288
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУЕЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ НОМИДАГИ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ ФАРҒОНА ВИЛОЯТИ МАЪНАВИЯТ ВА МАЪРИФАТ КЕНГАШИ Аблат ХЎЖАЕВ ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шархлар) «Фарғона» нашр| сш. 2013 йил www.ziyouz.com kutubxonasi

ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

  • Upload
    others

  • View
    91

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ў ЗБ Е К И С Т О Н РЕС П У Е Л И К А С И Ф АНЛА Р А КА Д ЕМ И ЯСИ АБУ РАЙҲОН БЕ РУ Н И Й НОМ И ДАГИ

Ш А РҚ Ш У Н О С Л И К И Н С ТИ ТУ ТИ

Ф А РҒО Н А В И Л О Я ТИ М АЪН АВИ ЯТ ВА М АЪРИФ АТ К ЕН ГА Ш И

Аблат ХЎЖ АЕВ

ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР

(Қадимий ва илк ўрта аср Хитой манбаларидан таржималар

ва уларга шархлар)

«Ф арғона» наш р| сш. 2013 йил

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

УЎК: 94(575.121) КЕК: 63.2(5Ў) -

Х98

Масъул муҳаррир:Д .Ю . Ю супона,

тарих фанларм доктори

Тақризчилар:Р .Х .С улай м ан ов,

тарих фанлари доктори А. А йтбаев,

тарих фанлари номэодиХўжаен, А блат

Ф яргона тярнхи га онд м аълум отлар: Цадимий ва илв ўрт а аср Хитой манбаларидан тарясгшалар ва упарга шарҳлар / А.Хўжаев. Фаргона: «Фаргона» нашриёти, 2013. - 288 б.

Маэкур асарда милоддан аввалгн 1!-милодий XII асрлар аралигида ёэилган сулолалар тарихи, айрим мавэуларга багишланган тарихнй асарлар ва сафарномалар каби хитой манбаларидаги кадимий Фаргона тарихига оид асосий маълумотларнинг ўэбек тилидаги илмий таржимасн ва бир катор топоним хамда этнонимларга батафсил ёзилган шархдар келтирилган. Таржималар аслият асосида амалга ошнрил- ган. Шаркларни ёэишда муаллиф турли хнтой луғатларндан, ХнтоЙ Халк Респуб- ликаси (ХХР)да хнтой ва уйғур тилларида нашр этилган тарихий асарлардан кенг фойдаланган.

Асар Ўэбекистон тарихининг манба асосини бойитншда муҳим нлмий ахамият касб этади. Китоб сохд мутахассислари, олий ўкув юртлари ўкитувчилари па талабалари, шунингдек кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган

УЎК: 94(575.121) КБК: 63.2(5Ў)

ШВТМ: 978-9943-349-94-0

Узбекистон Республикаси Фанлар академияси А бу Райҳон Беруний номидаеи Ш арқшунослик институти Илмий кенгашининг 201] йил 30 сентябрдаги 8-сонли маж лис қарорига кўра нашрга тавсия этшган.

С А.Хўжаев - 2013 й.© «Фаргона» нашриёти - 2013 й.

2

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

КИРИШ

Қадимги М арказий Осиё халқларининг, жумладан ўзбек- ларнинг этногенези, уларнинг давлатчилик тарихи, атрофидаги халқлар ва давлатлар билан муносабатлари, бу муносабатларга таъсир кўрсатган ташқи омиллар, маданий ва халқаро савдо алоқаларда тутгаи ўрни каби масалалар ҳали тўла ёритилмаган масалалардан қисобланади. Еулар каби ечимини топмаган муаммоларнинг ва аниқлик киритилишига муҳтож мавзулар- нинг долзарблиги ҳеч кимда шубҳа уйғотмайди, зеро ҳар бир халқ тарихининг мукаммал ва тўлиқ бўлиши нафақат фан учун, балки баркамол ёш авлодни муносиб тарбиялашда, уларнинг онгида миллий ғояни, ватанпарварлик рухини шакллантириш хдмда ривожлантиришда муҳим аҳамияг касб этади

Қадимги замон тарихимиздаги бўш саҳифаларни тўлдириш- да дунё тарихидаги турли халқ ва миллатларнинг тилларида битилган ёзма манбаларни, йирик тарихчи олимларнинг улар устида олиб борган тадқиқотларини, хусусан Марказий Осиё тарихига бевосита боғлик бўлган Хитой халқининг қадимги ёзма манбаларини чуқур ва атрофлича ўрганиш, улардаги маълумотларни илмий муомалага киритиш бу максад сари қўйилган тўғри қадамларнинг биридир.

Қадимги замон тарихимизга оид маҳаллий ёзма манба- ларнинг йўқлиги хитой тилида сакланиб қолган маълу- мотларни ўрганиш масаласини янада долзарблаштиради. Аммо таъкидпаш жоизки, қадимий хитой тили ва ёзуви замонавий хитой тили ва транскрипциясидан тубдан фарк килади, чунончи, асрлар давомида юз бераётган техник револю циялар, интег- рация ва глобализация жараёнлари шароитида халк ва миллатлар тилларининг байналминал сўз ва терминлар ҳисобидан бойиши унинг фонетик жиҳатларини ўзгартиради, демакки, тилнинг морфологик структурасига хам таъсир килади. Ёзуви мураккаб иероглифлар тизимига асосланган ва факатўзига хос хусусиятлари жуда кўп бўлган хитой тили учун бу ўзгаришлар янада сезиларлирок кечган. Шунга кўра қадимги манбаларни тадкиқ этиш мураккаблашган ва бу манбаларидаги бизнинг тарихим изга алокадор маълумотлар ҳанузгача тўла равишда илмий муомалага киритилмаган.

Яқинда чоп этилган катта ҳажмдаги қадимий хитой манба-

з

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ларидаги кам урганилган ёки бутунлай ўрганилмаган маълу- мотларни топиб, уларни тарж има килиш , бу таржималарни зарур изохлар ва керакли шархлар билан таъминлаш асосида илмий муомалага киритиш тарихимизда сакданиб келаётган муаммоли масалаларга муайян даражада аниклик киритиши шубҳасиздир. Қолаверса, ушбу маълумотларнинг таржима- лари ва кенгайтирилган шарҳлари хитой тилини билмаган тарихчилар, диссертация устида иэланиш олиб бораётган ёш олимлар, тарих ўкитувчилари, тарих фанидан дарсликлар ёзиш билан машғул мутахассислар учун манба сифатида хизмат қилади.

Қадимги хитой ёзма манбаларининг сақланиб қолиши маълум анъаналарга асосланган. Бинобарин, илк хитой жамоа- лари орасида табиатда кўзга кўрикган нарсалар ва содир бўлган ходисаларнинг расмини чизишга интилган одамлар бўлган. Жамоат бундай одамлар қобилиятини илохий деб билган ва уларни «ши» (.$1) деб атаган. Милоддан аввалги ХУ1-ХП асрларга келиб, Хитойда расмлар асосида чизилган иероглиф- лар шаклланган' Шундан сўнг «ши» сўзи вокеаларни хотирлаб қолувчиларга берилган лавозим сифатида ишлатилган ва бу лавозимга эга бўлган кишилар катта обрўга сазовор бўлган. Бундай шахслар томонидан битилган ёзувларни асраш эса хар бир инсоннинг бурчи хисобланган. Уни буэган ёки унга зарар етказган киши гунохқор деб танилган. Ш унинг учун хам янги ҳукмдорлар хокимиятга келганда, бу манбаларни йўк қил- масдан, эксинча, уларни тўлдириш, янги вокеаларни ёэиб қолдириш ва асрашни ўзларининг шарафли ваэифалари деб билган. Қадимги хитой манбаларининг сакланиб қолиши ушбу тушунча билан бевосита богликдир. Қадим замонда нималарни ёзиш «ши»лар ихтиёрига боглик бўлган бўлса, кейинчалик Хитой хукмдорлари ёза оладиганларни 3 , яъни саводли кишиларни саройда йиғиб, улар фаолиятидан ўз мақсадлари йўлида фойдаланганлар. Шундан сўнг сарой гарихчилари мактабини яратиш ва ривожлантириш ишлари фаоллашган.

Милоддан аввалги 2205-1766, 1766-1122 йилларда Хуангхэ

1 Ш ам Юз. Чжунггуо лиши гангъао (Хитой тарихинмнг кискача 6я£пи). Пскин. 1954. 5-6

2 Мурзаея .Э.Л/. Гсографил в назваииях. Москиа, 1982. С. 128.

4

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(Қорамурон)3 дарёсининг қуйи оқими жанубида мавжуд бўлгап Шя (М) ва Шанг (Й ) номли хокимликларда «ши» амалдорлик лавозимига айлантирилган ва уларга содир бўлаётган воқеаларни тош, суяк, хитой қамишларига ёзиш буюрилган. «Ши»лар томонидан битилган ёзувларга Тангри амри билан амалга оширилган муқаддас хотира деб қаралиб, уларни авлоддан авлодга қолдириш, ўрганиш ва улардан сабок олиш хар бир олий зотнинг, айниқса, ҳукмдорларнинг бурчи хисобланган. Хотираларни мерос колдиргак биринчи амалдор- лардан Са Же (Ца Цзе) ва Рюй Сунгларни тилга олиш мумкин'1.

Милоддан аввалги биринчи мингйиллик давомида «ши»лар- нинг, яънн ҳодиса ва воқеийликларни баён эттиришга мойил бўлган амалдорларнинг тобора кўпайиши, шунинг ҳисобидан ёзилган хотиралар сони ва ҳажмининг ошиб бориши ҳамда улар сифатининг яхшиланиши кузатилган. Милоддан аввалги VII асрда «ши» деб номланган лавозим «чапқўл тарих битувчи» («зуоши» ва «ўнгқўл тарих битувчи» («юши» £ 5&)6 кабиикки даражали лавозимга бўлинган. Биринчи даражалилар ҳукмдорлар сўзларини, иккинчисини эгаллаганлар эса хаётда содир бўлаётган асосий воқеаларни битиб боришган.

Милоддан аввалги Ш асрда Хитой илк бор бирликка келти- рилганидан сўнг, тарих ёзувчилар лавозимларининг турлари ва

3 Хуангхэ (Ниал£-Ье 1 1 )9 ) - сўэма-сўэ таржнма килганда, сарик даре мвъносини англатади. Унинг кадимгн туркий номи «Қорамурон», къни Буюк даре демакднр. Чумкн кадим эамонларда дарё атрофида турли номлар билан аталган туркий кавмлар яшаган Кадимги хитойпар (ся, шя, хуашя — қоаирги хан, ханзуларнннг аждодлари) эса ушбу дарё куйи окимининг жанубида истнкомат қилган [Хўжаев А. Буюк ипак йўлн: муносабатлар ва такдирлар, Тошкснт — 2007. 17'21-б.]. Сарик сўэини биллнрувчи хуанг (Й ) иероглифи кадимда (онаркаэ» маъносида хам ишлатилган [Циюан (Сўэларнинг кслиб чиқиши). 4 жидддан иборат. Пекин, 1982. 4-жилд. 3566-6 ; Ханюй дазидян (Хнтой тнли ёзувинннг хатга луғати) 8 жилдцан иборат. Чэнду, 1988. 7-жилд. 4596-6 ]. «Маркаэ» сўэи эса буюклихни билдирган. Ш унгв караганда, Хуангхз «Қорамурон»нинг таржимасига ўхшайди. Халқ орасидаги талкинларга кўра, дарёнинг номи унинг суви рангидан келиб чиккан. Дарё киэгишсарик тупроқли дала ва тепаликлар орасидан ўтганлиги туфайли унинг суви қадимдан лойқа ва ранги кизгиш-сарик бўлиб оккан Айни замонда дарёнинг бир неча жойида гўғонлар курилганлиги туфайли унинг окими сскинлашган ва сувнинг ранги ўзгарган, яъми бироэ тннкқпашган. Ҳозирги Хитой Халк Реслубликаси (ХХР)даги ихки катта дарёнинг биридир.

4 Барча тарихий шахсларнннг исмн, зтник ва топонкмнк атамалар хозирги ўзбек тилн бзувида бернлди, зеро уларнинг транскрипцняси аслиятга якннрок Рус тилида бир катор хитой фонемаларннинг йўклиги сабабли рус алифбоси билан атамаларни транскриппнялаш мураккаб кечади ва аслиятдан узоқлашали.

* «Зуоши» умвони «тайши» ( А £ ) деб хам аталган бўлиб, у «бнринчи даражали тарих битувчи» маъносини англатган.

4 «Юши» унвони «нккинчи дараж&ли тарих битувчи» маъносини англатган. V «нейши» яъни «нчкн тарих бктувчи» деб хам номланган.

5

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

сони кўпайган. Шунга кўра мавзулар доираси ҳам кенгайган. Хукмдорлар ихтиёри билан битилган бундай тарихий хотиралар на баснномалар тобора уларнинг хукукини ҳнмоя килувчи қуролга айланган хамда уларга тегишли мафкурани акс эттирувчи мазмунга эга бўлган, Ҳукмдорлар «Тангри ўғли» (Тянзи деб кайд этилиб, уларнинг фаолияти «конуният»(дао дМ), «ахлок ва одамийлик» (дэ Ш), «ғамхўрлик ва химмат кўрсатиш» ( Ш* ), «Тангри амри» (тянминг ор ) кабитушунчаларга асосланган ва Хитой билан ўзга мамлакатлар ўртасидаги муносабатларни белгилашнинг муҳим омилибўлган. Чунончи, уларга кўра, Хитой хукмдорлари Тангрининг ер юзидаги ўғилларидир; улар Осмон тагидаги барча мамлакат ва халқларга нисбатан эгадорлик хуқукига эгадир; уларнинг карорлари Тангрининг буйрукларидир; ўзга мамлакатларнинг Хитойга юборган совғалари Тангри ўглонларига билдирган итоаткорлик белгисидир; бу совғалар эвазига Хитой хукмдорлари томонидан берилган нарсалар уларнинг ўзга давлат ва халқларга нисбатан кўрсатган ҳиммати вағамхўрлигидан далолатдир.

Ушбу тушунчалар асосида Хитой императорларининг тажовузкорликлари осмон тагидаги заминни «бирлаштириш» («тунгйи» Ш — )га, уни «идора қилиш» («жингйинг» & Ш )га қаратилган ва Тангри амри билан амалга ошнрилган харакатлар деб таърифланган. Хитой хоконларининг бундай амалиётларига нисбатан ўзгача қарашлар ва қилинган барча ҳаракатлар эса хоинлик, исёнкорлик сифатида баҳоланган. Шу сабаб хитой манбаларидан фойдаланганда, хитой мафкурасидаги бу хусусиятларга диқкат қилмоқ, уларга танкидиЙ ёндашмоқ лозим. Акс холда уларда баён этилган кўп воқеапарнинг асл мазмуии ва моҳиятини тўғри тушуниб олиш кийин кечади. Шунинг билан бирга эътироф этиш жоизки, манбаларда келтирилган фактологик маълумотлар муҳим илмий аҳамиятга эга. Уларни инкор этиб бўлмайди.

Тарихдан маълумки, милоддан аввалги биринчи мингйил ликнинг биринчи ярми давпмида Хитой майда хонликларга бўлиниб яшагаи. Шу даврда бир қатор географик, тарихий ва фалсафий асарлар битилган. Улар орасида «Шан хай жинг» (ЦБгШ ££ — «Тоғлар ва денгизлар қомуси») ва «Эръя» ( * » ~ «Шархдар» ёки «Шархдар тўплами») каби икки асар алоҳида ўрин тутади.

6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Биринчи асарнинг муаллифи номаълум, лекин унинг битилган вакти мил. авв. 475-221 йилларга туғри келади. Иккинчиси —мил. авв. XI асрдан мил. Ш асргача бўлган давр давомида Хитойда турли номаълум муаллифлар томонидан ёзилган шархдар тўплами. Мазмунан у 3 қисмдан иборат бўлиб, уларнинг биринчиси кўҳна битиклар ва турли асарлар матнини, иккинчиси қадим замонда ишлатилган сўзларни ва учинчиси билимдонлар насиҳатларини шархдашга багишланган7.

Тарихий асарлар ичида «Шангшу» — «Қадимий китоб»ёки «Қадимий тарих»)*, «Шяшу» (ЖШ - «Шя китоби» ёки «Шя [сулоласи] тарихи»), «Зуочжуан» ( Й «Зуо4 баёни») каби манбалар ҳам эътиборга моликдир. Биринчи асар мил. авв. 475- 221 йилларда ёзилган бўлиб, у илгари битилган бир қатор асарларнинг мажмуаси ҳисобланади. Унда келтирилган вокеа- лар баёни мил. авв ХУ1-Х1 асрларда мавжуд бўлган Шанг ва мил. авв. 1066-771 йилларда хукмронлик қилган Ғарбий Чжоу («Ши-Чжоу» ШШ) сулолалари хаётига тегишлидир.

Иккинчи асар аслида милоддан аввалги ХХ1-ХУ1 асрлардаги илк хитой хокимлиги тарихига багишланган Кейин-чалик у сарой тарихчилари томонидан кўчирилиб, «Шангшу»нинг бир қисми сифатида сакланган. Ушбу икки асарнинг муаллифлари ва уларнинг сақпаниб колишига сабабчи бўлган катор тарихчиларнинг исмлари номаълум. Шу боис манбаларда улар кўрсатилмайди.

Учинчи асар - «Зуочжуан»ни илгари ёзилган тарихий вокеалар баёнини умумлаштирган ҳолда Зуо Чюмин (мил. авв VII асрнинг иккинчи — VI асрнинг биринчи ярмида яшаган) исмли тарихчи битган.

Ушбу умумлаштирилган асарларда кадимий Хитой ва унинг атрофида яшаган халқлар ўртасидаги муносабатлар ниҳоятда қиска баён этилган. Ш унингдек, уларда хитойларнинг шимолий ва гарб томонида бундан 3,5-4 минг йил муқаддам тиек (5^, зам. ўқ. ди) , тиук (зам. ўқ. ди Ш), гуз, д$у (ху Зй), ривем (зам. ўқ. рунг ) деб номланган халқ яшаганлиги тилга олинади.

1 Цихай (Сўзлар денгизи). б-чи нашр. Шангхай, 1985. 1114-6.1 Шу ( V ) иероглифи £эиш, китоб, биронта вокеа £хи давр тарихини ёэиб, китоб

шаклига келтириш каби маъноларни англатади. Кўп холларла у тарих маъносида ишлатилган.

' Зуо ( & ) - асар муаллифинМнг фамилияси бўлиб, унииг исми Чюнминг. Шунинг учуни асар номн тўлалнгнча «Зуо Чюмингнннг ба£ни» деб таржима килинади

7

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Кейинги даврда амалга оширган тадкикотларимиз жараёнида тиек ва тиук этнонимдари турк, ҳу — гуз, ҳун атамаларининг хитойча транскрипцияси, учинчиси - рикем (рунг) эса - хитойлар томонидан туркларга қўйилган ном эканлиги ва у «от минувчи жангчилар» ёки «от минувчилар» маъносини билдирганлиги аниқланди10. Тиек (тиук) бир тоифадаги қавм- ларнинг умумий номи бўлса, гуз ва ҳун уларнинг айрим қисмла- рига тегишли бўлган.

Хитой манбалари ўзбек тилига умуман таржима қилинмаган. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, хитой манбаларидаги қадимги юртимизга, хусусан, Фаргона тарихига оид маълумот- ларнинг таржимасига қўл уришимизни катта ишга қўйилган биринчи қадам, деб ҳисоблаш мумкин. Ўзбек тилига таржима учун олинган ушбу маълумотлар «24 тарих» («Эршиси ши»)" таркибига киритилган 5 хонлик давригача (907-979) бўлган сулолалар тарихлари, УШ-ХН асрлар оралигида алохида мавзуларга бўлинган холда ёзилган тарихий асарлар ва Хитойдан Туркистонга келиб кетган сайёхдар эсдаликларидан иборат

Шу жойда «24 тарих» таркибига киритилган сулолалар тарихларининг номларини муаллифлари билан келтириб ўтиш ўринли, деб ўйлаймиз.

1. Сима Чян. Шижи ( ^ Ч Й . Й.1Н / 5& Й - Тарихий хотиралар); 2. Бан Гу. Ханшу (ЙЕШ. 31Ш — Хан [сулоласи]тарихи); 3. Фан Е Хоу Ханшу (?2®£ $£31Ш / - КейингиХан [сулоласи] тарихи); 4. Чэн Шоу. Сангуо чжи ($й^г. Н З & — Уч хонлик хотираси); 5. Фанг Шюанлинг. Жиншу ЖШ - Жин [сулоласи] тарихи);6 . Чэн Юе. Сунгшу (2ЙЙ. ^ Ш - Сунг [сулоласи] тарихи); 7.

Ходлсаев А. О сямой рэдней китайской транскрипции этнонима тюрк // <<Актуальние проблеми кнтаевеления: Вопроси филологии» политики, экономики и философии» Ташкент, 2006. С. 12-17; Ш у муаллифчинг. Древнейшая китайскал иероглифическая транскрипция этнониме тюрк // ЗЬуеуз Ка2 акЬз1ап. № 1, 2008. С. 7-26; Ш у муаплифнинг. Из истории дрепних тюрков (сведения древнехитайских нсточникои'). Ташкент, 2010. С. 19-31.

11 «24 терих» «Шижн» («Тарихий хотиралар») ва Аввалги Хан йки Ғарбий Хан (мнл.авв. 206-23), Кейингн Хан ёки Шаркий Хан (мил.аап. 25-220); 3 хокимлик (321-263); Жин (265-316), Сунг (420-479), Жанубий Чи (479-502), Лянг (502-557), Чэн (557-589), Шимолин Вэн (386-534), Шимолий Чи (534-550), Шимолнй Чжоу (557-581), Суй (581- 618), Жанубнй сулолалар (420-589), Шнмолий сулолалар (386-581), Твнг (618-907), 5 хокимлик (907-979), Сунг (960-1127), Ляо (907-1125), Жин (1 115-1234), Юан (1279-1368), Минг (1368-1644) каби сулолаларнинг тарихлвридан ташкил топган.

8

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Сяо Зисян. Нан-Чишу - Жанубий Чи [сулоласи]тарихи); 8. Яо Силян Лянгшу ш. ш ш - Лянг [сулоласи] тарихи); 9. Яо Сътян. Чэншу (£№>ЛЛ т. ш ш — Чэн [сулоласи] тарихи); 10. Вэй Шоу. Вэйшу. (В|1&. в - Вэй [сулоласи] тарихи); 11. Ли Байяо. Бэй-Чишу ( ^ Ё 1 § . - ШимолийЧи [сулоласи] тарихи); 12. Лингху Дэфэн Чжоушу Д в - Чжоу [сулоласи] тарихи); 13. Вэй Вэй, Ян Шигу. Суйшу ( Й Й , йЯ>с& Й Ш - Суй [сулоласи] тарихи); 14. Ли Яншоу; Нанши (^ Ш Ш . Д Й . - Жанубий [сулолалар] тарихи); 15. Ли Яншоу. Бэйши (ШШ%. - Шмолий [сулолалар] тарихи); 16.Лю Шюн. Жю Тангшу (ЭД86] 1ВШШ — Танг [сулоласи]нинг кўхиа тарихи); 17. Оу Янгшю, Сунг Чи. Шин Тангшу (К РВ [£ ,

- Танг [сулоласи]нинг янги тарихи); 18. Сюе Жюйчжэнг. Жю Удайши ( Ш Ш 1 0 1 ( ^ 4 - 5 [сулола] даврининг кўҳна тарихи); 19. Оу Ягшю. Шин Удайши» (#гЗШ £

- 5 [сулола] даврининг янги тарихи); 20. Туотуо. Сунгши (йй ЙЙ. - Сунг [сулоласи] тарихи); 21. Туотуо. Ляоши (ВЙЯЙ.

- Ляо [сулоласи] тарихи); 22. Туотуо Жинши (ВЙЯЙ.- Жин [сулоласи] тарихи); 23. Сунг Лян. Юанши (5 ^ Л -Юан [сулоласи] тарихи); 24. Чжанг Тингюй — «Мингши» (3&Й 5 В Д £ -М и н г [сулоласи] тарихи).

Буларнинг ичида 5 ҳокимлик ҳамда Танг ва Юан сулола- ларининг тарихлари икки маротабадан ёзилган. Шунинг учун улар кўҳна ва янги тарихларга бўлинган.

М аълумки, хитой манбаларининг рус тилидаги таржима- лари ҳам мавжуд. М асалан, Н.Я.Бичурин12 ва Н.В.Кюнер13 таржималари тарихчилар тадқикотларида кўп кўлланадиган асарлардир. Бирок уларда топонимлар, этнонимлар ва тари- хий ш ахсларнинг исмлари хитой иероглифларининг кадимги талаффузида эмас, балки замонавий ўқилишида транскрипция қилинган Марказий Осиёга тегишли хитойча топонимлар ва этнонимларнинг маҳаллий номларини топиш нинг иложи бўлмаган. Шу туфайли уларнинг таржималарига асосланган

11 Бичурип Н Я . (Иакинф). Собранис свелений о народах, обитавшнх в Средней Ааии в древние времена. В 3-х т. Москва,1950, Т. 2. (Қуйида: Бичурин Н Я. Собрание сведений...Московское изд ); Бичурин Н.Я (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена В 3-х т. Алмата, 1987. Т. 2. (Қуйидв; Бичурин Н Я. Собрание сведений .. Алматмнское изд.).

13 Кюнер Н.В. Китайские нэйестия о народах Южной Сибири, Центральной Аэни и Дальнего Востока. Москва, 1961 (Қуйида: Кюнер Н.В. Китайские иэвестия о народах . . ).

9

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тарихий ва илмий асарларда турли чалкашликлар ва ноаникликлар юзага келган. Масалан, хитой манбаларида келтирилган Фаргонага оид маълумотларда учрайдиган Даван (қадим. ўқ. Дай-юан), Ван (кадим. ўк. Юан), Эрши (қадим. ўк. Риейшией), Юйчэнг (қадим. ўк. Йивечэнг), Гуйшан (кадим. ўк. Кивэйшан) топоним- ларининг этимологияси ва географ ик ж ойлаш тирилиш и, яъни локализацияси уларнинг замонавий ўкилишига асосланган; юэчжи (қадим ўк. рузие). ди (кадим. ўк. тиек), дили (қадим. ўқ. тиеклиек), динглинг (кадим. ўк. тиенглиенг) этнонимлари хам шулар жумласидандир. Бундай холатлар тарихий воқеаларнинг қайси жойга ва қайси этносга тегиш ли эканлигини аниқлашни қийинлаштириб кўйган. Бу ҳақда биз шу кунгача нашр этган тадқиқотларимизда батафсил фикрлар билдир- ганмиз14. Афсуски, тарихчиларимизнинг асарларида, жумладан, якинда рус тютда нашр эталган «История государственности Узбекистана» 15 номли йирик асарда юқорида кўрсатилган топоним ва этнонимларнинг Н.Я.Бичурин таржимасидаги транскрипциялари келтирилган.

Сўнгги 20 йил ичида Хитойда араб алифбосига асос- ланган уйғур тилида нашр этилган асарларда М аркаэий Осиё халклари тарихига алокадор ва бизга номаълум ёки кам маълум маълумотлар келтирилади. Лекин тилга олинган топоним ва этнонимларнинг келиб чиқиши ва локализация масалалари бу асарларда ҳам тўла ечимини топмаган Улар тил муаммоси туфайли сшимларимиз эътиборидан четда колмоқда. Таржима жараёнида бундай маълумотларни ҳам илмий муомалага киритишга харакат қилдик. Айникса, шархдарни ёзишда улардан кенг фойдаландик.

Мазкур таржима ва шарҳлар устида иш олиб борар эканмиз, имкониятимиз доирасида хорижда нашр этилган таржим- алардан ва адабиётлардан хам фойдаландик. Эътироф этиш керакки, катор чет тиллардаги таржималарни қиёсий таҳлил

и Ходжаев А Қадимнй хитой манбаларидагн туркий халкларга оид айрим лтнонимлар // «Ўэбскистом тарнхн» № I, 2003 3-1 1-6.; Шу муаплифнинг Сведсния кнтайских источ- никсв о «юэчжи» // Ўзбек халкининг келиб чикиши: илмий-методологик ёндашувлар, ттногенетих вя утннх тэрнх» млязусидэги республика млмин-нашрнн семимар материаллари Тошкснт, 2004. 13-16-6.; /2/у муаплифнин.’ О самих ранних транскрипциях тшонима тнурк в китайских источниках // Ўзбекистслтда згшолемографик жараёнлар. Часть 1. Ташкент, 2005. С. 102-105; Шу муаяпифнинг Из исгории древнкх тюрков (свсдения древие- кшайских источников) Ташкент, 2010; Шу асар Алмати, 2 0 11.

" История государственности Улбекистана. Т. ЦТаппсент, 2009.

10

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

қилиш, уларни мусулмон манбаларидаги тегишли маълумотлар билан таққослаб чиқиш мураккаб масала, улар ёш олимлар амалга ошириши мумкин бўлган алоқида тадқиқот йўналиши бўлиши мумкин. Ишончимиз комилки, ёш ва истеъдодли олимларимиз орасида бу мавзу устида тадқиқот олиб бориш истагида бўлганлар оз эмас.

Тақдим этилаётган таржималаримизда Марказий Осиёга тегишли топоним, этнонимлар ва тарихий шахсларнинг исмини транскрипциялашда улар ифодаланган иероглифларнинг қадим- ги ўқилишига асосландик, уларнинг замонавий ўкилишини эса қавс ичида кўрсатдик. Иероглифларнинг қадимги ўқилишини аниқлашда хитой олимлари нашр этган «Ханзи гуйинг шоуцэ» («Хитой иероглифларининг қадимий талаффузи қўлланмаси» )16 ва «Ханюй дазидян» («Хитой тили ёзувининг катта луғати» ) 11 номли лугатларга асосландик, транскрипциялар кирилл алифбо- сидаги ўзбек ёзувида берилди. Бинобарин, хитой тилидаги товушларнинг аксарият қисмини рус транскрипциясидан кўра ўзбек ёзувида аниқроқ ифодалаш мумкин. Масалан, хитой тилидаги «п§» товуши ўзбек тилида «нг» товушини ифодалаши мумкин. Рус ёзувида бу товушни тўгри талаффузга мос келтириб ёзишнинг иложи йўқ. Шу боис «§иапё» деб ўкиладиган 30 дан зиёд иероглифлар русчада «гуан» («§иап») деб талаффуз этилади, 20 дан ортиқ «§иап» иероглифлари эса «гуань» деб транскрипция қилинади. «Ко炙 иероглифини ўзбекчада «рунг» деб аниқ транскрипция қшшш мумкин, русчада «п§» товуши бўлмаганлиги туфайли у «жун» деб ёзилади. Хитой транскрипциясида «^тп», «Я1а炙 («ц» харфи «ч» деб ўкилади) иероглифларининг талаффузларини ўзбекчада «чян», «чянг» шаклида ёзиб, аниқ ифодалаш мумкин. Лекин русчада улар «цянь», «цян» шаклида транскрипция килинади. Шунингдек, рус тилида «]» товуши бўлмаганлиги туфайли, уни «дж» ҳарфлари билан ифодалашга тўғри келган, ўзбек тилида эса уни «жэ» товуши билан аник тапаффуз этиш мумкин. Рус тилидаги бу холлар адабий хитой тилидаги талаффузнинг бироз бузили- шига олиб келади.

' ‘ Ханзи гуйинг шоуш (Хитой иероглифларининг кадимий талаффузи қўлланмаси) Пекнн, 1986.

17 Ханюй дазидйн (Хитой тили ёзувининг катта лугати). 8 жилддан иборат Чэнгду, 1986-1991.

II

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Таржималаримизда қўлланган хитой иероглифларининг кирилл алифбосига асосланган ўзбек ёзувидаги талафф узлари ю засидан яна бир таъкидлаб ўтиш га молик бўлган товуш «шя» ҳисобланади Катта хитой луғатларида шундай ўкила- диган иероглифлардан 80 таси мавжуд. Улар русча-хитойча лугатларда «ся» деб транскрипция килинган. Хитой адабий тили нуқтаи назаридан олиб қараганда, бу бироз буэилган талаффуз ҳисобланади. Хитой луғатларида мазкур иероглифлар лотин ёзувига асосланган транскрипцияда <«1а» шаклида ифодаланган. Бундаги «х» ҳарфи ўзбекча «ш»га тўғри келади. Шуни хисобга олиб, биз «Х1а»ни «шя» шаклида ишлатишни лозим топдик. Чунки бу хитойча талаффузга аниқ мос келади.

Аммо келтирилган мисоллар билан биз хитой тилидаги барча иероглифларнинг ўкилишини амапдаги кирилл алиф- босига асосланган ўзбек ёзувида тўла ифода қилиш мумкин, демоқчи эмасмиз. Чунончи, ўзбек ёзувида «н» товуши бўлмаганлиги туфайли «зьп>, «сн», «ць1» «шм» ўқиладиган иероглифларни «зи», «си», «ци» «ш и» ш аклида ёзиш га тўгри келади. Бу ҳолатда уларнинг талаф фузи аниқ ифодалан- майди. Ш у боис бундай ўкиладиган иероглифларни ўэбекча транскрипция килишда рус тилидаги «м»ни ишлатишга тўғри келди.

Кирилл ёзувига асосланган ўзбек ёзувида «й» харфи бўлма- ганлиги туфайли «зЬй» , «уй» , <<]й» каби иероглифлар «шюй», «юй», «жюй» шаклида охирига «й» ҳарфини қўшиб транск- рипция қилдик. Хитой тилига хос бўлган яна бир қатор товуш- лар мавжуд. Уларни ўзбек тили ёзувида хам, рус графикасида ҳам аниқ ифодалаб бўлмайди. Шу сабабли айрим холларда топоним, зтноним ва тарихий шахсларнинг номларини ёзиш учун ишлатилган иероглифларнинг талаффузи лотин ёзувига асосланган янги ўзбек ёзуви ва халқаро транскрипция белгилари билан кўрсатилди.

Асл матндаги топонимлар, этнонимлар ва тарихий шахслар- нинг номлари иероглифларнинг қаднмги ўқилишида ва қавс ичида замонавий талаффузида кўрсатилди. Уларнинг махаллий номлари аниқланган холларда хитойча номлари қавс ичида берилди. Топоним ва этнонимлар биринчи марта учраганда, уларни ифодалаш учун ишлатилган иероглифлар асл матндаги кўринишида ёзиб қўйидди. ХХРда нашр этилган ҳозирги замон

12

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тарихий адабиётларда бу иероглифлар кискартирилган шак- лида ишлатилади.

М илодий VI асргача ёзилган хитой манбаларидаги маъ- лумотларни чуқур ўрганиш натиж асида кадимий Фаргона мамлакати билан унинг илк пойтахт шақрининг номи бир хил бўлганлиги ва улар хитойча атрофи тоғлар билан ўралган текислик маъносини билдирувчи битта Юан (Ш зам. ўқ. Ван)18 иероглифи билан ифодаланганлиги аникланди. Чалкашлик- ларнинг олдини олиш максадида қадим хитой тарихчилари мамлакат номига «да» (А - буюк, катга) сўзини кўшиш оркали уни Дай-юан ( ^ 5 5 зам. ўқ. Даван - Буюк Паркона ёки Катга Паркона) деб номлашган. Шунинг учун биз мазкур таржи- мапаримизда ушбу ёндашувни тўғри топиб, асл матннинг мазмунинига мос холда «Дай-юан» («Даван») топонимини Буюк Фарғона деб кўлладик. Аммо айрим ҳолларда мамлакат номи бўлмиш Дай-юан (Даван) топоними қисқартирилиб, Юан (Ван) деб ёзилган. Буни мавжуд таржималардан эмас, балки фақат асл матндан билиб олиш мумкин. Бундай холларда мамлакат номини Фарғона давлати деб таржима килиб, унинг ёнига кавс ичида аслиятдаги «юан» иероглифини ёзиб қўйдик. Н.Я.Бичурин таржималарида шу камчилик бартараф этилма- ганлиги туфайли унинг асарларида «Юан-чэнг» ( £3 Ш — Фарғона қалъаси ёки шаҳри) 19 тушунчаси йўқолиб қолган. Н Я Бичурин «Даван» Фарғона эканлигини яхши билган. Бироқ у ушбу атамадаги <®ан»нинг ўзи Помир халқлари тилида «атрофи тепапиклар ёки тоғлар билан ўрапган текислик» маъно- сини англатувчи «Паркона» сўзининг таржимаси эканлигини айтиб ўтмаган. Шунинг билан бирга олим «ван» сўзига «да» иероглифини қўшиб «Даван» деб айтилганда, бу атама «Буюк Паркона»нинг таржимаси бўлажагини таъкидламаган.

VI асрдан кейин ёзилган хитой манбаларида Фаргона топони- мининг турли транскрипциялари ишпатила бошланган. Тушун мовчиликларнинг олдини олиш мақсадида бу ҳолларда ҳам мазкур топонимнинг хитойча транс крипциялари қавс ичида бериб қўйилди, зеро таржимада мазкур мамлакатнинг фақат

" Ходжаея А. К этимологан топонима Дайюнь (Давань) в китайских источниках II Фаргона воднйси тарихи янги тадкикотларда (История Фергань) в нових исследованиях). Фаргона, 2009. 135-140-6.

и «Юан-чэнг» топоними хакнда ишнинг тадкнкстг кисмида батафсил маълумот берилган.

13

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

маҳаллий номи ишлатилса, аслиятда кандай ёзилган экан, деган савол туғилиши табиийдир.

Тарих фанида кўп мунозараларга сабаб бўлиб келаёттан аслиятдаги бир катор этноним ва топонимларга махсус тадки- котларга таянган хоада макола шаклида кенгайтирилган шархлар ёздик. Улар таржималарнинг охирида жойлаштирилган иловада, қисқа изохдар эса бет охирида келтирилди.

Алоҳида таъкидлаб ўтмоқ керакки, хан миллати, яъни хи- тойлар анъаналарига кўра, одамнинг исми-шарифи 2 ёки 3 иероглифдан иборат. Уларнинг биринчиси фамилия (шажара) хисобланиб, у авлоддан авлодга ўтиб бораверади. Қиз бола тур- мушга чиқса ҳам, фамилияси ўзгармайди, бироқ унинг фар- зандлари ота фамилиясини давом эттиради. Таржима қилинган Фарғонага оид маълумотларнинг асл матнида хитойларга ман- суб бўлган тарихий шахслар биргина фамилияси ёки исми би- лан кўрсатилган ҳоллар кўп учраб туради. Айрим ҳолларда улар унвони ёки лавозими билан тилга олинади. Масалан, Марказий Осиёга юборилган Хан империясининг биринчи элчиси Чжанг Чян20нинг фамилияси бўлган «Чжанг» (!гИ/!&) иероглифи кис- қартирилиб, исми бўлмиш иккинчи «Чян» (Ш) иероглифи билан кўрсатилишини кўп учратамиз. Баъзи ҳолларда элчи факат элчи- лик вазифасини бажариб бўлганидан сўнг олган унвони «буованг- хуо»21 ёки унинг қисқа шакли «буованг» с5Ьи билан кўрсатилган.

21 Чжаьг Чян (асл матнда , тамонавнй хитой адабиетида рус транскрилция- снда Чжан Цянь) - туғилган йили ноъмаълум, мигивв. 114 йилда аафот этган, - миллати хитой, кадимий Хитой даалатидан Маркаэий ОсиСга биринчи элчн бўлиб келиш шарафига муяссар бўлган шаяс, сарой амалдорларидан бнри бўлган. У биринчи марта сафарга мил.авв 139 йилла отланиб, 13 йилдаи сўиг кайтиб кслган. Сабаби йўлда хунлар кўлига тушнб, 10 йилдан сртик вакт давомнда улар наэорати остнда бўлгаи. Ҳунлар элчики оилали килиб куисак, ўз вазифаснни унутади, деган фикр бклак бир маҳаллий қизга уйлантнриб куйгонлар Аммо Чжанг Чян бола-чақали бўлса ҳам, ўэ вазифасини псидан чиқармаган У борган жойларннннг ахволнни, маҳаллий халкпар турмуш тарэини, харб»1Й кувьати ва заиф томонларини билишга ҳарают юшгвн. Унинг олиб кспган маълу- мотлари сарой тарнхчилари томокидан ёзиб колдирилган Чжаиг Чяининг махсус хотира £зган-£эмаганлиги номаълум [Хужаев А. Буюк илак Йўли: муносабатлар ва такдирлар Тошкент. 2007. 147-157-6.].

31 Буованг-хуо (Ьо^апд-Ьои Ш 5Э ® ) - Хан импсриясига содик хиэмат кўрсатган шахсларга бериладиган умвон, у икки кисмдан иборат. Биринчи кисми — «буованг» уэокни кўра оладиган ёки билнмдон маъносини англатади. Иккинписи - «хоу» ( ^ ) атамаси иккинчи двражали унвон бўлиб, у Европа давлатларидаги «маркиз» бки айрим Шарк мамлакатларндаги «тўра» унвонига тўгри келади. Шунинг учун бу унвоннн билимдон маркиз £ки тўра деб таржима килиш мумкин. Калим эамонда у вилоятларни назорат килнб турувчи харбий амалдорга берилгвн. АЙрим холларда Хитой хукмдор- ларининг якин кариндошлари на Хан империясн наэорати остига тушиб колган мамлакатлар ҳукмдорларига ҳадя этилган [Чжунггуо лидай гуанчжи цидян (Хитойнинг ўтмишдаги маъмурнй лавозимлари луғати). Хэфей. 1991. 739-6.].

14

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Иккинчи бир мисол. Фарғоиага юборилган Хаи имлерияси кўшинининг бош қўмондони Ли Гуангли шу муносабат билан унга инъом этилган лавозим бўлмиш «Риейшией (Эрши) жянпжюн»ни («Риейшией кўмондони, яъни Риейшией шахрига юборилган Хан империяси кўш инининг бош лиғи») кискартирилган холда «Риейш ией» («Эрши») деб тилга олиниши тез-тез учрайди. Бундай ҳолларда шахслар исм-фамилияси, унвони ва лавози- мининг қискартирилган қисмн катта квадрат қавс ичида берилди.

Қадимги хитой тилининг ўзига қос хусусиятларидан яна бири - унда нуқта, вергул, икки нукга, қўштирноқ каби тиниш белгилари йўк Гап тутаганда, «йе» (& ) деб ўқиладиган иероглиф ёзиб кўйилади. Замон ва сифатни кўрсатувчи сўзлар тушириб қолдирилади, вокеалар ниҳоятда қиска баён этилади. Шу боис таржимага аниқлик киритиш учун зарур тиниш белгилари кўйилди ва асл матнда йўк сўэлар қўшнлди. Бундай сўзлар катта қавс ичига олинди.

Қадимий хитой манбаларида давлатлар ва шахарлар ораси- даги масофа ёки йўл узунлиги хитой ўлчови бирлиги бўлмиш ли (Ш.) сўзи билан берилган. Ҳозирги замон ўлчовларига кўра, I ли 500 метрга тенгдир Аммо ўтмишда ли (Ш )нинг узунлиги ҳар хил бўлган. Чунончи, мил. авв. Х1-Ш асрларда гоҳ 300, гоҳ 350 қадам уэунликдаги масофа 1 ли хисобланган. Хитойни илк бор бирликка келтирган ва биринчи империяни ташкил этган Чин Ш и-хуангди22 (мил. авв. 246-208 йилларда тахтда ўтирган) даврида ёзув, пул, узунлик, огирлик ўлчовлари умумлаштири- либ, бирликка келтирилган. Шундан кейин давлат томонидан мукимлаш-тирилган қоидага кўра, 1 ли 576 метрга тенглашти- рилган23. Биз таржима қилган маълумотлар Чин Ши-хуангдидан кейинги минг йилдан ортик давр давомида ёзилган бўлганлиги учун масофалар узунлигини ўша замондаги ўлчов бирлиги коидаси бўйича километрга ўтказиб, қавс ичига олиб кўйилди.

22 Чин Ши-хуангди ( Я М Й 9 ) — мил авв. 221-206 йиллврда кадимий Хитойда кукм- ронлик килган Чин (И , қад. ўк. 021еп) сулоласи биринчи императорининг уквони бўлиб, у «биринчи Чин императори» маъиосиии англатвди. У ўаи учун илк бор «хуангдм» (М Й - император) уиюпини жорий этган. Шундан кейин Хнтойнннг тахтини эгаллаган барча хукмдорлар ушбу унаон бнлан аталган. Унннг исми Инчжэнг (УшвгЬепё Ж й ) эди, этник келиб чикиши қадимгн хитой этноснга тааллукли бўлмеган. Тахтга ўтирган вакти мил.аян. 246-210 йилларга тўгри келади. Буюк хитой деноринннг қурилиши хам шу шехс билан боғлик.

13 Ханюй дазидян. 6-жилд, 3680-6.

16

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Сўнгти даврда уйғур тилида нашр этилган сулолалар тарихидан олинган танланма таржималарда ли сўзи «чақирим» деб олинган. Бизнинг таржималаримизда аслиятдаги ли сўзи саклаб колинди. Чунки ли билан «чакирим»нинг узунлиги бир хил бўлмаган. Чунончи, XIX асргача 1200 кддам ёки 900 мегрга тенг масофа 1 чақирим ҳисобланган. Мазкур асрдан бошлаб, адабиётларда 1 чакиримни 1085 метрга тенглаштириш ҳоллари пайдо бўлган24.

Яна бир эътиборга сазовор масала — таржима қилинган маълумотларда «ванг» ( I ) унвони кўп учрайди. Қадимги Хитой анъанасига кўра, ушбу унвон давлат доирасидаги ҳокимлик ҳукмдорига берилган. Милоддан аввапги III асрдан бошлаб, Хитойнинг олий ҳукмдори «хуангди» ( Ш. ^ -император) деб номлана бошланган27. Шундан кейин хитой имлераторлари ўзларининг мартабасини устун қўйиш мақсадида ўзга мамлакатларнинг олий хукмдорларига нисбатан «ванг» унвонини ишлатишган. Сарой тарихчилари бу қоидадан четга чикиши мумкин бўлмаган. Ушбу анъана кадимги хитой хукмдорлари орасида шаклланган «хуангди» Тангрининг ер юзидаги ўглидир (Тянзи / Тяньзм осмон тагидаги барчамамлакатлар хукмдорлари унинг итоатидаги ҳокимлардир, деган жаҳонгирлик фалсафий назарияга асосланган. Ш унинг учун хитойлар томонидан Ғарбий ва Шаркий Туркистон ҳамда бошкд минтақалардаги давлатлар хукмдорларига нисбатан ишлатилган «ванг» атамасини маҳаллий ҳукмдорларнинг унвони, деб кабул килиб бўлмавди.

Афсуски, сўнгги пайтда айрим олимларнинг «ванг» атамасини махаллий ҳукмдорларнинг унвони сифатида қўллаш ҳолатлари кузатилмоқда Масалан, «История государственности Узбекистана» номли китобнинг 1-жилдидаги «Ферганское государство Давань» бўлимвда айнан шундай хатога йўл қўйилган. Увда «Государство древней Фергань! управлялось правителем, носившим титул «Ван»26, деган жумла келтирилган. Шу асосда «фу-ван» (ўзбекча транскрипцияда фу-ванг) сўзи кадимги Фарғона давлати ҳукмдорининг бирннчи, «фу-гован» эса иккинчи ёрдамчисининг унвонлари сифатида ишлатилган27. Қуйнда келтирилган Ф арғо-

м ЎзбЕКМСТОп мкллин энцнклопсдкхсп. 9-жнпд, Тошкснт, 20Л5. 580-6. 15 Чжунггуо лилай гуанчжн цилян. 115-6.14 История госуларсгвенносто Уэбекистана. Т. 1, Ташкент, 2004. С 188. и ^ш а асар 143-6

16

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

нага оид маълумотларнинг таржималарида бу фикрларнинг аслиятга зидлиги аён бўлади.

Сўнгги даврда ХХРда уйгур тилида нашр этилган асарлар ва таржималарда «ванг» («ван») унвони «ҳоким» деб таржима қилинган. Биз таржималаримизда Хитойга тегишли бўлган тарнхий воқеалардаги «ванг» (1 )н и «хоким», хорижий давлатлар, яъни қадимий Х итойнинг таш қарисидаги мамлакатлар хукм- дорларига нисбатан ишлатилган «ванг»ни эса «хон», «ҳукмдор» деб олдик.

Хитой манбаларида биргина ҳунлар империяси ва Турк хоқонлиги ҳукмдорларига нисбатан «ванг» унвони ишлатил- маганлиги кузатилади. Бу давлатлар парчаланганидан кейинги даврларда ҳукмронлик килган шахсларга нисбатан «ванг» ишлатилганлиги учрайди. Бу Хитой ҳукмдорлари ушбу икки давлатни ўзи билан тенг кўрганлигидан далолат беради. Хитой тарихчилари ҳунларнипг хоқонларини «Танйи» (зам ўқ. «Шанюй») деб аташган. Мазкур ном «Тангриқут»нинг хитойча қисқартирилган транскрипцияси эди. Бу ҳақда хитой манба- ларида аниқ маълумот бор. Чунончи, «Ханшу»нинг ҳунларга багишланган бобида «Муотуэн (зам. ўқ. Маодун - Ботир- Танфиқут, мил. авв. 210-174 йилларда ҳукмронлик қилган) даврида ҳунлар ҳаммадан кучли эди. Шимолдаги барча ёввойилар унга итоат қилган. Уларнинг давлати жанубдаги шяларнинг душмани бўлиб қолган (дигуо Й&Ш) эди. Уларнинг авладдан авлодга ўтиб келаётган номлари ва унвонлари ўзгача, [Уларнинг] Танфиқути (танйи) эса ливантие (И\уапбе, Нл^еШхе!, зам. ўқ. Луанди / 1иагкй ШЗЙ) уруғидан эди. Ҳукмдорни [ҳунлар] Т анф иқут деб аташади. Ҳунлар тилида Т анф и - Осмон, қут - ўгил демакдир. Танйи буюклик сиймоси бўлган», деб ёзилган. Лекин Н.Я.Бичурин ушбу маълумотни қуйидагича таржима қилган:

«При Модэ Дом Хуннов чрезвмчайно усилился и возвм- сился; покарив все кочевме племена на севере, на юге он сделался равнмм срединному Двору; почему названия наследст- веннмх чинов можно еше описать»28. Ушбу таржимада ҳунлар ҳукмдорининг унвони бўлмиш «танйи» («шанюй») «Танфи- қут»нинг транскрипцияси эканлиги ва унинг маъноси «Танфи

* Бичурин И.Я. Собрание сведеннй... Алматинское иад. т|). С. 48.

