршiлiк етедi. Соның iшiнде 388 түрi (79,5%) Қазақстан

жерiнде ұя жасап көбейедi. 138 түрi қысты күнi кездеседi. Республика жерiне 14 түрi

қыстауға ұшып келедi, ал 47 түрi Қазақстан жерi арқылы ұшып өтедi. Дүние жүзiнде

құстардың 8600 түрi тiршiлiк етедi. Құстар барлық географиялық аймақтарға таралған.

Сыртқы пiшiнi мен дене тұрқы әралуан. Ең кiшкентай құс колибридiң дене тұрқы арадай,

ал ең үлкен құс - африка түйеқұсы биiктiгi 275 см.

Құстардың сыры мен қырын жан-жақты зерттейтiн зоологияның бiр саласын -

орнитология деп атайды.

Жалпы сипаттама

Құрылысы: Құстардың денесi бас, дене, қозғалмалы мойын, қанатқа айналған алдыңғы

аяқтары және жақсы дамыған аяқтардан тұрады. Кеудесiнiң алдыңғы жағы жұмыр болып

ауада ұшуға жақсы икемделген. Құстардың ұшу кезiнде салмағын жеңiлдетуге себепшi

болатын бiрқатар бейiмделушiлiктер бар: Алдыңғы аяқтары қанатқа айналған, сүйектерi

(қаңқасы) iшiне ауа толған қуыс болады. өкпелерiмен байланысты ауа қапшықтары

болады. Қысқа келген тоқ iшегiнде қорытылмаған ас қалдықтары тоқталмайды, қуығы

болмайды, тiстерi жоқ. Осы ерекшелiктер құстардың ұшуына және жерде жүруiне толық

мүмкiндiк бередi. Терiсi жұқа,оның сыртқы эпидермис қабаты жақсы жетiлген. Терiсiнде

ешқандай терi бездерi болмайды. Тек қана құйрық түбiрiнiң үстiңгi жағында құйымшақ

безi болады. Оның шығарған секрет заттары қауырсындарын майлап, оған су

жұққызбайды, яғни, сынбайтын майысқақ қасиет бередi. құйымшақ безi барлық құстарда

бiрдей дамыған. Мысалы, су құстарында жақсы дамыған, ал құрлықта тiршiлiк ететiн

құстарда нашар дамыған, әйтпесе болмайды. Мысалы, түйеқұстарда, дуадақ пен

безгелдекте, көгершiндерде және т.б. құстарда құйымшақ безi жоқ. Жоғарғы және төменгi

жақтарының үстi азды-көптi болсын мүйiзденген қабыршақпен қапталып, тұмсықты

құрайды. Тырнақтар мен сирақтарының сыртын мүйiздi қабыршақтар қаптаған. Олардың

бәрi эпидермис қабатының туындылары. Құстар денесi қауырсынмен қапталған. Олар

құрылысы мен атқаратын қызметiне қарай түрлiше болады. Денесiнiң сыртын жауып

тұратын қауырсынды жамылғы немесе қалыпты қауырсын дейдi. Бұл қауырсын терiге

енiп тұратын қаламнан және сабағынан тұрады.

Сабағынан - ұзын бiрiншi дәрежедегi мұртшалар және оған орналасқан қысқа екiншi

дәрежедегi iлмешектерi бар мұртшалар кетедi. Бұлар өзара байланысып өзара пластинка –

пәр немесе желпуiш түзедi. қалыпты қауырсындар құстардың денесiнiң барлық жерiнде

бiрдей өспейдi. Сондықтанда қалыпты қауырсындардың бар жерiн птерилия, жоқ немесе

аз жерiн аптерия деп атайды. Қалыпты қауырсындардың орналасу жерiне қарай бiрнеше

топтарға бөледi. Ескi қанаттарының екi шетiне орналасқандарын – қақпа қауырсындар, ал

құйрығына орналасқандарын - бағыттаушы қауырсындар деп атайды. Қалыпты

қауырсындардың астыңғы жағында сабағы жоқ, тек жұмсақ мұртшалары бар - мамық

және нағыз мамық қауырсындар орналасады. Бұл қауырсындар,әсiресе су құстарында,

суық жақта тiршiлiк ететiн құстарда көбiрек болады. Олар жылуды жоғалтпайды. құстар

түлейдi, жылына 1-3 рет. Түлегенде ескi қауырсындар түсiп, жаңа қауырсындар пайда

болады. Әртүрлi пигменттерге байланысты қауырсын түсi де әртүрлi болады. қара түс -

меланинге, сары және қызыл - липохром пигменттерiне байланысты. Пигменттерi жоқ

№10 Лекция

Тақырып: Сүтқоректілер класы (Mammalia).

Сүтқоректілер – омыртқалы жануарлардың ең жоғарғы даму сатысында тұрған

жануарлар болып табылады. Олардың негізгі ерекшеліктері төмендегідей:

1. Орталық нерв жүйесі жақсы дамыған. Миының үлкен ми жарты шарларында сұр

қыртысының болуы жоғары нерв әрекетінің орталығы ретінде үлкен роль атқарады.

2. Сүтқоректілер тірі туатын жануарлар. Ұрпағын сүтімен қоректендіреді.

3. Дене температурасының тұрақты болуына байланысты сүтқоректілерде жылу

реттелу қабілеті жақсы дамыған.

Сүтқоректілердің қазіргі кезде 4000-ға жуық түрі белгілі. Қазақстанда олардың 178

түрі кездессе, оның ішінде 40 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.

Қазақстанның сүтқоректілер фаунасына 7 отрядтың (насекомқоректілер, қолқанаттылар,

жыртқыштар, жұптұяқтылар, тақтұяқтылар, кемірушілер, қоянтәрізділер) өкілдері жатады.

Сүтқоректілердің морфологиялық ерекшеліктеріне мыналар жатады: денесі түкпен

жабылған, кейбір түрлерінде түк мүлде болмайды немесе рудимент ретінде сақталған

(кит, дельфин), тері бездері, оның ішінде сүт бездері жақсы дамыған, дене кеуде және

құрсақ қуысына бөлінген, олардың арасын диафрагма (көк ет) бөліп тұрады, тісі күрек тіс,

шошақ тіс, азу тіс болып жіктелген, жүрегі төрт камералы, тек қана сол жақ қолқа доғасы

сақталған. Қызыл қан түйіршіктерінде ядро болмайды.

Ас қорыту жүйесі сөл шығаратын бездері бар түтікке ұқсайды. Ауыз қуысынан

басталып, жұтқыншақ, өңеш, қарын, ішекпен жалғасады. Бауыры диафрагманың астыңғы

жағына орналасып, өт пен ұйқы безінің жолдары он екі елі ішекке ашылады.

Сүтқоректілердің тістері – күрек тістер (латынша – incisivi(i), шошақ тістер

(canini(c), жалған азулар (praemolares(pm), азу тістер (molares(m) деп бөлінеді.

Сүтқоректілердің тістерінің жалпы саны мен олардың топқа бөлінуі әрбір түрдің тұрақты

систематикалық белгісі болып табылады. Оны белгілеу үшін бөлшек түріндегі арнаулы тіс

формуласы пайдаланылады (ол тіс түрінің латынша атауының алғашқы әрпімен

белгіленеді). Бөлшек сызығының үстіндегі сандар жоғарғы жақтағы тістің санын, ал

сызықтың астындағы сан төменгі жақтағы тістің санын көрсетеді.

Мысалы: 3 1 4 2

Қасқырдың тіс құрылысының формуласы: i 3 ; c 1 ; pm 4 ; m 3 = 21 x 2 = 42;

2 0 6

Үй қоянының тіс құрылысының формуласы: i 1 ; c 0 ; pm + m 5 = 14 х2 = 28.

Күйіс қайтаратын сүтқоректілердің, мысалы сиырдың қарны 4 бөлімнен тұрады:

үлкен (мес) қарын, оның ішкі бетінде қатты бүрі болады; жұмыршақ қарын, оның ішкі беті

торлы ұяшықтарға бөлінген; жалбыршақ қарын, оныі ішкі беті көлденең орналасқан

қатпарлардан тұрады; ұлтабар немесе безді қарын.

Сүтқоректілердің бүйрегі, басқа амниоттардікі сияқты мықын бүйрегі

(metanephros) деп аталады. Анамнияларға тән дене бүйрегі (mesonephros) сүтқоректілерде

эмбриональдық даму кезінде болады да, кейін жойылып кетеді.

