Upload
lamxuyen
View
244
Download
2
Embed Size (px)
Citation preview
Prof. Dr. Muharrem ERGİN'e ,
-AR M A .. G AN
Yıl XXVIII/ 1-2 1990
A-N-KARA -. : . ..:
1 9 9 1 -- .
--. .. . .. .
ŞİBANİ ~'IN "R.\ım.b~L~HÜDA" AD~ ESEJÜ
: Prof. Dr. Kemal 'ERASLAN
GİRİŞ
Şib~ni'Han
Mave;raünnehİ fatilıi olarak anılan Şilifull Han'ın adı · Muhammed, .lakabı J!:hu'l-feth, nisbesi is~ büyük atalarından olan 'Şiba~ H an'a nisbeile .Şibani'dir. Babası. Şah Budak, Cengi~ soyundan ve Cuci ulu~undan
. dı:r. Kendisi de daima Cengiz soyundan olmakla övünür. Ann'esi ise_ Kal-. ni.uk pren:sesl~ı,fuden Ak Ku.zı Begüııi'dür. Şiban\ H4n; çeşitli ka)rnak- : . larda ve divanındalq mahlaslarda Şiban, Şebiliik,. Şeybek, Şah Big Hai:ı, Şali-~aht Han, -gibi ünvanlarla anılma:b..-tadı.r. Şiba?-1 Han ·1451 _(h. 855) ~da dünyaya geldi. ~ahası Şah Buda1r'ın Moğol ham Yfınus Han tarafındım yenilgiye uğratılıp i~am edilmesi. üzerine _Yetim kaldı ve .özbek emi:ı:lerinden biıi tarafından büyütüldü. GenÇ yaşında Özbeklerin başııla geçen Şi:İ:ıam .I;Ian, uzıl.n ~üca.delelerden. soıır~ 1501 yılınd·a Ma~ ~er~~ehX'i zaptederek iktiif:arını güçlendirdi: Bllll:dan so~a Horasan'ı ele geçirdi: Babur.'la. yaptığı savaşı kazanınca da Se~erkandı Belh :v~ Endicaiı bölgeleri. i~aresi altına gixdi. 1505 (h. ·9ll). ·yılında Harezm'i, 1507 (h. 913) . yılında· da Iİerat'ı .ele geçirdi. Herat'ın zaptı ile Çağatay
. ·devleti yıkı_ImıŞ oldu. 1510 (h. 91'6) yjlında:Safevi hük,ümd~ ·şah İsriı.a- · · il'i si4ıuiliğe davet ettiyse de, Şah İsİnail'in reddetmesi ·üzerine İran'li
yÜ.rüdü. ){apılan savaşta Şibani'~n· ordusu da~ldı, k;encİisi de ·yaralandı . . Bu hadiseden birkaÇ ay sonra da vefat ·etti .
. Şi.haiıi Han, z~· yaradılışlı, Timurhıla:r tahtına · oturmak ve. ~ktidarını güçlendirmek için her çareye baŞvürabüen ·bir kimseyıü. Kendisiri.i ?ünni akidenin. ~üdafii, Şia:'nın b~ş düş~anı gibi görürdü. ArapÇa ve Farsça'yı iyi bi,} ii, alim ve _san'atkftı· ·kişiydi. Hat, nakış ve niusikiden anlar,_ sert yaradılışh olinasına .rağmen il~ .ve ~a!l'at e:rbabını himaye eder, onlara değct verirdi. Taassuba müsamaha etm.eyen açık fikirli bir
. kim,seydi. İlmi daima teşvik eıier, eğitime öiıeıİı. ve~irdi. Bu sebeple ida-· · ~esi altındaki şeh.irlerde pekç~k 'uıedreseler yapbrmıştı. :Ozb~k ·gelenek~
· le.ı.'ine ~e Cengiz yasasına $sıkıya bağlı idi: Dev_ri, Özbek tarihinin en . · pa,rlak ve kudretli ~evr'i olm~ştlı . · · . . ' . · · . · ·
'.
104 KEMAL ERASLAN
Şiliani Han, iYi bir devlet -adaıru ve kum~dan olduğu kadar iyi bir · şair idi. Klasik tarzdaki şililerinin dili sade, mecazları hasittir. Şiirlerinde mahalli ,söyleyişlere," ses taklitlerine fazlasıyla .yeı• veı·ir. Gazelleri aŞk; şarap, hasret gibi temaların yanında siyasi hayatın~ki olayları da dile getirir. Sünni akideye sİkıca bağlı olmasina rağmen, şarap v~ musiki alemleriıli s~ver ve şiirlerinde yansıtır. G-ünlük-ya-şiı.yışı, Semerkan~, Buhara gibi şehirl~rin güzellikleri de şiirlei>ine konu olll!'. Büyük Türk sUfisi Ahmed Yesevi'ye aşm ·bu hürmet ve bağlı4ğı varw. Bu seb~le bazı ga~ zellerinde Y esev1'yi övmüş, Y es evi'nin hİ.kn:!-eileri tarzında Hece vezniyle. ve dörtlükler le. ş~ler de yazmıştır ı. ·
Şiliani Han'ın eli.mjzde bir divanı ile Bahru'l-hüda adlı dini-ahlaki manzum .bir eseri. bulunmaktadır: Ayrıca. fıkha _dair ·bir risalesinin olduğu ve liususi kütüphanesinde bulunduğu· Fuad Köprülü ·taxafmdan ileri sürülürse de eseri görmemiz mümkün olmadı2 . . Şiha~i Han'ın bu nsalesini oğlu Muhammed Timur için 1507 (n. 913) yılında kaleme aldığı v~ dini bilgileı· vermek gayesi glittüğü söylenir;
B a hr u'l-- llü da
Şiliani Han'ın 1508 (h. 914) yılmda tamaııiladığı bu eseri, Arftz'un Remel-i müsemmen-i m~hzU.f ( Fa<ilatün fii'iliitün fiicilatün "jacilün) vezniyle yazılmış dini-ahlaki manzum bir risale.dir. Eseı_in bilinen yegane nüshası Biritish l\tluseum'da .A.dd. 7914 numarayla kayıtlı J?ulunan.bir mec~uanın lb-22b ·yapra-lilaı-ı arasında yer ·almaktadır .
. Metnin yazısı ol~uk~a güzel ve okunaklı nesh-talik'tir. Her sahifede on bir. satır ·bulunma1..-ıadır. Metin ~edvel ~çine alınmamıştİr. · Metinde başlık olarak "I_(aşayid-i MevliinaŞ~banl, caleyhi'r-ra~me" ibaresi -bulunmaktadır ki m~tnin kaslde adını· v~rdiği çeşitli bölümlerden meydana gelmiş uzunca bi-.: manzlime_ olduğunu gösterme1..-tf?dir.
· 1. Şib3ııi Han'ııı hayatı ve E;Serleri için bk. ,
L. Bouvat, "Şeyb:ı.n.i Han" maddesi, Islam An3iklopcdisi, c. XI, !. 454-456. H.F. Ho~an, Turkish Literature A Bio·Bibliographical Survey, Seetion ill-Part 1,
vol. S, Utreçht 1969, s. 222-223. . . . Jıinos Eckm:ı.nn, "Die Tschaghataische Li tera~", Philologiae · Turcicac Fundomenın
ll, Wiesbaden 1964, s. 362-361. . . .
Kemal Eraslan, "Çağat.ay.füri", TDK, Türk Dili. sy. 415-4İ7, Ank:mıl986, s. 681-686. Yakup Karaso~, Şiban Han .Diı:anı {1ııceleme-iiet.Uı), Konya 1989 (Dol-tora tezi)
Fuad Köprülü, "Çağataır Edebiyab" maddesi, lslôm Ansikfopedisi, c. 3, s. 270-323. P.M. ·Melior~ld, Şeyban!·name, s: Petersbmg 1908.
H. Vanberi, Die "&lıeibaninde, Leipzıg 1885. . .
2. Fuad Köprülü, "Çağatay Edebiyatt" maddesi, ls/am Ansiklopedisi, c.- UI,s. 312:·
ŞİBANİ ·HA~'İN BA.H.:RU'L-HÜDA _i\..DLI ESERi ı os
. 1b ',de sağ alt yaİi.da içinde '\ <abdu;ıu !;{asan ....... ". sözlerinin kazık. oldu~ bir in:iihür, 2a'da sol yandir ise ''min mütemallikiit. el- lJ,al;.-lr. el-fa- · ·lj.ir kelb-i iisitiin-ı ·bab-~ şibr ii şebir mul.ıtiic ·ziJazl-i lıalliil;.-ı Js,iidir, Mu-· lJ,amrned İbn I;liicl_ 'Ali, siik.in-i ~azviiı ki in neşiiyi·IJ şaJ.ıtlJ, - ve ma~biit der Diiru's-saltanat-ı ~azvln iitiba' şud, tah-riren .f(22 şehr-i - Şaferü'l-mu-. ~~ffer, sene 1218" ib-aresinin yer aldığı temellük kaydı ile - altında "Alliihümme Şalli 'alii seyjidinii Muh-ammed'' sözlerinin kazılı ol(luğlf diğer
· bir mühür bulunmaktadır. 22b'de metnin altmda i~e "ketebehu el-<abi _ .el{a~lr el-mü~nib ,...I!aft~ Mu~ıammed el-Kiitib" şeklinde ketebe kaydı bulunmaktadır .
. . Şiliant eseıinde Bal.ıru'l-hüdfi "~idayet deniia" adının verilişini şu beyitle· açık bir şekilde ifade eder:
.(222) Çün hidiiyet ' yoiı!'--ı kö~setmişem bu· şi<rde Bu Is-aşlde atı boldı gaybdın Bal]..ru'l-hüdii . Eserili iki yüz altmış beyit olduğu metinde ifade edilıni_ştir :
(223) İlcki yüzdür be:r..ti dağı altmış anı kıbi lk~i yüz altmış turur, BalJ,ru'l-hüdii'nı hem sana
.. . Ancak elim~zde bulunan nüsha iki yüz· otuz dört beyittir. Yirmi
altı beyitlik bir kısım metinile yer almamıştır. Bu bir istinsah hata~ı olabileceği gibi, elimizdeki metnin ~ksik bir nüshadan isitinsah ediluliş olmasından ileri ·geldiği de düşü:ıiülebilir. Metnin .tamamlanması ancak ikin-
·. ci ve tam bii nüshanm bulunma;ı ll'3 müıİıkün olacaktır.
· Şiban1 e?erini· li. ·914 (m. ısoS) · yılında tamamladığın,ı. ve bu sıra me~iliniiı ·Bi~tam ile Damğan arasında bul~duğunu şu beyitl~rle ifade
· etmektedir: -.
Yılı lu yil idi vu ayı M ~l.ıarrem ayı kim. • • 1
Ibtidiisı gurre~e, bişinde boldı intihii (225)
(226) lr~i tol;.T;.uz yüz ta!;.ı on tört H~cret vaJs,tıdın Kim bu gülşen içre taptı qülbül-i tab<ım nev.a
(227) Menzilim ol vaf.>t idi Bisçiim bile Diimğiin'da Kim manga. !s-ıldı meded ervii/J,-ı pak-i ·enbiya . . ' . ..
Eserin başlığmdan da anlaşılacağı gibi, ~etin tek bir kaslde Qlmayıp ·gazel tarı.ında kafiyeli kas)delerden oluşmuş uzunca bir man:iu~edir. Ancak her kasideyi, beyit sayısı iki ile· kırk altı a~asm~a 'değişen bend saymak o.a mümkündP.,:. Sonunda mahlasui. ye.r aldığı. bend sayısı on
106 KEMAL ERASLAN
:\:ıirdir. İki heyitlik altıu~ı .bend, konu itibeı.riyle birlik arzede~ h~şjnci heude dahü edildiği takdirde hend sayısı on olmuş ohu. Bendierin mah-Jasl~ V'! heyit sayıla-çı itibariyle durumu şöyledir: · ·
heud beyit· sayısı kullanılan 'mahlas
I ll M:iskln· Şinani
· II 42 Şib'an1
III 9 Şibôn
IV 46 Şili am V· 9 lV!isk1n Şiliani
·.VI 2 Şilia_m . VII 28 ŞibanJ
VIII 14 Şi.öanı
IX 19 Miskin Şiliani ..
X 23 Şiban
. XI 31 '.
Gö!'üldüğü gibi metinde beş .defa ''Mişkln Şibani", ücr defa "Ş~alll", iki defa da "Şiban" mahlası kullanıln;uş, son· bendde ise pıahlas kq.ilap.ıl~ ma mıştır.
· ·. Bendle~in muhteva bakımından durumu şöyle(l:ir: . . I. bend: Bu bend ."Tevhld" _ıllup Tanrı'nın .birliğinden, ezdi ve ebe-
di oluşundan, bütün alen:ıler~ yoktan var edişin:den, kudretinin sonsuzlu~dan: ".kahliar, gafür, rahim'' sifatlarıuda:ıi 'bahsedilir ... .
. II. h.end: Bu.bend "Münacat" olup kendisinin günı;.hkar bir kul oluşundan, Tanrı'nın ye!leri ve gökleı·i, geceyi ve gündüzü, Arş, Kürsi, Levh ve Kalem'i, ayı ve güneşi; mevsimleri ve çiçekle..-i. ayrı ayl'l özellik ve giizellikte yaı·attığından, Hz . .Adem'i mümtaz, şeytanı ise lanetli kıldığından, madde alemini "su, toprak, hava, at~ş" olma~ üzere dört unsurda,n ~~ettiğinden, bu ·unsurların- y~inlaı•ı itibaTiyle· birbirine zıd ~re · geçici olduklarında;.ı, dolayısıyla varlık al~m.i.xiliı. fani, ruhun ise ebedi olduğundan, varlık aJ.e~~nden önce ilk olarak "Ruh-ı Muhammedi;'nin yaratıldığınclan, silret ilei:nind·e Hz . .Aderiı'in Hz. Muhammed'e·ata olduğundan, . mana aleminde ise Hz: Muhaıİmied'in H~ . .Adem·'e ata olduğundan hahseılilir . .
· ŞİBANİ HAN'IN"BARRU'L-HÜDA ADU ESERi ··. 107
.. .. . III .. bend: Bu bendde de Tanrı'run "kadiı·" sıfaıı · ile her dilediğini
haküzre yap::nağa inuktedir oluşundan, "fail-i mı,ıtİak" oluşundan }>ah.sedilir.
: IV. bend: Bu bend "Na't" olup Hz .. Peygamber'e salat ve ·selamdan sonra, onuİı Çeşitli meziyetlerinden, "hablb" ve "şefi"· sıfcı.ılarmdan, telılig ettiği şe'riatinden, Tahfi ·ve Yastn sfuelerinin._onun şaİıına nazil oluş~d~n, l\lirac· hadisesind~n ve nefse uyma dalaletinden bahsedilir,
Y. ben_d: Bn bendde "aşk"m değeri· ve ?nemind"en, ~ainatm aşk ile yaratıldığmdan balısediliı-. · ·
VI. b~nd: Bu bendde de "aşk" konu edilir.
VII. bend: Bu hendde varlık aleminin dört ·unsurdan meydana_ gel-, Cl.iği, varlık aleminin "cimıad, -nebat, hayvan (canlı)" olmak üzere üç
gruba ayı-ıldığı, c·anlılar .içinde de insanın konuşma kabiliyeti ve akıl sahibi olması ile en üstün. olduğu, iyilik etmenin fazileti, ölünilü olaiı. insandan. geriye ·sadece iyi a~ kalacağı, affetm~nin büyüklük olduğu ve Tanrı indinde ıİı.ükafatlandırılacağı hususla-n ·üzerinde durulınuştlli'.
VIII. -bend: Bu benade Tilnur nesli ile olan mücadeleleri, doğruluk ve iyi alılakm üstünlüğü, dünya ve nimetlerinin geçici olduğu, insan aklıma kader ve k,azfi "karşısırı,da aciz kalclığı, fakr yohmdan ayı•.ı:l:ı:namanın gerektiği-_ hususları . üzerinde durulmuştur, · .
. . IX. · be_nd: Bu bendde fakr yolunu tutma,. düşkünlere. 'yardımcı ol- · ·
ma, kader_e rıza gÖsteı•m.e, tevekkül, ibade.t ·ove tevazu sahibi olma, ~efse uyma~a, kanaatsiz}!k, kibir; tezvir gi_bi kötü huylardan kaçuim.a husus~ ları üzerinde ~urulmuştur.
X. bend: Bu bendde ilim ve ~etin iki dünyada da saadet sebebi old_ugu, in.sarun Allah'ın lütfuna muhtaç bUlunduğu, kasidesinin Allah'ın sonsuz.kudreiini gözler önüne serdjği, Allah'ııi Hz. _Adem'-e ledün ilmini
· (ilahi sırlar ve 1lilgiler) ve bütün eŞyamn-isimlerini öğrettiği, ibıin bütün müşkülleri açacak güçte o.lduğiı hususları üzerinde durulmu-ştur. · . . .
. XI. bend: Bu bendde iİmiıl gündüz; c~hlin gee~ ol~uğu,-·bu sebeple - ' alim ile c ahilin -bir oİm.ay.acağı, Allah'm.' dört unsmu· ve dört .)Ilevsimi pir ~henk içinde yarattığı~ Hz. lVIuhammed'i zatmm· J).urundan peyda
.kıldığı, insanm .. Allaİı'm z&tmı ve:sıfatl.armddi·a1..-ıen aciz olduğu, Allah' . . m tecelli yeri olan göıılün Aı·ş ·gibi geniş olması gereği, insarun marifet · sahibi olı:iı.ası ile meleklerden üs:tün oiduğu, ma.dfetin i~e Allah'ın varlılığını V~ birliğini hiçbir ŞÜpheye yer Vertneden -kabul etmek Ve inanmak
.· 108 KEMAL ERASLAN
. . . olduğu, ka:sidesinin yazılış tarihi, beyit sayısı hususları "Üzerinde durulmuş, dua üe tam~mlaiı.mıŞtır.
Metinde ifade Kur'ô:n-ı Kerim'den ay.etler, had1sler ve"özlü: sözlerle takViye edümiştir. Ancak bu alıntılarda yer yeı· takdim~tehir veya ihtisar şekİinde t.asarı.uflara gidilmiştir ki, bunun başlıca sebe:Pi veıindir. --Metinde dikkati çeken diğer bir husus da, diJ?.i-;ıhlaki bir eserde büe Şibani'~ günlük hadlselerden, siyasi mücadelelerind~n uzak kalama- · ması ve yeri geldikçe bunları eseritie dahü etmesidir. Bilhassa Timuroğulları ü~ hayatı b.o~ca yaptığı m~cadele, Timurlula~ tahima Ôtti.rma gayesi, İslam'a ve Sünni akideye hizmeti kendisine görev bilmesi, · divanındaki gazellere yansıdığı gipi bu eserine de yans~mıştır. Şiban'i Han, hayatı Üe sa.İı.'atı iç-içe oian, her yönüyle orijiİı.al bir · ş~hsiy~ttir.
KISALTMALAR
. A - Arapça h. ~ hi cr i
b k. bakımz krş. - karşılaştırınız
c. c.ilt m. miladi
ç. Çince f!. - sahife"
F Farsça sy. sayı
İMLA. ÖZELLİKLE;Rİ
Me~niıniz im.la .hakı.mmdan büyük Ölçüde klasik Çağatay · imiasım ya~itmakla beraber, bazı bakımlardan da kendisine has Öz~lli.İder taşı
. maktadir. Metiıirnizin iınla hakımından en açİk özelliği, istikrar. göstermey'işidir. Yer yer y.azılış 'yanlışları ve eksikler, veya ~ynı keliınede dahi far~ yazılışlar bu arada zikredilehilllo. Yanlış yazılı:şlal' dip 'notta beliı·til
. diği gibi ~ksikle~ de köşeli pa~antez içinde tamaınlan~ştır. İınla bakı~d;m metnimizde dikka1! _çek€n hususla:ı; Şöyİe özetlenebüir:
a. Üııllilerin yazılışı
l . Türkçe l;:elimelerde genellikle bütün ünliiler yazılmakla beraber, ; . bazı: kelimele~de ilk hecede buluniı.n ünlülerin yazılmadığı 4a görül
: ı:ı;tektedir: . .;~ çılcar (121), ıJlc_ yaman (14S); ._r. .J.-;IJ. yaratğuçı (2). Şahıs zamirlerinden, L~~ manga (232) ve ts::;._. sar%a (192) keliıneleriİı.de ilk
· liecedeki . ünlü kaide ·halinde ya?~a?J.~ktadır.
· 2. Türkçe kelimelerde fe f ünlüsü genellikle klasik. Çağatay imiasmda olduğu . gibi e).if ( 1) ile yazılınakt~du: ıJ:>'-!_1 ilen (46), .J.Jjl...'.;.J) kör-setür ('i), ' lS"j.JI özge (4), ,:;L(.; Eiken (50) gib?. ·
· 3. Bazı. kelimelerde. de' Üıılüleıin iki ayrı şekilde yazıldığı gC\l'iilmektedi.i: ~.J~ (96),....., <~::-.;~ (100) barça, ·.v.r. (30) ,....., :J.r. (122) birlegibi.
· 4. İ~a bakımından metnimiz de goze ça;paiı en önemli huslıs, ilk ·lıecede hulunap. .;e ti 1 veya /.CJ/ kabul edilmesinde tereddüt edilen ünlü-
. nün yazılmasında görülen istikrarsızlıktır. ·
b. Ünsüzlerin yazılışı
Ünsüzlerin yazilişında metnimizle ilgili özelliJ:der şöyle .belirlenebilir:
1 . ,Ünsüzlerin imlasında dikkati çekeri en önemli husus, klasik Çağatay im.la.sında olduğu gibi fk'{ ve ' fg'f sesleriilin tefrik edilmeyişidir .
. Bu s.ebepl~ iki ünlü arasmda bulu_nan ön damak fk f sesi~ yumıı,şayıp yumuşamadığını tesbit mümkün olmadığı gibi, soııda . bulunan yumıi
. şak /g'/ sesinin sertleşip sertleşmediğini de t~sbit mümkün degildir: · ~'(J ~ birlikine (49), ~ kiçik (la?) glbi. ··
ııo KEMAL ERASLAN
2. _Hem Türlcçe, hem de yabancı asıllı kelimelerde b~unan fç) ünsiizü .çoğu defa ~ ye~in~ ~ ile yazılmıştll' : . ~_, 1 avuç (94), ~li J.;.aç (150), ~_,.. munça (217); iJY':" çün {15), J~ çar (20~), t_lr.- çerôg (169) gibi. .
· . 3. Türkçe kelimelerde 'fp f iinsüzü genellikle·"" yerine ":" ile yazılmıştır:":"§' k;öp (7), c.5'Lc.l; tapmas (33), "Y_,~_,j _top-tola (17) gibi. f-p/ zarf -fül eki de genellikle ":" ile yazılmıştll': Jy._,..l.;,; ~ılıptur (20). Yabancı asıllı kelimelerde de bazen fp f ünsüzünün de ":" ile yazildığı görülfu: ..:....-.ı :{Jest (167) gibi.·
4. Hem Tfukç~,' hem de yabancı asıllı -kelimelerde sin (._,..) ;harfi, altına'üç :O:okta ·konulmak suretiyle belh"t~iştix:_,_,...,ı asrı.i (61), "-" .ı:,l irse (Ü4), .Y' su (34); .;_.-_,~ d~st (13.5), ..,-);nergis (27), i.Jl-1 il;s~n (100) gibi.
5 . Türkçe kelimelerde yan yana h ulunan aynı iki ünsüzün tek ün~ süz halinde. yazıldığı metniıxıizde sıkça. görülmektedir: r..>~ı· ikici (67), &-1 itti-·(52), jt..J§' körsetti (198), j_,;~.; tol;'l;ı:uz (127), jl.t_ yarattı (40) gibi.
, c. Metnimizin im.la bakım.Jndan önemli biı' Özelliği de noktalamada · ~üyük ölçüde hell!- Türkçe ~e}!.melerde, hem de yabancı asıllı kelimelerde ihtisara gidilmesidir: &~ aştı (105), . y-:l).,.ı bilmes. (6), r.5" kim (48), <>le.> tınmay (116), .fJY.. yüzini (18), ~ cümle (224), ~...., kıç (139), ~S gene (47), ull..P şıfatı (!) gibi. ·
. \
. ç. Metinde belirli kelimelerin bitişik yazildığı göze .çarpmaktadır:._
J_,JJ_,.J> lıem~oldur (2), ~.ı.l.~ <alem:dik. t189) J.JJ.J_JJ_,I ol-durur: (127), dı,~_,~jl uşbu~ung-dik (181), Jjj_PY.. yol;'-tu,rur (60) gibi. ·
d. Metnimiide büyük Ölçüde ekle;in ayrı y~zıldığ:ı ·görülmektedir. Eski Uygur · imlasıyla başİayan bu ~ar,z ·çağ~tay imİasmda yaygınlaş
. imştır. Az-çok Eski An,adolu Türkçesi meti~lerinde de: gördüğüm.~z bu özellik, imianın kaideleşmesi ile kaybolmuştur.
1. Ya,p~ ekleri.nln ayrı yazılması: l.ı.A) ~),; ~an-lıJ.;:da (107) .:;.).fo: yahş~-lı/ı; (134), J)J_,J4 yaruJ.;:-luJ.;: (206), !!_,Jr _,J _,ı ölüm-~üg (143), .!l:J!liJ_;~ yürek-lig (144), Jt.J,-~ yangıl-mal;ç (15), .i!-'Jl>- lıalel-siz (192), .i!-'.;_~y .nihayet-siz (66), J~iJLc_ yaman-lar (136), J~..k yıl-lar (7) gibi.
2·. İsim işletme eklexinin ayrı yazılması: .J.:--r..>~l iki-sin (12) <.SJ~.iJ)ı.ç.l oglan~ları (148), ~tsTay-nıng (95), ~<>..J!! biri-ning (33), d.::,;iJ~ cihan -nıng ~145), d.::,;.!lli felek-ning (95), d.::,;!l_,) kök-ning (18), .!l;_,i.JY. ıünnüng (21), J~t.l emiineHıi (215), ·J.:ı_,.) kün-ni (22)~~ la<n:et-ni {23), J~J ra~ım_et-ni (182), Jr_,~_,j4_ yazugum-nı (55); ~ .... L...ı aşlı-ga: (33), . ~J':. d~şmen-ğa (182), IS'J-f' kişi-ge (10?),'\fJ..yil-ge (125); bıJlr: <alem-ek
ŞİBANİ HAN'IN BAHRU'L-~A ADLI ESERİ lll
(48), . b.:J.:T'~ nıa'rifet-de (214), b..::..J~....., ş'üret-de (43); <f...lcJ~ ciin-dın (64), iJ_.l.}-:f kişi-din (İ37), .:.ı:..)SL.J\j .J) kötermeki-din (215), .:ı:..) r.;~ Tingridin (7~), <f...l.;~~n.~ yaratmas-dın (41) gibi.
3. Fiil işletme ekleı-inin ayı•ı, yazılm.asl: r.;.) ı.St ay-dı (180), J.fJ.:S ~ı~-ğıl (141) Jy~· l;.ılıp-tur (17) gibi.
· . · 4. Bücı.lı-me elt?nin ayrı yazılması: :ı_,.).:ıt~ (ıayriin-dur (20), JJ.l.!..l;.JI
anıng-dur (56), JJ.l( _? kere·m-dür . (66), JJ.lr.>j_,l özi-diir (7).
e. Klasik Çağatay imlasında olduğu gibi metnimizde de hareke an
cak kaı:ışıklığı ö~e~ek maksadiyle bazen kullanılmıştır: cS}cSI aydı.
(180), 0:·~i J:~ kirmdin (50), .?. yitti (82) _gibi.
f . Metnlniizde izafet kesresinin nadir .olarak harfle bıılirtüdiği görül~ektedir: ..:-J1; JAi ehl-i ~ulniet (206), l:."J ..,IS' gül-i ra'nü (156), d".r~ .5-::min-i ser-geşte (61)' gibi . .
g. Atıf vav1 metnimizde bazen ihm.al~düip yaz~anııştrr: ..:..u.... ..:..ı.; eiit u şifat (6), .!.l;.J ;.ı§ ;i ay u künning (19) gibi~ .
ı b
2a
ME TİN
~.AŞA.YlD-İ MEVLANA. ŞİBA.Ni
caıeyhi'r-ral}.me
I
ı (l) · Tingri'ge til 'birle aygıl ay köngül .l;ı.amd u §enii 2 Kim ·sipas u şükr la~dm ari'ga bi-müntehii
3 4
. 5
6
7 8
1 (5) 2
3 4
5 ·6
7 8
9 ..
lO
Barça ·ciilemni yaratguçı ~ad.Im-i lem-yezel Yo~d~ bar ~ldı hizlerni, hem-oldur ibtidii
Her ·ne.k:im mevcüd irür ciiıemde, ol birdi vücüd • ~ J~ı· ~ı;~~ ı _[.~-, -Jl~ ~u;,~ 'i ı" _u~:.~r..;. .,.,. (.)~
Evvel ü ii\Jir hem oldur, ıahir ü biitın hem ol .Andın özge fani vü bii~ uş-oldur intiha
Ni üçün bar Jp.ldı ca.ıem, ıii üçüri yo~ Jp.ldı ol Özi bilür, .l;ı..ikmetiıı.i. bilmedile~ imbiyii
Hem müşahid, hem müklişif bilmedi ?Jiit · [u·] şıfiit· _ Kim. ~nıılg z:at u şıfitın hiç bilmes evliya
-Her niçe yıllar tirllseler bu ~alJı:;ı k?yiniit Özidür bir, köp şıfiitı, körsetür ~ud.Iet :ijud~
l.(ahrıda liar lutfı .vü hem· lu'tfıda ~ahrı anı~g · M:ü'min oldur, hem müyemmen, hem caı~ ü 'Jcibriya
1-.- .•ı .. 1!. • .u.ıı ·- .. [.~-, ~ J_l JIJ~ .;uP~'i·ı ~u~#
~ -J~' . ı:,~ _u~~=~ı. J'~ .
o . .. u: ll (lO) ·!.<ahir ü ~ahhir oldur, hem gafür_ u hem ra~im
2h ı Yir ükök. ~iili imestür, ~udretidind:ür tola
2 yolfdın: Vezin gereği yo" hecesi imal e ile bir kapalı ve bir açık he cc kabul edilınellılir.