17

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ўғли» эканлиги ҳамда бу буюклик сиймоси эканлиги тушиб қолган.

Таржималаримизда «қадимий Хитой» атамаси ишлатилди. Бунинг сабаби - худудий жиҳатдан олганда, ҳозир биз Хитой деб аташга ўрганиб қолган давлат 1949 йил 1 октабрда ташкил топган Хитой Халқ Республикаси (ХХР)дир. Унинг таркибига Шарқий Туркисгон (1954 йилдан Шинжянг-Уйғур мухтор ўлкаси), Тибет, Кўккўл (Чингхай), Ички Монголия, Манчжурия каби ўлкалар киради. Бу мамлакатлар ХУН-ХУШ асрлар давомида манжурлар кадимги Хитойда ташкил қилган Цин империяси (ун - 1644-1911) томонидан бирин-кетин босиб олинган. ХХР ташкил топганда, янги хукумат уларни ажралиб чикишга ёки федератив республика сифатида сакланиб қолишга йўл кўймаган эди. Шунинг учун «қадимий Хитой» тушунчаси бу ўлкаларни ўз ичига олмайди79.

Таржималар ва шархларда «Гансу» (Кенгсув) топоними кўп учрайди. Ушбу топоним билан аталган ўлка узоқ ўтмишда туркий кавмлар яшаган жой бўлган. Ҳозир у Хитой Халқ Республикасининг шимоли-ғарбий ўлкаси хисобланади. Геог- рафик жиҳатдан олиб қараганда, мазкур ўлка ғарбдан шаркка караб чўзилган бўлиб, унинг узунлиги 1400 км , эни 530 юидан иборат. Қадим замонда Хитойнинг пойтахти Чангьанга бориш учун албатга шу ўлкадан ўтиш лозим бўлган. Шу боис бу ерда яшаган халкларнинг хаёти маълум даражада халкаро савдо ишларига боглиқ бўлган30.

Мазмунан ва сзиш услуби нуктаи назардан олиб караганда, таржимага жалб этилган манбалар 3 турга бўлинади. Буларнинг бири белгиланган конун-коида асосида ёзилган ва юқорида кўрсатилган «24 тарих» («Эршиси ши»)га киритилган сулола- лар тарихи, иккннчиси - УП1-ХН асрларда сарой тарихчилари томонидан битилган асарлар, охиргиси — турли мақсад ва сабаблар билан шу даврда Марказий Осиёга келиб кетган хитойлик сайёхдар, жумладан будда дини роҳиблари каламига мансуб хотиралардир.

Биринчи ва иккинчи турдаги манбапар сарой тарихчилари томонидан битилганлиги сабабли шу даврдаги анъаналарга кўра,

а* Бу хякла кяранг: Хўжаея А. Буюк ипак йўлн: муносабаглар ва такдирлар. Тошкент, 2007. 8-52-6.

Ли Мингвэй. Суй Танг сичоу чжилу (Суй ва Танг давридаги ипак йўли). Лаичжоу, 1994. 215-216-6

18

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ўтмишдаги тарих қайд зтилиши билаи бирга асар муаллифлари хизмат қилган сулолалар даврдаги воқеалар кўшиб кетилган. Аммо қайд этилган тарихда аниклик киритилган ва тузатилган ҳолларни кузатиш мумкин. Муаллифлар вокеаларнинг концептуал томонларини, яъни уларнинг Хитойда хукмронлик қилган сулолар хдмда улар билан муносабатда бўлган давлатлар ва халқлар учун ижобий ёки салбийлигини эркин талқин қилиш имкониятига эга бўлмаган. Масалан, уларда Хитой императорларининг зўровонлик ҳаракатлари Тангри амри билан «Осмон тагидаги» барча мамлакатларни ва хапқларни бирликка келтиришга қаратилган амал, бунга каршилик кўрсатиш эса хоинлик, Тангри амрига қарши чиқиш ҳаракатлари сифатида таърифла- нади. Бу тушунчалар доирасидан чиққан сарой тарихчилари олий жазога маҳкум этилган.

Расмий тарихий манбаларнинг бу ғоявийлигини дастак қилиб, улардаги амалий маълумотларни бутунлай инкор қилиб бўлмайди.

19

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

1. СУЛОЛАЛАР ТАРИХИДАГИ ҚАДИМИЙ ФАРҒОНАГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР

«ШИЖИ»«Тарихнй хотиралар»

М анба хақида; «Тарихий хотиралар» («Ш ижи» 5Ё.11Е, рус адабиётида «Шижи», Европа адабиётида «8 Ь1-]1») икки иероглиф билан ёзилган сўз бўлиб, унинг биринчиси тарих, иккинчиси хотиралаш маъносини англатади.

«Тарихий хотиралар» дастлаб «Тайши-гунг11 шу» («Битик- чилар бошлиғи ҳазратларининг китоби»), кейин «Тайши-гунг жи» («Битикчилар бошлиги хазратларининг хотиралари»), ундан ҳам кейин «Тайши жи» («Битикчилар бошлиги хотиралари») деб аталган бўлиб, унга бу қисқартирилган ном Шарқий Хан32 сулоласининг (мил. 25-220) императори Хуан-ди ( Ш ^ — 147-165) даврида берилган13. Мазмунан олганда, унда асар ёзилгунга қадар 3 минг йиллик тарих баён этилган. Шунинг учун «Шижи» қадимий Хитойда илк бор янги услубда битилган умумий тарих хисобланади. Унинг ҳажми 130 бобдан

31 Одатда «гунг» (4*) атамаси сарой амалдорпарнга бериладиган биринчи даражали унвон маъкосида ишлатилган. Европаликлар ва россияликлар тилидаги «князь», «герцог», айрнм Марказий Осий халқларк тклидаги <стура», «хоким», «хоким-бек» унвонлари билан таққослаш мумкин. Лекин қадимий хитойлар анъанисига кўра, айрим холларда ушбу атама хурмат рамзи сифатида кўлланган [Хаиюй дазидян. 1-жилд. 242-6 ]Шунииг учун биэ бу жойда мазкур атамани «ҳапратлари» деб таржима килишни маъхул топдик.

33 Хан ( Л замонавий адабиётлардаги кискартнрилган шакли /5., рус тилида Хань, узок ўтмишда «яЬап» дсб ўкилган) — кадимий Хитойдаги иккинчи марта мамлакатни бирлаштирган ва унинг доирасини кенгайтиришга жидлнн харакат қилган императорлар сулоласннннг (мил,авв. 206-мил. 220) номндир. Ушбу сулола номини ёэиш учун ишлатилган «хан» иероглифи «эркак», <окақл», «окадлланиш» каби маъноларни англатади Қддимда айнан шу ном бнлан Хитойдаги энг узун дарё - Янзи (Янбцзь! / Чанпкянг -&11)нинг шнмапий нрмоғи Ханшун ( Я Ж - Хан сувн демакдир) аталган. Шунинг учун «Хан» атамасининг келиб чнкиши дарё момн билан боглик бўлган, деб хисоблаш мумкин. Хан сулолвси даврида кадимиЙ Хитойнинг шимол томонида яшаган халклар, жумладан хумл&р хитойларни «хан» деб атвшган. Хан давлатн йўқолнб кетгандан кейин унннг номи бнрлик ва устунлик сиймосигв айланиб колган эди. Шунда хитойлар ўэларннннг номини хан деб аташнн одат килганлар Хан сўзи этнонимга айлангунга калар хитойлар ўзларнни шя (ся), хуашя (хуася) деб атаган [Ханюй даэидян 3-жилд, 1714-6.] Шу всосда мил 111 асрлардан бошлаб, «хан» атвмаси хитойларнинг этник номига анланган, дсб айтиш асосли бўлади.

33 Сима Чян ЮЙ шнжн (Сима Чян п а тарихий хотиралар) Пе..ин, 1957.109-110-6.

20

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

иборат бўлиб, шундан 12 боби кадим замонда ўтган ҳокимлар, амалдорлар ва уларнинг шажараларига, мамлакатда содир бўлган йирик вокеаларга; 10 боби императорлар, ҳокимлар, олий табакали амалдорлар фаолияти ва уларнинг шажаралари, муҳим давлат ишларига; 8 боби илм фан, урф-одатлар, санъат, сув хўжалиги ишлари, иктисодиёт ва конун-коидаларга; 13 боби майда ҳокимлик ва сулолалар тарихига; 30 боби мил. авв. X 1-1II асрларда ўтган майда давлатлар ва улар орасидаги муноса- батлар тарихига, ҳукмдорлар, амалдор лар, йирик шахслар шажаралари ҳамда уларнинг фаолиятларига бағишланган. Қолган 70 боби нисбатан пастрок даражали ҳукмдорлар, маъмурий ва харбий амалдорларга, махаллий ҳукумат бошлик- лари фаолияти ва уларнинг шажараларига, хитойларнинг атрофида яшаган халкларга, улар томонидан ташкил этилган давлатлар ва ҳокимликларга багишланган. Умумлаштирилган ҳолда улар «Лечжуан» 34 («Қатор баённомалар» ёки «Қатор тазкиралар») деб аталади. Сўнгги бир боби муаллиф ҳаёти, фаолияти, шажараси ва мазкур асарнинг ёзилиш тарихига багишланган бўлиб, у «Тайши зиюй» («Еитикчиларнинг сўзи») деб номланган. Ушбу бобда «Шижи»да баён этилган айрим тарихий воқеапарга ва ш ахсларга муаллифнинг бўлган муносабати, баҳоси, мулоҳазалари ҳамда хитойларга кўшни бўлган халқлар ва мамлакатлар, Хан сулоласи билан алоқада бўлган давлатлар ҳакидаги маълумотлар келтирилган.

«Ш ижи»нинг ёзиб тугатилган вақти мил. авв. 104-91 йилларга тўгри келади. Унинг айрим йўқолган қисмларини Юан-ди (мил. авв. 48-31) ва Чэнг-ди (мил. авв. 32-5) исмли Ғарбий Хан императорлари даврида яшаб ўтган Чу Шаосун (туғилган ва ўлган йили номаълум) исмли олий даражали илмий

м Лечжуан ( Я Л , рус алабивтила «Лечжуань») сўзи рус тилига «жизнеописание» (хает тавсифи) деб, ХХРда машр ттилгвн уйғурча таржималарда эса «Таржнмаи халм деб ўгирилган Аммо бу икки твржимада «Лечжуак» сўлннкнг маъноси аник ифода ттилмаган «Ле» иероглифм катор, бнр тартибга солингвн, бирин-кетин тилилган бўлинма, бнрма-бир айтиб ўтиш, «чжуан» иероглифи эса уэатмоқ, ба£н этмок, тарих, таърифламок каби маъноларни англатади Асарнинг бу кнсмида шахсларнинг таржимаи холи ма уларнинг фаалняти зикр зтилиши билаи бирга вжнабий халкдар ва давлатлар, мамлакатлар тарихига оид мвълумотлвр хам келтирилади Шу боис «Лечжуан» сўэини «катор таэкиралар» йки «тарихий шахслар, топонимик ва этник атамаларга оид баёнлар»деб тушуниш мумкин.

21

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

унвонга эга бўлган тарихчи тўлдирган. «У-ди чжуан» («У -ди тазкираси»), «С анванг ш ижя» («Уч қоким шажараси»), «Гуй Цэ чжуан» («Гуй Цэ қақида баён») каби боблар, Хан хонадони билан кардош бўлиб қолганларга оид маълумотлар ва У-дидан кейинги императорлар тазкиралари ана шу тўлдирилган қисмлардан.

«Шижи»нинг муаллифи Сима Чян (1 3 ^ Ь й 51гпа СЬ1ап, рус адабиётида Смма Цянь, ёшпик даврдаги исми Жичжан) 35 қисобланади. У қозирги ХХРнинг Шэнши ўлкасидаги Ханчэнг шақридаги Лунгмэн номли жойда туғилган. Унинг таваплуд топган ва ўлган вақти аниқ эмас. Айрим япон ва хитой олимларининг қисоблашича, Сима Чян тахминан мил. авв. 160- 161 йилларда тугилган ва 42-43 йил умр кўрган. Бошқа бир гуруқ олимларнинг кўрсатишича, Сима Чян 60 йил яшаган ва Хан сулоласининг олтинчи императори У-ди36 (мил авв. 140- 85)дам кейин вафот этган37 У Хан сулоласи саройида кўзга кўринган тарихчи Сима Ян (? мил. авв. 110 й.) оиласида таваллуд топган. Шу сабабли Сима Чяннинг ҳаёт йўли саройда хизмат қилишдан бошланган. Император У-ди даврида Сима Чян бир неча йил сарой соқчиси (лангчжунг) лавозимида ишлаган, сўнгра Башу номли қўшни давлатга элчи қилиб юборилган. Милоддан аввалги 108 йилда илгари олгаси эгаллаган сарой битикчилари (император учун қужжатлар тайёрловчилар) бошлиги лалозимига тайинланган. Милоддан аввалги 100-97

" Одатла хитойларнинг фамидняси бир исроглифдаи ибсрат вўлали Лекин асар муаллифиминг фамнлилси икки иероглифдаи ташкил тоаган. Чуикн Сима (оЦЯ) аслида олин даражалн ҳарбни лааозимнинг номи бўлгак. У 3-4 минг йил олдин тош ва суякларда &пилган битикларда учраидн. Аммо хар бир даврда ушбу лаяшимнинг мавкш на даражасн хар хил бўлган. Сима фамшшяли шахслар, жумладан, «Тарихий хотмралар» асари муаллифи фамилиясининг келиб чикишн вна шу лавознм билан боглиқ бўлганлиги сабабли Сима ажратилмай бэилади.

Хитой манбалврида У-ди ( Х И — жанговар император маъносини англатади) номи билан тахтга ўтнрган қукмдорлвр куп. Масалан, Жин ( 9 - 265-420). Сунг (5£ -420-479), Лян ( Ш - 502-556) сулолаларининг асосчилари ла Чи (IV — 449-5П1) суполасининг нккинчи қукмдори хам шу ном билам тахтга утирган. Лекин бир сулола доираснда фақат бнтта хукмдор шу номга эга бўлнши мумкин бўлган. Шу боис уларни ажратиш учун хар доим хукмдор номинииг олдига сулола номи Ёзилган. Ҳукмдорларга У-ди деб ном бсриш одати Тапг сулоласи (618-907) давригача сақланнб келган. «Шижи»даги «Фаргона гаэкираси»да У-ди номи илк бор кўлланилгани учун унннг олдига сулола номи бўлмиш Хан кушилмагаи Ханнинг фамилияси Лю ( й ) , исми Чие ($0) бўлган. Кўп адабийтларда номи дефис билан ажратилиб Ёэиладн Бу хато эмас, ўрнашиб колган одатдир.

31 Сима Чян юн шижи. 149, 151, 188-6.

22

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

йилларда Ли Лин (мил. авв. ? - 74 й.) исмли лашкарбоши 5 минг чавандозга бош бўлиб, ҳунларга ҳужум килганда, асирга тушиб колган Ҳунлар уни қатл этмасдан, беклик лавозимини инъом этганлар.

«Шижи»да Сима Чян ушбу лашкар бошлигининг Хан хонадони учун кўрсатган хизматларини хам баён қилган. Бундан норози бўлган У-ди Сима Чянга камок жазосини буюрган. Сима Чян каттик хафа бўлиб, аламзадалик билан тарих ёзишга киришган. Милоддан аввалги 96 йилда Сима Чян камокдан озод этилиб, императорнинг сафарлари арафасида ўтказиладиган маросимлар бошкарувчиси лавозимига (чжунгш улинг) тайинланган. Ушбу вазифани бажариш даврида Сима Чян кўп ўлкаларда бўлган ва фурсатни қўлдан бой бермай, кўрган-билганларини ёзиб борган.

«Шижи»га киритилган Фарғонага оид маълумотлар У-ди томонидан Марказий Осиё мамлакатларига юборилган элчи Чжанг Чяннинг тўплаб келган маълумотлари асосида ёзилган. Элчининг кундалик дафтари ёки ёзма ҳисоботи сақланмаган. Унинг ғарбга элчи қилиб юборилиши эса Ғарбий Хан (Ши-Хан) хонадонининг ташки сиёсати билан бевосита боглик бўлган. Бинобарин, манбаларнинг гувохдигига кўра, У-ди даврида, яъни мил. авв. 140-85 йилларда Ғарбий Хан хар томонлама юксалган, моддий имконияти ва ҳарбий кудрати ошган давлат бўлган. Унинг асосий мақсади атрофдаги халкларни ўзига итоат қилдириб, уларнинг ерлари хисобига Хитойнинг ҳудудини кенгайтириш эди. Аммо ўша даврдаги Ҳун хоқонлиги ушбу максадни рўёбга чикаришга кўпдан бери тўсиқ бўлиб келаётган ягона куч сифатида намоён бўлган эди. Қолаверса, У-дининг ўзи ҳдм ҳунларни тор-мор келтириб, уларнинг назорати остидаги ерларни ва бойликларни тортиб олишни жуда истарди. Лекин ҳунларга қарши амалга оширилган ҳаракатлар натижа берма- ганидан сўнг, У-ди масалага бошқача ёндашди. У уэоқца жойлашган ва илгари ҳунлардан азият чеккан давлатлар ва халклар билан бирлашиб, улардан фойдапанган ҳолда Ҳун хоконлигини йўкотиш режасини тузди. У-дининг фикрича, бундай халқларнинг бири хозирги Афғонистон ва Ўзбекистон ҳудудида жойлашган ва

23

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

хитой манбаларида «Дай-рузие» (зам. ўк. Да-юэчжи) 38 деб тилга олинган давлат бўлган. Шунинг учун У-ди мазкур халк хукмдори хузурига элчи юборишни лозим топган. Бу вазифани бажариш учун Чжанг Чян танланган.

Шу жойда шархлаб ўтиш жоизки, «Дай-рузие» (Да-юэчжи) атамаси «Ғуэ-йер» ёки «Оғуз-йер» топонимининг хитойча транскрипцияси бўлмиш «Рузие»га «улуғ», «буюк» маъносини англатувчи «дай» («да») сўзини қўшиш асосида шаклланган. «Рузие» атамаси эса миллоддан аввалги 176 йилгача бўлган 800 йилга яқин давр давомида Тангритоғнинг Шарқий Туркистон қисмидаги яйловларини марказ қилиб яшаган туркий давлат номи бўлиб, у «ғузлар ёки оғузлар замини» маъносини бил- дирган.

«Рузие» мил. авв. ХУ1-Х1 асрларда мавжуд бўлган «Шанг [ҳокимлиги] тарихи» («Шангшу»), мил. авв X асрда ўтган хукмдор «Мунинг ғарбий сафари баёни» («Му Тянзи чжуан») ва мил. авв. УШ-У асрлар даврига бағишланган «Тоғлар ва дарёлар баёни» («Шан хай жин») каби қадимий ёзма ёдгорликларда давлат номи сифатида учрайди.

Милоддан аввалги 176-175 йилларда «Рузие» давлати ўзи- нинг олдинги фукаролари бўлмиш ҳунлар томонидан ағдарил- гандан сўнг мазкур давлат ҳукмдорлари ўз одамлари билан Амударё бўйларига кўчиб кетган. Ана шу кўчган гуз-ер (рузие)ликлар хитой манбаларида «дай-рузие» (зам. ўк. «да- юэчжи») деб номланган. Буларнинг мазкур дарё жанубида ташкил этган давлати ҳам хитой манбаларида шу ном билан

39аталган

,в Дай-рузие зам. ўк. Да-юэчжи - «Улуғ Ғуэер» сўэининг каднмгн хитойлартилидаги трвнскрипциясиднр) хнтой манбаларида этнокнм ва топоним сифатнда ншлатнладн У хитой манбаларида мил.авв. II асрда пайдо бўлган ва Шарқий Туркис- тондан Амударё бўйларига хўчнб кетган гузерлик (рузиелик / юэчжи Я Й )лар ҳамда мазкур дарёнинг жанубида улар томонидан ташкил этилган давлатга нисбатэн кўлланган. Хитой манбаларида Кушон хонлнги хам Дай-рузие (Да-юэчжи) деб аталган мисоллар кўп учрайди Айни эемонда ХХРда унгур тилига таржима килинган матнларда Дай-руэиени «Улуг янчи» деб ишлатиш чоллари учраб турибдн. Биз ўз таржималаримизда топоним, яъни давлат номи сифатида Улуғ Ғуэер (Дай-рузие), этноним сифатида эса улуғ ўузерликлар ёки дай-руэиеликлар шакпида ншлатишнн лозим топдик.

м Улуг Ғуэер (Руэие) давлатининг маркаэи Афгонистондаги Еалхнинг шимол томонида жойлашган Боло-Ҳисор («Ва1а-Н)$аг») шаҳри хисобланган. Хитой злчиси Чжанг Чян Улуг Ғуэер (Дай-руэие)га келган даври эрафасида ушбу давлат ҳудудига Зарафшон

24

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Чжанг Чян Хитойдан милоддан олдинги 139 йилда сафарга отланди. Бироқ Улуғ Ғузер давлатига борадиган йўлларнинг ҳаммаси ҳунлар назорати остида бўлганлиги туфайли Фарғонага етиб келиш учун у 10 йилдан ортиқ вақт сарфлади Сўнг фарғо- наликлар ёрдамида Улуг Ғузер мамлакатига боришга муяссар бўлди. Аммо ушбу мамлакат хукмдори У-дининг таклифини қабул килмади, яъни Чжанг Чянга топширилган вазифа амалга ошмади. Бироқ у Хан хонадонига Фаргона ва унинг атрофидаги давлатлар хакида мухим маълумотлар олиб келди. Айниқса, Фаргона нисбатан катта бўлмаган давлат эканлиги, унда Хитой учун зарур бўлган зотли тезчопар отлар борлиги ҳақидаги маълумотлар У-дини кувонтирди ва унда шундай отларга эга бўлиш, улар орқали ўз қўшинларининг жанговорлигини ошириб, ҳунлар устидан галаба қилиш режалари пайдо бўлишига сабаб бўлди. Зеро ўша замонда ҳунларнинг қўшинлари отлиқ аскарлардан ташкил топганлиги учун улар урушда Хитой қўшинларидан усгун эди. Чжанг Чяннинг маълумотлари ва Ғарбий Хан (Ши-Хан Е Ж / Й /Х ) императорининг бу борадаги амалий ҳаракатлари «Фаргона тазкираси»да акс этгирилган.

«Фарғона тазкираси»ни рус олими Н.Я.Бичурин (Иакинф - 1777-1853) рус тилига таржима қилган. Шундан бери унинг таржимаси кўп олимлар учун муҳим манба бўлиб келмоқда Лекин таржиманинг зарур шарҳпар билан етарли даражада таъминланмаганлиги ундаги айрим маълумотларни, айникса атама- ларни тушунишни мураккаблаштиради. Бундай ҳолат Н.Я Би- чурин асаридан фойдаланган муаллифларнинг тадкиқотларида ноаникдиклар пайдо бўлишига сабаб бўлган. Масалан, асл матндаги «Юэчжи» ( й Й ) атамаси қадимда Рузие (Кгше, Ки121е)40 деб ўкилган бўлиб, давлат номини англатган ва туркий қабилалар яшаган жойда, яъни ҳозирги Дунхуанг (XVI асрдаги

дарёси бўйидаги айрим жойлар ҳам кирган [Ходусаев А. Иэ истории древни.х тю ркоя. С. 95-181; Ш у муаллифиинг. Саедсния китайских и с т о ч н н к о й о «юэчжи» // Уэбек халкининг кслиб чикиши: илмий-методологик ёндашувлар, этногенетик ва этник тарих» мапэуеидаги ресцублика илмий-мазарий семинар материаллари. Тошкент, 2004. 13*16-6.]

41 «Руэие» («юэчжм») ятамаси «гуэер», «огуэер» сўэннмнг хитойча транскипциясм бўлган [Хаджаеё А. Свсдения кнтайских источников о юоэчжн» // Ўэбск хапкининг келиб чикнши: нлмнн-методологик Сндашувлар, этногенегик ва эткик тарих»мавзусидаги республика нлмий-наэарий семинар материалларн. Тошкент, 2004. 13-16*6.; Ш у муаллифнинр. Иэ истории древних тюрков. С 95-177]

25

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

мусулмон манбаларида «Дашт-ота») ва Хэши йўлаги (Хэшизоуланг)41, Ордос яйловлари, Тангритоғ (рус адабиётида Тянь-Шань) этакларини ичига олган ҳудудда мил. авв. XI асрдаташкил топган. Кейин унинг таъсир доираси анча кенгайган.Аммо «Юэчжи» сўзи Н .Я.Бичурин таржимаси орқалиадабиётимизга этноним сиф атида киритилган . Н атиж адаолимлар орасида «Юэчжилар»га оид мунозарали фикрлар ва

42асоссиз хулосалар вужудга келган .Қадимий Хитойнинг шимолий ва ғарб томонида яшаган

мамлакатлар ва халкларга оид маълумотлар кисман Европа тилларига хам таржима қилинган. Аммо улар хориж тилларни билмаган олимларимиз ва кенг доирадаги китобхонларимиз эътиборидан четда колиб келмокда.

Яқинда «Фарғона тазкираси» замонавий уйғур тилига таржима килинди. Ундаги бир қатор камчиликлар яккол кўзга ташлапади. Энг аввало эътироф этиш керакки, баён этилган маълумотлар тушунарли бўлиши учун таржимага асл матнда йўк сўзлар катта қавсга олинмасдан кўшиб юборилган. Берилган изоҳ ва шархлар мавҳум савол ва масалаларга аниклик киритиш ва уларнинг ечимини топиш учун етарли эмас. У йғурча таржима араб алифбосида бўлганлиги сабабли бу ёзувни билмаганлар асардан фойдаланиш имкониятидан махрум бўлганлар. Боз устига, атамалар акс эттирилган иероглифларнинг кадимги ўкилишига эътибор берилмаган. Бу эса уларпинг махаллий номлари қандай бўлганлигини билишни кийинлаштирган.

41 Хэши йўлаги (хитойча номи НелЬ| 2йи1ал£ Ц В Й В . русча траискрипцияда Хэси эоуланг. рус &даби£тнда Хэсисаий хоридпр) - ҳоэирги ХХРнинг Гансу (Кенг-суи сўэидан келиб чиккак) гарбдан шаркка чўэилган жой бўлиб, у Гансу йўлаги (Гансу эоуланг) деб хам аталади. Хэси сўэи Хуангхэ (туркнй номи Корамурон, лъни буюк дарё)нинг гарб томони маъносини англатади. Шунинг учун ушбу атамаии Қорамурон дарвси гарбндаги йўлаксимон ўлка леб тушукиш мумкин. Ушбу жойнинг йўлак (эоуланг) деб аталишинннг сабаби - у уэунлиги гарбдан шаркха 1000 км, кенглиги шимолдан жанубга 100-200 хм чўэилган аа денгиэ сатхидан 1400 м баландликдаги волийдан иборат. Жануб томонн хоэирги Чилян тоглари, шимол томонн Хэли, Лунгшоу, Учлолин тоглари бнлан тўсилган. Хоэирги Юймэн, Жлюйгувн, Увэй, Чжангйе, Жючюан каби шахарлар ана шу йўлакда жойлашган Иклим жихатлан Хэши йўлаги дехкончилик ва чорвачилик килишга кулай бўлган Буюк ипвк йўли тарихнла муҳим си£сий, иктисодин аҳамиятга эга бўлган ва бўлиб келмокда. Хоэирги Хитойдан Маркаэий Осиега, сўнгра Баролага богланиб кетган темир йўл хам ушбу йўлакдан ўтади [Цихай. 912-6 ;Хуж аевЛ. Буюк ипак й ўли :... 66-6.].

42 Бу хакда каранг: Хўжаев А. Буюк ипак йўли :... 95-101-6.

26

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ю қорида қайд этилган камчиликларни қисобга олган ҳолда. уларни бартараф этиш ҳамда тадқиқотчиларимиз ва китобхон- ларимизнинг асарда битилган тарихий маълумотларга бўлган катта қизиқиш лари ва уларни ўрганишга бўлган эҳтиёж- ларини қондириш мақсадида «Шижи»даги «Фарғона тазкира- си»ни унинг асл матни асосида ўзбек тилига таржима қилишга қарор қилдик.

Таржима 1958 йилда Шангҳай ва Пекинда факсимиле нусхаси асосида нашр этилган ва ҳозир Узбекистон фанлар академиясининг Абу Райхон Беруний номли Шаркшунослик институги кутубхонасида сақланаётган «Эршиси ши» («24 тарих») номли расмий тарихлар мажмуасининг биринчи жилдини ташкил қилган «Шижи» («Тарихий хотиралар»)дан ўрин олган «Фарғона тазкираси» («Дайюан лечжуан») асосида амалга оширилди. Ушбу тазкира биз фойдаланаётган манбанинг 1136(1136) -1146(1146) бетларида жойлашган. Қавс ичида берилган бет рақамлари «24 тарих»даги ҳар бир жилдга, қавс ташқарисидаги ракамлар эса барча жилдларига бошдан охиригача берилган сонлардир.

«Шижи» аслида хитой қамишидан ясалган узунлиги тахми- нан 30—40 см, эни 3—4 см бўлган тахтачаларга ўйиб ёзилган. Сўнгра хэр 21та тахтача бир-бирига ёнма-ён боғлаб чиқилган ва бу бир бет хисобланган. Ҳар бир тахтачада юкоридан пастга қаратиб, 18тадан исроглиф ёзилган. Бет рақами кок ўртадаги 1 1- тахтачада келтирилган. «Фарғона тазкираси» 21 бетдан иборат бўлган. Эни тор ва бир-бирига богланган тахтачалардан ташкил топган китобларнинг ҳар бир боби бир ўрама килиб сакланган. Шу боис у жюан (]иап 3£), яъни ўрама деб номланган. «Ханшу» («Хан [сулоласи] тарихи»)ни битишда хар бир бетга 19та тахтача ишлатилган бўлиб, уларнинг қок ўртасида жойлашган 10-тахтачага бет рақами ёзилган.

Қоғоз ихтиро килингандан сўнг тахтачалардаги ёзувлар ко- ғозга айнан туширилган. Китоб шаклига келтиришда бетлар рақам қўйилган жойдан иккига бўлиб тахланган. Сўнгра тахлам текисланиб, ўнг томонидан тикилган. Мавжуд одатга кўра, бундай усулда тикилган бир жилд китобнинг ҳажми 90-100 бет

27

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ёки ҳар бири 2 бетдан бўлган 40-50 варақдан иборат бўлган. Махсус воқеалар, мамлакатлар ёки тарихий шахсларга багишланган боб (жуан)ларнинг хджми кичик бўлиб. қолган ҳолларда бундай тикилган жилдлар бир неча боблардан иборат бўлган. Шунинг учун ҳам коғоз китобнинг сиртки қисми катга ва ҳар бети 2 каватдан иборат бўлган. Кейинчалик фотофаксимил усулида қайта чоп этилганда, ҳар бир бетга асл манбанинг 2 бети жойлаштирилган. Бет рақами ўртада бўлганлиги сабабли ҳар бир бет ўнг ва чап қисмларга ажратилган. Китоб ўнгдан чапга очилганлиги туфайли бетларнинг ўнг томонини «а», чап томонини «б» ҳарфи билан кўрсатиш одат тусига кирган. Манбани ўзбек тилига таржима қилишда шу анъанага риоя қилдик.

Таржимага асос қилиб олинган «Дай-юан лечжуан» («Буюк Фаргона тазкираси») «Ш ижи»нинг 123-боби бўлиб, у маж- муанинг 1136(1136) бетидан бошланганлиги учун таржиманинг бошланишида /1 136(1136)/1а/ рақами қўйилди. «Фаргона тазки- раси»нинг иккинчи бети бошланганда /1137(1137)/2а/, учинчи бетнинг бошида /1138(1138)/3а/.. в.ҳ. рақамлари қўйилди. Ҳар бир бетнинг чап томонидан ўрин олган аслиятнинг бетлари бошланган жойда /16/, /26/, /36/... рақамлари кўйилди.

ТАРЖ ИМ А :«11136(1196)/1а/ Тарихий хотиралар (Ш ижи) 123-боб. Буюк

Ф аргона тазкираси (Дайюан лечжуан бЗ-боб44.Буюк Фаргона (Дай-юан) ҳақидаги маълумотни45 [Хитойга]

илк бор Чжанг Чян олиб келган.Чжанг Чян Ханжунг [вилояти]да46 таваллуд топган бўлиб, у

Жянюан41 даврида император саройи соқчиси (ланг) 48 лавози-

43 Дай-юан лечжуан «24 тарих>» таркибидагн «Шижи» нинг 113€(1136) /1аУ-1146(1146) /216/ бетларилан ўрин олган.

44 Хитой атрофндаги мамлакатлар, халклар. император сулоласига алокадор бўлмаганамалдорлар, олимлар ва боснб олинган срлар бошликлари хакида бнтилган бабнлар кадимги Хитойнинг расмий адабибтларидагн <сЛечжуан» деб номланган охирги кисмнга киритилган.

м Асл матннинг шу жойида келтирилган ш арқда «Дай-ю ан» атамасидаги «юан» иероглифи Йинан (шап) деб талаффуз эгиладн», дсб бэилган.

Ханжунг (НапгЬопс 31Ф ) - кддимгн вилоятнинг номи У ҳозирги Шэиси ўлкасининг шарк томонида жойлашгак. Матнла бсрнлган шархга кура, Чжан Чян ушбу улкадаги Чэнггу шаҳрнда тугилган.

41 Жянюан (3|ап-уиал. Й 7С русча транскрипцияда Цэяньюань) - Хак сулоласи хоқониникг тахтга ўтирган дастлабки 5 йиллик даарига, яъни мил.авв. 140-135 йклларга

28

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

мига тайинланган. Айни шу даврда Тангри ўғли (Тянзи) асирга олинган ҳунлардан№ [улар юртидаги вазият хакида] зшитган эди. Мазкур асирларнинг айтишича, ҳунлар (кюнна, зам. ўк. шюнгну / зЬюп^пи 'Й) Ш ) Рузие (Юэчжи й й - Ғузер / Огузер) ҳукмдори (ванг)ни50 маглубиятга учратиб, унинг бош [суягидан] ичимлик ичадиган идиш қилиб олдилар; «11136(1196)116/ Рузиеликлар узокка кочдилар, шундан бери [улар] ҳунлардан ўч олиш ниятида юрибдилар, бироқ буни қандай амалга оширишни билмас эканлар. Хан51 давлати ҳун (ҳу / х у 'й )ларни52 йўқотиш ниятида эди. [Хан императори] буни эшитгандан сўнг, [рузиеликларга] элчи юбормокчи бўлди. [Лекин] йўлда ҳунлар заминидан53 ўтиш кераклигини инобатга олиб, бу вазифани бажара оладиган одам излашга киришди ва бунга сарой сокчиси (ланг) Чжанг Чянни лойиқ топди.

[Чжанг Чян] Рузие [мамлакатига] Тангйичжи билан бирга

берилган ном бўлиб, у курнлишнинг ёки тикланишнинг бошланиши маънссини англатади.

41 Ланг (Ш) - сарой соқчиси маъносини англатади. У аслнда хукмлорнн кутатувчи ва ҳимоя килувчи (диван дайцунг ланг) иборасининг кискартирилган шакли эди. Хан сулоласи даврида мазкур лавоэим йилан ('ЯвР — сарой хавфсиэлигини таъминлаш бўйича масдахатчи сокчи), чжунглан (ФЙР хокон саройини куэатувчи сокчи), шиланг (ФЙР хавфсиэликни таъминловчи сокчи) каби бир неча турга бўлинган [Чжунггуо лидай гуанчжи иидян. 670-6 ]

49 Ҳун (рус адабиЬтида сюииу, хунну, гуннь!) этноними «Шижи»даги «Фарғона таэкираси»да «пиоигну» (кадим ўк кюнна ^ЭЙ) ва ху (қадим. ўк. ҳу, ку Й ) деб икки хил ёэилган. Оонгну ҳяскр номининг мил.авв Ш асрддн бошлаб ишлаггилгаи хитсйча траискрнпциясидир. Ундан алдикги минг йилдан эи€д давр давомида хитойлар ушбу этнонимни турли иероглифлар бнлан транскрипция килганлар \Хўж аев А. Ҳунларнинг этник жихатдан қадимий туркларга оид эканлиги хакидаги хитой манбаларидаги маълумотлар // «Турон тарихн». № 5, 2002. 10-18-6.].

м Ҳунлар тилида уларнннг хукмдсри Тангриқут деб номланган эдн Аммо Хан давридаги сарой тарихчилари бу атама ўрннга ўэларининг хитойча «ванг» (Н ) сўзини ишлатганлар.

51 Хан - иккикчи марта Хитойни бирлаштирган сулола номи бўлиб, унинг мавжуд бўлган вақти мил.авв. 206-мил. Я йилларга тўғри келдди. Ушбу сулола ағдарилгандан сўнг янгидан ташкил топган сулола (25-220) ҳам ўзини Хан деб атаган 111у боис айрим холларда Хан атамаси хар икки сулоланинг номи снфатида ишлатилади. Ушбу маткда Хан фақат биринчи (аввалги) Хан сулоласи номи снфатида кўлланган. Ушбу атамани ёзиш учун ишлатилган иероглиф «эркак», «аэамат», «бакувват киши», «кувватли» каби маъноларни англатади. Кенингн даврларда хан сўэи хитой халкининг (мнллатиникг) номи снфатида ишлатила бошланди.

51 Ху - хитой манбаларида кенг қўлланган этноним бўлиб, турли данрларда хар хил маънода ишлатилган. Бу қакда ишимизнинг тадкикот кисмига қаранг.

53 Хан империяси Туркистонга элчи юборган лаврда қядимий Хитойкинг гарбидаги кўп давлатлар, жумладан Шаркий Туркистондаги юртлар, майда давлатлар ва кабилалар Ҳун хоконлиги назорати остида эди (Шан Юэ. Чунгго лиши гангъяо (Хитой гарихидан кискача баён) Пекин. 1954. 40-6.].

29

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

юборилди. [Тангйичжи] аслида ҳун зотидан бўлган қул эди, унинг [исми] Ганфу деб аталган34. Улар Лунгш идан33 йўлга чиқиб, ҳунлар [еридан] ўтаётган эди. Ҳунлар бундан хабар топгач, уларни тутиб олиб, Тангриқут (Танйи)нинг36 олдига олиб бордилар. Тангриқут уларни олиб қолиб, «гуз-ер (рузие)ликлар бизга душман бўлиб қолган37 бўлса, Хан [давлати] нима учун уларга элчи юборишни лозим топди? Агар биз [Хан мамлакати оркали] Юэ 38 [мамлакатига] элчи юбормоқчи бўлсак, бунга Хан рози бўлармиди? деб ўйлаб, [Чжанг] Чянни 10 йилдан ортиқ ушлаб қолди ва уйлантирди. [Шу давр давомида у] ўғиллик ҳам бўлди. Лекин [Чжанг] Ч ян 39 элчилик ёрлиғини йўкотмасдан асраб қўйди. [Вақт ўтиши билан] ҳунлар унинг устидан амалга оширилаётган назоратни бўшаштирдилар. Шунда у ўзининг [оила] аъзоларини олиб, рузиеликлар [давлати] томон йўл олди. Ғарб томонга қараб, бир неча ўн кун юрганидан сўнг, Буюк Фарғона (Дай-юан)га етиб келди. Буюк Фарғона (Дай-юан) Хан [давлати]нинг бойлиги ҳақида эшитиб, унинг билан алоқа боғлаш ниятида турган экан, [Чжанг] Чянни

54 Ганфу сўэига матн оралигида берилган шархда «Ху (Ни, Ки, уи 2Я) Тангри кавми (Т‘ап£-13р-21е / Тангйи-чжи Ш. й £с )нинг фамилняси, Ганфу — нсмидир, дейилган. «Суойин» (1К И - «Ноаниқликларга изохдар») (номли шархлар туплами]да ёэишича, Гвньфу Тангйн туманидаги бир хонадоннинг хун аскри бўлган Унинг исми Ганфу эдн. Кейинги тарихяилар унинг исмидагн Ган сўэини кискартнриб, Тангйифу деб аташган. Ган сўзи унинг фамилиясига айлантнрилган», деб баён этилган.

” Лунгши - хознрги Жянгши (рус транскриппиясида Цэянси) ўлкаси гарбий кисмининг номи.

54 Ҳунлар хоқонининг унвони Шанюй ( Я ^ ) атамасини ифода этган икки нероглиф қадим эамонда Танйи деб ўкилган. Танйи кадимий турк пшидаги «Тангри» сўзининг тронскрипиияси бўлган. Ҳунларнинг урф-одетига кура, сший хукмдор Тангриқут деб номланган. Қаднмий Хитой тарнхчилари ўэларнга қулай бўлснн учун «кут» сўэики кнскартириб ишлатипти одат қилганлар. Ш унннг учун Танйи атамаси Тангрикутнинг кисқарткрилган транскрнпцнясн, деб хисоблаш мумкин [Ходжае* А. Иэ истории древних тюрков... С. 15-16].

5 Аслият матнида шнмояни билдирувчм «бэй» иероглифн ишлагилган. Шу боис «Фарғона тазкирасн»нинг уйгурча таржимасида ушбу иероглмф «шимол» деб таржима килннган [Тарнхнй хотнралар. 487-6.]. Лекин бу нотўгрн. Чунки хитой элчиси сафарга отланганида, гузеряиклар (рузиеликлар / юэчж шар) хунларкинг жануби-ғарбида, гьни Амударёга якин жойда эди. Бунк ҳунлар яхши билган. Сима Чян «бэй» иероглифини хато ишпатган, деб ҳам бўлмайдн. Ушбу иерсглиф кадим эамонда «орка томон», «тескари», «карама-карши», «душман бўлнш» маънодарила хам кўп ишлатнлган [Ханюй дазидян. 1-жнлд, 262-6.]. Шуиинг учун биэ таржнмамиэда «бэй» иероглифнни «душманлашиб колнш» маъносида ишлатдик Бутарихий фактларга нисбатан хам, мантикан хам хато бўлмайди.

51 Юэ — Хитоиникг жаиубидаги мамлакат, яъни хоэнргн Въетнамнинг кнскартирилган номи.

59 Асл матнда Чжанг Чяннинг фамилняси кискартирилнб, биргина исми Чян ёэилган. Таржимамизда уни тўла ёзншнн лоэим топдих ва фамилиясини кагга кавс ичига олдик.

30

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кўриб, хурсанд бўлиб, /1137(113)/2а/ «мақсадларинг нима?», деб суради.

[Чжанг] Чян «Мен Хан [сулоласи]нинг Рузие [юртига] юбо- рилган элчисиман, лекин ҳунлар йўлимни тўсиб кўйди, энди мен ўз вазифамни бажармокчиман, агар хукмдор одам ажратиб, мени кузатиб қўйсалар ва мен Ханга эсон-омон қайтиб бора олсам, [Хан императори] хукмдор олийларига қимматбахо буюмлар ингом этиб, ташаккур билдиради», деб жавоб берди Буюк Фарғона (Дай-юан) [хони] илтимосини бажо келтириб, уни сафар учун зарур нарсалар билан таъминлаб, Кангкиям давлатига етказди. Кангкия эса [Чжанг Чянни] Улуғ Рузиега*1 кузатиб кўйди.

Улуғ Ғузер ҳукмдори (ванг I ) ҳунпар ( ҳ у / х у ЙЙ) томонидан ўлдирилгандан сўнг, унинг ўрнига ўғли 62 хукмдор этиб тайинланган эди. Кейин [у] Бақгрия (Дайғиа / Д аш я)ни63

Канғкия (К.ап£к1а, К ‘ат)к)а ШШ. аам. ўк К а п ^ и , рус адабнётида Канпой, чамонавий хмтойча талаффуадв Канжюй, К Шониёзоэ асарлярида Канг - мил авв II) асрдан мил. V асрнннг ўртасигачв мавжуд бўлган давлатнинг номи. Бу хақда ишимитнннг тадкиқот қисмнда батафсил маълумот келтирилгаи.

11 Улуг Ғуэер (Даб-руэие / рус адабиётида Даюэизи /Л Я £6) дввлати тахминан мил.авн. 129-128 йилларда Амударбнинг жанубида ташкил топган бўлиб, утнинг маркаэи Афгонистондагн Балх шахрининг шимол томонида жойлашган «ЬолоХнссор» («Ва1а- Н«5аг») шахри хисоблангэн [Ходжаен А. Иэ исторни древних тюрков... Алматинское игд. С.1Я Й, 191-199]

‘3 Аслиятнннг шу жойида келтирилган Шюй Гуанг { £& Ж ) ёэган шарҳига кура, ўлдирилган ғузерликлар {рузиеликлар / /оэчэги) хукмдорм ўрнига унинг хотини тайинланган. Ханшунинг «Чжанг Чян таэкираси» (Чжанг Чян чжуан) номлн бобида келтирилган «Суонии» (3 8 № - «Ноаниқликларга иэоқлар») номли шархлар тупламида ёэнлншича ҳам, яузерликяар (рузиеликяар) тахтига хунлар томонидан ўлдирилган хукмдорнинг хотннм ўтирган. Биз ншлатабтган «24 тарих»нинг иккннчи жилди - «Хвншу»нинг «Чжамг Ч*н таэкмресн»ми ўкиб кўрганимюда, ушбу маитумсггни учратдмк. Чунончи, бу манбада <«унлар упуғ еузерликлар (дайруэиеликзф) қукмдорини катл этиб, унииг рафихасиин Хукмдор килиб таиинлади» ( А В Й Ж Й т № £ Ж А А Ж £ к деб йилган. [Ханшу.1357(749у1б/-б.] Аммо бу маълумогии хато деб бўпмайди. Чунки еузерликлар (рузиеликпар) хукмдорининг ўллирилиши ва унннг ўрнига рафнкаеининг твхтгв ўтказилиши мнл.авв. 176 йилдак олдин содир бўлган. Бакгривиинг яугзерликпар (рузиеликлар) томонидан эабт этнлиши эса мил.авв. 130 йилга тугрн келади. Бу ораликдаги 50 йилдан ортих даар ичнда еузерликлар (рутиеликлар)гъ етакчилик қилган она кариб, унинг ўрнини ўгли эгаллаган бўлнши керак, Шу боис аслият матнидв еузерликлар (рузиаликлар)га хунлар томонидвн ўлдирилган хукмдорнинг ўгли егакчилик килгаилигининг ба5н этилиши ҳакикатдан уэоқэмас.

61 Лайгнв (Ов1у1а. О в 1у1 а, О а ]уа, эам. ўк. Дашя, русча транскрипцияда Дася А Ж ) Н Я.Бичурин асарларида Дахя ёзилган ва у Тухуло (Тухоло), Юнон-Бақтрия (Грехо- Бактрия) билан идентификация этнлади. «Исторня государсгвенности Узбекистама» номли асарда Дайғиа (Дашя) топонимн Н.Я.Бичурин таклиф этган «Дахя» шаклида ёзилган [Қаранг: Мстория государственностн Узбекистана... Т 1 С 173, 211-213 и др.]. Топонимнинг бундай ёэилиши унинг эамонавнй ўкилишга хам, кадимий ўқилишига хам тўғри келмайди, Хитойнинг «Ш инжянг лиши цидян» номли лугвтида ёэилишича, Дашя давлат номи бўлиб, у Бактрия ёки Тухористон атамаларининг

31

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

эгаллаб олиб, [унга] хукмронлик қилди ( Й Е А 1 Й 1 ) Н . [Бактриянинг ерлари] серҳосил, ўғирлик кам учрайди, [халқ] ҳаёти тинч. Унинг устига [ушбу мамлакат] Хан [давлатидан] уэоқда эканлиги сабабли [Ғузер / Рузие / Юэчжи хукмдори] ҳунлардан (ҳу / ху ЙЙ) ўч опиш ниятидан қайтган экан. [Чжанг] Чян Рузие ( И ВС)данй5 чиқиб /1137(1137)126/, Бактрия (Дайғиа / Дашя)га борди. Аммо [бу ердаги] рузиеликлардан жавоб ёрлиғини ололмади. [Чжанг Чян бу мамлакаггда] бир йилдан ортиқ туриб, Жанубий тоғ (Нан- шан) 66 ва кианг (чянг )пар61 [юрти] орқали юриб, ваганига қайтмоқчи бўлди. [Лекин] яна ҳунларнинг қўлига тушиб колди. Бир йилдан кўпроқ тутқинликда турганидан сўнг, Тангриқут

оханг таржимасидан иборатдир [Шинжянг лиши цидкн (Шинжянг тарихининг луғати). Урумчи, 1994. 17-6.], Аммо талаффуз жихатидан олганда, Дашя, Дайғиа бу икки топонимнинг ўкилишига якнк келмайди Шу сабабли, гарчи худудин жихатдан бу топонимлар бир заминкинг турли номлари бўпсада, хитой манб&ларида бу мамлвкат нима учун Дайгиа (Дашя) деб номланган, деган савол очик колмоқда. «Дай» (да иерсглкфининг лугавий маъноси «улуг», «катта», иккинчн «шя» (ся) исроглифн эса «йз», «буюк», «катта иморат» маъноларинн англатади. Кўп қаватли катта нморатни Дашя (аирим хнтой шеваларида Даса) деб аташ одатн хозирги замон хитой тилида ҳам мавжуд. Шундан келиб чиқнб, эхтимол, Бактрия сўзи хвм шундай маънога эгаднр, дсган фикрга келиш мумкин. Лекнн хнтой адаби&гида бошка бир кизихарли маълумот ҳам келтирилади. Чунончи, «Гудай Ш инжямг шиши жи» (Ш инжянгнинг қадимги таричида ўтган воксалар хотираси) номли асарда зикр этнлиш ича, мил.авв. III асрда Шаркий Туркнстокнинг Керия (Чемо) аа Хўтан вилоятлармда яшаган вв Дайлип деб номланган халк Бактрняга кўчиб борган [Гудай Синьизян шиши жн, Пекин, 1988. З-б.] Мазкур маълумотга асосланганда, хитой манбаларидаги Дашя топоннми айнан шу халк номидан кслиб чиқкан бўлиши мумкин, деган фикр келиб чнқади. Дайяиа (дошя) этноними мақаллий халк тилида дайш, дайс. дам, дама деб талаффуэ этилганлигиэхтимолдан холиэмас.

м Аслият матнининг шу жойида <овсюй ( € - жойлашиш, яшаш) сўзкни хухмронлнк килиш меъносида тушуннш лозим. Чунки рузиеликлар Бвктрия (Дашя)ни ўзларига тобе килиб олган эди, Дашя эса Амударё (К1\ўа-9Ш31, зам. ўк. Сш-аЬи) - Охиз)нингжанубида жойлашган», деб ёзилган.