Сыртқы тұрпаты, үлкендігі әрқалай болып келеді. Мысалы, қазіргі заманда

тіршілік етіп жатқандардың ішінді ең кіші сүтқоректі – белозубка-малютка

(Насекомқоректілер отряды) – салмағы 1,2-1,7 г, ұзындығы 3,8-4,5 см. Құрлықтағы ең ірі

сүтқоректі – африка пілі – биіктігі 3,5 м, салмағы 4-5 тонна, ал теңіз сүтқоректілерінен –

көк кит, оның ұзындығы 33 м, салмағы – 150 танна (яғни салмағы 30-35 пілге тең).

Сүтқоректілер класы 3 класс тармағына бөлінеді:

1. Жұмыртқа салушы сүтқоректілер немесе алғашқы аңдар (Prototheria).

2. Қалталылар немесе төменгі сатыдағы аңдар (Metatheria).

3. Плацентарлылар немесе жоғары сатыдағы аңдар (Eutheria).

№1 зертханалық сабақ

Тақырып. «Саркомастигофоралар типі - Sarcomastiqophorа. Саркодиналар класы» -

Sarcodina.

Сабақтың мақсаты: Кәдімгі амебаны (Amoeba proteus) мысалға алып, класс

өкілдерінің системалық жағдайы мен құрылысын оқып білу.

Сабаққа қажетті құралдар мен материалдар: микроскоп, өсірілген тірі амебасы бар су,

тамызғыш, жабын және заттық әйнектер, сүзгіш қағаздар, препараттау инесі, белгіленген

тұрақты пішіні бар амебалар, микропрепараттар, микроплакаттар және де түрлі-түсті

плакаттар.

Сабақтың мазмұны

Саркодиналардың 10 мыңнан аса түрлері белгілі. Олар тұщы суларда, теңіздерде,

ылғалды топырақта жиі кездеседі. Адамның және жануарлардың ағзасында паразиттік

тіршілік етеді. Солардың бірі кәдімгі амеба (Amoeba proteus) – қарапайымдылардың

ішіндегі өте қарапайым құрылысты, тек микроскоппен ғана көрінетін жәндік. Оның денесі

0,5 мм әлсіз бейнеленген қабықшадан, цитоплазмадан және ядродан тұрады. (1- сурет).

Цитоплазманы екі қабатқа бөлуге болады: жабысқақтау, ақшылдау болып келген сыртқы

қабатын – эктоплазма деп атайды, ал сұйықтау, түйіршіктеу келген ішкі қабатын –

эндоплазма деп атайды. Эктоплазма псевдоподияларында жақсы жетілген.

Талшықтылардың 6000-нан аса түрлері белгілі. Олар тұщы суларда, теңіздерде, ылғалды

топырақтарда кездеседі. Жануарлар мен адам ағзасында паразиттік тіршілік етеді.

СИСТЕМАТИКАСЫ

Қарапайымдылар патшалық тармағы – Protozoa

Саркомастигофоралар типі – Sarcomastiqophorа.

Саркодиналар класы- Sarcodina

Тамыраяқтылар класс тармағы- Rhizopoda

Амебалар отряды – Amoebina

Амеба тұқымдасы – Amoeba

1.Түрі - кәдімгі амеба – Amoeba proteus

2. Түрі – дизентерия амебасы – Enthamoeba histolytica

Бақылау сұрақтары:

1. Не үшін амеба денесінің тұрақты пішіні болмайды?

2. Амеба цитоплазмасы қандай қабаттарға ажыратылады?

3. Амеба өмірі үшін қажетті негізгі органоидтарды (органеллаларды) атаңыздар?

4. Амебалар қалай көбейеді?

5. Қорғаныш қабықшасы-циста дегеніміз не және оның биологиялық маңызын

түсіндіріңіз?

6. Паразиттік амебаларды атаңыздар және олардың тудыратын аурулары?

Студенттің өз бетімен дайындалуына арналған әдебиеттер тізімі:

1. Дәуітбаева К. «Омыртқасыздар зоологиясы», 1 кітап, Алматы, 2004, 24-

35 беттер

1. Түсіпова К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы», 1 бөлім Алматы, 1998,25-41 беттер

2. Махмутов С.М. «Зоология» Алматы, 2006, 47-55 беттер

3. Лукин Е.И. «Зоология» Агропромиздат 1989, 37-49 беттер


Тақырып. «Ішек қуыстылар типі- Coelenterata (Cnidaria)

Гидрозоа класы- Hydrozoa»

Сабақтың мақсаты: Тұщы су гидрасын мысалға алып ішек қуыстылардың

систематикалық жағдайын, құрылыстарын оқып білу.

Сабақтың мазмұны. Ішекқуыстылардың 9000-ға жуық түрі бар. Олардың басым

көпшілігі теңіздерде, аз ғана өкілдері тұщы суларда тіршілік етеді. Дене пішіндері

табақша, шатыр, қоңырау, цилиндр тәрізді, ұзындығы 1 мм-ден бірнеше см-ге дейін.

Мысалы, ең ірі түрі- Cyаnea arctica- ның көлденеңінен 2м, ал қармалауыштарының

ұзындығы 30 м. Ішек қуыстылар типі 3 класқа бөлінеді: гидрозоа класы- Hydrozoa,

сцифозоа- Scyphozoa және маржан полиптері- Anthozoa. Сол гидрозоа класының өкілі

гидра тұщы суларда тіршілік етеді. Жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді.

Личинкалары- планула деп аталады.

Сабаққа қажетті құралдар мен материалдар: микроскоптар, лупалар, боялған тотальды

(бүкіл денесін қамтитын) препараттар, тұщы су гидрасының көлденең және тігінен

кесінділері бар препараттар, микротаблицалар мен таблицалар.

Студенттердің өзіндік орындайтын жұмыстары:


Ішек қуыстылар типі- Coelenterata (Cnidaria)

Гидрозоа класы- Hydrozoa

Гидроидтылар клас тармағы- Hydroidea

Гидралар отряды—Hydrida

Өкілі: Тұщы су гидрасы- Hydra olygactis

Бақылау сұрақтары

1. Гидра не үшін екі қабатты жәндік болып саналады?

2. Гидраның денесі қандай жасушалардан тұрады?

3. Гидраның көбею жолдарын атаңдар?

4. Гидра қорегін қалай ұстайды және онда ас қорыту процесі қалай жүреді?


1. Дәуітбева К. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы- 2004, 97- 128 беттер

2. Түсіпова К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы-

1998, 138-170 беттер.

3. Махмұтов С.М. «Зоология», Алматы-2006, 73-76 беттер

4. Лукин Е.И. «Зоология», Москва, Агропромиздат 1989. 71-79 беттер


Тақырып. «Бірінші қуысты құрттар типі- Nemathelminthes немесе Ashelminthes.

Нағыз жұмыр құрттар класы –Nematoda»

Сабақтың мақсаты: Жылқы аскаридасын мысалға ала отырып, жұмыр

құрттардың систематикалық жағдайы мен дене құрлысын оқып білу.

Сабақтың мазмұны. Нағыз жұмыр құрттардың 27000-нан астам түрі бар. Бұлар

мұхиттар мен теңіздерде, тұщы суларда, топырақ арасында еркін қозғалып тіршілік етсе,

кейбірі өсімдіктер мен жануарлардың, адамдардың да барлық дене мүшелерінде

паразиттік жолмен өмір сүреді. Дене пішіндері 1 мм – ден 1 метрге дейін болады.

Солардың бірі – жылқы аскаридасы.

Жылқы аскаридасының (аналығының) ұзындығы 37см-ге дейін жетеді.

Сабаққа қажетті құралдар мен материалдар: микроскоптар, лупалар қайшылар,

скальпелдер, пинцеттер, препараттау инелері, ілгектер, табақшалар, суы бар стакандар,

формалинде қатырылған аскаридалар, аскарида денесінің көлденең қимасы бар

микропрепараттар, таблицалар, схемалар.


Бірінші қуысты құрттар типі – Nemathelminthes

Нағыз Жұмыр құрттар немесе Нематодтар класы – Nematoda

Сецерненттер класс тармағы – Secernenta

Аскаридалар отряды – Ascarididea

Өкілі: Жылқы аскаридасы – Parascaris equorum


1. Аскариданың жыныс диморфизмі қалай көрсетілген?

2. Жұмыр құрттардың тері-мускул қапшығы қандай құрылысты болып келген?

3. Аскариданың тіршілігіндегі мүшелер жүйесінің негізгі құрылыс ерекшеліктерін

атаңдар.

4. Жылқы (шошқа) аскаридасының даму циклі қандай?