3a
ŞİBANİ HAN'IN BAHRU'L-HÜDA ADLI ESERİ
. " ... 2 Didi ~ 1 ':1 §en~ tev]:ıidide . ij:ayru'l-beşer 3 J:Iamdını Miskin Şiliani ni·lpla bilgey eda
II
·4. Can bilen köıfglümni ya Rab ma}.ı.rem-i esrar ]p.l, 5 Ol .ikisin lu;f Iplgıl, derdime sin-sin deva
6 7
.s · 9
10, (15) ı
İkki calemde sening dergahıİıga )rudi 'bu ·~uı Lu~.f J.p)., sürme işikdin, him körsetme geda . . . . Y azugumnı cafv lplgıl, ay Kerim-i lem-yezel cömr barmÇa ç~ lpldım. asru köp cürm ü }}.a~a
Çün mening işim tlll'liP yazma~ yaıfgılma~ ay Kerim Saılga la~ ni durur, cafv eylemek, lut{ u ca~~
2 Y albarur-min ıün· ü kün, ay kar-siiz-ı bi-niyiiz 3 Hem caıa~, hem balayı~, dünya sivmekdin cüda
4 . . Kim lpliptur bu felekni nüh taba~ başdm aya~ 5 Kiin ]plıptur bu melayik top-tola kökler· ~ra
6 . Kim ]plıptur,. fikr .Jpl ~ökniıfg yüzini liiciverd 7 Kim ]plıptur çar}}. yüzi.ıı,i zer-efşiiJ?, .top-tola
8 Kim .Jplıptur ay [u] künning. çihresin caiem~fürüz 9 Kim .Jplıptuı yuldtızting liyinesin giti-nümli
10 (20) Ki.r,n ]plıptnr cArş u Kürsi, yir ü kök, Levl;l ü ~alem ll c~ l;layrandur bu ~udretlerde, bilgil ca~ii. :
3b .1 .. K~ mu~arrii .Jpldı tünnüılg .z4lfini leyl :Ü ~ehar · 2 -~ biriptür ·uşbu künniılg közige nij.r u: Ziya
3 Kim .Jplıptur uŞbu aynı gah bedr ü geh hilal 4 Kim .Jplıptuı: tÜD·Ü künni, biri a~ biri ~ara
5 ·6
7 · 8
9 (25) lO
.Kim tüşfudi tav~-ı ı.._cnetni CAzazll boynığa Kim Ata. Adeı;n başı.ga ~oydı tac-ı ıştifa
Aynı tedviride kim zayidü'n-nür eyledi Gah racic J.pldı . anı, gah birdi iCtil:a
Y aıfgı aynı kim .Jplur ay başıda şay~al kibi Bedr közgüsini kim. şay~al bilen birür cila
.16 dünya: Vezin gereği· dünye o~alıdır. 18 zer·efşiin: Metinde ::er·feşiin şeklindedir. Vezi.iı gereği düzeltiİmiştir .. 24 aynı: V ezin gereği ay hecesi im ale ile bir kapalı ve bir açık he ce kabul edilmelidir.
llS
U4 KEMAL ERA$LAN
ll "4a ı
Kim cinayet lpldı gülge bu libas-ı lale-reng Hem yıgaç ~addıga kim lciydür~ bu yaşıl ~aha
4b
2 Nergis-i &er-mestniılg közini kim kul;ıll ]plur 3 Yir yüzini kim ~ur a~ u l,az~l, körgil, aılg~
4 Kim ~ur bu liile vü gül yasemin, her nev-bahar 5 Ergavan: ya~üt-ı al1.Irier dik, sarıg gül kehrüba
6 Taş içinde şurij.-rü Iacı.ı Bedeb-şan kim ~ur · 7 Bal].r içinde ~atreni kim lpldı dürı·-i ba-baha
8 (30) 9
lO . ll
ı 1
2
3 4
5 . 6
7 (35) 8
9 · ıo
Kiçeniılg ziÜfini ~ulmet bi.rle loldı ,tire-reng Kündüzüılg rub.sarını kün birle lpldı ba-şaia -
Ab u gilni kim muJ.<ayyed eyledi, sin fikr lpl Kim ~oşuptur uşbu b-ak ü ateş .ü ab u hava
Ot ~ yil topra~ u su bir yirde l,aldı inıii.zac Türlü şancatlarn:ı ~dı :e:alık-ı al'Z [u] sema
Tört cunşur .her birining aşlı aŞlıga kiter Ot u yil, topra~ u sudın hiç kişi tapmas vefa
BI-vefalardın ümid tutgan kişi na-ehl irür Ot u yil, topra~ u su terkibide bolmas be~a · ..
Tört · cunşurdur ki bardur her birige özge meyl ~adı azdad hergiz birge bolm~ i\:tiza
· İmtizaci kim baluptur, canzidür, aşlı y«>l.< · Her ne hardur carızi, bir künde ·tapar ~za
ll Sa ı
Her biri öz merkezige -meyl itiben: _ ayrılur Niçe kün ger birge bolsa, birge bol.nia8 dayima
2 · Evveli · ıopral.< idi, hem ab-iri toprak· olur · ·. 3 Rül;i.·ı · pakiılgni ayır, ~gıl ·u topral.<d~ ·cüda . ..
4 u~~bü.latİu ;fikr ·l,algıl; müntehii. l.<ayda boltır . 5 Barçadin: -irdi burUiı.rai.< rü~~ı p"ak~i MuH~fa
6 (40) 7
Barçadm· öiıg: l,alıiıış irdi Muştafa'n:ıng rül}inı ... • 1 • •
Barçan:ı andın yaratlı J;[azret-i ·Rabbu~ı.caıa ·
33 törı : Vezin gereği im~e ,ile bir kapnlı ve bir açık hece kabul edilmelidir. 35 tört: Vezin gereği imaıe ile bir kapalı ve bir açık hece kabul_ eılilm.elidir. 37 ·bi~ge: Metinde biz ge şeklinde yazılmıştır. . . 38 Cümle yapısı bakımındnn ikinci _mısra'Olo "!Ull}-ı piikiıÇ,oni ayır .ıı J.cılğıl ıopralfdın· cUda"
olması gerekir. Vezin gereği değişikliğe uğratılmıştır.
·5b
6a
·8 9
lO
İl
ı
2
3
4.
5 (45) •
6
7 8
9
lO
ll ı .
ŞİBANİ HAN'IN BAİm.U'L-HÜDA 'ADLI ESERİ
I:Ialı: Taeala barça E.Şyani yaratmasdın buruıi. Bar idi evvelgı rü\u . Muştafa vü Mücteba
, o ,L"' I;Iazret-i ·Peygamber-i mü.rs.el didi ~ G.:.-">
• , ,. .. ,T _,j-~_~, 'I'.J _.-lJ.ol .. • .. ı',...-\ ... ı _ _ ..w _- ı.)~ ıJw ferrulJ,-l~a
c.A.Iem-i şüretde ger Adem'niılg oglı 'irdi ol c.A.Iem-i macnide ol irdi bu Adem'ga ata
Macni-·i • !f':J~] 'nı ger bil~e-~in, rüşe~ b olur
Kim bu Peygamber üçün b~ldı semektin ta st'ma . .
Ebr ü baran-ı hivanı lut{ ]ı:ıldı I:Ialı: bize .. o.. .. o ; ; o ·"ı 1 o , ; o .. L"' o , ,_ •• ;
D'di t. ! ...ı._,._, • :ı '-.J ..iı.Jü ı 'T;:Y" . (.)~.) ~ c_A - J
I;Iikmet ilen yirge kim birdi sükün taglar bile ~udret ilen çar"!pıı lci~ ser-nigü)l lı:ıldı bina
1 •
Uş-bu iidem ıı.ynetinde gene yaşurgan turur J . o J o ;> .... •
Kim . ı..s->-JJ ı.)-" ~j ı.::.,._;,....,A_; delilidür aılga - ,.,.. - ....
Uş•bu yanglıg t ertibi calemde, aygıl kim Jplur Munça l;ı.ikmet kim ~oyuptur lJ.ynet-i Adem ara
2 Bagnıılg emvatını cfsi kibi tirgüzdi yil 3 ~ud-.:etiniılg birlikine )Joş delilidür şaba
4 (50) ~ı;ndin ap~s çı]ı:ardi vü lı:amışdın lı:and u şekr 5 ~ :ijurma çı]ı:ardı yıgaçdın, giil tikendin_ bag ara
6 Yir ji kök.niıfg )JalıiFıdur, ay u künniılg şiinici 7 V a1;ı.ş u· ıayr u in s ü cin rızlı:ını birür dayima
8 Kök ü yirge ba)Jşiş itti rifCat;_ ile meskenet_ .
9 D idi -:$. C~-ll G~L lA C:!.~:; ;.; ~ \IY, 10 Bu Şibani tün ü künde sende [n] amir~iş ·tiler
ll ~~ 4 ~~ t~ c~~ t~ c~~
115 .
42 tJıar'ede vezin gereği takdim-tehir · yapılmıştır. Doğrusu şöyledir: ~~ . ·r.lT .Jll ..t ~ .:...:S' ~~ J .lll .
44 Metinde ger kelimesi. mükerrer. yazılıwşur. SO şeJ,:r: Vezin gereği şeker kelinıesi Şek'r okunmuştur.
b urma: y ezin gereği ikinci hece lasa Iiabnl edilmelidir.
ll6
6h
..
7a
7h
ı
2
KEMAL ERASLAN
III
J J L"'• .J .iı\ .J~o "' · ı;ı:akim-i her-l;ıa~ sin o~ sjn ~ J-! ~ ""' _ . , } , - , Jlfll J .... .. .
FaciJ-i mupa~ s4ı o~ sin .ı.~ C. ~1 J~
3 (55) Ge~ bagışiar-sin mini fa~lıng bile ~~J~I , ~ 4 Ger sorar-sin yarrngumm cad! ile, va-}.ı.asretii
5 6
7
8
9 ı o
ll
ı
2 (60)
3 ·
4 . . 5
6 7
:ijalJı: amn-gd~, l;ı.ükm anıılgdur, emr amılgdur, nehy anıılg Fazl anıngdur, mülk anıılgdur, her ~e J.olsa caıa
ı:'adışahlarnı geda ~ur, gedanı şah . iter . J i" ,_- o .,.. ~ , J , 'I•IJ:ıı• J _, ..,... o ~ J •, . .
.ı. L!d ıj..O j-~ ~ . .ı.l..!i ~ L _r..i """ ..,. , .... .
Fazlıılg olsa ~utulur-min ay Kerim ü ay R.a~m cAdlıılg olsa M ]plur-min asru köp cürm ü lJ.~ta
)':"'J~~.lll ~CD- 2;( (~~jı ~,::_.- .. ~(,
LJ~?-1 "j ~; ~,~ •0"'_;. .J(A:ç ~ :_:.ı~ U
Sindin özge yo~ turur ca.Iemde ral;ıman u ral;ıi.m
(:.') :s-"' "(~ , ~' . .ü •0--- u~JI ~~ - , , ""
·J?ayimal-1 maCşiyet ~OYma mening ilgimııi tut Kim min-i ser-geşt'l asru ~alm.ışam hi:Odest ü pa
Toymaru Şilian niçe kim içti bu ah-ı l;ıayat
]J:oş"turur her niçndiasa kişi müşk-i JJıta .
IV
8 Yüz şalat (u ] yüz selam aysalı: niııar-ı Muşıafa 9 Şuhl;ı u şiim 1plsa~. duriid ile duca-i M~taz.a
10 ı
2 (65) 3
ŞemC-i cemc-j. enhiyaga yüz şalat u yüz selam ş·uhl;ı u şiim aygıl anga candın duriid ile duCii - . . Şt}rc ilen tüzdi Jı.alayı~nı tari]ı:at yolıda
Kim Jı.c.J.d.!ı:cttnı ~p cayne'l-y'2~In ol mu~teda
4 ci.lzD:' hal;ırında nihayetsiz aılga fazi u kemal 5 Ma;har-ı lutf u keremdür, ma eden-i şİd]ı: u şafii ·
61 min·i ser-geşte: İzafet kesres{ yo.zıyla belirti4Diştir.
6 7
8 . 9
ıo ··
ll
ı (70) 2
3
4
5 .6
7
8
9 . lO ..
· ŞiBANi ·HAN'IN BAHRU'L-HÜDA ADLI ESJ?Rİ
· Aynı ikki yar 'didiler küfr eliİi ne üÇüıı · Kim sening şerCiılgde münkirge bolu~ ikki.· gü~t
JJi~ındlır tGp-tola esrar-ı . J;Ia]ı:'nıılg n:ı.a}J.zeni Matlacu'l-:envar köksidür, yiliii şeinsü'c;l-~u}J.a . . Filb.r üçüıı ı;Ialı; ikki Calemde anı Jı;ıldı }J.abib
.c.Aşilerniılg derı?ge ma]:tşt>r küni o~dur _şifa
'farfetii'l- cayni içinde yir ü kökni seyr iter Öz yiridin tipremegen dik körer ol enbiya
. . . ..... ..... . .... , . Hiç peyembe.r yörmedi -ol ~_ri c.:..;.ıü ·n:ı.enzilin
. -o' O'
. :1,\:urb-ı lS; ~ 1 J 1 müyesser boldı Tingri'diıı aılga
Kildi o~.l~~! ~~-1 _ı..>.ÜI ~ıJG..~ şanıda .Kim anıılg ]ı:urbuiı bilg~y enbiya vü ·evliya
Şadr-ı ı..>~l :'ı)~ vü bedr~i :;.a:;ıı [ıjC., Militer-i .her dü-cihan u JJ'Va~e-i her dü-sera: .
Sürme 19ldılar to]ı:uz efliik aya]ı:ı tozını Hem melek, hem ms· .ü cinniıfg közigedür tütiyii
ll (75) Şüre-i 'fiiha vü Yasin indi anıng vaşfıda . -. ~ .. ~rı . ~-..:._·ı~'· 1 Hem c_rj t . dağı vaşfı tü.rur, hen:ı. ~ .J
o 1·- J J .........
2 J;Ia]ı: didi vaşfinı :1,\:ur'.iin'~a 't::~P ,JJ> ~[S; . . • . ~ J J .
3 Dünedi J;Ia]ı: kimge bu f:~ ,.J..l..>- ilen §enli
4 Muştafa kil,di ·ki.bolgay •0!-( (~U "~) . . ..... . .....
s ı..>;,:ıı . J:;..;ı:. ..r~(:ıı J".>:.J jP ı..,:ı...:, ıj4 .. c ... . ..... , ,... ,
6 Ol tahib-i billet-i cişyan ki şı):t}J.at babıda 7 Andın ah~r Bü c Ali gar. bolsa ~a~_ün-ı şifa
8 Ol şt:fic ü ol ne~ir ü ol sirac u ol beşir 9 İkki ca.lem şadr u bedr ü Muştafa vü Mücteba
l O (80) Ol Neb! kim yetti kök üstide çün Jı;oydı Jı;adem ll :9idiler kerriibileıı ehlen ü sehlen me.d:ı.abii
75 Tahii ve Yiisfn .kelimeleri metinde .U. ve ·.,r. şeklinde yazılmıştı~.
117
us
9a ı
2
3
4
s 6
7 8
9 (8S) ı o ll
- KEMAL BRASLAN
Köz yum,up açgunça rehber ikki ?alem seyriter B olmadı hergiz ~ıicab1 bu s emekdin ta . sema
J o......... .... Y etti ol yirge k1 d~di u J j .) JJ Cebr~>n
. ......... "" " Ger bilür-sin ııienzilin, o~u uşol ~ .) f' cAx.ş'nın-g tübinde Micrad kiçesi kördi Re.sül Mevc urgan bir ulug derya-yı ac~am ba-şaf~
Top-tola kördi melii.yik mevc üzre fev.c fevc Didi munlarga şeh-i ebrar u tac-ı aşfiya
İmdi siz ~aydın kilip ~ayda barur-siz, aytıtigız Bir melek didi kİ; ay sul~an-ı b-ayl-ı enbiya
9b ' ı
Tingri ~udİet birle bir kevkeb yazar kök üzre kim ·Tört yüz ming yılda bir ~ahir bolur gerdün ara
2 3
4 s
6 7
8 (9ô) 9
lO ll
ıQa ı
2
<3 4
5
6
Tört yüz ming .~atl~ ol kevkebni kördüm, ya Resül. Ol za~andın seyr 'itip imdi yetiştim bur.ada
Bilmedim min seyr itiben. ~ayda bar [ay], ya :ı;rablb c~ }J.ayrandur !~i künhide, bil ay padışa
~udret-i. ŞaniCde bilgi!, hiç gay~t yol!: turıı.r Hiç kim ~dannı bilmes, nihayet ibtidii
Niçege tigrü sorar-sin mindin üıi.di bu baber ~acni közle ~im ~am~g derdinge macnidür deva
cAli:l.u hüş ile yiti9mes · ?;iit-ı pıikige kişi .Fazi bolsa kim sini cayne'l-ya]fin ~gay :ı;ruda
Ger kişige bölsa devlet m.acrifet cjlme'l-y~m
Ol kişining köngli ~urur genç-i devlet dayimi
Hem keramet, hem s~cadet, .heriı velay,et barça ol · Küfr ü ~ulmetni ysrutgtiçı, he~ o.~dur re~-nüma
Bir avuç tofragnı körgil lp.ldı leşger bHıisah
~~ -~ı ~0-s::ı :·+·;A~ ·~ı_ 1 ° ·;;_;c. -...... - . ------
86' törı·: Vezin gereği imnle ile bir kapalı ve bir açık hece kabul edilmelidir. · 87 törı: Vezin gereği imal e ile bir kapalı ve bir açık hece kabul edi~elidir.
91 yetişmes: Metinde v-~ ş~klinde yazılııuşUr.
I Oh
7 (95) 8
9
10
ll
ı
2
3
4 5
ŞİBANİ ~:IN B~U'L-HÜDA· ADLI ESE~İ
Aynıng }j.:urşmı smdurdurig feleıariılg :g.vanıda Yacni bu dacvetga bardur ehl-i calemga şal~
Zat-ı paki . o ü;;_:ıc~( ~ irdi anıng · Anıılg üçün harç~ ·mürsellerge boldı :pişiva
o .s,.,·~~ .• Jr. · · 0 .J>-:J Cı.J Muştafii'nıılg n ür [ı] idi, bil ya~
Bu heme cünıİe me~iihir, evveli ol ~iihira .
Her nime kim ba:ğ.ş itiben ismi ~a~~ar .~oydılar -*o 'o ~ .,.. ·
~':.J. l~ ':11 C...-: .. 4- evvel ' ol oldı ibtida
Anıılg üçün barçagcı.. mihr ü ·vefa andın yeter ŞerCining nürı turur cümlege bu şıdJı:: u şafa .
6 (100) I}.~biliy-yet taptılar eczii-yı calem harçası 7 Pertev~i nür-ı ·şeriCatda Jı::ılıp il?.siin vefa
8 Mim-i A];ınıed'ni kiterseılg, .ni ~alur, fikr eylegil 9 :ı;Ialı:· anı uş diyür · işit mü'e?;gindin şada · · . · ·
10 Mim-i Al?.med çün açıldı, özgeler boldı ca.dem ll :((aldı bir yalguz al?.ad, mac~üm boldı ma"siva
119
lla 1 . İt hörer, karvan köçer, mülhid işekdür din iı.ra
2 Ya ·Resüla'lliih manga aşl?-3,b ilen Jı::ılgıl meded 3· Müstai;aJı:: min-ıllin b~ barça müstal?.a~ar . din ·ara
4 (105) I;laddın aştı, ya Nebi, cürm ü .günahım defteri 5 Tükeni:ix derya-yı I}.ulzUIİI., yazsa defterler ar~
6 Nefs-i kiifir · atını :pıinip yörür-min her '!:araf 7 c.Aciz ü miskin tti,rur:.min, nefs ü şeytan a'Jı::ribii
8 I}.a.rılı~da caciz oldum, tut Jı::olumnı, .ya Resül 9 Y o~ peniihıin sindin özge, sanga ~dım iltiçii
10 l.Coymağıl nevm.ld. Şibanl, ya Şeffce'l-mügnibin ll Padışeblerning arasınd~ min oJı::tur-min gedii
95 aynı~g: Vezin gereği ay hecesi iniaıe ile bir kapalı ve bir aç;ı. hec~ kabul edilmelidir.
99 ıurur: Metinde J JJ_,j şeklinde yazılmıştır.
101 Birinci mısranın. vezni bozuktur, düzelmesi için uygıin olmayan imaleler yapmak gerekir.
lOS aştı: Metinde tS--1 şeklinde yazılmıştır.
120 KEMAL ERASLAN
V
llb ı cttm ü }:ıikmetdür kişige ikki dünya miil u gene 2 Dünya vü cuUide oldur kişige şa~ıih-liva
3 (HO) Ni sebebtür otdın lp)ma~ AdeJ:!1 terkib [i ]ni 4 cJş~ otıdındur köngülge dayima ~«}"~ u ş~fii
5 cJş}s otını bilgüsidür bu köngül cüşldesi 6 cJş~ otıdm boldı }:ıaşıl, bil· ki ciJm-i kimiya
"i cJş~ üçün Adem Ata bir cev bahane ~dı, bil B cJş~~ }.ıurmeti- çün ~dı melayik . pişiva
9. cJş~ anıılg-ç~ ~dı ı:agbet, andm oldı mürseli n ı o cJş~ılg ·J:ıa~F:~ ü_çün boldı }:ıabibi _MtİŞ!afii
ll cJş~ giilib irdi irse, ljeı.~ didi A}:ımed ·]:ıabTh
ı2a ı . cJş~ üÇün h:em melayik ]pldı, mürsel iktida
2 (115) cJş~ ~dı kişini biri biridm her-güzin 3 cJş~ üçün lja~ bendesin atm ~oyuptm· evliya·
4 cJş:Jı; üçün tün ü kün tmmay yörür çar}j.-ı felek 5 cJş~ yolınga kim. ~adem . ~o ;y-sa, munung tig ~übtela
6 Bu ni şunc u bu ni Jı.-udret, aıfglam.as Miskln Şihan 7 . Gam yime derdiılgge de~man, ~-sin, ~gay deva
VI 8 cJş~-ı gül işiifte ~ı.ldı bülbül-i bi-çiireni 9 cJş~ anıılg-çün boldı · 'ql.eŞhüı·, her se}:ıerde_ niileha ·
ıQ . cJş~ ehlidin e·~er yo~tur, nedeyin bu zaman-ll Ay Şiharil ney kihin her şub]:ı-dem ~gıl neva
' VII
· ı2b 1 (ı20) Bu bedende uşbu yil tozma~ga ni-diy, bil sebeb 2 cJş~ otı yanmas idi, bolmasa bu bad."ı hava
109 dünya: İkinci mısrada bolunan kelimenin Yezin gereği dün ye şeklinde okwıması gerekir. no Birinci mısrada yemin düzelmesi için otdın kelimesin~e oı hecesin.in imiile ile bir kap·aJı ve bir
açık hece olarak kabul edilmesi ge~ekir. Aynen Ad em kelimesinde de ii s~sinin -zihnf ile kısa hece ol~ak kaboJ edilmesi gerekir. . -~ . . · ·
115 cış~ üçiin: Metinde e ış~ üçü!' çiin şeklindedir.
ıı6 yolınga: Vezin gereği ~~ ..t!. şeklinde yazılmıştır. munuılg :· Metinde di y şeklinde ya;ılmıştır.
ŞİBANİ ·HAN'IN .BAHRU'L..:.HÜDA ADLI J;!SERİ
3 · B~ nefes kirer ç~ar, ·her birisi h~ der-];ıayiit 4 Her biri ctsl·ıiefesdür, rü~unga k.üt·ı şafii
5 Ot u yil bii-le muşa~ holmagı boldı caceh 6 cJşlı: otınıng uçJ.ı:unıdın yetkürür arz u sema
7 Y.il atm m.inip yörür irdi Süleyman leşgeri 8 J;[alı: anı her yan tilese, yetkürür irdi Iı:aza
9 Sin anı yil dimegil, ~uşret yili holdı meded · 10 İ$:ıldı düşmen közin: ol yil tofraJ.ı: ile mühtela
ll (125) Ehı: ü had uşhu cihannı:ôg asru )J.oş ferraşıdur 3a 1 Kim bu yilge tekye J.ı:ılsa, ol kişidür na·seza
2 Her kişining Cön;ıri ·Calemde bu yil higin öter. 3 J;[aJ.ı: ne Jp.l.sa, irki hardur, sun hoyu.n, hirgil n~a
4 Amng ile yolı: J.ı:ılur u anıng ile bar J.ı:ı}ur 5 Ol mak.amidür hilür-siı;ı., ol durur .lj.avf u .ceca
6 · Tört cunşur hirle toJ.ı:~-uz kök togar, her ne ki har 7 Ol to~uz iihii·yı Culvidür, bu tört ·irür aı;ı.a
8 Tört cunşurdın bina holdı mevaUd-i ııelii§ · · 9 Kim cemadi vü .nehati holdı, ~ayvandur yana
10 (ı30) Barça ];ıayviiniitdın tı.va.hl ulug, .g.va.hi kiçik ı N~~lı: hirle caJ.ı:I u idriik ile insandur sezii
3h ı
2 Her ne kim caıemde har~ur ot u yil, tofraJ.ı: u su I;Ier ne ha~ y~Jı;J.ı:arı k.uyu ha];ır u her, arz u sema
3 Barça mul;ı.de§ler turur, mul;ı.de!! heJ.ı:iisı yolı: turur 4 Ol ~adim irür ki ba.J.ı:Idür, anga bolmas fena .
5 Ti:ôgri'dür ba.ıp yü taJ.ı:ı fiint irür her ne har o ~ ,, .ı ı~ o ~ ~ -'tl""'
6 · ~ J ~ 1 <!.u LA ı.s.!. J.J hardur güvii , "' ;;
7 Çün cihan fani turur, yabşılık. etseng. yal)şıraJ.ı: 8 :e:va.h düşmen holsa, .g.v~ döst\}ng, ay hü'J.cala
122 ad ıı semii: Metinde Lll"' ._; r şeklinde. yazılmıştır.
126 boyun : Metinde ..H.~ şeklinde yazılmıştır.
128 ı ört: Vezin gereği im d! e ile bir kapalı ve bir açık hece kabul edilmelidir .. 129 törı: Vezin ge~eği imwe ile bir kapalı ve bir açık hece kabul edilmelidir.
134 döstung: Metinde . .!1; _,; .;. .. J.) şeklinde yazılmştır.
121
122· KEMAL ERASLAN
9 (135) Döst hirlen ya}Jşıh~ }Joş, düşmen ilen ya}Jşıra}.t 10 Ger sening hirlen· yamanlı~ ' Jplsa, anıng Iıoynıda
ıı Ger yamanİar hirle }.tıl~ang ya}J.şılı.Jı: bu dünyada 14a 1 Tingri ya}Jşılı~ ceza birgey sanga yevmü'l~ceza
2 Çün kişidin hiç n:ime Jı:almas, hemln atı ~alur 3 Y a}J.şı atga ce h d ·~ıl ~m Jı:alsa ~indiri il ara
4 ~oy küdüret resmini, kiçme ş,afii ayinidin .. .. , o·-' .)_ •'" ı' "ç-"'' 5 Ehl-i diller sözidü.r ~ ~ ...l> _ ....,J 1...4 L"'
6 Yal]Şılı~ ya]Jşı turur, asru yamanlı.Jı:tur yaman 7 Barçağa ~ahir t~, bu sözde hiç yo~tur ·.ıı.afa.·
8 (140) Ya}J.şılı.Iı: biı-len yaman düşmen sa.nga ya}J.şı bolur 9 Bolmağan ya}Jşı senin~g hirlen yaman Jı:alur, anga
10 cAfv Jı:ılgıl, cafv kim holğay ~evahıılg hi-J.ıisiih
ll Tingı·i ~ur)iin'da ,-:ili~ didi, ecri ~ ·,;....
CAfv ~ u , 0:JWı J ~~:n .. &: .... J;~_y, o}.tu .. , , 14b ı . . .. o ., o ~ .,
2 . Mul)sin olgıl kim 0::::~]. 1 ~=--~ kilgey nida -
3 Ger ölüı:ı:düg l}aşn;ıını ~oysang c;:,.i ·,;.... ) o.Jı:u
4 S\5" ı.J..,GI ı::::>-( 'ıJl:f' Jı.oş beşiiret.dü.r saılga
· 5 Ol· y.ü.reklig leşger-i İslam'nıng maılglayıdur 6 Kim ga~ab üstide 1p.lgay cafv, açgay mang.Jı:ıla
7 (14Ş) Birdi yagşılarga J:Ia.Jı: ikki cilıannufg devleti [n] 8 İkki caJem de:-rletidür yalw illerge · seza ·
9
lO
ıı·
lSa 1
Ya]Jşılı~ ~ıl yaQ.şılı.Jı: kim her yamandın· dünyada , .. ,. , o.. ., ~ - .
Tingri siıri saı_dagay U:2...;L:>- .;-:->-· <Lll U ·
Ay Şiliani holsa l.taşmuılg ger Feridün-ı zaman YaQ.şılı.Jı: hirle küdüretler han holur şafa
136 dünyada: Vezin gereği dünyede şeklinde okunınası gerekir.
142 kilgey: ?ı!eti:ıide ı.>~ şeklinde yazılmıştır. .
144 manglfıla : Metinde ~(;_, şeklinde yazılmıştır. Vezin gereği mang~ıla şeklinde ofunınası veya maılg hecesinin inlile ile bir kapalı ve bir açık hece kabul edilmesi gerekir.
146 dünyada: Vezin gereği dünyede şeklinde o'b."UUllllası gerekir.
ŞİBANİ HAN'IN BAHRU!L.:..HODA AD!-1 ESERİ
VIII 2 Sin ·Timü.r oglanları birlen yamanlı~ lplmadıng 3 Şek iıiıes kim ·ya~şı illt:rge yaman birm~s :Şuda
4 Nesi-i Yünus :Şan bile ya~şılılpılg ya~şı idi S 9ün alar lpldı yamanlı~, taptılar a~ir cezi
6 (I SO) }$:aç .y~manlru:dın, tilegil ya~şılarnıılg şo}:ı.beti [n] -7 Şek lm.es kim kimiya bi.rlen balp_r bolur 1J.la
·-8 . Teılg im.es dana vü na dan gerçi çmı bir turur 9- Kim zümü.rrüd dik imes her niçe sebz olgay giya
10 Rast~dın ç~ma kim budur cihanda iCtidal
ll ,lj.::.. ~lı 1:ı::o:. , ~-ı 'f~ı J_,. J:Ü..Jı J J-k( ~ ., . ~ , .
l Sb 1 2
YalJşı Ipi ]J.ulku:ôgnı kim asri.ı yamandındur yaman Bu yama~ a]ı.lii~ birle her ki boldı ni.übtela
l6a
3 Bu kiçer dünya-yı faniga ~ö:ôgül baglama kim 4 Köz yumup açgunça kiçer, eyle kim bad-ı şabli
S (lSS) Bu cihan:nıng devleti hİç kimge ba~i ~almadı 6 · Gırre .bolma devletiılge kim bolur li:g.ir fena
7 8
. 9
lO
ll
ı
2_ 3
Bii~ olma~ dehr bagıda temennli ~a kim Birniçe kündür gül-i racn.asıga neşv ünemli -
Her balıari kim kilür, hardur .]J.ıı. zanı kinide Bar d uru[ r] kündüz bilen ki çe, şabiil.ı ilen mesa
Ray u tedbiriılg bilen"z1nhar· Jı;ılma ıcıimad
Kim -irü.r ~-.a-:·ıı -<S:~ ş~ksiz C,.i4Jı -~4- ı-~ı
Fikr Jı;ılma ca~ılga, her niçe . bolsaılg }:ı.üşmend lqm ~a*li ye_tkende na dan dik bolurlar · eekiyi
4 (160) Bir }:ı.~Jı:atdur cihanda, andın özge her n~ bar S Bi-}:ı.aki~atd~ı barı an dalı: ki . közde simiya
6 Padışahlıgda Şibanl· faJı;rdın ayrılm·agıl
7 Fa~r şahı ikki caJem içre. bolur padışa
ısı ıeng: Metinde .:!.1;.; şeklinde ~yazılı:ruştır. 156 gül-i racniisıga: İzafet kesresi yazıyin belirtilı:ıı4tir.
