SAFEViYYE
dar'ın etrafında toplanıp kızıl taç giyen kızılbaşlardan
ayrılarak tarikatta siyah taç giyen Sünniler'in olduğu ve bunlara
"ka-rabaş" dendiği belirtilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA :
Müstevfı, Tarli:J·i Güzlde (N eva!), s. 675; a.mlf.,
Nüzhetü'l-f!:ulub (Strange), s. 81; İbn Bezzaz, Şafvetü'ş-şafa',
Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2123, 3099, tür.yer.; Aşıkpaşazade,
Tarih, s. 264-269; Cami, Nefe/:ıtıt, s. 577; Hunc1, Tarli:J-i
'Alem' ara-yı Emini (nşr. ). E. Woods). London 1992, s. 261-307;
Ebü'l-Yümn el-Uleym1, el-Ünsü'l-celfl bi-tarf-I:Ji 'l-~uds
ve'l-Ijalfl, Arnman 1973, ll, 169, 236; Handm1r. lfablbü's-siyer,
IV, 4ı3-429; M1rYahya Kazv1n1, Lübbü't-tevarfi:J, Tahran 1363 hş.,
s. 383-392; Taşköprizade, eş-Şef!:a'if!:, s. 57-58; Gaffar!,
Cihan'ara (nşr. Mücteba M1nov1). Tahran 1343 hş., s. 258-266; Hoca
Sadeddin, Tacü't-tevarlh, İstanbul 1280, ll, 126-127; Ahmed b.
Yusuf el-Karaman!, AI:Jbtırü'd-düvel ve aşarü '1-üvel {i't· tarli:J
(nşr. Ahmed Hutay - Fehml Sa'd). Beyrut 14ı2;ı992, lll, 1 ı5-116;
İskender Bey Münş1, Ta-rli:J, I, 11-24; Hulv1, Lemeztıt-ı Hulviyye,
Süley-maniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 565, vr. 128'-ı29b; Sarı
Abdullah Efendi, Semertıtü'l-fuad, İstanbul ı 288, s. 227-231;
Hüseyin b. Abdüzzahid, Silsiletü'n-nesebi'ş-Şafeviyye, Berlin
1343/1924, tür. yer.; Müneccimbaşı. Sahtıifü'l-ahbtır, lll, 179·
180; İsmail Hakkı Bursev1, Silsile-i Celvetiyye, İstanbul 1291, s.
63,66-70, 112; MüstakimzadeSü-leyman Sadeddin, Traktat Über die
Derwischmüt-zen: Risale-i Taciyye ( nşr. H. Anetshofer- Hakan T
KaratekeL Leiden 2001, s. 67-68, 86-87; Hidayet, Ravzatü'ş-şafa,
Vlll, 4-10; Har1r1zade, Tibyan, ı, vr. 32b, 70b-71'; Il, vr.
221b-225'; Browne, LHP, s. 41-49; Mehmed Şükrü, Silsilename-i
SQ{iyye, Hacı Selim Ağa Ktp., Aziz Mahmud Hüdayi, nr. 1098, s. 17;
Tomar-Halvetiyye, s . 18-19; Hüse-yin Vassaf. Sefine-i Evliya (haz.
Mehmet AkkuşAli Yılmaz), İstanbul 2006, Il , 432-433; W. Hinz, Uzun
Hasan ve Şeyh Cüneyd (tre. Tevfik Bıyıklıoğlu). Ankara 1948, s.
5-22, 62-77, 81-86; Zeki Velid! Togan, "Sur l'origine des
safavides", Melanges Louis Massignon, Damascus 1959, lll, 345-357;
V. Minorsky, lranica, Tahran 1964, s. 252; a.mlf., "The Poetry of
Shah ısmail I", BS O-AS, X (1940-42), s. 1025', 1032', 1036',
1037'; Ma'süm Ali Şah. Tara'if!:, lll, 77; J. S. Trimingham, The
Sufi Orders in Islam, Oxford 1971 , s. 78, 99-101; M. M. Mazzaoui,
The Origins of the Safa-vids: Si'ism, ŞO.fism and the Gulat,
Wiesbaden 1972, s. 41-58, 71-83; FarukSümer, Safevi Dev-leti'nin
Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1976, s.