69 Аслиятнннг ушбу жойида Руэие мамлакат номи, яъии лузерликлар (рузиеликяар)кннг юрти маъносида ишлатнлганлиги таъкидланган.

*' Нан-шан (Й Ш ) сўзи «Жанубий тог» маъносини англатади Матнда кслтирилган шархга кўра, ушбу тог Жинг (ДЛ) вилоятининг жанубнда жойлашган. Шаркда у Хуашан (# Ц |) тогига бориб такалади.

61 Хитой манбаларида нянг (квдим. ўк. кианг) деб ўкилган иероглиф бунлвн 4 минг йкл аввалги тош ва суякларга ёэиб колдирилган битикларда учрайди. Шу даврда хитойлар ўзларидан гарб томонда яшаган барча хапкларни кянг деб аташган. Хитойнннг тарихий эншклопеднясида «Чянглар кадимги рунгларнинг бир кисмидир», деб ёэнлган [Чжунгтуо дабайкэ чюаншу. Чжунггуо лиши (Хитойнинг катта энциклоледияси Хитой тарихи). Пскнн, 1997. 499-6.]. Ушбу энциклопедияда ёэилишича, мил аав 206-мил. 8 йилларда мавжуд бўлган Ғарбий Хан (Ши-Хан) ёки Аввалгн Хан (Чян-Хан) даарнда чямглар ҳунпарга итоат кнлган.

32

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(Танйи) вафот қилди. [Шунда] шарқий вилоят 68 ҳокими Кўклие69 валиахдга карши уруш қилиб, тахтни эгаллаб олди. Давлат ичида тўполон бошланди. [Фурсагдан фойдапаниб, Чжанг] Чян ҳунпардан (ҳу / ху 4й) бўлган хотини ва Тангйифу билан бирга Хан [мамлакагги]га қочиб келди. Хан [имперагор У-ди] Чжанг Чянга тайчжунг даф у70, Тангйифуга эса шижюн (элчи ёрдамчиси) 71 лавозимини инъом этди.

Чжанг Чян қайсар, [лекин] кенг кўнгилли ва одамларга ишонувчан, ёввойиларни ҳурмат қиладиган инсон эди. Тангйифу ҳунлардан бўлиб, у ўк-ёй отишга моҳир, зарур бўлганда, овчилик қилиб, ҳайвонлар ушлаб, овқат тайёрлашни билар эди.

/1137(Л З)/За / [Чжанг] Чян йўлга отланганда, ёнида юздан ортиқ одам бор эди. 13 йилдан кейин иккитагина киши билан [ватанига] қайтиб келди. [Чжанг] Чян шахсан ўзи Буюк Фарғона (Дай-юан), Улуг Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи), Бактрия (Дайгиа / Дашя), Кангкия (Кангжюй — Қангқия, Қангха) каби давлатларни зиёрат қилган. Қолган атрофдаги 5-6 давлатнинг аҳволини сўраб-суриштириб олган. Қўлга киритган барча маълумотларни Тангри ўғли (Тянзи)га сўзлаб берган. Унинг сўзига қараганда, Буюк Фарғона (Дай-юан) ҳунларнинг жануби- ғарбида ёки Хан [мамлакатининг] роппа-роса гарбида ва ундан 10 минг ли (5760 км) йироқлиқда жойлашган. Улар [фарғо- наликлар] деҳқончилик билан шуғулланишади, шоли ва буғдой экишади, узумдан шароб тайёрлашади. [Уларда] баданидан қонсимон тер чиқадаган зотли отлар кўп экан. Аслида ушбу отлар Тангри отларидан тарқалган экан

[Фарғона мамлакатида] деворлар билан ўралган шаҳарлар ва

** Матнда «сўл кўл хокими» («зуованг») деб бернлган. Қадимда хитойлар шарқни чуо (& сў.п), гарбни ю ( ^ ) . деб атаганлар. Шу боис ксўл кўл хокими» деган сўгзни «шаркий вилоят хокими» деб таржима қилиш тугри бўлади.

° Кўкпие (Кок-Ие, Кик-Не1, зам. ўк. Гули).11 Тайчжун дафу Л ) — мил.авв. Ш асрда, яъни Чин (кадимий ўкилиши Дзиен)

сулоласи даврида таъсис этилган ва Хам сулоласи даврида қўлланилган ҳарбий ақамиятга эга бўлмаган сарой маслахатчнлари лавоэиминииг номи [Чжунггуо лидай гуанчжи иидян. 152-6.]. Уйгурча таржималарда «кснгаш беги» деб берилган.

Шижюн ($!?*) - Хитой хокони буйруги билан элчилик ваэифасинн бажарганларга берилган фахрий унвон [Чжунггуо лидай гуанчжи иидян 625-6.]. Уйгурча таржималарда «гуломбек» деб бернлган [Тарихий хотиралар. 519-6 ]

33

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

хужралардан ташкил топган иморатлар мавжуд. Унинг [Буюк Фарғонанинг] ҳудудида 70 дан ортиқ катта-кичик шаҳар ва қишлоқлар 72 жойлашган. Шаҳар аҳолиси бир неча юз мингдан ошади, лашкарлари ўк-ёй, найза, қалқонлар билан қуролланган чавандозлардан иборат. Унинг [Фарғона давлатининг] шимолда Кангкия, ғарбда Улуғ Ғузер (Дай-рузие), жануби-ғарбида Бақтрия (Дайгиа / Дашя), шимоли-шарқда Асуэн (Аяиэп ШЙ' )73, шарқда Дандон (уап-т^е), зам. ўқ. Нап-Ш1 Хўтан (-учи/а-Й1еп / Ғивадян, зам. ўқ. Уи-и’ап / Юйтян ? И ) жойлашган. / Л 3 7 (1 13)1361 Хўтан (Ю йтян)нинг ғарбидаги дарёлар гарбга қараб оқиб, Ғарбий денгиз (Ш ихай)га74, шарқдаги дарёлар шэркқэ оқиб, Шўркўл (Лобнор)га қуйилар экан. Ш ўркўлнинг суви ер остидан оқар экан. Унинг [Шўркўлнинг] жанубида дарёнинг бошланиши бўлиб чиқар экан75. У ерда қоштоши (нефрит) 76 кўп экан. Крурон (Лоулан)77, Қус (Гуши) шаҳар-

77 Асл матнда йи (у! в ) иероглифи ишлатилган. Кддимда ушбу сўз деворлар бнлан ўралмаган кичик шахйр маъносида қўллангаи.

Асуэн (Азиап, изиал деб хам талаффуэ этилган, зам. ўк Усун, русча транскрнпиияда Усунь) — мамлакат ва халқ номн снфатнда ншлатнлган АдабнСтлврда ушбу атаманинг Уйсун, Уйшун деб Еэилишк учраб туради.

74 Шмхай (Е /& ) - Орол демгизи кўэдв тутилган.74 Ушбу жумла аслиятда «Янцэе цяншинг дишя чи мам цээ хэюан чуян» (И Ж Л М ^ Й Т

Й Й Й Ч Й Д дсб бзилгвн. Кўриниб турибдики, бу маълумотдаги ларй кайси дарбэканлнги аннк кўрсатилмаган Шу боис олимлар орасидв бу дарб ҳакидв турли фикрлар пайдо бўлган. Маълумотнинг маэмуни уйгурчага «Лобнориннг суви ер тагнда яшмрин окар экан Лширин окимнинг охмри Хуангхэ дарСсининг бошланиши экан», дсб таржима килннган (Тарнхнй хстгиралар 490-6.]. Н.Я.Бичурмннинг таржнмаснда бу маълумот «Соляное озеро пробирается под землю, м на юге проутюднт истокн Жслтой реки», деб ёзилган [Бичурин И.Я. Собранис сведений .Алматннское изд. Т. 2. С. 154]. Хар мкки таржммада «дар#» сўэм Хуангхз (Сарнк дарй) билан таккосланган. Аммо асл матннинг шу маълумотга берилган шарҳнда ушбу дарё Хуангхэ дар&и аканлиги айтнлмаган. Аксинча, Лобнор кўлига куйкладиган дарйнннг мккита бошлалиш қисми мавжудлиги, буларнинг бири Помнрдан, иккинчнси Кўинлун (Кунлун) ва Ю йтяндая бошланганлиги аитилган. Мантикдл олнб караганда хам, шарк томондаги Лобнор кўлига куйилалиган дарЁнинг бошла|)иш жойи билан Хуангхэ дарйсининг бошланнш жойн оралшпда тоглардан иборат бўлгам ниҳоятла катта масофа мввжуд. Шунинг учун бу маълумотдагн дарёни Хуанпсэ дарёсига таккослаб бўлмайди. Унн Торим дарСсининг шаркий кисми деб тушунмш хакикатга якин келади.

76 Қоштоши (нефрит) китойча юйши (уизК) I 5 ) деб ўқилади. Квдим замонда хитойлар ушбутошни бойлнк меэони, хоснятли вв омад келтирувчи тош деб билишган. Шу бонс Хитойда уни кўп миқдорда импорт килишган, унлаи илиш-товоклар, зеб-эиймаг буюмларини ясаш кенг тврқалган.

77 Крурон (Крурона, Крураин, Кюророн) милоддан анча аакт олдин Буюк ипак йўлида мавжуд бўлган давлатларпинг бири Хитой манбаларида «Лоулан-гуо» деб вэилади. Ушбу давлат Шяркий Туркистоннииг шарк томоиидаги Лобнор кўли бўйи во унинг жануб томоиига гўғри келадя. Қадим эамондарда у ердан ўтган савдо йўлн серкатнов бўлгак. Мавжуд маълумотларга кўра, мазкур давлатнинг маркази Крурон шаҳри ҳисобланган. Аммо бошқэ фнкрлар ҳам йўкэмас [Ҳужаев А. Буюк ипак йўли :... 114-119-

34

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ларида шахдр деворлари бор, улар Шўркўлга караб туради. Шўркўл Чангъандан 5 мингли (2880 км) нарида жойлашган.

Ҳунларнинг ўнг томони Шўркўлга бориб тақалади, шарқ томони Лунгшидан ўтадиган II 138(1 !38)/4а/ Буюк хитой деворига78 етиб боради, жанубий томони кянлар (чянглар) [юрти] билан туташган. [Шунинг учун] улар Хан [давлатидан ғарб томонга борадиган] йўлни тўсиб туради.

Асуэн (Усун) Буюк Фаргона (Дай-юан)нинг шимолишарқида тахминан 2000 ли (1076 км) нарида жойлашган чорва билан шуғулланувчи давлатдир79. [Асуэн одамларининг] урф-одатлари ҳунлардан фарқ қилмайди. [Ушбу давлатнинг] бир неча ўн минг ўқ-ёй отувчилари бор, [улар] жанговар, кўпдан бери ҳунлар итоатида бўлган, кучайганидан кейин ҳам уларга [ҳунларга\ тобе бўлиб, [Хан] саройи билан алока қилмаган.

Кангкия Буюк Фаргона (Дай-юан)нинг шимолигарбида 2000 ли (1152 км) нарида жойпашган кўчманчилар давлатқцир. [Бу давлат аҳолисининг] урф-одатлари гуз-ерликларга (рузиеларга / юэчжи- ларга) жуда ўхшайди. 80-90 мингга яқин ўқ-ёй отувчилари бўлиб, у Буюк Фарғона (Дай-юан)га қўшни давлат ҳисобланади. [Лекин ушбу] давлат кучсиз бўлганлиги туфайли жанубда Ғузер (Рузие / Юэчжи), шарқда Хун [давлатлари] таъсири остида туради.

6 ] 1900-1901 йилларда швед археологи Саен Хедин (5уеп Нес1|П, хитой адабиётида Сивэ Хэдин) биринчи бўлиб қадимий Крурон шаҳрининг ўрнини топишга саэовор бўлди. У маэкур шаҳар ўрнидан топилган ҳужжатларда «Крўранна» («Кгогата») деган сўз борлигидая келиб чиқиб, хнтой манбаларидаги Лоулан айнан шу сўзнинг транскрилцняси, дегак хулосага келган. Ушбу хулосани кўпчилик олимлар кўллаб- қувватлаб келмокда [Мэн Фанрен Лоулан синши (Круроннинг янги тарихи). Санхэсян. 1990.4-6.]

Буюк хитой девори аслиятда «Чангчэнг» ( й * $ , яъки «Узун дсвор» дсбномланган.

19 Аслилтда Асуэн (Усун) давлати «шинггуо» (^тШ) деб ўкилалиган иероглифлар билаи ифодалангак. Одатда ушбу сўэдаги «шинг» иероглифи «юриш» маъносида ишлатилади. Шун! а асосаи тарихчилар мазкур сўэни кучманчи давлат деб тушунишгад Бу хар доим ҳам тўгри бўлавермайди Чунки ушбу иероглиф «ханг», <осэнг» деб ҳам ўкилади ва «касб», «ҳунар», «машгулот» маъносини ҳам англатади (Ханюй дазидян. 2-жклд. 811-813-6.]. Ғуэер (Рузие / Юэчжи), Асуэн (Усун) давлатларида ахолиси маълум бир худудда ҳарахат қилгаи ва маҳдллий шароитга мослашган ҳолда чорва билан шугулланган. Улар езда молларини ўз ҳудуди доирасидаги яйловларда боккаи. Яйловлар эса кабилалар, уруглар ва оилалар ўртасида бўлинган. Руэие ва Асуэн давлатлари ҳудудида шахарлар мавжуд бўлгаи. Шуларга кўра мазкур мамлакаггларни чорва билан шугулланувчи давлат деб тушуниш тўгри бўлади. «Дихай» номли энциклопедик луғатда хам «шинггуо ( ? т В ) «юрувчклар давлати», яъни чорва билан шугуллалувчи давлат демакдир, деб таърифланган [Цихаи. 796-6.].

35

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Йамтсат (У ат-1за1, У ет-1$а1 Янцай ^ ^ ) 80 Кангкия давлатининг шимоли-ғарбидан 2000 ли (1152 км) келадиган кучманчи, чорвадор эл, урф-одатлари асосан кангкияликларга ўхшайди, 100 мингдан ортиқ ўқ-ёй отувчилари бор, ери қояли қирғоги бўлмаган катта денгиз бўйида жойлашган. [Ушбу денгиз] Шимолий денгиз (Бэйхай) деб аталади*1. / / 138(1138)/4б/Упут Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи)Я2 Буюк Фарғона (Дай-юан)нинг ғарбидан 2000-3000 ли (1 152-1728 км) келадиган ва Амударёнинг (К1№а-5Ь1\уе1 / Гуйшуй Й ?К ) шимолида жойлашган бўлиб, унинг жанубида Бақтрия (Дайғиа / Дашя), ғарбида Парфия (Ансиек / Ап51эк 3?.Ш.)83, шимолида Кангкия давлати мавжуд эди. У [Улуғ Ғузер] чорвачилик билан шуғудпанувчи давлат бўлганлиги учун [унинг фуқаролари] сув ва ўт-ўлан мўл жойга кўчиб юришади Урф-одатлари ҳунлардан фарқ қилмайди. Бир-икки юз минг ўқ-ёй отувчилари бор. Қадим замонда қудратли бўлиб, ҳунларни менсимас эди. Маодун тахтга ўтирганидан сўнг \ҳунлар\ Ғузер (Рузие / Юэчжи)га қужум қилиб, [унинг устидан] галаба қилди. Лаошанг (^ _ Ь ) Тангрикуг эса Ғузер (Рузие / Юэчжи) хукмдорини ўлдириб, унинг бош суягидан ичимлик

** Йамтсат ёки Йемиат (УатЧзаС ¥ет-(за1) рус тилидаги адабиётларда Яньцай - давлат номиднр. Қадим замонда Кангкня даалатига итоат килгак. ХХРда уйғур гилида нашр этилган китобларда ушбу атама асоси кўрсатилмаган холда Аурсу, Аурси деб ёзилган. Асл матнда ушбу атамага берилган нэохда Яниай ^рзи , Агарзи. Ьези, к1е1$и (М И зам. ўқ. Нези) деб хам номлаиганлигн Зэилган. Шунннг учун биэнинг таржнмаларимизда Янцай топонимининг кадимги талаффули ишлатилди.

81 Бу жонда Шимолнй денгиэ (Бэйхай И № ) Каспин денгиэига тўғри келадн. Н.Я.Бичурин хам шундай фикрни айтгак [Вичурин И.Я. Собрание сведений... Московское иэд. Т. 2. С. 1501.

82 Матннинг шу жойнда «Дай-рузие» («Да-юэчжн») сўзига Танг даврн (618-907)да хаёт кечирган ва «Шижи»га мзохлар взган тарихчи Чжамг Шоужиенинг (яшаган йиллари номаълум) шархи берилган. Унда «Ванчжэн нанчжоу чжн» (ЯЯғЗШ & - «Жанубий ўлкаларда содир бўлган вокеалар баёни») номлн асарга ишсра килинган холда қунидаги маълумсгглар келтирилган: «Дан-руэие да&латн Ҳиндистоннинг (Тянтиэух ! ТЧеп-Нэик / зам ўк. Т янчж у^5Ё) шимолкда, 7 минг яи (4032 км) нарнда жонлашган бўлиб, уиннг ерлари баландлнк. хавосн курукдир. Давлатнннг хукмдорини Тангри ўгли (Тянзи / Тяньиэи деб аташадк. Бу мамлакатда сгг миниб юрувчилар соии бир неча ўн минг кишидан ортик Шахар деворлари ва саройлар Қадимгн Рим (Дандэиен ! Дачин — Буюк Чнн) давлатндагнларга ўхшанди. Одамларн танасининг ранги кнэғиш-ок, отда юриб, камои отишни яхши билишади. Аммо у ерда ўсадиган ўсимликлар ва толилган кимматбахо буюмлар Хинднстонникидан хам яхшн. «Канг Чин гуо чжуан» (Ш 1БЯ41 - «Канг ва Чин давлатлари таэкнрасн») иомлн асарда баЁн этилишича, Осмон тагнда уч мамлакат мавжуд бўлса, улардан бири — Хитой (Чжунггуо) — одам куллигн билан, иккинчисн - Буюк Дзиек (Дачнн, кадим. ўк. Дайдэиен) - кимматбахо буюмлари билан, учинчиси — Гутер (Руэие / Юэчжи) - отлари билаи машхурдир»

02 Ансиек (АпяЬк, Апз^ак, зам. ўк Аншн / Аньси Й Ж ) — давлат номи бўлмб, у умгурча таржималарда «Аршак» деб ёзилгам. Хитой олимларининг ёэишича, Ансиек (Анши) Аг5ак|с1еп топонимининг хитойча транскрипциясн [Шнюй диминг каолу 69-6.].

36

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ичадиган идиш килиб олди. Аслида гуз-ерликлар (юэчжилар) Дунхуанг билан Чилян тоглари84 оралиғида яшаган85 Ҳушгардан (кунна / шюнгну Ш ) мағлубиятга учрагандан сўнг, узоққа кетган. Фарғона (Юан) [давлати]дан ўтгандан кейин, Бақтрия (Дайғиа / Дашя)га хужум қилиб, [у ерни] згаллаб олган. Маълум бир вақг ўтгач, Амударёнинг шимолида хукмдор саройи (ду ЙЕ) барпо этган. Уларнинг [рузиеликларнинг] узоққа кегголмай қолган озроқ кисми Нан-шанда (Жанубий тогда) 86 колиб жон саклаган. Кианглар (чянг) /1138(1138)/5а/ буларни кичик рузие (шяо-рузие / шяо-юэчжи Ф.Й К ) доб аташган.

Парфия (Ансиек / зам. ўқ. Анши ЗсЖ ) Улуғ Рузиенинг (Дай- рузие / Да-юэчжи) [давлатининг] жануби-гарбида тахминан бир неча минг ли нарида жойлашган. Ундаги халқ ўтроқпашган бўлиб, шоли, бугдой экади, узумдан шароб тайёрлайди, шаҳар ва шаҳарчалалари (чэнг йи й ) Буюк Фарғона (Дайюан) [шаҳарлари]га ўхшайди Унинг худудида катта-кичик бир неча юз шахар мавжуд. [Парфия давлатининг] ер майдони бир неча минг квадрат ли (576 кв. км) бўлиб, [ғарбий мамлакатлар орасида] энг каттаси хисобланади ва у Амударё (Кивашивей / Гуйшуй / Ош-зЬш , й тК - Охиз)га87 тақалиб туради,бозорларида одамлар савдолашади, [савдогарлар] атрофдаги давлатларга ёки бир неча минт ли йироқдаги жойларга арава ёки

м Ушбу матннинг уйгурча таржимасида Чилян тоғи Тянь-Шан (Тангритог) тоги деб кўрсатидган. Хитойча энииклппедик луғатларда, жумладан «Цихай»да Чилян тогн Хэси йўлагининг жанубида ёки Чингхай ўлкасинииг шимоли-шаркида жойлашган тог, у Нан- шан (Жанубнй тоғ) деб ҳдм аталади, дейнлган [Цихан. 1577-6.]. Ҳозирги Урумчи шахрига якин жойда хам Нан-шаи деб номланган тог мавжуд бўлиб, у Тангритогнинг ўрта кнсми хисобланади. Колаверса, Тангритогни кадимла хитойлар Чилян-шан (Цилян- шан) деб аташган. Бу эса Тяи-шан топонимининг қадимги талаффуэидир. Қадимда хитойлар ҳоэирги Ганьсу ўлкаси жанубидаги Чиляи-шан-птан бнлан Тян-шанни бир тог тизимн деб билишган. Ксйинчалик ушбу тоғ тизимининг шарк томонн Чилян-шан-шан, ғарб томоми Тяи-шан деб аталадиган бўлган. Шунинг учун маэкур матндаги Чилян-шан- шании Тангритог деб бнлмок хакикатта якни бўлади.

114 Матннинг ушбу жойида келтирилган шархда шундай ёэилган: «Дастлаб Ғуэер (РуэиеI Юэчжи)ликлар Дунхуангнинг шарк томонида ва Чилян тогининг гарбнда яшаган Дунхуанг хозир Шачжоу (Қумли вилоят магпосини англатади) деб аталади. Чилян тогн Гаичжоунинг жануби-гарбида жойлашган». Ушбу шархдаги Ганчжоу ҳозирги Гансу ўлкасидаги Чжангйе аилоятига тўгрн келади. Биэнинг тадкикотларимиҳда «Дунхуанг» ка «Чилян» тогларн Тангритог (Тян-шан)нннг Шаркий Туркистои қисмида жойлашганлиги га-ькидлаб ўтилган [Ходжаел А. Из истории древних тюрков... С. 95-153].

Нан-шан (ҒЙШ — Жанубий тоғ) топоними ҳакида юқормда сўз юритилди. Аммо бу ерлаги жанубий тог хотирги Урумчи шаҳри якииидаги Нан-шан бўлиши керак.

11111июн днминг каалу С. 332.

37

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кемаларда боришади. Бу давлатда хукмдорларнинг бош сурати туширилган кумуш танга ишлатилади. Ҳукмдор оламдан ўтса, янги хукмдорнинг бош сурати туширилган янги танга зарб эттирилади. Териларга қатор қилиб ёзилган ёзувлар билан китоблар битилади. /1138(113й)/5б/ Уларнинг гарбқда Тазик (Диеужие / Тяочж и81<), шимолида Йамтсат (Янцай) ва Рим (Лишюан / Лисюань З? ? ? )84 жойлашган.

/1139(1139)/6а/ Тазик (Тяочжи {&$$) Ансиек (Анши) нинг гарбида бир неча минг ли нарида жойлашган бўлиб, [унинг худуди] Ғарбий денгиз (Шихай Й Ш ) г а 9(1 бориб такалади,

вд Диеужис (01еи-^)е3 Оюи-^е Ш & , эам. талаф. Т1ао21п / Тяочжи) даялат ва халқ номи. Вэй (сулоласи] тарихида (Вэйшу) «Персия давлати (Возъеио Й Ш Ш ) ... кадимги Диеужие давлати (Т|ао7Н|-еио ЙЗ£03)дир унннг тили ва бэуви туркларникидан катта фарк қилади», деб ёэилган [Вэйшу. 9702(1320)-б.]. Айрим хитой манбаларда «Тяочжи» топоними Тяовэн (кадимги ўқилишда Диеу-мивен) деб ҳам бэилади. «Тяочжи» денгиз бўйида, унинг маркааий шаҳри эса баландликда жойлашган Унга факат бир томондан борадиган йўл бор, колган уч томондан йўл йўк. Тяочжининг пулида (тангасида) бир одямнинг боши лкс лттирилган [Тунгдян (Қонун-қондалар ва урф-одатлар баСни) 3 жилддан иборат. Челгша, 1995* 3-жилд. 2732-2733-6.].

«Цихай»да ёэнлишича, Тяочжи давлат ва ер номи бўлнб, у хозирги Ирок қудудида бўлган. Мил. 97 йилда ушбу мамлвкатга хитой элчиси Гак Иин келиб кетган [Цихай. Я36- б.]. Шипжяиг тарихи лугати (Шинжянг лиши цидян) помли лугатда ушбу атама Тигр ва Евфрат дарсларининг куйи окимидаги жой номидир, деб курсатилган [Шинжянг лишн цидян. ЭОЗ-б.]

«Шнжн» даги Фаргонага оид маълумотларнинг уйғурча таржимасида «Тяочжи» втамасига берилган шархда у «тожик». «таяик» сўэининг хитпйча транскрипцияси эканлиги ва у арабларнинг «той» қабиласи номидан келиб чиқканлиги взилган. Шу билан бирга маэкур шархда туркий тилда сўалашупчи кабилалар гарб томондан кслган араб мусулмонларини «тапик» деб аташганлиги, хитойлар эса буларни «дайдзнек» (эам ўк даши ^ А ) , тяочжи деб номлаганлиги, кейинчалик гарб томондан келгак ва форсий тилда сўэлашганларнинг ламмаси маҳаллнй халқ тклида тажик деб аталганлиги айтнлгэн [Тарихий хотиралар. 521-6.].

м Матнда берилган шархда Лишюан (Лишян деб ҳам ўкиладм), Хан [сулоласи] тарихида Лижян (ХШ ) деб вэилган. Бу Дайдэиен (эам. ўқ. Дачин Л Й ) давлати демакдир. Ушбу давлат Гарбнй денгнзнннг (Каслнй денгизн) гарб томонида жойлашган, деб айтилган. Н.Я.Бичурин таржимасида Лмипоан топоними «Лигакь» деб транскрипция қилинган па унга шарх берилмаган [Бичурин И Я. Собраннс сведений... Алматинское ихд. Т 2. С 155]. <(Цихай»да еэмлишича, Дачин ва Лишюан синонимлар бўлнб. улар Рнм давлатинимг хар хил хитойча номларидир. Мил. 395 йилда Рим давлати бўлиниб кетганидан сўнг, Дачин Шэркий Рим давлатииинг коми снфатида ишлатилган [Цихай. 625-6.]. Лиилоаи (Лисян) топоннми Румнинг хитонча номи эканлнги «Фаргона таэкираси»нинг уйгурча таржимвсига берилган 19 рақамли пзархда хам курсатнлган [Тарихий хоткралар. 521-6 ]. ^

” Бу ерда Шихай (русча транскрипцияда Шихай ЙЯ& — Ғарбнй денгиэ) Урта ер денгкзи маъиосида ишлатилган. Н Я.Бичурин ҳдм шукдай кўрсатган. Мантнкан олиб караганда ҳам, Ансиникг гарбида ундан бир неча минг ли (1 ли * 576 м) наридаги денгиэ Каспий вки Орол бўлнши мумкин эмас. Умумап олганда, кадим эамонда хитойлар денгиэлар хакила аник маълумотларга эга бўлмаганлигн боис ўз мамлакатларннииг гарб томонидаги денгнэларни. жумладан Форс кўрфаэи, Қиэил денгиэ ва бошкаларнн Шихай деб аташган (Цнхан. 1832-6.]. Матннннг маъиосидан келнб чикмасдан, Шнхан втамасини Каспий ёхи Орол ленгиэи леб тушуниб бўлмандн

ЗЯ

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

иклими иссик, ҳавоси нам, [одамлари] деҳкончилик қилади, гуруч экади. [У мамлакатда] бир катга қуш бор экан, тухумининг йириклиги қўшалок муштдек келади. Аҳсшиси катта, кўпинча майда амаддорлар оркали идора қилинади. Ансиек (Анши) ажнабийларга итоат килади, [унинг одамлари] сеҳргар келади. Ансиек (Анши 2? И. )даги қарияларнинг айтишига кўра, Тазик (Тяочжи) [мамлакати]да Риоук дарёси (Кюик-зЬш, зам. ўк. Рўшуй /Ко- зЬш I I Ж ) ва Шивангму ( Ш I § - «Ғарбий ҳукмдор-она» демакдир - А.Х.) бор, лекин уларни ҳеч ким курмаган, деб ҳикоя қилишади.

И 139(1139)/6б/ Бакгрия (Дайғиа / Дашя) Буюк Фаргона (Дай- юан) [давлати]нинг жануби-гарбида 2000 ли (1152 км)дан кўпроқ масофа нарида ва Амударё (Гйшуй Й^К)нинг жанубида жойлашган. Ушбу мамлакат [аҳолиси] деҳқончилик билан шугулланади, деворлар билан ўралган шахдрлар ва иморатлар мавжуд Урф-одатлари Буюк Фаргона (Дай-юан)дан фарк килмайди, олий ҳукмдори йўк, аксарият шаҳарлар ва қишлоклар маҳзллий бошлиқлар томонидан идора килинади. Унинг кўшинлари кучсиз, урушдан кўрқишади, лекин [одамлари] савдо ишпарига чаққон. Шунинг учун ҳам улуг гуз-ер (дай-рузие / да-юэчжи)ликлар П 139(1139)/7а/ гарбга бориб, улар устидан галаба килган ва маҳаплий аҳолисини ўзларига фуқаро килиб олган41 Бақтрия (Дайғиа / Дашя)нинг аҳолиси кўпи билан 1 миллионга яқин

” Ушбу хабар асл матнда иероглифлари биланкелтирилган. Н.Я.Бичурин таржимасида у «Когда Большос Юечжн, ндучи на запад, разбил их, то они поддались Дому Дахя», деб таржима килинган [Бичурин Н.Я. Собрание сведений Ллматннскос изд Т. 2. С.156]. Н.В.Кюнер таржимаси хам мазмунан шу иборага якин: «Когда Большие Юэчжи переселелись на запад, то Дася напали на пих, раэбнли и целиком подчинили», деб таржима килгак [Кюнер Н В Китайские иэвсстня о народах... С .110],

Ушбу таржималарда маэкур маълумот Бактрия (Дашя) улуг гугерликлар (дай- руэиеликлар)га хужум килиб. уларни маглубиятга учратган ва ўэ фукароларига айлантирган, деган маънода тушунилган. Бу икки таржнмадагн ўхшашлих Н.В Кюнер Н Я Бичурин таржимасига асосланганлигидан далолат беради. «Шижи»даги «Фарғона таэкираси»нинг уйгурчв таржимасида бу хабар улуғ гузерликпар {дай-рузиеликпар) Бактрияга ҳужум қилиб, уни эгаллаб олган, деган маънода ахс этгирилган. Масалан. унда гал «чўнг яшчилар гарбга кучган вакгнда, Бактрияни маглуб килиб, ўэларига бўйсундирган экан» шаклида тузилган (Тарихнй хотиралар. 493-6 ] Маэкур таржимадаги «чўнг» сўэи «катга», «улуг» маъносини биллирадн. Биэ ушбу маълумотнинг барчв таржималаринн атрофлича ўрганиб чиккандан сўнг, уйгурча таржима тўгри кнлинган, Н.Я.Бичурин ва Н.В.Кюнсрлар асл матндаги ибора маэмунини нотўгри тушунишган, деган хулосага келдик.

39

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Унинг пойтахти Лампиуе (Лампиват, зам. ўқ. Ланши - Балх)92 шахри дсб аталиб, ундаги бозорларда ҳар хил моллар сотилади. Унинг жануби-шаркида Шэнду-гуо ( # $ I - Ҳиндистон давлати)93 жойлашган.

П 139(1139)/7б/ [Чжанг] Чян «камина Бақтрия (Дайғиа / Дашя)да бўлганимда Чюнг ( I ? ) 94 [тоғида ўсадиган] бамбукдан ясалган ҳасса таёқ ва Шу ( ) [ўлкасидан чикадиган] мато кўрдим. . 95 /1140(1140)/8а/ Булар каердан олиб келинди, деб сўраган эдим, Бақтрияликлар [менга] бизнинг савдогарларимиз Шэнду (Ҳиндистон)дан олиб келишган, деб жавоб бердилар. Ҳиндистон Бақтрия (Дайғиа / Дашя)нинг жануби-шарқида бир неча минг аи нарида жойлашган. Ушбу [мамлакатда халқ] Бактрия (Дайғиа / Дашя)га ўхшаш деҳқончилик билан шуғулланади, аммо ерлари ластлик, ҳавоси нам ва иссиқ. Айтишларша қараганда, у ердаги одамлар фил устига миниб олиб, жанг қилишади. Ушбу давлат денгиз қирғоғида жойлашган эмиш. [Мен, Чжанг] Чяннинг мўлжаллашича, Бақгрия (Дайгиа / Дашя)дан Хан [давлати]гача бўлган масофа 12 минг ли (6912 км) Бақтрия (Дайғиа / Дашя)дан жануби-гарбий йўналишда Ҳиндистонгача яна бир неча минг ли масофа бор. Шу (Сичуан)96нинг нарсалари бу диёрга келтирилганлигига қараганда, ундан Сичуан [ўлкаси] узок эмас. Бақтрия (Дайғиа / Дашя)га элчи юбориш керак бўлса, кианг (чянг)лар [мамлакати] оркали юришга тўғри келади, аммо бу [йўл] хавфли ва оғир, кианг (чянг)лар ўтказмайди. Сал шимолга қараб юрилса, ҳунлар ушлаб қолади. Сичуан [Ҳиндистон] оркали сафар килиш қулай ва бехатардир.

92 Қвдимгм ўкили шда Лампиуе, Ламливат (Ьят-рш е, Ь а т -р ^ е !) , эамонавий тяляффуэда Ланши ([~эп-51и), хмтой тарнхчилармнннг йиш нча, Балх шахрига тўгри келадм. Ўрта асрларда битмлган хнтой манбаларида ушбу шахар Божяланг, Танг сулоласиминг янги тарихида («Син Тамгшу») Бэнлочжоу деб аталган [Тарихий хотиралар. Урумчи, 1989. 522-6.].

Аслиятнинг шу жойига берилган шархда Шэнду Тменлам (Т'1еп-1ат, эам. ўк. Тяилан Ж К , £ Ш ) , Биоудяху (В|эц-<1а-Ьи, эам. ўк Футуху 9 Я 2 Й ) деб хам номланиши ва Кунлун тогининг жанубмда йкн Дай-рутзиенинг жанубн-шаркида жойлвшгам буюк давлат эканлнги, унинг оламлари фил устида жанг кнлншн. лекнц ахолиси нисбатаи жанговвр эмаслиги, Будда қайкалига сажда қкли п т ёэклган.

** Чюнг - Хитойнннг Сичуан ўлкасидаги тог номи.Ушбу қискартирилган жойда Хнндистонга оид иэохлар келтирилган. Уларда знкр

этилишича, хитой манбаларида учрайдиган Шэнду ( Л в ) , Тяньчжу { ^ ?Е), Фуэуху (Биоудаҳу топонимлари Ҳиндистонга ннсбатан ишлатилган

** «Шу» атамаси Марказий ХктоЙдаги Сичуан ўлкасинннг кискача номнлир

40

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Тангри угли (Тянзи, Хан императори) бу гапларни эшитиб, Буюк Фарғона (Дай-юан), Бақтрия (Дайғиа / Дашя), Парфия (Ансиек, Анши) йирик давлатлар экан, кимматбаҳо нарсалар кўп, Хитой (Чжунгуо)га ўхшаб, дехдончиликка асосланган экан, лекин қўшинлари заиф, Хан [давлати]нинг нарсаларини яхши кўрар экан, уларнинг шимолидаги Улуғ Ғузер (Дай-рузие / Да- юэчжи) ва Кангкия [давлатлари]нинг /1140(1140)/86/ қўшин- ларини ўз манфаатимиз йўлида ишга солишимиз мумкин экан, агар шундай бўлса, ерларимизни камида 10 минг ли (5760 км) наригача кенгайтириш, таржимонлар орқали [маҳаллий] халқ- ларнинг урф-одатларини ўзгартириш, меҳр-шафқатимизни тўрт денгиз (океан — Х.А.) оралигига тарқатиш мумкин бўлади, деб ўйлаб колди.

Шу сабабли Тангри ўғли [Чжанг] Чяннинг сўзларини маъкул топиб, у таклиф қилганидек, Сичуан ва Чянвэй [вилоят- ларидан гарбга] элчилар юбориш хақида буйруқ берди Элчилар 4 гуруҳга бўлиниб, сафарга отланди. Уларнинг бири Манг, иккинчиси Ран, учинчиси Ши, тўртинчиси Чюнг вилоятларидан йўлга чикди. Буларнинг ҳар бири 1-2 минг ли (576-1 152 км) йўл юрди Шимол томонга қараб юрганлари тиейлар (ди)4, юрти Зуо48, жануб томонга қараб юрганлари Кунминг (К и п -т 1пе В; ВД)94 деган жойларда ушланиб қолди.

Кунминг атрофидаги жойларда бош ҳукмдор йўқ экан, маҳаллий халқ ўгирлик ва талончилик, одам ўлдириш билан шугулланар экан. Хан /1140(1140)/9а/ элчиларига йўл бермас экан. Лекин у ерларнинг ғарбида, тахминан минг ли (576 км)

” Тией (Нв! & ). эам. ук. ди - хитойлар тилидаги этник ном, унинг билан аталганлар ўэларинн жапдией ёки жапдеб (Лар-(Ле1, ]ар-с!е1), зам. ўк хэчжи (Ье-гЬ)) деб аташган. Ди иероглнфи хитоннинг шимолий вп гарб томснида яшаган туркий харклар номинн ёэиш учун ишлатилган ди иероглнфидан фарқ кллади. V бундан 3-4 минг йиллар илгариги дйвргл оид тош ва суяклардагн ёэувларда учрайди. Тнейлар кианг (чянг)лар билан ёнма- ён яшаган. Айрим хитой олимлари тиейлар билан чянглар аслида бир халк бўлган, деб карайдилар Хан имлерияси гарбга элчи юборганда, упар хозирги ХХРдагн Сичуан ўлкасининг шимолий ва гарб томонида яшаган [Вихг Чмгунгхан. Чжунггуо минэу ши (ХХР халклари тарихи). Пекин, 1994. 261-6.]. Матнга берилган шархда «тисй» ёввойиларнинг номи, деб айтнлгаи.

и Матмнинг ушбу жонига берилган шархда Зуо жой исмннн англатади, у кадимгн хит ойлар юртининг шнмоли-ғарбида жойлашганлиги ёэилган.

44 Кунминг иоми билан вталадиган бир неча жой мавжуд. Бу ерда тилгв олинган Кунминг хозирги Хитойнинг Сичуан ўлкасидаги бир вилоят номи.

41

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

масофа нарида, [халки] фил минадиган Дяню э100 деб аталадиган бир давлат бор экан. Сичуанлик савдогарлар сотиш ман этилган молларни у ерга олиб боришар экан. Шу боис Бақтрия (Дайғиа / Дашя)га борадиган йўлни билмок учун Дян[юэ] давлати билан алоқа ўрнатишга ҳаракат килди. Аввалига Хан [сулоласи] жануби-гарбдаги ёввойилар билан боғланмоқчи бўлди. Аммо барча ҳаракатлари беҳуда кетиб, йўл ҳамон очилмаганлиги сабабли бу фикрдан коз кечди. [Чжанг] Чяндандан Бақтрия (Дайғиа / Дашя)га бориш мумкинлигини эшитиб, жануби- ғарбдаги ёввойилар билан алока ўрнатиш масаласини қайта кўтарди [Чжанг] Чянга шаовэй унвонини бериб, унга бош қўмондон билан бирга ҳунларга қарши ҳужумда қатнашишни буюрди. Сабаби - унинг ўт-ўлан ва сув бор жойларни билиши қўшин учун кулай эди. [Урушдан кейин Чжанг] Чянга буованг- хоу ( - билимдон тўра ) унвони тақдим этилди. Бувоқеа [У-дининг тахтга ўтирганига] 6 йил бўлганда (мил. авв. 123 й.) содир бўлди. Шу йилдан кейинги йилда (мил. авв. 122 й.) [Чжанг] Чян вэйвэй 101 унвонига эга бўлиб, кўмондон Ли [Гуангли] билан бирга Ю бэйпинг102 [вилояти]дан йўлга чиқиб, ҳунларга қарши уюштирилган ҳужумда қатнашди. Хунлар кўмондон Ли [Гуангли]ни қўршаб олди, кўп лашкарларимиз нобуд бўлди. [Чжанг] Чян вактида ёрдамга етиб келолмаганлиги учун ўлим жазосига маҳкум этилган эди. [Бироқ у] пул эвазига кутулиб, оддий фуқаро бўлиб қолди. / / 140(1140)/9б/ Шу йили Хан [сулоласи] ҳунларга қарши отлиқ кўшин юбориб, [уларнинг] ғарбий шаҳри (Шичэнг Е $ )ни вайрон килди [Шу боис] бир неча ўн минг киши Чилян (ЭДзй - Тангритоғ) тоғларига кетишга мажбур бўлди. Кейинги йили

|М Дянюэ (калимги ўкилитда Тянживат) қозирги ХХРникг Юннан ўлкасидаги йир йилоятнннг номи (Цихай. 891-6 ].

|в| Вэйвэй ( » № . В К ) - сарой сокчиларн бошлкгига берилган харбий унвон. Хан сулоласи даврида 9 ваэнрликнинг бири ҳисобланган Император саройинннг ҳимоясини таъмннлайлиган идора бошлнги хам шу унвонга эга бўлган (Чжунггуо лидай гуанчжи иидян. 93-6.].

101 Ю бэйлннг - шимоли-ғарбий текислик ёки дала маъносини англатади) -Хоэирги ХХРнинг шнмали-шаркий кисмндаги (Манчжурия) Ляоннн ўлкасининг жануби-гарбидаги ерларнга тўгри кслали [Цихай. 157-6.].

42

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

[.ҳунлар ҳукмдори] Ғуэнъя (Хунъя )3»5Р) 103 одамлари билан Хан [сулоласи]га таслим бўлди104. Жинчэнг, Хэши [йўлаги] ва унинг ғарб томони, Жанубий тоғ (Нан-шан) каби жойлардан Шўр кўл (Янчи)гача бўлган жойларда ҳунлар қолмади. Фақат аҳён-аҳён уларнинг кузатувчилари кўриниб турди Кейинги икки йил давомида Хан [сулоласи] ҳунлар Тангриқутини (хоқонини) қумликнинг шимолига чекинишга мажбур қилди. Шундан кейин Тангри ўғли бир неча марта [Чжанг] Чяндан Бақтрия (Дайғиа / Дашя) томондаги аҳволни сўради. [Чжанг] Чян фурсатдан фойдаланиб, сўзлади:

«Камина ҳунлар орасида яшаганимда, Асуэн (Усун) хукм- дорининг (ванг) исми Кунмак (зам. ўқ. Кунмуо) деб аталишини эшитдим. Кунмакнинг отаси ҳунларнинг ғарбида кичик давлат ташкил қилган экан. Ҳунлар ҳужум қилиб, унинг отасини қатл қилган, янги тугилган Кунмакни далага ташлаб кетишган. Гўшт тишлаб олган бир қуш унинг устида айланиб учиб юрганида, бўри келиб, уни эмизган. [Буни] эшитган Тангриқут, болани фаришталар асрабди, деб ўйлаб, уни боқиб катта килган. Кейин уни қўшинларга кўмондон қилиб урушга юборган. [Кунмак] кўп марта голиб бўлган. [Шундан кейин] Тангриқут унга отасининг фуқароларини бериб, /1141(1141)/10а/ ғарбийшаҳарларни ҳимоя қилиш вазифасини топширган. Кунмак буфуқароларни тарбиялаб, атрофдаги кичик вилоятларни қўлга олган ва бир неча юз минг кишидан иборат жанговар қўшин ташкил қилган. Тангриқут оламдан ўтгандан сўнг, Кунмак одамларини бошлаб узоққа бориб жойлашган ва ҳунлар саро- йига итоат қилишдан бош тортган. Ҳунлар отлиқ кўшин юбориб, унга ҳужум қилиб, галабага эришолмаган. [Шундан сўнг] ҳунлар уни Тангри ўзи қўллабди, деб ўйлаб, ундан узоқроқтуриб, куч ишлатмасдан назорат килишга ҳаракат қилган.

Ғуэнъя / уилп-у|а, Ғуэнжя / уиэп-да/ деб кам ўқилади, эам. ўк Хунъя / Нппх.е /, Н.Я Бичурин таржимасидя Хуньше) - хунлар хоконининг исми.

,м Қуйида таржима учун жалб этилган «Тунгжян жиши бянмуо» («Муҳим тарихий нпксалар баёни») номли манбада мил.авя. 115 йнлда (Юандиигнинг 2-йили) Қуншар-хан (Хуиъя-ванг)нинг Хаи империясига таслим бўлганлиги, хунларнииг аксарият кисми Ички Монголия даштикинг шимолига чекнниб кетишга мажбур килинганлиги ва Лобнор кўлининг шарк томони хунлардан бўшатилиб, гарбий мамлакатларга йўл очилганлиги ликр этилган

43

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ҳозир Тангрикут Хан [сулоласи] томонидан сикиб қўйилди. Шу боис Ғуэннга {уиэп-цеа, уиэп-г|а / зам. ўк. Хунъя /¥ ) заминида одам колмади. Ёввойилар Хан [мамлакатининг] молларини яхши кўради. Агар шундай бир вактда Асуэн (Усун)га кўи пул ва қимматбахо совғапар юбориб, шарқдаги Ғуэннга (Хунъя) юртига кўчиб келишга ва Кунмакни Хан [сулоласи] билан ака- укалик муносабатларини ўрнатишга даъват этсак, у албатта кулоқ солади. Агар у биз ўйлагандек иш тутса, [биз] ҳунларнинг ўнг қўлини чопиб ташлаган бўламиз. Асуэн (Усун) билан бирлашиб олсак, унинг ғарбидаги Бақтрия (Дайғиа / Дашя) каби давлатларнинг хаммасини ўз томонимизга тортиб, уларни ташқи фукароларимизга айлантира оламиз».

Император У-ди [Чжанг Чяннинг] фикрини тўғри топиб, унга сарой соқчилари бошлиғи лавозимини инъом этди ва унинг ихтиёрига 300 киши, ҳар бир кишига иккитадан от, 10 мингдан ортиқ қора мол, қўй, бир неча минг тилло пулга ярайдиган олтин-кумуш, ипак матолар каби бойликлар бериб, /1141(1 }41)/10б/ элчилик дастаги бўлган амалдорларни унга ёрдамчи қилиб, [Чжанг Чянни] сафарга жўнатди, атрофдаги давлатларга ёрдамчи элчилар юборишни буюрди.

[Чжанг] Чян Асуэн (Усун)га етиб борганида, Асуэн (Усун) хукмдори Кунмак Хан [сулоласи] элчисига ҳунлар Тангри- қутини кутиб олгандек хурмат билдирди. Чжанг Чян бундан бироз хижолат бўлди. Аммо у ёввойилар мол-дунёга ўч экан- лигини билиб, айтди: «Тангри ўгли (Хан ҳукмдори) совғалар инъом килди, агар бунинг учун унга таъзим килиб, ташаккур билдирмасалар, совғаларни қайтариб олиб кетамиз», деди. Кунмак дарҳол ўрнидан туриб, таъзим қилиб, совғаларни қабул қилиб олди. Бошқа ишлар ҳам қонун-коидага мос холда бўлди. Чжанг Чян [Хан] императорнинг мақсадини баён айлаб, «агар асуэн (усун)ликлар шарқдаги Ғуэннга (Хунъя) заминига кўчиб борсалар, Хан [императори У-ди] Кунмакни куёв қилиб олади», деди. Бу вақтда Асуэн (Усун) давлати иккига бўлиниш арафасида, ҳукмдор эса қариб колган, [у] Хан давлатининг канчалик узоқда эканлигидан, унинг кагга ёки кичиклигидан хабарсиз ва шу боис кўпдан бери ҳунларга итоат қилиб

44

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

келаётган эди. Унинг устига [Асуэн] ҳут арга яқин жой- лашганлиги туфайли вазир ва беклар улардан қўрқиб, шарққа кўчишга розилик бермадилар [Асуэн] ҳукмдори уларни мажбурламади. Чжанг Чян [ундан] аниқ жавоб ҳам ололмади.

Кунмакнинг ўндан ортиқ ўгиллари бўлиб, уларнинг ўртан- чиси Дайлук (зам. ўқ. Далу) кобилиятли, қўшинга қўмондонлик қилишга қодир. У 10 минг чавандозга бошлиқ бўлиб, бошқа бир ерда туради. Тахт меросхўри Дайлукнинг акаси ҳисобланар эди. Лекин у бевақт оламдан кўз юмди. Валиаҳднинг Дзиемцию (зам. ўқ. Сенчю) исмли бир ўғли бор. Валиаҳд ўлимидан олдин отаси Кунмакка «Мен ўлсам, албатта /1141(1141)/11а/ Дзиемцию валиахд бўлиб қолсин, бунинг учун бошқа одам тайин- ланмасин», деб айтган экан. Кунмак унга ачиниб, розилик берган экан. Вапиахд ўлгандан кейин, Дзиемцию валиахд этиб тайинланди. Бундан қаттиқ хафа бўлган Дайлук ога-иниларини тўплаб, лашкар тортиб, исён кўтариб, Дзиемцию ва Кунмакка ҳужум қилмоқчи бўлди. Кунмак Д айлукнинг |П5 Дзиемциюни ўлдириб қўйишидан андиша қилиб, уни ўн мингдан ортик чавандоз билан бошқа ерга жойлаштириб қўйди. Кунмакнинг ўзи ҳам ўн мингдан ортиқ чавандоз билан ўзини муҳофаза қилмоқчи бўлди. Натижада аҳоли уч кисмга бўлиниб кетди Гарчи хонлик асосан Кунмак томонидан бошкарилса ҳам, лекин у Чжанг Чян билан битим тузишга журъат этолмади.