160 ban: Metinde ıS J. şeklinde yazılmıştır. ·
. 123
124" KEMAL ERASLAN
IX
8 Tingri ger birdi sanga İran u Türiin Şa.hl,gm 9 Bendelı~ tavrın Şiliini brrmegil ild.in rehii
10· Ba~ça caıe~d.in çü cfsi fa~~ ]fıldı il1.tiyiir ll Ca-i biili~dür anga kök, mihr-i taban mütteka
l İmdi kim devletde sin, üftadelerJ?-iılg j}gini 2 'J.'ut ki I;la~ üftadelı~da dest -gir olgay .sang~
3 (165) Her ne kelse başıılga, -~ükm-i ~azadın razi bol 4 Kim niadm Ç~Jl!agıl kim Jı.oş m~amidür nzii
5 Kiçeler bidar bol, encüm kibi uy~unı ~oy 6 Közüng aç kim leyl ~ubladur beliisıdur beli
7 Her niçe ~adrıng bülend olsa, özüngni pest ]pl 8 Zerre-i devletğa ger könglftng tileydür jetila
9 ';('ingıi'ge lp]sa.ng t~v~kkül, I;la~ b:irür nlJ.Şret sanga
10 Ayt her ;işde ~~....11 ~-~~ ~ . G:rf~
ll 17a 1
Könglüng ivini yariıt ~a.cat bile kim ca~het Merg· yiliQ.in çerag-ı cömr ~apar intifa
2 (170) Her belada ı;ra~'m yad it kim Jı.alaş eyler sini 3 o i kerimi ~m tutulgan ; aynı birür ineila
4· -Nefs kim Cişyandm ağnlj: boldı, anga nefc iter s· Tevhe ~a~, eyle ~ bimirlarga_ i]J.tima
6- l.CoY.IDagıl ~nefs Jıü . lplgay me~iişi hirle kim 7 :ijasta~ çüıi iski boldı, anga nefc itmes deva'
. . 8 Güşe tut kim .holdı köz insim yanglıg cayn-ı nür 9 · Ol ki körmes holdı özini vü tuttı inzivii ·
-10 Nefs-i şeytanga mutic olma~ ziyamilgdur ziyan
ll · Tartlpl şeytan yüzinde · tig-ı ~ '·;{j ~ J ~:~ ~~
165 bükm-i Tsô:ödın: Metinde .:t._:ıl...ai .J ~ şeklinde yazılmıştır. 168 ayt: Vezin ge~eği ima! e ile bir kapalı ve bir açık he ce knhul edilmesi gerekir.
169 könglüng: Metinde könglüm şeklindedir. . 174 ıarı~ıl: Vezin gereği ıarı hecesi imille ilc bir kapalı ve bir açık hece kabul edilmelitlir:
·.
ŞİBANİ HAN;IN BAHRU'L-HÜDA ADLI ESERi
l7b · i (17~) Nefs -i şey~anga muvafıli Jp.lmagıl ya Rab mini 2 Ol hi.i vasvas u :Q.annas, ol biridür ejdeha
3 BI-~ayiiyi vü guriiri, kih.r şey~an işidür 4 BI-.I;ı.aya Jı:ılma .Jı:uhp1gnı sin barı insan ara
·s BI-.I;ı.ayalılı: hirle ol Iacnetni Jı:ıldı il)tiyar
6 Kim . ,~.;:~ ~ ~1" ;ev I]a:Jı: anga Jiıldı · dayima
7- Ejdehanıng f1cJi küjdur, ne ümid tutsun kişi 8 Dayiriıü'l-ev:Jı:at anıng kÖnglinde diırur Aşafa
9 BI-Jı:anacat nefs-i şümdur, yip içip toymas nitey. 10 Bho hiringe kihr ü tezvir yana baglar ~iisida .
ll (180) Nefs-i şeyran şümluğını aydı uş Miskin Şihiin 18a 1 Ol atangdın biri munlar düşmen oldı acv~cii
X ,
2 Uş-hunung dik ikki düşmen [dür] atangga mihrühiin · · 3 Bu sanga mira§- .Jı:alıptur, Jı:almagıl slıı. caceha·
4 Ya R~h, imdi uş-hu .düşm~nga uruşçı Jı:ı1 ~ 5 cD.m ü .l;ı.ikmet hirle sin ra.l;ı.metni h~gil. naşeha
6 Könglüme salgıl m,ening, ya Rab, lı:anacat ra.l,ıatı 7 Bi-~amac lplgıl l}alayılı:dın mini sin, Kihriya
8 BI-tal;ı.ammül Jp.lmagıl, her niçe bolsam hi-hüner 9 BI-tevazuc· Jı:ılmagıl m.inj. . bu ins.iinlar ara
10 (185) c1Im ü .l;ı.ikmet nürıdın könglümni pür Jpl, Lem-yezel ll L~~f 1pl il;ı.san-i tevfl_Jı: pu fa.lı:lr hi-çii.rera
18h ı
2 l,{ılm.adım inin hlç iş şayeste dergahıngda min. Ay Kerima, lu!{ 1pl ser-geşte-i ii.viirera .
3 · Nefs-i şeyran cevridin hi-çare vü dei'minde min 4 c ~ciz ü misldı;ı Jı:ar [ı] lı:olungru tut tevfllı: ara
180 aydı: Metinde c.P c.SI şeklinele yazılmıştır. acvecii: Metinde ~ J"" şeklinde yazılmıştır.
isı a.ıanggii: Metinde l;.;t;l şeklinde yazılmıştİr. mihrübiin: Metinde .J4J.Jf" şeklinde ya~ştır:
187 ~an: Metinde Jı.; şeklinde y~tı.r.
125
126
5 6
7 8
KEMAL ERASLAN
ı;ı:ikmev asrarımda dur [ur], hem şırii!~ı müsta~m
Hem !·ari~at ma~şadıdur, hem şeri0at reh-nümii . .
Bu ~aııide Şanicung şuncm ca ca yili :körsetür · Şuh:Q.-ı 0alem ~ münevver, hem küneş ·dik bii-şafii
9 (190) Gah l;ı~liit-ı şanii.yiCni bilür-sin bi-gümii.n 10 Gii.h etviir-ı bedayi0ni beyan ~ılur sanga
ll 19a 1
Ta e§erlerniılg barm cayne'l-ya~In dik bilge-sin Bir mü 'e§ııir yaratıpiur, bilgi! uş.:bu tev]).ida
19b
2 Daniş elıli ış~iil]. itkil sözüm baştın ayalf, 3 Hiç l;ıalelsiz sözni ~ym~ dinişim yo~tur sanga ·
4 Zat-ı pakin· ne sorar-sin, hügil, ay ehl-i yalı:in 5 Cahil elıliga diyür-min bir durur, h~gil, ij:ud·a.
6 Kim }ı:oşuptur "!J.Ş·bu elinda ot u yil, su .l)ii.k ara
7 (195) cJş~ otıdın puQ.te boldı uş-bu torkib-i beden 8 Anıılg üçün-uş-bu terkih boldı cış~ [If. ]a ii.şinii
9 .ı o ll ı
2 3
4
5
Yil ki dir-min, bilin;aiz şuhl].-ı ezelniıfg yilidür Anıılg üçün J,.ı.oş ya~ar cii.n"ğa sel;ıer va~tı şabii.
Bade-i cış)f.mılg suyı biile yogurup tir~ Q.iik Kim bilü [r] şun°-ı Ketim, eaş~ k.özi yaştın tolar
ij:ii.k çiliı körsetti Cii.cizlı:Jı;: bile . üftade~ Secde ~durdı melayiklerni lutf-ı Kibriya
CİI.m-i taeUm-i ledünni barça Tingri'din idi
'~l..:..·)'ı '/j'_p :Ş:a:Jı;: Adem'ga didi ~
6 (200) 0İlm-i sivii .bi.rle her şubl]. eyledi ~dret ili 7 . ctim üçün Adem'ga .Jpldılar ~e1ayik secdehii.
189 şB?icıın]: Metinde .!li J...; l..... şeklinde yazılmıştır. 195 cışi;~a: Metinde oÜ.!P şeklinde yıwlmıştır . . ~ . 197 suyı: Metind~ ı.$.>"' şeklinde yıwlmıştır.
bilür: Metinde -'~ şeklinde yazılmıştır. .
199 ledünni: Metinde J J.U şeklinde yazılmıştır.
20a
20b
8 · .. 9
ı o ·n
ı
2
ŞİBANİ HA~'İN BAHRU'L-HDDA ADI:.! ESE;Rİ
· cİlm. turur diliı.yada, bilg~ anı ab•ı 1?-ayat cilm. biı·le yetküı·ür her kişige daru'l-~ıua
cilm ·hiı·le; aÇılur, her- yirde 'holsa müşkiliit · ~İlni ·tur~, hilgll ·anı dünya '\rii ~Jıiı·)~e~a ·-. . .
·Ya Rab, elıl~i daniş· ile bü:ge ~gıl .bu Şipan B olmasun hergjz . alarsız riş_-.hu , dfuy~ · d~yima
XI
" · 3. c ilm irüı· . kilnd'Q,z ü cahildli.r ~a~angu kiçe dik 4 ·narça .işdiıı bi-haber-dür, her ne ~sa macera . . . .
5 (205) cilmi. yo~ cahil ne bolg.;_.y dünyada, hilgil aıp 6 Kim işe~ yalj..şıdur andın, ol her işde _na-s~za
7 8
9. ·ı o. ll ı
. , 2 ·.
3 -
/
Cahil ehl-i ~ulİnet oldı,. ciım.dii.r ~n Var-ı ı;ia~ Kim yar.u~~ tiler irse, bolmasiın andın cüda
Kim yarattı maşn\: u magrih, şimalu hem ·cenüb Magrfui · ~iilem-füı·üz u !!1-aŞrıi.u giti-nümii.
Tö.rt faşl ile tüzüptür U:Ş.-bu dünya tertib~~udretide ·c;ı~ Jj.ayrandur, diyür-biz, Rabb~na-
_; 4 • • "'1 •
Çar cunşurda özining ficlin j~ha.r· eyledi P~id){~h ~dı bularga nür-ı pahlilin ca~a
·. 4 .._ (2ı~)' Bu. melayikdin ~ bardul' · töı'tni \ıidı [b er ]-güzln. 5 :.Her biri[n]'.hir işke ~oydı k~ öz~dür padışa
6 Nur-ı z;~tıdm cArah'dın ~ıldı peyda hiı l}abib . 7 Aılga hem ~ıldı cinayet. hi,! ü har-ı bii-şafii
8 · :H~r niçe z;at [u] şıfaoda _ ]ırred · fikr eylese · 9 . I;Iayreti arta:r kim öiidin özidüı- · ibtidii
201 dünyıicla: Vezin gereği dünyede şeklinde okunınasi gerekir.
. kişige: Metinde ıs:..J.:[ şeklinde yazılmıştır. -203 birge: Metinde .6' .i; . şeklinde yazıliİıışhr. 205' ·dünjtida: Vezin gereği diinyede şeklinde okuması gerekir.
Z06 ehl-i -~ıı'ınıet: İzfıf~t kesresi y~zıyla belirti.lıniştir . . 208 tört; Vezin gereği imale ile bir kapalı ve bir a'çık h~ce kabul edilmesi· gerekir. .
.-
2~0 birin: Metinde lS..!{ şeklinde yazJmışt:J+. Fiil geçişli olduğuna göre birin olma~ daha
uygıın o_lur.
127
' 128
2ıa
2ıb
KEMAL ERAS.(AN·
ı o
. ll
c.Arş -tig könglüngni k:iılg . it ~ lplur RaQ.man nüzül ·
Munda şek yo!Ftuı· ki ı.s):::....l ~u;. J,JI ~~ J~)l ı Yad Jp1. ol cahdnı kim bagla9ıılg rüz-i el~st 2· - Bi-vefa~ !Fılmagıl, ol cahdııiga ]plgıl vefa .
3 (2ı5) Sin köterding ol emlinetni ~um itse .cehül 4 Kim anıılg kötermekidin yiı' ii kök Jpldı ibii
5
6·
7 ·8
9
ıo :
ll ı ·
Dem bn demdür, kündüzüôg işlıı.ni -'f,OY!JlS kiçege
. Hiç kim bilmes ki i~=J:. ~ ~~::; ~I.)C.
Yo!F turur \Jullpılg, cabe§ eviFat ~ayj0 Jplmagıl ~unça Q.i.kmet sin.de bi-ba.ciıı imestür, ay feia .
::: .·.~~,. J_ •.Jr"" . . . o.,.. J\ ·.~, J ... .,:,..,. ;..1 IJ . ....:ı '---:> nı o~u, ~ _rY . _ ı.> ~~>-
Ta ki bilgey- sin ki bardur macrif~t işing saılga
Mac~·netde ademi boldı melayikdin şerif Macdfeisiz ademidfu gav u \Jardın eş~ıya . . -
.2 _(220) Maerifet oldur ki bilgey- sin ]j:uda'nı can-delll 3 Ceim ü ca~l ilen ki an<h:n bolmagay çfuı ü çera
4 Cezm bilgey-sin ki Tingri yiı: ü kökde bir. turur S · İkki bolsa, yir ü kök. y~z ~atla boİgay, di fena
6 Ç~iı hidayet yolını körsetmişem bu şiCrd.e · 7 Bu ~iı.şide atı bo1dı gayh.dın · Ba{ıru'l-hüda . .
8 İkki yiizdifr heyti dagı · altmış anı kihi
ni bil -
· 9 İkki rftz altmış turu~ Ba~ru'i-'hilda'm hem sana --
lO ll
Körmegil asan ki hardur cümle se·hl-i mü~teni0
~ahil-i yüz aferindür layı~-ı yüz niiılg · ııeİı.a
.·
22a 1 (225) Yili Ju yıl idi vü a)rı· Mu!ısrr~m ayı kim 2 İbtidası gurı·ede, hişinde holdı ~tiha
215. 'fllrl!m: ~~,?nde r _,.lt şeklinde y~şt:ır. iıu: Metinde- ._41 şckllııde yazıl.mışt:ır.
216' işinni: M~ti.nde .;· _ •) şeklinde yazılmıştır n ünsüzü -veziİı gereği i.kizleşiliilmiştir. 222 altmış:_ Vezin gereği. alı hecesi imfile ile 'bir kapıılı ve bir 'nçık h_ece kııhul edilıxielidir.
'22b
ŞİBA.Ni HAN'IN BAHRU'L-HÜDA ADLI ESERİ
3 İrdi ·ıo~~u"?O. yüz ta_]p on tÖrt Hicret va~tıdın 4 Kim bu gülşen· içre tap!J. hülbül-i tahcım ·nev ii
· 5 lVIenzilim ol va~t idi · Büıtam hile Damg~n'da 6 · Kim manga. lfddı . med ed ervii~-ı p.iik-i enbiya
7 'Pir ]Jar~ani; ·taı-I~atnıng imaını Bu'l-:ı;Iasan . 8 Barça cariflerga sultan Bayezid .ol ı;ni.ı~tedii.
9 . 0'-;-'~Jlll ~e~:tı ~u~ c~· Jwı ~ (.:~ C; .
. .
. ıo - :S~)ı. jc~ı~ ~ J"JG>. c~ . J:ı:t:r .ı.JI · 4. ' ~ , '
ı
2
3
4 5
6 7
8 9
İşikmde lJ_Vii.r . J~ . •ıı• ~,·ı J, ; '· ··;ı
u zaram . .JV ~-.ı. J ~ . ~.-,....ı . ; .
Ger yaman ~dım, didim (:!Qı ~~~.ıı:;;-· .,;\ Fazlıng j}en yazugumd.ın kiç C:~t) C ... )];
eAdl ~en sorma giiiıalıımnı, uyatl~~ }filmagıl . Yazugumdın fazl h:i.rlen kiç. [ü] ral.ımet ]p] maıfga
Her ki yiid itkey miıii her 'kün du ca.. yı lJ.ayr ile Anga· ra~me.t }$:ıl, İlahi m:üstecab itkil du0 a
Bu ~aşideni o·~up he~ kim ki _yad itse .mini ·. İkki dünyada mll!·ad u ma~şüd hirgey ]Juda..
Ketebehu eVabd el-falilr el-mü;nib Q~fı.:f Mu/.ıammed el-Katib ·
226 tört: Vezin gereği i.ınôle ile b,ir kop~h ve bir ıiçik hcce kab ni edilmesi gerekir.
129
TERCÜfi1E ·
l\ffiVLA~4. ŞtBA~İ'NiN. KASiDELERİ
I
(l) Ey gönül, Tann'ya ·dil ile hamd ve sena ·sö)rle, ç~ü o sonsuz övgü · -v~ şükre layık-m::: · ·
(2) 'Bütün alemlerin, yarat.ıcısı olan ·ve zeval bulmayan . Allah, bizleri yo1..t:nn var kıldığı gibi, her şeyin başlangıcı da O'dur.
(3). Alemde mevriut <?lan her şeye O vücut: verdi~ ,"Min iJ,afiZi'l-iır.~i· · ila- evci's-semiivılti'l- 'ula~·
( 4) Her şeyde~ Ö~C(' var olan da, her şeyden sonra var olacak olan da O'dut; ·açıkça belli olan da, gizli olan da O'dur. O'ndan gayn he~ şey f~ıridir, sonunda· ebedi kala~ak O'duı-. .
(5) Alemi niçin var kıldığını, niçin yok kılacağını kendisi b'ilir; nebi,ler de O 'nun hiknietini b ilmediler. · ·
(6) Bakabilenler ve keşfedebilenler Allah'ın zatını ·ve sıfatlannı bilme<).iler, O'nun zatını ,,e sıfatiarını veliler de bilmezler.
(7) Bu kainatm insanlan nice 'yıllar topfansalaı, bü olan ken~idir, çok sıfatı var~· ve kudret g~stericidir. ·
(8) O'iıun kah:ı·ında ltitfu, lütfunda kalın: vardır. Mü'min de O'dtir, müye~en de O'~u.r; yüce ve ululuk sahib~ olan da o•aur.
(9) Min Q.aj~ii'l-ariJ.i .rezza(•un ila evcf'l-felelc
1\t.Iin sena.mi'l· 'ar~i lıalla'(.un ila· taııte'ş-şera
(lO) Kalıreden de, kalıredici ~lan da O'duı·;· bağışlayan da, esirgeyen de · . · O'<lur. Yei' ve gök!.er boş_ değil, O'nun kuclıetinin eserleı·iyledoludur.
(ll) . Beşeriyetin ·.en · h~yırlısı (Hz. · Muhammed) sena te~ltidinde "la ·ubşi" (=·saymayacağım kadar 'çok) övgüde ~ulundu, şükretti; Miskin Şibani senin şükrünü nasıl eda kılabiiSin? . . .
: Il
(12) Ya Rab, can ile· gönlümü sırlara ·malırem kıl> o -ikisine (can ile gönle) · lütfet, ~iliıkü derdime deva !lJlCak sensin.
(13) Bu kul (Şibam) iki'alemde-~enin dergahiua (huauruna) geld~; 1ii.tfet kapmd~ri kovma, bu ~en.ciye korku (~ü) gösterm~! ·
ŞİBANİ l!.Al'J'IN BAHRU'L-:HÜDA ·ADLI ESERİ 131 .
· (14) J!:y zeva.Ii.olmayau.kercm s~hibi (H;z; Allah), gfuıa~mi affet, ömrüm. : var oldukÇa (ömur boyunca) pekçok ·suç ·ve hata kıldım.. · ·
(IS) . Ey kerem &ahibi (Hz .. Allah); J:ıeuim :i~im devamlı ~larak yoldan sap, ·mak ve :}'amlmaktır; san~ layık ·olaı;ı. ise affetmek, lütuf göstermek
ve bağJşlamaktır. · ·
(I6) Ey he~· istediği,ni yapabilen (Hz. Anah);.·beni ·(dünyevl) alakalardan, . insanlara ve ·dünyaya bağianmaktan' kurtarman için sana gece gün-
. · düz yalvarmm. ·
(17) J?u gökleri dokuz tabaka halinde baştan başa ki~ yarattı, gökler · arasmda bu melekleri dop~olu kiİn var ·etti.?
{18) Gök. yü~ünü .kimin laciverd .renkli kıld~ğmı, gök .kubb.eyi d<!pdolu altın saçıcı (~ld:ı.zlarİa . dolu) k.i.n;tfu kildiğını düşün! ·
(İ9) Ay v~ güneşin ç-ehresini a.İemi J!:y<İ.ınlat;cı kim k~şt~; yıldızların · aynasını (yüzünü) cilıanı gösterici kim k1İm.ıŞt'ır? .
. (20) .Arş ve.Kürsü'yü~ ·ye;leri ve gÖkleri; Levh ye Kaİe~'i kim y~atmış;. · tır; ey akıl salıibi, bu kudretler karşİsında akıl hayrandır.
• • ( o
(21) Geceııiİı. saçlarını he~ zaman (gece ·ve gündüz) kim taravetli (güzel) · .kıldı; giindüı;ün gözüne 9.~ bu nur ve ışığı kim verdi?
(22). Bu ayı bazen bedir, bazen de hilal kim kılmıştır; geceyle gündüzden ·- ··· 'birini ak, birini kaı·a. kim kılmıştır?
(23) L~net halkasım Azaztl'in boynuna kim koydui A~a A.d·em'in ha-Şma se~~ t~cını ·kim koydu? . . .
· (24) Ayı.değkmi hale (do~unay) getireı-ek hlm ışık yayıc1 eyledi; bazen ··<?nu eski ş~kline getiı1.p bazen de" kim onu }'ii eeltti ?
· (25) Yeni ayı, ay . başlarmda kim cil~lımmış gibi (pa~lak) kıl.ar; bedir aynasına (ayın ·ayna gib~ bedir haline) kiı:iı. cila al,eti ile. cila (par-laklık) ..verir? ·
. .. . . · (26) GUle ·bu lale renkli ell:ıiseyi kim inay:~t kıldı (hagışladı); ağaç boyuna
bu yeŞil elbise~ ·a.e kim giy~di?
t27) Sarhoş nergisin gözünil kim sürmeli kıldı;' yer yüzünü ak ve kızll kim kılar, gör ve ·anla! . · · .
(28) Her ilkbaharda. bu lale, ·gUI ve yasemini kim meydana getirir, kir-· mızı yakut gibi erguvan·ve kelıriha gibi sarı gill:ü .k.ini meydana ge-B~ ı .
..
132
(29) Taş içinde kırmızı renkli Bedehşan la'lini kim meydana getirir; de- · niz içinde bir. da~a suyu ki ın b aha biÇilmez inci haline getirir?
(30) Gecenin saçlarını karanlık lle 1..-il:q kara ı-enkli kıldı; gündüzün yü-. ZÜJ?-Ü: g~ş ile kim sa! '(temiz, l?erı:ak) Ioldı? .
(31). Su ve biJ.çı~ kim hiı-Luine bağladı; toprak, ' ateş, su ve havayı kiı:tı biı-hirine kattı; düşün!
(32) Ateş ile yeli, toprak ile ~uyu bir yerde bubiriyle kaynaştırdı.; yeı- ve · · göğün haJkedicisi (H·G . .Allah) san'atlc:r kıld1 (türlü şekil~e kudretini
· göst~.rdi) . · ·
(33) Dört unsurdan he.r buinin aslı aslına ulaşır; ateş-' ve yel; topı-ak _ve · sudan hiç kiinse vefa görmez.
(34) Vefasızlardan· ümit tutan kişi (vefasızlara hel bağlayan) cahildir; ateş ve yel, toprak ve su hiı-leşiminde ebedtli.k olmaz.
(35) Dört- ui:ı.surun her birinin başka tfulü meyli va;rdıı:; 7.ıtlarm asla birleşmesi gerekli değildir.
:(3.6) (Zitların) uyuşması geÇicidir, aslı yoktur (daimi değildu), geçici olan her şey biı· günde nihaye:t bulur.
(37) Her biri kendi merkezine yön~lerck ayı·ılır; ~ce gün birlikte olsalar ;bile drvamlı şekild.e .~ir arada bulunamazlar (hirleşemezlerj.
{38)' (Bedenii:ı) başlangıcı toprak idi, sonu da to'prak olacaktir; te;ınz ruhunu toprakt~n. ayır! . . . .
{39) Bunları düşün: nihayet nerededir: herşeyden önce Mustafa'nın temiz rıihu v'ardı. ·
( 40) (.Allah) herş~yJ.en önce Mustafa ·w'~ ruhunu yaı-atmış _ic.i, s~Dl'a ·her şeyi bu ruht~n yarattı. ·
~41) Hak Taala her şeji yaratmadan önce Hz. ,Muhammcd~in rt;ıhu mc~- · cu tt'!!.
{42) Hazret-i_ :Peygamber "Küntıı n~b~yy karie beyne'l-nia'i . ve'f-!ini Ademu" .dedi.
(43) O (Hz. Muhammed) sô.ret: (şekil, görünüş) aleminde her ne kadar Hz. Adem'id oğlu idiyse de, mana ruem.iiıde Hz . .Adem'e ata o (H~. Muhammed) idi. ·
(44) "Levlak'~ m m~nasını eğer hilirsen, yer yüzünden göklere kadar ne · varsa, her Şeyin Hz. Peygamber için yaiatıfdığ~nı· açıkça anl~rsm. · . .. ~ . ,
ŞİBANİ aAN'IN BAHİÜJ'L-HÜDA ADLI ESERİ 133
· (4S) Hak ·bize . bulut · ve y~ğ~uru ba~şİad.ı .ve (Kur'an-ı Kerim'de) · "Fen~ur keyfe yıt~ıyi'l-arife ba'de ~ev.tiha" cıedi.
. . ( 46) Hikmet ile yer· yüzüne . dağlarıyla kim sükun verdi; kudret iİ13 se-
ma yı başaşağı '· kim .bina kıldı? ..
(47) İns.aiJ.ogİunun mayasınd~ h~ziıre gizlen.nılştir; bun~ (Kur'a~-ı Kerhn'deki) "Nefe/.}tu fihi min rü~i': ayeti ·bir aelildiı·. . . .
· (48) Bu şekildeki bh· düzeni alemde kim kılah~r, ·söyle; bu ·kadar ·hikmeti (meziyeti) Hz. Adem'in (veya insanoğlunun) · maya.s~a kim · yerleştirmiştir?
· (49) Bahçeniıı cansız varlıklarını (}:>itkiler.in:i) Hz. İsa · gibi yel diriltti; saha rüzgari. (Allah;m) ktid,retillin . biı·liğine giizel bir delil~ir ..
(50) İpek böceğinden. a:tlas, kaiWştan da şeker meydana geiirdi; ağaçtan hu5-ma, bahçedeki dikenden de gül oluşturdu. .
(51) .Allah: yer ye göğün halkediciSi, ay ve güneşin yar~tıcı~ıdır; vahşi ~ hayvaiıların, k~şların, insanların ve cinlerin i·ız~ devamlı olarak
verır. . . . (52) Yer ile gôğe yürelik ve sakin durma bahşetti; (Kur.'aiı-ı Kerim'de),
. "Ve'l~ar4e fereşnlilıa ve zeyyene's-semii'e." buyurdu. · · ·
(53) Bu Şiliani gece ve gündüz send'}n .(günahlarını) bağışl;unanı diler, "Rabbenii, ya Rabbenci, ya. Rabbena,'ya R~bbena" .
. III
(54) Hak üzre hüküm verıcı muhakkak sensin, .''Xa/.ıkumu'llahu mii yuridu';; ~utlak olarak her · şeyi yapabilen sensin, "Yef'alu'llalıu ma . yeşa'u".
(55) Eğer beni fazlın ile bağışlarsan, "Ni'me'ş-şevabu"; eğer adalet ile
güna~ıiW. sorar~an, vah ne ~asrei! .
(56) Yaratma O'nun~dur, hüküm Ü'D;undur, .emir O'nundur, yas.aklama O'nun; fazl O'nundur, mülk O'nundur, istediğine bağışlar . .
(57) ·Padişahlan dilenci kılar; dilenciyi de padiş'!-h y.apar, "Tenzi~ıi mimm~n 'teşa'u'l-mülke tu 'izzu men teşa'u".
(58) Ey Kerim ve ey .Ra.him, eğer lütfun olursa (günahlarımdan) kurtulW:um; çok suçlu ve hata:b olan ben, ·adcıletiıı olur~a, ne yapımm ?.
(59) ~'Ente settiiru'l-f!.açq.ya ente gajfiiru'~-~unübi
Fa'fu ya ~affiir 'an Y3lliitinii ve'gfir lena"
134 KEMAL ERASLAN
. . (60) Şenden başka &lcJ:!lde r~man ve'.rah\m olan y~ktur,. "Ya ilalıe min
lediinke r:abmeten lıiye ?ena". . . ·
(61) Günahın' bem ayak· altına · .. Jmasın:a fırsat ·verme; elimden tll t , çcin.. kü ben başı .dömnüş hddeyim ve fazla yardımsı2'l kalmışım. . .
(62) Şip~vi her ne.kadar ab-ı hayat ( ebtıdi hayat veren s~) içtiyse de doy· madı; .· insanın çokça Hıta m.iski koklaması. boştur. · .
. IV
(63) Hz. Mustafa ,için yüz sc~.lat ve ~i selam söylesek; g~ce ve gün !I-üz selam ile Hz. Murtaza)a (Hz. Ali.,_ye) 'dua ~ak! . .
(64) Eıibiya t~pluluğunun mum~a .(Hz. lVlu,ha~d'e) yüz saliit ve yüz selam; gece ve ,gündüz ona cii.ndan selam ile ~ua kıl!
· (6S) Ta:rikat yoİuiida halk~ şeriat ile düzene koy d~, böyl~ce . o· m~ted~ : · (Hz. Peygamber) hakikati gözle gö~ülür hale getirdi.'
(66) . İlim den.izhıde fazileti ve olgunluğu nihayetsiz idi; lütuf ve keremin · -niazlıan, sadaka't ve saflığın madeni idi. ·
. ~ . , (67) Kafider "Ayı iltiye böl!" iriçin dediler? Bu hadise· &enin şeriatini
inkar edenlere iki . delil4ir. ·
(68) Göıılü Hakk!ın sırları ile dopdolu hiı·· mahzend,ir; göğsfr "nurların doğuş yeri;.', yüzÜ de ''kuşluk vakti" güneşidir. .