1-42; Abdül-baki Gölpınarlı, Tarih Boyunca İslam Mezheple-ri ve
Şülik, İstanbul 1979, s. ı 72-176; R. Savory, Iran under the
Safavids, Cambridge 1980, s . 1-26; A. Allouche, The Origins and
Development o{ the Ottoman-Safavid Conflict (906-962/1500-1555),
Berlin 1983, s. 30-64; Abdülhüseyin Zer-r1nk0b, Dünbale-i CüstücQ
der Taşavvuf-i Iran, Tahran 1367 hş., s. 62-77; Ş1r1n Beyanı.
Tarli:J-i Al-i Celayir, Tahran 1381, s. 221-231; Mustafa Ekinci,
Anadolu Aleviliği'nin Tarihsel Arka Pla-nı, İstanbul 2002, s.
55-144; S. Hossein Nasr, "Religion in Safevid Persia", Ir. S, VII (
197 4). s. 272-273; Hamid Algar, "Some Observations on Religion in
Safevid Persia", a.e., VII ( 1974). s. 287-290; Mirza Abbaslı.
"Safevilerin Kökenine Dair", TTK Belleten, XL/158 (1976), s.
287-329;
462
W. Hickman, "Ummi Kemal in Anatolian 1l:aditi-on", Turcica, XIV,
Paris 1982, s. 155-167; M. Gronke. "Auf dem Weg der geistlichen zur
welt-lichen Macht: Schlaglicher zur frühen Safawi-ya", Saeculum,
XLII, Freiburg 1991, s. 164-183; Reşat Öngören, "Sünni Bir
Tarikattan Şii Bir Dev-lete: Safeviyye Tarikatı ve İran Safevi
Devleti" , Bilgi ve Hikmet, Xl, İstanbul 1995, s. 82-93; Tah-sin
Yazıcı. "Safevller" , İA, X, 53-54; a.mlf., "Cü-neyd-i Safevl",
DİA, Vlll, 123-124; Fuat Bayra-moğlu- Nihat Azamat. "Bayramiyye" ,
a .e. , V, 270; Nihat Azamat, "Erdebill, Alaeddin", a.e., XI, 279.
ı.! REŞAT ÖNGÖREN
SAFF..\R, Ebu İshak (}~.::ı.!f JG>....!~l)
Ebu İshak Rüknüdd!n (Rüknülislam) İbrahim b. İsmaıl b. Ahmed
ez-Zahid es-Saffar
el-Ensarl el-Buhar! (ö. 534/1139)
Hanefi fakibi ve Matürldl kelamcısı. L ~
460 (1 068) yılı civarında Buhara'da doğdu. Daha çok Saffik ve
Zahid Saffar diye bilinir. Yetiştirdiği alimlerle tanınan bir aile
içinde büyüdü. Babası, dedesi ve büyük dedesi kendi dönemlerinde
Hanefi mez-hebinin ileri gelenlerindendi. Özellikle de-desi
Ebü'n-Nasr es-Saffar'dan yaptığı na-killerden onun önemli bir
Hanefi-Matürldl alimi olduğu anlaşılmaktadır (Teli].Lşü'l-edille,
vr. 8b). İlk olarak babasından ilim tahsi-
line başladı. Ebu Hafs ömer b. Mansur el-Bezzaz, Ebu Bekir
Muhammed b. Ahmed el-Mervezl, Ebu Ya'küb Yusuf b. Mansur es-Seyyar!
ve Ebu Muhammed Abdülazlz b. M üstakar el-Kermini de hocaları
arasında yer alır. Hak bildiği şeyleri söylemek-ten çekinmediği,
ilahi emirlere aykırı gör-düğü uygulamalara karşı tepkisini sertçe
ortaya koyduğu için Sultan Sencer tara-fından bir süre Merv'de
ikamete mecbur edildi. Orada Abdülkerlm es-Sem'ani ile görüşme
imkanı buldu. Daha sonra dön-düğü Buhara'da vefat etti.