5. Аскаридалар және жұмыр құрттардың басқа да өкілдері қандай зияндар келтіреді?


1.Дәуітбева К. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы - 2004, 195-222 беттер.

2. Түсіпова К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы - 1998, 241-261

беттер.

3. Махмұтов С.М. «Зоология», Алматы-2006, 101-111 беттер.

4. Лукин Е.И. «Зоология», Москва, Агропромиздат 1989, 109-113 беттер


Тақырып. «Буынаяқтылар типі – Arthropoda. Шаянтәрізділер

класы– Crustacea»

Сабақтың мақсаты: Өзен шаянының систематикалық жағдайы мен құрылысын

оқып білу.

Бақылаусұрақтары:

1. Өзен шаянының денесін қандай бөлімдерге бөлуге болады?

2. Өзен шаянының аяқтарын (19жұп), олардың атқаратын қызметін атаңыздар.

3. Өзен шаянының ас қорыту жүйесіндегі ерекшеліктері неде?

4. Қан айналу және тыныс алу жүйелері қандай құрылысты болып келген?

5. Өзен шаяны мен жауынқұрттың зәр шығару мүшелерінің ұқсастықтары неде?

6. Өзен шаяны мен жауынқұрттың нерв жүйесіндегі ұқсастықтары қалай байқалады?

7. Өзен шаянының жыныс диморфизмі, яғни аталығы мен аналығының сыртқы көрінісі

жағынан өзгешелігі қалай байқалады? Жыныс бездерін атаңдар.


1.Дәуітбева К.Ә. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы - 2004, 273-320 беттер.

2. Түсіпова К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» 2 бөлім, Алматы - 1999, 9-52 беттер.

3. Махмұтов С.М. «Зоология», Алматы-2006, 137- 154 беттер.

4.Лукин Е.И.«Зоология»,М.,Агропромиздат 1989,156 – 163 беттер.


Тақырып.«Буынаяқтылар типі –Arthropoda.

Насекомдар класы – Insecta».

Сабақтың мақсаты. Бал арасын мысалға ала отырып, насекомдардың

систематикалық жағдайымен және де олардың сыртқы, ішкі құрылыстарымен танысу.

Сабақтың мазмұны. Насекомдар – жануарлар дүниесіндегі, оның ішінде

буынаяқтылар типінің ең көп таралған түрлері. Ғылымға 2 млн-ға жуық түрлері белгілі.

Олар жер шарының барлық аймақтарында, сонымен қатар ыстық су қайнарларында,

қарлы жерлер мен мұздарда да тіршілік етеді. Пайдалылары да жеткілікті және де

жануарлар мен өсімдік зиянкестері де өте көп. Пайдалы насекомдардың бір түрі – бал

арасы.

Сабаққа қажетті құралдар мен материалдар: лупалар, белгілері бар арнаулы

ерітінділерде қатырылған бал аралар, микротаблицалар, схемалар және де әртүрлі

насекомдар коллекциялары.

СИСТЕМАТИКАСЫ:

Буынаяқтылар типі – Arthropoda

Трахеялылар (кеңірдектілер) тип тармағы – Tracheata

Насекомдар класы - Insecta

Қанатты насекомдар класс тармағы – Pterygota

Жарғақ қанаттылар отряды – Hymenoptera

Өкілі: Бал ара – Apis meleifera

Бақылау сұрақтары.

1. Аралардың сыртқы құрылысындағы ерекшеліктері неде?

2. Бал араларда ас қорыту процесі қалай жүреді? Ас қорыту жүйесінің негізгі бөлімдерін

атаңыздар.

3. Мальпиги түтіктері қандай қызмет атқарады? Насекомдарда зәр шығару процесі қалай

жүзеге асады?

4. Тыныс алу және қан айналу жүйесінің ерекшеліктері неде?

5. Насекомдардың нерв жүйесі қандай бөлімдерге дифференцияланған?

6. Көбею мүшелерін атаңыздар? Аналық араның – патшасының, трутендердің және

жұмысшы бал аралардың жыныс мүшелеріндегі айырмашылықтары қандай?


1. Дәуітбева К.Ә.«Омыртқасыздар зоологиясы» II бөлім, Алматы - 2005, 379-495

беттер.

2. Түсіпова К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» 2 бөлім, Алматы - 1999, 52-159 беттер.


4. Лукин Е.И. «Зоология», Москва - 1989, 179-213 беттер.


Тақырып. «Хордалылар типі. Бас сүйексіздер тип тармағы. Басхордалылар класы »

- Сhordata, Acrania. Cephalochordata.

Сабақтың мақсаты: Ланцетникті мысалға ала отырып, бас сүйексіздердің

систематикалық жағдайымен, сыртқы және ішкі құрылыстарымен танысу.

Әдебиеттер:

1. Махмутов С.М. «Зоология»., 2006, 207 – 212 беттер.

2. Лукин Е.И. «Зоология». М., 1989, 240-244-беттер

3. Наумов С.П. «Омыртқалылар зоологиясы»., А., 1970, 9-15 беттер

Жаттығу сұрақтары.

1. Ланцетниктің сыртқы құрылысын сипаттаңыздар.

2. Ланцетниктер құрылысының қандай негізгі белгілеріне қарап, оларды төменгі

сатыдағы хордалыларға жатқызады?

3. Ланцетниктердің ас қорыту және тыныс алу жүйелерінде қандай ерекшеліктері

бар?

4. Ланцетниктердің қан айналу жүйесі туралы не білесіздер?

5. Ланцетниктердің зәр шығару мүшелерін атаңыздар? Олардың құрылысы

қандай?

6. Ланцетниктің көбею мүшелерінің құрылыс ерекшеліктері қандай?


Тақырып. «Хордалылар типі - Chordata

Шеміршекті балықтар класы» - Pisces

Сабақтың мақсаты: Акуланың систематикалық жағдайымен танысып және

олардың сыртқы, ішкі құрылыстарын оқып білу.

Сабақтың мазмұны: Балықтар – аузында қозғалмалы жақтары бар, желбезектерімен

тыныс алып, суда тіршілік ететін төменгі сатыдағы омыртқалылар. Олардың 20000-нан аса

түрі бар. Олардың 99 % сүйекті балықтар да, 1 % шеміршекті балықтар.

Сабаққа қажетті құралдар мен материалдар: жаңадан алынып келінген немесе

арнаулы ертінділерде қатырылған алабұғалар, балықтардың ішкі құрылысы аршылып

көрсетілген сулы препараттар,балықтардың дамуы көрсетілген препараттар, алабұғаның

қаңқасының макеті, әртүрлі балықтардың түрлері, табақшалар, қайшылар, пинцеттер,

скальпелдер, препараттау инелері, микротаблицалар мен схемалар.


1.Шеміршекті балықтардың сыртқы құрылысына сипаттама беріңіздер.

2.Жыртқыш балық есебінде алабұғаның ас қорыту жүйесінде қандай құрылыс

ерекшеліктері бар?

3. Балықтардың тыныс алуы мен қан айналу жүйелері қалай болады?

4. Нерв жүйесінде қандай құрылыс ерекшеліктері бар? Ми бөлімдерін атаңыздар?


1. Наумов.С.П. «Омыртқалылар зоологиясы» А., 1970,23-76 беттер.

2. Лукин.Е.И. «Зоология» М.,1989, 266-276-беттер.

3. Махмутов.С.М. «Зоология» А.,2006,217-239 беттер.

4. Олжабекова.К.Б., Есжанов Б.Е. «Омыртқалылар зоологиясы» II – бөлім. -Алматы,

2007, 30-98 беттер.


Тақырып. «Хордалылар типі - Сhordata.

Қосмекенділер класы - Amphibia»

Cабақтың мақсаты: Көлбақаны мысалға ала отырып, қосмекенділердің

систематикалық жағдайымен танысу және оның сыртқы түрі мен ішкі құрылысын оқып

білу.

Сабақтың мазмұны. Дүние жүзінде қосмекенділердің 2500 түрі бар. Оларды суда да,

құрлықта да тіршілік етуіне байланысты қосмекенділер деп атаған. Олар 3 отрядқа топтасады:

1.Құйрықтылар 2.Аяқсыздар. 3.Құйрықсыздар.

Қазақстанда 12 түрі кездеседі

Сабаққа қажетті құралдар мен материалдар. Ұйықтатылған бақалар,

табақшалар, қайшылар, пинцеттер, скальпелдер, препараттау инелері, бақаның қаңқасы

мен дамуы көрсетілген препараттар, тритонның,саламандралардың, бақалардың сулы

препараттары, микротаблицалар, схемалар.