·' (69) Övüııç için Hak onu iki ~lemd:e Habib (sevg?li). kıİ<;lı; Allaha asi olan-.· larm . deı·din,e malıŞer günü deva oJa~ak odur.
(70) Göz açıp kapay:ıncaya kadaı· geçen bir zaman içinde yer ·ve göğii ' dolaşı:c; yeıinden kımıldamadan · ():>ütru:;_) nebileri görür.
(7~) "J..(ab~ {.;avsey~" menzilini hiçbir peygamber ~rüm.edi; ~na Tann'· ' dan "Ev e'dnii" yakınhğı müyesser oldu.
. . . . (72) Onun şalll1l,da "Sübl.J.ane'lle;l esui bi-'abdilı" geldi ki onun Hakk'a
·. yakınlığını nebtl~r ve veliler. bileler. . ·
(73) O. (Hz~ Muhariım'la), "Sübıırine'lleel" en önde gelen kulu ve ~'Ma· ~ağe'l-br.işa.r" ayetiıide belh-tilen bedrdir. Her iki ~ihanın en büyiiğü V~ lıer iki alemin hacesidir.
(74) Dokuz felek ayağının tozıÜı.u sürme . kıldılaİ; ( ayağının tozu)' ht'~ meİek1 hem de. ins. ve cinin gözün:~ sürmedi; .
. (75) On~ vasfmda Tôha ve Yasiri sareleri indi; "~lem neşrab" ve "yiçı. ·· ' d,u:f.J.a" aye-tleri de oiı~ vasfı içindir . .
. ŞİBAM HAN'IN BAIİRÜ'I:.-HÜDA ADLI ESERi .. 135
·(76) ~a]f, · K~r'an.'da vasfı için "'A.ia lıul,;,!dn 'a~rn" dedi; bu ~'lıulu~in · 'a~ni" sözünü övgü-için kimı>eye demedi.
(17) Hz. Mustafd, "Ral;ımeten li'l-'iilemtn" olmak için geldi; "Sellemü sallü 'ala falıri'l~beşeri !J.ayri'l-verii" . · - ·
(78) O (Hz. Muhammed) isyan illetinin tabibidir; sıhhat konusunda Ebu · Ali (bin Sma). Kanun~ı Şiffi'sın:ın es.aslarıru ondan alır. .
_(79) O (Hz. Mu~ainmed) şefaatçı, dofu:'u yola sok~cu, ışık ve müjdecidir; . ··. iki alem.iıi (bu dünya ve öhür'düny~) önde geleni ve bedri Mustafa
ve Mücteha'dır. ·
· . (80) O Peygamber göğe çıkıp ,::ı.ya.k bası.ılca All~h.'a . en ya~ melekler, "Ehlen ve selilen,' me~(ı~ba!" dediler: · .
(81) Göz yuİnup '"a~mcaya kadar Hz. Peygamber iki ale~~ sej:r,eder; yer. . yüzün<! en semaya kadar on up içip. a.s,la bir örtü {perde) olmadı . .
(S2) Öyl~ bir yeıe ulaştİ ki Cehretl orada -:'Lev denevtü" dedi; eğer ~nun {Hz. Peygamher'in) m~nziliİı.i (rüthesini) bilitsen,' "Şii.mme .den~" ayetini oku! .
(83), -Mrrac gecesi.· Arş'm dibinde· Hz. Resul, dalgalanaı;ı.. terte~iz büyük bir deniz. gördü ..
(84·) D:P.galar üze.rinde .yJğ.ın yığın melekler gördü; o iyilerin ~ahı ve saf-ların tacı bunlara dedi · ki: . .
(85) "Şimdi ~iz nereden gelip nereye gidiyorsunuz, söyleylııiz!'.' · Bir melek dedi ki: · Ey ncl:ıiler~ sultanı,
(86) Tanrı kudret ile gökyüzünde öyle bir yıldız saçar ki. (öylesi) gökte . dört yüz 'yılda bir görülÜr. . · .· . .
(87)·:Ey R e.sul, hen o yıldizı döı·t yüz bin 'defa gördlinı; . o zama~dan beri dolaşıp şinidi buı·aya ulaştım. ·
(88) Ey Hahib, dolaşarak nereye va.racağıı:ı:ıı bilm.edim; ey padişah,; bil ki. a~. ';('anrı'nın asJ,ıiu öğTenmede . hap:an~ . .
(89) Bil ~ Ta'urı'nın kudretinin n.Uıayeti yoktur; hiç kimse de ezelden -· ebede kadar o kudretiıİ miktarıru bilemez. ·
.(90) Daha ne kadar beriden pu hal;ıeri sorarsın? M§.na gÖ~le ki bütün derdine deva m anadır.
(91) Onun te~iz 'zatına insan akıl ye idr~k' ile erişemez· ; Hüda-'~n ,lütfu olsa, seni "ayne'l-jaktn" kılar. ·
136 KEMAL ERASLAN
(92) Eğer insana '.'ilme'l-yafcin" mhifetı' nasip olsa, o kişinin gönlü daima ikbal hazin'esi 'olur.
(93) H em keramet, hem saadet, !ıem ·de velayct hep ~ndandır; küfr ve ·zulmeti yaratan da, yo~ gösterici olaD; ·da O'dur. . .
(94) Bak ki bir avuç topL:ağı sayısiz asker haline getirdi; "Ma r~meyte i; remeyte lakinne'llalıe re1nii"'. ,/
(95) Felek sofrasında {gök yüzünde) ay kuısunu (yuvarlağını) ikiye böldün, böylece bu davete bütün i..y.SaD.ları çağırdm.
(96) Onun (Hz. PeygamJjer'hı) temiz .zatı "Ralımete'n. li'l- <alemin," idi; bu sebeple bütün peygamh.erlere · önder oldu. . ·
(97) Kesin olara.k bil ki "Kii:n je~yekün" Hz. Mustafa'nin nuı·u idi, bu · bütün mazhada~·ın evvelidir. · .
(98) Bahşolunan he,r ş~yin ismini "mazhar" koydul~r; bütün isiinlcı;den Önl'e o (nfu:-ı l.Huhammec;li) vc..r oldu.
\ .
(99) Oni.ll için.herkcse sevgi (iyilik) ve vefa ondan (Hz. Peygamher'den) ~aşır; şeriatİninnuru c\4nleye doğruluk. ve_safn .(tomizlik, huzur)dır.
(100) Aleır.L..n her zerre sı kabıliyet . bu.).dula.r; şeriat nw:unun parıltısında vefa ilisan etti. ·
(101) Ahmed kelimesinde mim (m) harfini kaldU'l~san, geriye ne kalacağını · düşün; Hak müczzinin sedası ( okU:duğu ez an ile) <ınıi (aha d "biı:, tek") dem~ktedi.r. ·
(1Q2) Alımed kcllinesinin minıi. (m ha.rfi) açılıııca '(Hak'tan) gayrıları (her / şey) yok oldu; böylec.e sacfece "alıad" ~aldı ve Hak'tan gayrı her
. · şey yokluğa uğradı. . . '(103) .. . ~ · . . . . ... ·.· ....... . ........ . .............. ~ ...... . ....... .
İt Ül.'ür kervap. göç·er, Allah'ı inld\r eden din yönünden eşe~tü·.
'(104) Ey Allah'ın Resul~ .bana ~shab ile meded kıl, hakketmiş ol~nl!l.ı · · arasın?a ben de hakketi:nj.ş .duxumdayım.
(105) Ey Nebl, suÇ ve günahm1m defteri hadden aştı, bu defterler yazıl-maya kalkılsa KızıldEmiz tükenir. . . -
(106) Kafir nefi:!. atıııa ~iDerek her tarafa )rü:rürüm (dolaşırım); ben ~ciz ve miski.ııiı:J?., ·ıiefis ve şeytan is~. birbirine akra]Jadır. : . ,
([0'7) Ey Resul, ihtiyarlıkta ac~ old~m, elimden. tut; senden -başka s1ği- . nağım yok, sana sığıııdım. ·
. , ŞİB~İ HAN'IN BAHRU'L-HÜDA ADLI ;ESERi o ~ -: - ---·- '
137
··· ...
(108) Ey günahkarlarm. ş,efaatçısı, Şiliant'yi ümitsiz .~ırakma; padişahlar arasmda sadece. ben yoksulum.
·v (109) İnsan için iki dünyanın ı;nal ve hazinesi ilim ve hikm.ettir; dünyada.
ve· ahirette insana . sancak ·(rehber) onlardır.
(110} Hz. Adem'in terkibini ateşteiı. ~anm sebebi nedir; gönüle daima . zevk ve safa · aşk ~teşindeiı.dir. ·
(llİ) Aşk ateşinin alameti gönül coşku~uğudur; bil. ki 'kimya ilmi aşk ateşinden hasıl oldu:. · .
(Iİ2) Aşk için .A,d~m· Ata bir arpa tanesi bahane kıldı; {Allah) onu aşkın hürineti için meleklere ıeis kıldı. · . . ' .
(ll~) Aşka bu sebeple rağbet ~dı ~e mürselleı· zuhur etti; aşkın hakkı için halıibi Hz. Mustafa oldu.
(114) Aşk galip olunca Hak' Hz. Ahmed (Hz. 'Peygamber) için "Habib" · dedi; aşk sebebiyle melekler ~üı·sele iktid~ kılebl~r:
(115) . Aşk insanı bir birinden üstl!n lolclı; ·aşk için Hak hendesinin a.dın.i evliya koymuştur.
(ll6) ~şk için gece gündüz gök kuhbe qurmadan döner; aşk yoluna kim . ayak koyarsa, onun gibi mübtela olur.
(117) Bu ne yaratma, bu ne kudrettir ki miskin Şiliani anlamaz;· gam yeme, kulu olduğun· için senin derdine (Allah) deva kılacaktn.
VI (118) Gülfrn aşlo zavallı hüİbülü p~rişan ·kıldı; aşk onun için her seherde
iniltilerle m,eşhur oldu,. ·
(119) Bu z~manda ne yapayım ki aşk ehlinden ese.r yoktur; ey Şibaiıi ney - gibi h~r salıali neva _kıl (inle)!
VII
(120) Bu bedende bu yelin tôzmasma sebep nedir? Eğer ·bu li.ava alomı ol,masaydı, aşk ate~i yanma~d~. · ·
.(121) Nefes · alıp verm,ekle hayat . sağlannuş olur; her bir nefes alış-veriş Hz. İsa'nın nefesi ,gibi ruhtma gıdadır. · · ·
. . (122) Ateş ve rüzgarın birbiriyle dost olması (uyı.ışma~ı) şaşılacak şeoydir;
(Allah) aşk. ateşinin kıvılc~ıı.o.'lDl yer ve göklere 'lılıı.ştırır.
138 KEMAL ERASLAN
· (123) Hz. Süleyman'ı~ askeıf yel atıua binip dolaşır idi; Hak onu dil edi· ğinqe her tarafa ulaş·~ırırdı.
(124) Sen oıia yel deme, (Hz. Süleynian'a) misı·et ycli' yardımcı oldu; o yel düşmap.m gÖzünü top:rak ilc mülı,tela kıldı (harap etti).
_(125) Bulut ve _rüzga_ı:, 'bu pihamn pek güzel süpürücüsüdürler; bu .rüz-gara·_güveİı.en k4nse, münasip bi~ lcimse değildir. .. ·
(126) ~erkesin önırü _bu alemde yel gibi geÇer; Hak ne ~lsa, kudreti' (gücü) vardır; boyun ·si:ın (itaat et) ve razı ol!
(127). (A1:1-ah) onun. ilc (1...--ud.retiylc} yok ~lar ve onun ile (k~dretiyle) ._var kılar; _bu, bililiğin gibi "lıavf ve nica" denilen blı: m'~amdır. ·.
(128) Dört. unsn~ ile dokuz gökten, var .olan her şey moydana geldi; d_okuz ' (gök) "abii-yı· ulvi" (yüce babalar), dört (unsur) ise, «ana"dır . .
(129) "MevC.i:'d:i ;elfis" (üç do~~ şekli) ' P.ört unsurdan mey_dana geldi; bunlar ccn:ıad (c,ın·sız vaılıklar), neb~t (b~tkiler) -ve hayvan (ca_nlı varlıkl~r)dır. · ·
'(130) İster büyük, ister küçük olsun, bütün payvanlardan (canİılardan), konuşma, akıl ve idrak kabiliyeti ile ~n ~akbUl olanı insandır. _ ·
(131) Yukarıda-aşağıda, -suda-karada, yerde ve gökte var olan her şey . ateş, yel,' top~ak ve sudan meydana _ gelmiştiı-. .
(132) Her şey sonradan •/ar' olmuŞtur v~ so~:adan. ~ar olan her - şey geçicidir; sadece O (Hz. Allah) k~aimfu ki bakjdir ve- ona fanilik y~Jt-tur.
(133) Baki olan Taıırı'dıı·, v·ar oİ~n her şey ffmidir; "ICüllii şey'in iıölikun . illa vecheh!t", (ayeti huna) . delildir. . . .
(İ34) Ey Yücelik s~hlbi! Cihan fani . olduğu ~çi.Q. iSter' .düşman olsu':n, ister' ~ost'Ull olsuiı., iyilik etmen-·iyi olur .
. '(135) Do~t ile iyilik hoştur, düşman ile d;ilia_ güzeldir;' eğer o .senin .ile kötüli.U< kılsa, (güiıahı) on~ boynunarur. ·
(136) Eğer.kötiiler ile b~ dünyada iyilik kılşan, Tanrı hesap günü sana kar-. şıhk - ölarak. iyilik ve-rir. · ·
(137) İnsandan geri)~e ~hiçbir şey kahnaz, sadece ~yi adı kalır; iyi a·d edinrneğe gaP.ei et ki senden halk arasmda kalacak ~uduı·.
(138) Tasal~mayı bırakıp safalanmaya bak; "Da' m{i kedir; {ııı:f ma şafa" sözü glinül ebiinin s~züdür. · ·
ştBANt HAN'IN BAHRU'L--HOJ;>A AoLI ESERİ 139
. _· · (139) İyilik iyiliktir ve · kötülük ·ise pek kötülüktüı·; bu husus herkes için ·aç~-seçiktir v~ bu sözde hiçbir gizli (şüpheli) taraf yoktur.
(140) İyilik ilQ kötü düş~an dahi s~a iyi olur; seı;ün ile iyi olmayan bil . ·ki kötü (düşman) kalır.
(141) · Affeı ki sevabın hesapsız olsun, çii.nkü' Tanrı Kur'a.n'da "cAla'lliilı" ~edi, . ec ri "men <aJa''.
(142) Mfet _ve "E.l-lcö.eımlne'(-ğay~e ve~l-<öjine" ay~tiı;ri oku; ilisan edici ol ki "Yu(ıibbu'l-mu(isinJne" nidası gele:
· (14Ş) Eğer ölümlü hasmııi.ı bıraks an, "Ve men a(ıya'' ibaresini oku, "Kiine a/.ıya'n-niise küllen" ayeti . sem~ için güzel bir müjdedir.
(144) · O yürekli İslam ot~usunun : yüz alodır; gazap haliri.~e güler yüz göstererek affed~r. . ·
. .
· (14-5) . Hak iyilere iki cih~ devletini verili; iyi kimselere layık olan.iki alemin devletidir. · · ·
(146) lyilik yap_. ki Tan:ı•ı dünyada seni 4er kötülükten korumuş olsun: . "Fa'llahu [ıayrwı (ıafi:;en" ·
(147) ·Ey Şi,banf, eğer hasının zamanın Feridün'u olsa bile, iyilik ile tasalar hep safaya döner.
VIII
(148) Sen Tizı?.uı· evlatları ile kötülük kılmadıi:ı; şübhesi.p ki Allah iyi-İere kötülük vermez. · . · · ·
(ı49) Yfuı.us ~:ın nesli ile iyi olman gi.izeldi; onlar kötülük kilınca ceza-larıro buldulaı·. ·
(!50) K~tülerden .~aç · ve iyilerin sohbetini dile; şübhesiz 'ki ldmya il~ . ~alar. yaldız oluı.
(151)
(152)
Her ne kadar a.Slı bir ise de bilgin ile cahil hiı• . olni.~7i; nasıl ki ot n.e kidaı: yeşil ols~ da züm.r~t olmaz. .
Doğruluktan aynlma ki cihanda iridal budur, "A <dglü'l-!ıaWi miz~cen elılü {ıatti'l-istiva" · · .
. . (153} Huyrinu· güzelleştir ki bu kötü ahlaka mübtela olan kimse kötü-
den de ·kötü!iür. · · · ·
(154) ·Bu geçici fani düıı.yaya gö~ül bağlama .ki gÖz yumup açıİı.caya - k~dar saha rüzgarı gibi geçip gider.
140 KEMAL ERASLAN
. {155) Bu cibamn devleti hi.ç kimseye baki kal.qı.adı, devletinle guruı:lan-ma ki sonunda yok. olur: . -
{156) Dünya bahçesinde. haki olmayı temenni etme ki ~pun güzel gü-l~ün yetişip hiiyü~esi .bir kaç gündür. ·
(157) Her bahar ~ gelir arkasında sonhahaı·ı vard.Jr, gündüz ile gece, . . sabah ile akşam gibi.
(158) Rey V& tedhi.ime asla ithnat etme, çünkü "'a~iye•İ-başar" ve şüh-hesiz "İ~a ca'e'l-b;aza"dir. . · '>.
. (159) Ne kadar aklın ·haş1.nda' olsa d3 (ilei görüşlü o~an da). aklınla (lıer şeyi halledecegui.i) düşünme, çünkii ~aza gelince zeki. kimseler ·cahil gibi olurlar.. ·
(160) Cihanda ttk bit- ha.kik!at ~ard.Jr, ondan gaY,nsı · geı;çek değildir, gözdeki simya gibidir. · ·
·(161) Şibani, padişahlıkta fakr yolundan ayrılma; fab y olunda şah olan (önde giden) iki alenı:d~ (bu dünya ile öbfu: dünye.da) padişah olur.
IX
(162) Ey .Şiba~i, Tanrı sana İran ve Tfuan padişahlığım veraıgı ıçın hendt-lik ta~ (Tanxı kulluğunu) elden bırakma!
(163)
(164)
·(165)
. (166)
(~67)
(168).
Bütün alem mensupları~dan Hz. İsa· sade.ce ·fakr yolunu seç~ği için, gök ona yastık, parlak güneş de müttekad1r. ·
Mademlci şimdi devlet sahibisin, düşkünlerin elinden tut·· ki Hak· da sana . düşkünlükte e:ijn.den tutucu olslın .
Kaza hü;kmüyle başına her ne gelse, ı·azı ol; rıza· y<>lundan . çıkma ki "rıza" gwd bir ·ma~amdır.
Geceleri uykuyu terk edip yıldızİar gibi uyanık ol; gözünü aç ki gece bir gebed.ir, belası (tam bir) heıaa.u:.
Kadı·ın her ne kadar yüce olsa da, sen kendini alçak (gönüllü)· kıl, eğer bir zerrecik dev1ete gönlün yükselmek istiyorsa.
Eğer Tanxı'ya tevekküikılsan, sana. (her . işde) muvaffak.iyet verir; her işte ."Tevele.kelna 'alii rabbi's-şema?' del
. (169) .Gönlünün. evini ibadet· il:e aydml,at )ci ~kıbet ölüm yelinden (bir gün) ön;_üt çırası söner. · ·
(170) Her belada Hakk.'ı an: ki seni (beladan) k~a~ıı·; O (Allcıh) öyle bir kerem sahibidir ki tut~an ~yı parlatıı.
'
(i71)
(172)
. (1 73)
·. .(174).
(175)
.ŞİBAN.İ HAN;IN B~U'L-HÜDA ADLI ESERİ . . 141
İsyan ile hastalarian nefse tevbe kılmak fayda· verir, tıpkı hastalara _perhizin iyi g~ldiği ~ibi.
Nefsin kötülükleı-i adet edinmesine imkan verme; ·çünkü hastalık es.~ olursa (müzminleşirse), ona üaç .fayda etmez. ·
Sen ile bir köşetut ki kendini görmeyen ve inzhrı;tya çekilen Iciı:nse göz hebeği· gibi . nuı·un ta kendisi oldu. ·.
Şeytan nefse itaat etmek senin ziyana girmendir; şeytanın yüzü-ne "Lfi l;ıav.le ·ve la" kılıcını çek! · · ·
Ya Rab, beni n~fse ve ·şeytana uydurma, bhi vesvas ve hannas, b:i,i'i ise ejderhadn. · ·
(176) Hayasızlık ve gur\İr, kibir~enme şeytan iş{dil'; (ey Allah'im) ku-lunu insanlaı· aı·asmda _ hayasız kılma! _ . .
. (1 77) (Şeytan) hayasızlık.' ile laneti seçti, bu sebeple ·Hak ona daima "'A~eyke la 'neti" kıldı: . . .
(1 78) . Ejderhaırin fiili (işi) çarp1kbktİr, insan n·asıl ümit beslesin, ey Asa~, · (bu husus) daima·· insanın gönlünde olmal:ı: ·
(1 79) Kanaatsız olan uğnrsuz nefi~tir, yiyip iÇip · doymaz, nideyim, k.ıskanç. olan birbirine (herkese) kibr ve tezvird.e b~unur.
(180) Mlskin Şibani. şeytan nefsin uğmsuzluğunu .·söyledi; ey çarpık, bunlar atandan beri düşman olduİar . · · ·
X ·
(181) Atana vefc.lı olan bunun gibi iki düşmandır; bu sana: miras Kal-mıştır, Şaşıp kalma! ' -
,(182) Ya Rab, bu _düşmana beni yuı·uşçu kıl; ilim ve hikmet ile rahme; tini han~ nasip et!
·. (183) Ya Rab, gönlüDie kanaat rahatını sal,. ey Kihriya, beni haika tutkun etme! - ·
(184) Her rre kadar hünersiz olsam da, beU:i tahammülsüz kılma; insan- · lar, arasın<Ja benf tevazu'dan uzaklaştırmal
(185) Ey zevili olmay9n (Allah), gönlümü ilim ve hikmet nuruyla !lol diır; hu zavallı (çaresiz) f~kire 'tevfik ver! ·
(1S6) Senin dergahında 11-ygun bir iş kılmadım; ey kerem sahibi~ bu başı dö~n:i.üşe . lütur'-lnl! . .
.
142 KEMAL ERASLAN
(187) Şeytan nefis ezjyetinden· çaresiz ve ncizim; bu aciz .ve rojsJrin ili-
(188)·
•(189)
tiyar kuluna yardım et! . .
Jpkmet, sır !lt-ı ·müstakim.· üzre . olmaktadır; tarikat maksat· (gaye), şeıiat ise -yol göstericidir. . . . \ · , Bu kaside Sam'in (Allah'ın) yaratma kudret~ıP acayip şekilde
gösterir'; alem sahahı'gibi ayd~, g~eş gibi de berrak (lekesiz)tır .
. (190) Bazen ·sanayi hillerini kesinli~e . bilirsin; bazen de bediyi tarz-
·(191)
(192)
·(193)
(19~)
(195)
(196)
,(197)
(198)
(199)
(200)
(201)
(202)
(203)
larını san;a. beyan kıl~r. . · · · : . .
B~ tevlıid bil ~bir müe,ssir yaratm~tır ki eserlerinin heps~ ke- · . sinlikle bilesin. . ·
. \ . Bilgi sıih.ipler\: sözüıİı.ü baştan -son~ ıstılah ediİıh; sana kusut:suz . söz .. söyleme 'maharetim yoktur.' .
Ey yakin· sahibi, temiz z·atıw ne sora<sm; cahillere "Huda birdir." diyor_um. ' · · ·
...... . . · .. . . , bu ·canda ateŞ, yel, su ve havayı kim ~ir araya ge· tirmiştir? .
Bu beden terkibi aşk ateşjyle pişti;' onun içjn bu.terkip aşka aşina ' oldu. .
Billniz ki "y~l" dediğimezel sabahının yelidir; bu sebepten seher vakti saha rüzgarı cana hoş . gelir.
(Allah) aşk şarahlDlD suyu. ile kara .toprağı yoğurdu:; böylece .Al~
lah'm yapıcı kudretini bjlen aşıkın gözü yaşla dolar.
Toprak acizlik ve düşkünlük gösterince, Allah'm lütfu melekleri (~z. Adem'e) secdo ~dırdı.. · ..
Ledün ilmini öğrebne ·hep Tanrı;dm ~di; "·cAlleme'l-esma'e" . H:ak Hz. Adem'e (isjml_ecin) hepsini dedi (Öğretti): . ·.
(Allah'in) lmdret eli her sabahı siva ilmi ile var etti; melekler Hz. Ade~'e.ilm için (ilmi sebebiyle) secde ettiler.' · · .. _ ..
i . ' •
·B~ ki ilim dünyada ebed! hayat vereiı. suduı•; ilim ile her' kişi zen-ginliğe u:taşır.
Her nerede_ olsa, n:ı-üşkiller ilim ile)ıçılıı:; dünya V!} ahirett~' bil ki haki olan· ilimdir. ·· ··
·Ya R~, bilgi sahipleri il.e bu Şiban'ı beraber kıl; bu dünya da.i• ma asla onlal'SIZ olmasın. · · .
ŞİBANİ HAN'.lN BAHRU'·L-HüDA ADq ESERİ
·XI
(2'04) . :tıim günd'ij.zdfu,.; cıı.liil ise kal·anhk gece gihidiı: ve. ·yapt-ığı her · ~ten liabersiidir: . .
(205) İ1mi yok cahil kişi dünyada neye yarar-; bil ki .eş.ek ondan daha iyi-dir 'v~ o her· işte yetersizdir. ·
(207) (Allah) doğuyu, hatıyı, ·kuzeyi ve güneyi yaı·attı, hatıyı alemi aydınl~tıct, doğuyu da dünyayı gösterici kıldı. ·
(206) Cahil kişi zulmet mensubu .aldu; ilim Hakk'm._nurudur, parlak- · lık (aydınlık) dileyen ~e ondan uzak olmasın.
(208) (Allah) bu dünyanın ·nizamını dört mevsim üzı·e . tanz~ etti, 0' nuıi. _kuqre~iıi idrakte akıl hayrandır, · bu sebeple "Rabbimiz" demekteyiz. · · · ·
(Allap.) dört unsurda (ateş, topi'ak, su, hava) kendisinin fi'lini göst~rdi; bunlaı·a temiz nurundan ilisan eyledi (h4ğışladı).
(210) Mevcut ·olan mel~klııı·den . döıdüiıü diğ~rlerinden seçkin kıldı; her birini bir işe ~em.Uı etti, padiş~h olan ~enfui (Allah) dir.
(211)
(212)
(213)
Zatının nuruyla Axap kavminden hi~ "Hahih" peyda kıldi; bir ve var -olan ve her kusurdan arıU:m.ış oian (Allah) ona inayette bulundu.
Akıl her ne kadar Allah'ın zatını ve suatlarİnı düşünse, hayrcti artar, çünkü )tendisinden önce var olan yine kendisidir.
Çöcljinü Aı·ş . gibi g~niş et ki oraya R~hman iner; bun~a şüphe yokt:ur ki ."Ei-Raıımanu _<ala'l-<arşi'steva"
- ' . · (214) Elest günü bağladığın o ahdi hatırla; vefasızlık kılma, o abdine
· vefa kıl!' ·
(215) Cahil zuİum etse d.e o emanetisen yüklendin; yer "V~ gök o emane-ti _yüklenmekten kaçmdılar. · ·
(216) An bu and,ıı:,· gü:tı.düzün işini geceye ·bırakma; hiç kimsebfunez ki: "JI!Iaz.a teksi.bu nefsün gaden.'" . . . .
(217) Ey genç, hulkun boşuna değildir, vaktini boşa.geçirme; bunca hikmet scpde sebeb&iz değildir. . . .
(218) "Küntü kenzen"i oku "a]J.bebtu en u<ref"i bil; böylece marifeti bilesin. . .
·(219) Marj.fette insanoğlu meleklerden şel'efli oldu; marifet . sahlbi ol-ina-y:an insan öküz ve eşe1.-ı:en. da_h~ aşağıclır. _ ·
144 . KEMAL ERASLAN
· · -(220) · Marifet odur ki Huda'yı delille bilesin, "nixin ve iı.asıl" suaİ.i ol-madan niyet ve akıl ile bilesin.·. · ·
(221) Kesin olarak bilesin ki Tanu yerde ve gökte birdir; eğer iki olsa, yer 'V.e gök yüz defa yok olw·du. · . . . . . . .
(222) · Bu ş!-lıde hidayet ·yolunu gösterdiğim için bu kasidenin adı Bah~ ru'l-lıüda ôldu.
{223) · Beyit sayısı iki yüz altıiııştır; istersen Balıru;l-hüda'yı say, iki yüz altmıştır.
(224) (Kasidey9 kolay söylenm~ş görme, bütÜn beyitleı:i selıl-i müm~e~'dir; yüz aferlııe uygun ~e yüz bin övguye - la~ır ..
(2~5) ·Lu (ejderha) yılı, Mulıarr~m a~n ilk gecesinde başla~dı, beşinde tamamlandı.
{226) Hicretin dokuz yüz on dördü . idi ki bu gülş.ende tabiatıının
(227)
bülbüİü ahenk buldu. .
O vak>t Bistani ile Damğan arasmda konaklam.ış idim ki nebile-· rin· teıniz r~arı bana yardımcı oldu:
{228) . Pir Harkani, tarikatın imaını Eirq'l,Hasan ve bütüİi, ariflere ni~teda olan· Sultan · ~_:ıyezid
(229) Ya <a:flme)l- <afvi ya gaffnre enviicı)f-. !Uiıüb
Ya ·ıliilıe)!- !ıal~i yii. f.!,allli1:ı:e eşnö:fi)l- :verii
. (230) Güıüıhım_!aıi mahcuhum: "Ente gii'l1azli'l~keblr" Eşiğinde za-. · vallı ve hakiiim: "Ente ~ü'l-mecdi~l-cali" ·
. . {231) Kötü iş işlediğiinde "Estağfiru'llü.lıe'Z-c·a~me" dedim; fazlın ile
güııahımı bağışla: '' ıaıamnii. Rabbenii"! ·
· (232) Adalet ile günahımı sor:ı;na, · _mahçup _etme; g{inahımı fazlın ile bağışla ve bana rahmet kıl!
(233) Beni her güıı hayır dua ile ·anana, ya· ilahi rahmet kıl ve duaıl:u kabul et! · · ..
(234) Bu kasideyi okuyup beni anan herkimseye Huda iki dü,nyada murat V~ maksadını versin!