Zühd ve takvasıyla tanınan Ebu İshak es-Saffar hayatı boyunca
dini ilimlerle meşgul olmuş ve çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir.
Buhara'da cuma imamlığı yapan oğlu Hammad ve ünlü Hanefi fakihi
Kadİhan öğrencileri arasında yer alır. Fakih ol-makla birlikte daha
çok kelamcılığıyla ta-nınmıştır. Günümüze intikal eden
Tel{ıişü'l-edille adlı eseri bunu teyit etmekte-dir. Onun kelama
dair belli başlı görüşleri şöylece sıralanabilir: Kelam ilmiyle
uğraşmak ve bu konuda bilgi üretmek peygam-berlere varis olmak
demektir. İnsanların iman etmekle yükümlü kılınması Allah'ın
varlığına dair bilgilerin zaruri değil nazari olduğunu gösterir.
Akıl "bilgi" anlamına gelmez, aksine o nurani bir cevherdir.
Pey-gamber gönderilmeseydi bile insanlar akıl yürüterek Allah'ın
varlığına iman etmek-
EbO ishak es·Saffar' ın Telf:ıişü'L·edille Li·(cava'idi
't·tevl,ıid adlı eserinin ilk ve son sayfaları (Atıf Efendi Ktp. ,
nr. 1220)
le yükümlü olurlardı. İlahi isimler tevklfi olup naslarda yer
almayan isim ve sıfatlar Allah'a nisbet edilemez. İmanın
gerçek-leşmesi için "Allah" lafzını söylemenin şart kılınması
esrna-i hüsnanın tevklfi olduğuna dair bir delildir. Engelleyici
bir sebep bulunmadığı takdirde kelime-i tevhidi dil-le ifade etmek
imanın geçerliliği için şarttır (Tell].işü'l-edille, vr. 75"-77b,
139"-141"). İnsanlara ait fiilierin Allah'ın yaratmasıyla
gerçekleştiğine inanmayan klmse mü-min sayılmaz (a.g.e., vr. 147b).
İlahi mesaj-ları iletmekle görevli (rusül) meleklerin peygamber
olmayan insanlardan üstün ol-duğunu söyleyen Matüridi'nin görüşü bu
konudaki diğer görüşlerden daha isabet-lidir (a.g.e., vr. 157b).
Her ne kadar Muham-med b. Mukatil er-Razi gibi bazı alimler
velilerin mucizeye benzer kevni keramet-ler gösterebileceğini
söyleyenleri tekfir et-mişse de Ehl-i sünnet alimlerinin çoğu bu
tür kerametierin zuhur etmesini mümkün görür (a.g.e., vr.
157b-158"). Allah'ın TQr'a tecelli etmesini, alametlerinin tecelli
et-mesi şeklinde yorumlamak isabetsizdir. Zi-ra ilgili ayetten
Allah'ın ilahi zatıyla keyfıyetsiz bir şeklide tecelli ettiği
anlaşılmaktadır (a.g.e., vr. 169b). Saffar, EbQ Hanife'yi Ehl-i
sünnet'in kurucusu olarak kabul eder ve eserinde daha çok onun
görüşlerine yer verir. EbQ Hafs el-Kebir'in zamanımıza ulaşmayan
er-Reda 'ala ehli'l-ehva' adlı ese-rinden naklllerde bulunduğu için
Saffar'ın kelam tarihi açısından önemli bir yere sa-hip olduğu
kabul edilir. Ayrıca EbQ Hanife'-ye dair pek çok rivayeti
nakletmesiyle de dikkat çeker.
Eserleri. 1. TelJJ.işü '1-edille li-]fava'i-di't-tev]J_id.