Шундан кейин [Чжанг] Чян Буюк Фарғона (Дай-юан), Кангкия (Кангжюй), Улуғ Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи), Бактрия (Дайғиа / Дашя), Ансиек (Анши, Парфия), Ҳиндистон (Шэнду), Хўтан (Ғивадян / Юйтян), Жанмией (Ханми) 106 ва бошка яқин қўшни давлатларга ёрдамчи элчиларни юборди. Асуэнликлар йўл бошловчи ва тилмоч қўшиб, Чжанг Чянни ватанига кузатиб қўйдилар. Асуэн (Усун) бир неча ўн кишини бир неча ўн от билан ташаккур билдириш ва унинг [Хан мамлакатининг] катталигини билиш мақсадида Чжанг Чян билан бирга юборди

Чжанг Чян қайтиб борганидан кейин, тўққиз вазирлик

1И Дайяук махаллий халк тилида Дайрук 8ки Дейрук бўлиши мумкин.,м Жанмией (зам. ук Ханми) топоними угибу маклумстаикг уштрча таржимасида Дандон

ўйлук (Кима) деб Йзилган.

45

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(жючинг) 107 даражасидаги катта вазифага тайинланди. Бир йил- дан кўттроқ вақт ўтгандан сўнг, у вафот этди. Асуэн (Усун) элчилари /1141(1 !41)/116/ X ан мамлакатининг аҳолиси кўп ва бой эканлигини кўриб, кайтиб борганларида ўз ҳукмдорига ушбу мамлакат ҳақида маълумот бердилар. Шундан кейин Асуэн (Усун) Хан сулоласига ҳурмат ва эътибор билан карайдиган бўлди. Яна бир йилдан кейин Чжанг Чян юборган элчилар Бақтрия (Дайғиа ! Дашя) ва унинг атрофидаги давлатлар билан апоқа ўрнатиб, уларнинг ташаккур билдириш учун юборган элчиларини бирга олиб, [Хан ҳудудига] қайтиб келди. Шундан кейин [Хитойнинг] ғарбдаги ва шимолдаги давлатлар билан Хан [давлати] ўртасида алоқа ўрнатилди. Ш ундай қилиб, Чжанг Чян [хитойлар учун ғарбий мамлакат- ларга борадиган] йўл очди10я. [Чжанг Чяндан] кейин ғарбий мамлакатларга юборилган элчиларнинг ҳаммаси ишонч рамзи сифатида буованг-хоу,пч унвони билан чет элларга юбориддилар. Улардан кейин чет элликлар ҳам [ушбу унвонга] ишонч билдир- дилар.

Буованг-хоу Чжанг Чян оламдан ўтгандан кейин, ҳунлар Хан [давлати] Асуэн (Усун) [хонлиги] билан алоқа богла- ганлигидан ғазабланиб, унга ҳужум килмоқчи бўлди. [Аммо] Хан элчилари Асуэн (Усун)га ва унинг жануб томонидаги Буюк Фарғона (Дай-юан), Дай-рузие ва уларга тегишли юртларга

1,1 Жючинг (АЯ) 9 та олий даражали сарой амалдорларинмкг умумий иоми бўлган [Чжунггуо лидай гуанчжи цидян, 24-6 ]. Уни 9 вазирлик ёкн 9 ватир дсб ҳам таржима килиш мумкнн.

101 Матннинг ушбу жойига берилган шархда илгари гарбнй мамлакатлар хатарли жойлар эди ва упарга Хан давлатидан борадиган йўл йўк эди, деб еэклган. Аммо ўтган аср давомила амалга оширилган талкикоглар ва археологик толнлмалардан маълумки, Чжанг Чянга кадар калимий Хнтойдан Шаркнй Туркистон оркали Ғарбий Туркнстпнга, Жанубий Осиё ва Лкин Шаркка, Еврола мамлакатларига борадиган йўллар бўлган. Кирок упар оркали амалгэ оширилган савдо ишлари туркистонликлэр кўлида бўлган. Милоддан авпдлги VI-V асрларда Хитойда тўкилган ипак матолар Европа мамлакатл&рида, жумладан Румда пайдо бўлганлиги бунинг далили бўла олади [Еуюк ипак йўли качои пайдо бўлган? // «МоаусЬл 5а4о», № I, 2004, 34-37-6.]. Шунннг учун аслнятдагн «Чжан Чян йўл очди» деган маълумотни гарбий мамлаквтларга борадиган йўлларни илк бор Чжанг Чян очдн, деб тушункб бўлмайди. У бу йўлни Хан давлати учун илк бор очди, деб тушунмок лознм. Акс холда хатога йўл кўйиш мумкни.

М14 Матнда берилган шархда чет эллар учун «буованг-хоу» унвони чин кўигилва ишонч рамэн сифатида ишлатилади, деб эикр этилган. У тб у унвон «Шижи»нинг уйгурча танланма таржимаснда «билги тўра» деб аталган [Тарихий хотирдлар. Урумчи, 19К9. 500-6.]

46

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

элчилар юборилганлигидан хавотирланиб, Асуэн (Усун) [Ханга] элчи юборган, отлар совға қилган ва [Хан] маликасига уйланиб, [Хан императори билан] оға-ини муносабатини ўрнатишга мажбур бўлган бўлса керак, деб ўйлаб қолди.

Тангри ўғли [У-ди] вазирларини йиғиб, улар билан масла- ҳатлашди. Вазирлар «аввал туёнани олиш керак, /1142(1142)- /12а/ ундан кейин қизни юбориш мумкин», деб айтишди.

Олдин Т анф и ўғли қадимий китоблар асосида фол очирган эди. [Шунда фолбин] «афсонавий отларни (шэнма # Ж ) шимоли-ғарбдан олиб келиш мумкинлигини айтган. [Танфи ўғли] Асуэн (Усун)дан яхши отлар олганида, бу отларни Танф и отлари (Тян-ма ^ Ш ) деб атади. Лекин [Танфи ўғли] Буюк Фарғона (Дай-юан) [давлати]нинг консимон тер чиқарадиган отлари бундан ҳам бакувват ва зотдорлигини кўрганида, Асуэн (Усун) отларини узок ғарб отлари, Буюк Фарғона (Дай-юан)отларини эса Т анф и отлари (тянма) деса тў ф и бўлади, деб

„ чо аитган»

|,в Мшкур маълумот аслиятда қуйидагича вэилган'

ш и й * в е ж * * » * в в « в * 1 и » в * я =Н.В.Кюнер унн «Вначалс син неба открил, чтл в «И [цэине]» и «Шу [цэине]»

говорится, что свяшеннме лошади должнь! прибмвать (приходить) с северо-эапада. Достав усуньских лошадей, полюбили их н наэвали «небесними лошадьми».

Когда получили лошадей с кровавмм потом, ешё более крепких, переменили им имя, налвали усуньских лошадей «западньш предел», давлньскнх же лошадей наавали «небесними лошадьми», деб таржима килган. Аммо ушбу таржимадаги «И [цзине]» и «Шу [цэине]» сўэига берилган 54 ракамли шархда «По справкам [Пэй] Инь, «Ханьшу инъи» говорится: «Открил «И[цзинь]» для гадания», деб Ёэилган [Кюнер Н.В. Китайские иэвестия о народах Южной Сибири, Центральной Аэии и Дальнего Востока. Москва, 1961. С. 117]. Шунннг билан олим маълумотдаги асл маънодан бироэ чекннган. Асл матнда майда ёэун билан «фа-шу*йи» ( & Ш Ш ) сўзига берилган шархни олим тўгри тушуна олмаган бўлиши мумкин. Ушбу шархда келтирилган «Ханшу йингйи юэ» ( 3 9 I I В ) жумласини «Хан [сулоласи] тэрихилаги иероглифларнинг ўкнлиши ва маъноларига багишланган шархдар»да айтилишнча. деб тушуниш тўгри бўлади. Ундан кейинги «фа шуйи йнпу» сўзини эса кадимги кнтоблар асосида фолочириш деб тушуниш керак [Цихай. 2036-6.]. Биринчидан, бу сўэда ишлатилган «фа» (Га

) иероглифини «ўкнш», «кўриш» эмас, балки бирор ишни бажариш маьноснда тушиниш лоэим Иккинчидан, шархда «Ханшу нингйи»да «фа-шу-йи» ( &ШШ) сўэи «фол очишдир» (& Ь), дейилган Хитой тилининг катта лугатида «пу» (ри Ь) иероглифи кадим замонларда тошбоканинг устидаги косасимон суягини оловда куйдириб, унинг ёрилишишга караб фол очишни бнлдиради», деб ёэилган [Ханюй дазидяи. 1-жилд, 91-6.].

Н.Я.Бичурин таржимасида бу маълумот учрамайди Аммо у шунннг давоми сифатида келтирилган «Китайское прааительстйо после побед над хуннами в 121 году...», деган маълумсгг биз таржима килаётган матнда йўк [Бу хакда каранг: Бичурин Н Я. Собрание сочинений. Алматинское изд. Т 2. С. 162]. Н.В.Кюнернинг тарясимасида хам у учрамайди [Кюиер Н.В. Китайские иэвестня о народах ... С.) 17].

47

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Шундан кейин Хан сулоласи Лингкиянинг (Лингжюй тз 11 ғарбида девор курди, ғарб ва шимолдаги давлатлар билан

алоқа килиш учун аввалига Тсиэу-дзиван (Тз1эи-б2]№ап, зам. ўк Жючюан ) вилоятини таъсис қилди " 2 , кейин Ансиек(Парфия), Яамтсат (Янцай), Лиган (Рим), Диеужие (Тяожи, Тазик) ва Шэнду (Ҳиндистон)га элчилар юборди Тангри ўғли Фарғона отларини (юанма ^ЙШ) яхши кўриб, [уларни олиб келиш учун] кетма-кет элчилар юборди. Ҳар гал юборилган элчилар кўпи билан бир неча юз киши хамрохдигида сафарга отланган. Улар ўзлари билан олиб борган совға-саломлар буованг-хоу [Чжанг Чян] давридагидан ҳам кўп эди. Кейинчалик бундай ҳаракатлар оддий сафарга айланиб колди. Хан [сулоласи] йилда бир марта кўпи билан 10 киши, камида 5-6 кишидан иборат элчилар гуруҳини [гарбий мамлакатларга] юборди Йирок элларга кетган элчилар 8-9 йилда, яқин элларга кетганлари бир неча йилда кайтиб келадиган бўлди.

Бу вақтларда Хан [сулоласи] жанубдаги Юэ (М ) [давлати]ни йўқ килди, Шу [мамлакат]нинг ғарби ва жанубидаги ёввойилар бундан кўркиб, [Хан мамлакатига] элчилар юбориш учун уз ҳукмдорларидан рухсат сўрадилар.

/1142(1142)/126/ Шунинг билан [Хан сулоласи] Йичжоу, Юэсуй, Яангхи, Чэнли, В энш ан113 вилоятларини ўз таъсири остига олиб, Ансиек (Парфия)га мунтазам қатнов йўли очмокчи бўлди. Бир йил ичида Бай Шичанг, Луюэ каби элчилардан иборат ўндан ортик гуруҳни ўз назоратидаги янги вилоятлар оркали Ансиек (Парфия)га юбормокчи бўлди. Лекин уларнинг

1 Лннгкияпинг (эам. ўк Линпкюй) номли вилоят ҳоэнрги Хитойнннг Гансу ўлкасидаги Сучжоу шаҳрига тўгри келали Ку экой илгари ҳунлар кўлида булган. Алматинское иэд,

111 Жючюан («лойка булок» маъносини англатади) — Хэши йўлагидагн вилоят, нлгариХитой ҳудудига кнрмаган. Хан сулоласидан аввалги (садимий Хитойни илк бар бирпаштирган Дзнсн (зам ўк. Чин) давлатннинг гарбнн чегараларн мазкур йўлакнинг хотирги маркази Ланчжоу шахрилам ва Хуангхэ дарёсининг ушбу шаҳардан шнмолга караб оккан ирмоғидан нарига ўтмаган. Чин даврида курилган Буюк хитсй дсвори хам Ланчжоудан шимолга караб дарённнг гарбий кирғогн билан Ички Монголия ҳудудигача, сўнгра шарқ томондагн Ляошуй дарёсигача етиб борган эди. Чин давлатинннг шимолий ва гарб томонн Ҳун хоқанлиги нхтнсрнда бўлган. Жючюан Хак сулоласи хоконн даврида илк бор эгалланиб, бу ерда шахар барпо этилган. Шу боис матнда Жючюан вилояти таъсис этнлган, яъни ўз хукмронлигинн ўрнатгак, деб бзилган.

113 Йичжоу, Ю эсуй, Яангхи, Чэнли, Вэншак каби топонимлар Хитойдан Въетнам, Лаос, Бнрма давлатларига ва Ш имолий Хинднстон оркапи Каюрияга бораднган йўлдаги жой номларн

48

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ҳеч бири Бақтрия (Дайғиа / Дашя)га етиб боролмади, чунки улар Кунмиигга (§оВД)1и борганида ўлдирилди, мол ва пуллари талон-торож қилинди Шундан кейин Хан [сулоласи] пойтахт атрофида қамоқ жазосини ўтаётган 3 нафар маҳбусни бўшатиб, уларни Бо (Ва В , ҳозирги Чунчин шаҳри) ва Шу (ЗЬи § - Сичуан ўлкаси) вилоятларидаги бир неча туман аскарларга қўшиб, ҳарбий кўмондон Гу Чанг ва Вэй Гуанг бошчилигида Кунмингдаги ёввойиларга қарши жазо юриши қилди. Вилоятларда Хан элчиларини ўлдирган одамларни қатл этдилар ва асирга олиб қайтдилар'13. [Ушбу воқеадан] кейин [Хан сулоласи Бақтрияга] яна элчи юборди. Булар ҳам Кунмингда тўсиққа учради ва моллари талон-торож этилди, [Бактрияга] боришнинг иложи бўлмади. Лекин Жючюан [Хэши йўлаги] орқали Бақтрия (Дайғиа ! Дашя)га борадиган йўл очилиб, элчиларнинг бориш- келиши борган сари кўпайди. Натижада чет элларда Хаи [мамлакати]нинг пулига ва молларига қизиқиш йўқолди. Буо- ванг-хоу [Чжанг Чян] чет давлатга йўл очганидан ва ҳурматли унвонга эришганидан сўнг, унинг билан бирга борган майда амалдорлар [Хан императорига] мактуб ёзиб / / 142(1142)/13а/, чет элдаги гаройиб ишлар ва уларнинг [Хитойга] бўлган фойда- зарари ҳақида сўз юритиб, [императордан уларни гарбга] элчи [қилиб] юборишни сўрадилар.

Тангри ўғли [У-ди] бу олис мамлакатларга ўзига яқин одам- ларнинг боришини хоҳламагани учун, уларнинг истакларини бажо келтирди ва элчилик гувоҳномасини берди Уларнинг ким ва қандай одам эканлигини суриштирмай, кузатиб бориш учун одам қўшиб, чет элга жўнатди. Шунинг билан алоқалар доирасини кенгайтирди. Бироқ элчилар бориб-келиш жараёнида давлатнинг пул ва молларига хиёнат қилиб, унинг манфаатига хилоф ишлар килдилар. Тангри ўгли [У-ди] қонунга хилоф иш қилган элчиларни жазолади, [улар] келтирган зарарни тўлаттирди, гуноҳини ювишга имкон бериб, яна элчилик вазифасини бажаришга мажбур қилди. Лекин бундай элчилар

Ҳширги Хитай ХалқҒгспубликасидиги жанубий ўлка б ў л м и ш Юннаннинг маркали.119 Матннинг шу жойига бгрилган шарқда угибу вокеа Юанфэннннг иккннчи йнли, лъни

м и л .а и а . 109 йилда содир б ў Л 1ш л и п < тнкр этилган.

49

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

фурсатдан фойдаланиб, турли баҳоналар билан [яна] жиноят қилишдан кайтмадилар Бирга борган амалдор ва аскарлар ҳам чет элнинг гаройиб ишларинн тасвирлаб, кўкка кўтардилар. Кўрганларини батафсил ва олий савиада изохдаб берганларга расмий элчилик 1"увоҳномаси, [нисбатан] камрок маълумот олиб келганларга элчи ёрдамчиси гувоҳномасини берилди. Иш қилмаслан, 1ап сотишни яхши билган айрим шахсларнинг омади чопди. Элчи бўлганларнинг кўпчилиги камбагалларнинг фарзанд- лари бўлганлиги учун, улар [император] совға учун берган нарсаларни чет элликларга арзон нархда сотиб, пулини ўзлаштириб олдилар. Чет элликлар Хан [мамлакатининг] элчилари- дан безор бўлди, Хан лашкарлари бу олис жойларга етиб келолмайди, деб ўйлаб, элчиларга оэик-овкат бермай, уларни кийин ахволга тушириб қўйдилар. Хан элчилари /1142- (1142)/136/ оч қолиб, улардан норози бўлди. Натижада икки томоплама тўқнашувлар юз берди. Крурон (Лоулан Ш1Й) ва Кус (Гуши ЙСТ)П6 кичик давлатлар ҳудудидаги одам яшамай- диган жойлардан ўтадиган йўлларда Ханнинг Ванг Хуэй каби элчилари қароқчиларга дуч келган эди.

[Бунинг устига] ҳун чавандозлари ғарбий мамлакатларга кетаётган [Хан] элчиларига тўсатдан ҳужум қиларди. Элчилар баҳслашгандек, кетма-кет [Хан императорига] чет элда ўзлари дуч келган фалокатларни баён қилиб, [улар юртидаги] шаҳарларининг қалъалари бўлса ҳам, ҳарбий кучи ожиз, уларни енгиш кийин бўлмайди, деб таъкидладилар. Шунинг учун Тангри ўгли [ўзига] хамроҳ бўлиб юрувчи бек Чжао Пуонуни [Ханга] итоат қилувчи элларнинг бир неча туман кўшинини сафарбар қилиб, ҳунларга {ҳу / ху й ) ҳужум қилиш учун Шюнхэ дарёси бўйига юборди. Шунда ҳунлар (ҳу/ху ЙЙ ) чекинди. Кейинги йили [мил. авв. 108 й.] Кус (Гуши)га ҳужум қилиб, уни тор-мор келтирди. [Бундан аввал] Чжао Пуону 700 нафар енгил чавандозлар ҳамрохдигида бориб, Крурон ҳукмдорини асирга олган эди. Ушбу нокеа [Хан] кўшинларининг кудратини намойиш килибгина қолмасдан, Асуэн (Усун) ва Буюк Фарғона

Матннипг шу жойила бернлган шархда Гуши давлати Чэши деб таъкидланган. Чэши эса хоэиргн Турфон вилоятндаги кадимги аялод номи булган.

50

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(Дай-юан) каби давлатларга тахдид солди. Қайтиб келгандан кейин Чжао Пуону чжуо-йе-хоу1П унвонига сазовор бўлди118. Ванг Хуэй бир неча марта элчилик вазифасини ўтаётганда, Крурон томонидан зарар кўрганини Тангри ўғлига маълум қилди. Тангри ўғли қўшин юбориб, [Крурон хукмдорини] жазола- моқчи бўлди. [Шу муносабат билан Ванг] Хуэйни Чжао Пуонуга ёрдамчи қилиб жазо сафарига юборишга фармон берди 119 . /1143(1143)/14а/ [Ванг] Хуйга «салтанат тўраси» унвони берилди. Шундан сўнг Жючюандан Юймэн-гуангача харбий қоравулхоналар ташкил қилинди.

Асуэн (Усун Д Й ') [ҳукмдори] Хан маликасини [хотин қилиш] учун тўёна сифатида 1000 та от юборди. Хан [хонадони эса] ўз зотидан бўлган Жянду ҳокими [Ванг] Жяннинг қизи малика Вэнг (Вэнгчжу)ни120 асуэнлар [ҳукмдорига] хотинликка юборди. Асуэн (усун)лар ҳукмдори (ванг) Кунмак (Кунмуо) [юборилган маликани] ўнг қўл хотин қилиб олди. Хунлар ҳам Кунмак (Кунмуо)га хотинлик учун малика юборишган экан, у уни сўл (чап) қўл хотин қилиб олди. Лекин Кунмак (Кунмуо) «мен қариб қолдим», деб набираси Цземцуони (П г^епИ змо * I ? ) Вэнгчжуга уйлантириш ҳакида фармон чикарди. Асуэн (Усун) [давлати]да от кўп экан, бойлар қўлида 4-5 мингта от бор 122. Хан элчилари дастлаб Ансиек (Парфия)га келганда,

117 Чжуо-йе-хоу (2Ьио-уе-Ьои 2 В Й ) - чегара жойларида хизмат қилувчн лашкар бош ликларига бериладиган унвон бўлиб, «олис чўл юрт ҳокими» маъносини англатади Шу жойда «Сюй Гуангнинг ёзишича, бу Ю анфэннинг (Т П ^ ) учинчийили эди», деб шархланган. Ушбу сана мил авв. 108 йилга тўгри келади. Асл матнде Чжуойе сўэи Чжао Пуонунинг исми сифатнда ишлатилган холлар учрайди.

пя Матндаги шарҳда мазкур аокеа Ю нфэннинг 3 йили (мил.аяв. 108 й.) содир бўлган, деб кўрсатилгаи.

1,9 М атннинг шу жойига оид шарҳида Қус (Гуши) ҳукмдори Ю кфэннннг 4 йилк (мил.авв. 107 й.) тутиб олинди, деб кўрсатилган,

1зв Вэнгчжунинг исми Шижюн (#931) бўлган [Тунгжнн жиши бэнмуо («Мухим тарихий воқеалар баёни»). 1-жилд, 2-к , 43-6.] .

1Л «Фаргона таэкирвси»нинг унгурча таржимасила ушбу шахснинг номи Санчур[Тарихий хотиралар. 505-6.], Н.Я.Бичуриннинг русча таржимасида Саньцэу, иэоҳда Гуньхэйми деб ёзилган [Ьичурин Н.Я. Собрание сведений. Алматинсхое иэд- Т. 2. С .164]. «Тунгжян жиши бэимуо» («Мухим тарихий вокеалар баёнм») номли манбада Кунмуонинг набирасн Чинчюй деб аталган [Тунгжян жиши бэпмуо. 1-жнлд, 2-қ., 43-6.] .

Н.Я.Бичурин таржимасида бу маълумот курсив билан «В Усуни много лошадей. и богатъге люди имеют пт четирех до пяти тисяч голов», деб Йэилган [Бичурин Н.Я. Собрание свсденнй.. Алматинское иэд. Т. 2. С. 164]. Унга берилган 8-шархда ушбу маълумсл' асл матнга кушилган бўлса керак, деб таькидпанган. лекин уни кўшимча деб бўлмайди, зсро бкз таржима килган аслият матнидз ушбу мяьлумаг мавжуд.

51

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

маҳаллий ҳукмдор ўзининг лашкар бошлиғини123 20 минг отлиқ билан шарқий чегарага юбориб, уларни кутиб олган эди. [Ушбу мамлакатнинг] шарқий чегараси унинг пойтахтидан бир неча минг ли (576 км) нарида жойлашган. Шимолга қараб юриб, у ерга етиб боргунча бир неча ўн шаҳардан ўтиш керак. [Ушбу шаҳарларда] аҳоли ниҳоятда кўп экан. Хан элчилари қайтганида, Хан [давлатининг] қанчапик катта эканлигини кўриш учун [Ансиек ҳукмдори] улар билан бирга ўз элчиларини юборган. [Ансиек элчилари] Хан [императорига] туяқуш тухуми ва Рим мамлакатидан124 бўлган сеҳргарни совға сифатида юборган.

/П 43(П 43)/14б/ Фарғона (Юан 5Й)нинг ғарбидаги Шуанд- зием (Хоразм)125, Даййик (Дайи А М — Тазик)126, шарқидаги Қус (Гуши ЙЁШ)127, Жанмией (Ханми Й-5К)12Я, Сажат(Сушие

125 Н .Я .Бичуриннинг таржимасида лаш кар бош лиқ Ски армия кўмоидони (жлн) деган сўэ туш иб колган [Бичурин Н.Я. Собраннс сйедений... А лматинское иэд. Т. 2. С. 164].

'и Рим мамлакгги хкгойча Лишюан (Лишян • И ) д « 6 номланганлигн хақида асл матннинг 5б-бетига берилган шарҳда айтиб ўтилган. Аирим хитой манбаларида Липноан атамасн қадимги ўқилишида Дайдэиен (Цад-с^еп), замонавий талаффуэда Дачин деб кўрсатилади [Тунгдян. 3-жилд. 2744-6 ].

1 3 Шуандэием (ЗНиапФдет / НилсЬ|ап Я М ) - Хоразм топонимининг кадимги хнтон тилидаги транскрипциясидир Н Я.Бичурнннинг таржимасида у ээмоиавий талаффуз билан «Хуань-цянь» деб ёэилган ва шарҳсиз қолдирилган. Шу сабабли Шуандзием айнан Хораэм пкенлиги ва ўша даврда нисбатан кичик даалат хисобланганлиги билинман колган. Хораэмнинг кадимги хитойча транскрипцияси Шуандэием экенлиги хам ушбу топоним махаллий халк тилида хозиргидан бироэ бошқача талаффуэ этилганлнгидан далолат беради. Эхтимол, кадммда у Шараэм, Шаҳриаэм деб талаффуз этилгандир

'2л Даййих (Оа1-1ек, зам. ўқ. Дайн / с1а-у]) — кичик длвлат номи бўлиб, у Т&эик сўзининг хитойча транскрипцияси деб қаралади. Мил. VII асрлардан бошлаб ушбу топоним Дайдзнек (0а1ч121ек (зам. ўк, Даши Л & )га ўзгарган. Н.Я Бичурин таржимасида Даййик «Да-и» шаклида ишлатилгам ва унга «ушбу мамлакат жойлашган ер номаълум», деб шарх бернлган [Бичурин И.Я. Собрание сведений... Алматииское иэд. Т. 2. С. 165. 2- шарх] Хитойнинг «Цихай» номли лугэтнда ёзилишича, даши «Тагқ Та2 1к2 » сўэларининг транскрнпцияси бўлиб, у форсларнинг таркибидаги бир қабиланинг номи бўлган. Араб халнфалиги ташкил топганидан сўнг, Дайдзиек (Даши) давлат номи сифатида ишлатилган [Цихай. 625-6.]. «Шиюй диминг кяолу» номлн асарда баён этнлнча, VI асрдан кийин ёэилган хитой маибаларнда Дайдэиек (Даши) «Та^рк» тгнонимининг транскрнцияси шакдида хам кўлланилган [Шиюй диминг каолу. 2755-6.].

127 Гуши (ОияМ Й б ? ) топоннмн ифодаланган икки нероглиф эамонапий ўкилиши Жиянши Ц|ел-$Ь1 ) деб талаффуэ этилган. Н Я. Бичурин таржимасида у Гуши деб ёэнлган [Бичурин Н.Я Собрание сведений... Алматинское изд. Т. 2. С. 165]. «Ф аргона тазкнраси»нинг уйгурча таржимасида уш бу топоним «Қус» деб тарж има килинган Аммо унинг «Қус» деб аталиш н нимага асосланганлнги кўрсатилмаган Эҳтимол, у XIX асрга оид атамадир. Бннобарин, Н.Я.Бичурнн тарж имасидаги «Гуши» айнан шу «Қус» сўэининг хитойча транскрипцияси эканлиги яккол кўриниб туради.

Жанмисй Цапчтией эам. ўқ. Ханми / Нал-т1 НЛ.Бичурин таржнмасида Ганьми.уйгурча таржималз <гЦандан-ўйлук» деб кўрсатнлган [Бичурин И.Я. Собранне свсдений . Алматинское иэд. Т.2. С. 165; Тарихий хотиралар. 505-6.].

52

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ш)129 каби кичик давлатларнинг хдммаси Хан императори (Тянзи — Тантри ўгли) ҳузурига элчилар юборди. Бундан император нихоятда хурсанд бўдди.

Хан элчилари дарёнинг130 бошланган жойини кузатдилар. Дарй Хўтан (Ғивадян / Юйтян) [ёнидаги тог]дан бошланар экан. Ушбу тоғда қоштоши (нефрит) кўп экан. Хан элчилари тошдан олиб келдилар. Тангри ўгли қадимги хариталарни кўриб, ушбу дарё Кунлун' 31 тогидан бошланади, деб айтди.

Шу чогларда император [У-ди] денгиз бўйларини кўздан кечириш учун бир неча марта сафарга чиккан эди. Ҳар гал са- фарга отланганида, у чет эллик мехмонларни ўзи билан бирга олиб бориб, аҳолиси кўп, обод ерларни кўрсатар эди. Уларга кўп миқдорда қимматбаҳо моллар ва матолар инъом келтириб, нозу-неъматлар билан меҳмон қилиб, Хан [давлати]нинг бой ва куч-қудратли эканлигини намойиш этар эди. Сафар жараёнида яхши мусиқа, ўйин ва ғаройиб буюмларни кўрсатар, буларни кўрувчи томошабинларнинг кўплиги билан мақтанарди. Император меҳмонларни мукофотлаш, шохона зиёфат ўтказиш , хазиналардаги бойликларни кўрсатиш билан Хан [давлати]нинг буюк давлат эканлигига ишонтиришга ҳаракат қилар эди. / I 143(1143)/15а/ Шу замонда сеҳргарлар ва цирк ўйин- чиларининг маҳорати кундан-кунга юксалган эди. Шимоли- ғарбидаги хорижий давлатлар элчиларининг келиб-кетиши ҳам фаоллашган эди.

[Аммо] Фарғона (Ю ан)нинг ғарбидаги [данлатлар] Хан мам- лакати йироқда жойлашган, деб ўйлаб, ахмоқона такаббурлик қилди. Совға-салом инъом килиш ва меҳр-шафқат кўрсатиш

Сажат (За-^аС, Сужат, 5и^а1, аам ўк. Сушие 0 Ш ) Н Я Бичурин таржимасида «Сусие» деб талаффуз зтилган Ушбу матннинг уЯгурча таржимаснда «Кмш» деб ёэилган

1 с Матнда ларёнинг номи ёэилмаган. Аммо «Фарғона таэкирасиннинг Н Л.Бичурин ва унгур олнмлари килган таржималарда ушбу дарб асоссиэ ранишда «Жслтая рска>», «Хувнгхэ дарёси», деб кўрсатилган [Бичурин Н Я . Собранне сведений... Алматинское нэд. Т. 2. С 165; Тарикий хотиралар. 505-6]. Агар матндаги номснэ дарб Хуангхэ дарёси деб қабул килинса, унда у Шаркий Туркистоннинг жанубидаги Кунлун (Кўйинлун) тогидан бошланган бўлиб чикади. Лекин бу хакикатдан йнрок Хўтан Снидаги Кунлун тогидан бошланган дар£ Торнм дарйси хисобланади.

>3> Матндаги Кунлун тоғн ҳоэнргн ХХР Гансу ўлкаси худудндаги Жюяюань ноҳиясннинг жануби-гарбида жоЙлашган (Цихай. 1385-6.].

53

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

йўли билан уларни итоатга даъват килиб бўлмади132. Асуэн (Усун)нинг ғарбидан Ансиек (Парфия)гача бўлган [худудда жойлашган] давлатлар ҳунларга яқин эди. Бунинг устига ҳунлар рузиеликларга таъсир кўрсатиб турар эди. Ҳунлар юборган элчилар Тангрикут номидан битилган бир парча хатни кўрсатса, ҳамма давлатлар уларга озик-овкат бермасликка ва қийин ахволга тушириб қўйишга журъат этолмас эди. Лекин Хан элчилари озик-овқатни пул ва ипак матолар эвазига сотиб олар эди. Минишга бирорта ҳайвон сотиб олмаса, пиёда колар эди. Бундай ахволнинг юзага келиши [мазкур давлатларнинг] Хан- дан йироклиги ва Хан [давлати]нинг [зарур нарсаларни] сотиб олиш учун ишлатадиган бойлиги борлиги билан боғлиқ эди. [Бундан ташқари], улар Хан элчиларини яхши кутиб олиб, ҳунларни ранжитиб кўйишдан кўркар эди.

Фарғона (Юан) атрофида133 узум (путао Й # ) д а н май ишлаб чиқаради, бойлари 10 минг пудцан (д ан 134) ортик май сақ-

о ЧЎ •-> ] 35лашади. [Ушбу май] бир неча ўн йил турса ҳам бузилмайди . [Бу давлатларнинг одамлари] май ичади, отлари беда ейди. Хан элчилари уларнинг уруғини олиб келган эди. Самовий отлар (тянма Э*. Ш )ни кўпайтириш мақсадида Тангри ўғли [Хан императори] беда ва уэум уруғини ҳосилдор ерларга эктирди.

/I}43(П 43)/15б/ Чет эл элчилари келганда, уларнинг кўп- чилиги саройдан чикиб, атрофдаги узум (путао) ва беда- зорларни (тизЬй М Й ) айланиб кузатадиган бўлди.

Буюк Фарғона (Дай-юан)нинг ғарбидан Парфия (Ансиек / Анши) давлатигача бўлган мамлакатларнинг урф-одатлари яқин, тиллари бир-бирига ўхшамасада, бири иккинчисининг тилини билади. Бу давлатлардаги одамлар чуқуркўз, серсоқол бўлиб,

111 «Уларни совга-солом инъом килиш ва м еҳр-ш аф ст кўрсатиш йўли бнлан итоатга даъват қилиб бўлмади», дсган гап Н Я Бичурин таржимасида тушиб кштган [Бичурин. Н.Я. Собряние сведений... Московское нзд. Т. 2. С. 161].

,м Асл матнда «Юан зуою» ( Й Е 6 ) Кзилган бўлиб, унинг сўзма-сўз таржимаси «Фаргонанииг шаркий ва гарб томонида» маъносини англатади.

' м Хитойча бир «даи» 103,6 литрга якин.Милоддан аввалги II асрда Хитойда дондаи спиртли ичимлик ишлаб чикарнлган. У

хитой тилида <окю» (арок маъносини англатали) деб номланган Аммо уни узок вакт саклаш мумкнн бўлмаган. Шунннг учуи Чжан Чян Фаргоналаги узумдан тайёрланган майнинг узок йнллар давомида сакласа ҳам. бузилмаслиги масаласига алоҳида эътибор берган [Лю Йингшзнг. Силу вэнхуа - цаоуюан жуан (Ипвк йўли маданияти яйлов йўлига оиджилд). Чжзжянг, 1996. 150-6 ).

54

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

савдогарчиликка моҳир, савдолашишга уста. Уларнинг одатига кўра, аёплар қадрланади. Эрлари аёлларининг сўзлари бўйича иш тутади.

Бу ерда [Фаргона мамлакатида] ипакни бўяшмайди ( Ж& 9 с М £ ) п 6, темирдан идиш-товоқ ясашмайди ( т я я т » ) ш

[Ғарбий мамлакатларга келиб] вафот этиб қолган Хан элчи- ларининг навкарлари асир тушишган. Бу асирлар хзрбий қурол ясашни [махаллий халққа] ўргатган. Хан [мамлакатидан келтирилган] олтин-кумушларини пул сифатида кўришмай, улар- дан идиш-товоқ ясашган.

Ғарбга элчилар кўп юборилган бўлсада, уларга хамроҳ бўлганларнинг сони кўп эмас эди. Элчиларга эргашиб бориш

ив Н.Я.Бичурин ушбу маълумотни «В тамошних странах нет ни шелка, ни лака» («умамлакатларда ипак ҳам, лак ҳам йук»), дсб таржима килган [Бичурин Н.Я, Собраниесиедений . Алматинское изд. Т. 2. С. 166]. Н.В Кюнер «Бу мамлакатларда ипак ва лакумуман йўк» («Этн страни совсем не имеют шелка и лака»), деб таржима килган \КюнерН.В. Китвйскне нзвестня о народах .. С. 122]. Уйгурча твржимада хлм маълумот шундаймазмунга эга [Тарихнй хотнралар. 507-6.]. Аммо хитой элчиси Чжан Чян Фаргонагакелганида, унинг гарбидаги мамлакатларда ипак нўк эди, деган маълумот хакиқятгатўгри келмайдн Бинобарин, Сополлитспа ва Фаргонада топнлган нпак мвто бўлакларива бошка ашёвий далиллар бу ерларда ипак матоларнинг тукилганлигидан дарак беради[Бу хакда каранг: Асқарол А. А Аждодлариммэ ҳуиари, «Фан аа турмуш» 1984, I сон, 8-6.;Ўша муаплифпинг. Древнеземледельческаа культура эпохн бронэи Юга Уэбекнстана.Ташкент, 1977. С. 126; Ўиш муаллифнинг. Сапаллитепа, Ташкент. 1973. С. 134].

Бундан ташкари, мил. II асрда яшаган грек олими Дионксий Пернэгим Ўзбекистон вауиинг шаркида пахта стиштирилганлиги иа ўсимликдан бўёк ишлаб чикарилнб, матобўялганлиги хакида матлумот беради [Восточньгй Туркестан в древносгн и раннсмсредневековье. Очерки истории М. 1988, С.19Э]. Демак,Чжанг Чян Фарғокага борганвактда, яънн мил авв II асрла бу жойда бўёк ишлаб чикарилган. Аммо хитойликпар кадрлаган сарик бўБк ўша даврда бу мннтакага етиб келмаган бўлиши мумкин Эхтимол, улар ипакки ранглн, жилвадор килиб кўрсатадигаи айнан ўша махсус бўёкнинг йўклигини назарда туттанлар. Бинобарин, «Ханшу»да «Ушбу эамин [Фаргона]да хамма ипакни бўхр экан (чиди же цичи деб ёзилган [Ханшу 2322(1164)-б.]

Матндаги «темирдан идиш-тоаок ясамайди», деган маълумотни Н.Я.Бичурик «тангава идиш-товок куйишни билмайди» («не умели отливать ни монети, ни посуду»), деб келтнрган [Бичурин Н.Я. Собранис сведеннй. . Московское иэд. Т. 2. С. 162]. Н В.Кюнер ҳам бу маълумот ни шу маънода «не умеют отливать монеть) и посуду», деб таржима килган [Кюнер Н.В. Китайские известия о народах . С 122]. Ушбу таржималардан келиб чнкканда, Фарғона гарбидаги даалатларда темирчилик, яъни металл эритиш ва уни кайта ишлаш санъати бўлмаган. Бу хакикатга тугри келмайли Биэнинг таржимамиэга асос бўлаётган асл матнда айнан шу маълумотга шарх берилган Унда пул, танга маъносини билдирувчи «чян» ( 9 ) иероглифнни «тие» ( в ) деб ўкиш лознм, дейилган. «Тне» иероглифи темир маъносинн билдиради Темнр эса осон занглайдиган металл бўлганлиги сабабли, махаллий халк ундан идиш-товок ясамаганлнги мантикан туғрн Бунн археологик маълумотлар хам тасдиқлайди Иккинчн асос - НЛ.Бичурин ва Н В Кюнер таржималярида «отлнвать» мяъноснда мелган «шу» (М) нероглифи кадим эамонда олтин эритиб, маълум бир шаклдаги колипга куйиш, мсталлга ишлов бернш маъносила ишлаггилгаи Шунинг учун биз кўрсвгилгам маъгтумотни «темирдан идиш-товок ясамайди», деб тэржима килишни тўтри топднк.

55

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

истагини билдирганлар Тангри ўғли (Тянзи)га хушомад килиб, «Фарғона (Юан)да яхши отлар бор, Риейшией (Эрши) 13,1 шахрида бокилади, Хан [уларни] элчиларига кўрсатмайди», деб айтдилар. Буни эшитиб, Тангри ўғлида Фарғона отларига (Юанма 56 Ц ) қизиқиш пайдо бўлди. [Шундан сўнг у] кўп олтин ва олтиндан ясапган от ҳайкалчаси билан пахдавон Чэ Линг ва бошқаларни юбориб, /1 144(П 44)/16а/ Фарғона ҳукм- доридан (Юан ванг) Риейшией (Эрши) шахридаги зотли отлардан сотиб олмокчи бўлди. Фарғона давлати (Юан-гуо) [ҳукмдори] Хан [мамлакати]нинг совғаларидан мамнун бўлди, лекин [у вазирлари билан] ўзаро маслаҳатлашиб, Хан биздан узокда, Шўркўл [йўли]дан [ўтишда] кўнгилсизликлар юз бериши мукаррардир. Унинг шимолидан юрса, ҳунлар (ҳу / ху Й0 ) ҳужумига дуч келади, жанубида эса сув ва ўт-хашак етишмайди. Очлик ва сувсизликка дуч келиш тез-тез учраб турадиган ҳолат. Бир неча юз киши ҳамрохдигида сафар килган Хан элчилари бундай ҳолатда одамларининг ярмидан жудо бўлган. [Шундай шароитда Хан давлатининг] катга кўшини етиб кела оладими? Бизга [Хан давлати] нима аломат кўрсатиши мумкин? Қолаверса, Риейшией (Эрши) отлари Фарғона (Ю ан)нинг бебаҳо отларидир, деб ўйлаб, Хан элчисининг таклифини кабул килмади. Хан элчиси газаб билан сўкиниб, олтин от ҳайкал- часини ирғитиб ташлаб чиқиб кетади. Фаргона (Ю ан)нинг зодагонлари [элчининг бу килмишидан] хафа бўлдилар ва Хан элчиси бизни менсимади деб, /1144(1144)/166/ [Фарғона давлатининг] шаркий томонидаги Ўзган (Йивечэнг)134ҳокимига

131 Бернштам А.Н. Эрши шаҳрнни Андижон вилоятининг Марҳамат туманидагиМархамат кишлогнла жойлаюган шакар харобаснга т«нглаштиргая Шу билан бнрга уЭршнни «Арист» деб номланган кабила номининг хитойча талаффуэидир, деб бнлган [Бернштам А.Н. Дреяняя Фергана. Тагпкент, 1951. С. 11]. АА.Асхаровнннг охиргн даврда нашр этган махоласида Эрши Ошга якин бўлган Мархаматдаги Мингтепаснга тўгри келнши айтилган [Аскаров А.А. Мархаматга ташриф ва Эршн мудофааси хвқида мулоҳаэалвр // Археология Уэбекистана. Самарканд, 2010. С. 151]. Биэнннг фикримиэча, Эрши хоэирги Ошга тўгри келади [ХоАжаее А. Можно ли сяитать Эрши столиией древнего государства Фергана? // 0 ’2Ьек1з(оп 1апх 1. К? 2. 2010. С. 63-73]. А.А. Анарбасвнинг сўнгги талкиксггларида бу фикр тўгрн эканлиги таъкмдланган [Анарбаев А.А. Еше раэ о локализации столичних городов Фергани (Давянь-Дайғоань) и некоторие спорние вопроси, свяэаиние с ними // Археология Узбекистана. Самарканд, 2010. С. 65- 711. <( ^

19 Йивечэнг (Юйчэнг Й $ ) ҳоэирги Ўзганта тўгри келиши хитой олимлари тадкнкотларида ҳам таъкидлангаи [Шиюй диминг каслу. 1141-6.]. Уэбекисгон олнми

56

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Хан элчисини ўлдириб, нарсаларини тортиб олишни буюр-140дилар .

Буни эшитган Тангри ў ғл и 141 қаттиқ ғазабланди. Илгари Фаргона (Юан)га элчи бўлиб борган Яо Дингхан ва бошқалар императорга: «Фарғона (Юан)нинг қўшинлари ожиз. Уч минг нафар ўқ-ёй отувчи қобилиятли Хан лашкарлари уларни асирга тушириб олиши ва Фарғона (Юан)ни тор-мор қилиши мумкин», дедилар. Тангри ўғли илгари чжуо-йе-хоу 142 Чжао Пуонуни Крурон (Лоулан)га хужум килиш учун юборганида, у 700 отлиқ аскар билан ушбу давлатга бориб, унинг ҳукмдорини асирга олган ва Хан қокимиятини ўрнатган эди», деб айтдилар [Бу гапдан У-ди] мамнун бўлиб, кичик канизаги Ли Шининг акаси Ли Гуанглини 143 Риейшией (Эрши) қўмондони (Риейшией

А А.Анарбаеанинг ёзишичқ Эйлатан шахрига таккослаш мумкнн [Анарбаев А.А. Еше раз о лсжалнзашш стопичних городов Фергани (Даванъ-Даиюань) и некоторме спорние вопрось), связанние с ними // Археология Узбекистана. Самарканд, 2010. С. 70].

ш Юан Шунннг «Тунгжян жиши бэнмуо» («Муҳнм тарихий вокеалар баёни») номли асарнда бу маълумот «Сўнгра маэкур зотлар Хан элчиларини ўз юртларига кайтариб юбордилар. Шунинг билан бнрга улар ўэларинииг шарк томонидаги Йивечэнг шахри ҳукмдорига хан элчиларига хуфиёна хужум килиб, уларни бир ёкли килишни ва мол- мулкларини тортиб олишни буюрганлар», деб зикр этилган [Юан Шу. Тунгжян жнши бэнмуо. 8 жилддан иборат, факсимиле нашри, Шангхай, 1955. 1-жилд, 2-к., 44-6.]. Н.Я.Бичурин таржимасида хам маълумот шу мазмунга эга [Бииурин И Я. Собрание сведений... Московское изд. Т. 2. 162]. Аммо унда мантикка хилоф бир катор фикрлар мавжуд. Биринчидан, Хан элчнси олтин от хайкалчасини иргитиб, чикиб кетганидан кенин Фарғона эодагонларининг ўз тилларида қилган сухбатини зшитнши ва бу сухбатнинг м&эмунини тушуниши мумкинлиги шубха тугднради. Иккинчидан, манбада Хан элчнси Чилнн айнан Фарғона давлати эодагонлари буйруғн билан ўлднрилганлигини исботловчи аник маълумот йўқ. Учинчидан, Хан элчнси номаълум кароқчилар томонидан ўлдирилган ва унинг ёнидаги бойликлар талон-торож кнлингандир. Тўртинчидан, Хан элчиси Чилин ўзининг ҳамрохлари томонидан ўлдирилиб, мол-дунёси ўэлаштириб олингандир. Бу ҳолда улар ўзларини окдаш учун Хитой хоконига фарғоналик зодагоклар ўлдирдн ва молларнн талади, деб тухмат килишн табинй. Бешинчидан, Хан элчиларини, жумладан Чжанг Чянни ҳурмат яа иэзат билан кутиб олган Фарғона хукмдори Чилиннинг қуполлиги туфайли Катта давлат билан муносабатни буэиши мумкинлиги мантиқка тўгри келмайди Шунинг учун матнда Хан элчиси ўлдирилганлиги ва таланганлиги хакндаги маълумотни аник ва асосли, деб бўлмайди.

141 Хан ммператори кўздатутилади.из Юқорида айтиб ўтилганидек, чжуо-йе-хоу («11? (И) - унвон номи бўлиб, у олис чўл

юотг хокими маъносини англатади.41 Ли Гуангли ( $ Я Я , - тугилган йилм номаълум, мил.авв. 88 йилда оламдан

ўтган) - хоэирги Хнтой Халқ Республикасининг Шанши ўлкасидаги Хуайли вилоятида ҳарбийлар онласида тугилган. Милоддан алвалги 166 йилдан бошлаб уэок йилларга чўзилган хунларга карши урушда квтнашган ва шу жараёнла ўэиии Хан сулоласига содик мохир чавандоэ аа мерган жангчи сифатида кўрсатган Ғарбий Хан (Ши-Хан) империясининг Қадимий Фаргонв давлатига карши амалга оширган урушида унинг қушинларига етакчилик қилган Унинг имкониятларидан фойдаланиш мақсадида император уни ўэ қушинларга қўмондон этиб тайннлаган ва «Эрши жянгжюн» (Эршига

57

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

цангкивен, ҳозирги талаффузда Эрши жянгжюн) 144 этиб тайинлаб, уни [Хан сулоласига] итоат қилдирилган давлатлар ҳисобидан 6 минг чавандоз ва хар қайси вилоят ва бек- ликлардан йиғилган бир неча ўн минг безори ёшлардан ташкил топган [қўшин]га бошлиқ қилиб, Фарғона (Ю ан)га юриш қилишга юборди. [Юкланган вазифага кўра, Ли Гуангли] Риейшией (Эрши) шахрига етиб бориб, у ердаги тулпор отларни кўлга киритиши лозим эди. Шунинг учун [Ли Гуангли] Риейшией кўмондони (Эрши жянгжюн йС 8Ш Д Ж ) деб номланган.

Чжао Шичэнг қўшиннинг олдинги сафларининг бошлиғи, собиқ Хоу салтанатининг ҳукмдори Ванг Хуэй йўлбошловчи этиб тайинланди. Ли Дуога лашкар бошлиғи лавозимини бериб, унга кўшиннинг харбий [таъминот] ишларини бошкариш вазифасини юклади. [Ушбу вокеа] Тайчу [даври]нинг 145 биринчи йили (мил. авв. 104 йил) содир бўлган эди. [Шу йили Хитой] чегарасининг шарқида юз берган чигиртка офати ғарб томондаги /1144(1144)117а1 Дунхуанггача тарқалган эди.

Риейшией (Эрши) қўмондони [Ли Гуангли]нинг кўшинлари гарбда Лобнор (Яншуй)дан ўтганидан кейин, йўлдаги кичик давлатлар шаҳарни қатгиқ мудофаа қилиб, уларга озиқ-овқат беришмади. Хан қўшини ҳужум қилиб, шахарни қўлга ололмади, [уларни] забт этганида озиқ-овқатга эга бўлар эди.

юборилган кушин кумондони) унвонини берган. Шундан кейин бу унвон унинг исмига айланиб колган. Уруш якунлангандан сўнг у хундарга карши харбий юрншларга сафарбар этилган па шу юришларда ўлдирилган.

Ли Гуанглининг нмператор У-ди эъткборига тушишига маълум даражада унинг опасининг кўллаб-кувватлаши сабаб бўлган. Чунки унинг опаси Ли-хоним мнл авв. 140- 85 йилларда тахтда ўтирган Хан императорининг жорияси бўлган эди. Унннг Ғарбий Хан саройидаги обрў-эътибори опасининг таъсири бнлан бевосита боглнк бўлгад. Ғарбий Хан сулоласига курсаттан хизмати учун «Хаишу»нинг йирик шахслар хд£ги ва фаолцлтига башшланган кисмидан унга багишпанган махсус боб ажратилган. Ушбу боб Н Я.Вкчурик таржнмаларида учрамаиди. Уйгурча таржнмада кстгиридган [Тарихнй хсггиралар. 369-386-6.].

144 Хитойчалан уйғур тилига «кумондон» сўэи сангун деб таржима килинган. ҚадимдаХитой ҳукмдорлари бирор жойга қўшин юбориб, уруш кнлмокчи бўлганкда, кўшкнгабошчилик қиладиган кишига харбнй кўмондон (жянгжюн) унвонини забт этилажакжойнинг номини кўшган холда берганлар. Фарғона давлатида от бокиладиган жой Эрши бўлганлкги сабабли Ли Гуанглнга инъом этган лавозимининг олдига Эрши сўзини қўшган. Кейинги доврда бу лавозим унинг иккинчи исмн сифатида ҳам ишлатилган.