NÖTLA!l
(I) Türgri "Tanrı·". ':fürkçe'nin ses düzeninde v~ ünlülerin gelişmesinde öne~i bir yeri olan ilk hecedeki asil Je'f ünlüsünün dururiıu mebıimiz, -de de ·ka~·ışıkıu: İlk hecede buhın.an asil fe J ünlüsü; Doğu Tüı·kÇesi"me- . · tinlerinde olduğu gibi genellikle metnimi?;de de tS (i) ile yazılmıştıı. Bu durum· fe 7 > fi / değişmesini düşündürdüğü gibi; bugünidi bazılehçe ·ve şiveler göz .önüne alımnca Je J > /~ f değişmesini de 'düştfudürmektedü·. Metnimizde bu durumda· olan asli fe J sesinin imlası Şöyledir: ·
. . . <> (i) ile yazdan örnekler: bir- (3), ilig (60), kiçe . ·(30), niçe · (7),
siv- (I6), iig (ll6), yir (IO). gibi. . . -
<.S (i)'siz yazıian örnekler: net- (ll9); y.~t~ I59) teng' (ISI), yetkür-(I22) gibi. . . _ . . . · . . . . ·
Bazı kelimelerin de iki türlü yazıJ.d.ığı görülmektedfr: lcel- ·(165) ,......, ·kil: (15?), mening (lS); ,......, mini (55), et- (134} ~ it- (37), ne (2) ,......, ~ -(5)_ gibi.' . .
Metnimizde bu sesin tesbitinde izr.ı.Ia e~as alın.mıştu (B~ hususta . fazla bilgi için bk Edib Ahmed b. Mahm.ud.Yükneki, Atabetü:Z~hakayık, (Yayın.layan:· Reşid Rahmeti Arat), İstanbul 195I, not: 9). • . . . . . .
(2) yaratguçı "yaratıcı"; Ünsüz uyumunun Eski -Türkçe'den sonra te~ekkül ~ttiği, bugün bile hiı·çcik lehçe ve şivelerde tam olarak yedeş
_...mediği b$nmektedir. Metnimizde de ünsüz uyumUııun istikrar göste.ı:mediğ.i·, uyum d'şı öıneklerin daha fazla olduğu görülmekted.iı'.
Uyum dı~ı ömeld~:r: balişdür (İ63),'. ~eşaretdür · '(I43), işekdür (164)', layıŞdur (1), atga (137), tozm.aŞga (120), devletde (164), ~arzlıkda .(107), başdın (17), işikdin (13)', yaratmasdın (~1), y~gaçdıri (50), açgay (1~4) gibi.
. . . · Uyuma _bağlı örnekl.er: il!ıestür (10), /.ioşuptur · (3I), yo(ctiı.r (192),
işke (210), baştın (19?) içti (62), itkil (233) gibi .
.. (7) kayinat (< A: ka<inat) "krunat". Doğu. Türkçe·si'nde: _o.lduğu gibi metnimizde de ArapÇa asıllı kelimelerde bulunan hemze ( • ) nin .. daima fy f (<>) ile yanlmasıdır ki bu durumda fy f türemes.inde~ söz ·et- . ~ek :qıiimk.ündür: · 'alayı~ (·< A. 'ala?i~). 'acayib (< A. <aca>ib), dayima (~ A. da>ima), lıalayıl~ ( < A. · ııala.>iŞ), ,melayik ( < A. mela>ik) · gibi.
.·
.·
146 KEMAL ERAsLAN
(12) ol ikisin luıf ~ılgıl "o ikisine lütuf kıl!" İba.I'ede lu~f /.>ıl- birleşik füliniıı yükleme halindeki ta.mam.layıcı ile (ol ikis_iıı) kullanıldığı gö- · rülm.oktedir. Metnimizde bir özellik. ol?.rak bu tür kullauıhşlara rastlau·maktadır: btm körsetmege~ii (13) "Gedaya (Şeybani'ye) korku gösterme." · bedr közgüsini kim Şayl~al .bilen b~rür cila (25) "Ayın aynasına · saykal ile kiin. cüa veJ:ir ?",. ~ıldı mürsel i~tida (ll4o) "Mürsere iktida }pldı." gibi.
. (15) ni durur "nedir?". Bilindiği giJ:!i Doğu Tüı·kçesi kelime ·başın
daki ft f sesini ge;n.ellikle muhafaza ·eder .. ft f > fd f değişikliği genelde B~tı Tüı:kçesi'iı.e ait bir öze~ktir. Bununla heraber Doğu Türkçesi'nde olduğu gibi metnimizde de bazı kelimelerde bu değişikliğe rast~anmak~
.tadır : ıa~ı (226),.__. a"ağı (223), tig (U6) ,.__. dik (27), turur (15) ,.__. durur (178) gibi. \
(19) yulduz>.ufg "~dızın". Doğu Türkçesi'nde ilgi h~. ek.i normal olarak -nıng J ~nirrg, -nung f-nüng şeklindedir. · Ancak m~tninİizde vezin gereği ilgi · hali ekinin -ııng f -üng şeklin~ de yer verilmiştir: künaüzüni (30) gibi.
. (21) ıünnüng "geceniıi". Bilindiği ·glbi Doğu T.ürkçesi'nde düzlük- · yuvarlaklık uy:umu teşekkül etı;niş .ve_yaygmlaşmış değildir. Biı•çok eklerin ünlüsü uyum dışındadır. Ancak diğe~ metinlerde olduğu gibi me~-. mizde Q.e istisna sayılabilecek uyuma bağlı örneklere de ra~tla~aktadıı.
(27) anga "aı:'ılal" (anga < ang+~). w% isim köl..-ünden + aekiyle olduğu gilii +ıa- .ekiyle de fiil tüıetilıniştir. Lehçe ve şivelerde. yaygınlaşan şekil +la- ile ·türetilen şekildir.
• • 1 • ..
(28) lkinci mısra'da keİime grubu yö~ünden vezin gexeği dikkat çelcici bir kullaniliş görülı:ıiektedir. Mısra'da İnevcut olan iki sıfat tamlamasınpa, i~im unaurları suatlarmdan önce gelmiştir. · ıvhsra'ı; ya~üt-ı al)mer. dik · erğaviin, kehriiba (dik) sarı i giiz""kırmızı yakut gibi erguvan,
· kehi·üb.a gibi san ~" şeklinde d~ş.ünmek gerekü:.
(39) uş-bularnı "bunları". Kelime · J;ıaşında fb f > fm f değişikliğ~ Uygur Tüı·kçesi'nde başlayıp Doğu· TürkÇesi'nde ve A.zerı .Türkçesi'nde devam ·e'den bir özelliktir. Buna ~ygiın olarak metnimiz-de fmf tarafın~
dadır. Ancak bu zamiiinde ikili şekil görülınektediı- : bular (209) ,.__. mu.n
lar (180). gibi ..
(44) bilge-sili. -"büeceksin". ·-ğaf-ge g~lecek zaman.ehlnin. vezi:ı:i. gereği "ger" edatı ile -saf -se şart eki yel'ine kullanıldığı görülınels;tedir. .
· (4~) b~rlikiiıe ':hiıliğine'' (< bir+lik+i+n+e). Bilindiği glbi Do~ · ·Türkçesi~nde verriı.e hali .eki +ga f +ge, _+I•af +ke'~r.' ~cak teklik
. ŞİB~~ HAN'İN BAHRU'L-HÜDJ.. ADLI ESERİ· 147
1. ve 2. şalıı.s iyelik ~klerinden sonra +af +e eki de kullaı:i.ılmaktadır. derdime (12), başinga (165) gibi. Örneğimizde +a / +e ekinin teklik 3.
' şahıs . iyelik ekinden sonra kııUanılİiıası nad~ gör~en bir hlisus~ur. (53) sende [n] "sl?nden:' kelimesinin iı;ıılası 1~ şeklindedir. Beyt~
manası dikkate alınarak kelime tamamlctndı. Nitekim Şeybam divanında +dın / d~n. -ftın f +tin ayrılma eki yanında +ilan/ +den ekinin de kullanıldığı göriil:mektçdi.r.
(6~) J.;,almışam "kalınışı~"· Metn;mizde yer alan iki ö.rnekte öğrenilen geçmiş zaman kipinde Şahıs ekiitin ;B;ıtı' Türkçesi özelliği taşıdığı g~riilür: körsetmişem (222). · · .
(62) ıdlasa _ "koklasa" (ıd+le.-s~; ıdro.Jj'ıd "güzel koku".) gibi ~i "Rab" (88) gibi ark.aik şekiller az · da olsa m etitimizde · gö"riilmektedi.r.-
. . . · (89) nihayet ibtidii ibaresini "sondan başlangıca kadar" şeklinde manaland.ı.ıım&. yı beytin bütünü .. içinde zarw:~ gördük. · . .
(90) ·tigrü_"kadar" edatının yapisının tigrü < tig~ür-ü olduğıınu belirt meyi uygqn bulduk.
(101) diyür "der, söyler'·' ( < cİi-y-ür). Bilindiği gibi · Eski Türkçe devresinde -ur f -ür, .;ar f -er ve ~r olmak üzere üç tüxlü geniş zaman eki mevcuttu. Oı~a Türkçe'den s~nra -ur f -ür ekinin kullamlışt~n düştüğü,
. diğer ikisinin lehçe 've şivelerde. devam ettiği malU.mdur. · Met~zde iki yerde bu eski şeklin kullanılmasının şebe~i. vezin zaruretidir: diyür min (193), diyür biz. (208) . gibi. '
(102) Beyitte işt.ikak san'atı yapılma}f.tadır. Bilindiği gibi AZımed (~1) kelimesiıiin imlas~da, mim harfi kaldırıİı.nca -A~ad (-~>1) kelimesi ortay~ çıkar ki b u da ~'bir, tek" manasma gelip Allah'ın birligine
·. delalet eder. ·Bunun neti<;esi ' olıp-ak Allah'tan· gayrı her şeyin (ma-siva) · .yok olması, gerçe~ bir hüviyete, n{utlak bb: va.rlığa sahip ohnam~ı de· . mektir ki Tas~vvuf anlayışında buna '"vahdet-i vücud". (varlığın birliği) deıtilir. . .. . . .
. . . . (10.5) aştı . "aştı" · (tS--1). Eğer ~mlada bir yanlışlık yoksa kelimedc
fş / > fs/ değişmesi söz konusudur. Nite~m aynı değişme asru. (61) keü~esinde ·de gÖrülm~ktedir.
_yazsa "yaz.sa, yazılsa". Aktifyapıdaki fiilierin baz~n metinde pasaif bir . mana ifade · et;tikleri Doğu· 'fürkçesi'nde görülebilen l:ıir özellikti.ı:. ·
(108) arasında "arasında" '(< ara+ si+n+ da). Metıtimizde zam 'ir n'sinin kullanılışı veya kulla~ayıŞı daha . ziyade _vezin üe llgili. görül-
. mektedir . . · . · ·
...
l·f8 KEMAL ERASLAN
(109) Beyitte "iki dünya mal u gene?' ibaı·esini "iki düiı.yamn (yani bu dünya ile öbür ·dünyanın) ·mal ve ~a~inesi" şeklinde anlamak gerekir. İ~im tamlamamu~ bu şekilde tasarruf'!l vezin 21ar~retiyledil'.
(lll) <ış(~ atını; bilgüsüdür "aşk ateŞinin belirtitJidir" ibe.\esinde +nı yükleme hali ekinin +nınl ilgi hali eki ye_dne kullanilişı, klasik Çağatay yazı .dilinden soll.l'a, mahalli ağızlarm· ya~ı diline tesirinin neticesi görülen · bil' özelliktir.
(112} Beyitte mana yönünden "melayikke" şeklinde- olmasr ger~ken kelime vezin gereği "melayik" Şeklinde ·yalın halde kullanılmıştır.
(114) Beyitte sentaks yönünden dikkati çeken bir husus b~unmaktadır. Vezin gereği kelimelerde tasarrufa gidilmiştir, nitekim normal halde ikinci mısı:oa'mn "<ış~ı ü~ün lıem melayik heın mürseller iMida l;>ıldı" şeklinde olması geı:eldr.
(120) Beyitte "dii' (..s:. ) ~elimesi pek uygun düşmemektedrr. Mana göz önüne alınırsa, bunun yerine "idi" veya "+dür" unsmlarımn
. olması qaha uygun düşeı·di . Belki de "ni+di'' "ne idi" ( < ni idi; şek-linde bir tasarrufa gi~ştir. ' · ·
(121) ' Birinci mısra'da ifade bakımınd.an bir aks.aklık dikkati çek- · mektedir, ikinci "bu." kelimesi pek yerine oturmuş değildir.
-(124) tofral;> "toprak" yanmda topraı~ (34). Doğu Türkçesi'nde oldu-
ğu gibi metni~dt de fp/ > If/ değişmesi nadir görülmektedir.
(128) Beyitte sentaks yönün:den yine dikkati çeken hlı tasarı·u,f bulunmaktadır. Birlııci mısra 'da _yezin zaruretiyle . "kökdin" şeklinde olması gereken ke~e ~'kö~" Şeklind~dir .
{131) [>uyu "aşağı"(<· ~uy-u). Edatın T;.uy- (ET. ~ud-, OT.· (cu~-) "aşağı göndermek, aşağı koy.pıak, dökme~" gibi bir fiildeİı. -u eloyle zarf-fiil şekli. olc.ıuğu düşünülebilir. Doğu Türkçesi'nde edatm yaygm şekli "Z.uyı"d,ır ki genellikle · "~oyı" şeklinde okunup ]f.oy- fiilinden geti-rilmiştiı< . .
.(144) .maızglay (ŞSL . ..s':>\;.:.. ';;':>IS:il.. "alın, nasiye, cebin, pişam, ilerüyc giden asker, muk~ddime; ~ali'a, pişdar") "öncü"
mangl,ıla ( ':>Ü~} "alın, yüz" kelimesi 'manglay kelimesi ile ilgilidir.
(151} çını "as4, esası". çın "gerç~k, doğru" kelimesine. ~'asıl, esas" . manasını beytin manasım göz önüne alarak vermiş olduk.
ŞİBANf HAN'IN BAHRU'L:-HÜDA ADLI ESERi . 149
(157) kinide "soıiuıl.da, arkasında" kelimesi "keynide" Şeklinde 0kunabiliİ~e de biz bu şekil ok~mayı tercih ettik.
(171) Birinci mısra'da yer ala~ "nefs kim <işyandın ağnf;t, bolliı" ibaresi mana ve fonksiyon yQn.ünaen şart cümlesi ifadesi. taşıma~adır. Bu tür ·söyleyişe ;gönüm.üz Türkçesinde de ra?tlanmaktadu.
(HiS) bl-çarerii "biçareye", bi-çare kelimesinin sonundaki + ra unsuru ·Faı-?ça verme ·· l:ıali ekidir. Aym· ek ser-geşıe-~ iiverarii (186) "başı dönmüş avareye" teı•kib~e de görülmektedir.
(186) Birinci mıs.ra'ın sonundaki "min" za,:niri vezni tamamlamak maksad_iyle metne dahi edi.lıniştü. .·. -
(188) Beyit ifade bakımm~.an m~hem.iyet arzetinektedir. . .
(202) İkinci mısra'da ifade yönünd~n verin zarurietiyle b~ tasarruf .dikkati çekmektediı·. Mısra'ı "Bil ki dünya ve lhirette baki olan "llim.dir." şeklinde anlamak uygun olur samrız.
(207) ,;,agrib{ < mağrib+i aym şekilde maŞri(tı < maşn lı:+ı; ~etnimizde +i 1 +i . yükleme hali ekinin kullanılışı ve zin zariıriy eti sehehiy le·dir. . - . · ·
(210) D.ört ulu melek şunl~dır: 1 .·Cebrii'il (Cebre'tl, Cibril) .: Peygamberlere emil' ve vahiye vasıta olan melektir. 2. Azrii'tl: Can almakla gö_. rev I( meİektir. 3. !sriifıl: Kıyamet kopacağını çalacağf s11ru ile haber vermeğe memur edilen melektir. 4. Mikii'U: Rızıkların taksimi il~ görevli· melektir.
(215) ~ulum (r .J.ll; < A. ~lm). ''zülum, haksızlık, eziyet". Kelimenin imla ve okunuşu vezin zaru.retiyledir. . . . .
. . . (230) şerm-saram "m.ahcUbum", aynı şekilde {J11ar u ziiram "zavallı
ve hakirim" .. Geniş zaman teklik .ı. şa.hıs bildirme ekinin +am/ +em oluşu Batı Tüi-kçesi özelliği olup metnim.izde vezin zaruretiyle yer verilmiştir:
· 'METiNDE ~EÇEN ARAPÇA. -İBARELER
(3) _ Arapça ilierenin tercümesi şöyled.Pı: ")'erin dihindcn göklerin en · yücesine kadar". Buna göre beytin ifaaesi şöyle olm·: "Yerin dihin. den: göklerin en yücesine kadar ~emde her ne mevcut ise; hepsini
O. (.Allah) var etti."
(9) A.-..·P.pça beytin tercümesi şöyled.iı· : "Yerin d.i.hindçn. gök yüzünii;n en üst t~bak4sına kadaı· {her canlıya) rızık ver!ln? Ar.ş'ın zirvı:sin-den yerin. altilla kadar (her şeyi) yaratan (AIİah''ÇJ.r)." · . ·•
(ll) .la uıışl "sayaİnayacağım." manasma gelmektedir. Buna. göre ibare· . niı1 yer aldığı birinci ·mısra'm manası şöyle olur: "H~yru'l-beşor
(Hz. Muhammed.) te~hidinde Alliıh'a sayamayacağım kadar ço~ senada (övgüde) bulundu."
. (42) İbarimin doğrusu şöyle~: ~'Küntu 'nebiyye'n . ·ve kiine Ademu beyne>l-ma'i ve>t-tlni." BliUa göre beytin manası şöyle olur: "Hz. Peyga~er-i miirseJ. (Hz. Muhammed), Hz. Adem su ile balçık arasında bir varlık. ike~::ı: ben peygamberid.im, dedi."
(4}>) ibarenin içinde yer alıİ.ığı RUm. sftresinin 50. ayeti ve tercümesi şöy-: · led,lr: Fe'n~ur ila iişari rab.mer.i'llahi keyfe yub.yi'Z-<arze ba 'de . mevti/ıa ·
in.ne ':;alike'l-mui).yl ve huve <ata külli şey'iiı ~adl~un ".A:Uah'l;ll rahmetinin belirtilerine bir J)ak, yer yüzünü ölü.m~den. soİıra nasıl_
, dirilpyor? Şübhesiz · öliileri O diı:iltii. O her şeye kadirdir." ·. ·
(47) İb.arenin içinde yer aldığı ·Hicr sftresi~ 29. ayeti ve te~·cümesi şöylediı: Fe'i~a ·sevveytulJ,u ve nefelıtu fihi min ~ü{ıi fe.:~a'ü lehu siic~dl-
. ne.· Fe-secede'.~-mel{iiketü külluh~m ecma''U.ne "Rabbin meleklere: "Ben, ba).çıktan, 'işlenebilen k~ra t opraktan bir ·insan 'yaraUı.cağım. .
. Onu yapıp ruhumdan üflediğimde ona secdeye kap anın, demişti." . . i . . .
(Ş2) Beyi~e yel· alaiı. Ve'l-arze. fereşnalıa "Yeryüzünü biz yayıp döşedlk" . · ibaresi Zariy'at sftresuiliı 48. ay~tmde y~r almaktadıı·. Ve zeyyen
na's-sema'e ~'Göğü 'ıştklarla donattık" iha~esi ·ise Fussilet sftre&in~n , ız. ayetinAe :yer . al~akt.adır: - . . .
(53) .İkinci m.İsra?da yer. alan hi~ap sözüiıün tercümesi şöyledir : "Ey . .: Rabbimiz, · ey Rabbi~iz, ·ey Rabbimiz, ey Rabbimiz!"
ŞİBANİ HAtJ'IN BAHRU'L-HÜD~ ADLI ESERİ ısı'
(54). Bj.;;iuci mısra'da yer alan ibare Maide sfu:esinin 1. · ayetinde geçmektedir. Ayetintamamı ve tercümesi şöyled_ir: Ya eyyühe'll-e;;ine ame-
. nüeııfu bi'l-.<u!;.üdi uhillet Zekilm behimetü'l-en <ami illa ma yutlö <aley- . küm ğayre niu/.ıilli'ş_-şaydi ve.entüm /.ıurumun ~nne'llahe ya~kumu ma yuridu "Ey İnananlar. Akidleri .yerine getiriıl. İhram:d·a iken 'avlanma}rı helal 'gö-rmeksizin, si?'e bildi~ilecek olanlar fuşmda, hayvanlar helal ktlındı; ·All_ah dile_~ği hükmü verir."
İlcinci LDJSra'da yel' alan ibare iı:;e tbl'alıim sılreşinin ·21. ayetinde geçmektedir. Ayetin' tamamı ve tercÜmesi Şöyled.ir : · Yuşebittu'lla- . · hu'lle~ine cimenü bi'l-Z.avli'ş-şabiti fi'l·J.~ayati'd-dünya ve fi'l-al~ireti ve yr,ı;;illu~llahu ·~-~iilimi!].e ve yef<alu'llahu ma· yeşa'u "A,lla'!ı ina-
. nanları, dünya hayatmda·ve ahirette sağlam bir söz üzerinde tut~; zalimleri de saptu·u•. Allah dile$li~ yapar." . . .
. (55) "ne güzel bir mükafat" manasıua gelen ibare, Kehf sU:resiuin 31. ayetinde de geçı:iıektedh•. ' .
(57f İkinci mısra'da yel' alan ibare iı-i İmran SUr~sinin 26. ayetinde geçmektedir. Ayetin ta~amı ve_ tercümesi şöyledir: · ~uli'lliihumme
· malike'i-mülki ·tu'ti'l-mülke men teşa'u. ve tenzi/u'l-mülke inimmen teşii'u ve _tu <izzu men t~şii'u v.e tuziilu . men .teşii'u bi'yedik~'Hıayru
. in!"eke <ala külli şey'in Z.adirun "Ey Muha.mırred, de ki: Mülkün sahibi olan Allah'ıml Mülkü dilediğine verirsin, dilediğinden çekip alt:rsın; dilediğini aziz lo lar, dilediğini alçaltırsm, iyilik ' elindediı:. Doğrusu Sen, her şeye Kadir'sinl" ·
. '
(5_9) Bir dua olan·iba:renin tercümesi şöyledir: ''.'Se~ hatalal'ı-Çok ört~n ve günahları çok bağışlayansui. Ey bağışlayıcı, bizi~ ~çük gün~h-larımıoZı ~ffet, bizi bağışla!'' ·
(60). Dua olan ibar-enin te~cümesi şöyl~dit•: "Ey Tanrun, l'ahmet :senden-' ~ .· ' dir ve o bizim i~indir." Bu ibarede ayill_ zamanda Al-i Imran sfuoe· ı;i.ı:un s. ayetine telmih vardır. Ayetintamamı ve ıercüme~i Şöyledir: · Rabbenii la tuzig_ ·z.uiü.ben.ii bai.de iz hedeyteria veheb lenii min ledünke ral.ıineten ·in.neke ente'l-vehhiibu "Rabbimiz. 'Bizi doğru y~la erdirdikten sonra k~leriİni eğriltme, 'katından bize rahmet bağışla;
·şüİ:ıhesiz sen sonsuz bağı,şta bulll;nansm." · ·
(71) Beyitte yer alaı;ı. '' Z.P.be Z.avseyn" ve ••ev edna" ibar~leri Kur'an-ı K.erim,'in Necm sılresinin 9'. · ayetinde geçip Mirac gecesinde Hz. Muhammed'in Allah'a yakınlık dere~esini' ifade etmekteclir. Ay.etin tamamı ve teı:cümesi şöyledir·: Fekane Z.abe Z.avseyni ev ednti 1'Ara- ·. · lan iki yay aralığı kadar belki daha da ya]q.n oldu."
152 KEMAL ERASLAN .
(72) Beyitte yer alan ·~sub{ıane'leF, esra bi-cabdilıi" ibaresi, Kur'an-ı -ICe-. rim'in isı·a biri.pci ayetinde geçmek-tedir . .Ayetin tamamı ve terciimesi şöyledir: Sub/.ıiine'lleei. ~srii bi-Cabdilı{ leylen inine'l-mescidi'l- lıaremi ile'l-mescidi'l-aT.-se'lleF. bareknii (ıavlelı.u li-nüriyelıu min·· iiyiitinii . innelıu huve's~semıcu'l-başiru "Kulu Muha~ed'i bir gece lVIescid-i Haram'dan, ·kendişin.e .bir kısım ayetleı·imizi göstermek için, çevresini ~ubarek kıldığımiz lVIescid-i Aksa'yf! götüren Allalı'ın şanı yücedi:r. Doğrusu _o işitir ve görfu:."
(73) Beyitte yer alan "subıiiine'lle;i" ibaresi Kur:an-ı Kerim'in biı·çok ayet- . lerinde geçip ".Allah'm şanı yüce.dir" manasma ge~ek-ıedir. "ma~zii- .· ğa'l-başar" ib~resi is~ Kur'an-ı Kerim'in Necm sftrt-sinin ·on yedinci ay~tindo yer alıp ayetin tamamı ve tercümesi şöyledir: Ma-z6ga'l-ba· şar ve. mii-!agii "Muhammed~in gözü --o:ı;adan ne kaydı ve ~e de onu aştı." .
(75) Beyitte' yer alan "elem neşra{ı" ibaresi ~ur'iin-ı KeriıTJ-'in İnşirah sfire-sinin birinci ayetinde yer almaktadır. Ayetintamamı ve terciİ:JDesi Şöy:.
· ledir: Elem neşralı leke şadreke "Ey Muhammed,''senin gönlünü. açmadık mı?" A.yn.ı beyitte .geçen "ve'rl::l}.u/.ıii" ibaresi ise Kur'an-ı Kerim'in Duha s tiresinin bil·inci &yetind~ yer a.I.ıp ·~ Kuşluk vaktine and ols,up.." manas:ına gelmektedir.
(76) Bey'itte yer ' alan "caza [ıulu~in . ca~lm" ibaresi Ku.r'an-ı Kerim'in Kalem · s:Ures.inin dördüncü ayetinde geçmektedir. Hz. Muhammed hakkınd.aki . . Ayeti:q. tamamı ve tercümesi şöyledir : Ve inneke ie-caza lıulu!;.in. ca:rlnıin ."Şüblıesiz sen 'büyük bir ahlaka ·sahipsindir." ·
(77) Beyitt:e yer alan "ra/.ımeten wz.ca.lem~n" ibaresi Enbiya sures)llln yüz sekizin.ci ayetinde geçmekte olup ayetin tamamı ve tercümesi şöyle-·
dir: ·ve mii erselniike illa ralımeterı li'l-Calemlne "Ey Muhammed, biz seni ancak . alemiere rahmet olarak gönderdik." Aynı beyitte ·geçen "Sellimü 0ala fa(Jri'l-beier {ıayri'l-verii" ibaresi ise ."İn<Janlarm övüncüne .ve kainatın eiı hayırlısına (yani Hz. Muhammed'e) salat·ve selam getirin". _manasına geleıi bir du'a. sözüd~. ·
(82) B-eyitte. yer alan. lev denevtu . "Y,aklaşsaydım'; ve ~'şümme denii" ibaresi ile Kur'an-ı Kerim'in Necm SUresinin sekizinci ayetine işaret edilmiŞtir.
' Cebrail hakkındaki ayetin tamamı v:e tercümesi şöyledir: Şümme dena je-ted~lla. ~·so~~ yaklaşriı.ış· ve inmiştir. '·'
(94) Beyitte yer alan "Remeyte ie remeyte l~kinne'lliihe remii" ibaı·es1 Kur.'· ·· .fin-ı Keri'!l''~ .Enfal stiresinin on yedinci ayetinde geçmektedir . .Ayetin
ŞİBANİ HAN'IN BAHRU'L-HÜDA ADLI ESERİ 153
tamamı ve tercümesi· şöyledir : Felem ta/.>tıılühum vş lakinne'llcilıe (iatelelıum ve ma remeyte . i~ remeyte ve lalcinne'llıihe rema ve liyubliye'l-mü'minlne. minlıu bela'en .{ıawrien inne'lliilıe semiCzın Callmun "Onları siz öldürmed.i.iıiz, fakat 'Allah öldürdü. Attığın zaman da sen atma~ıştm, fakat Allah atmıştı. Allah ·bunu, insanları güzel bir imtihana .tabi tutmak için yapmıştı. Doğı·usu O işitir ve bilir."
(96} ·Beyitte yer alan "ra(ımeten li'l-Cıilemln" ibaresi için bk. (77)
(97) Beyitt~· yer ala~ '~kün fe-yekün:.' iba~e~ Kur'an-;ı Kerim'in En'am ;>ıl
resi.İı.:in yetmiş üçünc.ü ayeti olup ayet~ tam~İnı ve terc.ümesi şöyledir:· Ve huv~'lle!i ~ıaleke's-semüvati' ve'l-arze bi'l-(ıa~~i ve yevme ye~ülu kün fe-y.ekün ~avluhu'l-(ıa~~u ve lehu'l-mülku yevme. yunfehu-fi'ş-şüri cali-mu'l-ğaybi ve'ş-şeluideti 've huve'l-hab.imu~l-f.ıabiru 'tGökleri ve yeri gerçekte yaratan ,O'dur ki ,Ol' dediği gün hemen olur;· sözü gerçektir. Sıl.r'a üfleneceği güıi hüküimanlık O'ımndiır. Görülmeyeni de, görüleni de bilir. O 'hakiİndir, haberdardır ."
(?8) Beyitt~ ·ye; alan "ciimiCü'l-esmii bi-şey'in" ibaresi "bütün isimleri bir" şeyde toplayan:" manasma gelip ~z. Aııah'a işar~ttir. . .
. (133) Beyitte yer alan "küllu Şey'iTJ. hcilikun illa vechehu" ibaresi Kur'an-ı Kerim'in Ka~as sılresinin seksen sekizinci. ayetinde geçmektedir. Ayetin tamam.ı ve tercümesi şöyledir : Ve la ıedriu ma'a~llahi ilahen a[ıera la ilahe illa lıuve küllu şey'in lıa!ikun illa veclıehu lehu'l-(ıükn:ıu ve ileyhi turce0 üne "Allalı'la beraber başka tanrı tutup tapma. O'ndan.başka tanrı yoktur, O'ndan başka hn şey yok ola~aktır, ·hüküm O'nundw:, O'na döndürüleceksiniz."
(1~8) Beyitte. y~r ~ "D.ac ma kedir l_ıu; .m.a şafa.':. ibaresi "Üziıntü verenı · bırak safa vereni al!" manasma gelip kelam-ı kibardır.