Хордалылар типі- Сhordata

Омыртқалылар немесе Бас сүйектілер тип тармағы-Vertebrata

Қосмекенділер класы-Amphibia

Құйрықсыздар отряды-Anura

Нағыз бақалар тұқымдасы-Ranidae

Өкілі: Көлбақа- Ridibunda


1.Бақаның суда және құрлықта тіршілік етуіне байланысты сыртқы құрылысында

қандай ерекшеліктер бар?

2.Бақаның ас қорыту жүйесі қандай бөлімдерге бөлінген?

3.Астың қорытылуына қандай бездер қатысады?

4.Бақаның тыныс алуы қалай жүзеге асады?

5.Қосмекенділердің қантамырлар жүйесінің ерекшелігі неде?

6.Қосмекенділердің нерв жүйесінің балықтардыкінен айырмашылығы неде?

7.Зәр және жыныс жүйелеріне қандай мүшелер жатады және олардың өзара

байланысы қалай берілген?


1.Наумов С.П. «Омыртқалылар зоологиясы» А., 1970, 76-101 беттер.

2.Лукин Е.И. «Зоология» М., 1989, 282-293-беттер.

3.Махмутов С.М. «Зоология» А.,2006,239-252 беттер.

4.Олжабекова К.Б., Есжанов Б.Е. «Омыртқалылар зоологиясы». 2 бөлім.

Алматы, 2007, 98-127 беттер.


Тақырып. «Хордалылар типі – Сhordata. Құстар класы - Aves»

Сабақтың мақсаты: Көк көгершіннің мысалы ретінде, ұшатын құстардың

систематикалық жағдайымен, сыртқы және ішкі құрылысымен танысу.

Сабақтың мазмұны.Дүние жүзінде құстардың 9 мыңға жуық түрі бар.Ал

Қазақстанда 488 түрі кездеседі. Олар 3 отряд үсті тармағына бөлінеді:

1.Қырсыз төстілер

2.Қырлы төстілер

3.Пингвиндер

Сабаққа қажетті құралдар мен материалдар: Ұйықтатылған көгершін,

құстардың денесі аршылып, мүшелер жүйелері көрсетілген сулы препараттары,

көгершіннің қаңқасы, құстардың тұлыптары, препараттау жабдықтары (табақшалар,

пинцеттер, қайшылар, инелер), микротаблицалар, схемалар.


Хордалылар типі- Сhordata

Омыртқалылар тип тармағы- Vertebrata

Құстар класы- Aves

Қырлы төсті құстар отряд үсті тармағы-Саrinatae

Көгершіндер отряды-Columbiformes

Өкілі: Көк көгершін-Columba livia


1.Көгершіннің сыртқы құрылысындағы қандай ерекшеліктері олардың ұшуға

бейімделгендігін көрсетеді?

2.Құрлысы жағынан қалыпты (контурлы) қауырсын мамық қауырсыннан қалай

ажыратылады?

3. Ұшатын құстардың қаңқасының құрылыс ерекшеліктері қандай?

4.Қосарлы тыныс алу процесінің мәні неде?

5.Құстардың жылы қандылығын қалай түсінуге болады?

6.Көгершіннің зәр шығаруы мен көбею мүшелерін атаңыздар?


1.Наумов С.П. «Омыртқалылар зоологиясы» А., 1970,141-209 беттер.

2.Лукин Е.И. «Зоология» М.,1989, 307-325 беттер.

3.Махмутов С.М. «Зоология» А.,2006, 266-285 беттер.

4.Олжабекова К.Б., Есжанов Б.Е. «Омыртқалылар зоологиясы». Алматы., 2007, 183 –

278 беттер.


Тақырып. «Хордалылар типі- Сhordata.

Сүтқоректілер класы-Мammalia»

Сабақтың мақсаты: Ақ егеуқұйрықты мысалға ала отырып, сүтқоректілердің

систематикалық жағдайымен, сыртқы және ішкі құрылысымен танысу.

Сабақтың мазмұны. Қазіргі кезде сүтқоректілердің дүние жүзінде 4500-дей түрі

белгілі.Соның 178 түрі Қазақстанда тіршілік етеді.Сүтқоректілер класының өкілдері үш

класасты тармағына бөлінеді:

1.Жұмыртқа салушылар немесе алғашқы аңдар.

2.Төменгі сатыдағы аңдар.

3.Жоғарғы сатыдағы сүтқоректілер немесе плаценталылар.

Жұмысқа қажетті құралдар мен материалдар: ұйықтатылған егеуқұйрық,

егеуқұйрықтың сойылып, аршыла көрсетілген мүшелер жүйелері бар сулы препараттары,

олардың құрастырылған қаңқасы, препараттау саймандары (табақшалар, қайшылар,

скальпелдер, инелер, пинцеттер), микротаблицалар мен схемалар.


Хордалылар типі- Сhordata.

Омыртқалылар тип асты тармағы- Vertebrata

Плацентарлылар класс асты тармағы-Placentalia

немесе Жоғарғы сатыдағы аңдар клас асты тармағы-Eutheria

Кемірушілер отряды - Rodentia

Өкілі: Ақ егеуқұйрық - Rattus alba


1.Сүтқоректілердің сыртқы түрінің ерекшеліктерін айтыңыздар?

1. Омыртқалылардың басқа кластарымен салыстырғанда сүтқоректілердің тыныс алу

мүшелерінің күрделі екендігін түсіндіріңіздер.

2. Сүтқоректілердің қантамырлар жүйесі туралы не айтасыздар?

3. Сүтқоректілердің ми құрлысы қандай ерекшеліктерімен ажыратылады?

4. Сүтқоректілердің көбею мүшелерінің басқа омыртқалылармен салыстырғандағы

күрделі екендігін айтыңыздар.






357 беттер.

№1 тәжірибелік сабақ

Тақырып. «Споралылар типі - Sporozoa. Кокцидиятәрізділер класы –

Coccidiomorpha»

Сабақтың мақсаты: Қоян кокцидиясы мен безгек плазмодиясын мысалға ала

отырып, споралылардың систематикалық жағдайын, құрылысын және даму сатысын оқып

білу.


1. Споралылардың даму цикліндегі негізіг сатыларды атаңыздар?

2. Шизогония дегеніміз не? Бұл процестің нәтижесінде қандай жасушалар

түзіледі?

3. Гаметогонияның мәні не?

4. Спорогония дегеніміз не?

5. Кокцидия дамуындағы олардың өмірлік циклінде қандай сатылар экзо- және

эндогенді бөліктерге жатады?

6. Кокцидия мен гемоспоридияның даму цикліндегі айырмашылықтар?


1. Дәуітбева К. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы- 2004, 46 -56

беттер

2. Түсіпова К.С.«Омыртқасыздар зоологиясы»1бөлім,А.,1998,64-81 беттер.

3. Махмұтов С.М. «Зоология», Алматы-2006, 61-68 беттер

4. Лукин Е.И. «Зоология», Москва, Агропромиздат 1989. 49-56 беттер

№2- тәжірибелік сабақ

Тақырып. «Жалпақ құрттар типі- Flathelminthes немесе Flatodes

Сорғыштар класы- Trematoda».

Сабақтың мақсаты: Бауыр және ланцет тәріздес сорғыштардың систематикалық

жағдайларын, құрылыстары мен даму сатыларын оқып білу.

Сабақтың мазмұны: Бұл класс өкілдерінің бәрі де паразиттер, олар омыртқалы және

омыртқасыз жануарлардың әртүрлі ішкі мүшелерінде паразиттік тіршілік етеді. Ғылымға

4000 түрі белгілі.

Әдебиеттер: 1.Дәуітбева К. «Омыртқасыздар зоологиясы»1 бөлім, Алматы- 2004, 138-170 беттер.

2.Түсіпова К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы- 1998, 177-214

беттер.


4. Лукин Е.И. «Зоология», Москва, Агропромиздат 1989. 89-9 беттер.

Жаттығу сұрақтары

1. Жалпақ құрттардың тері-ет қапшығы қандай құрылысты болып келеді?

2. Сорғыштардың асқорыту және зәр шығару процестері қалай жүреді?

3. Анаэробты тыныс алу дегеніміз не?

4. Сорғыштардың қан айналу және тыныс алу жүйелерінің болмауын қалай

түсіндіруге болады?

5. Сорғыштардың даму циклінің негізгі личинкалық стадиаларын атаңдар?

6. Бауыр сорғыш пен ланцет тәріздес сорғыштың даму цикліндегі айырмашылықтар?