148 Тайчу ( А Ю ) - Хан сулоласи кокони У-ди ҳукмроклигининг мил.авв. 104-101 йипларига берилган ном. У юксалишнинг ёки буюкликнинг бошлшиш даври маьносини англатади. Ушбу хоконнинг тахтда ўтирган даври мил.авв. 140-85 йилларгв тўгри келадн.

58

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

[Кичик давлатларни] эгаллаб ололмаганидан сўнг, [Хан кўшини] бир неча кунлик йўл юриб, Ўзган (Йивечэнг шаҳрига етиб борди. [Шунда улар] сафида атиги бир неча минг аскар қолган эди. Хан лашкарлари очлик ва чарчок ҳолатидан чиқканидан сўнг, Узган (Йивечэнг)га ҳужум килишди. Узганга катга шикаст етказилди, [аммо Хан қўшини томонидан] кўп одам ўлди ва ярадор бўлди. [Шундан сўнг] Риейшией (Эрши) қўмондони [Ли Гуангли] Ли Дуо ва [Чжао] Шичэнг билан кенгашиб, Ўзган (Йивечэнг 0Ц )ни ололмадик, улар ҳукмдорининг пойтахти (вангду 1Ш?)ни қандай оламиз, деган фикрга келишди. Шундан кейин қолган лашкарларини орқага кайтариб олиб кетди. Бу орада борди-келди бўлиб, икки йил вакт кетди. Дунхуангта кайтиб кепганида, Хан лашкарларининг сони бир-икки баробар камайиб кетган эди. [Риейшией (Эрши) қўмондони Ли Гуангли] император хузурига ўз вакили оркали «йўл уэок экан, озик- овқат етишмади, лашкарлар жанг қилишдан кўркмади, лекин очлик уларни ҳолдан тойдирди. Унинг устига, одамларимиз оз колганлиги туфайли Фарғона (Юан)га юриш қилишнинг иложи бўлмади. Шу боис хозирча чекиниб, қўшин тўплаб, [Фарғонага] қайтадан юриш килишни лозим топдик», деган мазмунда мактуб жўнатди. Буни эшитган Тангри ўғли каттиқ ғазабланиб, Юймэн чегара коровулхонасига одам юборди, [Риейшией (Эрши) кўмондони Ли Гуангли]га Ю ймэн146 чегара чизиғидан

Юймтн - хитой манба ва алабнётларада Юнмэн-гуан (ЖРЧ К зам. ёэ 3£ П Л ), яъни коштоши чегара дарвоэаси ёки коравулхонаси деб номланади Дуихуанг шаҳридан 80 км шимоли-гарбда, чўл ерда жойлашган. Юймэннинг лугавнй маъноси «Қош (нефрмт) тоши дарвоэаси»ни англатади, гувн - чегарадан ўтадиган жой демакдир. Қадимий хитой манбаларикинг маълумотларига қараганда, бундан бир неча минг йил илгари Хўтандан кадимий Хитой шахарларига нефрнт тошларнни (кош тоши) ва ундаи ясалган буюмларни олнб бориб сотншган Бунннг учун савдогарлар маэкур чегара дарвоэасидан ўтншган. Шунга кўра. хитойлнклар бу жонни «Юймэн» («Қош ташц даряоэаси») деб аташган. Гарбий Хан давлатинимг хоқони (мил.авв 140-85) даврида бу ерда қоровулхона қуриш муносабати билан анча мустахкам бўлган қалъа барпо этилган ва у «Юймэн-чэнг» («Қош тоши дарвоэа қалъаси») деб аталган. Қатьа кўп мартя кайта қурилган ва таъмирланганлиги туфайли хоэиргача яхши сакланиб колган.

Юймэк калъаси уэунчоқ туртбурчак шаклнда бўлиб, унинг умумкй макдонн 633 кв м га тент, Шаркдан гарбга караб курилган деворнннг уэунлиги 24 м, жанубдан шимолга караб қурилган деворнинг узунлиги эса 26, 4 мта то<г. Деворларнинг баландлиги 9,7 м. Қалъанинг ғарбий ва шимолий деворларида битгадан дарвсоа очилган. Шимолии дараоза олдидан калимги Хктойдан ғарб томонга борадиган йўл ўгган. Ушбу дарвоэадан 100 м га якин ердан «Сули-хэ» дей номланган арик ўтган. Хитсй манбаларида қадимкй Хнтойдаи Юймэн орқали гарб томонга Кетадиган йўл шимолий йўл (бэйлу) деб атапган [Чжунггуо микгигэнг цидяи 1053-6 ; Циюан. 1617-6.].

59

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

киришга журъат этган саркардаларнинг ўлим жаэосига махкум этилишини уқтирди. Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] кўркиб, Дунгхуанда туриб қолди.

Шу йил ёзда Хан [сулоласининг] олис юртга юборилган /1144(1144)11761 20 минг кишидан иборат қўшини (чжуо-Йе чжи-бинг д? §? £ . Й ) ҳунлар ('кунна /шюнгну) томонидан йўқ қилинди147 [Шундай вазиятда] саройдаги вазирлар Фарғонага хужум қилишни тўхтатиб, бутун куч билан ҳунлар (ҳу / ху ЙЙ)га зарба бериш ҳақида таклиф киритдилар. Лекин Тангри уғли Фарғона (Юан)га жазо юриши қилиш ҳақида фармойиш бериб қўйган эди, [у] Фаргона (Юан)дек кичик бир давлатни қўлга ололмасак, Бақтрия (Дайғиа / Дашя) ва унинг атрофидаги давлатлар Хан [давлати]ни менсимай қўяди, Фаргона (Юан)нинг зотли отлари ҳам қўлга киритилмайди, Асуэн (Усун, Уйсун), Бугур (Лунтоу) 148 каби давлатлар Хан элчиларини хурмат килмай қўяди, хорижликларга кулги бўлиб қоламиз, деб Фарғона (Юан)га юриш қилиш ҳақидаги қароридан қайтмади. Бу қарорни маъкул топмаган Дэнг Гуанг ва бошқалар жазоланди. Бир йил давомида қамок жазосини ўтаётган жиноятчилар, қонунбузарлик қилган ёшлар ва чегара вилоятлардаги отлиқ аскарлардан иборат 60 минг киши, 50 нафардан ортик ҳарбий амалдорлар [Фарғонага юриш қилиш учун] сафарбар этилиб, Дунхуангдан жўнатилди. Ўз ихтиёри билан [уларга] қўшилиб кетаётганлар бу таркибга кирмади. Бутун дунёни хайратга солган Фарғона (Юан) юриши учун 100 минг қорамол, 30 мингдан ортиқ от, бир неча ўн мингга яқин эшак, хачир ва туялар, уларга етарли даражада ем-хашак, [қўшин учун] қурол-яроглар ажратилди.

141 Аслнятнннг шу жойнла кслтирилган изохда «Шюй Гуангнинг байн зтншича, Тайчу лаврининг иккинчи йили (мил.авв. 103 й.) Жюнжи кўмокдонк (Жюнжи жянгжюн ТЙЙКтў

этиб тайинланган Чжао Пуоиу 20 мииг кишидан иборат қушин билан қунларга хужум килиб, кайтиб кслмалим, деб ёэнб қуйилган Ушбу иэохлаги Жюнжи Моиголиядагн Тула ва Орхон дарёси оралнгидагн тоғ номидир [Чжунггуо гужнн днминг дацидян (Хитойнинг кадимдан ҳоэиргача бўлган лаир топонимлари лугати). Шангхан, 1930 719-6].

141 Бугур (Лунтоу те9() - Шаркий Туркнстоннинг ғарбий кисмидаги Қорашаҳар билан Кучар ўртасида бир жойкинг номи, Юйгу ( 5 4 ) деб хам транскрнпция килинади. Ҳоэир у хитой тилида Лунтай деб атал&дн. Хан қўшннларининг ҳужумига кадар у муствкил даалат бўлган [Цихай. 311-6 ] Уйгур тилида кадимги номи сақланиб колган

60

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Фарғонанинг пойтахтида (Юан вангчэнг 5Ё I ) кудук бўлмаганлиги туфайли [шаҳар аҳолиси] ичимлик суви билан шаҳар ташкарисидан оқиб келадиган ариклар оркали таъминланар экан. Шунинг учун у ерга сув иншоотларини биладиганларни юбориб, уларга суа йўлини тўсиб, шаҳарни сувсиэ колдириш ваэифаси юкланди. /1145(1145)118а/ Циэудзиван (Тз1эи-б23\уап ШЖ зам. ўк. Жючюан), Тиангйиак (Тап^-упак 3&Й1. зам. ўк. Чжангйе), унинг шимолидаги Кияйен (К|уауеп, Кэуа]1уеп Ш 5Ш, зам. ўқ. Жюйян), Шиэуда (8Ь1эи-(1а зам. ўқ. Шюту)каби ж ойларда149 орка саф химоячилари сифатида 180 минг кишидан иборат қўшин жойлаштирилди ва уларга Жючюанни ҳимоя қилиш топширилди. Мамлакат бўйича ҳарбий хизмат ўташга лойиқ бўлган етти табақа 150 вакиллари сафарбар қилинди. Улар озиқ-овкат ва ем-хашак жойланган қопларни араваларга юклаб, Риейшией (Эрши) қўмондони Ли Гуанглига узлуксиз етказиб бериб туриши керак эди Дунхуангга етиб келганда, отларни яхши биладиган икки киши топиб, уларга отбоқарлар бошлиғи (чжичюй-сяовэй # 1 I I Ш ) лавозими берилди, эеро Фарғона (Юан)ни эгаллангандан сўнг, улар зотли отларни танлаб олиши керак бўлар эди.

Риейшией (Эрши)га иккинчи марта юриш килинганда лашкарлар сони кўп бўлганлиги учун йўлдаги майда давлатлар уларпи кутиб олмасликка ва озиқ-овқат билан таъминламас- ликка журъат этмади. Бугурда Хан кўшинлари қаршиликка учради ва бу ерда бир неча кун давомида жанг бўлди, каршилик кўрсатганлар кириб ташланди.

Шундан сўнг 30 минг нафар Хан лашкарлари ғарб томонга

м' Жючюан (Я Ж ), Чжангйв <51Ш). Жюян <ШЙ, хозиргм Уеей), Шюту <&Ш) каби топонимларнинг кадммгн хитойча талаффуэи уларнинг хитпйлор юртига ка тилига хос жой номлари эмаслигики яқкол кўрсатиб туради Улар ўд даврнда Хоши йўлагинннг (хозиргн ХХРнинг Гансу улкасн) гарСиР кнсмндоги жанубдан шимолга қараб окалнган Риаук-шуи (К|аик-$Ьш Й Ж зам ўк Рўшуй) дарёси бўйида жойлашган мухим стратегнк ахамиятга эга шахарлар бўлган. Хан нмпериясидан олдин бу жойлар гузерликлар (рузиеликяар / юэчжи)га, сўнгра хунларгн тегишли бўлган. Мнл.авв. (I асрнинг икхинчн ярмндя бу жонлар Ғарбий Хам импернясн томомидам босиб опинган [Шиюй туигши. 50-51-6 ; Тярихий хотиралар 529-6 ]

,м Аслиятда келтирилган пшрхда ушбу 7 табака камок жазосига маҳкум этилганлар яа кочоклар, хотинларининг унига бориб яшабтганлар. савдогярлар, шахар ахолиси. ота- оналари хисобига яшайдиган шахарлнклар. ота-онани боклш мажбуриятидан бош тортганлар, уй-жойсиэлардан иборат бўлгян.

61

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

қараб қаршиликка учрамасдан, Фарғона шахри (Ю ан-чэнг Й )га тинч-омон етиб борди. Фарғона (Юан) жанчилари Хан лашкарларига қаршилик кўрсатдилар. Лекин Хан лашкарлари ўқ-ёй отиб, уларни чекинтирди. Фарғона (юан)ликлар шаҳарга кириб олиб, уни жиддий мудофаа қилдилар. Риейшией (Эрши) [кўмондони] аввалига /1145(1145)11861 Ўзган (Йивечэнг ^РЙ?) шаҳрига хужум қилмоқчи бўлган эди, лекин бунга кўп вақт кетишини ва фаргоналиклар бирорта хийла ишлатиб қохшши мумкинлигини ўйлаб, аввал Фаргона [(Юан Й ) шахри]га келиб, у ерда шаҳарга кирадиган сув манбаини бошқа томонга бурди. Суксиз қолган Фаргона [(Юан Ш) шақри]нинг ақолиси қийин ақволгатушиб қолди. [Шундан сўнг ханликлар] шахарни қамалга олиб, 40 кун давомида унга хужум қилиб, шаҳарнинг ташқи қисмини бузиб ташлади. Фаргона (Юан 5Й) [шаҳри] зодагон- ларидан бўлмиш пахпавон Цянмей (Т81ап те |) Жонбей асирга олинди. Фаргоналиклар қатгиқ хафа бўлиб, ички шаҳарга чекиндилар.

Фаргона (Юан) зодагонлари ўзаро кенгашиб, «Ханликлар Фаргопага хужум қилишининг сабаби хукмдоримиз Миукуа (М1икоа, зам. ўқ. ^и§иа)нинг тулпорларни яшириб, Хан элчи- сини ўлдирганлигидадир. Агар биз унинг ўзини ўлдириб, тулпорларни чиқариб берсак, Хан кўшинлари қайтиши мумкин. Агар қайтмаса, охирги бир томчи қонимиз колгунча, бор кучимиз билан жанг қиламиз», деган фикрига келдилар ва биргалашиб Мекўани ўлдирдилар. Сўнг Риейшией (Эрши) [кўмондони Ли Гуангли] хузурига одам юбориб, унга ҳукмдорнинг бошини такдим этгач, «Хан биз билан уруш килмаса, биз яхши отларни чиқариб берамиз, ўзингиз танлаб оласиз, озиқ-овқат берамиз; агар гапларимизга қулок солмасанглар, барча тулпорларни ўлдириб ташлаймиз; [бундан ташкари] ёрдам учун Кангкия кўшинлари етиб келиш арафасида турибди; [улар етиб келган захоти] биз ички томондан, Кангкияликлар эса таш ки томондан Хан лаш карларига хужум қиламиз, қандай қилиш - ни маъкул кўрасизлар?»деб мурожаат килдилар

/1145(1145)/19а1 Бу вақтда кангкияликлар хан кўшин- ларининг кучли эканлигини билиб, олга юришга журъат этмай

62

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

турган эди. Риейшией (Эрши) [кўмондони Ли Гуангли] Чжао Шинчэнг ва Ли Дуолар билан маслахатлашиб: «Яқинда Фарғона шаҳри (Юан-чэнг 5§*Й)га қудуқ қазишни биладиган чинликлар (чинрен * Л ) келганмиш, шахдрда озиқ-овқат ҳали кўп эмиш, [бизнинг бу ерга] келишимиздан мақсад бош жиноятчи Мекўа (Мекоа, зам. ўқ. Мириа § И )н и ўлдириш эди. [Ҳозир] Мекўанинг боши олиб келинди, агар [фаргоналик-ларнинг таклифини] маъқул топиб, кўшинларимизни қайтармасак, [улар ўз шаҳри- ни] қатгиқ ҳимоя килиб, кўшинларимизни чарчатиб қўйганида Кангкия [армияси] Фарғонага ёрдамга келса, биз мағлубиятга учрашимиз муқаррардир», деган фикрга келди. Ҳарбий амалдорларнинг хаммаси бу фикрни тўғри топиб, фаргонапиклар таклифини кабул қилди ва бу ҳакда [улар билан] кенгашиб олди. Хан кўшинлари кўп озиқ-овкат билан таъминланди. [Фарғона зодагонлари] ўзларининг зотли отларини келтириб, ханликларга танлаш имкониятини бердилар ва Хан лашкарлари бир неча ўнта зотли от ка 3 мингдан ортиқ ўрта ҳол отларни танлаб олишди. [Шундан сўнг Хан қўшинларининг кўмондони Ли Гуангли] Хан элчиларини яхши кутиб олган Фаргона (Юан) зодагони Муэтцат (Миэ4-18а1, Миэ1-15а| К Л , зам. ўк Мейцай, М ек а 1) 151ни Фарғонага ҳукмдор (Юан-ванг) қилиб белгилади ва [унинг билан] битим тузиб, ўз кўшинларини кайтариб олиб кетди152 Шундай килиб, Хан қўшинлари [Фарғонанинг] ички шахрига кира олмай, оркага кайтди.

Илгари Риейшией (Эрши) [қўмондони] Дунхуангдан йўлга чиқиб, Ғарбга отланганида, /1145(1145)11961 [биргина йўлдан юрса] йўлдаги давлатлар кўп сонли қўшинини озик-овқат билан таъминлай олмайди, деб ўйлаб, уни бир неча қисмга бўлиб, Жанубий ва Шимолий йўллар билан юриш қилган эди. Ёрдамчи кўмондон (шяовэй # Ш ) 15-’ Ванг Шингшинг Гу Хунглу ва Ху

151Матида келтирилган и1архда Муоцаййи Фарғонанинг ҳарбий қўмондони бўлган, деб ёзилган.

152А с л и я т мдгннннг шу ж о й и д а «Суойин» («Ноаникпиклэрга изохлар»)дан ж о й оттгаи иаоҳ келтирилган. Унда «Муоцай (Моса]) Дай-юан кушининичг бпшлиги эди. Унцнг исмн ёзилган биринчи иероглиф «Муо» (Ж). икккнчиси «шянгэ» (Л Ж ) ўкилган», д е б ёэилган.

Ш яовэй (рус ёзувида сяопэй) — юқори даражали харбий унвон бўлиб, Ғарбий Хан сулоласи даврида унинг маақеи бош кўмондон (жякгж ю н)дан кейннги ўринда турган. Кўп холларда кўшни мамлакатларга карши уруш катнаш чиларига

63

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Чулггуолар [ҳамроҳлигида] мингдан зиёд лашкарлар билан Ўзган шаҳри (Йивечэнг-чэнг, Юйчэнг-чэнг £Р$С#Е)га борди. Ўзганликлар шаҳарни қаттиқ ҳимоя қилиб, улар [Хан кўшинлари]ни озиқ-овкат билан таъминламади. Ванг Шиншинг [лашкарлари] билан асосий кўшинларнинг оралиғи 200 ли (115.2 км)га яқин эди. У асосий кўшиннинг ёрдамига ишониб, душманни писанд килмади ва Ўзган (Йивечэнг) ахдини унга озиқ-овқат бермаганликда айблаб, койиди. Ўзганд (Йивечэнг) [хукмдорлари] Ванг Ш иншинг лаш карлари сонининг камлигини билиб, тонг сахарда уч минг жангчи билан тўсатдан [ханликларга] хужум қилди Ванг Ш иншинг ва бошқалар ўлдирилди, [уларнинг] лашкарлари тор-мор қилинди, атига бир неча киши қочиб, Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] олдига етиб борди. [Шундан кейин] Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] дувэй (Й Ш )154 Шанг Гуанжини Ўзган шаҳрига хужум қилишига юборди. Ўзган (Йивечэнг) шаҳри ишғол қилинганида, Ўзганд (Йивечэнг) хукмдори (ванг I ) Кангкияга қочди. Ш анг Гуанжи уни Кангкиягача қувиб борди Кангкияликлар Хан [қўшинлари] Фарғона (Юан)ни мағлубиятга учратибди, деб эшитиб, Ўзганд (Йивечэнг) хукмдорини Шанг Гуанжига топширди. Шанг Гуанжи уни боғлаб, тўрт нафар отлик лашкари билан бош қўмондон133 ҳузурига жўнатди. Бу 4 киши ўзаро «Ўзганд (Йивечэнг) ҳукмдори Хан давлатининг душмани эканлиги аниқ, [аммо] уни манзилга тирик етказиш кийин, йўлда ўлса ёки кутилмаган ҳодиса юз бериб қолса, аҳволимиз хароб бўлади», деб маслаҳатлашиб, [Ўзган (Йивеч- энг) хукмдорини] ўлдирмоқчи бўлишди. Лекин бунга хеч ким журъат этолмади. Уларнинг ичида энг ёш бўлган

бернлган [Чжунггуо лил^й гуанчжи цилян. 809-6.]. Уйғурча таржимада «Чирикчн-бек» деб номланган.

1и Дувэй - мил авв. биринчи микг йиллик ўргаларида таъсис этилган харбий лавоэим. Ғарбий Хан лаврила махаллий хокнмлар нхтифидаги ҳдрбин кисмларга кумондонлик килган [Чжунггуо лидай гуанчжи шшян 809-6 ]. Уйгурчатаржимада «гугук-бек» деб номланган.

, г Аслнятнинг шу жойида Ру Шоу ($0]|)нсмли тарихчииинг шархи берилган. Унда шу даврда «жянгжюн» деб номланган бош қумондонлар кўп бўлганлиги сабабли уларни бир-бнридан ажратиш максадила ушбу бош кўмондон унвони олдига «Эршн» этнониминн кўшиб ёэилганлигн тушунтирилган.

64

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

/ 1146(1146)/20а! д зангквейлик156 чавандоз Чжао Ди ўз шам- ширини сугуриб олиб, Ўзган (Йивечзнг) хукмдорига урди. Ҳукм- дор ўлганидан кейин, унинг бошини кесиб олиб, Чжао Ди ва Шанг Гуанжилар бош қўмондон ҳузурига олиб борди.

Ҳарбий юриш бошланганида, Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] орқада кетаётган эди. Шунда Тангри ўгли Асуэн (Усун) [давлатига] элчи юборди ва ундан ўз қўшинларини Ф аргона (Ю ан)га юбориб, ҳужумда қатнашишини талаб қилди. Асуэн (Усун) [ҳукмдори] икки минг отлиқ лашкар сафарбар қилган бўлса ҳам, у иккиланиб [одамларини урушга] юбормади Риейшией (Эрши) кўмондони Ли Гуангли шарктомонга қайтиб кетаётганида, йўлдаги майда давлатлар [ҳукмдорлари] Фарғона (Ю ан)нинг маглуб бўлганлигини эшитиб, ўз фарзанд- ларини ва укаларини унга хамроҳ қилиб, Тангри ўгли ҳузурига совғалар билан юбордилар, уларнинг [Тангри ўгли] билан учрашишини ва у ерда гаров сифатида туришини истадилар. [Шундай қилиб] Риейшией (Эрши) [кўмондони Ли Гуанглининг] Фаргона юриши якун топди.

Жюнчжэнг [унвонли] 157 Чжао Ш ичэнг уруш жараёнида довюраклик килиб [фарғоналиклар] ичига кириб борди ва кўп қаҳрамонлик кўрсатди, Ли Дуо эса Чжанг режаларини ишлаб чиқди. [Уруш сафаридан] қайтганда Юймэн чегара дарвозасига 10 мингга яқин одам ва мингтадан ортиқ от етиб келди. Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] орка сафда юрганлиги туфайли унинг қўшинлари озиқ-овқатдан қийнал- мади. Жангда ўлганлар сони кўп бўлмаган эди. Аммо амал-

154 Даангквей (Ог1ап§-к|»е1 _ЬЯ, зам. тал. 5Нап£(>|м) - хоэирги ХХРнинг Гансу ўлкаси Тяншуй шаҳри худудидаги жойнннг номи. У Хан сулоласи даприда пайдо бўлган. Ундан илгариги минг йиллик даапмила Гуй-рунг (3$зЙ) деб аталган халқ яшаган Ўшанда бу жой КнвеЙ (Х]луе1а хозирги талаффузда Гуй Й ) деб номланган. Атамадаги «шанг» иероглифи юқори маъносини англатади. Кейинги даврда маэкур халк яшаган ҳудуд юкори ва қуйи кисмларга ажратилганлнги туфайли тарнхда Шангкивей (Юкори Кивей) яа Шякивей (Қуйи Кивей Т Й ) топоиимлари пайдо бўлган. Гуй-рунг (1РэЙ) кадимда «Квей-ривем» деб ўқилган бўлиб, у Квейда юртида яшовчи ривем [рунг)лар маъносини англат&ди. Рунг қадимги хитойлар (шялар)нинг гарбида яшаган халкнинг хитойча номи, у «от минувчилар» маъносини билднрали [Ходжаев А. Из истории древних тюрков... С. 31-35]. Квей аслидақушнингномн бўлган Қадимги битикларда «Мил.авв. 688 йилда Чин (31 кад.ўк П/эег) мамлакати хукмдори Угунг квей-руигларга хужум кклиб, уларнинг ерини тортиб олди еа уни Квейшян (Квей ноҳияси) деб атади», деган маълумот маажуд [Ханюй дазидян 6-жилд. 3766-3767-6.; Чжунггуо гужин диминг дацидян. 43-6.]

137 Жюнчжэнг ( Я Ш ) - ҳарбийларнинг ҳукук масалаларн бўйича жавобгар амалдори.

65

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

дорларни на лашкарларни аямаганлиги сабабли одамлар бекорга нобуд бўлди. Шунга қарамай, Тангри ўғли бу амапдор- ларнинг узоқдаги Фарғонага қарши урушда қатнашиб, жафо чекканлигини инобатга олиб, уларни жанобгарликка тортмади, аксинча Ли Гуанглига хайши-хоу 158 унвонини, /1146(1146)/206/ Ўзган (Йивечэнг) ҳукмдоринн ўлдирган чавандоз Чжао Дига шинчжи-хоу154 унвонини, кўшин ҳуқуқи масаласига жавобгар зобит (жюнчжэнг) Чжао Ш ичэнгга гуанглу-дайфу)1Й0, Шанг Гуанжега ш аофу161, Ли Дуога Шангданг [вилояти]162 ҳокими (тайшоу)103 унвонини инъом этди; [саройдаги] тўқкиз вазирлих- нинг (жючинг Ш ) ]64 харбий амалдорларидан уч кишининг лавозимини хоу (тўра)165, шянг (вазир)166, жюн (вилоят ҳокими)161

139 Хайши-хоу (Й Э -® ) — Фарғонага каршн урушда Хан имперняснга хнзмат кўрсатганшахсга берилган фахрий уивон бўлиб. у денгиз гарбидаги замин тўраси маъносикианглатади.

195 Шинчжн-хоу ( Ш Й {Ц) - Фаргонага карши урушда хизмат курсатган шахсгаберилган фахрий уняон. V «янги талофатга сабаб бўлгаи жон тўраси» маъносини англатадн.

,и Гуанглу-дайфу - Ҳарбий кенгаш ишларини бошқарувчи амалдор Ушбуунвон номидаги «гуанглу» сўзи «ёруглик ва бзхт-саодатга элтувяи» мвъносини билдиради Н.Я.Бичурин таржнмасида «биринчи даражали унвон» деб Шархдангал[Бичурин Н.Я. Собраиие сведений. . Московское изд. Т. 2. С. 167].

111 Шауфу - маъмурий лавознм бўлган. Хан даврида уш бу лавоэнм имлераторсаройининг ёки вилоятларнинг молилвий ишларини бажарвдиган амалдорга берилган [Чжунггуо лидан гуаняжи индян. 174-6.]. Шунинг учун мазкур лавоэимки хазиначи бек деб таржима килиш хам мумкмн.

ш Шангданг ( ± Я - хоэиргн қискартирнлган шакли _ Ь ) — кадимда Хитоннимг Шанши ўлкасидаги бир жойнинг номи бўлган Х&л даарнда Шангданг-жзон (_ЬШ ® — Шангданг иилояти) деб аталган [Цихай. 170-6.]

из Тайшоу (& Ф ) - Хан даврида олий даражали маъмурнй лавоэим бўлган. Маэкур лавозим дастлабда «шоу» деб аталган ва вилоят даражасидаги маҳаллий ҳокимиятни бошкарувчи амалдорга берилган. Кенин бунга ҳурмат юзасидан олий, катта маъносини англатувчи «тай» сўзи кушилнб, <сгаДшоу»га анллнтнрипгая [Чжунггуо лнлай гуаичжи цидян. 138-139-6] Аслиятнннг уйғурча таржимасида у «қушбеги» деб таржима қилинган.

'^Ж ю чинг ( А Я ) - замонавий тушунчада 9 ваэирлик. Бу хдқда юкорида 107-иэохда айтилган

113 Хоу (£ 1 ) — кадим эамоида чегара яилоятлврии назорат қмлиб турувчи дврбий амалдоргя бериладигвн унвон бўлган. Айрнм холларда Хитой хукмдорларининг яқин кариндошларига ва имперня доирасидв тобе бўлган хукмдорларга ҳам шу унвон бервлган [Чжунггуо лидай гуанчжм цидян. 739-6.].

’** Шянг (Л ) давлатнкяг карорлар кабул килиш ва уларни ижро этилншннн таъмннлаш ишларн бил&н шугуллаиувчи амалдорга берилган лавоэим бўлган Ушбу лавозим шмнгшянг деб хдм номланган. Хан даврида у чал кўл (биринчи) шннгшяиг, ўнгқўл (иккинчи) шингшянг каби икки даражага бўлннгвк (Чжунггуо лидай гуанчжи цидян 870-6.1.

112 Алвалги Хан даврида Хитой ҳудудн 36 та ҳокимлнкха (жюн 5 ) бўлинган бўлиб, улзрнинг бошлнклари жюи деб номланганлар [Чжунгтуо лндай гуанчжн цидян. 793-6.]. Шунинг учун бу даврга нисбатан жюн атамасини внлоят ҳокими деб тушуниш мумкнн.

66

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

даражасига кўтарди. Юздан ортик одамга 2 минг ботмон (дан 5 ) , мингдан ортиқ кишига минг ботмон дон миқдорида маош белгилади. Уз хоҳишлари билан ҳарбий юришда қатнаш- ганларга берилган мансаблар уларнинг кутганидан зиёд бўлди. Урушга сафарбар қилинган жиноятчиларнинг гуноҳи кечирил- ди. Улганлар [оиласи]га инъом этилган маблағ қиммати 40 минг кием (к1е т , зам. ўқ. ] т 1&),68га тенг бўлди. Ҳаммаси бўлиб, икки марта Фарғона (Ю ан)га қарши қилинган уруш учун тўрт йил сарфланди.

Хан [қўшинларининг қўмондони Ли Гуангли] Фаргона (Ю ан)га қарши урушдан кейин Муэтцат (МиэМаа!, МиэМза! № 8 )н и Фарғонага ҳукмдор (ванг I ) қилиб тайинлаб кайтган эди. [Лекин] бир йил ўтгандан сўнг, Фарғона зодагонлари М узтцатни Ханга хушомад қилиб, давлатини қиргинга дуч қилганликда айблаб, ўлдирдилар ва унинг ўрнига [ўлдирилган] Мекўа (Мекоа Ш Ш )нинг укаси Дзанпионг (021апр1оп§ замонавий талаффузда Чанфэнг)ни Фарғонага (Юанга) ҳукмдор (ванг) этиб тайинлаб, унинг 11146(1146)!21а! ўғлини Хан саро- йига гаров учун юбордилар (ручжи А М ). Хан [сулоласи] бу ҳолатни [фаргоналикларнинг] итоат рамзи, деб билиб бунга жавобан совғалар билан элчилар юборди. Шундан кейин Хан [сулоласи] Фарғона (Ю ан)нинг гарб томонидаги мамлакатларга 10 мартадан зиёд элчилар юбориб, уларга гаройиб нарсалар олиб келишни ва [Ханнинг] Фарғона (Юан)га қарши килган урушда кўрсатган қудратини (вэй) ва илтифотини (дэ) 164

Кисм (к |е т ♦ . зам. ўк. жин (рус алаби&гила шинь) иероглифи олтин маънпсини ан1 латади. Аммо Хан сулоласи замонидв жин кумушни ўлчашда кўлланиладиган огирлик бирлиги бўлган. Ксйинчалик Хитойда олтин ва кумушни ўлчашда ! сар (лянг М. яъни 37,301 граммга тенг) огирликнн ) жин ( £ ) деб айтиш одатга кирган [Ханюй дазидян. 6-жилд 3766-4167-6.]. Ундан ҳам кейинрок кием (1иет 4г) ўрнига тврози, болта, чопиб ташлаш маъносини билдирадиган к|еп (жин ! \\х\ 1т) иероглифн ишлатилган Аввалигв ] жин 16 сар <л*нг №), ксйинчалик Юсар (лянг)га тснг бўлган [Ханюй дазндян. 3-жнлд, 2022-6.]. Якнн замонда 1 жин 596,6818 траммгв тснг эди. Х<вир 1 жин 500 грамм оғирлигида ишлатилади. Бундан ташкзри, қадимги Хитойда асосан кумуш пул ишлатилган. Шукинг учун бу матндагн 40 минг кисм <жин)нинг ҳажмн 1492,04 кг (40000 X 37301 гр.) кумушга тенг, деб тушунмоқ лозим. Н.Я.Бичурин твржимасида жик (1ает !&) сўзи тушиб колган [Бичургм Н.Я. Собрание свсдснмй.. Московское кзд. Т. 2. С 167]

149Қ адимий Хитой хукм дорлари , ж умладан Х ан сулоласн им ператорлари , атроф даги хвлкларга босим иш латнш м ақсадида ўзларининг кудратли харбий кучга (вэй £$) эга эканлигини ва шунинг билон бирга маэкур халкларга ктоаткорлик эааэига уларга квтта химмат (дэ V ) кўрсатишинн намойнш кнлиш масаласнгв эътибор бсришган. У ларкинг туш унчаснга кўра, ш унинг бнлан бош ка мвмлакат

67

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

эътироф этишни ва тарғиб қилишни буюрди. Шунинг билан бирга Дунхуангда Жючюан лашкарлари бошлиғи (Жючюан

-Ч 170дувэи) лавозими таъсис этилди .Ғарбдаги Лобнор кўли (Яншуй Ш^КУ^гача бўлган масофада

йўловчилар тўхтайдиган жойлар барпо этилди. Бугурда бир неча юз лашкар дехқончилик килиш учун жойлаштирилди. Экин ерларни химоя қилиш учун амалдорлар тайинланди. Чет элларга борадиган Хан элчиларини таъминлаш учун озиқ-овқат жамланди.

Б и тикчи лар бош лиғи хазратлари (Тайши-гунг

қукмдорлврнда бир томондан қўркув туйгусини, иккинчи том ондан улврда совгалар олншга киэикиш туйгусини уйготиш йўли билан уларми итоаткорлнкда ушлаш мумкин Ушбу тушунча Хнтой императорлври Таигринннг ер юэидаги вакилидир, итоатдан бош тортганларни жаэолаш, нтоаткорлик килганларга ғамхўрлик килиш уиинг ваэифасидир, дсган наэария асоснда шакплаиган. НЯБнчурнн таржнмасида «вэн» ва «дэ» сўэларн галаба деб таржима кнлинган [Бичурин Н.Я. Собраннс сведений . Московское нзд. Т. 2. С. 167]. «Фэрғона тазхнрасиннянг уиғурчъ таржимасида «вэй» сўэн «шону-шуқрат» маъносида ишлатнлгаи. Чунончи, ушбу таржимада «Хан сулоласи кна атрофга ажойиб-гарпйиб нарсаларни топиб келиш ҳамда Ханнинг Фарғона юриши туфайли коэонган шону-шухрати ва илтифотини намойиш килнш учун Фарғонанинг гарбидаги мамлакатларга яиа кўп марта элчи юборди», деб йэилган [Снма Чян. Тврихий хотиралар. $17-6.].

1,в Аслият матни оралнгида келтирилган Сюй Гуангнинг шархида айтилишича, бирннчи ёзилган нусхада <(таъсис этилди» (чжи I I ) дегаи сўэ бўлмаган Дунхуангда Юанчюан (Уиап-сЬиап Л А - чукур булок демакдир) ноҳияси мавжуд эди. Бу ерда «юан» иероглифи ўрнига жю ()Ш Я ) иероглифи ншлатклган, деб айтилган. Хақнкетан ҳам. Дунхуангда шундай булок ҳоэир ҳам мавжуд. Ушбу шарҳга кура, Жючюин Дунхуангдаги бир жойнмнг номи, уни ҳоэирги Жючюан (Я Ж Т5)аи-с121\уап) шахрн билан адаштнрнб бўлмайди. Афсускм, бу маълумотдан фойдаланган аксарият олимлар маэкур шарҳга эътибор бермаган. Катга бир гурух хитой олимлари томонидан ёэилган «Шиюй тунгши» номли всарда хам бу ҳолатии куэлтнш мумкин. Чунончи, ушбу асарда «Ханшу»минг «Ғарбин мамлакатлар» (Шнюй чжуан) бобига ишора килингаи ҳолда «Дунхуанг ва Жючюанда «лувэй» лаиоэнмн таъсис этилгаи», деб 1 икр этилган [Шнюй тунгши. 53-6.]. Аммо «Шиюн чжувн»да бундай гап йўк. V ерда «дастлаб Жюяюан вилояти таъсис этилди... кейин бу Увэй, Чжанъе, Дуихуанг бўлиб, жами 4 вилоятга ажратилди», деган маълумот келтирилади [Ханшу. 2364(115бу2а-2б/-б.]. Бупдан ҳолат НЯБичурин таржимасида ҳам мавжуд. Унда Думхуангда жючюан лашкар бошлмги (Жючюан дувэн) лавозимн таъсис этилди тушунчаси «В Дунь-хуан и Цэю-цюань поставлени гарниэоми» деб ёэилган [Бичурим Н Я. Собрание сведения... Московское иэд. Т. 2. С. 168]. Ҳозирги Жючюан шаҳри Дунхуанг билан Уяэй шаҳарлари оралнғидв жойлашган бўлиб, у милавв. 121 йилда хунлар хокснн Кунъянинг маркаэи бўлган [Цнкай. 936-6]

111 Я нш уй (Я ньш уй) «ш ўр сув» м аъносннн ангпвтадн1,1 Тайшн-гунг (^ с £ 4 * ) — Снма Чяннинг унвони. Аслида бу унвон «Тайши-лин» ( & £

^ - бош котиб йки котибият бошлнги маъносини англатади) деб иомланган. Аммо атрофдагнлар унга ҳурмат билдирнб, «ТаЙши-гунг» (Битнкчилар Ёки котибият бошлиги ҳаэратлари) деб аташган [Чжонгуо лндай гуанчжи пндян. 142-6.]. Қадимги Хнтойда «гунг» сўэи олий мартабалн шахсларни, жумладан олимларни улуглашда хам ишлатилгаи (Ханюй даэидян. 1-жилд, 242-6 ] Шуиинг учун бу жойда унн «ҳаэратлври» деб таржима кшшш тўгри бўлади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ёзади: «Юй тазкираси»да «Дарё 173 Кунлун тоғлариданбошланади, Кунлуннинг баландлиги 2,5 минг ли (1440 км)дан зиёддир, у қуёш ва ойнинг нурини тусиб туради; Тоғнинг устида шарбат булогидан ҳосил бўлган Яочи (УшосЬ1 кўли бор», дейилган. Чжанг Чян элчи бўлиб Бақтрия (Дайғиа / Дашя)га бориб келганидан кейин, «Юй тазкираси»да тилга олинган дарёнинг бош манбаси Кунлун эканлиги шубҳали бўлиб қолди.

/1146(1 }46)/21б/ Қадимги 9 ўлкадаги тоғу дарёлар ҳақида сўз юритиладиган китоблардан «Шангшу» ( $ в - «Қадимий тарих»)173 даги хотиралар ишончли ҳисобланади. «Юй тазки- раси» (Юй бэнжи Ф й ) ва «Тог ва денгизлар қомуси» (Шанхай жин Ш Ш ££ )да хотираланган ажойиб ва гаройиб нарсалар тўгрисидаги сўзларнинг аникдиги ҳакида бир нарса дейишимиз қийин.

Суойин (Ноаникликларга изохдар) 176 [номли шарҳлар тўплами]да мақтов билан ёзилган Буюк Фарғона ҳақидаги маълумотга буованг ( Ш Ш ) 177 туфайли эга бўлинди. Дарёлар Тазик (Тяочжи) ғарбидаги денгизга қуйилиши аниқланди. Тангри отлари олиб келинди. Номаълум бўлган Цунглинг (П омир)да чанг-тўзон йўқлиги аниқланди. Ш ўркўл таъриф- ланди ва ноаниқпиклар бартараф қилинди.

[Шу жойда] Буюк Фарғона (Дай-юан) тазкираси якун топди».

Ушбу сў! (хэ Д ) кайси дарёни наэарда тутаеттанлиги асл матцда айтилмаган Аммо «Фаргона тазкираси»нннг уйгурча таржимасида <<дар£» сўзи «Хуангхэ ларбси» деб ёзилган [Тарихий хотиралар 517-6.] Н.Я.Ьичурин вя Ь. Н.Кюиер уии «Жсптая река» деб тармшма килганлар Маълумки, «Жслтая река» Хуангхэ топониминннг русча таржимасидир. Маэкур «дарв» сўэини бундай таржима қилишга асос йўк

м Яочи - кўл номи. V суви тиник кўл маъносини англатади. «Яочи» деб аталган кўл номи ҳоким Мунннг мил авв 989-988 йиллардаги гарбий сафарларига бағишланган «Му Тянэи чжуан» номли сафарноманинг 3*бо6ида хам учрайди.

1М«Шангш>э> { кискартирилган шакли ИШ ) - мил.авв. ХХҒ-Х1 асрларда мавжудбўлган Шя (X ), Шанг (Й ) ва Шичжоу (Э ® ) квби ҳокимлик)ларнинг ҳукмдорлари айтган сўшарнкнг тўплами У «Шу» ( X / «Шужин» ( -^ гй ) леб хам иомлангаи. «Шанг» нероглифи кадимий, <л»у» зса тарих, кктоб маъноскпи англатади Шунинг учун «Шангшу»ни «Кадимнй тарнх» деб таржнма килиш мумкин.

| ,4 СуоЙин ( Х Я - «Ноаникликларга иэоҳляр») - Таяг сулоласи тарихчилари томонн* дан ёэилгаи «Шижи Суойнн» (Й 1Й Й Я 1 - «Тарнхнй хотиралардаги ноаннкликларга изоҳлар») номли кадимий манбаларга тузилгаи шарҳлар тўпламининг кискартирилган номи.

1,7 Бу ерда Чжанг Чянга инъом этилган «буованг-хоу» умвонн кнскартилиб ёэилган

69

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«Х А Н Ш У »(«Хан [сулоласи] тарнхи»)

М анба ҳақида. «Шижи»дан кейин ёзилган сулола тарихи «Ханшу» (Ш ® , қискартирилган шаклда - «Хан [сулоласи] тарихи») хисобланади. Уни сарой тарихчиларидан иборат катга бир гуруҳ ёзган. Бу тарихни охирига етказган сарой тарихчиси Бан Гу унинг муаллифи ҳисобланади. Шунинг учун «Ханшу»ни Бан Гу ёзган, деб айтиш одат бўлиб қолган. Ш унда асарнинг ҳажми 200 боб бўлган. Бан Гунинг вафотидан кейин мазкур тарихга яна 20 боб, жумладан фалакиётга оид боблар кўшилган. Мазмунан «Ханшу» Ғарбий Хан сулоласи (мил. авв. 206 — мил. 8) ва ундан кейинги 212 йиллик тарихий вокеаларга багишланган бўлиб, у «Шижи»нинг давоми ҳисобланади Аммо унинг тузилиши Сима Чян асаридан бироз фарк килади. «Шижи»да Марказий Осиё тарихига тегишли маълумотлар «Буюк Фаргона тазкираси» («Дай-юан лечжуан» ^ Й 54 Я ) ва «Ҳун тазкираси» («Шюнгну лечжуан» деб номланганмахсус бобларда берилган бўлса, «Ханшу»да «Ғарбий мамлакатлар тазкираси» («Шиюй118 чжуан» ва «Чжанг Чян тазкираси»(«Чжянг Чян ва Ли Гуангли жуан» ЗЙ Ш ^Ш Э Д Ж ) каби янги бобларда зикр этилган. Бундан ташқари, «Шижи»дан фарқпи ўларок, «Ханшу»га конунларга, географияга, фалакиётта ва санъатга оид янги боблар қўшилган. «Кейинги Хан сулоласининг тарихи» («Хоу Ханшу» / ) а /Я ^ ) ёзилгандан сўнг мазкуртарих «Аввалги Хан [сулоласи] тарихи» («Чян Ханшу» И / 1!| )Х ^ ) деб атапди. Биз асос килиб олинган «Ханшу» 1958 йилда Пекин ва Шангхай шаҳарларида факсимиле асосида нашр этилган «Эрши сиши» (24 тарих)нинг 2-жилдни ташкил этади.

ТАРЖ И М А :«Хан [сулоласи] тарихи (Ханшу). 96-боб, Ғ арбий

м ам лакатлар тазкираси (Ш июй чж уан)179./2372(1164)/17б/Ф арғона давлатининг (Дай-юан-гуо ^?® Ш )

Шиюй , русча транскрипцияда Сиюй) топоннмн ҳахида мазкур асаримнзннпгиккинчи Кисмидаги шу атамага багишланган параграфда батафсил маълумот беридган.

179 « Ш ию й чжуан» номли 96-боб «24 тарих»га киритилган Х а нш у»нинг 2364(1156) 2386(1178) бетларидан жой олган.

70

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ҳукмдори Кивэйшан (Гуйшан-чэнг Косон)ш шаҳридатуради. [Бу ердан] Чангьангача 12 минг 550 ли (7228.8 км) келади. Аҳолиси 60 минг оила, 300 минг кишидан иборат. [Шулардан] аскарликка яроклиси 60 минг нафар. [Ҳукмдор кўл остида] бир вазир ва бир вазир ёрдамчиси бор. [Фарғонадан унинг] шарқидаги кўрикчибек (духу) маҳкамасигача 4031 ли (2321.856 км), шимолидаги Кангкия (Кангжюй) пойтахти Пиедакян (Битян, Б эйтян)11" шаҳригача 1510 ли (869.76 км), жануби-ғарбидаги Улуг Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи А Я & ) [мамлакатигача] 690 ли (393.4 км) келади. [Фарғона давла- тининг] шимолий ҳудуди Кангкия (Кангжюй Ж Ш ), жанубий ҳудуди - Улуғ Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи) [давлати] билан чегарадошдир. [Фарғона давлатининг] ери, иклими, бойлиги, аҳолининг урф-одатлари Улуғ Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи) ва Парфия (Анши) билан бир хил. Фарғона (Дайюан) атрофида узумдан мусаллас (жю /ри Ш) килинади [Бу ердаги] бойлар 10 минг пуддан зиёд мусаллас саклайди. [Бу] мусаллас бир неча ўн йил турса ҳам, бузилмас ва [маҳаллий аҳоли] уни ичишни хуш кўрар экан. [Бу ердаги] отлар беда билан бокилар экан.

Фарғона (Юан) [хонлигида] /2372(1164)118а/ 70 дан ортиқ шаҳар ва қишлоқлар мавжуд, зотли отлар кўп, [бу] отлардан қонсимон тер чиқиб туради. Айтишларича, бу отлар Тангри отлардан таркалган экан

[Аслият матни оралигида келтирилган изоҳда] Мэн Канг ёзади: «Айтишларича, Фаргона мамлакатида баланд тог бор экан. Ушбу тогнинг устида от мавжуд экан, лекин бу отни

1,0 Кивейшан (к1иге1-$Ьап, зам. ўк. Гуйшан Й Д |, атамаси айрнм хитой шеваларнда Кивейсан деб хам талаффуэ этилади) - шахар номи бўлиб, у Фарғона водийсилаги Косон топонимига таккосланади, Айрим хитой олимларининг тадкикотларига кўра, «1Лин Тангшу» («Танг сулоласининг янги тарихн» //«Эршиси ши» («24 тарих»), Пекцн-Шангхай, 1958)да ушбу топоним «Кзсан» (Ке^а! / I I ) , «Юанши» («Юан (сулоласн] тарихн»)да «Кэсан» деб трапскрипция килинган. [Шиюй диминг каолу. 334-6.]. Иирик хитойолими Чэн Чжунгмян (^-# М )н и н г бзншкча, Кэсай» Кеаа! МШ Шюкян деб хам номланган ва у Иаманганнинг жануби-шарқидаги Ахсикент харобасига тўгри келади [Уша асар 531-6.]. А.А. Анарбаевнинг фикрича хам, Гуишан Муттепа (кадимги Косон)га тўғри келади [Анарбаев А А. Ешс раэ о локализапии столичнмх городов Фергани (Давань-Дайюань) и некоторЬ1е спорние вопроси, свлэапние с ними // Археология Узбекисгана Самарканд, 2010. С. 65-71]

,я> Қадим замонда «Битян» ( ^ М ) нероглифлари «Пиедакянъ» (Р)е^а1ааг.) деб ўкилган. Бу хакда асл матнда келтирилган Ян Шигунинг шархида таъкидлаб ўтилгнн [Ходжаев А Сведения о Ташкенте п китайских источниках древнего периода // О'гЬек]5(0Т1 (аго<1. .№ 3 200952-66-6.; Шу муа&чифнинг. Свеления о Ташкенте в китайских исгочниках периода средневековья //Уэбекистон тарихи, 2009, № 4. С. 38-50].

71

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

уш лаб бўлмас экан. Ш у боис ундан насл олиш мақсадида бир дона рангдор уряочи отни тог этагига боглаб кўйишибди. Тогдаги отдан тугилган тойчоқ танаси қонсимон терга ботган зкан. Шу сабабли у самовий от деб номланган экан».

Чжанг Чян Хан императори У-дига биринчи марта тулпор отлар тўғрисида сўтлаб берганида, ушбу император элчилар орқали 1000 жин (рп Гг қозирги хисобда 500 кг) олтин ва олтиндан ясалган от ҳайкали юбориб, Фаргона (Юан) хукмдори (ванг)дан булар эвазига зотли отлардан беришни сўради. [Лекин] Фарғона (Юан) ҳукмдори кўп сонли [Хан] кўшинлари узокдан етиб келолмайди, деб ўйлаб, бунга рози бўлмади ва бебаҳо отларини бермади. Шунда Хан элчилари сўкинди.

[Матн орасидаги изоҳда] Ян Ш игу ёзади: элчилар сўкиниб, Фаргона ҳукмдорини ҳақоратлади.