(141) Beyİtte yer alan cala'lliihi «Aııah'a ~ittjr" ile men. cafa . "affedenin': ibareleri ile Kur'an-ı ICerirn'i.n Şılra sılresinin kırkı.ıi.cı ayetine telmi.hte bulunulmuşt-ur. Ayetin tamamı_ ve ter~Ümesi şöyledir: Ve ceza'u seyyi'etin sryyi'gtün mişluka fe-men cafa ve aşleha fe-ecruhu ca[a'llalıi innelıu la yu(ıibbu'~-~alimlne "Bir kötülüğün karşılığı, aynı şekilde bir kötülüktür. Ama kim.affeder ve barışn:sa, onun ecri Allah'a aittir. Doğrusu, o zulmedenleri sevmez.,
(142)-Beyitte yer alan "el-ka~11:ı,ine'l-ğay~e 've'[.cafine" ve "yu.(ıibbu'l~mul.ı-. · sinlne" ibareleri Kur'an-ı J(eıim'in Al-i İmran sılresinin yüz otuz dör
düncü ayetinde geçmektedir. Ayetin tercümesi ve tamamı şöyledir: ElleF,ne yunfi~üne fi's-serru.'i ve'z-zarra'i ve'l-ka~mlne'l-gay:;e ve~l- · .·· caftne . Cani'n-nasi pa'lliihu yu(ıibbu'l-mu(ısinine'' Onla~ bollukta ve
' '
154 KEMAL ERASLAN
daı·lıkta sa~federler, öfkelerini yenerler: iruanların kusurlarmı affeder-ler. Allah ,iyilik yapanları sever.',. · .' · · . · . . . '
(143) Beyi1<te ye; ~Inn "ve me,.;. ab-ya" ..;e "kiine a~ıya'n-niisc kulleıı" ibareleri Kur'an-ı Kerim'in Maidç sfu·esinin otuz ikinci ayetine telınihte· b_u.lu-
. nulniuştur. Ay.~tin tamamı ve teı:ciimesi şöyledir ; Min ec!i ~alike ketebna 0alii Beni !srii'ile. cnnehu men T;ıatele nefsen bi' gayri nefsin ev fesiidin fi'l-arii fekeennemii l;atele'n-nii.se ceml0an ·ve' men alı:}alıii f~-keennemii al).ya'n:nase cemıcc.n ve lef;ad cd~ethum . riisülüna bi'l-beyyinati şüm~~ inne kesiren minhum ba0de ~alike fi'l-arii lemii.srifüne "Bunun için İs~ . rail.eığlularma şöyle yazdık: · "Kim bir kimseyi bix kimseye veya yer yü- r
ziinde bozgunc'ij}uğa kaı•şılık olniadan öldfuiirse, bütün insanların öldürmüş !W>i olu.c. Kim _ae -.onu .diriltirse (ölümden ku,rtanrsa), bütün 'nsan ları' di..'"İl.t!miş gibi olur." An d olsun ki; onlara beİgelerle peygamberler;miz geldi, ~onra b~a r·ağ~ei:ı., onların çoğu yeı· yüzünde. taş~ edenler oldu." · ·
(146) Beyitte yer ala~ ''fa'lliiJıu tıayrun Mf. i:;en" ibaresi Kur'dn-ı Kerim'in Yf.isuf silresinin altmış dördüncü ayetinde geçmektedir. Ayetintamamı v-e tercümesi ·şöyledir: J>_iile hel limcnuku~ 0 aleyhi illd kemii. eniintüküm 0a,lii ii(}lhi rrıin f>ablu fa'llö.hu.·(ıayrun (ıiifi:;en ve lıuve edıamu'r-rö./.ıimin_e · "Daha önce kardeşini size emanet ettiğim gibi,_ şUııdi onu emanet e~er miyii:n? Ama 'Allah en iyi koruyandır, O merhametillerin merhametlisidir .' dedi." . .
(152) _Acdel!l-'l-baJki miziicen ehlu lıat#'l-istivii "lVIizac bakımından in~aıilarm . en mutedili Ekvator ~ nsanlandır." ~
(158) Beyitte yer·· alan, cAmiye'l-başar hii ciie'l-!;>azii "Kaza gelince göz kö~ . . olur." ibaresi kclam-ı kibardır;
(168) B'eyitte yer ·alan, Teveklcelnii. calii rabbi's~semii. "Semanın R;ı.bbına tevekkül ettik" ibaresi, Kur'an-ı Kerim'in A'raf sftresinin seksen doku- ·
' . zunc'u ayeti ile . benzerlik taşımaktadir.
• • o • ~ - •
(174) B.eyitte yer alan, Lii l,ıavle velii 1'Allah'tan başlıa hiçbir çevirici yoktur." · . ib~esi bir dua pa'rçasıd.ır. . . .
(177) .Beyit<te yer alan, CAleyke la0ncti !'Llı>.etim seniJl. üzerine olsun" iba~esi . şeytan h~kkmda olup Kur'an-ı ICerim'in Sad surosiniiı yetmiş sekizinc-i
ayetine 1elmih etmeh."tedir. Ayetin tamamı ve teı·cümesi şöyledir : Ve inne 0aleyke ıacneti ilii yevmi'd-dlni "Ceza gününe· kc.dar lanetim senin
. . üzerinedir, . d~di.'~
(199) .CAllemc'l~esmii.'~ küllehii. "(.Allah) isirolerin h6psin{ '(Hz. 'Aaem'e) öğı:etti." '
ŞİBANİ liA.NIN BAHRU'L-HÜDA .ADLI ESERİ -· ıs s
(21Ş) Beyitt~ yer alan ib.ıre K_ur'an-ı Kerim'in Ta-ha SUresinin beşinci aye.. ı~ dir: . Er-Rq].ımanu cala'l-Carşi'steva "Rah.m.an arşa ' hükm.etmek~e~r." ·
· (216) Be}itte yer alan "Ma~ii telcsibu nefsun ğaden" ibaresi Kur'an-ı Kerim'in Lokman sfuesinin otuz dördüncü ayetinde geçmektedir. Ayetintamamı ve tercümesi şöyledir: lnne'llalıe cindelıu Cilmu's-sa~ati ve yunezziliu'l-ğay§e ve yac[emu ma fi'l-er(ıiinıi ve mii tedri n~fsün ma~ii teksibu ğa~en ve ma tedri nefsün bi-eyyi arzin temutu. inne'll_iilıe caıtmun lıablrun "Kıyamet sa_atini •bjlmek al!-Cak Allah'a İnahsus'tur. Yağmuru O indirir; rahimlerde
.bulunanı O bilir, ·kim.Se yarın ne kazanacağını· J?ilmez ve hiç kimse ner~-
de öleceğini bilemez. Allah şübhesi~ bilendir, her ·şeyden haberdar~ır :•
(218)_ Beyitte yer alan ":((üntu kenzen" ve "erı uCrif" ibareleri ··Küntu k:mzen m,al]fiyyen a_bbebtu en ulrif "Gizli bir hazine idim, tanınmak istedim. me:vzu hadisrn parçalarıdır.
(229) Ya ca~me'[.cafvi yii gafiire enviiCi'~·;unüb
J(ö ilahe'l-f.ıalM ya f.ıallal•a , eşnafi'l~vera
~'Ey affı büyü!s; ve çeşitli günahları ba~şlayan; ey yaı·atıklarm ilahı,' ey çeşitli varlıklR;rı ya~ atan." '
-(230) Ente !Ü'l1azli'l-kebir . "Sen büyiik .(yüce) fazilet sahihisin." Ente ~ü'lmecdi'l-call "~en yüce şeref sahihisin."
(231) Estağfiru'llahe'l-ca~m "Yüce. Allah'tan mağfiret diliyorum." Bf>yitte yer alan ";alemna Rabbena" ibaresi ise Kur'an-ı J(erim'iıı. A'raf sllresin.in yir~ üçüncü ayetiııde geçmektedir. Ayetin .tamamı v:e tercüme~i -§ö.yledir: ~ata Rabbena ~alemnü enfiisena ve .in lem tağfir lena ve ter-b~mnd zei;ekune.nne mine_'l~Msirine "Her ikisi (Hz. Ade·~ ile Hz. H~v:va),
· R abb_imiz, ··kendimize yazık ettik; bizi bağışlamaz· ve biz.e ı:ıierha.met etmezsen, biz kayhe(!.en~erden olur~z' dediler."
·.
SÖZLÜ K·
A
ıil_ı (F): ~u
ii~-ı ~ayiiı (F): liayat' suyu, ' içen~ ebedi ha-. yat verdiğine inıpulıın efsanevi' su. İnıınışa
göre kllfllJllıklar (zıılumüt) ülkesinde bulunan bu· suyu İskender-i Zü'l-karn~yn ile Hızır ve 1Jyiis adlı iki ermiş aramaya koyulmuşlar. Rızır ve İlyas suyu bulup içerek ölümsüz
lüğe ermişle~, Zü'l-kameyn ise bulomayarak kaybolmuştur.. •
iib ıı· gil (F): su ve balçıl<. İslfuniyet'e göre
Allah. Hı. Ade~'i pis ~ok"Ulu balçık ~aljodeki topraktan. kudret eliyle yoğurup en güzel
. Şekilde biçim.lendirip ~aratmış ve ona kehdi nefesinden üfleyerek hayat vermiştir (bk. Kur'a,;..,, Kerim, Hicr süresi;.26 . . ayet).
üba (~babalar
iibii-yı culııi (F): yüce babalar. Eski tela.kkide
dünyaya uzn.klıki~a göre sıralanaiı. yedi
gezegene verilen nd: Erke)t kobu! edi!~iı bu gezegenler ~asıyle şunlarcm=: Ay, Utarid, Zühre, Güneş,' Merrib, Müşteri, Zühal: Her
gezegen b.ir. gö)>.-tc bulun ıp: ve o gök gezegenin adıyla anılırdı. Bu yedi göl..-t.eıi s~nra burç- · ·
!ann bıilundu.,lftı "Burçlar gö~" yer alır,
ondan sonra da· i~jnde bir şeyin bulunmadığı dqkuıuncu ğök olan "Atlas gö·~, yer· alırdı. Ayn knral.-ıerde qJan. ~e değişik reııklerle temsil edilen bu yedi' ğezegeiı dünyanın yedi .
ayrı bölgesindeki.tabint hadiselerine ve insan · kaderine hükmederdi. ' ·
<ab es (A)~· boş, beyhude· .-~
<acüyib (<' A cacii'ib):. acayip, tuhaf, şn~acak ·
<aceb (A): acep, tuhaf
cacebe ljal-: Şaşmak, şıışırmnl<
<aciz (A): liciz, güçsüz, zavallı
•acizlı~ (< Ciici; +h(>): acizİik; iktidarsız!. güçsüzlük
. ~ ç-: 3Ç1J!Ilk
açıl-: açılmak
Ad em (k.a.): Hz. Adem, ilk insan ve ilk peygnı
her (b". iib u gil) · . Adem Ata: Adem Baba
•adem (A): yokluk, yok olm(l
iidemi (A): insanoğlu
c:ıdl (A): doğruluk
ii ferT n (F}: yarataiı; yara b cı <afy (A): nfv, bağışlama
ağrı]$: a~, acı
agn/f bol-: ağrımak rab_atsız olmak
al.tad (A): ·bir
en h d (A): söz· verme, and,' yc~n; vefa(.' devir İslaıniyet'e göre Allalı Elest meclisindı bütün ruhlara "Ben sizin. rabbiniz deği
miyim?" diye sormuş, ruhlar da." Evet, rab· bimiz~" diye cevap .vermişlerdir. ı\lliılı kıyamet günü inkar etmesinler diye, ruhlan
. hirbirin~ tanık tutmuştur. · Bwia · "Ahd-ı siibık" denilir (bk. Kur'an-ı Kerim, A'~a.f sfu:esi, 171-172. ayetler) cahd baglo-: söz. verinek, and. içmek .
' cahdgo ııefo ~ıl-: sözünde durniak, yeminine
saclık ka~~ · ·
iı~ir (A): son, nibııy~·t, sonunda
aQİii]$ (A): alıliik, huylar
AJ.ımed (A): en çok medhcdilmiş olan, Hz Mu·
hammed
al}mer (A)_: kırmızı·
aif: ak, beyaz
Ş.İBANİ HAN'IN BAHRÜ'L-HÜDA ADLI ESERİ . . 157
<hJpbet (A): sonunda
<aJı:ilii(A): ey akıl sahibi
<aJı;l (A): akıl, insandaki anlıımo, bÜme, ayırt et· me. ve netice çıkarma kabiliyeti. Swılere
göre akıl ilahi bir nıirdur, hak ile hani onunla ayırt edilir. Esiciler esosta iki türlü aklın varlığını kab~! ederlerdi:
calil-ı küfl (F): tam akıl, herşeyi kavrayan ve bil.en o.kıl; yaratıcı ·ı..-udretin, yani Tanrı'nın a1.'1if tecellisi. Tanrı'dan; ilk meydana gel~n ~kıl olup "Akl-ı evvel'~ veya "RUh-ı a'zam~' gibi adlarla da ·ıın.ıJır.
calil-ı cü:• (F): tam olmayan akıl, insanda bulunan ve günlük yoşoyışımızı düzenleyen akıl.
a]Frıba (A): akraba, yakı.n olan
al-: almak
alar:. onlar
al arsız: onlarsız
<aJiiyı)j; (< A cala'i/.c): aliijmla~, ilgi~çr
<alem (A): alem,·dünya; Rnk'tan gaytı her şey. Eslci düşüncede varlığı kabul edilen alem- · !erin başlıcalari ,Şurılardır:
ciilem-i aşğar: en l..'iiçük alem. iruan
ciilem-i ber=a~ (F): geçit alemi, dünya ile ahiret arasındaki iiem, kabir aleini · .
Cii_[em-i cebeTÜI (F): azıımet ve kudret alemi, Tamı katı . ;
calem-i ekber (F): en büyük_ ôtem, 'kiiinat
Cafem-i emr (F): Allah'ın emriyle herşeyin, var olduğu alem, bu diiJ;ıya
ciifem-i e~ı:ii~ı (F): ~ar alemi
ciil~in-i esbab (F): sebepler i.lemi
ciilem-ifenii {F): Ianilik aiemi, b? dü~ya cafem-igayb {f): gizlilikler i.lemi, Tanrı kan
calem-i kevn ii fesiid (F): var .olma ve bozıiımıı alemi, b:ı dünya
calem-i liihüt (F): ulüliiyet i.lem.i
cp.lem-l meleküt (F): melekler alemi
Calı:m•i _niisÜI (F): mnhJukJar, yaratıkJnr alemi, madde iilemi, bu dünya
ciifem·i şuhüd (F): göliilen i.lem, b.u dünya
. Ciifem·i nıacnl (F): milıla alemi
Cafem-i ŞÜ;.CI {F): sıiret alemi, alemi, bu dünya
<:ii 1 em • ·für il z (F): aleıiıi aydınlatan
_ altmış: al~
iimirziş (F): afv, bağışlama
ana: ana (hk. tört)
a.ndaJı:: öyle, o şekilde
< a·n ·d e III(A): delilden
andın: ondan
anga: ona
.a'llga-: anlamak .
anı: onu
anııig: onun
a ıfg 1 a.: nnl:ım'ak
cArab (A): Arap kavmi ara: ara, arasında <ürıZT (A): 'geHp geçici
görünüşler
cürif (A): iirif, irfan s~i, Hakk'~ tam miinası ile lıilcn. SUiilere göre irfan All alı' vergisi olup akılla elde edilen ililndeİı fui_tfuı.dür. Axif, AUah'm lutfettiği Ledünn (gayb i.lemine ait bilgi, ilahi sı.ı:larla ilgili bilgi) pilgisiyle Allah'ın varlığını ve bi:rliğini idrlik edip fıini varlığından geçip Tarırı'nm varlığı ile var olan kişidir.
<Arş (A): Kelime miinası "tavan, çatı, dam, örtü, taht" olan Arş, eski telaklcide dol..-uzuncu göl..-tür (bk. iibii-yı culvl). Arş bütün iiiemleri içine alan ntlraiıl bir varlıl..-tır.
. Kur'lirı-ı Kerim'de_ Allah'ı_n yerleri, gökleri ve arasındakileri altı devirde yarat:t:Jğı, sonra Arş'ta karıir kıldığı (bk. Hadid ·sUıesi, 4. ôyet), Arş'ı meleklerin- başları üzerinde taşı
dığı (bk. Mü'min sıiresi, 7. ayet) bnyıırulmuştur. Arş'ı. taşıyan dört ~~~ 'melek "Ha.ınele-i Arş" adını alır. Cebrôii A.iş kap:ndıı mevki sahibidir (bk. Tekvir sftresi, 19--20. ôyetler). Al-ş, Allah'ın · k"'ldretinin tecelli yen oldoğu için ildhl taht 'kabuf edilir ve "Ai-ş-ı n'lô, Ar~-ı Rabmôn, Arş-ı Yezdilıı, Felek-i Jl'zam" 'gibi adlari~ da anılır ..
art·: artmak, çoğalmak
ad (A): arz, dünya, yeryüzü>
158 KEMAL ERASLAN
Aş af Q):ıı.): 4snİ b. Berııhya; Hz. Süleyman'ın ·hikmet ve tedbiriyle tanınan veziri
iisiin (F): kolay
aşfiyii (A): saf, içi temiz olan
asl].ab (4.): sahiibHer, Hz. Muhıımmed'i görüp gil· rüşme şe~efine nail olanlar. Sah3lıÜeri görmüş olanlara da "Tiibün" denilir.
'üşi (A): asi, .isyıın eden, Allııh'm buyruklnrma karŞı gelen
a şi(A): asıl, esas
n s ~ a - : l<oıiımak, himeye etmek
asru: çok, pekçok ·
ıış-: aşmak
'aşıJ.c (A):' nşık, . çok fnzlıı seven, içi Allıılı sevgisi ile dolu olan
iişinii (F): tanıdık, bildik
iişüfte (F): çilgmcasınn seven, bn sevgiyle peri-şan olup divaneye dÖnen ·
at: ııd, isim 1 .
alı ~al-: öldükten sonra hnyırla anılmak at; at, ·binek hayvanı
nt n : ata, cedd, baba
Ata Adeın: ilk ins~ dolayısıyla . insanlığın atası olan Hz. Adem •
'a ~ii(A): bağış, ihsan,
ii yi n (F): adet, usul
iiylne (F): ayna
. ., . .
'ay n (A): göz; bir şeyin aslı. kendisi
cayne'l-ya~ln (A): gözle görillniüş gibi kes
bilgi .
cayh· ı nür.(F); nılıun kendisi ·
ayrıl-: ıı~ak
ayt-: söylemek ·
a'~aiiı (A): en.büyük
< Aziizii (A): AziizjJ, Şeytıın'.m melek iken, A.llııh'ı . la'netine uğram.adan önceki adı .
az d ii d (A)': zıtiar
'a~Im (A): ulu, yüce
B
b'iib (A); bölii:n, fıısıl, kônu
b ii d (F): riiıgiir
biid-ı h.euii (F): hava .a1amı
.bad-ı şabii (F): doğudan ese!l hafif ve tatlı rüzgar
bii.de (F): şarap
biide-i c!ş~ (F): aşk şarabı
b ii ğ (F): bnğ, bahçe
bağışla-: bağışlamak
bağla-: b~ğ!amak . .
bahii (F): b~~· değer, bedel .
caia ~ıZ-: bağışlamak, ilisanda bulanmak
<n ~1 n s (A): üstü ipek, ~o pamuk I.."UUIIaş avuç:· avuç · ·bahŞ.iıe (F): bnhane, sebep
a 'yecii . (A): ay eğri, büğ'rii, ey: ça~pık
aY.: ey · . . ay:· ay~ dünyanın uydnsu oliuı gez~gen: Eski te· ·
Jııkkide ·ay birinci gökte bul~ur. a_v tutul-: güneşin dünya ile ay. ıirasmn gir·mesiylc. aym görünınez olması hadisesi
aynı ikki yaT·: ayı iki parçaya ayirJ!lak· .Bu. sözle Hz. Muhammed'in kendisine inanma
yan müşriklere Allııh'm vı,ırlığını ve kudre- · tini, kendisinin Allah'm elçisi oldnğwiu isbat için pnrmağı ile ayı ilciye ayırdığı mucizesine
:.işaret edilmiştir. . . ...... ay~: söylernek
aya·J.c: ayak
ayır-: ayırmak·
. . . . .. bahii.r (F): bahar
bal)r (A): deniz babr u bo,.; (F): deniz ve karıı pnrÇ1lsı, Y.er-yüzü
bal_ıt (F): bağış, ihsan
babş it-: bo~lamak ihsanda bul~llii!ak bı;1_ışiş (F).: bağış
bafışiş iı-: bağışlam~
balpr: bakır
· b a Jı: I · (a): baki, eb edi, dıılm1, ölümsüz. lslô.mi
. · yct'e göre Allıılı'tan gayrı . her. şey fiini~,
geçicidir,. mutlak d~ğildir:
biilit (F)': Y!~Sok
bar: var
Şq3ANI HAN'IN BAHRU'L-HUDA ~U E~ER.I. 15\1
ar- : varmak, gitmek
~rçn: bütün, hep
arçası: hepsi, tanuuıu
arı: bütün, hep
arınça: Vll! olılukça
_a- şafii (F}: safaiL.. temiz
· ıiş: baş .
. . başdıtf ayalf: baştanbaşa
baştın aya if: baştanbaşa
liiyezld .(k.a.): Birinci tnbn.kn silfil.erindcn· olaİı · . Biıyeı,id'ln .adı :Ebu Ye~d Tayfılr .bin Su
rıışiın'dı.r.· B.:ıbıısı Suruşôn, ihtida etmiş .bir Zerdü,ş't! iqi. Doğum tarihi pelli' de~dir. Bistam'da doğmuş olup m. 874 ~da oraçla vefat etmiştir. Kabri de · orndndı.r. Tıısav-
. vuf'a intisap etmeden önce Hapefi fıkhıyla meşgul olmuştur. Tevhfd il.miiıde şeyhi Ebu
:All ~s-S indi idi. Y ıwlı eser bı.rakmllJD!Ştı.r. Vecd hıılinde söylediği sözler ise bazı mec: mualnjdn yer ıılmıştı.r. ·
ledel!-şan (Y:.B·): Ded~bŞnn, bugün Afganistan . hudutlan içinde bulıman ve ln'l denilen de
ğerli madeni ile ünl? bir şehir ·
ıediiyi' (A): eşi olmııy~n güzel şeyler .
teden (F): beden, vücut
ıedr (A): nym on dıirdüncü gecesi, dolunay
bedr-i J~l · 't_ljl~ ~): mö.-ziign'l-basiir lıedri. Kur'an-ı Kedm'in Necm siiresinin
17. ôy~ti ~ 1:- J ~~ t_l jl .• ".llfubaıiımed'in gözü oradan n~ ·kaydı ve ne de onu aş~."run bir . parçasıdır.
ı ii <j~ (A): sebep.
ıelfii (A): ebedllik
>elli (~): gnm, kçder, afet
>ende (F): kul, köle
>endeİılf(< be_nds + lıl;;):kull~;kıılelik !ıer-J;ıalf (F): hak üzre
Jeşiiret (A): müjde
ıı ·e,şlr (A):·müjdeci, gü!er )'Ü;Ziü
beşer (A): insan
ber-güzin (F): seçkin
lieyiin (A): açikçn söyleme; bildirme ·
beyiin lj:ıC-: bil~ek, aıilatmak, ifiıde etmek
beyt (A): ·beyt, iki İıı.ısradnn ol~ş:in nn.zun birimi
b I- b n h ii (F): b aha biçilemez, çok değerli
bl-bii <iş (F): sebepsiz
bl-çiire (F): çôresiz, zavallı
bl·çiirerii (F): biçareye, ~vallıya
bldiir (F): uy~
bl-dest ü pü (F): elsiz ayllksız
bigin: gibi, bıonzer
bi-gümlln (F): ' şüphesiz
b_I -!.!aber (F):. habersiz, bilgisi olmayan
.bl-l}aiFl~nt (F): gerçek olıİıayan
bi-I;ı-ny ii (F): hııynsız, edebsiz
bi-l_ıayiilıJı; (< bl-/.ınyii + lı/f): hnyasız olan
bi- )J n y ii yi (F): hay·asız!ık
bi-hisılb (F): hesapsız
bi-hüner (F): hüıiersiz
bl-lfanü<nt (F): kannnts~;kanııat etmeyen
b il-: bilmek
b. il e: birlikte, beraber, ile
bil en: birlikte, ~eraber, ile
him (F): l~orku
blruii;ı: {F): hasta
bi-müntehli (F): sonsuz
binii (A): yapı, yapma, kurm.a ·
bi-niyiiz (F): dua etmeyen, yalvarm~yan
bir: bir, tek, eşi ve benzeri bulıınmaynn
bir nire: birçok
· ·. · bir il bar (F): bir ve viı.r. olan T~
. bir-: vermek
cilii bir· parintmak
devlet bir-: pal>tlı Jalmak·
incilq bir-: parintmak
icıilii bir-: yüksel~ek ·.
. nuşreı bir-: yardım etmek, ba5~lı kılmak
. muriid u ma~üd bir-: isteğine ulaştı.rm~
nür-ı '#yii. bir-: ışık vermek
ra/.ımeı -bir-: . acımak, merhamet etmek
rehii bir-: ~ak
;,:iii bir·: ;azı olmak
rulf bir-: nzığıııı ·temin' etıi:ıek
160 KEMAL ERASLAN
$Ükiln bir-: siikinleştirmek, Jıu.zur vermek
vücüd bir-: vıır kılmak
birge: birlikte
biri: biri
birisi: birisi
bir i e.: birlil~e; b~raber.
· birlen: birlikte, beraber
b irlik: birlik, bir olma
Bis~iim (y.a.): Bistô.ı:ıı, İran hudutlan içinde bu!unan bir şehir
· hiş: beş
c eli (F): yer
cii·i biilif (F): yatak, döşelc
cühil (A): cahil, bilgiaiz .
elin (F): can, ruh
cii~dın dl;lrüd ile ducii ay-: yürekten 'se ile dua etmek
Cebre'll (A): Cebriiil. H~. Muh1Ull.tl1ed'e Tax don vahly getirmekle görevli, dört büyük ı lekten biri. Diğer üçü ~iiil, Mikiül ·.-e riifil'dir.
b[-taJ.ıommUl (F): tobammiil edilmez, taham- : cehd (A): ~ehd, g~}.'l'e~ Çnlışma mülsüz
bi - ıama' (F): oç gliı!ü olmayan
bi- teviizu< (F): alç'ak gönüllü olmayan
bJ:vefii (F): vefasız
bi- vefiilıJF. ( < ıl·vifci + lı/_<): vefasızlık
biz: biz
b iz e: bize
bizlerni : bizleri
bol-: o,lmıık
boyun: boyun
boyu_n sun-: itaat e.tmelc
. bu: bu
bul arga: bunlara
. B'ü · 'AH (k.a.): Ebu·}~, İbn S_!nii'nı~ 1..-ü.nyesi
B' u' 1-:ı;Iasan (k.a.): Ebu'I-Hasaıi-i Harkani . .A:dı AJi, babasının adı Cıı'fer'dir. Zamaı:Ünllı büyük . sUiilerinden idi. T~avvuf'ta m\i.ışidi Biiyezid·i Bistiimi' dir. Doğumu miiııevi· piri Biiyezid-i Bistô.ı:ııl'nin vefatından az ıionra olup h. 425 yılmda vefat etmiştir.
b u rada: burada
·burun: önce; evvel
buruuraJF. : önce,- dabıı önce
bü'.J- 'al ii {A): yücelik sahibi
b~lbüi(A): bil.lbül
bülbül-i bi-çare {F): z.ııvaliı. bülbül .
bülbül-i tabc (F):. y~açlıhş bülbÜ.lü, ruh
bülend (F): yü~sek, ' yüce
ct/ı{ ~_<ı ı.: çabalıımnk, gayort etmek, çalı; m
. cehüi .(A): pek cahil, çok cıiliiı' .cem< (A): toplama, bir araya getirme
. cenüb (A): güney
cev (F): arpa
c.evr {A): eziyet, cefa
cezii (A): karşılık, bedel .
ce:a bir-: karşılığıını vermek. İsliiıııiyet' e göı i~ıınlar bu dünyadaki omellerine göı:_e öbi. dünyada eziyet veya mükô.fiıt gllreceklerdiı
cezm ·_(A): kea.in karar, niyet
ce::m bil-: kesin olıı.rak bilmek
cih:iin ~F): cihan, alem, dünya
cilü (A): pnrlotmn, . p~rlııklık
cilii bir· : pıı.rlatmak
cinn {A): gözle görülmeyen yaratık
cüşlde (F): coşmuş, coşl.-unlnk
cüdii (F}: ayrı
cüdii ~ıl-: ayırmak
ciida bol·: aynimak
cemiidi (A): cansız-vazlıklar
cÜmle {A): bütün, hep
· cörm (A): suç
ç
çii r (F): dö.ı:t
çar cun1ur: dllrt unsur. Eski telakkide varlığın esasını ieşJ?l eden su, toprak, hava, ate~
ç ii._r e (F): çiire, tedbir
ŞİB~ HAN'1N lJAHRU'L-HÜDA ADLI ESER! 161
çarb (F):_gök
·çar~-ı felek . (F): gÖk kubbe
çerii (F): niçin _--
çeriig (F);_fitil, mum
çeriiğ-ı cömr (F): ömür mumu, hayat
çılj;-: .~.ıkmak, ayrıJmak
çılpır·: çıkarmak, ayırmak
çın: dıığru, gerçek
çi bre (F)": _çehre, yüz
çü (F): "çünkü. ·
çü n (F): çünkü, i·çi~
D
dogı: dahi
Oü~~iin (y:a.): Dimğôn veya Dimeğin §ehri.
diinii (F): bilgili_
diipiş (F): biliş, bilme
dattiş eh'li: bilgi saJpbi
dür (A): ev, yer; yurt
daru'l-gıuii (A): zenginlik· evi . . d.n"vet (A): diivet
d.üyimli (< -'\· dii'im,li): daima, her zaman
dayimü'l-ev~aı (A)· her .yakit
defter (A): defter
debr (A): diinya ·
delil (A): delil
ddnl (:A): bir: delil
dem (F); zaman·
derd (F): dert, keder, kıiygı
dergiib (F): dergiib, tekke
der-~ayiit (F): hayatta
de~miin (~: dermaıi, çiire, ilaç
dermiinde Q.?): aciz, zavallı, güçsüz
deryii (F): deniz · •
derya-yı a.c ;am (F): ulu deniz
derya->:' Kul:um (F): Kızıldeniz
dest (F): el
- desı-gir (F): elden tutan, yardımcı
clesı ii pa (F): el ve ayak
dev ii (~)· · iı??• çare, tedbir
ll ıi;v ~et (A): devlet, i~bal, Jiaht açıklığı
di-: demek, s!lylemek
dik: gibi
d i 1 (F): giinül
din (A): din, Allah'm emir!erinin tamamı, ilôhl ni zam
dös t (F): dost, arkadaş
"du<ü (A): dua, Allah'a yalvarma, niyaz
clucii ·müste~iib iı-: duayı kabiıl etmek, yerine getirmek . ·
clucii-yı ~ayr (F): ~ayr dua
du" ii-yı murlaiii (F): seçkin·dua
diır·: durmak (yardımcı fül olarak bildirme k.ipin.i teşkil eder.)
durüd (F): dua, iivgü. selim
d ü ( < F dü): iki
dü-cihiin (F): . i1d dbiı.n, bu dünya ile Obür
dünya, dünya ve iihiret iilemi
~ünyii (A): dünya
dünya vU cu~bl (F): Jiu dünya ve öbür dünya
dünya-yı fiinl (F): fiini diinya, gelip geçici
dünya, bu dünya
· d ürr (A): inci
clürr-i bti-bohii (F): değerli inci
d ü-serii (F): iki cihan, iki diinya
düşmen (F): düşman
ebr (F): bulut
eczii (A): parçalar
E
ec:ii-yı ciilem (F): _iilemin parçaları, dünyayı
meydana getiren parçacıklar,' u.İısurlar ·
ebriir (A): iyiler, doğrular, öZü ~özü bii olanlar, dindarlar · ·
ed ii (A): yerine getirme
edii ~ıl-: yerine getirmek, ifa ·etmek
efliik (A): felekler, gökler ·
efşiin (F): saçan
ehl (A): salUp, miilik
eh_l·i ciilem (F): nle';D eWi, inaonlar
ehl-i diiniş (F)_: bilgi sahibi, bilen kim.se
·. l62 KErYIAL ERASLAN
ehl-i dil (F}: gönühahibi, ~den a.ıılayan ·
elıl-i ya~ln (F): kesin bilgi .sahibi
ehl-i ,ulmet .(F}: kara.ıılık e!ıli, küfür ebli, . kafi.r .
ejdelıa · (F): ejderha _büyük yılo.ıı .
el est (A): 'AJ!ah'ın ruhları yarattıktan sonra o~-. \
la.r.ı "Ben sizin rabbiniz de~il miyim?" diye
sorduğu ve ruhların da "Evet, rabbimizain." dedikleri . zaman .(bk. ·.ca h. d). ·
emanet (A)i emanet, doğruluk üzre bulunaia .