Çeşitli yazma nüshaları bulu-nan eserde (mesela bk. Atıf Efendi
Ktp., nr. ı 220) bütün kelam konuları ayrıntılı bi-çimde ele
alınmakta ve Matüridiyye ko-nusunda önemli bilgiler
nakledilmektedir. Eserde Matüridiyye yerine Hanefiyye ve daha çok
EhH sünnet adı öne çıkarılır. Ma-türidi'ye de nadiren atıfta
bulunularak ge-nellikle EhH sünnet mezhebi EbQ Hani-fe'ye nisbet
edilir. Eserde esrna-i hüsna al-fabetik sıraya göre oldukça geniş
biçim-de işlenmiş, birçok kelam konusu esrna-i hüsna ile
irtibatlandırılarak anlatılmıştır. 2. el-İbdne. Nübüwet ve risalet
konu-larına dair bir eserdir (a.g.e., vr. ı 56b). 3. Ecvibe. Fıkha
dair olup bir nüshası bilin-mektedir (her ikisi için bk.
Brockelmann, GAL, I, 548; Suppl., I, 758). Saffar'ın ayrıca
Kitabü's-Sünne ve'l-cema'a, Şakkü'lcenne (Farsça) ve
TelJJ.işü'z-zahid adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Ebu İshak es-Saffiir, Teli]Tsü 'l-edille, Atıf Efen-di Ktp., nr.
1220, vr. 3•-b, 7', Bb, 19b-22b, 72•-b, 75'-77b, 139'-141', 143b,
147b, 156b, 157b-158', 169b; Sem'an!, el-Ensab, VIII, 77 -78;
a.mlf., et-Taf:ıbfr fi'l-mu'cemi'l-kebfr (nşr. Mün!re Nacl Salim),
Bağdad 1395/1975, ı, 71; Zeheb!, A'lamü'n-nübela', XXI, 92-93;
Kureş!, el-Ceuahirü'l-muçtıyye, I, 73-74; Tem!m!,
et-Taba~atü's-seniyye, I, 185-186; Keşfü'?-?Unün, I, 472; Leknev!,
el-Feua'idü'l-be-hiyye, s . 7-9; Brockelmann, GAL, I, 548; Suppl.,
ı , 758; lzaf:ıu'l-meknün, ı , 270; Hediyyetü 'l-'ari-fin, ı , 9;
Zirikll, el-A'lam (Fethullah), I, 32.
liJ İLYAS ÜzüM
ı 1 SAFFAR, Ya'küb b. Leys
( .)~'~'01~~)
Ebu Yusuf Ya'küb b. el-Leys es-Saffar es-Sicistan1
(ö. 265/879)
Saffarller Devleti'nin kurucusu ve ilk hükümdan
L (861-879).
_j
Zerenc yakınlarındaki Karnin adlı bir köy-de doğdu. Babası Leys,
Sistan eyaJetinin merkezi Zerenc'de bakırcı (saffar) esnafının
reisiydi. Zerenc'e giderek bir bakırcının yanında çalışmaya
başlayan Ya'küb ba-basının dükkanına sık sık uğrayan fütüv-vet
teşkilatı mensubu gençlerin, ayyarla-rın arasına katıldı. Ya'küb ve
kardeşi Amr çok geçmeden zahidlikleri ve cömertlikle-riyle tanınıp
taraftar kazandılar. Ya'küb ve taraftarları, Sistan'da Tahiriler'e
karşı is-yan eden Büst şehri ayyarlarının reisi Sa-lih b. Nasr
(Nadr) el-Kinani'ye katıldı. Salih, ordu kumandanlığına getirdiği
Ya'küb'un yardımıyla Büst şehrini ele geçirdi (238/ 852).
Sistan'daki Hariciler'in reisi Arnmar b. Yasirve Tahirller'in
Sistan valisi İbrahim ile oğlu Muhammed' e karşı birlikte müca-dele
eden Ya'küb ile Salih bir süre sonra anlaşmazlığa düştüler.
Aralarında meyda-na gelen savaşı kaybeden Salih kaçarak gizlendi
(244/858). Sistan ordusu Salih'in ardından onun kardeşi Dirhem b.
Nasr'a biat etti, Ya'küb ise onun ordu kumanda-nı olarak kaldı.