«Буылтық құрттар типі – Annelida.

Аз қылтандылар класы – Oliqochaeta»

Сабақтың мақсаты: жауынқұртын мысалға алып, буылтық құрттардың

систематикалық жағдайы мен құрылысын оқып білу.


1. Жауынқұрттың сыртқы құрылысын сипаттаңыздар.

2. Жауынқұрттың тері-бұлшық ет қапшығы қандай құрылысты болып келген?

3. Ас қорыту жүйесінің құрылыс ерекшеліктері неде және олардың бөлімдері мен

атқаратын қызметтері қандай?

4. Тыныс алуы мен қан айналу жүйелері қалай жүзеге асады?

5. Нерв жүйесінің күрделенуін қалай түсіндіруге болады? (бөлімдерін атаңдар).

6. Буылтық құрттардағы метанефридиальді зәр шығару жүйесінің жалпақ және жұмыр

құрттардағы протонефридиальді зәр шығару жүйесінен айырмашылығы қандай?

7. Жауынқұрттың көбею жолдарын атаңыздар.


1. Дәуітбева К. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы - 2004, 239-273 беттер.

2. Түсіпова К.С. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы 1998, 280-332 беттер.


4. Лукин Е.И. «Зоология», Москва, Агропромиздат 1989, 125-140 беттер.


Тақырып. «Буынаяқтылар типі – Arthropoda. Өрмекшітәрізділер класы –

Arachnida

Сабақтың мақсаты: Кресті өрмекші мен жайылым кенесін мысалға алып,

өрмекшітәрізділердің систематикалық жағдайы мен құрылысын оқып білу.


1. Өрмекшілердің сыртқы түрін суреттеңіздер.

2. Өрмекшілерді кенелерден сыртқы түріне қарап қалай ажыратуға болады?

3. Өрмекшілер мен кенелердің жыныс диморфизмі қалай байқалады?

4. Өрмекшілер мен кенелердің асқорыту жүйесінде қандай ерекшеліктер бар?

5. Өрмекшітәрізділердің тыныс алуы мен қан айналуы қалай жүзеге асады?

6. Өрмекшітәрізділердің (отрядтары бойынша) нерв жүйесі қандай құрылысты болып

келген?

7. Өрмекшітәрізділердің көбеюі.


1. Дәуітбева К.Ә. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы - 2004, 328-352

беттер.


беттер.




Тақырып. «Молюскалар типі – Mollusca Қосжақтаулылар класы. Бауыраяқтылар

класы – Lamellibranchia немесе Bivalvia, Gastropoda

Сабақтың мақсаты: Айқұлақ пен жүзім ұлуын мысалға ала отырып,

моллюскалардың систематикалық жағдайлары мен құрылыстарын оқып білу керек.


1.Моллюскалардың (класы бойынша) сыртқы түрін суреттеңіздер.

2. Бақалшақ қандай қабаттардан түзілген?

3. Мантия дегеніміз не және оның атқаратын қызметі?

4. Былқылдақ денелілердің (кластары бойынша) асқорыту жүйелеріндегі құрылыс

ерекшеліктері қандай?

5. Моллюскалардың (кластары бойынша) тыныс алу мүшелерінің құрлысы қандай?

6.Олардың тыныс алуы мен қан айналымы қалай жүреді? (кластары бойынша).

7. Моллюскалардың зәр шығару мүшелеріндегі ерекшеліктері қандай?

8.Былқылдақ денелілердің нерв жүйесін сипаттаңыздар.

9.Қос жақтаулы және бауыраяқты моллюскалардың көбею мүшелерінің

құрылыстарында қандай айырмашылықтар бар?


1. Дәуітбева К.Ә. «Омыртқасыздар зоологиясы» 1 бөлім, Алматы - 2004, 328-352

беттер.


беттер.



№ 6- тәжірибелік сабақ

Тақырып. «Хордалылар типі. Жақсыздар немесе Дөңгелек ауыздылар класы –

Chordata, Cyclostomata»

Сабақтың мақсаты: Өзен миногасының систематикалық жағдайымен танысып,

ішкі және сыртқы құрылысын оқып білу.


1. Наумов С.П. «Омыртқалылар зоологиясы». Алматы, 1970, 17-23 беттер.

2. Лукин Е.И. «Зоология». М., 1989, 249-259 беттер.

3. Махмұтов С.М. «Зоология». А., 2006, 212-217 беттер.

4. Олжабекова К.Б., Есжанов Б.Е. «Омыртқалылар зоологиясы», II – бөлім, Алматы,

2007, 10-15 беттер.


1. Миногалардың сыртқы түрін суреттеңіздер.

2. Миногалардың қаңқасы қандай бөлімдерден тұрады?

3. Олардың нерв жүйесі мен сезім мүшелерінің нашар жетілгендігін қалай түсіндіруге

болады?

4. Тыныс алуы мен қан айналуы қалай жүзеге асады?

5. Ас қорыту жүйесінің қарапайымдылығы неде?

6. Миногалардың зәр шығару мүшелерінің ланцетниктің зәр шығару мүшелерінен

айырмашылығы қандай?

Миногалардың көбею мүшелері қандай құрылысты болып келген

№ 7- тәжірибелік сабақ

Тақырып. «Хордалылар типі - Chordata

Сүйекті балықтар класы» - Pisces

Сабақтың мақсаты: Өзен алабұғасын мысалға ала отырып, сүйекті балықтардың

систематикалық жағдайымен танысып және олардың сыртқы, ішкі құрылыстарын оқып

білу.


1.Өзен алабұғасын мысалға алып, сүйекті балықтардың сыртқы құрылысына

сипаттама беріңіздер.

2.Жыртқыш балық есебінде алабұғаның ас қорыту жүйесінде қандай құрылыс

ерекшеліктері бар?

3. Балықтардың тыныс алуы мен қан айналу жүйелері қалай болады?

4. Нерв жүйесінде қандай құрылыс ерекшеліктері бар? Ми бөлімдерін атаңыздар?

5.Сүйекті балықтардың зәр шығару және көбею мүшелерін атаңыздар.


1. Наумов.С.П. «Омыртқалылар зоологиясы» А., 1970,23-76 беттер.

2. Лукин.Е.И. «Зоология» М.,1989, 266-276-беттер.

3. Махмутов.С.М. «Зоология» А.,2006,217-239 беттер.

4. Олжабекова.К.Б., Есжанов Б.Е. «Омыртқалылар зоологиясы» II – бөлім. -Алматы,

2007, 30-98 беттер.


Тақырып. «Хордалылар типі- Сhordata

Бауырымен жорғалаушылар класы -Reрtilia»

Сабақтың мақсаты: дала агамасын мысалға ала отырып, бауырымен

жорғалаушылардың систематикалық жағдайымен, сыртқы және ішкі құрылыстарымен

танысу.

Сабақтың мазмұны.Бауырымен жорғалаушылар жер бетінде тіршілік ететін,

құрлықта жұмыртқа салып көбейетін, жоғарғы сатыдағы омыртқалылар.Қазіргі кезде

бауырымен жорғалаушылардың 6 мыңнан аса түрі белгілі, оның 52 түрі Қазақстанда

тіршілік етеді.Олар 4 класасты тармағына бөлінеді:

1. Алғашқы кесірткелер

2. Тасбақалар

3. Крокодилдер

4. Қабыршақтылар.




3.Махмутов С.М. «Зоология» А.,2006,253-265 беттер.

4.Олжабекова К.Б., Есжанов Б.Е. «Омыртқалылар зоологиясы», 2 бөлім, Алматы.,

2007, 127 – 183 беттер.

Жаттығу сұрақтары.

1.Агаманың сыртқы құрылысының қай ерекшеліктері олардың құрылықта тіршілік

етуіне бейімделгендігін көрсетеді?

2.Кесірткелердің терісі мен оның туындыларының бақалардыкінен айырмашылығы

неде?

3.Рептилилердің нерв жүйесінің амфибилерге қарағанда күрделі екендігін қайдан

көруге болады?

4.Рептилилердің қан айналу жүйесінің ерекшеліктері қандай?

5.Кесірткелердің зәр шығару және жыныс жүйелердің мүшелері қалай

сипатталады?


Сүтқоертілердің негізгі отрядтары және олардың көбеюі»

Сабақтың мақсаты: Қазақстандағы омыртқалы жануарлардың көбеюімен танысу


1. Қазақстанда кездесетін омыртқалы жануарларды анықта?

2. Сүтқоректілердің сыртқы түрінің ерекшеліктерін айтыңыздар?