Ш ундан кейин Ф арғона (Ю ан) ҳукмдори Хан элчиларига ҳужум уюштириб, уларни ўлдирди ва мол-мулкларини тортиб олди. Мазкур воқеадан кейин Тангри ўғли Риейшией (Эрши) кўмондони Ли Гуанглини 100 мингдан ортик лаишарлардан иборат бўлган кўшин билан Фарғона (Ю ан)га уруш килишга юборди. [Бу уруш] тўрт йил (мил. авв. 104-101 йиллар) давом этди. Фарғоналикпар (Юан-рен Ш А ) ўз ҳукмдори Мекўанинг (Мекоа 3 ш, зам. ўк. Мугуа) бошини олиб, 3000 т а 182 от тақцим қилди. Шундан сўнг Хан кўшини қайтиб кетди. Бу иш ларнинг тафсилоти «Чжанг Чян тазкираси»да баён қилинган. Фарғона хукмдори (Юан-ванг 5 2 1 ) ўлдирилгандан кейин, Риейшией (Эрши) қўмондони [Ли Гуангли] унинг ўрнига Хан сулоласига мойиллик биддирган Муэтциен (МиэИч‘а1, Миа1-15‘а1, зам. ўқ. Мейцай Ш ) 183 исмли бир зодагон кишини Фарғона хукмдори этиб тайинлади. Бир йиддан ошикрок вакг ўтгач, Фарғона зодагонларидан бўлган Муэтциенни Хан элчиларига нисбатан хушомадгўйликда айблаб, ўлдирдилар ва тахтга /2372(1164)11861 Мекўанинг укаси Дзанпионг (Дзенфенг / Ог^епГеп^, зам. ўқ Чанфэнг 411$ )ни 184 ўтказиб, уни хукмдор деб тан олдилар.

113 Ю корндз келтирилган <(Шнжи»даги «Фаргона таэкнрвси»да «Хан лашкарларн бнр нсча ўнта зотли от аа 3 мингдан п рти кўрта ҳол отларни танлаб олишди», деб айтилган.

|ЯА Аслиятда Муэтцат. Муэтиай (Миэ1-15‘а1. М иаМ5*а|Ш К. зам. ўк. Мейцай) йзилган. Бирок шу жойда Ян Шигунинг итоқи келтириладн ва унла «8$ иероглифи Миа[ (эам. ўк м у о ^ ) , Ш иероглифи эса циен (г^Чеп, эам. ўк чян Я1) деб талаффуз этилади», деб зикр зтилгам. Шуига асосланиб, ушбу шахснинг исминн Муэтциен ш (клида взднк.

|М Дзанпнонг (Дзеифенг / 0 2 1 епҒепё. ОгшпГел? Я й ) , зам. ўк (анфэнг.

72

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

[Янги ҳукмдорнинг] ўғлини Хан [саройига] гаров сифатида юбордилар. Хан [сулоласи бунга жавобан] элчи юборди ва улар орқали совғалар йўллаб, ўзининг бундан мамнун эканлигини маълум қилди.

Бундан ташқари Фарғонанинг ғарбидаги мамлакатларга ўн мартадан зиёд элчилар юбориб !\Матн орасидаги изоҳда]: Ян Шигу ёзишича, элчилар манзилга етиб борган/, [у ердаги] ғаройиб нарсаларни бидди. Шундан кейин Фарғонага ҳарбий юриш килишга фармон чиқариб, [фарғоналикларга] тахдид солди. Фарғона ҳукмдори (Юан-ванг) Дзенфенг Хан сулоласига йилига икки тулпор бериш ҳақида битим тузди Хан элчилари узум ва беда уруғини олиб қайтдилар. Танф и ўғли тулпорларнинг кўпайтирилишини ва чет эл элчиларига [уларни] кўрсатишни ўйлаб, сарой ва меҳмонхоналар атрофидаги бепоён далаларга узум ва беда эктирди.

\Ян\ Ш игу ёзади: ҳозирги вақтда шимолий йўлдаги барча вилоятларда ва илгари тинчлантирилган шимолий ҳудудларда бёда ўсаётганлигини тез-тез кўриш мумкин. Бу бедалар Хан даврида экилган.

Фарғона (Ю ан)нинг ғарбига юриб, Парфия (Ансиек) дав- латига борса бўлади. Гарчи бу мамлакатликларнинг тили [фарғоналиклардан] катта фарқ 1Я5 қилсада, лекин умумий жихатдан ўхшашлик бор, бир-бирининг сўзини тушуна олади. [Ансиек давлатининг] одамлари чукуркўз, серсоч, савдо ишларига пухта, бир танганинг устида тик туради, уларда аёллар қадрланади, эрлар аёлларининг гапи билан иш тутади Ушбу замин [Фарғона]да ҳамма ипакни бўяр экан (Й 1Й 1 э М. л£)186, темирдан идиш-товоқ181 ясамайди. Ўлган Хан элчилари-

" 9Уйгурча таржимада «бироэ фарк килади», деб гэилган Асл матндаги «по» (® ) иероглифи биринчи напбатда, жуда бир хил ямас каби маъноларни билдиради. Айрим ҳолларда оэгина, салгияа маъносида ишлатилади. Мантикан олиб караганда, Арсак Эронга якин бўлганлиги туфайли у ерда ишлатиладиган тил фарғоналикларникидан катта фарк қилиши табиий. Шунинг учун бу мисолда «по» иероглифинннг иккинчи маъносини иш латит маъкул эмас, деб ўйлаймиз.

|Я* Ушбу маълумот «Ханшу»нинг уигурча таржимаснда «у ерда нпак ва сир йўк», деб хато таржима килинган (Ханиома. Я79-6Л Сима Члннинг каламига мансуб бўлган «11)ижи» номли асарнмнг Фарғонага бағишланган бобида «чиди у цичи» ( Я Ф £ & 9 ) деб езилган. Бу маълумотни «у ерда ипак бўёги йўк» деб эмас, балки «у ерда ипак бўялмас экан», деб таржима килиш тўгри бўлади.

1,7 «Чи)> ( ) иероглифи уйгур тилига «асбоб» деб таржима килинган. Бу тўтри эмас. Биэуни «идиш-товок» деб таржима кдпдик. Чунки темирдан ясаладцган кегмон, болта, теша, пичоҳ каби ускуналар хам асбоблар каторига киради. Археологик мзьлумсгглардан маълумки.

73

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

нинг асирга тушиб қолган лашкарлари [фарғоналикларга] ҳарбий қурол-яроғ ясашни ўргатадилар.

[Матн орасидаги изоҳда]: \Ян\ Ш игу ёзигиича, мазкур давлатга борган Хан элчилари орасида ўлганлари бўлди, асирга тушганлари эса ўргатиш ишлари билан шугулланди.

Хандан келтирилган сарик ва оқ олтинлардан буюмлар ясаганлар /2373(1165)/19а/, [уларни] пул тариқасида ишлатма- ганлар Асуэн (Усун)дан бошлаб, унинг гарбидаги Парфия (Ансиек)гача [бўлган элларнинг] ҳаммаси ҳунлар билан яхши муносабатда экан. [Шунинг учун] ҳунлар зулмига дуч келган рузиеликлар [қўрқканидан] ўз ҳукмдори (Тангрикути)нинг мактуби билан мамлакатларига келган Ҳун [давлати] элчиларини озиқ-овқат билан таъминлаганлар ва уларни қийин аҳволга туширмаганлар. Хан [сулоласи] элчилари эса озик- овқатни, миниш учун керакли отларни ўз хисабидан сотиб олишга мажбур бўлган. Чунки Хан [мамлакати] узоқда бўлса-да, мол-дунёси кўплиги сабабли [маҳаллий халк Хан элчилари билан] савдо-сотиқ қилиш орқали ўз талабларини кондирар эдилар. Лекин Қўпнор Тангриқуг (Хувейя Танйи /Шанюй) Ханга тобе бўлган- лигидан сўнг [улар] Ханга ҳурмат билдира бошлаган».

«ХОУ ХАНШ У»(«Кейинги Хан [сулоласн| гарихи»)

Манба ҳақида. «Кейинги Хан [сулоласи] тарихи» («Хоу Ханшу») Ғарбий Жин (Ши-Жин) сулоласи даврида (мил, 265- 316) сарой тарихчилари ота-бола Хуа Чяо ва Хуа Челар томонидан битилган. Унинг ҳажми 97 бобдан иборат. Ушбу тарихда Фаргонага оид маълумот алоҳида жамланган ҳолда берилмаган. У мазкур тарихнинг «Ш июй» («Ғарбий мамла- катлар») деб номланган 88-бобидаги «Ёркенд давлати» («Шачэ- гуо» 5 £ ^ Ш ) бўлинмасида келтирилади»

ТАРЖ ИМ А :«Кейинги Хан [сулоласи] тарихи (Хоу Ханш у), 88-боб,

Ёркенд давлати тазкнраси (Ш ачэ-гуо)... /3826(1316)/! 76/ Хунлар (кунна / шюнгну) Тангриқути

бу каби ишлаб чикарнш кураплари бундан икки минг йил мукаддам Фаргонада ясалган. Шунинг учун «чи» исроглифини «асбоб» двб таржима килнб бўлмайди.

74

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

М арказий Хитой (Чжунггуо)даги Ванг М анг қўзғолонидан фойдаланиб, Ғарбий мамлакатлар (Шиюй)ни қайтадан уз назорати остига олди. Биргина Еркенд давлати (Шачэгуо)нинг хукмдори Йиан (VIап Ш зам. ўк. Ян) кучли бўлганлиги сабабли итоат қилмади. ... Тянфэнгнинг 5-йилида [мил. 5 й.] Йиан вафот этди, ўгли Канг ( Ш ) тахтга ўтирди. Хан императори Гуангьунинг биринчи йилида (мил. 25 й.) Канг атрофдаги қўшни давлатлар билан бирга ҳунларга каршилик кўрсатди... Гуангьунинг 9-йидда [мил. 33 й.] Канг касал бўлиб ўлди, ... ўрнига укаси Ғиен (у1еп, зам. ўк. Шян К) тахтга ўтирди..

13827(1317)/20а! [Мил. 46-йилда] Шаншан (Пшамшан), Чэши (Турфон) қайтадан ҳунпарга итоат қилди. [Шунга қарамай], Ғиен (Шян К ) зўровонлик қилишни давом этди. Кусан хукмдори (Кивейсэк-ванг / Гуйсай-ванг Й Ш 1 ) биз узокдаги давлатмиз, деб Ғиеннинг элчисини ўлдирди. Шундан сўнг Ғиен [Кусан ҳукмдорини) ўлдириб, унинг ўрнига мазкур давлат зодагони Сижян ( й )ни хукмдор этиб тайинлади. [Кўп вақт ўтмай] Ғиен ўзининг ўғли Зелуо (Я!|Ж)ни Кусан (Кивецие, зам. ўк. Гуйзи & Й - Качар давлати) хукмдори (ванг I ) этиб тайинлади. Зелуо ҳали ёш бўлганлигини ҳисобга олиб, Кусаннинг бир қисмини Улэй ( М в ) давлати деб номлаб, Сижян (5у1ап И И )н и унга ҳукмдор этиб тайинлади. Бошка бир зодагонни Кусан (Гуйсай) ҳукмдори этиб тайинлади. Бир неча йил ўтгандан сўнг, кусанликлар Зелуо билан Сижянни ўлдириб, ҳунларга элчи юбориб, бошқа ҳукмдор тайинлашни сўради. Ҳунлар кусанлик зодагон Шэнду (Й Ш Инд)ни Кусан (Гуйзи, Качар)га ҳукмдор этиб тайинладилар. Шундан кейин Кусан ҳунларга итоат килди.

Ғиен /3827(1317)/2061 Буюк Фарғона (Дай-юан) хукмдорини ўлпонни кам топш ирганликда айблаб, атрофидаги давлат- ларнинг жангчиларини йиғди, бир неча ўн минг кишилик қўшин ташкил этиб, Буюк Фарғона (Дай-юан)га қарши юриш қилди. Буюк Фарғона ҳукмдори Иианлиэу (¥1ап-11эи, зам. ўк. Янлю Ж @ ) Ғиен (Шян)ни кутиб олиш учун олдига чиқиб, итоат қилишини билдирди. [Шундан сўнг] Ғиен юртига кайтиб кетди. [Қайтишда у] Кивомией (Кюмие, Жюми, Д1-пие ^ Я ) ,ян хукмдори Гиаосэкцие (Чяосайти ^ЙШ й)ни Фарғонага ҳукмдор этиб белгилаган эди. Лекин Кангкия давлати Фарғонага бир

5М Кивомиеи (зам. ў к Жюми) давлатининг номи «Кейинги Хан [сулоласи] тарихи»нинг уйгурча танланма таржимасида «Уаун ткгир беглиги» деб апвлган ва унинг ўрни Шаркии Туркистоннинг Керия наҳиясн ўрнида жонпаштанлиги £знлган [Кейинги Ханнома. 526,566*6.].

75

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

неча марта ҳужум қилганлиги сабабли Гиаосэкцие бир йилдан кўпрок вакт ҳокимият устида туриб, юртига қайтиб кетди. Ғиен уни яна Кивомиейга ҳукмдор қилиб тайинлади. Одатдагидек ўлпон тўлаб туриш шарти билан Йианлиэуни Фарғонага қайта ҳукмдор қилди».

«Ж И Н Ш У »(«Ж ин [сулоласи] тарихи»)

Манба ҳақида. Кейинги Хан сулоласи емирилгандан кейин Хитой бир неча аср давомида майда давлатларга бўлиниб кетган. Лекин сулолалар тарихини битиш анъанаси йўқолмаган. Шу боис бир катор майда сулолалар тарихлари битилган. «Сангуо чжи» - «Уч ҳокимлик тарихи»ни Чэн Шоу280-286 йилларда ёзган), «Жиншу» ( М ® / М ^ - «Жин [сулоласи] тарихи»ни 330-340 йиларда Ванг Ин ёзган), «Сунгшу» (5£ Ш ^ ̂ - «Сунг [сулоласи] тарихи»ни 487-488 йилларда Лянг Чэн ёзган), «Нанчишу» ( Й Ш Ш / Ж ^ - Жанубий Чи [сулоласи] тарихи» 749-501 йилларда ёзилган, муаллифи Шяо Зишян), «Лянгшу» (^£Ш - «Лянг [сулоласи] тарихи»ни 589-636 йилларда Яо Силян ва бошқалар ёзган), «Чэншу» (Й Ш / - «Чэн [сулоласи] тарихи»ни 557-588йилларда Чэн Буозай ёзган) каби асарлар шулар жумласи- дандир. Марказий Осиё тарихига оид маълумотлар баёни нуқ- таи назардан олиб караганда, мазкур майда сулолалар тарих- лари ичида «Сангуо чжи», «Жиншу» ва «Лянгшу» алоҳида ўринда туради.

Мазкур сулолалар тарихлари ичида Фарғонага оид маъ- лумот «Жиншу»нинг 97-бобидан ўрин олган. Бу маълумот «Буюк Фарғона давлати» («Дай-юан-гуо») номли сарлавҳа билан берилган. Бундан ташқари, ушбу асарларда Кангкия

|!ч Милсдийникг 8 йилида дехконлар кўзғоланлари натижасида Ғарбий Хан (Ши-Хан - мнл авв 206-мил. 8) ёки Аввалги Хан (Чян-Хан) сулоласи тугатилган. 23 йилда 15 йиллик ички урушдан сўнг Лю Сю исмли шахс зодагонлар томонидан ташкил этилган ҳарбий қисмлар ёрдамида уруш ҳолатини тугатиб, ўзини император деб эълон килди ва ўз сулоласини Хан деб номлади Саройдаги тарихчилар гуруҳи кайтадан шакллантнрилди, анъанага кўра тарих ёзиш ишлари давомлаштнрилган эди. Аммо икккнчи Хан сулоласининг яхлит тарихн Гарбий Жин (Ши-Жин) сулоласи даврида (мкл. 265-316) сарой тарихчилари ота-бола Хуа Чяо ва Хуа Челар томонидан битилган ва у «Кейинги Хан (сулоласи) тарихи» («Хоу Ханшу») деб номланган Унннг ҳажми 97 бобдан иборат. Марказий Осиё тарихига оид маълумотлар ушбу тарихнинг «Шиюй» («Ғарбий мамлакатлар») деб номланган 88-бобида келтирилади. Аммо унда Фарғона тарихига оид маълумот алоҳнда бўлинма сифатида келтирилмайди.

76

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

давлати ва кадимий Шаркий Туркистонда мавжуд бўлган Қарашар (Қорашаҳар), Кучар давлатлари хакида маълумотлар келтирилади. Ушбу маълумотлар Н Я.Бичурин таржималарида йўқ. Аммо Н.В. Кюнер уларни рус тилига таржима қилган19 .

ТА РЖ И М А :«Ж ин |сулоласи | тарихи (Ж иншу). 97-боб. Гарбий от

м инувчилар (Сией-рипсм / Ш и-рунг В £ ) ./5496(664)/8а/ Бую к Ф аргона (Д ай-ю ан)191.Буюк Фарғона (Дай-юан) давлати Луоянг 1,2 нинг ғарб

томонида 13 минг 350 ли (7804.8 км) нарида жойлашган. Жанубда [у] Улуғ Ғузер (Да-юэчжи Л ^ К ) [эамини] билан, шимолда Кангкия (Кангжюй Я Ш )т [давлати] билан чегарадош. [Буюк Фаргона (Дай-юан)да] 70 дан зиёд катта ва кичик шаҳарлар мавжуд. [Ушбу мамлакатда] гуруч ва буғдой экилади, узумдан мусаллас килинади, танасидан консимон тер чикадиган зотдор отлар боқилади. Махаллий халқ чукур кўзли (шэнмулй @ ), серсоч 94, урф-одатлари бўйича [йигитлари] уйланишдан олдин бўлажак келинга такиш учун совға сифатида юрак шаклидаги икки кўзли тилла узук, билакузук юборади. Шунинг билан бирга [бўлажак келинга] 3 нафар хизматкор қиз юбориб, синаб кўрилади. Заиф эркакнинг уйланиш таклифи рад этилади145 Никохсиз туғилган боланинг онаси нафратга махкум этилади. Бировлар отига миниб, йиқилиб ўлган одамнинг жа- вобгарлиги от эгасига юкланади. [Махаллий халк] савдо ишларига пухта, ўз хаққини қўлдан бой бермайди. Хитой (Чжунггуо)нинг олтинларидан буюмла^ ясайди, [уларни] пул сифатида ишлатишмайди. Тайкангнинг' 6 олтинчи йилида (285

1.0 Кюнер Н.В. Китайскне изяестия о народах... С. 131.1.1 Фаргона давлатн (Дай-юан-гуо) уйгур тилига «Фаргона бсклиги» дсб таржима

килннган Бу тугри эмас. Чукки «Шижи» ва «Ханшу»да Фарғона давлати (Дай-юан-гуо) деб еэилган. Гуо сўэини беклик деб таржима килнб бўлмайди. Зеро, кадимги Фаргона мамлакати кўп шахарлардан таилсил тспган йирик давлят эдн.

191 Луоянг (/§№ ) шахри Хнтойнииг кадимги пойтахтларидан бири, у Чангьан (хоэирги Шэнши вилоятмнинг маркаэи Шиан шачри)нииг шярк томонида жойлашгаи.

1,3 Кангкия давлатн хдқидаги шархга (160-167-бетларда) каранг994 Уйгурча тяржимада «бу ердагн кишиларнинг ҳяммаси ўра кўзли ва соколлик

келади», деб бэилган [Жиниома. 97-боб. Ёт кавмлар тазкираси Фаргона беклигн. 424-6.].и * Асл матнда «буканчжэ жюэхун» (ФШ • • • ) деб £эилган. Н.В.Кюнер ушбу маълу-

мотни «если нет мальчика, то разривают брак», деб таржима килган [Кюнер Н.В. Китанские иэвестил о народах. С. 131]. Уйгурча таржимада «ишончли эрках бўлмаса, тўн килишга рухсат килннмайди», дсб еэилган [Уч подшолик таэкириси, Жиинома, Сунгнома. Урумчн, 2001. Уйгурчага Шинжянг университетидаги Марказий Осиё фақультетнда таржима кшжнган ва шархлар £эилган. 424-6.].

1 Тайканг < * » ) 280-289 йнлларнинг номи бўлиб, у буюк юксалнш £ки согломланиш даври маъноснни англатади. Шу хисобдан Тайкангнинг 6-йнлн 285 йнлга тўгри кслади

77

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

йил) [У-ди] 197 ҳурмат билдириш учун Янг Хао [исмли амалдор]ни ушбу мамлакат ҳукмдори Ламшиэу (Ьат-йШэи, зам. ўқ. Лансоу Ё ® ) ҳузурига элчи қилиб юборди ва [Жин сулоласи] уни Буюк Фарғона (Дай-юан) ҳукмдори (ванг I ) деб тан оли- шини хабар килди. Ламшиэу вафотидан кейин тахтга унинг ўғли Муазие (Муациэ, Миа1с1э, зам. ўқ. Муочжи Ш 2.) ўтирди ва [Хитойга] элчи юбориб, у оркали қонсимон тер чиқарадиган от совға килди».

«ВЭЙШ У»(«Вэй [сулоласи] тарихи»)

М анба ҳақида . «Вэйшу» ( И I / Й ^ )ни сарой тарихчиларидан бири Вэй Ш оу (К 4Й 506-572) ёзган. Асар 130 бобдан иборат. Унинг айрим қисмлари йўқолганидан сўнг, манба «Бэйши» маълумотлари хисобидан тўлдирилган. Мазмунан у 386-534 йилларда мавжуд бўлган Шимолий Вэй ва 534-550 йилларда ҳукмронлик килган Шаркий Вэй сулола- ларининг тарихи ҳисобланади. Маълумки, ушбу сулоланинг асосчиси шарқий ғузлар таркибига кирган шянби (сяньби)- ларнинг сардори Тобагуй ҳисобланади.

Аввалига мазкур сулоланинг номи Дай бўлган. Аммо сулола таш кил топган йилнинг ўзидаёк унинг номи Вэйга ўзгарти- рилган. 398 йилда П ингчэнг (ҳозирги Ички М онголиядаги Д атунг) шаҳри унинг пойтахти қилиб белгиланган. Шимолий Вэй давлати кучайганида, унинг худудига Хуангхэ дарёсининг қиргоклари, ҳозирги Ички Монголия ва Хигой Халқ Респуб- ликасининг Гансу ўлкаси (Хэши йўлаги)нинг ерлари кирган. Марказий Осиё давлатлари билан фаол дипломатик ва савдо апокаларини олиб борган Шунинг учун Вэй сулоласига киритилган маълумотларни аниқ ва асосли, деб хисоблаш мумкин.

Одатда, «Вэй [сулоласи] тарихи»нинг айрим йўколган қисм- лари «Бэйши» ( Л : ^ ) асосида тўлдириб борилган, дейилади. Лекин иккинчи асарни ёзишда унинг муаллифи ўзидан олдин ёзилган асарлардан, жумладан, «Вэйшу»даги маълумотлардан

1,1 У-ди - Жин сулоласининг асосчиси Сима Янннмг (23С-290) тахтга чицкандан ксйииги исми. У «жанговар хокон» маъносини англатган. Тахтда ўтирган вакти 265-290 йнлларга тўгрм келади.

78

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

фойдаланган. Шунга кўра, бу тўлдиришни асардан олинган маълумотни яна жойига кайтариш, деб билиш туғри бўлади. Бу мулохаза «Вэйшу»нинг малкеини туширмайди. Ушбу манбадаги маълумотлар Н.Я.Бичурин таржималарида келгирилмайди. «Вэй- шу» «24 тарих»нинг 8-жилдини ташкил этади.

ТА РЖ И М А :«Вэй [сулоласи| тарихи. 102-боб. Гарбий мамлакатлар

тазюфаси.,./9701(1319)/14б/ Луона-гуо ( 2Ш Ш кадимги ўкилишда

Ьакпа — Фарғона давлати) кадимги Буюк Фарғона (Дай-юан) давлатидир. [Унинг] пойтахти Сули (Қашқар)нинг шимоли- ғарбида жойлашган Квейсан (й Ш зам. ўқ. Гуйшан) шахридир. [Бу ердан Вэй сулоласи] марказигача 14 минг 450 ли (8323.2 км) масофа мавжуд.

Тайхэнинг учинчи йили (мил. 229 йил)|9я [ушбу мамлакат хукмдори] элчи юбориб, [Вэй императорига] танасидан кон- симон тер окадиган 19701(1319)1X5а/ от совға қилган. Шундан сўнг ҳар гал элчи юборгаида [Вэй сулоласи] саройига ташриф совғаларини (® Й ) бериб турган».

«СУЙ Ш У »(«Суй [сулоласи] тарихи»)

М анба ҳақида. «Суй [сулоласи] тарихи» ( Суйшу Й # ) - Суй давлати (581-618) тарихига бағишланган тарихий асар бўлиб, ушбу сулола йўкотилиб, унинг ўрнига ташкил топган Танг давлатининг дастлабки йилларида (629-656) Ян Шигу, Кун Инда, Сюй Жинзунг каби бир гуруҳ сарой тарихчилари томонидан битилган. 1024 йилда асар илк бор чоп этилган199. Аммо ушбу нусха сакланмаган. 1208-1224 йилларда асар ик- кинчи марта тошбосмадан чиқарилган. Унинг айрим кисмлари сакпаниб қолган. Асарнинг 1297-1307 йилларда учинчи марта

1,1 Танхэ (А М ) - 227-233 йилларнинг номи, у «буюк тннчлик» маъмосини англатали.9ш а даярла асарлар иероглнфларки 8гоч, хитой камиши (бамбук) 8ки юмшок тош

(мрэмор)га тескарн ўйиб баиб, сиёҳга теккаэиб хогоэга босиш усулида чоп этилган 1041* 1048 йхлларда асарлар ҳар бир иероглифни алохнда ёгоч, кўргошин, мис, бромэадан ясалган кичнк турт бурчакли бўлакчанииг бир томонигя тескари килиб ўйиб ёэиб, уларнк керакли тартибда бир варак коғоэ Йўгснлигидагн тахтага тиэнб чикнш, сўнгра сиёх суртиб устига когоэ қўйиб чоп этнш усулида яратилган (Цихяй. 406-6.].

79

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

босмадан чиқарилган нусхаси яхши сақланган. ХУИ-ХХ асрларда қайта чоп этилган «Суйшу» мана шу нусхага асосланган.

Асарнинг хажми 85 боб (ж ю а н ^ )д ан иборат бўлиб, шундан 5 боби императорлар хаёти ва фаолиятини тасвирлаш, 30 боби тарихий воқеалар, урф-одатларга, география ва фалакиёт- шунослик каби соҳаларга оид маълумотларни баён этиш ва қолган 50 боби йирик шахслар, гайри этнослар ва мамлакат- ларга оид хабарларни баён этишга бағишланган. Суй ва Танг империялари Турк хоқонлиги билан жиддий муносабатда бўлганлиги туфайли ушбу асарда туркларга оид маълумотлар салмоқли ўрин эгаллаган. Асарнинг учинчи қисмидан жой олган «Шиюй» («Гарбий мамлакатлар») номли бобида Туркистон тарихига, жумладан Фарғонага оид маълумотлар ҳам келтирилади. «Суйшу» «24 тарих»нинг 9-жилдидан жой олган.

ТА РЖ ИМ А :«Суй [сулоласи) тарихи. 83-боб. Ғарбий м ам лакатлар .111706(828)/]2а/ ... Фарғона давлати (Фахан-гуо ШуҒШИ).

Фарғона давлатининг пойтахти Помир (Цунглинг з К ^ )н и н г ғарбида ва ундан 500 ли (288 км) нарида жойлашган бўлиб, у қадимда Гиашиэу (зам. ўқ. Чюйсоу §И Ш )2СП деб аталар эди. Ҳукмдорнинг фамилияси Жабғу (Чжаоъу, қадимги ўқ. Циаумиу /Тс1аи-тш, Тс1а и -т 1\уа ), исми Алчи (Аличи И ЭД ^ ). Пойтахт девори айланмасига 4 ли (2.304 км) келади. Аскар- ларининг сони бир неча минг кишидан иборат. Ҳукмдор қўй гааклидаги олтин тахтда ўтиради. Ҳукмдорнинг рафиқаси (хониш) олтин тож /126/ тақади.Бу ерда кизил қум 201, олтин, темир кўп. Шимоли-шарқдан Қашқар (Шулэ)гача 1000 ли (576 км), ғарбда Сутришона (Судуйшана) давлатигача 500 ли (288 км), шимоли-гарбида

2Л<> Гиашиэу (С1а-5Ь|аи, Сю-5Ь|эи, эам. ўк Чюйсоу, СЬикзои / хитойчв транскрилцияда Ои-зои «Шижи»нинг «5 император» йобида Ои-зои ££Ш, «£эйши»нинг 97-бобидава <ЛПиюй тужи» номли асарда топонимидаги иккиячи иероглиф хар хил манбадятурлича ёзнлган. Ушбу топоним қадкмий ҳикд тили санскрнтидАги Кодета (СЬои>$и К Й^>)дан келиб чиккан Кейинчалик у Кивейшан (к1и/еьаЬап , эам ўк Гуишап Я|1|, АШ) деб номлана бошлаган. (ТПиюй диминг каолу. 751-6.]. «Шиюй тужи»да «Фаргона (Бохан- гуо) давлатн Помирнкнг ғарбида уидан 500 ли (288 км) нарида жойлашган. У к&днмги Чюйсоу давлатидир» деб ёзилгаи [Ш июйдиминг каолу. 751-6.].

1111 Аслиятда «чжуша» (£ 1 ^ ) - таркибида олтингугург бўлгин симоб ёкн кизгиш рангли минерал. Унинг русча таржимаси кннсварь. сернистая ртуть. Уйғурча таржнмада «кнэил кум»деб курсатилган.

80

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Чочгача (Ши-гуо) 500 ли, шимоли-шаркда Турк хоконининг турар жойигача 2000 ли (1152 км), шарқда Гуачжоугача202 3500 ли (2016 км) масофа мавжуд. Даййе (Дае)20Э данри (605-618)да элчи юбориб, мақаллий маҳсулотлардан совғалар юборган».

«БЭЙ Ш И »(«Ш имолий |сулолалар | тарихи»)

М анба ҳақида. «Бэйши» ( ^ Ь ^ .) — VII асрнинг биринчи ярмида ёзилган шимолий сулолалар тарихидир. Унинг умумий ҳажми 100 боб (жюан ® )дан иборат бўлиб, унда 386-618 йиллардаги тарихий вокеалар баён этилган. Шу даврда қадимий Хитойнинг шимоли ва шимоли-ғарбида «Шимолий Вэй» («Бэй- Вэй» — 386-534), «Шарқий Вэй» («Дунг-Вэй» — 534-550), «Ғар- бий Вэй» («Ш и-Вэй» - 535-555), «Шимолий Чи» («Бэйчи» - 550-577) ва «Шимолий Чжоу» («Бэйчжоу» - 557-583) каби 5 та майда давлат мавжуд бўлган. Улар этник келиб чиқиши хитой бўлмаган ва қадимий Хитойнинг шимолий ва гарб томонидаги қўшни халқлар томонидан ташкил этилган.

Жумладан, Шимолий Чи ва Вэй номлари билан аталган 3 та давлатнинг келиб чиқиши турклар билан боғлиқ бўлган сянбилар томонидан ташкил этилган. Шунинг учун ҳам улар хитой сулолалари хисобланмайди. Шарқий Вэй ва Ғарбий Вэй сулолалари эса Шимолий Вэй сулоласининг бўлиниб кетиши натижасида ташкил топган.

«Бэйши» 643 йилда мазкур 5 та давлат тарихини ва 581-618 йилларда мавжуд бўлган хамда хитойлар ташкил этган Суй [сулоласи] тарихини жамлаш ва умумлаштириш асосида ёзиб тугатилган.

Унинг муаллифи Ли Яншоу (туғилган ва ўлган йиллари номаълум) Танг сулоласи саройида хизмат қилган йирик тарихчилардан хисобланади. У «Жин» ва «Суй» [сулолалари]

1,1 Гуачжоу (Л Ш ) - ҳозирги Дунхуангдаги жой номи. кадимда 6у жойда Юн (Уил Л ) фамнлияли рилем (рунглар), згьнн от мннувчн х&лқлар яшаган [Цихай. 1772-6 ] Ушбу фамилняли рунглар хунлардир.

ш Дае ( Л # ) - 605-617 йилларнинг номи, у «буюк амал» бки «фаолият» маъносинн англатади.

81

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тарихи («Суйшу», «Жиншу») ва «5 давлат тарихи» («Сангуо чжи») каби бир қанча тарихий асарлар ёаишда қатнашган. «Бэйши» «24 тарих»нинг 9-жиддидан жой олган.

ТА РЖ И М А :«Ш имолий [сулолалар] тарнхи . 97-боб. Гарбий мам-

л акатлар .... / / 17006(828)/16а/ Лона давлати (Лона-гуо /&ЙР@) қадим-

ги Буюк Фаргона (Дай-юан) давлатидир. [Унинг] пойтахти Кивейшан (к ^е^зЬ ап /зам. ўқ. Гуйшан Йи-1204) шахри. [У] Сули (Қашқар)нинг шимоли-гарбида жойлашган. [Бу ердан Вэй суполаси] марказигача 14 минг 450 ли (8323.2 км) масофа мавжуд. Тайхэнинг учинчи йили (мил. 229 йил) [ушбу мамлакат хукмдори Вэй императорига] элчи юбориб, танасидан қонсимон тер оқадиган от совга килган.

Шундан сўнг ҳар гал элчи йўллаганда, [Вэй сулоласи] саройига ташриф совғаларини (чаогунг 1ЙЯ) юбориб турган».

«Ш И Н Т А Н Г Ш У »(« Т а н г [су л о л а си |н и н г ян ги т ар и х и » )

М анба ҳақида. 941-945 йилларда Танг сулоласи саройида Лю Ху раҳбарлигидаги тарихчилар гурухи ушбу сулола тарихини ёзиб тугатди, у «Тангшу» ( Й в «Танг [сулоласи] тарихи») деб номланди. Бир асрдан сўнг, яъни 1044-1060 йил- ларда Оу Янгшю ( К Р Б * ) ва Сунг Ци (^ З Д ) «Тангшу»нинг айрим қисмларини кисқартириш, тузатиш, тўлдириш ва янги боблар қўшиш асосида Танг сулоласининг тарихини қайтадан ёзиб чиқдилар. Мазкур тарихга туркларга оид маълумотлар кўпрок киритилган.

Шундан кейин олдин ёзилган Танг [сулоласи] тарихи «Жю Тангшу» (1ВЙШ «Танг сулоласининг аввалги тарихи»), сулола- нинг кейин битилган тарихи эса «Шин Тангшу» (® гЛ§# «Танг сулоласининг янги тарихи») деб номланди. Ҳар икки тарихий асар хозирги давргача етиб келган ва улар «24 тарих» таркибига киритилган. «Жю Тангшу»нинг хажми 200 бобдан, «Шин Тангшу» хажми эса 225 бобдан иборат.

Бухакла 180-изохга каранг.

82

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ушбу асардаги Фарғонага оид маълумотни тушуниб олиш учун Танг сулоласининг Марказий Осиёга нисбатан сиёсати ҳакида кисқача маълумот беришни мақсадга мувофик деб топдик.

618 йилда турклар ёрдамида Ли Ю ан исмли шахс Хитой- даги ўша давр сиёсий вазиятидан фойдаланиб, пойтахт бўлмиш Чангьан шаҳрини қўлга олди. Аввалига у Суй сулоласи даври- даги ҳокимлардан бири бўлган Янг Юни тахтга ўтқазди, бироз вақт ўтгандан сўнг уни ўзи эгаллаб олди ва ўз ҳокимиятини Танг (Буюк маъносига эга) деб номлади205. Ли Юан турклар томонидан қўллаб-қувватланганлиги тасодифан эмас эди. Унинг аждодлари Хэши йўлагидаги Лунгши номли жойда яшаган бўлиб, уларнинг этник келиб чиқиши турклардан бўлган20й. 9 йилдан сўнг Ли Юан тахтни ўгли Ли Шимин (Тайцзун-727- 750)га топширди.

Шундан кейин Танг сулоласининг туркларга бўлган сиёсати ўзгара бошлади. 3-император Гаоцзун (650-684) даврида Танг сулоласи туркпарга қарши сиёсат олиб борди. Бу борада у узоқцаги мамлакатлар билан итгифоқлашиб, яқиндаги қўшни, яъни Шарқий Турк хоконлигига карши туриш амалиётини қўллади. Ушбу хоқонликни йўқотгандан сўнг, Ғарбий Турк хоқонлигига қарши кураш бошлади. Шюнзунг (712-756) даврида Танг сулоласи Туркистонга ҳужум қилди. 748 йилда унинг қўшинлари Суййе (Зи1-уе 5ФН" - ҳозирги Тўқмок207) шаҳрини босиб олди, шаҳар вайрон қилинди. 750 йилда улар Тошкентга ҳужум қи лди 208, маҳаллий ҳукмдор Джабши (Чэбиши) асирга олиниб, Хитойга олиб кетилди. Тошкент ҳукмдорининг ўғли қочиб, араблардан ёрдам сўради209. 751 йилда Талас дарёси бўйида араблар билан бўлган жангда Танг қўшинлари мағлубиятга учради. Шундан кейинги минг йилга якин давр давомида Хитой қўш инлари Туркистон сари юриш қилиш имкониятига эга бўлолмади.

ТА РЖ И М А :

105 Шан Юэ Чжунго лиши ганъяо 128-129-6.Ўшя асяр. 128-6.; Цихай. 856-6

201 Хитой олимлари Суййе шахрини хознрги Қиргизистондаги Тукмок шахри ёнидагиОкбешим (Акэбейшиму) шақри харобаси ўрнига жойлаштиришади [ГПиюй диминг каолу. 868-869-6.; Синьцзян лиши цидяи 663-6.].

1в11 Ходж оев А. Наиболее ранние сведенил китайских нсточннков о государстве Шаш (Ташкент) Н 0'гЪек1§1оп 1аг1х« (История Узбекистана). 2005. № 1. С. Э-1Я.

204 Ванг Чжилай. Чжунъя шиганг (Марказий Осиёнинг қискача тарнхи). Чанша, 1986. 277-6.

83

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«Ш ин Тангш у. 221-йоб. Гарбий м ам лакатлар тазкираси (ШиюЙ лечж уан). 2-кисм.

...116971(]557)/5а1 Нингюан ( ? ^ ) 210 аслқца Фарғона (Баханна ЙсЯ-ЭД)2" ёки Паркон (Пуохан / РоЬап в Я ) , Вей [сулоласи] даврида Пуолуона (Ч&Т&ЗВ) деб номланган212. [Танг сулоласининг] пойтахт шахри213дан 8 минглн (4608 км) нарида жойлашган. [Фарғона хукмдори] Норин дарёси (Чжэнчжу-хэ)214 шимолида жойлашган Шижян215шахрида туради. [Фарғонада] 6 та йирик, 100 та кичик шаҳарчалар мавжуд, одамлар узок умр кўради. Унинг хукмдорлари (ванг I ) Вэй ва Жин [сулолалари давридан буён] авлоддан авлодга ҳукмронлик қилиб келади. Ҳар йили биринчи ойнинг биринчи куни хукмдор сардарларни икки гурухга ажратади. Сўнг хар бир гурухдан битгадан одам танлаб, уларнинг кийимларини ечтириб, кураштиради. Одамлар курашаётганлардан бири ўлгунча уларга сопол [идиш бўлаклари] ва тош отишади. Шу асосда йилнинг яхши ёки ёмон келишини аниқлайди.

Чжэнггуан ( Л ® ) 216 даврида (627-649 йиллар) Ғарбий турк хукмдори (ванг I ) Чуаймуо-Хэдуо (СЬиа^шо Нейио П® Ш 8 ПЙ!)217 [Фарғона] хукмдори Чиби (1£9£)ни218 ўлдирди, Ачинна-

3|< Нинпоан { 9 Й ) - Фаргона водийсинииг Тамг даврида ишлатилган номи, у «Олисдаги сокинлик» маъноснни англатади

1.1 «Шим Тангшу»даги Фаргонага оид маълумсггнн Н.Я Бнчурин «Нингюень» дсб таржима килган ва 6у айнан Фаргонанинг хитойча номи эканлигини айтмаган Шу боис «Нингюан».» деганда, Фарғона ҳэкида гап кета&тганлнгн бкяннман колган. «Б&ханна» ўкнлган мсроглнфларнн «Еоханма» дсб йзган \Бичурин И.Я. Собранне сведений... Алматинское изд. Т.2. С. 332]. Бу хато эмас, чунки «ба» иероглифи (ёс) бо деб ҳам ўкилган.

1.2 Ушбу маълумот «Шин Танпиу»нннг Фаргонага онд кисмига бағишланган уйғурча таржимада келтирилмаидн [Янги Тангнома. Урумчи, 2010. 972-6.].

‘13 Хнтойдаги Таьг сулоласининг понтахти Чангьан (ҳоэнргн Шнан, рус адаби£тида Сиань) эди Бу да&рдаги асоснй катнов йўли Шаркнй Туркистондагн Қумул, Урумчн, Или водийси, хоэирги жануби-шаркий Қоэогистон оркали ўтган Йўл масофаси ана шу йўналишда берилган.

214 Чжэнчжу-хэ - хозирги Норин дарёси (Налин-хэ У ^агуК деб хамномланган [Шиюй димииг каолу. 1163-6.]. Чжэнчжу-хэ иероглифларннинг маъноси «хакиқий марварид» демаклнр.

2И Шижян шахри (5Ь|рап-сЬеп£ Й Й # ) Хнтойда Танг сулоласи хукмронлик кнлган лавридаги (61Я-907) Фаргонаьннг марнази бўлган. У Ахсикент (хнтой олнмларинннг ёэишича АкЬ\У31 ка(Ь)нинг хитойча номланишидир [Шиюй диминг каолу. 1019-6.].

11* Чжэнггуан (]Я Я - «хакиқий куриннш» маъносини англатади) - 627-649 ва 1102- 1114 йилларга берилган ном.

217 Маэкур маълумотнинг уйгурча таржимасида Чуаймуо-Хэдуонннг нсми «Хон- баходур». деб ёзилган [Янги Тангнома. 972-6]. Тургун Олмоснинг маълумотларнга кура, Гарбий турк хоконлнгн тахтида 6 18-630 йилларда Тун-ябгу хокон, 630-633 йилларда Си-ябғу (Сир-ябғу) хокон, 633-634 йнлларда Багаша Тўлис хокон, 634-639 нилларда Ишпара Тириш Тунгнга хокон, 639-651 ншшарда Ипи Тўлў хокон, 651-638 йнлларда Аснна-Олнб хоқон ўтирганлар [Тургун Олмос. Уйгурлар. 342-6.]- Булар орасида исми Чуаймуо-Хэдуо

84

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Шуни ( И З Ш Й Е ) 21,унинг шаҳрини эгаллаб олди. [Ачинна- ]Шуни ўлгандан сўнг унинг ўгли Эбуочжи (ЙЯЙЙ) Чибининг укасига 22С подшоҳ (ванг) унвонини бериб, уни Хумэн шаҳрига221 ҳукмдор қилди. Эбуочжининг [ўзи] Кэсай шаҳри ()1 ^ н и 222 идора қилди. Ш янчинг (ШЙ5) даврининг бошланишида (656 й.) Эбуочжи [Танг сулоласи саройига] элчи юбориб, совғалар келтирди223. Гаозунг [жавобан] катта илтифот кўрсат- ди. [Мазкур даврнинг] 3-йилида (658 й.) Кэсай шаҳри Сюшюн (# ^Й - Эркештом) вилояти деб номланди ва унга бош ҳарбий амалдор (дуду)22* Аляосен (Алсан) ҳоким225 қилиб тайинланди. Шу санадан бошлаб [Танг сулоласи] саройига ҳар йили совға

ёки Хон-баҳодурга тугри келадигал Ғарбий Турк хокоилари кўринмайди Қолааерса, аслиятда Чуаймуо-Хэдуонинг унвони хокон эмас. балки «ванг», яъни ҳукмдор деб номланган. Шуларга караганда, ушбу шахс кушин бошликдаридан бўлса керак, деган фикр юэага келмокда.

2>> <сЯнги Тангнома»да Чибининг исмн «Қопиш» деб олингаи [Янги Тангнома. 972-6.].2|’ «Янги Тангнома»да Ачиниа-Шунининг исмн «Ашина Суниш» деб йзилган [Якги

Тангнома. 972-6.].130 « Ш и ш диминг каолу» (Ғарбий мамлакатлар топонимикасига оид тадкиқотлардан

лавҳалар) номли топонимик тадкикотларда ёэилишнча, «Шин Тангшу»нинг ушбу бобцдан жой олган ва ДаЙдэнек (Оаьс121ак / Даши Х К - Араб халифвлиги |Циюан. 625- б.] давлатига багишланган қисмида подшохликка тайинланган шахс Чибининг жияни, яънн укасннинг ўглн Аляоцан ( й 7 # ) бўлган [Шиюй димииг каолу 410-6.]. «Шин Тангшу»да «ДаЙдэиек (Дашн) аслила Персия ерлари эди» (Л И Ф Й Ю ! Й ), деб ёэилган [Ш инТангшу. 16974(1 560)/116/-6 ].

211 Хумэн шаҳрн (Хумэн-чэнг ^ Я М ) - Хўжанд (КЬо^апс!) толонимииинг хитойча транскрипииясидир. Анрим хитой манбаларнда у Жюйжянти ( 01 & % ) деб хам аталади [Шиюй диминг каолу. 410-6.].

332 Кэсай топонимн «Шин Тангшу»нннг уйгурча танланма таржимаси «Янги Тангнома»да «Косон» деб ёэилган [Янгн Тангнома. 973-6 ]. Айрим хитой олимлари буни асосли, деб ҳисоблайдилар (Шнюй димннг каолу 334-6.].

333 Аслиятда элчиларнинг Танг сулоласн саройига олиб борган совғалари «чаогунг» (® Й ) деб номлангам. Уларнинг эваэига Танг сулоласи томонндан бернлган совгалар эса «вэйюй» ( » » ) деб номланган. Бу икки С)гзда ишлатилган иероглифлар маъносидан келиб чикканда, «чаогунг» саройга такдим этилган тўлов совгаси маъносини, «вэйюй» эса гамҳўрлнк кўрсатиш учун инъом этклган совга маъносини билдиради. Уларнннг мвъносига хитой фалсафаси нуктаи наэаридан эътнбор берадиган бўлсак, биринчи сўэ Хитой хоконига итоатхорлик муносабатини билдириш максадида юборилган нарсалар сифатида талкин килинган. Иккинчи сўз итоаткорлнк муносабатини билдирнб келганларга «императорининг икъоми» ва «кўрсатилган ғамхўрлик нишонаси» деб тушунилган Ушбу тушунчалар, юкорида кайд этилганидек, Хитой ҳукмдорлари учун кадимдам анъана бўлиб келаётгак олий устунлик гояси асосида шаклланган. Аммо Хктойга келган элчкпар ушбу давлат билан дўстона муносабат ўрнатиш вв совга сифатида турли нарсалар олиб бориб, эваэига махдллий молларинн олиб келнш мақсадида юборнлган. Бу хапкаро савдода мол айрнбошлаш асосида ўркатилган муносабатлар эдн

~‘л Хитой урф-одатига кўра, Танг сулоласи даврида «дуду» ( 9 0 ) ўлка (провкнция) доирвсидаги ҳарбий кисмларнинг бош кўмондонигя бернладиган харбий унвон эди [Чжуонггуо лидай гуанчжн цидян. 817-6 ]

22 Аслиятда «цишн» ( ® .£ , «лаши» хам ўкилади) деб еэилган, вилоят ҳукмдорига бериладиган лавоэим бўлган. Қадимий хитой томонидан босиб олинган ерларга нисбатан олганда, ушбу лавоэимга «дуду» унвонига эга бўлган ҳарбнй амалдор тайинланган.

85

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

юбориб турди. [Император] Шюанзунг нинг Кайюан даврининг 27-йилида (739 й .)227 Туахуэйсианни (Т ‘а-Ниэ:-81ап, зам. ўқ. Тухуошян итоат қилдиришга [Танг қўшинларибилан] ҳамкорлик қилгани учун [Фарғона] хукмдори (ванг) Арслон Тархонга328 фэнгхуа-ванг229 унвони инъом этилди /56./

Тянбао 23(1 даврининг 3-йилида (744 й.) ушбу давлат [Фарғона]га Нингюан (Мш£уиап ? * Й ) 231 деб ном берилди. Император [Фарғона] хукмдорига [ўз хонадони учун] бегона бўлган сулола фамилиясига тааллуқли Доу [сўзини]2*2 фамилия қилиб тақдим этди233.

Бундан ташқари [император] ўз авлодига тегишли бир кизни Хэйи маликаси деб [Фарғона хукмдори \узурига]га юборди.

[Тянбао даврининг] 13-йилида (754 й.) [Фаргона] хукмдори (ванг) Чжунгже (қадим. ўқ. Т:\^ет-151е1 ДЬ®)нинг ўғли Шюеюй (қадим. ўқ. 31а1-у|\^ок, Ц ^ ) н и Хитой маданиятини ўрганиш учун [император] саройига юборди в а у ерда яшаб, с о қ ч и л и к

226

111 Ш ю атунг ( 2 9 - 685-762) - 712-756 йилларда тахтда ўтирган, исми Ли Лунгжи.1,1 Кайюн ( И Л - «бошланиш» м&ъносини англатади) - 713-741 йилларга берилган ном.

Аслиятда Арслон Тархон Ашилан Даган (А5Ьйап-4а£ап Т ) шаклидатранскрнлцня кнлннган.

*** «Фэнгхуа-ванг - Танг сулоласи даарида хорижий давлатлар чукмдорларигаинъом этиладиган фахрий уняон бўлиб, у «маданиятга интилувчан қукмдор» маъносини англатган. Мазкур унвон маъносидан кўриннб турнбдики, Танг империясн даврида Хитой хукмдорлари ўэларининг дунёкарашини, яънн бошка мамлакатларга ннсбатан амалга ошири£тган жахонгирлик снёсатмни маданнят белгнсн деб карашган ва ушбу имперня билан хамкорлик кклтанларни «мадаиннлашишга» интилиш деб бахолаган.

Тянбао ( * Я ) - 742-755 йнллорга берилган ном, у «Тангри ато қилгак неъмат» маъносинн билдирадн

211 Юқорида айтиб ўтилгаиидек, «Нингюан» «олисдагн сокинлню» еки «хотир-жамлнк» маъносинн англатади

223 Доу ( Я - «ду» деб хам ўкилади) иероглифи «тешнк, дарча, арик, катта, ертўла, катта вилоят» каби маъноларда яа «шянбн» кабилаларига онд бир авлоднинг номи сифатнда ишлатилгян. Хитойларпинг олий табакалн аалодларида уикбу сўз билан аталган фамилия учоамайди (Ханюй даэидян 4-жилд, 2745-6.]