Kur'an-ı ·_Kçrim'de Allah'ın emaneti önce göklere, yerlere verdiği, onların da korkup
~enme1."teu· ~açındıklan, nihayet ·bu emaııeti iusanın yüklen.diği bu yüzden de imanuı
zalim ve cahil oldu.,ıiü buyurul~ (bk. ·Ahzib alireai, 72. ayet).
emiineini kiiıer-: emane.ti yuklenmek
.. e~r (A): iş, emir, b':'yruk
emviit (A): ölüler
enbiya (A): ~eb!ler ·
enc üm (A): yıldızlar
en'var (A}: nurlar, ışıklar
enı:ör-ı Half (F}: Hakk'ın nurlon, ilahl nur· lar, ilahi ışık, aydınlılıc. ..
erğavan (F}: erguvan
e r v iil;ı (A}: ruhlar
. erviil;-=i piik-i enbiya (F): nebilerin tertemiz
rubu
e t er (A}: eser
esrar (A): sırlar
esriir-ı Half (F}: Halck'ın sırları
eoy ii. (A): eşya
e t • : e"ı.nıek, yapmak; Jcrş.
i 't -
.. e fviir (4): tavırlar, tarzlıir e!viir-ı bedii;.c (F): bedialar torı:ı . . .
'ev]ı:iit (A): vakitler
evli yü. (A): veliler, ermi§ler, Al.lab'a yakın olanlar
evvel (A): önce
evvelgı (<evvel+ gıj: önceki
ey 1 e : öyle, o şekilde
ey l e- : eylemek, yapmak ·
ezei '(A): ~aolangıcı o~ayan zaman
· e~kiya (A): 'zeki kimseler . .
F ·
!al~r (A): öğüııme, 9ete!, onur
fıi <i l (A): ~apan
.fiıcil-i mııJla~ (F) : ~utlak fail, lıer§eyi yaı m~ğa kadi.r, Allıili ·
I a ~Ir (A): fakir! zavallı
. Ia!ı;r (A}: ihtiyaç, yoksulluk; kı;J un Allab'a karı · faki.rliğini. bilmesi. Siifilere göre ·rıikr, insaıııı
faru ve ~evhum. varlığından siyrılıp Fen. !i'Uab' mertebesiııe ulaşmasıdır.
!iint (A): Ölümlü, geçici, dapnt olmayan
fa ~1 (A): fnsıl, mevsim
I'azl (A}: !azilet, erdem, üstünl~
· relek (A}: gök. Eski telakkide dokuz kat gök ka·
b'UI edilirdi. İlk yedi gÖkte birer gezegen, se· k.izjnci gökte işe burÇIBi bulunurdu. Dokuzuncu gökte ise bir şeyin bulunmadığı kabıı-l
· edilirdi. Dokuz kat gök iç içe küreler şeklinde tasavvur edili.rdi.
fena (A}: yokluk, yok olına, fıini v~lıktan ıııynl. ma, nefis ·ba~lanndan kurtulma. Siifilcr fena
· sözüyle, l-ulun kötü sıfatlarından annma_eını,
böylece Allab'a ynklaşma&ml kastederler.
Ferld.ftn (k.a.)': Feridun. İran'~ Pişdiidller sül~.leainin altıncı htikiimdan. Lakabı Ferrub
olup kıı.hramanlığw ~salicfu. · Feridün-ı ::amiin (F): zamanın FeridOn'u
ferrii.ş (A}: döşeyen, döşemeci, hiaınetçi; Kii·
be'yi s üpüren .
ferru~ (F): uğurlu, kutlu .
fmul;-li~<ô (F): mubııre~ yüzlü
fetii. (A}: genç, dcli.ka.nlı, yiğit fevc (A}: bölük, yıj;ın, kiline
filq (A): fikir,' düşün~e fi ' 1 (A}: fiil,' iş, amel
fü~üz (F): aydııılatan, pıu-Jatan
G
i;n!tlr (A}: riıoğfi.ret ede.n, bağışioyan (All~'m
sıratlanndandır).
ŞİBANİ HAN'IN BA~U'L-HÜDA ADLI ES.ERİ 163
ıh (F): 'zaman -· ı lib. (A): galebe çalan, iliıtün gelen -
m ( < A ğamin): gam, keder,-ta sa, kaygı
· ğain yi-: üzülmek
ıV (F): öküz
ı yb (A): gizli, bilinmez
iyet (A): uç,' son, nihayet, çok fazla
ı zııb (A): kızgmhk, hiddet, öf'J.:e
ı dii (F): dilenci, fakir .
h (F): zaman, bazen
ı nc (F): gazine
genc-i dovlcl (F): mutlııluk bazinesi
r. (F): eğer
r çi (F): ge~ çi, her ne kadar
rdiin (F): dönen, döuücü, gök.l"lilıbe; dünya
na (A): zen'ginlik
ir e (A): mağror, guııırlo
1 (F): balçık
r ®:tutan
tl .(F): ~ünya, cihan
glıl-nümii {F): cilıanı göste~en
yii (F): ot
ıriirl (F): giı.rutlu olma
işe (F): köşe
gü§o lut-: bir köşeye yerleşmek
il (F): gül
giil·i ra.cnli (F): dışı sıı~ı. içi kırmızı renkli. bir güLçeşidi · ·
iİ~en ·{F): gül bBhçesi
iman (F): znn, sanma
inii:h (F): günah, ·şeriate aykırı davranışlar
i~ii (F): vııhlt, delil, tanık
~add (A): had, smır, !!ndut
(ıaddı~ ~ş-: çok fazla olmak
l)afii ~A): _gizlilik
b 0 iih (F): i~~e~ ·
h v ahi (F): ister
l~a)j: (< A lfa~~): ~ak, Allah
J;I~Jı: Ta 'ala (A): Yüce Allalı 9 ii k (F); toprak
1}-'aJı;iJı:n t (A): hakikat, gerçek
J:ıaklm (A): alim, her şeyi bilen
baklm-i ber-l)a~ {F):' hak üzr~ bilen, her şeyi dıiima en doğru tekilde bilen, Allah
l].a]f.Jı: (A): h:ık, doğruluk ·
lı a_J ii ş (A): kurtul u§, kurtulma
~aliiş eylc·: kurtarmak
J:ıiiliit (A): haller, durumJar
lıiilöı-ı şanii.vi.c (F): güzel aan'atlarla 'ilgili durumlar .
galiiyıJı: (<·A bala'~): halklar, insanlar
balels!z (< balel+ai:): yanlıtsız~ lrusursuz
[ı ii lı~: (A}: halkeden, -yaratan, yoktan var eden,
'Allah
lfiilıl!-~ or:i u $em ii (F): yer ve gökün yaratı cm,
.,\llnlı .
g~II (A): boş, te~a
!)allı: (A): yaratma,. yoktan .vıır etme; halk, inıio.n- : far ' . . .
bal~-ı 'kiijiniit (F): kiıinntta bul_unan herkes
'l;tamd (A): Tanrı'ya şükran. ifade' etme, şükretme 1
l)amd ~ §cnii oy·: Tanrı'y!l ş-ükredip övmek
},]Yan: (F): sofra
tıar (F): e,ek
H ·!) v iir (F): bakir, bayağı, ileğeraiz .ı
J:ıii şıl (A}: hosnle geleiı, peyda olan, ortaya çıkan
ılJer (A): haber . · . . l;tiisid (A): hnsed eden, kısk~an, kıskanç 1bib (A): sevgili, Hz.- lıiuhammed AlJQ.b'm sev-· h- id- (A) kısk
gili kulo olduğu için bir ünvanı da · .. ~abi- -~ 0 : ·ey anç
bu'llab"tır. · · tıaşm (A}: düşman, muhalif
' ice(F): bace, efeneli l;ıasret (~): ~et, özleyiş
buiice-i her dü-serii (F): her iki dünyanm efen- · _tıastalıJı: ( < basıa+lıl!): hastalık dis!, Hz. l'ıfoh~mmed_ - - . l}iip r (A): hatır, 'gönül, düşünce
.. . 164- KEMAL ERASİ.AN
lj.a vf (A): korkma, Allah't~ korkup emirlerinden dı.şıırı çıkınama
}].ayii (A): haya, utanm~, ôr
l;ıayii lı~ (< bayii+lı~): hayalı, haya sahibi
}]. a.y iit (A): hayat
bay) (A): zümre, lopluluk
gayr (A): hayır, iyilik, iyi davranışlar.
lJayrıı.'l-beşcr (F): beşerin hayı.rlısı; insanların
en seçkini olduğu için. Hı. Muhaınined'~ verilen ünvau
bayriin (A): hayran, şa~ş; Tasavvuf anlayı
. ~uidıı "hayret" makamında bulunan
}).ayret (A): hayret, şa.şı.rma; Ta.Savvuf anlayı~da l.'ll.lun Allah'a varmak i~in aŞması gereken kırk mal;!:amdıin biri. Bu makamda bulunan,
Allah'in aıanieti karşısında ne yapacağını bilemez hale girer.
bayviin (A): hayvan (bk. meuiilid·i· §tliiı)
· }].ayviiniit (A): hay_vaalar
ljaıün (F): soı;ıJ>ahar
l,ıa zre t (A): kelime mBııası."k:uı:b" (yak;ınlık) olup hüyüklere saygı makammda !..-ullanılır.'
Ha~cı-i ?eyğamber·i JY[ürsel (F): Allah'ın elçisi olarak gönderilen H z. Muhammed
HtL7et-i Rabbu'l-caw (F): Yüı:e Allah
lıem (F): h_!ml
heme (F): bütÜn, hep
hamln (F): hemen, an, an~
he~·ol: o
her (F): he~
hergiı (F): asla,
hevü (A): heves, istek
bır ed (F): · akıl
l,tikmet. (A): hikmet, özlü söz; 'AJiah'ın birliğini,
varlığını, kndrcıt:in.i ve aıametini, Allah sev·
gisini, ilahi' hakikatleri ifade eden dini ve
ahlaki özlü söz
hilal (A): yeni ay
}).isiih (A): hesap
boş (F): hoş, güzel, iyi
hör·: ulumak
b ii (F): huy, miz~ç, yaradılış
(.ıü. ~ıl-: huy edinmek
Ip~ b 1 ii (A): gebe
ıJtida (F): Huda, Allah
J.ı.ul~ (A): hulk, tabiat, yaradılış
J.ıurmii. (A): hurma ,
h~ş (F): akıl
biişmend (F): alnllı
hüdii (A): doğru: yol gösterme
l;ı ükıı;ı. (A): hüküm
~ükm·i {<aza (F): k~ô hükıılü
h üner (F): hüner, marife t, ustalık, bilgi
)Jurmet (A): hürmet
I
ı d 1 a • : kok.laı:İıak
. ı şpfii (A): seçkinlik .·
ışpliil;ı (A): ıs~ah •. tôhü
•ış~ (A): aşk
·c ış{< e~li: ôşık kim~efer 0ı§~ yolınga kacfenı ljoy-: aşık olmak 0ı§k·ı gili (F): güle duialan aş~.
r i · : olmak, mevcud olmak
u ı- ( ) K Çin'd bul b' bir H - i b ii (A): çekinme, sakınmıı <~~"ı. ıı y.a. : uzey e onan ır şe • ı· . ta şehri edebiyat:ımızdn · üalü olan miskle- · i bt i· d ii (A): başlangıç
riyle. yer ııJır. i ç : iç
}).i c ii b (A): örtü, perde
Rieret (A:): göç; Hz. l'ıfnhammed'i~ m . . 622 )rı. lı.nda Mekke' den Medine'ye göç etmesi haclisesi
. hiç (F): biç
hidiiyet (A): Hak yoluna yöneltm~
iç-: içmek
içre: içinde
idriik (A): anlayı~, anlanıa
il;ısiin (A): ihsan, ba~
· ibsiJn lfd·: bağışlamak
. i~tim~ .(A): perbiz
ŞİBANİ HAN'IN BAİIRU'L-HÜDA ADLI .ESERi 165
tiyiir (A):' seçme, tercih
Üıtiyar ~ıl-: seçmek, .tercih etm.ek
ki:· iki · _
iki calem: iki alem, bu dünya ile öbür dünya, ve dünya· ahiret iiiemi
iki ı;ihan: bu diinya ve öbÜr dünya
iki düiıya: bu dünya ve ab~ diin_ya
iki düşmen: iki düşman; nefis ve şeytan ·
tidii (A}: tabi olma, uyma
ti.~ii _(A): gereJane
halk
el
ihi (A): ilahi
ı: i,) e,- beraber
' n: ile, beraber
ig: el
.-
ilig ıuı-: yardım etmek
ll et (A): illet, sakatlık
cillet-i ~işyan (F): isyan hastalığı
lm (A): ilim
cdme'l-ya[<ln (A}: kesin olarak elde edilen
bilgi
cilm-i klmiya (F): Kimya ilmi
cilm-i taciim-i lcdünl (F): Ledôn ilm'ini öğretme
:i c ii (A): sığınma
ıiim (A): imam, k~ndisine uyuinn kimse
ıdi: şimdi .
ıtiziic (A): uygQD.luk
.i'!lıi::ac (<ıl-: uyuş~o.~
ıtizacl (F): ..,..uyuşma
-: inmek, nazil olmak, Allah tııro.fından gönderil
mek
niiyet (A): yardım, lütuf
cilii (-t\.): ciliilanma, parlama
ineila bii-: parlo.tmak, aydınlık hali getirmek
~i Zii ~A): tamam <_>lma, nihayet bulma, sona ei:
me
in~iiii. tap·: son bulmak
s (A): insıin.
ins ü cin (F}: inııan ve cin
ins~n. (A): insan; göz bebeği · in tifii (A): sönme
·int lfa tap·: . sönmek
intihii (A): ~ayet bulma, sona erme, bitme
intihii bol-: !On bulmak
inzivii (A): bir koşeye çekilme, dünya işlerinden
el etek ,çekip tenh!l kalma
in::iııö tui-: bir köşeye çekilmek
ir-:. olmak, mevcut olmak
lriin (y.a.): İro.n · · .
ir k : güç, ku w et, · iktidar
<fsJ (k.a.): B'z. İsa, dört büyük peygamberden biri olup kendisine vahiy yoluY-le liıcil nii.zil olmuştur. Hz. İsa edebiyatıı:Wzda körl_erin gö
zünü açmak, ölüleri diriltmek gibi ,ı:iıucize
Jeriyle yer alır. Hastalıklan eliyle sıvaziaya
rak iyileştirdiği. için lô.kabı "~esih"tir. c fsl-nefe.• (F}: Hz. İeô. iıefesli, nefes i Hz.
: · İsa'nın nefesi gibi cansızları dirilten
iski: eski
i s I ii m (A): İslam kelimesinin sözlük mô.naeı "itaat,
bağlnnma, bir şeye teslimiyet, siilim olma"
dır. Te~im olarak, Allah'ın emriyle Hz. Muhammed ta.rafm~an bütün insanlara tebliğ edilen dinin adıdır.
i sm (A): iıllm
<işyiin (A): isyan, itaatsizlik~ Allab'm eınirlerino
karşı gelme
iş: iş
işek: eşek
işik: eşik, kapı
· işit-: işitmek
it: it, köpek
it-: etmek, yapmak; "krş. eı
i <tidiil (A): ölçiilülük ..
i <tifii(A): yükse~e, yücelik
ıcıi/ii bir-: ~eltmek, yüceltmek
i <timüd (:A): itimat, giivenme
icıimBd !<ıl-: güvenmek '
· iv: ev
i~har (A): gö~terme, meydana çıkarma hi: Rab
166 !<.EMAL ERASLAN
K
lFabii (A): üste giyilen elbise, cübbe
)ı:iibiliyyet-(A): kalıiliyyet '
lFabil (A): olan; olabillı:
ljiibil-i yü_": aferltı (F): ~ aferi_ne._layık 'Jı:aç-: kaçmak
. ]ı:ad (< A Jı:add): boy
]f:adem (A): ·ayak
l;cadem l;ccy-: ayak basmak
]ı: ad hıı (A): eski
ljadlm-i,lem.·ye::el (F): ebedi ~lan. Allah
]ı:adr(A): değer, laymet, paye · .
kiifir.(A): kafir, küfre giren, AUah'ıiı varlığını ' 'c birliğini inkar eden
Jı:ahir (A): kahreden, ezen, yok edeıi
Jı:ahr (A): ezme, yok ~taıe,
]ı: al-: kalmak, nrta knlmnk
l!:amış: kamış
Jı;amuğ: bütii.o! Jıep
ceznlruırlırı:ııa
J:cana ~at (A): kanaat, razı olma, fazlasıııı istememe
J:cand (A): şeker, şeker kanıışı
]f:iiıı ii n (A): kanun
~ii.ııüıı-ı şifa (e.n.): İhnSt~~·DlD bckinıliğe dair ünlü ·eseri .
kara: kara, siy:ıb, karanlık . /i4rt; ?,;,., hr.nrtmak
Jı:ara~ğu: "karanlık '
Jı:a rı: ihtiyar, ğüc;sü~
Jı:~rıhJı:: ihti}·arlık, güçsüzlük
kar (F): iş
Jı:aydın: uereden
kayinat (< A kii'iniit): kai~at, var olan şeyleri tamamı ,
kaili (A): Allah tarafından ezelde takdir edile . olacak şeylerin meydana gelmesi
kehrüba (F): kehriha
k el-: gelmek; krş. k i I- ·
kerilmet (A): keramet; . yücelik, ululıık; All_ah',
yakın _. kims~leriıı (velilerin) Allnlı'ın lüt;fı ilc gösterdikleri olağan . ÜStü hnllcr
kerem (A): cöme~tlik
kerim (A): çok cömert
K erlma (A): ey Allah
kerJmi (A): çok cömert ·
Kcrlm:i lem-ye:el (F): sonsuz cömert, Allah
ker r übJ (A): büyük m~lek: Büyük mele~er d~rt tane olup adiari şöyledir: Cebrail, Azrail,,111i· kail, İsrllfil ·.
kevkeb (A): yıldız
~ıl-: kılmak, yapmak
Jpldur-:. kı.l~ak, yaptırmak Jı:ızıl: lazıl, larmızı
ki (F): kimse
ki (F): kim (bağlama ·ednn)
. k ibi: gibi
kibhı: gibi
kibr (A): ululuk taslama
küır bağla:: kihirlennıek .
kib~iya (A): büyilluük; ululuk; Allalı k iç- : geçmek, vnzgeçmE<k; affetmek
ki.çer dünyii: fıin.i diin.ya; ·gelip geçici dün~a ki'çe: gece
kirening ::ülfi: gece Kat!lDİlğı ~ kar_-saz (F): iş işleyen, r:apan
Ka;-s{i:::ı bl-rıiya; (F): k~ndiliğindeıı her iste-' kiçik: küçük
diği:nl yapabÜe~, Allah · kil-: gelmek; la§. k el -
karvan (F): kervan
)ı:aşide (A): övgü maksadiyl~ yazılan vebeyitleri · g~el tarZında kafiyelen~n bir nazım ~
kim: kimse, kişi, (bağlama ednu· oıa~a~ Id)
kimiyii {A): kimya·
kin: son
Jı:a tl a: def~ .... kerre
Jı:a~re (A): katre, 'damla
Jı:ayda: nerede .
kinide: sonunda
.- · .king: geniş
Tting it-: genişletmek kir-.: _girmek
ŞİBANİ HAN'İN BA~P'L-HÜDA ADLI ESERi 167
:irrn {A): ipe}c kurdu
:işi: kişi, kimse .
:i t•: gitmek
:~ter·: gidermek, aradan çıkarmak, eksiltmek
:iydür·: giydirmek ' •,
fOI: el
(;ol tut-: yardım etmek ·
~oş··: bir araya getirmek,. dallll e~ek fOY·: koymak, b11:akmak
ttı Ç·: göçme~
~öküa: göğijs
kök: gök
kilngül: gönül
Mn-gül bağla-: gönül vermek, tutulmak
köngül ivin yarut-: gönül evini p:ırlatmak, ferıihlanmak
köp: çok, faz~ b.
kör·: görmek· 1
körset-: göste~ek ,
köter-: ·yüklenip taşunal.:
k öz: . göz ·
kö:: insanı,: göz bebeği · -' · . ·
~ö; yum up açğunça: göz kapayıp açmcaya kadar, çok kısa zamanda.
közgü: ayna
,k öz I e· : gözle~ek, takip etmek
)fudret (A}: kudi:et, kuvvet güç · .
kudret ili: kudret eli, Allah 'ın kudreti
. {cucfret·i Şanic (F): yaı:au~ Allah'ın kudreti
ku.hll {A): aürme gibi siyah olan, sürmeli
küj (F): kambur_
)f~l: kul,:kjjle, Allah'ın y~atu~ mahJO.klııi, in-sıı.ıılar
~u-lium (y.a:): Kızıldeniz
~ur >.an {A): Kur'ôn·i· Iferim,' Allah'ın valıiy- yo~ Jnyla ye CeJ:miil vasıtaaıyla Hz. Muhıım.ııied'e
sW;eler h~linde gönderdiği . dört · semavi ·kitaptıuı biri. Diğer üçü Hz. Dnvlid'a gönderilen
Zebıir, Hz. ·Musa'ya gönderilen Tcurat ve Hz. İsa'ya gönderilen lncil'ıfu. Diğe~ üç
kitnı,> .bom bir kavim için gönderildiği halde,
Kur'an, bütün insanlan hidayete. erıfumek için son peygamber Hz. Muhammed'e gön· deriJmiştir, Kur'ôn-ı Kerim, 114 sdre ve alu
bin aluyüz altmış alu ayettir. Sürelerin bazısı. Mekke' de, b8ZIJ!l da Medj.ne' de . n azil . olmnotur. Kur'ıin, aynen Furkan, Mushaf,
Hüclô, Nur, El-~iıab gihi adlarla da anılır.
l_curb {A): yakınlık
J.c ur~ {A): kurs, daire
l,<_ü t (A): yiyecek., gı~a
{~üı-ı şafô (F): safıi verici );yecek, gıda
ku tu i.': kurtulmak ' . :Jı:uyu: aşağı
küdüret {A): keder, gRm, kaygı
küfr (A): küfür; Allah'ın varlığını, birliğini vı:
emirlerini inkar etme
küfr ehli: küfre giren, kMir
küll (A): hep, bütün
kün: güu
kündüı:: gWıdüı:
küneş: giineş
künh (A): dip, kak, teınel, bir şeyin aslı, eso~ı
K ür sT {A): kürsü, üzerinde oturolan taht, ınakam; Arş-ı ~'zamın alUnda ·Levh-i mab.ffız'Wl bu
IWlduğu yer. Kur'an-ı Kerim~de ICürsl'Din gökleri ve yerl!!ri kapladığı buynru!ur {bk. Pakara . s~esi, 255. ayet).
, L
liiciverd {A): Iaciverd, koyu mavi .
I iii e (F): lıil~
lale-reng ·{F): !ale renkli
1 acı {A): kırmızı renkli d~ğerli bir toş çeşidi
iacz., BeclebJa!' {F}: Bedehşan'da elde edi. len la'l
la c net (A): lanet, beddua; Allah'ın mağ{i:retinden · m'ahruın olma '
Jayilf {A): layık
lıiyı~ı yü:ı '!lir/g · fiınö (F): yüz bin övgü ye IQ.yık
ledünnl (A.):.ilfthi sırlarinilgili
leşger {F): asker
leşger-i lsÜim {F):.İslam askerleri, ordusu . . '
168 KEMAL ERAsLAN
l ern-yezel (A): yok. olmaz, cbedi, baki
Levl;ı (A): levba, üst!i düz nesne, üzerinde yazı
yazılan şey: Tann· 1..-ııdretiyle olacak şeylerin üzerine yaZıldığı levha. Kur'ôn-ı Kerim'de,
Kur'ôn'm L~vh-i malıfüz'dıı (hıfzedii!DiŞ levhada) tesbit edilmiş ~lduğu bilcfuilir (bk. Bürı1c süresi, 22. ayet) Allah önce Kalem'i,
. daha sonra da Levh'i yaratmış ve olacak şey· le.rin Levh'e yazılmasını buyurmuş, ilahi Kalein de Rıılıma.n .ve Rahim olan Allıili'ın adı ile yazmıştır. Süfilerin .bazısma gör~
Le.v'b, Tanrı bilgisi, Kalem ise Tan.rı'nın ira· desidir.
1 ey 1 (A): gece
libas (A): elbise
libiiN liile-rcng ·(F): lôle ienkli elbise
l i ]Fa (A): yüz ·
livli (A): boyrak
ı.u (Ç): .ejderha
1 u ~f (A): lütuF, ihsan
luif-ı Kibriyii (F): Allah'ın. lütfu
miicerii :(A): môcero, cereyan eden, olup geçen şeyler
ma <den (A): maden, kaynak
macden-iŞıcll.• ıı şafii (F): doğruluk ve saflık kaypağı ·
mıı<düm (A): yok olll!-uş
magr ib (A): batı
mal;ı.rem (A): mahrcm, şeriatın yasakettiği şey;
gizli olan, herkesçe · bilinmesi · gerckmeY.cn; sırda,
ma~rem·i esriir (F): sırlara maiu:em olan.
kendisine sır söylenen kimse ·
mıı!}.şer (A):· toplanma yeri, ktyıırne~ güniinde ölülerin ilirilerek topla~acaklan yer ve ;aman
m ab zeh (A):· i~inde kı}'metli ş'eyleriıı sııklaoılığı yer
ma~iim (A): makam, d~~· yer; 1;.-ulun kendi gayret ve çabası ile Ülaşı:$' manevi. hal, m er- .
tebe. Tosavvuf elıli'AJloh'ıı vıir~ak için · kıilun lark makam _aşması gerektiğini kabul
~.
cderlerdi. Bu kırk makamın onu şeriate,
onu tariknte, onu mo'rifcte, onu do hakikale ait idi.
. . ma{•iimC (F): bir makam
mo~şa~ (A): maksat
ma~şüd (A): maksat
~lil (A): mal, varlık
mo <ı'ıf (A): mana
. macnl-i !N _,J (F): !J'} _,J sözünde saklı bulunan mana
~ongJ.cıla.: alın, yüz
ma'n1;Joy: öncü
ma 'rifet (A): marüet, bilme, bir şeyin aslını bil. me; Tıısavvuf'ta, insanın Ralıbini ve keıi
rlisini bilmesi.
ma<rifetsiz ( < macrifet + si.o): bilgisiz: ilıüit·
hokilçııtlerden habersiz
mii-~ivli (A): Allah'tan gayrı her oey, dünya ile
ilgili şeyler
mo.< Ş. i yet (A): itaatsizlik, isyan. gün_ah
maşrı~ (A): doğu
maıJo.< (A): doğuş yeri
matlacu'l-enııiir (A): nnrlnnn doğduğu yer
mo ?,har (A): bir Şeyin_göründtiğü yer; görünen,
beliren; nôil olma
m.a~har-ı . lut.f ıı kercnı (F): AJlolı!ın lütfuna
ve keremine n~l olrnıı
me'.aşi (A): isyanlnr, günahlar
meded (A): meded, yardım . .
m~liiyik (< A melii'ik): melekler
melek (A): .'~elek, nur~on yaratılmış malılük
men i ılg: b~nim
inenzil (A): menzil, kouııklama yeri: _mesafe
merg.(F): aliini
merkez (A)! merkez
m e sa (A): akşam
ı;ııeskenet (A): ôcizlik
ılıeşhür (A): me~ur ·
mevaiJd (A): doğumlar
meviilid-i ~elöş (F): üç çocuk, göklerie dört ~stirun (su, hava, toprak, ateş) birşleşınesindeıı meydlli!ıi gelen 'üç varlık şekli olan
ŞİBANİ HAN'IN BAHRU'L-HÜDA ADÜ ESERİ 169
hayVan (cıuılı şeyler), nebat (bitkile~) ve comid (cansız şeyier)
ıevc (A): dalga
mevo ıır-: dalg.al~ak
ıevcüd (A): var olan : ~ \ . ıeyl (A): meyil, y(inelme
ı e fühir (A): mnzharlar, görünen şeyler, belirti-ler -
ıı.ihr (F): ~eş; sevgi
milır-ı tiibön (F): parlak güneş
ııihte!. (ll): büyük, ulu
milıler-i lıer dü-ci/ıiin (F): he.r iki cihnom en
ulus~~;. Hz. Muhammed
nihrübiin (F): vefalı, şe!katlı
ni)ı:diir (A): miktar
nlm (A)~ mim (~) harfi
mlm-i Af}med (F): Ahmed kelimesinde bulunan m harfi
nin: ben
min-i ser-gıışte (F): başı dönmüş olıın ben
nin-: binmek
ning: bin
'd: i <ra c(~): Kelime manası "meİ:diven" olan Mi
rac, Hz. Muhammed'in Receb ayının y:irmi
yedinci gecesi Tann katma Nselme hadi-. sesidir. Hz. Mulı~ed :f?ir gece .Mekke'de
iken Celiriil gelip kendilerine cenıiet atı olan Burik'ı getifiniş, Hz. Peygamber B'urftk'a
biı!erek Kudüs'e vamuş, orada P.eygamberlerin ruhlarına imamlık · ederek iki ı:ek'at
namaz laldtrmış .ve sonra göğe yükselmiştir.