357 беттер.

№ 10 тәжірибелік сабақ

Тақырыбы. « Қазақстандағы омыртқалы жануарларды анықтау»

Сабақтың мақсаты: Қазақстандағы омыртқалы жануарлармен танысу, түрлерін

анықтау.


4. Қазақстанда кездесетін омыртқалы жануарларды анықта?

5. Сүтқоректілердің сыртқы түрінің ерекшеліктерін айтыңыздар?








«5В070100 – Биотехнология» мамандығы студенттеріне

«Зоология» пәнінен студенттердің өзіндік жұмысын (СӨЖ) орындауға арналған

ТАПСЫРМАЛАР

(барлығы 40 сағат)

Рет

№

Өзіндік жұмыстарға

арналған тапсырмалар

(тақырыптар)

Сағат

саны

Ұсынылған әдебиеттер

және басқа да әдеби

көздер

Есеп беру

формасы

1 2 3 4 5

1 Тірі және өлі табиғат туралы жалпы

түсінік. Негізгі қасиеттері.

1 1. Дәуітбаева К.Ә. Омыр-

тқасыздар зоологиясы.

1-2 бөлім, А, 2004-2005;

2. Түсіпова К.С. Омырт-

қасыздар зоологиясы 1-2

бөлім, 1998-1999;

3. Махмұтов С.М. Зооло-

гия . А., 2006;

4. Наумов С.П. Омыртқа-

лылар зоологиясы (ауд.

Ш.Ғ.Ибраев, Т.Х.Күлте-

баев). А., 1970

5. Қайроллаев К.Қ.,

Несіпбаев Т.Н. Қазақстан

құстары. Алматы, 2007

Реферат

2 Ч. Дарвиннің эволюциялық

теориясының мәні. 1 -//- Реферат

3 А.И. Опариннің «Тіршіліктің жер

бетінде пайда болуы» теориясының

негізгі қағидалары

1 -//- Реферат

4 Қазақстан Республикасының

қорықтары мен ұлттық парктері. 1 -//- Реферат

5 Қазақстан Республикасының Қызыл

Кітабы. 1 Реферат

6 Жануарлар әлеміндегі симбиоздық. 1 -//- Реферат

7 Тіршілік үшін күрес. 1 -//- Реферат

8 Омыртқасыз жануарларды қорғаудың

негізгі проблемалары. 1 -//- Реферат

9 Омыртқалы жануарларды қорғау. 1 -//- Реферат

10 Құршаяндар отряды

(Scorpiones).өкілдері. Олардың

биологиясы мен құрылыс



11 Қарақұрт - улы өрмекші. 1 -//- Реферат

12 Акариформды кенелер отряды

(Acariformes). Олардың ауыл

шаруашылығына тигізетін әсері.


13 Паразитоформды кенелер отряды

(Parasitoformes). 1 -//- Реферат

14 Таракандар отряды. (Blattoidea).

Олардың сипаттамасы. Күресу

жолдары.


15 Термиттер отряды (Isoptera). 1 -//- Реферат

16 Биттер отряды (Anaplura). 1 -//- Реферат

17 Қос қанаттылыр отряды. (Diptera).

Олардың негізгі өкілдері.

Зиянкестермен күресу жолдары.


18 Бал арасының халық

шаруашылығындағы маңызы. 1 -//- Реферат

19 Ірі - қара малдың тері асты бөгелегі. 1 -//- Реферат

20 Жылқылардың қарын бөгелегі. 1 -//- Реферат

21 Бүргелер отряды.(Aphaniptera). 1 -//- Реферат

22 Акулалар отрядүсті тармағы

(Selachomorpha). Негізгі өкілдері. 1 -//- Реферат

23 Бекіре тәрізділер отряды

(Acipenseriformes). Негізгі өкілдері.

Маңызы.


24 Теңіз тасбақалары. 1 -//- Реферат

25 Қазақстанда кездесетін улы

жыландар. 1 -//- Реферат

26 Теңіз жыландары (Hydrophaidae). 1 -//- Реферат

27 Хамелеондар отряды

(Chamaeleonidae). Негізгі өкілдеріне

сипаттама


28 Нағыз крокодилдер (Сrocodylidae). 1 -//- Реферат

29 Жыртқыш құстар отряды. Негізгі

өкілдері. 1 -//- Реферат

30 Пайдалы орман құстары. 1 -//- Реферат

31 Жыл құстары. 1 -//- Реферат

32 Қалталы сүтқоректілер. Негізгі

өкілдері. Ерекшелік белгілері. 1 -//- Реферат

33 Қолқанатты сүтқоректілер отряды.

Вампир тұқымдасы. 1 -//- Реферат

34 Приматтар отрядына сипаттама.

Олардың басқа сүтқоректілер

ортасынан алатын орны.


35 Кеміргіштер отряды. Олардың

биологиясы мен дене құрылыс

ерекшеліктері. Негізгі өкілдері.


36 Қасқыр тұқымдасы. Биогеоценоздағы

жыртқыштардың ролі. 1 -//- Реферат

37 Мысықтар тұқымдасы. Ерекшелік

белгілері. 1 -//- Реферат

38 Жыртқыш сүтқоректілердің дене

құрылыс ерекшеліктері және

биологиясы. өкілдері.


39 Тақтұяқты сүтқоректілердің дене


биологиясы.


40 Жұптұяқты сүтқоректілердің дене


биологиясы.


Құрастырған, Тасмағамбет А.Т., б.ғ.к., аға оқытушы


МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ЖӘНЕ ӨҢДЕУ

ТЕХНОЛОГИЯСЫ ФАКУЛЬТЕТІ



ЗООЛОГИЯ

пәнінің студентке арналған оқу-әдістемелік кешені

(ПСОӘК)


Күндізгі

2 кредит

АЛМАТЫ 2014

Автор: Тасмағамбет А.Т., б.ғ.к., аға оқытушы


«Зоология» пәнінің студентке арналған оқу-әдістемелік кешені аталған пәннің ПОӘК негізінде «5В070100 – Биотехнология» мамандығына арнап дайындалған.

«Зоология» пәнінің жұмыс оқу бағдарламасы «Физиология, морфология және биохимия»

кафедрасының мәжілісінде талқыланды.

Хаттама № 1, «27» тамыз 2014 ж.

Кафедра меңгерушісі Алданазаров С.С.

1-ші коллоквиум сұрақтары

1. Зоология пәні не оқытады? Неге ол ғылымдар жүйесі болып есептелінеді?

2. Зоология пәнінің қысқаша даму тарихы.

3. К. Линней жұмыстарының зоология пәні үшін маңызы. Негізгі систематикалық

категориялар.

4. Қарапайымдар типіне қысқаша сипаттама?

5. Қарапайымдардың қазіргі кездегі классификациясы.

6. Қарапайымдардың негізгі органоидтары және олардың атқаратын қызметтері.

7. Қарапайымдардың көбеюі (жынысты және жыныссыз).

8. Инфузориялардың коньюгациясы және бұл процестің биологиялық маңызы.

9. Амеба – протейдің мысалы ретінде Саркодалылар класына сипаттама.

10. Талшықтылар класына жалпы сипаттама.

11. Жасыл эвглена мен трипанасоманың құрылысы.

12. Қоян кокцидиясының даму сатысы.

13. Безгек плазмодиясының даму сатысы.

14. Споралылардың негізгі даму сатысы.

15. Инфузориялардың құрылысы және олардың пайдалы, зиянды түрлері.

16. Ішекқуыстылар типіне жалпы сипаттама. Негізгі кластары.

17. Жалпақ құрттар типіне жалпы сипаттама. Негізгі кластары.

18. Дигенетикалық сорғыштар класы (трематодтар). Бауырсорғыштың құрылысы мен

даму сатысы.

19. Таспа құрттар класына сипаттама (цестодтар). Олардың зияндылығы.

20. Таспа құрттардың көбеюі мен даму сатысы. Сиыр және шошқа цепендері.

21. Паразитті нематодтар. Аскариданың даму сатысы.

22. Жұмыр құрттар типіне сипаттама. Олардың дене құрылысы ерекшеліктері мен дамуы.

23. Буылтық құрттар типіне жалпы сипаттама және олардың дене құрылыс ерекшеліктері.

Кластарға жіктелуі мен практикалық маңызы.

24. Жауын құртының көбеюі.

25. Буынаяқтылар типіне жалпы сипаттама. Дене құрылыс ерекшеліктері. Кластарға

жіктелуі.