2' Ушбу маълумот асл матндо В Я »иероглифларн билан келтнрилган Н.Я Бичурнн уни «В третием году прапленил Тьхань- бао. 744, дано его владениям название Нин юань Император ложалпвал влодетелю проэванне Дома Дэу, нэ коего лроисходил род имлератрицьз», деб таржима килган [Бичурин Н Я. Собрание сведений. Алматинское иэд. Т. 2 С. 333]. Уйгурча таржимада бу маълумот «Тянбао[нинг] 3-йили (мил. 744 й.) Фаргонанинг беклик коми «Нингюан (Тошкент) деб ўэгартилди. Подшох олийлири унга Бек жамоатикинг узок кариндош- уругларига хос бўлган «Ду» фамнлиясини хадя этиб»,. шаклида таржима килинган [Яиги Тангнома. 973*6.]. Иккн таржимани асл мати билан солиштириш натижасида улардвги хатоликлар аннкландн. Рус олими таржимаснда Фарғона давлатиии «владение» деб аташ бнлан бирга «проэвание Домв Дэу, иэ коего происходил род императриии», деган жумла кўшилган. Уйғурча таржимада Фаргона давлати «беклик» деб таржима килинган ва «император оиласига тегншли бўлмаган фамилия» ( Л ® й ) жумласи «Бек жамоатн уэок кариндош-уругларининг фамилияси бўлган» деб ноаникпикка йўл қўйилган.

Я6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

хизматида бўлишга ижозат сўради 234. [Император бу илти- мос]га кулоқ солиб, [Фарғона ҳукмдорининг ўғлига] зуо-увей жянгжюн унвонини берди235. Бу иш Танг [сулоласи учун] бе- қиёс эҳтиеткорлик чораси бўлди».

2. У111-Х11 АСРЛАРДА ЁЗИЛГАН ТАРИХИЙ АСАРЛАРДАГИ МАЪЛУМОТЛАР

«ТУН ГДЯН»(«Қ онун-қоидалар ва урф -одатлар баёни»)

М анба ҳақида. «Тунгдян» (ЗЛ Л ) Танг империяси даврида яшаган сарой тарихчиси Ду Ю (734-812) томонидан ёзилган. У кўҳна Хитойнипг барча соҳаларида жорий этилган қонун- қоидалар ва мамлакатдаги урф-одатларни умумлаштирилган ҳамда қўшни халкларга багишланган бирннчи йирик асар ҳисобланади. Уни ёзиш учун муаллиф 36 йил (766-801) сарфлаган. Асарнинг умумий ҳажми 200 бобдан иборат бўлиб, 189-200 боблари Хитойнинг шимолий ва гарб томонида яшагап халқлар ва мавжуд бўлган давлатларга бағишланган. Асар кўп марта чоп этилганлиги туфайли, унинг нусхалари кўп. Бизнинг қўлимиздаги 3 жилддан иборат «Тунгдян» 1988 йилда Чжэцзянг (Чжэцзян) ўлкасидаги «Чжунгхуа шужюй» («Хитой китоб идораси») нашриёти чоп этган нусха асосида 1995 йилда

134 Фаргана ҳукмдорининг ўглинн Хитой пойтахтига юбориш масаласига оид маълумот аслиятда иероглифлари билапифодадаиган. УЙгурча тар-жимада бу «Тннбас даврининг П-йили (мил. 754 н.) Фарғсна беги Жунгжий ўттира иқлими бўйича (ўрта иқлимнинг одатига кўра - А X ) Шюзюни ўрдига тургоқликқа зватги (юборди - А.Х.)» [Янги Тангнома. 973-6.] деб аслиятдан бироз чекинган холда таржима килинган. Н.Я Бичурин ушбу маълумотни «В тридиатое лето владетель Чжун-цэйе отправил сьша своего Сйеюй к Двору, и проснл оставить его в придворной службе для изучения китайских обрядов» [Бичурин Н.Я. Собракие саеденнй Алматинское изд. Т. 2. С. 333]. Ушбу олимнинг таржимаси нисбатан тўғри, аммо унда «13-йид» сўз бирикмаси «30-йзда» бўлиб колган. Бу йил 742-755 йилларнинг номн бўлмиш «Тянбао» даврига тўгри келмайди, 742 йиллан бошлаб хисоблаганда, унииг ўттиэинчи йили 772 йилга тенг бўлиб колааи.

ш «Зуо-увей жянгжюн» Танг сулоласи давридаги сарой сокчилари бошкумондони ёрдамчилврига бсрнладиган харбий унвон бўлиб* у «чал канот саройсокчнлари қўмондони» мяъносинн амглатади. Бу даврда сарой сокчнлари чвп ва ўнг каиот каби икки бўлинмага ажратнлган. Улар император саройннннг хавфсиэлигинн таъминлашга жавоб берган [Чжунггуо лидаЙ гуанчжи цидян. 555-6.].

87

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Пекинда кайта нашр қилинган. Рус олими Н.Я.Бичурин бу асарни таржима килмаган.

Муаллиф (Ду Ю) амалдор оиласида таваллуд топган. Шу сабабдан у ўкиш, билим олиш, йирик олим ва амалдор бўлиб етиш учун барча шароитларга эга бўлган. 69 ёшида илм-фан ва адабиёт сохапарини бошқарувчи бош амалдор (дасюэши) лавозимига тайинланган. У ёшлигидан отасининг хизмат жойи тез-тез ўзгариб турганлиги туфайли Хитойнинг турли шаҳарларида яшаган Улгайиб, амалдорлик лавозимларига тайинлангандан сўнг хам, унинг хаёти турли вилоятларда ўтган. Бу ҳол унинг кепажакда ёзилажак асари учун маълумотлар тўплашга қулай имкон яратган. Ду Ю 78 ёшида оламдан ўтган. Замондошларининг таърифлашича, у болалигидан китоб ўқишни яхши кўрган. Катта бўлиб, амалдор бўлганида хам, бу одат уни тарк этмаган. Муомалада камтарин инсон сифатида танилган. Танг империяси хоқони Шянзунг (806-821) Ду Ю|а катга ҳурмат билдирган. Уз замонасида асар муаллифи етук сиёсатчи, иқгисодчи ва давлатнинг молия ишларини идора қилишда катта тажриба эгаси сифатида танилган. Ушбу манбадаги Марказий Осиё тарихига оид маълумотлар Н.Я.Бичурин таржимасида келтирил- майди.

ТАРЖ ИМ А:«Тунгдян, 3-жилд, 192-боб. 8-кисм Қўш ни м ам л акатлар

(Бянф анг). 5-фасл Ғарбин от минувчи халқ (ш и-рунг, қадим. ўк. сией-ривем).

/2727/ Бую к Ф аргона (Дай-юан).Буюк Фарғона (Дай-юан А "Ш) билан [Хитой] ўртасидаги алока

[Ғарбий] Хан (мил. авв. 206-мил. 8) даврида ўрнатилган [Махаллий] ҳукмдор (ванг) Кнвэйшан (ГуйшанЙй|) шахрида туриб [мамлакатни] идора қилади, Чангъангача 12500 ли (7200 км) йўл юрилади. [Фарғона давлатининг] аҳолиси 60 минг оиладан иборат Шарк томондаги Хан назоратчисининг (духу маҳкамаси бор жойгача 4000 ли (2304 км), жанубдаги Улуг Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи)гача 1500 ли (864 км) масофа мавжуд. Шимолда Кангкия, жанубда Улуғ Ғузер билан чегарадош. Ери, иклими, нарсалари ва урф-одатлари Улуг Ғузер ва Парфия (Агхак^еп / Анши й Ж )23,,ликларга ўхшаш.

ай Анши - Каслий денгизинннг жануби-шарк томонидаги мамлака? иомиду.р [Шиюй диминг кволу. 69-бет]. У свклар таркибндаги аршак кабиласн томонидан ташкил этилгап Парфия давлати (мил авв 250-мил. 220)га тўгри келали.

КК

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Буюк Фарғона (Дай-юан)нинг атрофида узумдан мусаллас қилишади. Бойлар ўн минг пуддан зиёд мусаплас сақлайди. [Бу] мусаллас бир неча ўн йил сақланса ҳам, бузилмайди. Фаргона- нинг одамлари мусаллас ичишади, отлари беда ейди. Зотли отлар кўп, улардан қонсимон тер чиқади. Айтишларига қараганда, [бу] отлар тангри отларининг авлоди экан. [Матн орасидаги изоҳда\. Фаргона даялатида баланд тог бор экан, унда тутиб бўлмайдиган от бўлган экан. Рангдор бир отни шу тог этагига боглаб қўйиб, ундан насл опишган экан. Тугилганда баданидан қонсимон тер чиқиб турган экан. Ш у боис уни Тангри отининг боласи деб аташган экан237 Бу гапларни аслида Чжанг Чян [император] У-дига сўзлаб берган. [Буни эшитган] император мингта олгин ва олтиндан ясалган от билан одам юбориб, эвазига шу отдан беришни сўраган. Фарғона (Юан) ҳукмдори Хан [данлати] узоқда, катта қўшин юбора олмайди, деб ўйлаб Хан элчисини ўддиртирган. Шу боис Тайчунинг биринчи йили (мил. авв. 104 й.) Ли Гуанглини Риейшией (Эрши) қўмондони этиб тайинлаб, Фарғонага ҳужум қилиб, Эршидаги отларни олиб келишни юборган. [Ли Гуангли] бир неча ўн минг одам билан унинг [Фарғонанинг] заминига етиб бориб, аввалига Узган (Йивечэнг)ни забт этмоқчи бўлган, лекин уни ололмай, оркага қзйтган. Бориш-келишга икки йил сарфланган. Дунхуангга етиб келганлар сони атига 12 киши бўлган. Унинг бу ишни эплолма- ганлигидан император қатгиқ хафа бўлиб, уларни Юймэн [чегара] дарвозасидан ўтишга ижозат бермаган. Шундан кейин Риейшией (Эрши) [кўмовдони Ли Гуангли] Дунхуангда туриб колган. Иккинчи марта уни ўзлари қўшилиб борганлардан ташкари 60 минг одам билан [Фарғонага] юборган. [Ишлатиш учун] унга 100 минг қора мол, 30 минг от, сон-саноксиз эшак, хачир, туя берган. Бутун мамлакатни оёкка турғизган. 180 минг яхши куролланган жангчи- ларни Жюйян, Ш клу (ҳозирги Увэй), Чжангйе вилоятларида жойлаиггириб, Жючюанни ҳимоя қилишга қолдирган.

/2728/ Риейшией (Эрши) [қўмовдони Ли Гуангли] Фаргона (Юан) [шахри]га етиб келгавда, фарғоналитспар ҳукмдор Мекўа (Мекоа § Ш )ни ўлдириб, унинг бошини такдим килган. Хан кўшини бир неча ўн зотли отни, 3 мингта ўрта ва увдан паст урғочи

ш Ушбу курснв билан бернлган бўлак аслилтда нзок сифатида майда езувда келтирилган. Қуйида хдм шу холат маяжуд.

89

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

от олиб қайтган. Қайтишдан олдин фаргоналик зодагон Муэтцат ( * « , зам. ўк. Мейцай)ни Фарғона давлатига хукмдор этиб тайинлаган, йилига 2 та зотли от совга қилиб туриш ҳакида унинг билан келишди ва узум, беда уруғидан олиб кайтди. Иккинчи марта бориб келишга Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] 4 йил сарфлади.

Фаргона (Юан) ва унинг ғарбидаги Парфия (Анши $ Ж)нинг тиллари бошқача, аммо бири бирини тушунишади. Бу мамлакатлардаги одамларнинг кўзлари чукур, бурунлари қирра, сочлари қуюқ, савдога мохир. Уларнинг одатига кўра, аёллар азизланади, аёллар айтганини эрлари қилади. Бу юртларда ипак бўялмайди, темирдан идиш-товок буюмлари ясалмайди. Хан элчилари ўлгандан кейин уларнинг асирга тушиб қолган лашкарлари курол-ярок ясашни ўргатишган.

[Матн орасидаги изоҳда]: Ш у мамлакатга юборилган Хан элчилари ўлгандан сўнг, шу давлатларда асирга олинганларнинг бари маҳаллийлар динига ўтган.

Кейинги Хан [императори] Минг-ди даврида (мил. 58-75 й.) Фаргона (Юан) [хукмдори] унга қонсмон терлайдиган от совға килди Кейинги Вэй (Хоу Вэй) [императорлари] Вэнчэнг-ди (452-465 йилларда тахтда ўтирган) замонасидаги Х эп и н 238 даврининг 6-йилида (465 й.) ва Шяовэн-ди (471-477 йилларда тахтда ўтирган) замонасининг Тайхэ234 даврининг 3-йилида (479 й.) [Вэй саройига] элчи юбориб, от совға қилган. Суй [сулоласи] давридаги Судуйшапа Ш -Сутрушана) давлати Ханзамонасидаги Буюк Фарғона (Дай-юан)дир.

Сунг давридаги «Йиву чжи» (#1Й ^-Ғ арой и б нарсалар баёни) [номли асар]да «Фарғона отларининг бошида узунлиги бир неча сантиметр келадиган юмшок шохи бор экан, одам тилини тушунар, овоз, ўйин ва ноғора товушларини фарқлай олар экан», деб зикр этилган. Суй даврида ёзилган (589-619) «Шиюй тужи»Ғарбий мамлакатлар хариталари ва хотиралари)240 [номли асар]да

331 Хэпинг ( # ¥ ) 460-465 йилларнинг номи, тинчлик маъкоснни англатаднТайхэ ( — 477-499 Йилларнинг иоми бўлиб, у олнй даражадаги тинчлик,

инокликни англатали.241 ШиюА тужи ( 3 3 Ш Й Ғарбий мамлакатлар суратларн ва хотиралари) — Суй

сулоласи даврнда яшаган Пэй Жюй исмли тарихчи каламига мансуб 3 бобдаи иборат кнчик асардир. Мазмунан у каднмий Хитойнинг гарб томонидаги урф-одатлар, табиий шароит, хухмлорларларнииг келиб чикиши, мшлаб чикариладиган махсулотлар ва кийим-кечаклар масалаларнга багншлаигвн.

90

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«Унинг [Фаргонанинг] отлари люма (38 Ц миниладиган от) на ума (Д Д қуш от, яъни учар от) отларга ажратилар экан. Сарик ва қиэил отларнинг кулоги кора бўлар экан. Умуман, отларни улар қулокларининг рангидан фаркдашар экан», деб ёзилган. Шунинг билан бирга «ҳукмдорнинг фамилияси Сусэн (Сусэни Ш& Ш) , исми Дишипанто2‘,’ ()Й^Й8РЙ), тахт авлоддан авлодга қолдирилар экан, [Фарғона давлатининг] хозирги хукмдори Дишипантонинг авлоди экан», деб аитилган.

«Тунгдян», З-жилд, 193-боб, 9-кисм «Нянфанг» («Чегара мудофааси»), 5-қисм «Сией-ривем» (Ши-рунг - «Ғарб томондаги от мннувчилар».

/2749/ Я йпан (Й иватпуан / Ю эпан Й ® ) .Яйпан (Йиватпуан / Юэпан)24‘ [хонлиги] Кейинги Вэй [суло-

ласи] даврида 241 [унинг] пойтахти билан алока ўрнатган. [Мазкур давлат] Асуэн (Усун)нинг244 шимоли-ғарбида жойлаш- ган. Яйпанларнинг аждодлари ҳунларнинг шимолий Тангри- кугининг қабиласи хисобланади. Хан [сулоласининг] аравали қўшинлар кўмондони Доу Шян шимолий Тангрикутни [юрти- дан] сиқиб чиқарган245. Шимолий Тангрикут [одамлари билан] Тангритог (Жинвэйшан)дан ўтиб, ғарб томондаги Кангкия (ҳоэирги ўқилишда Кангжюй)га кетган. Унинг касал ва ожизликдан

241 То (Рб) иероглифи йи, чжи деб ҳам ўкилади. Шу боис Дишипанто Дишипанйи, Дишипанчжи деб ҳам талаффут этилиши мумкин.

241 Йиватпуань (УЬуа^риап, Джнятпуан / 1|У9а1риап деб талаффуз зтилгал, шм ўк. Юзпан - Яйпан топониминииг хитоича транскрипциясидир) ҳуклар томонидан ташкил этнлган даалттнинг номи. Рус олими Н.Я.Бичуриннинг асарларила мазкур топоним «Юебань» деС тршскрилшяланган {БичуринНЯ Собрание саедений Москолское и и Т. 2, С. 25Я]

141 Кенипгн Вэй данлати хитом манбаларнда Хоу Вэй, Бэй Вэй (Шимолий Вэй), Юан Вэй (Илк Вэй), Туобагуй Вэй (Тобагуй асас солган Вэй) деб аталиб, упи мил 386 йилдв сянбилар таркибидаги тобе кабиласи ташкил этган Унинг асосчиси Туобагуй. Даплатнинг мвркаэи ҳоэиргн ХХРнинг Шанши улкасидаги Датунг (кадимги Пннчэн) шахри бўлган. 493 нилла Вэй сулоласн ХХРнинг шимолнй улкаларини эгаллаб плгандан сунг, пойтахт Лоянг (ҳознрги Шэнши ўлкасннннг маркази Снан, кадимги Чангъаининг шарқ томонида) шаҳрига кўчирилган. Шу далрда унинг гарбий чегараси Шаркий Туркнстоигача етиб борган 534 йилдаушбу даалатҒарбий Вэй ва Шарҳий Вэй деб номлаиган икки кисмга бўлиниб кетган 550 йилда Шаркий Вэй, 557 йилда эса Ғарбий Вэй тугатилган. [Цихай. 268-332-6.].

Асуэнлар (кадимги ўкилишда азиеп, изиеп) мил.аав. 16! йнл атрофнда Или дарёси ваИссиюсўл атрофига кўчиб келган. «Вэйшу»да ба2н этилишича, «Асуэнларнинг мвркаэи Чигучэнг (Қиэнл кўргои) бўлмб, у Шаркий Туркнстондагн Кусан (Гуизи) шахрининг 111имоли*ғарбида жойлашган [Вэйшу. 9697(1315)-б.]

349 Кейинги Хан нмпериясининг (Хоу Хан ёки Дунг Хан - 25-220) Доу Шян (мил. 92 йилда ўлган) қўмондонлигидаги қўшинлари билаи ҳунлар ўртасида юэ берган уруш мил. 89 йилда содир бўлган [Цихай. 1797-6; Шиюй тунгши. (Гарбнй мамлакатларнинг умумий тарихн). Чжэнчжоу, 1996. 68-6.].

91

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

юролмай колган одамлари Кусаннинг246 шимолида колган Ушбу заминда бир неча минг ли (576 км) келадиган ва 200 мингдан ортиқ одам яшаши мумкин бўлган ўлка бор. Лянжоуликлар247[ҳунларнинг] бошлиғини Тангрикут ҳукмдор (танйи ванг) деб аташган.

Уларнинг [яйпанларнинг] урф-одати ва сўзлашадиган тили гавчэлар 248 билан бир хил. Улар тозаликка риоя килишни, хуларга 249 ўхшаб, сочларини кесишни, қошларини тартибга солишни ва бўяшни одат килишган Қуёш нури кучли ва иссиқ бўлиб турганда, кунига 3 марта ювинишади, оғзини чайгандан сўнггина таом ейишади. Улар [яйпанлар] давлатининг жанубий чегараснда оловли тоғ мавжуд. Тоғ этагидаги тошлар куйиб, эриб, бир неча ўн ли (5 76 км) масофага оқиб бориб, қуйилиб қодар экан. Одамлар уни дори сифатида ишлатишар экан. [Ушбу суюқлик] оқар тош шарбати деб хэм аталар экан.

[Шимолий Вэй хукмдори] Тай-у Чжэнжюннинг 9-йили (416 й.) [Яйпан хукмдори] [Шимолий Вэй] саройига элчи юборди. [Элчи] билан бирга совга сифатида бир нафар найрангбоз жўнатнлди. Айтишларича, у одамни ўлдириб, бошини танасидан кесиб ташлар экан, шундан кейин унинг танасидан бир ёки 10 қадах қон отилиб чнқар экан Кейин [найрангбоз] дори ўтларни [ўликнинг бадани] ташқарисига суриб, оғзига тиқнб, чайнатар экан. Шундан сўнг кон тўхтар экан, [шу тарзда] бир ой боқканидан кейин, [ўлдирилган одам] аксига келар экан, [унинг

Киветсие, Кивсиие (К1»»-и1э Кич-шэ зам ўк. Гуйаи) Шарқин Туркистсндаги шахар номи бўлмиш Кусан (Кучар, хктойяв Кучэ, рус адаби&тида Куяа, уйгур тили лутатларида Кучар)нинг хитойча транскрипциясиднр.

347 Лянчжоу Хтши йўлагидаги шахарлардан бири, ҳозир у Увэй деб номланади (ХХРнннг Гансу ўлкасида).

341 Гавчэ атамаси «балянд араваликлар» маъносини англатади. Ушбу сўэ билан хитойлар ўэларининг шимол томонида яшаган кадимий туркларнинг шархлй кисмнни атаганлар Айрим мвнбаларда гавчэлар чнди, яъни «кнэнл ди» деб хам вталвдн Қаднмий турклар тилида жануб - юпил, ғарб - ок, шарк - кўқ шимол - кора дсб атклганлнгнки ва ди атамаск каднмда «тугк» ёкк «тиеаук» деб ўкилиб, у турк сўэининг транскрипцияси эканлигини (Қадимнй хнтой макбаларидаги туркий халкдарга онд айрнм этнонимлар [Ўэбекистон ўрта асрларда: тарих ва маданият. Тошкент, 2003.176-184-6 ; «Ўэбекистои тарихи» № I, 2003. 3*11-6.] қисобга олганда, «чиди» жанубий турк этмонимининг хитойча таржимаси экэнлигини бнлиб олиш мумкин. Демак, гавчэ жанубнй туркларга хитойлар томонидан берилган номдир Гавчэлар таркибига чипули, тур, илжон, тарлон, куга, тарбакон, ойрун, муен (баён), ирхнн, бўркли, киюн, юшиб кабн кабил&лар кнрган [Бу хакда каранг: Хўжаен А.. Хужаев К.А. Қадимги манбаларда халкимиэ ўтмиши. Тошкент, 2001. 21-22-6.].

349 Аслида <«у» атамэсм гуз ва хун этнокнмларининг хитойча транскрипиияси бўлгак. КеЙинчалнк, ғуз ва хунлар Марказий Осиё давлатлари худудига кўчнб келгаиидан сўнг, бу ердаги махаллнй халкларга, жумладан, сугдларга кисбатан хам ишлатилабошланган.

92

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

танасида] ҳеч қандай из колмас экан. [Тай-у] Шизу бу гапларнинг рост ёки ёлғонлигини билмоқчи бўлиб, ўлимга маҳкум этилган жиноятчиларни келтириб, улар билан синов ўтказди. [Шундан сўнг] у Хитойдаги (Чжунггуо) атоқли тоғларда ҳам шундай [дори] ўтлар мавжудлигини айтиб, одамларига [унинг] ҳунарини ўрганишни ва ундан тўла фойдаланишни буюрди»250.

«ТА Й П И Н Г ХУАНЮ Й Ж И»(«Т инчлик ўрнатилган замин баёни»)

МанЛа х,ак,ида. «Тайпинг хуанюй жи» (^ ^ Р Й ^ Т Й ) аслида 200 боб (жюан ЗЁ)дан иборат бўлган, лекин шундан 193 боби сақланиб қолган. Кейинчалик Японияда сақланиб колган кисми асосида унинг 5 боби тикланган. Асарнинг илк бор чоп этилган жойи ва вақти номаълум, аммо муаллиф 930-1007 йилларда яшаганлигини ва бу асар унинг сўнгги йирик иши бўлганлигини инобатга олсак, «Тайпинг хуанюй жи» 990-1007 йиллар оралиғида ёзилган, деб ҳисоблаш мумкин. Муаллиф ҳар бир мамлакат ҳақида калам тебратганда, келтирилган маълумот- ларни тарих, иқлим, урф-одат ва маҳаллий ишлаб чиқарила- диган маҳсулот каби масалапарга ажратган ҳолда баён этган. Асарни ёзишда муаллиф ўзининг ҳаёти даврида ва ундан олдин ёзилган асарларга асосланган.

Лэ Ши ( & ) Хитойнинг Жянгши ўлкасидаги Йихуантуманида тугилган, Танг сулоласидан кейин ташкил топган Шимолий Сунг (960-1127) давлатида яшаган сарой тарихчиси ва ўз замонасининг етук олими бўлган. 976-979 йилларда ўз даврдаги илк олимлик даражасига эришган251

ТАРЖ ИМ А:«182-боб, 3-қисми «Сией-ривем» (зам. ўқ. «Ш и-рунг» -

«Ғарбий от м инувчилар»)335

150 Тунгдян. 3-жилд, 2751-6. Ушбу маълумот ўэгартирилмаган холда куйидаги манбанинг 186-боби, 1а-2а бетларида келтирилади

551 Цихай. 79-6; Чжунггуо гужин мннгрен дацидян (Хитойнинг кадимдан холиргача ўтган машхур шахслари лугати). Пекин, 1991. 101-6 ; Чжунггуо лишн дацидян Лиши шюэ (Хитойнинг катта тарихий лугати. Тарнхнавислик) ТПангхай, 1995. ЗЗ-б.

3X2 Ши~рунг ( Й Й , рус адабиётида сижун) кадимий хитоилар ўзларининг гарб томо- нида яшайдиган х а л к л а р г а нисбатан и ш л а т г а н ном Ушбу этнонимдаги ривем ! рунг аслида сгг минувчилар, чавандоэ, отлик жангчилар маъкосини акглатган. Кейин бу этноним Шиюй (Ғарбнй мамлакатлар) топонимига айланган.

93

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

/5а/ Бую к Ф арғона (Дай-ю ан) давлати . Буюк Фарғона (Дай-юан ^ Ш ) давлати билан [Хитой ўртасидаги] алоқа [Ғарбий] Хан (мил авв. 206-мил. 8) даврида ўрнатилган. [Ушбу давлат] ҳукмдори (ванг)нинг турар жойи Квэйсан (Гуйшан Й Ш ) шахридир. [Фарғона давлатининг] аҳолиси 60 минг оиладан иборат. Хукмдорининг фамилияси Сусэн (Сусэни М & Е ) , исми Дишипанто 253 (Ш :£ § 8 Р £ ) , у тахтда узоқ ўтирган. [Фарғона давлатининг] ҳозирги ҳукмдори Дишипантонинг авлодидан. Олдинги Хан (Чян-Хан) даврида Чжанг Чян У-ди номидан элчи бўлиб, [Фағонага] келганида, ўзи билан кўп олтин ва олтиндан ясалган ст [хайкалчасини] олиб келган ва унинг эвазига Фаргонанинг зотли отларидан беришни илтимос қилган эди. [Аммо] Фаргонанинг хукмдори Хан [мамлакати]нинг узоқда эканлигини ва у кўп сонли қўшинини тез орада юбора олмаслигига ишониб, [Чжанг Чяннинг] бу илтимосини рад этди. Боз устига [Чжанг Чяндан кейин келган] Хан элчисини қатл этди.

Милоддан авналги 104 йилда (Тайчу254 йили) Ли Гуангли Риейшией (Эрши) қўмондони этиб тайинланди ва унга Риейшией (Эрши) шаҳрига бориб, зотли отлар олиб келиш вазифаси юкланди. [Ли Гуангли] бир неча ўн минг лашкарлар билан унинг [Фарғонанинг] чегарасидаги Юйчэн Ш $ шахрига'” хужум килди. [Лекин] шаҳарни ололмай қайтди /56/. Бориш-келиш - хаммаси бўлиб, икки йилда Дунхуангга 11 -12 та тирик колган жангчилар етиб келди, холос. [Хан] императори [Ли Гуангли]нинг топширилган вазифасини бажара олмага- нидан каттик хафа бўлиб, [унга] Юймэндан ўтишга ижозат бермади. [Шундан сўнг] Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] Дунхуангда қолиб, экин экиш билан шуғулланди.

Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] иккинчи марта [Фаргонага] юборилди 2'й ва унга ўз хохишлари билан эргашиб

253 То (РЙ) иероглифи йи, чжи деб кам ўкилади. Шу боис Дишипанто Дншипанйи, Дишипанчжи деб хам талаффуэ этнлнши мумкин

154 Тайчу < — Юксалишнинг бошланиш даври - мил.ввв. 104-101 йилларпияг номи259 «Цихай» номли энцнююпеднк лугатда Юйчэнг (#ДЙ) шахри Ўш ( Я # ) шақрига

тўгри келади, деб ёэилган [Цихай 96-6.]. Лекин бу чакнкатга эид фикр. Юйчэнг шахри Уэганга тўгри келали (Бу хакда каранг: ХоЛжаем А. К этимологии тогоннма Данюиь (Давань) в китайских источниках // Фаргона водийси тарнхи янги твдкиқотларда (История Фергани в нових исследованиях) Фаргона, 2009. С. 135-140; Ш у муаллифнинг. Можно ли считать Зрши столицей древнего государства Фергана? // 0 ’2Ьек|51оп 1аг1Х1. Ха 2.2010. С 63-73]

314 Ли Гуанглининг Фяргонага кнлган иккннчи харбнй юриши мил авв 101 йнлда амалга оширилган

94

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

борганларни ҳисобламаганда, юриш килиш учун 60 минг лашкар, 100 минг қора мол, 30 минг от, 10 мингдан зиёд хачир ва эшак берилди. Бу [куч билан] бутун ер юзини титратиш мумкин эди. [Бундан ташқари], Т51эи-б21\уап ( ® Ж , зам. ўқ. Жючюан)ни химоя қилиш мақсадида Кза-у1ап (зам. ўқ. Жюйян Ш Ш ) 8Ь1эи-{1а (зам. ўк. Шюту ^ Э ) 35'д а 180 минглашкар жойлаштирилди. Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] Фарғона (Юн #Ё)га етиб келганида, фарғоналикларнинг янги ҳукмдори (ванг) [Ме]кўа ( Я ) 358 [унга] отлар тақцим килди. Хан лашкарлари уларнинг бир неча ўнта зотли, минггача ўрта ҳол отларини танлаб олди. Фарғона зодагонларидан бири Муэтцат ( Цс Ш зам. ўк. Мейцай)ни ҳукмдор (ванг) этиб тайинланди. Йилига 2 та самовий от (тянма) тақдим этиб туришга келишилди. Шундан кейин Хан элчилари узум ва беда уруғидан олиб кайтди.

Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] иккинчи марта [Фарғонага] бориб кслишига 4 йил вақт кетди. Кейинчалик Хан [сулоласи] императори Минди даврида (мил. 58-75) Фарғона (Юан Ш) яна [Хан саройига танасидан] қонсимон тер оқадиган от тақдим этди. Кейинги Вэй [сулоласи ҳукмдори] Вэн Чэнг-ди тахтга ўтирганидан кейинги Хэпинг (Я Ч 2-) даврннинг олтинчи йилида (465)359 ва [ушбу сулола ҳукмдори] Шяовэн ҳокимиятизамонасидаги Тайхэ ( & Ю ) Зй0 даврининт учинчи йилида (479) [Фарғона ҳукмдори унинг ҳузурига] яна элчилар юбориб, ат совға қилди. Суй даврида [Фаргона] Суйдуйшана давлати, [деб номланди, бу эса] Хан давридаги Буюк Фарғона (Дай-юан)нинг бошқача номидир. /6а/ Чангьангача 12550 ли (722.88км), духу маҳкамасигача 431 ли (248.25 км), шимолдаги Кангкиянинг Битян шаҳригача 1510 ли (869.76 км), жанубдаги Улуғ Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи)гача 700 ли (403.2 км) масофа мавжуд. [Фаргона] шимолда Кангкия, жанубда Улуг Ғузер билан чегарадош.

1И Аслиятнинг шу жойида Жюйян ва Ян Шюту ((^Ш ) топонимларига «оюзиргиУвэй (ЙЙ) ва Чжангйе (Ъ&Ш) вилоятларн», деб иэоҳ Кшб кўйилган. Қадим замонда Ж кчюаи ( Ж * ) - Тз^эи-с^^ал, Чжангйе - Т |йл^у 1ак), унннг шимолидагн Жюнян(€ 3 2 ) - К1а-уеп, К|я-)1уеп, Шюту (& Ш ) - ЯЬ1аи-(1а) деб ўқилгян.

181 Гуа ( X ) иероглифи гу деб ҳам талаффуз ттнладн. Каднм эамонда коа деб ўкидган. Унинт тўла исми Мекўа (Мекоа Ф Х ), замонавий ўкнлиши «Мугуа»

281 Кейингн Вэй сулоласи қукмдорн Вэн Чэнг-ди мил 452-465 йиллардатахтда ўтнрган У ҳукмронлик килган даврнинг сўнгги б йнлига (460-465 йиллар) «Хэпинг» (Я Ф ), яъни «тинчлик» дсб ном берилган. Бу даврнинг б-йили 465 йилга тўғри кслади,

ш Кенинги Вэй сулоласи ҳукмдори Шловэннннг Тайхэ (АЮ - Буюк тинчлик) даври 477-499 Йиллвргв, бу даврнинг учинчи йили 479 йилга тўгри хелади

95

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ери, урф-одатлари ва маҳсулоти. «4та ёввойи [халк] хотираси» ( И ^ ^ й ) да ёзилишича, Фарғона [давлати] (Юан 5Й) ва унинг ғарбидаги Парфия (Анши ?сЖ ) [аҳолисининг] тили бир-биридан фарк қилса ҳам, умумий ҳолда ўхшашлик мавжуд, бири бирини тушунади. Унинг [Фаргона] одамларининг кўзлари чукур, [эркаклари] серсоқол, савдога моҳир, аёлларни азизлайди, аёллар сўзига қулоқ солишади, лекин ҳал килувчи эркак ҳисобланади. Унинг [Фарғонанинг] заминида ипак бўялмас, канопга ишлов берилмас, ишлатиш учун темирдан идиш-товоқ буюмлари ясалмас экан. [Сафарда] ўлиб қолган Хан элчиларининг соқчилари [ўз ҳаётларини сақлаб колиш максадида] маҳаллий динни кабул қилган экан.

[Фарғонанинг] ерлари, халкнинг урф-одатлари Улуғ Ғузер ва Парфия (Анши)никига ўхшайди. Узумдан мусаллас қилишар, бойлари ўн минг пуддан зиёд мусаллас сақлашар экан. [Фаргоналикларнинг] мусалласи бир неча ўн йил сақланса ҳам, бузилмас экан. Буюк Фаргона (Дай-юан) тазкирасида /66/ зикр этилишича, мамлакат чегарасида баланд тог бор. Бу тоғ устида ушлаб бўлмайдиган от бор экан. Рангдор урғочи отни ушбу тоғ этагида колдириб, ўша отдан болалатиб олишган экан. Тугилганда тойчадан консимон тер окиб турган экан, шу боис унга Тангри оти (тянма) деб ном қўйилган экан. Кейинги Хан [сулоласи] тарихида ёзилишича, [Император] Минг-ди даврида (мил. 58-75) фаргоналиклар (юанрен) унга қонсимон терловчи от деб номланадиган от совга қилган экан. Сунг даврида битилган «Ғаройиб нарсалар баёни» [номли асар]да Фаргона отлари[нинг боши]да узунлиги бир неча сантиметр келадиган юмшок шохи бор экан [икки кулоги назарда тугилган — А. X.], одам тилини тушунар, овоз, ўйин ва ноғора товушларини фарклай олар экан. Суй давридаги (589-619) Шюй туж и261 [номли асар]да ёзилишича, унинг [Фарғонаиинг] отлари секин юрадиган ва тез чопадиган зотларга ажратилар экан. Аксарият отлаЬнинг кулоги ок, ок рангли ва ола-була рангли отларнинг кулоғи кўпинча қизил, сарик ва қизил рангли отларнинг кулоклари эса қора бўлар экан. Бу отларни кулоғининг рангидан фарқлашар экан. Улар бошқа отларга ўхшамас экан.

[Фаргонада] Нами-шуй262, Гуйшюн263 каби дарёлар, Рией-

и ' Шиюй тужи (НЙЁЁТЙ) - гзв-иаохтв каранг.,и Нами-шуй (]01!®7К) - Зарвфшон дар£си.1И Гуйшюн-шуй (Й Я т К ) - Қуввсой Снидан ўтган Исфарамсой бўлиш мумкин.

Уб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

шией (Эрши Жй1), Суйчэнг (ЙйЙ), Сифа (# { £ ) номли шаҳар- лар мавжуд.

[Матн сўнггидаги изохда]: мамлакатнинг жанубида [мар- каздан] 500 ли (288 км) нарнда, Сифа шаҳрининг жануби-ғарби йўналишда 100 ли (57.6 км) нарида бир тепалик бор экан. Тепаликка якинлашганда унинг устида кулаб тушган катта шаҳар деворлари борлиги кўринар экан. Тепаликнинг усти кишин-ёзнн эримайдиган қор билан копланган. Унинг устига чикиб бўлмас экан. Унинг [Фарғонанинг] ҳукмдори ҳар йили оқ от сўйиб, қурбонлик килар экан. Ушбу шаҳар [Сифа шаҳри ёнида] Буоши номли тоғ бўлиб, унинг жанубида бир шаҳар курилган экан. Бу шаҳарнинг номи Мичжэ (М иейца)264 деб аталиб, унда бир минг хонадон бор экан».

«Т У Н ГЖ Я Н Ж И Ш И БЭНМ УО»(«М ухим тарихий воксалар баёни»)265

М апба ҳақида. Мазмунан «Тунгжян жиши бэнмуо» (ЗЙЙв^Е ^ Ф Ж ) асарини «Муҳим тарихий вокеалар баёни» деб таржима килиш тўгри бўлади. Иероглифларнинг маъносидан келиб чиққанда, асарнинг номи ўзбек тилига «Ўкиб чиқилган тарихларнинг кисқача мазмуни» деб таржима килиниши мумкин.

Асар муаллифи Юан Шу ( ё ® -1131-1205), болалик давридаги исми Жичжунг, Жанубий Сунг (1127-1129) сулола- сининг тарихчи олимларидан бири эди. У Фужян ўлкасининг Жянъан (Жянъоу) вилоятида таваллуд топган. 1173 йилда Янчжоу вилоятида хизмат килаётганида, профессорлик унво- нига сазовор бўлган. Тарихий асарлар ичида Сима Гуанг (1019- 1086) қаламига мансуб бўлган ва 1066-1084 йилларда битилган «Зичжи тунгжян» - «Ҳукмдорларга сабоқ берувчивокеалар баёни»)366 номли йирик асарга кўпрок ихлос кўйиб, шу

,и Мнчжэ ( Я в ) каднм замонлн Мнейиа {т\еНза) деб ўкилган.“ 5 Юан Шу. Тунгжян жнши бзнмуо (Мухим тарихнй вокеалар баёни). 8 жнлддан

нборат. факснмиле нашри, Шангхай, 1955.Илк бор Сима Гувнг ўэ асарига «Тунгчжн» («Умумнй баён») деб ном бсрган. Шундв

асар 8 бобдан иборат эди. 1066 йилда унн Шимолий Сунг сулоласинннг 5-хакони Йингэунг (1064-1068) кўриб чикнб. муаллифга уни тўлдиришии буюрган. Йинпунгнинг урнига хокнмиятга келган Шэнэунг (1068-1086) бойитилгвн всар билан танишганидан сўнг, уни «Зичжи тунгжян» деб номлаган. Асар хронологик тартибда ёэилган умумий

97

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

асарда баёи этилган маълумотларни мавзуларга ажратиб, жамлаб чиккан. Битилган янги асарини «Тунгжян жиши бэнмуо» дсб номлаган. «Зичжи тунгжян» эса унгача сакланиб қолган хитой манбалари асосида ёзилган. Шунинг учун «Тунгжян жишн бэнмуо»даги Фаргонага оид маълумотлар ундан олдин битилган манбаларда баён этилган вокеалар- нинг умумлаштирилган мажмуаси, деб айтиш мумкин. Аммо ушбу асарда муаллиф ўэидан олдин ўтган тарихчиларнинг барча ёзиб қолдирганларини тула равишда кайд этди, деб бўлмайди, албатта.

«Тунгжян жиши бэнмуо» ёзилганидан сўнг Юан Шу Шарқий Хитойдаги Чжэжянг ўлкасининг Жянъан (Хангчжоу) вилоятига таклиф килиниб, у ерда аввалига расмий тарих ёзишга, кейннрок бошка давлат ншларига жалб этилган. «Тунг- жян жиши бэнмуо» расмий асар бўлсада, Юан Шу уни норас- мий, эркин услубда ёзган. Шунинг учун воқеаларни баён этишда муаллифнинг анъанавий шакл ва усуллардан четга чиққанлиги якқол кўриниб туради. Бунга куйида келтирилган таржима билан танишганда, ишонч хосил қилиш мумкин.

Юан Шугача тарихий асарлар ўша даврга хос бўлган маълум коидалар асосида, яъни хронологик тартибда аввал хоқонлар фаолияти ва улар билан боғлик бўлган воқеалар, сўнгра йирик амалдорларнинг ҳаёт йўли, Хитой атрофидаги халқлар ва мамлакатлар ҳақида тармхий маълумотларнинг баёни каби қисмларга бўлинган равишда ёзилган. XI асрда тарих битишда янгилик пайдо бўлди: айрим тарихчилар мавжуд тарихий асарларни ўрганиб чиқиб, улардаги баъзи воқеаларга ва мамлакатларга оид маълумотларни умумлаштириш ва уларга шарҳ бериш асосида асарлар ёза бошладилар Юан Шунинг «Тунгжян жиши бэнмуо» асари ана шундай янги услубда ёзилган биринчи тарихий асарлардан ҳисобланади

Мазмунан ушбу асарни ёзишда муаллиф олдин битилган асарларга асосланганлиги туфайли унда «Шижи»даги Фарғо- нага оид маълумотлар кайд этилади. Шу билан бирга «Тунгжян жиши бэнмуо»даги бу маълумотларга киритилган айрим кисқартиришлар, аникликлар ва муаллиф талқини сезилиб туради. Бундай ташқари, асарда «Дай-юан» («Даван») топоними

тарих ҳисобланали Ҳажми 294 бобдан иборат бўлиб, мазмунан мил. 403-995 йилларда содир бўпган воқеаларни ўа ичига олади.

98

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кўп ҳолда «Юан» («Ван»), Фаргона шаҳри «Юан-чэнг», Чжанг Чяннинг исми Чян, Фарғонага юборилган Хан кўшининг кўмондони Ли Гуанглининг исми Риейшией (Эрши) деб ишла- тилган.

Асарнинг умумий ҳажми 142 бобдан иборат V бир неча марта чоп этилган. Қуйида келтириладиган таржима асарнинг 1955 йилда Шангхайда 8 жилд ҳажмида қайта нашр этилган нусхаси асосида амалга оширилган. Асардаги Узбекистон тари- хига оид маълумотлар илк бор таржима килинди.

ТА РЖ И М А :«Тунгжян жиши бэнмуо (Мухим гарихий вокеалар баени).

1-жилд. 2-боб./40-6./ {Гарбий] Хан |им п ери яси ]н и нг267гарбий мамла-

катл ар (111ин»й) билан алоқа ўрнатиш и.Хан [сулоласи хоқони] У-ди 268 [тахтда ўтирган вактдаги]

Юаншуо (7сЗЙ — янгиланиш) [даври^нинг2*4 3-йили (мил. авв. 126 й ). Илгари асирга олинган ҳунларнинг айтишига карагавда, кадимда ғузер (рузие / юэчжи)ликлар 210 Дунхуанг 27 ‘ билан

167 Ғарбий Хан империяси каднмий Хнтойни иккинчи марта бирлаштириш асосида ташкил топган давлат (мил.авв. 206 -мил. 8). V Аввалги Хан (Чян-Хан) деб хам номланган Унинг асосчиси Лю Бан (мил.авв. 256-247) Гаоцзу номн билан мил ав. 202-195 йилларла тахтда ўтирган. Умумлаштириб айтганда, Хан императорлари аявалги анъанавий маъмурий тузумни давом этгириш ва мустаҳкамлаш хамда ўша давр тафаккурини ривожлантириш йўлидан борганлар. Айниксо, Хитой императорлари Тангрннинг ер юэндаги фарэанди, уига хамма итоат қилиши ва буидан бош тартганлар эса жаэолакишн лоэим, деган ғояни ўэларига дастур килиб олганлар. Уларнинг ички ва твшқи сиСсати айнап шу гояга асосланган.

Бу ерда тмлга олинаетган У-ди Ғарбий Хан империясининг 6-хокони, мил авв. 140- 85 йилларда тахтда ўтирган. Юкорида кайд этилганидек, «У-ди» ( Э Й ) сўэи жанговар император маъносини англатади. Укинг асли исми Лю Чэ, мил.авв 156 йилла туғилган. Ҳунларга карши курашиш ва уларга тобе бўлган ҳудудларни босиб олишни энг илгор гоя, деб билгаи хокон хисобланади. Ўз максадига эришнш учуи узокдаги ракиб билан итгифокпашиб, якиндагисини йўқ кклиш стратсгияси асосида иш тутишни маъкул кўрган. Шунинг учун у илгари хумлардан енгилгаи £ки улар зулмини чеккан ва хамон хунларга карши курашиш ниятида бўлган мамлакатларга элчи юбориб, уларни умумнй максад сарн ннтилишга даъват этган.

и9 Юаншуо (Янгнланиш) ддари мил.аяв. 128*121 йилларгатўгри келади.374 Манбада эамонавкй талаффуэда «Юэчжи» ( М & ) деб ўкилгам икки иероглиф

каднмда рузне, ругэие, (ги-(2 1е) деб талаффуз этилган. Биз таржимамиэда кадимги ўкнлишинн ишлатдик, эеро уларни бошка кадимий маибапардаги атамалар билан солнштнриш асослн ва тўгри бўлади. Мил авв Ш асрдан олдин ушбу атама бошка иероглифлар билан ифодаланган: П£№0 2 1С, П£1\УО(2 1е п^ш о-с^е, П£1ше(-сЬ|е, Л£№е-1с 1е, п£0-с 1не или Пёеи-сЬ1С, л^ш чЯ ае, п£о-(с1е или п§еи-(с1е, псик-сЬш, «пеик-11е», «пеик-(ск». Хитойлар ундош товушларнн, жумладан «2 >жи, унли товуш кўшибгина талаффуэ эталнлар. Бундан ташкари. улар тилида «г» ва «к» товушлари йук. Шуни хисобга олганла, «юэчжи» атамасннинг энг қадимий вэнлишлари гуз ва огуэ сўзларининг хитойча транскрипцшшари бўлганлигини англаб олиш мумкнн.

99

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Чилян272 ўрталарида давлат ташкил этиб, ўша ерда яшаганлар. Лекин улар ҳунлар ҳукмдори Мовдун томонидан маглубиятга учраган. Ушбу ҳукмдор рузиеликлар (юэчжиларуахтт ёши улғайиб қолган хоқонини ўлдириб, унинг бош суягидан ичимлик ичадиган идиш қилиб олган. Шундан кейин ҳукмдорнинг фуқаролари ҳунлар уларни тинч қўймаслигидан қўрқиб, уэоқ юртларга қочиб кетишган. Буни эшитган Хитой хокони Улуғ Ғузер ҳукмдорига Чжанг Чянни элчи қилиб юборишга қарор қилган. Шу муносабат билан хоқон унга Лонг унвонини бериб, Лунгши [шаҳридан]дан йўлга чикишни буюрган.

[Чжанг Чян] ҳунпар замннндан ўтаётганида, уларнинг кўлига тушган яа у ерда 10 йилдан ортиқ ушланиб қолган. Бир куни кулай фурсатдан фойдаланиб, гарбга рузиеликлар яшаёт- ган юрт сари қочган. Бир неча ўн кун йўл юргандан сўнг, Буюк Фарғона (Дай-юан)га етиб келган. [Айни ўша пайтда] Хан мамлакатининг бой эканлигидан хабардор бўлган фарғона-

ХХРда уйгур тилила чоп этилган айрим китобларда «юэчжию атамвсинн «явчи» деб бэишмокда. 1930 йилда Шангхайда илк бор чоп этилган «Хитойнинг кадимги даврдан хоэиргача бўлган ер номларининг катта лугати»да келтирилишича, Юэчжи - қадимги давлат номи. Илгари Гансу ўлкасининг гарбий худудида жойлашган Хан даврида хуплар томонидан тор-мор килинган. Шундан кейин ахслиси Амударё бўйларига хўчиб кетган», деб зикр этилган [Чжунггуо гужин диминг даиидян. 157-6.]. 19Я6 йнлда Чэнгду (Сичуан ўлкаси маркаэи) шаҳрида нашр этилган кўп жилдли «Хитой тили Сэунининг катта лугати»да «Юэчжи Хан даврида Ғарбнй юртларда мавжуд бўлган дввлатнинг номи», деб кўрсатилган [Ханюй даэидян. 3-жилд. 2130-6 ) Айнан шундай хўрсатма 1980 йилда Пекинда кайта нашр этилган «Сўэлар этимологиясн» (Сиюан) номли энциклопедкк лугатда хам келтирилган [Сиюан. 2-жилд 1472-6.]. Аммо 1979 йнлдв Шангхайда кайта нашр этилган «Сўэлар денгиэи» (Цихай) нсмли энциклопедик лугатда «Юэчжи кадимги халк номидир», деб берилган [Цихай 1496-6.].

171 Буюк илак йўлннинг шаркий кнсмидаги Дукхуанг шахри Хэси йулагининг (дарёнинг гарб томонидаги йўлак маъносини англатади) гарб томонидаги энг сўнгги нуктаси х.исобланади. V гиёҳ ўсмайдиган тоглар билан ўралган бир қумли чўл ўртасида жойлашган Атрофдаги манда қишлокларни кўшганда, унинг умумий ер майдонн 31200 кл.кмга тенг. Шундан атиги 4,5 % қисми кўкаламэорлардаи иборат. Иклими кургок, ёмгир кам ёгади. Йиллик ёгин хажми 39,9 ммни ташкил этади. Йиллик ўртача харорат —9,3 градус. Дунхуанг бир печа мипг йиллик тарихга эга. Бундан 3 ммнг йил мукаддам бу ерда хитой манбаларидарупг {ривем - ат минувчилар), руиг-ди (ривем-тиек — от мннувчи турклар) деб аталадиган халклар, мчподдан олдинги У-П1 асрларда эса еузерпикпар (рузие I юэчжилар) яшаган Маълумки, юэчж шар ҳунлар билан бўлган курашларда маглубиятга учраб, Илн водийси оркали Туркистонга кўчиб кетишган. Мклоддан олдин I асрда Гарбий Хан империяси ушбу жойни хунлар кўлидан тортиб олган. Хитойлар ушбу номпн аввалнга Туенхуанг (ТиепЬипв), кейннроқ «Дунхуанг» деб талаффуэ этцшган. Мазкур атаманн ифода этувчн икки иероглифнинг лугавнн маъноси «кагтв иссик жой» демакдир. Маэмун жиҳатидан у «Дапгт-ота» топонимига мос хеладн. Дунхуаиг вилоятинннг атрофн хўчаднган кумдан иборат бўлган. Шунннг учун 619 йилдл Танг империяси бу ерни ўз таъсири остига атганидан кейин, дгитойлар уни «Шачжоу» («Қумли вклоят») деб аташган. Анрим сайехларнинг асарларида Дунхуанг Гуачжоу («Тарвуэ яодийси») деб хдм ёэиладн. Чжао Шлнгляиг, Чжанг Янмэй. Мо гаоку (Дукхувнг минг уйн). Пекин, 1995. 28-6.].