Sidretü'l:müntelıa'yıı vannca Cebrail, buradan ileriye varamayacağmı bildirmiş, bunun
üzerine Ht. Muhammed, Eyağı ~ltına döŞ~-. nen Refref ile yoluna yalııız deyam itmiştir.
_Bir müddet sonra Refref .de aynlınca ~· Peygamber, tek başına devam edip peygam
berlerin ruhaniyetleriyle karşılaşmış, cennet .ve ceheunemi görm.üş, dıiha sonra da Allah'm bitalıma mazhar olmuştur. Geri dönünce
Cebrail'i melek suretinde Sidre'de bulmuş, birlikte · M~kke'ye dönmüştür. Me~e'de misafir kaldığı Hi. Ali'nin abiası tlmmülıini'nin evine gelmiş ve yatağını· sıcak bul-
muştur. çü.n1:ü AJialı'm inô.yetiyle bu yol: · culu.lc Josa bir süre içinde gerçekleşmi,tir.
İslfu;niyet'e göre mü'minlerin lıfuô.c'ı namazdtr.
m Ir li ş (A): m.iras
miskin (A): miskin, geçinmek için biçbir şeyi olmayan kimse, yoksul, .zavallı
Iıiu};ıarrem (A): Kam~ tal..-vimin.in birinci ayı
mul;ıdeş (A): ihdas edilmiş, s9nradan meydana gelmiş
mul.ısin (A): ilisan eden, bıi~ta bulunıın
muJı:ayyed (A): kayıtlı, b~lı
mu~tedli (A): i1:tida edilen, kendisine uyulan
murlid (A): .murat, istek, dilek
M u~ ta ili (A): beğenilmiş, seçilmiş; Hz. Ali'nin la kabı
mu şli):ıib (A): birbiriyle sohbet eden, arkada~; birbi,riyle uyuşnp bir arııda olan
M!lş~afii (k.a.): Hz. Muhammed'in adianndan . biri
mu~arrii (A): teriitaıe
m u ~i< (A): itaat eden, boyım eğen
mu1lalı: (A): mutlak, kayıtSız şartsız
muviifı]ı: (A:): uygun, yeri;ııde
mübtelii (A): ttıtkun
mü etebii (A): seçilmiş
mü'eıt;o;in (A): ezan o1.-uyan
mükiiŞif (A): mükişefede bulunan, ilahi sırlan
keşfeden
müllıid (A): AJ.Iah'ın varlığını ve birliğini iQ.kir · eden, dinsiz
mülk (A): mülk
mü! min (A): ~ü'min, AJiıı}ı'a iman etmiş olan
mümteni< (A): imtinii eden, çekinen·
münevver (A): nıulandml~, par!atılmış,
münkir (A): ~ir eden . . . mü.ntehil (A): nihayet huhnuş; son, uÇ · mürsel (A): gönderilıni§, ,Allah tarafından ·ilıiht
gerçekleri halka ~ebliğ için gönderilmiş, pey
gamber mü,r~e!In (A): mürseller
müstaJ:ıa)ı: (A): hakketmiş olan
170 KEMAL ERASLAN
inüata~~ın (A): doğru, düz
ınüateciib (A): kabul olumnuş miisıuiib il-: kabul etmek
·. ınüoiihid (A): ,ınüşahede eden, gören, bakan
niüok (F): ınisk .
m~k-i Jfııa (F): Hıta nı.iski
ın üşkil ii t (A): ınüoküller
ınüttekii (A): dayamincak alet, koltuk, değnek
ıniiyeınınen (-!\):bereketli
• ınüyeuer (A): kol~ylıkla elde edilen, nasib olıın müyesser bol-: n:ısip olınak
ınü ı;nibin (A): günah işleyenler,' günahkarlaı:
N
niid~~ (F): cahil
n ii· ehl (F):_ ehll olınayan n_ii şe_ba (A): nasip olarak
İıii·sez_ii {~'): uygun olmayan, y~maz
ne: ne
nebiitl (A): nebat
ne b I (A): peygaıiiber; Hz. Muhammed
neı;lr (A): birini. doğru yola ~okmak için kork-ut. ma; Hz. Muhammed'in adlarındandır
nef< (A): fayda · .
ne/s-i kli/ir (F): kafir nefs
neft·i klifir atını min-: kafir nefis isteklerine
_kapılın~ nefse uymak
nefs-i şeyıiin (F): şeytan gibi in&:ını r_oldiın çık~o.n, · kötülÜğe yöneiten nefs
nefs-i şilm (F): ~ğurısuz nefs
nehy (A): yasak etme
nergis (F): nergis çiçeği
nergis-i ser-mest (F): sarhoş nergis. Edebiyatta
süzgün göz nergis çiçeğine beuzetilir. ~N ergisin siyah tohuınları. _içinde ,bnlnnan uyuş
_turucu bir madde bıı benze~e~e sebe_p ol·
ın~ştur.
nesi (A): nesil, kuşak, soy
nesl,_i Yilnus Jjan (.F): Yunus Hıın nesli
(bk. Yünus :tian)
netv (A): büyüme, boy alma neşıı ii nemii (F): yetişip büyüme ·
net·: ne etmek, ne yapmak
· ne vii (F): ses, sada; ahenk, nasip, refah; behre
neuii_ tap-: refaha eri~mek
nev (F)! .yeni .
nev-bahar (F): ilkbahar
nevmld (F): üıniisiz · nefes (A): nefes
nevmld ljoy-; ümitsiz bırakmak nefs (A): nefs, rulı_ . , Öz, \)z varlık. Süfiler nefs sözü ·
ney (F): kamış, kaıri.ıştan yapılan bir fnüzik ôleti ile i..-uJun kötü vasıCiarını knstederle~. Onlara · - - ·
o n~: one, nasıl ~öre nefs kötülüğe, ge~ici istek)ere, dünya niınetlerine yilnelen P:ıane,;yattu. SUiiler yedi
türlü nefs~ varlığım kabul ederler.: 1. Ncfs-i
emrnôro: İnsanı. kötülüğe yöneiten . nefs, 2. ,
Nefs-i levvıime: Yaptı~ kötiilüJ..-ten piş~an ol.up iyiliğe yönelen nefs, 3. ·Nefs-i miilheme:
Kendisine Allah tarafından iyiUkleı: ilhnın
edilıniş, kötülükten annmış nefs; 4. Nefs-i m utmaine: İmanı olgunlaşmış, hatadan uzak.la§Dllş nefs; s ... Ncfs-i rıi.;;.ye: Tanrıdon gelen
her ş~ye razı_ olan nefs, 6. N~l~-i .m'tmıyye: Tann'nın rızasını kaza'nm.ış n_cf~, 7_. Ne/s-i.
sıifiyye: . K.ötiilükten arırup saf hale ı;tl.ııiiş
nefs. ·Tasavvnf ehlio~. göre .·nefs, insalıı bu · dünraya bağlar ve . }!ak' tan uzaklaştırır.
Onun için nefse hô.klın olmak, isteklerine · kapılın nınale ·gerekir. Nefs ile yapılan mü-·
cadele ciİıad sayılır.
ni üçü n: niçin, ne sebepten
n içe: nnsıl, ne· kadar
nidii (A): ses~ Çağırma, seslcnİıle
nigün (F): t~ı:sine _dönmüş, ters
nihayet. (A): nihayet, son
nihayetsiz (< nibayet+siz): sonsu
nime: şey
ni ~iir (A): saçma ni!iir-ı llfu.}!afii (F): Hz. MuPilllimed-i Mos·
t!'fa'run yolunda saçma
niyiiz (A): yalv~a, dua
n ür (A):· ,;,ii.r, aydınlık, parla)clıJ. nür-ı plik (F): pôk nur
nür-ı ltr'lca ı (F): şeriJit· nuru ntir-ı ~üı (F): zôta ait nur, özde·var olan nur
. ŞİBANİ HAN'IN BAHRU'L:...HÜDA ADLI ESERi· '1 • • • • •
171
;
DU~Tet (A): yardım, baş~ nuılF (A): konuşma, söz ,
nüzül (A): inme, konaklama
nü::ül ~:ıl-: konaklamak
nüh (F).: do!.-uz
pe st (F).: alçak, aşağı, değersiz puı ~ıl-: değersiz ·ha.Iı: ~üşürmek
peydii (F): ~eydanda, açıkta peyda ~ıf.: ortaya Çıkariııak
peyember (F): pe.yganıh~r
peyğümber (F): peygamber nüh ıaba!P: dokuz kat gök tabakası (bk. yiııi. kök) .. pir (F): yaşlı, ihtiyar, bir tarikatın kurucua•
nümü (F): gösteren
o
oğlan: oglan, çocuk; nesil, soy oğul: oi,'lll, evlat
o IF: (lruvvetlendirme edatı)
ol!:u-: oktımak
ol: o (işaret z~i) o 1 : o (işaret sıfatı)
ol-: olmak
on: on
ot: ateş
ölümlüg: ·ölümlü
'ömr (A): ömür
o
öog: ön. ·önde gelen ·
~t-: geçmek
ö:!!: öz, kendi
özge·: başka, diğe~
p
pii (F): aya!:: ·
padışa·(< F padşiih): padişab
püaışuh (< ;F piidşiih): padişah padtşiihlıg (< piidışiih + lığ): paditahlıfc .piiyımiil (< F piiymiil): ayak altında kalı:oış, çlğ-
n~t
payımal-ı ma~~iyeı (F): . isyan . ve günahları ·
. ayak altına alm~, yok etme
peniih (F): s~ğımxia yeri, koruyucu
pertev (F); ışık, pariRklık p•rleu:i nür-ı şericoı .(F): şeriat nurlliıun ay
dmlığı
p l ş iv ii (F plşuii): öncü, rehb.er
pu!J te (F): pişmiş, olgnn
p ür (F): çok, fazla
. ·R ·
Rab.{< A: rabb): Rab, Tanrı Rabbenii {A):· Rabbimiz
Rabbıil-cn/ii (A): Yüce Tann
riici < (A): geri .dönen, alçalan
ra.gbet ~A): istekle karşıl~a
riil)at (A): rahat
Ral)Im (A): merhametli, .esirgeyen, koruyan Hz. Allah
Ral)mün (A): herkese merhamet eden Hz. Allah
ral;ımet (A): merhnı:net, aCı.ma
ra'nü (A): ıtüzel
r ii st (F): doğru
riistlıl{; ( < riisı+lı~): doğruJuk
rii.sıl~ın çı~: do~uktan ayrılmak, doğru yoldan· sapmak
· ray (A): rey, fikir
rü:W(A): ra~
rehii (A): kurtuiu, ·
rehii /ıir-:· bırakmıık
reh (F): yol
reh-ber (F): rehber, Jalavuz
reh-nümil (F): yol gösterici'
reng (F): renk
resm (A): iidet, usul, tavtr
Resül (A): Allah'ın el!iisi; Hz. Muhammed. Rcsülu'llah (A): AUah'm· _Resul'ü, Hz. Mu
hammed
rızü (A): razi olma, poşnud olma; TııSnvvuf'ta· kırk makamdan · biri. Bu makamda aôlik
Al.lnh'tan ·gelen her şeye ta.ıi;ı bir tevekkülle
razı ve hoşnud olur.
172 KEMAL ERASLAN
rı:ii bir·: razı . olmak
rı:iiidın çı~-: razı olmamak
r ııJı: . (A): azı_k, yiyecek, Al!nh'ın herkese · verdiği nimet
rif'at (A): yü~elik
rü (F): yüı
rül} (A): ruh
· rü{ı·ı pök (F): temiz ruh
rü{ı-ı pök-i lYiu.ş!afii (F): Hz. Muhammed'in tertemiz ruhu
rul}§iir (F): yanalt
rüşen (F): parlak
ri!şen bol-: parlamnL:
rüz (F): gün
rii::·ı ele'sı (F): el~sl günü (bk: elcst)
s
: sa 'adet (.A.): saadet, mutluluk
şabii. (A): gün doğusundan esen hafif ve tatlı
1 .. ~abiil,ı (A~: aabah
şadii (A): seda, ses
şadr (A): en önde gelen
1Jafii (A): mutluluk
Şiil}i!>_ (A): sahip
· şö{ıib • livii(F): bayrak sahibi, rehber, yol gösterici
saJı:la-: saklıımak, korumak
sal·: salmak, bırakmak
ş a 1 ii (A}: çağırma, davet
şaliit' (A):,namaz .
sana·: saymak
ş an '•ıt (A): snu'at·
ş~niiyi c (A): san'atler
şiini < (A): yapan, meydana getiren, yaratan, Al· lnh .
sarıg: san
. şay).;:al (A): eilô.
sebeb (A): sebep
'se b ı (F): yeşil, yeşil renkli
secde (A): secde; nama2da hlııı, el nyalnn, dizle:
ve ayak parm:ıklatllll yere . değdirerek yap~ pılan ibad~t
secdehö (F): secdeler
sel~er (A): selıcr, ton yeri ağarma~on az önceki valcil
sehl (A): kolay
s~hl-i mümı~ni" (F): ko.lay ve sade göriindüğü ·.halde söylenınesi çok güç söz
selii.m (A): selam
ael ii§ (A): üç
semii (A): semô, gök
semek (A): bal,ık
senii (A): Ovme
senci di-: övmek
s.e n ing : senin.
s er (F): baş ser-geşte (F): başı dönen, sersem, şaşkııi ser-geşte-i iiveriirii (F): başı dönmüş avRreye
ser·mesı (F): sarhoş ser-nigün (F): başaşağı olmuş, talihsiz ·
1 eva b (A): sevap, hııyır işleme, J\.!lnh kauada molc· bul hareket
s'eyr (A): dolaŞma, gezinme, bakıp ,görme
sezii (F}: uygun, münasip, la_yık .
• t}l d lı: (A}: doğruluk, iç temizliği
. şıf:ıt (A): sıfat, özellik, hal, keyfiyet. Tanrı'~ sıfa~an, zô.Una ve fiilleri~e ait olmak .Üzere
iki grupta toplanır. Tanrı'nın sıfatl~.ziitı
ilc aynı olup olmadığı·husu.sunila değişik gii· · rüşler ileri sürülmüştür. Mu'te?.ile görü.5ünde olaiııar, Ta.nrı'nın Scıfatlannı knhul etmezler.
Onlara göre Tanrı'ya. SJ!at verme, O'nu var" lık mertebesine indirme demektir: Ehl-i sün· . . net inanışına göre, sıfat ziitın ne aynıdır, ne
de gayrıdır. Sılfiler ise sıfôu ziiltaı;ı ayırmazlar. Onlaia göre sıfnt ziituı 2llhwııdur, belir·
tisiilir. Bu sebeple kilinalta.ki her ' şey Tann'nın sıfatlarıwn zuhurundan, belirtisinden
ibarettir.
şıfii t (:<\.}: · sıfntlar, vasıfla.r, özellikler
şıl}.].ıat (A): 'sıhbat, sağlık
sındur-: kırmak, parçalamak, bölme~ ikiye ayıt· mak ·
ŞİBANİ HAN'IN B~U'L-HÜDA ADLI ESERİ . 173
,ır ii~ (A): "yo~, geniş cndde" miinnlanna gelen kelime lsliinıiyet'te cehenneınlıı lis~de bulnn.an kıldan _in_ce, lo.lıçtaiı keskin köprü
nün adıdır. Mü'minler bu köprüden kolayca g~çip cenİıete girecekler, k8lırler ise geçe_meyip cehenneme düşecek.lerdir.
şıriil-ı müstalf{m (F}: doğru yol, Sırat köp
rüsü
simiyii (A): eski kimya ilmi, değe~siz mııdenleri
değerli maden haline getirfle ilmi
sin: s_en
sipiis (F)i dua: şükretme
sir ii c (A)_:· ışık
siv-: sevmek
siz: siz
sor-: sormak
söz: söz, lalo.rdı
su: su
şu bb. ·(A): sabah
ş;ıbb-dem (F): sabah vakti
şubb,-ı e:el (F): ezel sobııh.ı
sultiiD: (A): sultan . -
şııltiin-ı ~ayl-ı enbiya (F): eubiya topluluğu-nun snltanı, Hz. i\Iuhom.med '
sun-: sunmak
ş un c (A): yapma, meydana getirme
şun~-ı Kerim (F).: Allah'ın yapma, meyı,f.ana
geiirı;ne ko~eti
sur e (A): Kuran'-t Kerimin yüz on dört bölümünden her biri
süre-i Tiihii vü Yiisln (F): Kur'iin~ın yirminci
süresi olan Taha sur~si ile otuz altınci süresi olau· Y:~in s~esi
~üret (A): silret, r;orünüş, biçim, laiık, tarz. Sıl
Iiiere göre silret halinde görülen miina'dı.r.
S.ılret geçici, ına~a ise eb~dJdir. Silret'belirti. (araz), mina ise.öz (cevher) dir. i\1iina Tanrı, · sılret ise m~ddedir.
s ur 1.!- (F): kırmızı
·surf.ı-rü (F): kırmızı renkli
sÜkün (A): durma, lamıldaıiıama, har~ket etmeme
sükün bir- hareketsiz halde tutmak
Süleyman (lr.a.): Hz. Süleyman. Kur'an-ı Kerim'de ~smi aı:ulan peyg:ımlıerlerdeodir. Ba
bası Hz. Davı1d'dan . sorıra İsrailoğullarına peygamber olarak gönderilmiŞtir. Allah'ın
kendisine lutfettiği ilim sayesinde hayvanla
ra ve cansız varlıklara hülaııeder, l"llşların
dilini bilirdi. Saba Melikesi Be.llos ile olan hikôyesi Kur'an'~ yirmi -yedinci sılresi olan Nemi sılresinde anlatılır.
SÜf·: sürmek, kovmak
sürm.e (F): sürme
ş
şah (F): şah, hül-üıod~
şiihlıg ( < şölı+lığ): şahlık Şan (A): şon, şöhret, ün
şiiyeste (F): yaraşır, uygun
ş efi c (i\): şefaat eden şcflcü'l-mü;;nibfn (A): günillikarlara şefaat
eden, suçinnnın bağışlanmasına aracı olon. Hz. 1\Iuham.med
şe b (F): şah, hükümdar
şeh-i ebriir (F): iyilerin hükürndau, Hz. -Muhammed
§ek (<·A şeH·): şübhe
şekr (< F ıeku): şeker
şeksiz (< şek+si:): şübhesiz
ş em c (A): müm
. şem.c-i umc-i enbi:>'ii (F): ·enbiya zümresinin
,mumu, Hz . . Mulı~m.med
şems (A): güneş
şem.sü'd-J)ııbii (A): Duhii sılresinin güneşi
ş er c (A): şerint
şeric:ıt (A): "dQğnı yol, düz cadde, ana yol" mô
nalanııa gelen kelime terim olarak AJJah'~ emir ve yasııkJıın. ile imana ait esasları ve
ınuamelata ait hükümlerin taı:oaı:oını ifade
eder. Şeriat hül'iimlerini ôyetle!, hadisler, icma-ı ümmet .ve kıyas-ı fukahô oluşturur.
Şeriat Allalı'a 1..-ııloğu, -!ıakikat ise Allah'ın varlığını, 'birlii;rini, lıer şeye kadir ve miilik
oldurıuııu. ezeli ve ebadJ bulnndoğqn\1 bilmeyi gerektirk. Şeriat hakikat ile kiıvvetleoir· Su.
174 '. KEMAL ERASLAN
filere göre şeriat dinin dış yüzü, hakikat ise iç
yiizi.idür. Tarikat içe gideiı mi\oevi yol, mmfet ise insanın Rabbini ve kendisini bilmesidir.
Tasavvuf ehli şeriat, tarikat; mıırifet ve hakikan Taun'ya ulaşman "dört kapı" şeklinde ta&avvur ederle~.
şerif (A): şereru, mubarek; soylu
şerm (F): utanma
· şerm-sar (F): utaogaç
şeytan (A): şeytan, iblia. Şeytan melek iken de-recesi yüı:e ve adı .A2ıizil idi. Allah'm emrine karşı gelip Hz. Adem'e secde etmediği için
Allah'in la'netine uğradı ve Allah kahndan . kovuldu, merdOd oldu:
' oifö (A): iyi olma, ~ağaİma
şimiii (A): kuzey
şi<.ı: (~): şür
. ~üm (F): uğıusuz
şümlug (< şüm+lut): uğursuzluk
T
tii (F): kadar, dek
!ii •at (A); Allah'm emirlerini yerine.getirme, iba-
det
tab< (A): tııbiat, huy, yıırad~
ıaba.Jı: (A): tabaka
t iibii~ (F): .pıırlak
ıablb (A): t.abip, ·hekim
tablb:i cilfet-i ~i,yön (F): isyan haatalı~ tabibi
tlic (A): tae
tcic-ı tJ!/iyii (F): içi temiz olaniann tacı, Hz.
Mubımı.rped
töc_·ı ış~ıfii (F): temizlik, seçkinlik tacı ·
tag: dağ
tal)a'mmöl (A): tahammül, katianma
ta~ı: dahi, ve ·
ta <Jim (A~: liğTetme
ta ma c {A): tamah, açgözlülük
tap-: bulmak
. taraf (A): tııraf, yan
tarfetü ' 1- <ayni ' (A): bir·göz açıp kapaymcaya
kadıır olan an
~ariJı:a t (A): hakikatı bilmek ve Allah'a ulaşnial için girilen' manevi yol. SCl!ilere göre tarikal
insanı dinin dış yiizii olan şeriatten, dinin il yüzÜ olan hııicikate götüren m&ııevt yoldur.
tart-: _çekmek
tav: taş
~av)ı: (A): _halka, tasma
tav~-ı lacneı (F): Ilinet halkası
ia vr V\): tavır, halt.gidiş, d~~aniş tedvlr (A): döndikme, yuvarlak şekle sokma
tek'ye (A): dayanrlra, güve~e . .
ıe~ye ~·l-: giivenmek
temenui (A): dileine
. temennl ~ıl-: dilemek
teıi'g: denk
ter klb (A): birleştirııie
terkfb-i bedc.rı (F): ~eden terkibi
tertlb (A): dizme, malııma, dÜ2eoe koyma; dizi, &Ira, düzen ·
ıerllbl (F): düieule'ıne
teviiZu c (A): alçak gönüllülük gösterme
tevbe (A): tevbe, o.fv difeme
tevekkül (A): bcr şeyi Allah'a bıralap kııdere razı
olma
tevfl~ (A): Allah'm yardımına kavuyma
tevl)Id (A): Scızlük mônası "hlıleştirıııe, bir kılma" olan kelime t~rim··olıırak ' "la ilôhe il-
. la'llôh" (Allııh'tan başka tanrı. yoktur.) deme
ve bifylece ~llah'm birliğini ikrar .etmektir.
Tasavvuf'ta tevbid, Hakk'm vıırlığmı ve birliğini ikrar ile zôtını tl!Savvnr ve tııhayyöl
edilebilecek her şeyden tecrid etmektir ..
plii (A): altın yaldız .
tın-: durup dinlenmeiC
pynct (~): yaradılış, mlıaç
· lıYnet·i iitlem (F): insauoğlunnn yııradılışı tig: gijıi
tigrü: kadar, dek
tilceni dike~ · til: dil
til e-: dilemek
i m ür .(k.a.): Büyük Tüxk kumıuıdanı ve devlet ad~ olup Timw-luJar' İmparatorluğu'nun lrorucıısudnr. M. · 1336 . y_ılmda do_ğmuş ve 1405 yılında vefat etmiştir. Kabri Semer-kaııd'dadır. · .
ingri: Tann
pre· : teprenmek, bmıldamak, hareket ~tmek , .
:re {F): karanlık · ·
ıire-reng (F): kara' renKli
'rgüz-: diriltmek
iri l··: dcrilmek, toplanxoıik
~ f~ n-g: toprak .
~fraJı:: toprak
og-: doğmak olfuz: do~
~~~uz efliik: dokuz gök kuJıbesi (hk. abii-p culvf)
oJı:Jı:az: dokuz
io~~ıı: kök: dokuz .gök (bk. iibii-)'1 culvf)
ıı- 1- : dolmıiK
ola: dolu
top-ıola:_ dopdolu
opr11)ı:: toprak
oy-: doymak
oz: toz
oz.':
ört: dört
· tör; ana: dört uusur: su, toP.rak, ateş, rüzgar .
. Eski telakkidc :varı'u.: bu dıirt unsurun biri eş~ mesindeiı oluşnrdu.
tört me] ek: dört büyük melek: Cebrail (pey
gamhe~!ere Allah'tan emi~ getiİ-meğe ve vabye vasıtıi olmaya memurdıir), Azrii!l .(ean almaya memurdur), Mikiii (rızk.ların' taksi-_
mine memurdur), İs~ifil (kıyamet kopaca-
' ğını, sıir a!lı v'erilen borusutın öttüxerek ha'her. vermeye, memurdur). .
törı faşl: dört mevşim
tör cunşur: d~rt eleman ~.k. tii~ı anaJ
ur-: dllilll:ak (yard~cı fül olarak bildirmeyi teşkil
ed_er)
rüriin (y.a.).: Ortaasya
tut~: tutmıik, elde etmek
tütiyii (A): çinku, rurme
tutul-: tutuJinak, kapıuım~
tü b: ılip; alt taraf .
tüken-:. tü.kenmek, bitmek
tü n: gece
tür I ü: türlü, çeşit ~
tüŞür-: düşüxmek, koymak
175
tü;ı:-: düzmek, düzen vermek, nizama koymak,
düzenlemek
u, ü, vü (F):. ~e
u çJı:u n: lavılcıaı
ulu(!: bü~ yüce
<uJvl (A): yüce
<i:ı n ş ur (A): u us ur, elem~
· ur-: VW'lDak
iıruşçı: snvnşçı, vurucu
uş: işte
uş-bu: işte ' bu
. uş-ol: işte o
u ya t lı Jı:: hay alı, edepli
nyJı:u: uyku
ııy~unı /foy-: u>;kuyn terketmek, uyumam~
üçü n: .için
üft ii. de (F): düşkün, zavallı
. üftiidelıJı: ( < üftiide+lı(<): düşl'iinlük, zavallılık ümid (F): ümit, umut ·
ümfd iuı-: ümit bes}emek
üst: üst, üst taraf.
üzre: üzeri.İıe, üzerinde.
V
v5. · ~asretii (A): eyvah, Y.~ ... . . va~ş (A): yabani hayvan
vaJı:t (A): vakit
vaşf _(A): vasıf; ôzellik
ve (F): ve .
·.
176 KEMAL ERASLAN
yef'1i (A): vefa, söıünde dunna, sad~<ot
vefa lı~(< ı,fo+ll/f): vefahlık
veliiy'et (A): vel~lik, ermişlik
vesviis (A): şeytaiı
vifeı1d (A): weut, varlık
vücüd bir-: yar kılmak
y
yii (A): ey, hey
yiid (F): anma, hatırlama '
y n!ı.şı: iyi, güzel, hoş •.
. . ya!ı.şılı~: iyilik, güzellik, hoşluk
y'aJ:ışıra~: çok gü.zel, çok iyi
' ya~-: yakışmak, i.ıygwı gelm!)k
ya]ı:ln (A): kesin bilgi, kesin, sağl_am
yiilj:ı1 t (A): değişik r~nklerde olan deierli bir taş yö~üı-ı cı~mer {F): kırmızı yakut
y.albar-: yalvarmak
yolguz: yalnız
yop:ıan : kötü, fena
ya~onlıJı;: kötüliik, fenalık
yon: yan, yon taraf
yan-: yanmak, alevlenmek
yana: yine, tekrar
ya-~ı: yeni
yangıl-: yonılmak, aldanmak
ya'nl (A): yani
Yl!nglıg: gibi ·
ya~•: yıırınak, ikiye ayırmak' . . yorat-: yaratmak, yoktan var etmek, Vücut ver-
mek '
yaruJı:l u Jı:: parlaklık
yar u t-: parlatnıiik, aydııilatmok
yar u tğuçı: parlatıcı, aydmJatıcı
yiisemln (F): yasemin
yaş: gl!z yaşı
yaşı!: yeşil
yaşur-: gizlemek
yaz-: yazm~
Y,az-: yoldan sapınak, doğru yoldau ayrılmak, ·günah işiemek
·.·
ynzug: günııh
y et-: yetmek, ulaşmak, erişmek
yetiş-: yetişme],;. erişmek
y etl<ür-: ulaştırmak ·
yevm (A): gün
yewinü'l-ce:ii (A): ceza günii, kıyamc:ı. güni
yığaç: ağaç
yıl: yı.l
yi-: yemek
yll,: yel, rüzgiir
yir: yer .
yi tti: yedi
yi tti kök: yedi gök (b k. abii-yı 0 u!vl) ·
yoğur-: yoğurınak
yol!:: yok
yoJı:l!:arı: yukıın
yol: yol
y-ör-: yürümek
yürü-: yürümek
yulduz: yıldız·
. yum-: yııınmak, kapamak
y ı1 D us l!a n (k.a.):' Cengiz'in ro. göbek-ten torun o
Veys ~nn'ın oı;Iu, Babur'un annesi Kutluli Nigô.r Hotun'un 'babasıdır. M. 1477 yı.lında Yefat etpıiştir.
yüreklig: yürekli, cesur
yüz: yüz-
yüz: yüz (100)
z ~iihir (A): zubıir ede~, gcırünen, meydana,_ varlı-
ğın dış yüzü
zamiin,(A): zamlin
ziir (F): inley~n; güçsüz
~ii t (A): öi; cevher, öz :Varlık. Sıi.filere göre varlık, T!tDfi sıfatlarının zuhuru (h~lirmesi), s~atlnr dıı Tanrı zatının belirmesH:Iir.
;iiı ıt şıfiiı· {F): öz varlık ve- öze!İ.ikleri. Zat
varlığın görünmeyen 'iç yapısı., özü, sıfatlar
ise var· olduğunu belirten ve ins.ıının duyu organlarıyliı algıladığı dış yapısı ve öze~ükleridir.
ŞİBANİ HAN'IN BAHRU'İ:.-HÖDA ADLİ .ESERİ 171
:öı-ı pak (F): temiz zat
iiyi' (~}: k:ıybol~, yok olan
ii yi d ( < A zii'id): ıırtan
:iiyidü'ıt-nGr (A)! ışığı fnzlnlnşan, çok parlak
eı: (F): ıılb.n
::er-efşiin (F): ıılb.n saçan
. eı:ı:e (A): zerre
;erre-i. devlet (F): en .küçük bir ikb:ıl pıırç:ısı, en küÇük bir b:ıbtlılık
·ıev~ (A): zevk
zinhiir (F): s:ıkı.ıı, asla, kntiyYeıı
ziyün (F): zarar, kayıp
~u.Jmet (A): kar~
~uhım (< A. ~lm): haksızlık, eziyet, kötülük
· zülf (F): saç
zümürrüd (A): zümrüt, değerli bir taş cinsi