26. Өзен шаянының мысалы ретінде шаянтәрізділердің дене құрылыс ерекшеліктерін

сипаттау. Жоғары және төменгі сатыдағы шаяндар.

27. Өрмекшітәрізділер класы өкілдерінің тіршілігі мен дене құрылысының негізгі

ерекшеліктері. Негізгі отрядтары. Практикалық маңызы.

28. Насекомдар класына сипаттама. Негізгі отрядтары.

29. Кенелер және олардың ауылшаруашылығына тигізетін әсері.

30. Насекомдардың көбеюі мен дамуы. Толық және шала метаморфоз.

31. Моллюскалардың дене құрылысы. Негізгі кластары.

32. Қосжақтаулы моллюскалардың тіршілігі, дене құрылысы мен көбеюі. Өкілдері.

33. Сорғыш құрттардың аралық иесі болып табылатын бауыраяқты моллюскалардың дене

құрылысы.

2-ші коллоквиум сұрақтары

1. Хордалылар типіне жалпы сипаттама. Типтің типасты тармақтарына жіктелуі.

2. Омырқалылар типасты тармағына салыстырмалы – анатомиялық сипаттама. Кластарға

жіктелуі.

3. Бассүйексіздер типасты тармағына сипаттама. Ланцетниктің құрылысы.

4. Омыртқалы жануарлардың анамнияға және амниоталарға бөлінуі.

5. Дөңгелекауыздылар класы. Олардың дене құрылыс ерекшеліктері. Өкілдері.

6. Сүйекті балықтардың (шеміршекті-сүйекті, сәулеқанатты, саусаққанатты, қостынысты)

дене құрылысының ерекшеліктері.

7. Шеміршекті балықтар класы. Олардың дене құрылыс ерекшеліктері мен биологиясы.

Негізгі өкілдері. Маңызы.

8. Шеміршекті балықтардың сүйекті балықтардан негізгі айырмашылықтары.

Балықтардың табиғаттағы және халық шаруашылығындағы маңызы.

9. Қосмекенділер класы. Тіршілік ету ортасына байланысты дене құрылысындағы жалпы

өзгерістер.

10. Қосмекенділердің негізгі отрядтары. Олардың табиғаттағы және адам өміріндегі

маңызы.

11. Қосмекенділердің көбеюі.

12. Бауырымен жорғалаушылар класы. Тіршілік ету ортасына байланысты дене

құрылысындағы ерекшеліктері.

13. Бауырымен жорғалаушылардың көбеюі.

14. Бауырымен жорғалаушылардың негізгі класасты тармақтары және оларға қысқаша

сипаттама.

15. Бауырымен жорғалаушылардың биоценоздағы және адам өміріндегі маңызы.

16. Құстардың ұшуына байланысты сыртқы және ішкі дене құрылысындағы негізгі


17. Құстардың көбеюі. Жыныс диморфизмі.

18. Құстардың класасты және отрядүсті тармақтарына жіктелуі. Негізгі өкілдері.

19. Сүтқоректілердің дене құрылысындағы ерекшелік белгілері.

20. Сүтқоректілердің көбею және даму ерекшеліктері.

21. Сүтқоректілердің негізгі класасты тармақтары және оларға сипаттама.

22. Жұмыртқа салушы сүтқоректілердің өзіне тән ерекшелік белгілері. Өкілдері.

23. Қалталы сүтқоректілердің дене құрылысындағы ерекшеліктері. Өкілдері.

24. Жоғары сатыдағы плацентарлы сүтқоректілер. Олардың негізгі ерекшелік белгілері

және негізгі отрядтары.

25. Насекомқоректі және қолқанатты сүтқоректілер. Негізгі өкілдері. Маңызы.

26. Кеміргіш сүтқоректілердің дене құрылыс ерекшеліктері мен биологиясы. Негізгі

өкілдері.

27. Жыртқыш сүтқоректілер, олардың дене құрылысындағы ерекшеліктері. Кәсіптік

аңдардың негізгі өкілдері. Биогеоценоздағы жыртқыштардың алатын орны.

28. Тақ тұяқты сүтқоректілердің ерекшелік белгілері мен негізгі түрлері.

29. Жұп тұяқты сүтқоректілердің ерекшелік белгілері мен негізгі өкілдері.

30. Кит тәрізді және ескек аяқты сүтқоректілер. Олардың ерекшелік белгілері, өкілдері.

31. Приматтар отряды. Приматтарға сипаттама және олардың басқа сүтқоректілердің

ортасынан алатын орны.

БЕКІТЕМІН

«Физиология, морфология



«27» тамыз 2014 ж.

Зоология пәнінен емтихан сұрақтары

1. Зоология – жануарлар туралы кешенді ғылым және оның арнайы пәндерге бөлінуі.

2. Зоологияның даму тарихы.

3. Зоология ғылымы үшін К.Линней еңбектерінің маңызы. Негізгі систематикалық

категориялар.

4. Қарапайымдылар типі құрылысының ерекшеліктері.

5. Қарапайымдылардың қазіргі заманғы классификациясы.

6. Қарапайымдылардың негізгі органоидтарын атаңыздар және олардың атқаратын

қызметін айтыңыздар.

7. Қарапайымдылардың көбею тәсілдері (жынысты, жыныссыз).

8. Инфузориялардың конъюгациясы жєне оның биологиялық мәні.

9. Кәдімгі амебаны мысалға алып жалған аяқтылар класына сипаттама беру.

10. Талшықтылардың қоректену тәсілдері (жасыл эвгленаның мысалы ретінде).

11. Қоян кокцидиясының даму сатысы.

12. Безгек плазмодиясының даму сатысы.

13. Инфузориялар – жоғарғы сатыда ұйымдасқан қарапайымдар. Олардың паразитті

және симбиотикалық түрлері.

14. Қарапайымдылардың паразитті түрлері және олардың тудыратын аурулары.

15. Бірклеткалылардың көпклеткалы жануарлардан айырмашылығы.

16. Көпклеткалы жануарлардың шығуы туралы негізгі теориялардыњ мәні (Э. Геккель

мен И.И.Мечников).

17. Ішекқуыстылар типіне сипаттама. Негізгі кластары.

18. Ішекқуыстылардың негізгі кластарына қысқаша сипаттама.

19. Гидра денесі қандай жасуша түрлерінен құралған және ол жасушалардың атқаратын

қызметі.

20. Ішекқуыстылардың көбею тәсілдері. Регенерация.

21. Жалпақ құрттар типіне жалпы сипаттама. Негізгі кластары.

22. Дигенетикалық сорғыштар класы (трематодтар). Бауырсорғыштың құрылысы және

даму сатысы.

23. Бауырсорғыштың асқорыту және зәр шығару жүйелері.

24. Бауырсорғыштың көбею мүшелері мен нерв жүйесі.

25. Ланцет тәріздес сорғыштың даму сатысы.

26. Шошқа мен сиыр цепеньдерінің, эхинококтың, қой миқұртының, жалпақ лентецтің

аралық және ақырғы иелерін атаңыздар.

27. Таспа құрттардың дене құрылысы.

28. Финна дегеніміз не? Олардың түрлері мен орналасу жерлері.

29. Таспа құрттар (цестодтар) класына сипаттама.Олардың адам мен мал

шаруашылығына келтіретін зияны.

30. Таспа құрттардың көбею мүшелері мен даму сатысы. Сиыр және шошқа цепеньдері.

31. Жұмыр құрттар типіне сипаттама. Олардың құрылыс ерекшеліктері мен дамуы.

32. Паразитті нематодтар. Аскариданың даму сатысы.

33. Паразитті нематодтардың (аскарида, острица, власоглав, трихинелла, стронгилид)

тіршілік ету циклдерініњ әртүрлілігі.

34. Нематодтардың экологиясы және патогендік маңызы.

35. Академик К.И. Скрябиннің, профессор В.А.Догельдің және т.б. гельминтология

дамуына қосқан үлесі.

36. Жұмыр құрттардың тері–ет қапшығының құрылысы.

37. Буылтық құрттар типіне жалпы сипаттама.

38. Жауын құртының көбеюі мен дамуы. Негізгі кластары.

39. Буылтық құрттардың қан айналу және жыныс жүйелері.Регенерация.

40. Буылтық құрттардың тері – ет қапшығының құрылысы.

41. Полихеттердің практикалық маңызы. Олардың балықтар мен басқа да жануарларға

азық ретінде тигізетін пайдасы.

42. Олигохеттің құрылысы мен тіршілік ету ерекшеліктері. Олардың топырақ

түзуілуіндегі және де топырақ құнарлығын арттырудағы атқаратын рөлі.