Ancak Dirhem, Ya'küb'un halk tarafından sevilmesini kıskanarak onu
öldürmek istedi. Durumu anlayan Ya'küb, Dirhem'in kuwetlerini
mağ!Qp edip bü-tün Sistan'a haklm oldu; Sistan halkı ve ordusu
Ya'küb'u emir olarak tanıdı (247/ 861)
B üst şehrine çekilmiş olan Salih b. Nasr, Ya'küb ile yaptığı
savaşlarda başarılı ola-roayıp Zemindaver ve Zabülistan haklmi
Zunbil'in yanına kaçtı. 7 Zilhicce 249'da (21 Ocak 864) Zunbil'in
üzerine yürüyen
SAFFAR, Ya'kOb b. Leys
Ya'küb, Ruhhac bölgesinde yapılan savaşı kazandı; Zunbil
öldürüldü (250/864). Salih b. Nasr kaçmaya muvaffak olduysa da
da-ha sonra yakalanarak Zerenc'e götürüldü ve Muharrem 251 'de
(Şubat 865) burada vefat etti. Zunbil'in yeğeni Salih b. H u cr' u
Ruhhac'a vali tayin eden Ya'küb, Harici reisi Ammar'ı da bertaraf
etmeyi başardı (27 Cemaziyelahir 251 1 26 Temmuz 865). Ardından
Ruhhac'daki Kuhek Kalesi'nde isyan eden Vali Salih b. Hucr üzerine
yü-rüyüp kaleyi kuşattı . Salih esir düşmektense intiharı tercih
etti. Ya'küb kaleye güvenilir bir adamını bırakarak Zerenc'e döndü
(26 Cemaziyelevvel 253 1 3 Haziran 867)
Daha sonra Sistan ve Afganistan'ın bir kısmını itaat altına alan
Ya'küb, Tahiri-ler'in yönetimindeki Herat'ı zaptetti, ardından
BQşenc'e haklm oldu. Tahiri Hüküm-darı Muhammed b. Tahir, Ya'küb'a
elçiler-le hediyeler ve hil'atler gönderip onun Sis-tan, Kabil,
Kirman veFars hakimiyetini ta-nıdı. Ya'küb da Zerenc'de kendi adına
hut-be okutarak bağımsızlığını ilan etti (253/ 867). Sistan'ı
düşmanlardan korumak için topraklarını genişletmek gerektiğine
ina-nan Ya'küb bu amaçla ertesi yıl Kirman'a doğru yürüdü.
Abbasiler'in Fars valisi Ali b. Hüseyin'in kumandanı Tavk b.
Mugallis ile giriştiği savaşı kazanıp K.irman'a haklm oldu.
Ardından Fars üzerine yürüdü. S Ce-maziyelewel 255 (21 Nisan 869)
tarihinde Şiraz yakınlarında meydana gelen savaşta Ali b. Hüseyin'i
esir aldı. Böylece Fars böl-gesine de haklm olan Ya'küb pek çok
ga-nimet elde etti. Ancak onun geri dönme-sinin ardından Fars
tekrar Abbasiler'in ida-resi altına girdi.
Ya'küb Fars'ta iken Zunbil'in oğlu FirQz, B üst'te hapsedildiği
yerden kaçarak önce Ruhhac'ı zaptetti, sonra da Zabülistan'a hakim
oldu. Onu takıp için sefere çıkan Ya'küb bu sırada Gazne'yi aldı,
Zabülistan'ı ele geçirip Gerdiz'i haraca bağladı ve Ka-bil'e kadar
ilerledi (255/869). Doğuya yap-tığı bu seferin ardından tekrar
Fars'a yö-nelmek isteyen Ya'küb, Halife Mu'temid-Alellah Ahmed b.
Ca'fer'in Fars'a karşılık Belh, Toharistan, Sistan ve Sind
eyaJetle-rinin idaresini kendisine vermesi üzerine geri döndü. 259
(873) yılında çıktığı doğu seferinde FirQz'u ele geçirdi. Dönüşünde
Herat'ı iklnci defa itaat altına aldı.
Hariciler İbrahim b. Ahdar'ın reisliği dö-neminde Ya'küb'a itaat
ettiler ve ordusu-na katıldılar. Nişabur'a haklm olan Ya'küb,
Tahiriler hanedanına son verdi (Şevval 259/ Ağustos 873) Ancak
Halife Mu'te-
463