43. Сүліктер – ауыл шаруашылық малдарының ауру қоздырғышын тасмалдаушылар.

Медицина сүлігі.

44. Буын аяқтылар типіне жалпы сипаттама. Негізгі кластары.

45. Шаянтәрізділердің дене құрылыс ерекшеліктері.

46. Шаянтәрізділердің көбеюі. Жыныс диморфизмі.

47. Өзен шаянының сыртқы құрылысы.

48. Жоғары сатыдағы шаяндардың төменгі сатыдағы шаяндардан айырмашылығы.

49. Өрмекшітәрізділердің тіршілігі мен дене құрылыс ерекшеліктері. Негізгі отрядтары.

50. Өрмекшітәрізділердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы. Улы өрмекшілер.

51. Насекомдар класына сипаттама. Негізгі отрядтары.

52. Кенелер және олардың ауыл шаруашылығына тигізетін зияны.

53. Насекомдардың көбеюі мен дамуы. Толық және шала метаморфозды дамуы.

54. Насекомдардың ауыз аппараттары мен аяқ құрылысының түрлері.

55. Насекомдардың қан айналу және тыныс алу мүшелері.

56. Бал арасын мысалға алып насекомдардың сыртқы түрін анықтау.

57. Насекомдардыњ асқорыту, зәр шығару және нерв жүйелері

58. Насекомдардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы. Зиянды насекомдармен

күресудің негізгі методтары.

59. Моллюскалар типіне сипаттама. Негізгі кластары. Моллюскалардың табиғаттағы

және адам өміріндегі маңызы.

60. Қос жақтаулы моллюскалардың тіршілігі, құрылысы және көбеюі.

61. Бауыраяқты моллюскалардың тіршілігі, құрылысы және көбеюі.

62. Ланцетниктiң тыныс алу және асқорыту мүшелерi.

63. Дөңгелек ауыздылар класына жалпы сипаттама.

64. Қазақстанда балық аулайтын аудандар.

65. Балықтардың уылдырық шашу миграциясы (анадромдық, катадромдық).

66. Балықтардың көбеюi мен дамуы.

67. Сүйектi балықтардың шемiршектi балықтардан айырмашылығы.

68. Бассүйектiлер немесе омыртқалылар типасты тармағына жалпы сипаттама. Негiзгi

кластары.

69. Өзен алабұғасының сыртқы құрылысын сипаттаңыздар.

70. Қазақстанда кездесетiн сүйектi балықтардың негiзгi отрядтарын атап, сипаттама

берiңiздер.

71. Шемiршектi балықтардың көбеюi мен дамуы.

72. Шемiршектi балықтардың қан айналуы жөне тыныс алу жүйелерi.

73. Акуланың сыртқы түрiн сипаттаңыз, қозғалу мүшесi.

74. Балықтардың табиғаттағы және адам тiршiлiгiндегi маңызы.

75. Сүйектi-шемiршектi балықтарға жалпы сипаттама.

76. Қостынысты балықтарға сипаттама.

77. Қосмекендiлер класына жалпы сипаттама. Негiзгi отрядтары.

78. Қосмекендiлердiң қаңқа құрылысының ерекшелiктерi мен нерв жүйесi (бақаны

мысалға алыңыз).

79. Қосмекендiлердiң қан айналу және зәр шығару жүйелерi.

80. Амфибиилердiң тыныс алу және зәр шығару жүйелерi.

81. Құйрықты амфибиилерге сипаттама. Өкiлдерi.

82. Аяқсыз амфибиилерге сипаттама. Өкiлдерi.

83. Құйрықсыз амфибиилерге сипаттама. Өкiлдерi.

84. Адам тiршiлiгi мен биоценоздағы рептитилилердiң маңызы.

85. Бауырмен жорғалаушылардың көбеюi мен дамуы.

86. Рептилилер құрылысының ерекшелiк белгiлерi.

87. Рептилилердiң қан айналу және тыныс алу жүйелерi.

88. Рептилилер класының негiзгi өкiлдерiне сипаттама берiңiздер.

89. Рептилилер класының классификациясы. Оларға қысқаша сипаттама.

90. Хамелеондарға сипаттама.

91. Тасбақаларға сипаттама. Өкiлдерi.

92. Құстардың ас қорыту мүшелерi. Дәнмен және етпен қоректенетiн құстар.

93. Құстардың зәр шығару және жыныс мүшелерi.

94. Торғай тәрiздiлер отрядына сипаттама. Өкiлдерi, маңызы.

95. Ұшатын құстардың тыныс алу мүшелерi және қостыныстылық принципi.

96. Ұшуына байланысты құстардың сыртқы құрылыс ерекшелiктерi, терi жабындысы

мен терi туындылары.

97. Құстардың негiзгi отрядүстi тармақтары және олардың сипаттамасы.

98. Құстардың қан айналым ерекшелiктерi. Олардың жылы қандылық себебiн

түсiндiрiңiз.

99. Құстардың көбеюi. Құстардың экологиялық топтарға бөлiнуi.

100. Ұшатын құстарға тән қаңқа құрылыс ерекшелiктерi.

101. Қырсыз төстi құстарға жалпы сипаттама. Өкiлдерi.

102. Пингвиндерге сипаттама. Өкiлдерi.

103. Қырлы төстi құстардың негiзгi отрядтары. Өкiлдерi.

104. Құстардың шаруашылық маңызы. Кәсiптiк құстар.

105. Хордалы жануарлардың сипаттамасы. Хордалылар типiнiң типасты тармақтарына

бөлiнуi.

106. Плацентарлы сүтқоректiлердiң негiзгi отрядтары. Өкiлдерi.

107. Сүтқоректiлерге жалпы сипаттама.

108. Сүтқоректiлердiң терi жабындысы мен терi туындылары.

109. Сүтқоректiлердiң көбеюi және зәр шығару мүшелерi.

110. Сүтқоректiлердiң нерв және қан айналым жүйелерi.

111. Сүтқоректiлердiң кейбiр биологиялық ерекшелiктерiн түсiндiрiңiздер (түлеу,

миграция, ұйқыға кету).

112. Анамния және амниота туралы түсiнiк.

113. Сүтқоректiлердiң ас қорыту және зәр шығару жүйелерi.

114. Сүтқоректiлердiң табиғаттағы және адам өмiрiндегi маңызы.

115. Сүтқоректiлердiң сезiм және есту мүшесi.

116. Сүтқоректiлердiң экологиялық топтары.

117. Қолқанатты сүтқоректiлерге сипаттама. Өкiлдерi, маңызы.

118. Жыртқыш сүтқоректiлерге сипаттама. Өкiлдерi, маңызы.

119. Жұп тұяқты сүтқоректiлерге сипаттама. Өкiлдерi, маңызы.

120. Тақ тұяқты сүтқоректiлерге сипаттама. Өкiлдерi, маңызы.

«Физиология, морфология және биохимия» кафедрасының «Зоология» пәнінен сабақ

беруге арналған мамандандырылған

АУДИТОРИЯЛАР ТІЗІМІ

Рет

№

Аудитория

(кабинет,

лаборатория)

№

Аудиторияның

(кабинет, лаборатория)

жұмыс бағыты

Аудиториядағы пәнді

оқытуда қолданылатын

приборлар мен құрал-

жабдықтар

1 2 3 4

1 №10 к., 08 ауд. Зоология пәнінен

лабораториялық, тәжірибелік

сабақтар өткізу

Микроскоптар, лупалар,

пинцеттер, табақшалар.

Насекомдар коллекциясы,

қатырылған өрмекшілер,

кенелер, құршаяндар,

сулы препараттар,

моллюскалар, бекітілген

балықтар, бақалар, құстар

тұлыптары, макро және

микро препараттар,

таблицалар, плакаттар,

стендтер.

2 №10 к., 09 ауд. Зоология пәнінен

лабораториялық, тәжірибелік

сабақтар өткізу

Микроскоптар, лупалар,

пинцеттер, табақшалар.

Насекомдар коллекциясы,

қатырылған өрмекшілер,

кенелер, құршаяндар,

сулы препараттар,

моллюскалар, бекітілген

балықтар, бақалар, құстар

тұлыптары, макро және

микро препараттар,

таблицалар, плакаттар,

стендтер.

Бағдарлама жетекшісі, б.ғ.к., аға оқытушы Тасмағамбет А.Т.,

Documents

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІtppzh.kaznau.kz/attachments/article/285/УМКД БТ каз.pdf · және ауыл шаруашылық малдары