т Хэси йўлагннинг жянубидв шаркдан гарбга томон жоЙлашган тог тиэимн.

100

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ликлар унинг билан қандай апоқа боглашни билмай турган Эканлар. Улар Чжанг Чянни кўриб, ғоят хурсанд бўлганлар ва унн Кангкия мамлакатига, ундан сўнг улуг гузерликлар (дай- рузиелар) яшаётган жойга кузатиб қўйганлар. Шу пайтда [Улуг] Рузие шахзодаси бошчилигида Бақтрия (Дашия)213ни эгаллаб, ушбу мамлакат замида яшаётган эканлар. Улар истиқомат қилаётган ерлар серҳосил ва ўғри қароқчилардан холи экан. Лекин уларнинг ҳунлардан қасос олиш нияти йўқ экан. [Шу боис] Чжанг Чян рузиеликлар юртида бир йилдан ортиқ туриб, улар ҳукмдорининг фармонини ололмай, ватанига қайтиб кетишга мажбур бўлган экан.

Қайтишда Чжанг Чян жанубий тоғлар214 ва кианг (чиянг)лар зам ини273 орқали кетмоқчи бўлган эди. Лекин у яна ҳунлар қўлига тушиб қолган. Орадан бир йил ўтганидан сўнг, ҳунлар [диёри]да тўполон бошланган. Фурсатдан фойдаланиб, Чжанг Чян Тангйи авлодига мансуб бўлган ( й ё К ) Ганфу С В "^ ) исмли қул билан бирга қочиб кетишга муяссар бўлган. [Хан] императори [Чжанг] Чянга хурмат билдириб, унга тайжунг- дафу*76 унвонини тақдим этган. Ганфу эса шижюн277 унвонига сазовор бўлди. Дастлаб сафарга отланганида, [Чжанг] Чянга юздан ортиқ киши ҳамроҳлик қилган. 13 йилдан кейин у атиги икки киши билан қайтиб келган эди.

Юаншоу2721 даврининг биринчи йили (мил авв. 122 й.).Чжанг Чян кайтиб келганидан сўнг, гарбий мамлакат-лардаги

урф-одатлар ҳакида Тангри ўғли (Тянзи)га батафсил сўзлаб берди:

111 Хитой адабибти ва лутатларида Дася давлата Амударснинг жанубидан Ҳиндукуш тоғларинннг шимолигача бўлган заминда жойлашган давлат, унинг номи илк бор Симо Чян каламнга мансуб «Шижи» (Тарнхий хотиралар) номли асарнинг Фаргокага бағишланган бобида учрайди, деб кўрсатилади.

114 Жанубий тоглар деб Помир ва Кўинлун (Кунлун) тоғларн кўзда тутилган.114 Хун империлси даврида кианг («цяиг»)лар унга итоат килган. Шунинг учуи Чжанг

Чян даврилаги «чянглар эамики» деганда, Такламакон чўли атрофндаги ерлар кўэда тугилади. Эқтимол, Хитой элчиси бу жойларда ҳунлар таъснри ожиэ бўлса керак, шундан фойдаланиб, Такламакон чўлипинг жанубндан ўтадиган карвон Йўли оркали ватанимга тўсикснэ кантиб кетаман, леб ўйлаган. Аммо амалда вокеа у ўйлагандек бўлмаган [Чжунггуо дабайкэ чюаншу. Чжунггуо лиши (Хитойнинг катта энцикло- педияси. Хитой тарихн Пекин, 1997. 499-6.].

,14 Тайчжунг-дафу маслахатчнлар бошлнги111 Шнжюн (Й Ж ) — хокон эляиси демакдир.111 ҒарбиЙ Хан нмлерияси (мил авв 220-мил. 8 йиллар) даврида хоконларнинг тахтда

ўтирган даври бир канча кисмларга бўлинган ва уларкинг ҳар бирига ном берилган. Юаншоу (ЎБ1?) - Гарбкй Хан императори ҳокимиятининг мил авв 122-115 йидлардаги давриникг номи бўлиб, у «йил бошидаги ов мавсуми» маъноснни англатади. Шундан маълумки, Юаншоунинг биринчи йили мил.авв. 122 йилга тўгри келади.

101

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«Буюк Фаргона (Дай-юан) Хан мамлакатининг кок ғарб томонида 10 минг ли (5760 км) чамасидаги масофада жойлаш- ган У ерда яшайдиганлар экин экиш билан шугулланишади, тулпор отлар бениҳоя кўп. Бу отлардан консимон тер окади Шаҳарлар деворлар билан ўралган, уйлар хитойдаги уйларга ўхшайди. Фаргонанинг шимолида Асуэн (Усун), шарқида Хўтан (Ғивадян / Юйтиян) жойлашган. Хўтаннинг гарб томони- даги дарёлар гарбга қараб оқиб, Ғарбий денгиз (Шихай - Орол денгизи)га қуйилади, унинг [Хўтаннинг] шарқий томонидаги дарёлар эса шарққа қараб оқиб, Шўрсув кўли (Лобнор)га қуйилади. Шўрсув кўлининг суви эса ерга сингиб туради. Унинг [Хўтаннинг] жанубдаги дарёлар ҳам шу кўлга боради. Шўрсув кўли [Хитойнинг пойтахти] Чангъандан 5 минг ли (2880 км) нарида бўлиб, ҳунларнинг ўнг (жанубий) томон худуди ҳисобланади. Ушбу ҳудуднинг шаркий томони Гансунинг гарб томонидаги Буюк деворигача (Чангчэнг ■&£$)771), жанубда /41/ эса кианг (чянг)лар юртигача7*0 етиб боради. Шу сабабдан ҳунлар Ханнинг [гарб томонга ўтадиган] йўлини тўсиб туради.

Асуэн (Усун), Кангкия (Қангжюй), Яамтсат (Янцай) ва Улуг Ғузер (Дай-рузие / Да-юэчжи) чорвачилик билан шугул- ланадиган давлатлардир. Уларнинг урф-одатлари ҳунлардан фарқ килмайди.

Бақтрия (Дашия) Фарғонанинг жанубида жойлашган бўлиб, бу ердагилар фаргоналиклар билан бир хил урф-одатларга риоя килишади. Мен [Чжанг Чян] Бактрия (Дайгиа / Дашя)да бўлганимда, Сичуан қамишидан (хитой қамиши) қилинган ҳасса таёқ ва ипакдан тўқилган матоларни кўрдим. «Буларни қаердан олиб келдинглар?», деб сўрадим. Бактрия (Дайгиа / Дашя)ликлар: «Бизнингсавдогарларимиз Хдндистон (Шэкгду)дан олиб келишган», деб жавоб беришди Хиндистон Бактрия (Дайғиа / Дашя)дан бир неча минг ли нарида жойлашган. У ердагилар бактрияликларга ўхшаб, экнн экиш билан шугулланишар экан.

1,1 Сўэма-сўзтаржимала «Чангчэнг» атамаси уэун девор маънпснни внглатади.!“ Милоддан аввалгн П асрда Чжанг Чан Фаргонага бориб келган даврларда канглар

асосан хоэиргн Xитсй Халк Республнкасининг Кўккўл (Чикгхай ШМ. ушбу хитойча ном Кўккўл топонимииимг таржимасидир. у ердаги катта кўл Чннгхайху ШШШ деб аталади) ўлкаси ва Тибетиинг шимолий кисмида, Хуангхэ дарссининг юкори кисмн атрофида яшагаплар [Чжунггуо шигао диту жи (Хитойнинг тарихий хариталар тўплами). 2 жилдпан иборат. !-жилд, 4-нашр. Шангхай, 1996. 19-20, 29-ЗО-Г ].

102

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Бактрия (Дайғиа / Дашя) Хан [давлати]дан 12 минг ли {6912 км) нарида жойлашган, у Ханнинг жануби-ғарбига тўғри келади. Ҳиндистон эса Бақтрия (Дайғиа / Дашя)дан бир неча минг ли (576 км) жануби-шаркда жойлашган. У ерда ипакдан қилинган матолар бор экан. Уларни олиб келиш учун йўл уэоклик қилмас экан.

Бақтрия (Дайғиа / Дашя)га борадиган элчилар кианг (чянг)- лар эамини орқали (Тибетдан)дан ўтиб бориши мумкин, аммо кианг (чянг)лар уларни ўтказмайди. Бироз шимол томонга қараб юрилса, ҳуилар қўлига тушиб колади. Ҳунларга тобе ерларда осойишталик ва тинчлик ҳукмрон, қарокчилар йўқ».

Бу гаплардан Тангри ўғли Фарғона, Бактрия (Дайғиа / Дашя) ва Парфия (Ансиек / Анши ЗгЛ .) катта давлатлар эканлигини, уларда ажойиб маҳаллий моллар кўплигини, Хитойдагидек ҳунармандчилик борлигини, аммо уларнинг қўшинлари кучсиз- лигини, у мамлакатларда хитой молларини яхши кўришларини, уларнинг шимолидаги ерлар Улуғ Ғузер (Дай-руэие / Да-юэчжи) ва Кангкияга қарашлигини билиб олди. Шунда у [бу давлатлар]нинг кўшинларидан фойдаланишимиз мумкин, Чжанг Чян айтган бундай бепоён заминни кўлга киритсак, бизнинг шон-шуҳратимиз ва қувватимиз ошади, тўрт денгиз оралиги [дунёда]да буюк бўлиб кетамиз, деб ўйлаб колди.

Ю ан-динг2Я1 [даври]нинг 2-йили (мил. авв 115 й.) Қуншар- хан (Ғуэн-нга-ванг / Хунъя-ванг)282 Ханга таслим бўлди. Хан қўшинлари ҳунларни қумликнинг шимолига улоқгириб юбо- ришди. Лобнор кўлининг шарқий томони ҳунлардан бўшатилиб, ғарбий мамлакатларга йўл очилди. Шундан кейин Чжанг Чян [У- дига] таклиф билан мурожаат этди:

«Асуэн (Усун)нинг ҳукмдори Кунмак (Кунмуо) аслида ҳунларга итоат этар эди. Бироз кучайгандан сўнг у ҳунлар хоко- нига бўйсинишдан бош тортган. Шундан кейин ҳунлар унга хужум киддилар, лекин бирорта ижобий натижага эриша олма- дилар. Ҳозир ханлар ҳунлар хоконини қийин вазиятга тушириб

1,1 Юандинг (Л Ж «буюкликнинг бошланиши» маъносини биллиради) - У-ди ( Й в ) твхтдв ўтнрган лаврмнниг бир бўлагига бернлган ном. У мил аав 116-] 11 йилларга тўгри хелали. Шунддн келиб чиқиб, Юандингнииг 2-йнли мнл авв. 115 йил эканлнгини билиб алиш мумнин

212 Қуншар-каи - Тангрнтогнинг шаркий кисмида яшовчи ҳунларнкнг ҳокими, хитой манбаларида Хунт.я-ванг деб аталади [Тарихий хотиралар. Уйгурча таржима. Урумчи, 1989. 424-425-6.].

113 Хэши йўлагининг (Хэси цзоуланг) шимолидаги қумли чўл кузда тутилган.

103

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

қўйган. Ҳунларнинг кадимги Ғуэннга (Хунъя) вилояти бўшаб, одамсиз қодди. Ёввойилар кадимги ватанларини қумсайдилар ва ханликларнинг молларини яхши кўраднпар. Ҳозирги вазиятда асуэнларга катта совғалар юбориб, уларни шарққа кўчиш ва Ҳунъя вилоятнни эгаллаш, Кунмак (Кунмуо)нинг укасига ханлар билан кариндош бўлишни таклиф этсак ва улар бу [таклиф]ларни қабул қилса, ҳунларнинр. ўнг қўлини чопиб ташлаган бўлар эдик. Шу билан бирга асуэнларнинг ғарб томонидаги Бактрия (Дайғиа / Дашя)ни ва унинг таъсири остидагиларни итоат қилдириш имкониятига хдм эга бўламиэ».

Тангри ўгли [У-ди] мазкур таклифга биноан иш кўришни маъқул топиб, Чжанг Чянга сарой сокчилари бошлиги (чжунг- ланг жиянг)284 унвонини инъом этди. Сўнгра унга 300 киши, ҳар бир киши бошига иккитадан от, сон-саноксиз кора мол ва қўй, бир неча минг тилло пул ва ипак матолар берди. Унга хзмрохлик қиладиган ёрдам чиларни тайинлаб, СА фарга жўнатди ва қулай йўлни танлаб юришни буюрди.

Чжанг Чян Асуэн (Усун)га келганида, маҳаллий ҳукмдор Кунмак (Кунмуо) у билан учрашиб, ўзининг [учрашувдан] ғоят хурсанд эканлигини айтди. Шунда Чжанг Чян унга фармонни кўрсатиб, «асуэн (усун)лар ўзларининг шарқдаги кадимги жой- ларига кўчиб боришлари мумкин. Агар [асуэнлар у ерга] кучиб борсалар, Хан маликаси сизга хотинликка берилади, биз ака-укалар бўлиб коламиз, биргаликда ҳунларга карши курашамиз, шунда ҳунлар тор-мор бўлиши муқаррар», деб айтди.

Асуэн (Усун) [хони] ўз юртининг Хандан узоқдалиги, Ханнинг қандай даалат эканлигидан бехабарлиги, ўзининг кўпдан бери ҳунлар итоатида бўлиб келаёттанлиги, ҳунларнинг якинлиги, Асуэн (Усун) амапдорларининг ҳунлардан қўркиши каби бир катор омилларни инобатга олиб, [асуэнларнинг] шаркка кўчиб бориш таклифини маъқул топмади.

Шундан кейин Чжанг Чян Асуэн (Усун) ҳукмдоридан фар- мон кутиб, [мазкур мамлакатда] узок туриб колишга мажбур бўлди. Ўзининг ёрдамчиларини у Ф арғона, К ангкия, У луғ Ғузер (Д ай-рузие), Бақтрия (Д айғиа / Дашя), Парфия (Анши), Хйндистон, Хўтан ва улар атрофидаги давлатларга юборди.

,м Чжунгпанг жлнг (7 Ьпп£-1ап£ Ф 6Р Я ) — вазирлик ларажасидагн давлатидораларини ҳимоя килувчн сокчилар бошлиги маъносини атлатади [Чжунггуо лидай гуанчжи иидян. 186-6].

104

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Чжанг Чяннинг ўзини эса асуэн (усун)лар ўз ватанига кузатиб Кўйишди. [Кунмак (Кунмуо)] миннатдорчилик изхор этиш ва Хан давлатининг катта-кичиклигини билиш учун бир неча кишини етарли отлар билан таъминлаб, унинг билан бирга сафарга жўнатди. Шу йили Чжанг Чян ўз юртига қайтиб борди. У катта хурмат ва иззат билан кутиб олинди.

Орадан бир йидцан кўпрок вақт ўтганидан кейин Чжанг Чяннинг Бақтрия (Д айғиа / Даш я)га ва унинг атрофидаги юртларга юборган одамлари хам уларнинг элчилари ҳамрох- лигида қайтиб келишди. Натижада Хан билан гарбий мамла- катлар ўртасидаги алоқалар йўлга кўйилди.

Шунда маълум бўлдики, Ғарбий мамлакатлар (Шиюй)да жами 36 давлат мавжуд бўлган. Улар заминида жанубдан шимолга қараб чўзилган буюк бир тоғ бор, унинг қок ўртасидан бир дарё оқиб ўтади. Ушбу мамлакатлар ҳудуди шаркдан гарбгача 6 минг ли (3456 км), жанубдан шимолгача /42/ бир минг ли (576 км)дан ортиқ келади. Ушбу заминнинг шарқий чегараси Хан (мамлакати)нинг Юймэн ва Янггуан каби жойлари билан туташ бўлса, гарбий чегараси Помир (Цунглинг М ^ ) тоғлари билан ўралган.

У ердаги дарёнинг икки тармоғидан бири Помир тоглари

1,5 Юймэн - Юймэн-гуан деб хам номланади. Бу атама хакида батафсил нтох 144- иловада берилган

1и Янггуан - калимий Хитойнимг гарбий чегараларидан бнрн Дунгхуанг шахридан 70 км наридаги Гудумгтан (кадимий £дгорликлар майдони маъносннк билднради) номли тепаликда жойлашган. Қадим замонда у тепалнкла Шоучангчэнг деб аталадиган калъа мавжуд бўлиб, унинг шарк томонида экинэор ва боглар бўлган Қалъа деворининг бнр бўлаги ҳозиргача сакланиб Қсшган. Гудуигтанда ёгин ва шамоллар натижасида очилген қаэилмалардан археологлар томонидан топилган мисдан ясалган ўк-ёй учи, тангалар, сопол идиш синиклари. нефрит тошидан қилинган қўл тегнрмони каби тарихий Сдгорликлар Янггунннинг 2 минг йилдан ортиқ тарихга эга эканлигндан далолат беради. Айрим хитой манбаларида ёзнлишича, Янггуан мил.авв II асрда Гарбий Хан давлати Дунхаумг вилоятини эгаллаб олгаиидан сўнг барпо этилгая бўлиб, ўша замокда бу ердан сиэиб чиккан булокдая ҳосил бўлгаи арик маижуд бўлган [Чжунггуо мингшэнг цидян. 1071-6]

«Янггуан» атамасининг лугавий маъноси «жанубий чегара дарвоэаси»ни (коро- вулхонаси дейиш хам мумкин) англатади. Қадим замонларла Хитойдан гарб томонгв кайтнб кетаётган элчиларни, обрўли мехмонлар яа олий зотларни шу жойгача кузвтиб кўйиш одати бўлган. Зеро бу меҳмонни уйдан кўча эшигнгача куэатиб кўйишдек илтнфотни англатган. Маркаэий Осиёдан Хиюйга борувчилар мана шу жойда текширувдаи ўгтан, мвктуб ва бошка хужжатларини хитой тилнга таржима қнлнб, расмийлаштиришган аа эарур соликпарни тўлаб, ундан ўтишга нжозат кутишган

«Хитойдаги атокли тарихий Сдгорликлар» номлн китобда «Янггуан Хитойнн чет эл мамлакатларн бнлан боглаб турадиган катга йўлидаги йўлакдир, у Қадимнй ипак йўлинннг мухим бир нуктаси бўлиб, ушбу йўл оркали сафарга огланганлар учун ўтиш мукаррар бўлган жойдир», деб ёзилганлигинн учратншимиэ мумкин [Чжунггуо мннгшэнг цидяи 1071-6.]'

105

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

орасидан, иккинчиси Хўтан (Ғивадян / Ю йтан)дан бошла- нади. Дарё шарққа қараб оқиб, Юймэн ва Янггуандан 300 ли (172.8 км) масофада жойлашган Шўркўп (Лобнор кўли)га қуйилади.

Юймэн ва Яиггуандан гарбий мамлакатларга борадиган икки йўл бор. Уларнинг бири Пишамшан (Шаншан 9 # ) д а н Жанубий тог (Нан-шан)287 ва дарёнинг288 шимолий қиргоқлари бўйлаб ғарбга, яъни Ёркенд (Шачэ)га караб кетади ва жанубий йўл деб аталади. У Помирдан ўтиб, Улуг Ғузер ва Парфия каби мамлакатларга боради.

Қадимий Турфон (Чян Чэши)нинг ҳукмдор ўрдаси оркали Шимолий тоғ (Бэйшан) бўйлаб дарё оқимига карши юрадиган ва Қашқарга борадиган иккинчи йўл шимолий йўл деб аталади. У Фарғона, Кангкия, Яамтсат (Янцай) каби мамлакатларга олиб боради.

Мазкур мамлакатларнинг ҳаммаси ҳунларга тобе бўлган. Ҳунларнинг ғарб томонидаги хукмдорлар ҳам шулар каторида бўлганлар.

[Хан императори томонидан] Ғарбий мамлакатлар устидан назорат қилиш учун бир нафар ҳарбий амалдор (дувэй) тайин- ланган бўлиб, у асосан Қарашар (Янци), Вэйшу, Юйли каби жойларда туриб, барча давлатлардан солиқ йиғиш ва бойлик орттириш билан шуғулланар эди.

Асуэн (Усун) ҳукмдори шарққа кўчиб боришни маъкул топмаганидан сўнг, Хан сулоласи [қадимда асуэнлар яшаган] Ҳунъё [вилояти] ҳокими турган жойда Жючюан ноҳиясини ташкил қилиб, у ерга асга-секин ерсизларни жойлаштирди. Кейин- чалик ҳунлар билан чиянг (тибетлик)лар ўртасидаги алоқани узиб ташпаш мақсадида мазкур ноҳиянинг бир қисми асосида Увэй номли иккинчи бир ноҳияни ташкил этди.

Тангри ўғли (У-ди) Фаргонадан олиб келинган баданидан қонсимон тер чикадиган отни кўриб, унга ниҳоятда ишкибоз бўлиб колди ва унга Тангри оти (тиянмо) деб ном кўйди. Сўнг яна шундай отлар келтириш учун [Ф арғонага] элчилар юборди. Уларга кўпи билан бир неча юз, камида юздан ортик

181 Нан-шан ( Я9 ) Кўинлун (Кунлун) тогининг шарқка қараб кеттан кисмннинг хитойяа номидир.

1,1 Бу срда тилга олинган дар£ Керня лар£сидир. Унннг хитойча номи — Чемуохэ (В Ж Д ) . У Жанубий тогдан бопшаниб. Такламакон чўлининг шаркнй киргоклари оркали шимоли-шарксари окиб бориб, Лобнор кўли (Шўркўл)га куйилади.

106

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кишини ҳамроҳ қилиб, совғалар билан йўлга чиқарди. Ундан ташқари, элчиларнинг айримларига буванг-хау унвонини инъом қилди.

Шундан кейин [мамлакатларга] элчилар юбориб туриш одат тусига кирди Хар йили кўпи билан ўн, камида 5-6 марта [турли хонликларга] элчилар жунатилди Узок юртларга юборилганлар 8-9 йилда, яқин мамлакатларга жўнатилганлар бир неча йилда қайтиб келишди.

[Юандининг] 6-йили (мил. авв. 111 й.) буованг-хау [Чжанг Чян] ва ғарбий мамлакатга бориб келган бошқа элчилар, зодагонлар, ҳарбийлар [Хан императорига] ёзма ахборот бериб, хорижий мамлакатлар куч-қувватлари ва улардаги ноёб нарсалар ҳақида маълумот олиб келиш учун яна элчилар юборишни сўрадилар.

Тангри ўғли мазкур мамлакатларга борадиган йўлларнинг узоклигини, одамларнинг ўз ихтиёри билан бундай узок сафарга чиқишни хоҳдамаслигини ҳисобга олмай, бу таклифни маъқуллаган ва уни бажариш учун амалдор ва фуқарсшарни сафарбар этишни буюрган эди [Элчига] ҳамроҳ бўлиб бориб келадиганлар билан суҳбатлашиш ва ҳол-ахволини сўраб-суриштиришни ҳам истамай, сафарга одам юбориш учун тайёргарлик кўришни буюрган. Борадиган ва кайтиб келадиган йўлларнинг кулайлаш тириш ва хавф сизлантириш , кароқчилардан мол-мулкни асраш чора- тадбирларини амалга ошириш ҳақида фармон бермаган эди. [Шунга карамай], Тангри ўгли уни [Чжанг Чянни] огир жиноят қилганликда айблади ва ўэ жиноятини оқлашга имкон бериб, қайтадан элчи этиб [ғарбга] юборишни лозим топди.

[Аслида элчи] бойлик кўрмаган ва қонун-коидани бил- майдиган одам эмас эди. [Лекин унга ҳамрохдик килган] майда амалдорлар ва жангчилар ўзбошимчилик килиб, хориж давлат- лардаги нарсаларга ўзларини уришди. Улуг зотлар шон-шарафга, очкўзлар бойлнкка, безорилар уруш-жанжалга интилади, деган нақл бор. Элчи қилиб юборилганлар камбагалларнинг фарзанд- лари бўлганлиги туфайли улар совға-саломларга ўчлик килган, бозорларда ўзларининг шахсий манфаатини кўзлаб иш тутган. Хориж давлатлар эса Хан элчиларини хурмат қилмай кўйган, [махаллий] одамларда турли тушунчалар пайдо бўлган. [Улар] Хан

1В* Саройдаги билимдон хокимлар маъносини англвтади. Ушбу унвонни сарой маслахатчклари деб таржима килиш хам хато бўлмайди.

107

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

қўшинлари узоқдан етиб кела олмайди, деб [элчиларга ва уларнинг ҳамрохларига] егулик бермаганлар. Натижада Хан элчилари қийин аҳволга тушиб қолишгаи. Бунинг устига улар ҳужумга ҳам дуч келишган [Бу ҳол] уларнинг келишини тўхтатиб кўйишга олиб келган.

Боз устига, Крурон (Лоулан Ш Я ) на Турфон (Чэши Ш&Р) каби кичик давлатларнинг Хан элчиси Ванг Хуэй ( И К ) каби- ларга катта йўлни тўсиб ҳужум қилиши ундан ҳам ошиб тушган, ҳунлар эса қўшин юбориб, уларни қўллаб-кувватлашган.

Элчштар ғарбий мамлакатларда деворлар билан ўралган шахар- лар ва шахарчалар борлиги, кўшинларининг кувваггсиз-лиги ва уларга карши ҳужум уюштириш осонлиги ҳақида сўзлаб берган эдилар. Шунга асосан Танфи ўғли тайинлаган Фужю қўмондони (Фужю жянгжюн) 290 Гунг Сунхэни 5 минг чавандоз билан Жююандан291 йўлга чиқарди. [У шу жойдан] 2 минг ли (1152 км) наридаги Фужю [деб аталадиган] кудукқача бориб, кайтиб келди. Шюнгхэ кўмондони (Шюнгхэ жиянгжюн)292 Чжао Пуону 10 мингдан ортик чавандозни бошлаб, Лингкия (Лингжюй ^ й )д а н 293 йўлга чиқиб, бир неча минг ли (576 км) наридаги Шюнхэ дарёси бўйига бориб, кайтиб келди. [Улар] Хан элчиларини ҳимоя килиш учун эмас, балки ҳунларни чекинишга мажбур этиш учун сафарга юборилган эди. Лекин сафар жараёнида бирорта ҳам ҳунни учратишмади. Шундан кейин Увэй, Жючюан деган жойларни Жангъе ва Дунхуанг вилоят- лари заминига кўшиб олишди, маҳаллий ҳалқ бундан хабардор

_ 244этилди .

1,11 Фужю — Жанубий Монголиядаги бир жойнинг хитойча номи. Юкорида айтибўтилганидек, қадимий Хитой анъанасига кура, биронта жойга қушин бошлиги килиб юбориладиган юкори унвонли зобитта шу жойнннг номига жянгжюн кўмондон)сўзини кўшиб, янгн лавозим сифатида инъом этилган. Ушбу мисолда жлигжюн сўзн оддигн <Ьужю кушидганлигининг сабаби мазкур лавоэммга тяйинланган шахс Фужю деб аталадиган жойга борнши керак бўлган Шунннг учуи уни Фужю кўмондони деб та^жима килдик.

•** Жююан ( А Д ) - қоэнрги ХХР таркибидаги Ички Монголиянннг Баспоу шахри ёнидаги жой номи [Цихай. 64-6.1.

291 Шюнгхэ жянгжюн - ушбу лавозимдаги Шюнгхэ дарёсн Шюнгнухз (Ш в)в}) деб хам аталади, у Селинга дарёсининг юқори ирмокларининг жанубидаги кичик даоёнинг хитойча номн.

* Лингжюй < * * . Лянжюй деб \ам ўқилядн) - хозирги ХХРнинг Гансу ўлкасидаги марказий шахар бўлмиш Ланчжоунинг шимол томонн ёки Юнгдэнг шахрн ёкидаги жой номи [Цихай 313-6.].

194 Увэй. Жючюан, Жангьс вилоятларн Хэши Йўлагндв жойлашган.

108

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

/43/ Юанфэнг (7С Й ) 295 нинг 3-йили (мил. авв. 108 й.) 12- ойида харбий кўмондон Чжао Пуону ( й ® Ш ) 700 нафар тезчопар чавандозлар билан биринчи навбатда Крурон (Лоулан) давлати хукмдорни хибсга олди. Кейин Турфон (Чэши) давлатини мағлубиятга учратди, Асуэн (Усун) ва Фарғона давлатига тахдид солди. [Милоддан аввалги 107 йили] биринчи ойнинг 21 (жияшэн ^ Ф ) кунида амалга оширган хизмати учун [Чжао] Пуону чжуо-йе-хоу ( л И Я И ) [олис чўл юрт ҳокими] унвони, Чжао Пуонуга Крурон (Лоулан)га ҳужум килишда ёрдамлашган Ванг Хуэйга жие-хоу (]1уе-Ьои 5Ш ) унвони берилди. Шундан кейин Жючюандан Юймэнгача бўлган жойлар бизнинг таъсиримиз доирасига ўтди.

[Юанфэнгнинг] 6-йили (мил. авв. 109 й.) Асуэн (Усун) элчиси [Хитойга] келиб, Хан давлатининг нақадар кагга эканлигига гувоҳ бўлди. [Ватанига] қайтиб бориб, ҳукмдорига бу ҳақда маълумот берди. Натижада [асуэн (усун)лар] ҳукмдори Ханга катта эътибор бера бошлади. Ҳунлар асуэн (усун)ларнинг Хан билан алока ўрнатганини эшитиб, каттик хафа бўлди ва уларга карши хужум қилмокчи бўдди. Бундан ташкари, уларнинг ёнидаги Фарғона (Дай-юан) ва Ғузер (Рузие / Юэчжи) [давлатлари] ҳам Хан билан якин алокалар ўрнатди. Асуэн (усун)лар [хукмдори] Кунмак (Кунмуо) бундан қаттик ташвишланиб, Хан маликаларидан бирини хотинликка олиб, [Хан сулоласи билан] кудалашмоқчи бўдди. Шу мақсадда у [Хитойга] элчи юборди. Танфи ўғли сарой амалдорлари билан маслаҳатлашиб, розилик беришни маъқул топди. Шундан кейин Хан маликаси учун асуэн (усун)лар [Хитой хоконига] мингта от юборишди.

Хан [давлати Анхуэй ўлкасидаги] Жянгду (>1КР) [вилояти ҳокими] Ванг Жяннинг кизи Шижюн (ЙВ^)ни сарой мапикаси сифатида катта сарполар ва хизматкорлар билан асуэн (усун)ларга келинликка юборди. Асуэн (Усун) подшоси Кунмак (Кунмуо) уни [хитой маликасини] ўнг томон бекаси [иккинчи хотин] қилиб тайинлади. [Бундан олдинроқ] ҳунлар хам унга хотинликка киз беришган эди. Кунмак (Кунмуо) у хун қизини чап

1,8 Ю анф энг- мил аин. 110-105 йиллардан иборат бўлган беш йиллик даярнинг номи. У бошлангич, бошланиш ва бекитиш, мустаккамлаш маъноларини англатадиган икки сўэдан нборат. Ушбу лаврда Хан нмператори давлат хулудини кенгайтириш ишлерига катга эътибор берган эдн. Шунинг учун Юанфэнг атамасини босиб олинган жойларла Хан империасининг наэоратини мустахкамлаш ишларининг бошланиши, деб таржима кнлиш мумкин.

!09

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

томон бекаси [биринчи хотин] килнб белгилаган эди296.Бир йил давомида [хитой маликаси] апоҳида қурилган бир

саройда яшади. Шундан кейин у Кунмак (Кунмуо) билан учрашиб, мехмондорчилик ва зиёфатларда қатнашадиган бўлди. Подшох атрофидаги ҳокимлар ҳам унга пул ва кимматбаҳо совғалар тақдим эта бошладилар. Ўша вақтда Кунмак (Кунмуо) катта ёшда эди. Унинг устига у [хитой] тилини билмаганлиги туфайли [хитой маликаси билан] гаплаша олмас эди. [Хитой] маликаси зерикканидан ватанини қатгик қўмсаб, юртига қайтиш истагини билдирди. Бундан хабардор бўлган Хитой хоқони маликага ачиниб, бир йил ўтгандан сўнг Кунмак (Кунмуо) хузурига элчи юбориб, унга ипакдан тўқилган ва гуллар солинган матолар, ипак матодан тикипган чодир совға қилди.

Кунмак (Кунмуо) эса кариб қолганини инобатга олиб, хитой маликасини набираси Чинчюйга хотин қилиб бермоқчи бўлди. Лекин малика бунга розилик бермади. [Кунмак (Кунмуо) хитой хоконига] мактуб йўллаб, ўзининг бу ниятини хабар килди. Шундан кейин Тангри ўгли [Хитой хоқони] мамлакатда мавжуд урф-одатларга кўра иш тутилсин, деб фармон берди. Чунки хокон асуэн (усун)лар билан қудачилик муносабатини ўрнатиб, улар билан бирга ҳунларни йўкотмоқчи эди. Шундан кейин Чинчюй хитой маликасига уйланди.

Кунмак (Кунмуо) оламдан ўтганидан сўнг, Чинчюй унинг ўрнига тахтга ўтирди ва шундан кейин у ҳам Кунмак (Кунмуо) деб аталди. Ўша пайтда [Хитой хоконининг] элчилари Помир тогларидан ўтиб, Парфия давлатига етиб борган эди. Парфия ҳукмдори [Хитойга] элчи юбориб, Хан [ҳукмдори]га бениҳоят катга куш тухуми билан қора танли қизикчини совга сифатида ҳадя қилди. Турфон (Чеши), Ханшин, Сушие каби давлатларга тобе бўлган кичик хонликлар ҳам Хан элчилари билан бирга Тангри ўғли даргоҳини зиёрат килиш учун келдилар. Тангри ўғли бундан ғоят хурсанд бўлди.

Ғарбий давлатлар (Шиюй)дан бирин-кетин элчилар келиб-

1М Ушбу маълумотдан кўриниб турибдики, Хан сулоласи Кунмакни ку£в килиб олиш иўли билан уни ўэинннг нттнфокдошига айлантирмокчи бўлган Шунинг билан бирга Хитой императорн унинг мавкеини ўзининг қўл остидагн бир хоким мавкеига теиглаштирган. Шу боис у Кунмвкка ўтининг қизларилан бирини эмас, балки амаллорлардан бирининг киэини юборган. Асуэн (Усун) хукмдори эса юборилгал хитой қиэини иккинчи хстин кнлиб олиш билан хунлар хукмдори наслнга тегишлн хотннидан паст қўйган Демак, Кунмак Хан сулоласннииг хийласидан хабардор бўлган.

ПО

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кетиб турди. Тангри ўгли овга чиққанида ёки мамлакат бўйлаб сафарга отланганида. ҳамма жойда чет эллардан келган меҳмонларга дуч келадиган бўлди. Пойтахтда ҳам хориж- ликларни теэ-тез учратиш мумкин эди. Хан давлатининг буюк- лигини билдириш максадида меҳмонларга кимматбаҳо совғалар инъом қилинар, одамни ҳайратда колдирадиган нарсалар ва театрларда томошалар кўрсатилар, ароклар ва гўштли таомлар билан тўлдирилган дастурхонлар ёзиб, меҳмон қилинар эди. Чет элдан келган меҳмонларга хазинада тўпланиб ётган бойликлар ҳам кўрсатилар эди. Натижада меҳмонларда Хан давлатининг қудратли ва буюклиги ҳақида ишонч пайдо бўлиш билан бирга ундан кўрқиш ҳисси ҳам тугиларди.

Фарғона атрофида узум кўп ўстирилиб, ундан арок қилинар экан. Тулпор отларнинг емиши — беда ҳам ўсар экан. Бу ҳакдаги маълумаггларни [Фаргонага] бориб келган элчилардан эшитган Тангри ўғлида бу нарсаларга эришиш иштиёки туғилган эди. Аммо ҳунлар юртига якин бўлганлиги сабабли [Хитойнинг] ғарб томонидаги мамлакатлар ҳукмдорлари эҳтиёткорлик қилиб, Хитой- га ўз элчиларини хун элчиларига қўшиб юборишар эди. Шу боис ғарбий мамлакатлар элчилари билан бевосита суҳбат- лашишнинг иложи йўк эди.

Тайчу даврининг54' биринчи йили (104 й.) ғарбийўлкаларга бориб келган Хитой элчилари Фарғона (Юан 5Й)да248 ҳақикатдан ҳам тулпор отлар борлиги, лекин улар Риейшией (Эрши) шаҳрида эканлиги ва Хан элчиларидан яшириб кўйилганлиги ҳакида сўзлаб бердилар. Шундан кейин Тангри ўғли [У-ди] мин1*га тилло куймаси ва битга олтиндан ясалган от ҳайкалчаси билан Чэ Линг ( Ш ) исмли бир пахдавон бошчилигида [Фарғонага] элчилар юбориб, уларга ушбу совғалар эвазига тулпор отлар олиб келишни буюрди.

Фаргона (Юан) ҳукмдори сарой амалдорлари билан масла- ҳатлашиб олганидан сўнг, Хан давлатидан келганларга айтди: «Хан биздан ниҳоятда узокда, ханликлар Шўркўл (Лобнор)дан нарига ўта олмайдилар, шимол оркали юрсалар, ҳун кароқчиларига дуч келадилар, жанубдан юрсалар, сувсиз ва озик-овқатсиз коладилар, унинг устига йўлда шаҳарлар кам, /44/

гп Юкарила айтиб ўтилганидек, «Тайяу» юксалишнинг дастлабки даври маъносини билдиради, у мил.авв. 104-101 йилларнинг номидир.

]п Шу ердан бошлаб, Дай-юан толоними кискартирилган холда Юан деб ишлатилган.

111

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

овкат етишмайди. Хан эячилари бир неча юз киши бўлиб келгудек бўлса, очарчиликка дуч келиб, кўпчилиги нобуд бўлади. Бундай вазиятда [Ханнинг] кўп сонли қўшинлари кандай қилиб бизга етиб келиши ва бизга нима аломат кўрсата олиши мумкин?. Қолаверса, Риейшией (Эрши)нинг отлари Фарғонанинг (Юан) бебаҳо отларидир».

Шундай килиб, [Фарғона ҳукмдори] Хан элчилари такли- фига рад жавоб берди. Хан элчиси бундан каттик хафа бўлиб, сўкинди ва олтиндан ясалган от ҳайкалчасини ирғитиб, сарой- дан чикиб кетди.

Ф арғона (Ю ан) зодагонлари Хан элчилари бизни менси- мадилар, деб уларнинг килмишидан қатгик ранжидилар, лекин Хан элчиларини ўз юртларига кайтариб юбордилар. Шунинг билан бирга улар ўзларининг шарқий томонидаги Ю йчэнг (Ўзган) шаҳри ҳукмдорига хан элчиларига хуфиёна хужум килиб, уларни бир ёкли килишни ва мол-мулкларини тортиб олишни буюрдилар214 Бундан хабардор бўлган Тангри ўғли каттик ғазабланди. Илгари Фарғонага элчи бўлиб бориб келган Яо Дингхан ва бошқа зодагонлар «Фарғона (Ю ан 5ё) кўшин- лари кучли эмас, агар 3000 нафар камончилар юборилса, уларнинг [фаргоналикларнинг] ҳаммасини асирга тушириб олиш мумкин, аввалига Тангри ўғли олийлари чжуо-йе-хоу ( й

- олис чўл юрт ҳокими)га 700 нафар чавандозни бошлаб бориб Крурон [давлати] ҳукмдорини асир олиб келишни буюрсалар, Хан сулоласи учун яхши бўлур эди», дедилар. [Тангри ўғли] бу фикрни маъқул топди.

[Тангри ўғли] мамнун бўлиб, Ли авлодидан бўлган кичик канизак Шининг акаси Ли Гуанглини 300 Риейшией (Эрши) кўмондони (цангкивен, хозирги талаффузда жянгжюн ^ ? ) 30' этиб тайинлаб, унга [Хан сулоласи] итоатидаги давлатлардан йигилган 6000 нафар чавандоз ва турли вилоятлардан йиғилган бир неча ўн минг нафар безори ёшларни топшириб, Фарғонага (Юан 55)га юриш қилишни ва тезда Риейшией (Эрши) шаҳрига бориб, у ердаги зотли отларни олиб келишни буюрди. Шу сабабли [Ли Гуангли] Риейшией (Эрши) кўмондони деб аталди.

2,1 Ушбу маълумотдаги мактиккв хилоф бир катор фикрлар хакида Ёатафсил изох 14П- иловадн берилган.

Ли Гуангли хақидаги батафсил маълумсггни 143-нловалан ўкимг.101 Хитгйчадан уЙ1*ур тнлнга кўмондон сўэн «сангун» деб тяржнма килинган.

112

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Чжао Ш ичэнг ҳарбий ишлар бошлиғи, ўтмишда Хоу ҳокими Ванг Хуэй йўлбошловчи, Ли Дуо ҳарбий таъминот ишлари бошлиғи этиб тайинланди.

[Тайчу (Ю ксалиш) даврининг] иккинчи йили (мил. авв. 103 йил) Риейшией (Эрши) қўмондони [Ли Гуангли] гарбга юриш бошлади. Шўркўл (Яншуй Ш Ж )дан 302 ўтганидан кейин, йўлдаги кичик давлатлар каттик қаршилик курсатиб, [унинг қўшинларига] озиқ-овқат беришмади. [Хан қўшинининг] ҳужумлари натижапи бўлавермади, голиб келганидагина [улар] озиқ-овқатга эга бўлади, бир неча кунлик ҳаракатдан сўнг маглубиятли ҳужумлардан воз кечиб, олға юришди. Ниҳоят [Хан қўшинлари] Ўзган (Йивечэнг ||?йЕ) шаҳрига етиб борди. Аммо манзилга очлик ва чарчоқ ҳолатида етиб келганлар сони атига бир неча минг киши эди. [Шу ҳолатда Хан лашкарлари] Ўзган (Йивечэнг)га ҳужум килиб, шаҳарни вайрон қилди, ниҳоятда кўп одам ўлдирилди ва ярадор қилинди. [Шундан сўнг] Риейшией (Эрши) қўмондони [Ли Гуангли], Ли Дуо ва Чжао Шичэнглар Ўзган (Йивечэнг ЙРй2)ни олиш шунча кийин бўлса, қандай қилиб пойтахтни (вангду 1 Й ) ишғол қила оламиз, деб ўйлаб, лашкарларини оркага кайтарди. Дунхуангга атига 11-12 киши етиб келди. [Риейшией (Эрши) қўмондони Ли Гуангли] император ҳузурига ўз вакили орқали мактуб юбориб, узоқ сафар давомида озиқ-овқат етишмаганлиги туфайли кўп одам нобуд бўлганлиги, очликдан ва одам камлигидан жанг қилиш қийин кечганлиги, шу боис оркага кайтишга мажбур бўлган- лиги ва қайтадан ҳарбий юриш қилиш лозимлигини маълум қилди. Бундан Тангри ўғли каттик ғазабланиб, Юймэн чегара чизиғидан киришга журъат этганлар катл этилсин, деб чопар оркали уларга фармон юборди. Риейшией (Эрши) [кўмондони Ли Гуангли] қўрқиб, Дунхуангда туриб колди.

[Тайчу (Ю ксалиш) даврининг] 3-йилида (мил. авв. 102 й.) сарой амалдорлари маслаҳатлашиб, Фаргона (Юан)га қўшин юборишдан воз кечиш ва асосий кучни ҳун (ху)ларга карши сафарбар этишни айтдилар. Тангри ўгли Фаргона (Юан)га юриш қилиб, бундай кичик бир давлатни забт этолмасак, Бақгрия (Дайгиа / Дашя) ва унинг атрофидаги мамлакатлар Ханни менсимай қўйишади, Фаргона тулпорларига бутунлай эга бўла

1,1 Шўркўл (Яншуй) - Лобнср кўли.

113

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

олмаймиз, Усун, Бугур (Лунтай) 303 каби давлатлар элчила- римизга хурмат билдирмайди, барча чет элликлар устимиздан кулади, деб Фарғона (Юан)га юриш килиш зарурлиги айтди. Бунга карши чиккан Дэнг Гуанг кабилар қамалди.

[Шундан кейин] бир йил давомида қамоқдаги безори ёшлардан ва чегара вилоятлардаги чавандозлардан 60 минг кишилик қўшин тузилди ва у Дунхуангдан йўлга отланди. Уз ихтиёри билан [буларга] эргашиб кетаётганлар хам бўлди, аммо улар бу таркибга киритилмади. [Қўшин учун] 100 минг қора мол, 30 минг от, 10 мингдан зиёд туя ва эшак, етарли даражада дон ва ўқ-ёй ажратилди. Бутун мамлакат оеқка тургазилди. 50 нафардан ортик ҳарбий амалдорларга Фаргонага юриш қилиш хақида буйрук берилди. Фарғона шаҳри (Ю ан-чэнг)да кудук йўклиги ва ичимлик суви шаҳар ташқарисидан ариқ оркали олиб келинишини ҳисобга олиб, сув йўлини тўсиб, уни сувсиз колдириш учун мутахассислар юборилди. Жючюан кадим. ўк. Т51эи-(Ш\уап), Чжангйе (%1К кадим. ўқ. Т1ап§-у1ак), унинг шимолидаги Жюйян (ШШ кадим. ўқ. Юуауеп, К1уа)1уеп), Шюту ( Ш қадим. ўқ. 51пэи-(1а) каби жойларда 3,4 орқа саф химоячилар сифатида 180 минг кишидан иборат кўшин жой- лаштирилди. Мамлакат бўйича ҳарбий хизмат ўташга лойик бўлган ва аник турар жойи, ота-онаси, тоға-амакилари бўлган303 /45/ етги табақа вакиллари сафарбар қилиниб, Риейшией (Эрши) [қўмондони] ихтиёрига топширилди. Юк ташиш учун аравакашлар сафарбар килинли, от бокувчи мутахассислардан икки киши танланди ва уларга отхона бошкарувчиси

3,5 Лунтай ( Й К , кнсқартирилган шаклда $66 ') «Шижи»да Лунтоу (4НА) деб аталган, Бугурнинг хитойча номи. Шаркий Туркистоннинг гарбий ҳнсмидаги Қорзшар (Қорашақар) билан Кучар ўртаснда бир жойнинг номи, Юйгу ( 1 4 ) деб хам транскрипция килинади. Хан қушинлерининг қужумигв калар у мустакил даплат бўлган [йихай. 311-6.]. Уйгур тилида кадимги номи сакланиб колган

Жючюан. Чжангйе ва уиинг шимолидаги Жюян (хозиргн Увей), Шюту (Чжвньйе) каби жойлар Хэши йўлагининг (чоэирги ХХРнинг Гансу ўлкаси) ғарбий қисмидаги мухим стратегик ахамиятга эгв шахарлардан хисобланган Хан импернясидан олдин бу жойлвр гузерликлар {рузиеликлар / юэчжилар)гь> сўнгра ҳунларга тегишли бўлган. Мил .авв. 11 асрнинг иккипчи ярмида бу жойлар Ғарбий Хан имперняси томонидан босиб олинган [Шиюй тунгши 50-51-6; Тарихнй хотиралар. 529-6 ]

109 Хнтой аньанасига кўра, бундай амалиёт шу даврдагн якин уруг-аймоклари бор кнши харбий хизматга блланса, кочиб кетолмайди, якинлари гаровда турадм, деган тушунчага асосланган.

10* Аслнятда келтирилгвн шархда ушбу 7 табака: камок жалосига махкум этилганлар ва қочоклар, хотинларининг уйига бориб яшаётганлар, саядогарлар, шахар ахолиси, ота- оналари хисобига яшайдиган шахарликлар, ота-онани бокиш мажбуриятидан бош тортганлар. уй-жойсиэлардан иборат бўлган.

114

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(чжичюйма-шяоней К1 8 I Й й ) 1И унвони берилди. Бу ишларнинг ҳаммаси Фарғона (Юан)ни забт этиш ва унинг зотли отларига эга бўлиш учун амалга оширилди.

Риейшией (Эрши) [қўмондони]нинг иккинчи юришига сафарбар қилинган қўшин сон жиҳатдан кўп бўлганлиги туфай- ли йўл устидаги кичик давлатлар егулик бермасликка журъат қилолмади. Биргина Бугур (Лунтай)да [ Хан қўшини] қаттиқ қаршиликка дуч келди, аммо бир неча кунлик жанг натижасида қаршилик кўрсатганлар қириб ташланди. Шундан кейин Фарғона шаҳри (Юан-чэнг)га етиб боргунча [қўшиннинг] юриши тинч кечди. Манзилга 30 минг лашкар етиб борди.

Фарғона (Ю ан) лашкарлари Хан қўшинига каршилик кўрсатдилар. Лекин Хан аскарлари ўқ-ёй отиб, уларни чекин- тирди. Фарғоналиклар [қалъа] ичкарисига кириб олиб, ҳимоя- ланишдилар. [Бундан олдин] Риейшией (Эрши) [кўмондони] Узган (Йивечэнг-чэнг) шаҳрига хужум қилмокчи бўлган эди, лекин бу иш кўп вақт олишидан ва йўлда фарғоналикларнинг тузоғига дуч келиб қолишидан чўчиб, чалғимасдан, тўғри Фаргонага бориб, шаҳарни ташқаридан келадиган сув манбаидан маҳрум қилиб, уни қамалга олишни лозим топди. 40 кундан ортиқ вақт давомида шаҳарга ҳужум уюштириб турилди. Фарғона (Юан) зодагонлари ўзаро кенгашиб, тулпорларни яшириб, Хан элчисини ўлдирган ҳукмдор Миукуа (Мшкоа, зам.ўк. \Уи§иа)ни катл этиб, тулпорларни чиқариб берсак, Хан кўшинлари оркага кайтиши мумкин, агар кайтмаса, бор кучимиз билан жанг қилиб ўлишга улгурамиз, деган фикрига келдилар. Амалда Фарғона (Ю ан) зодагонлари шундай иш тутиб, ҳукмдорни ўлдирдилар. [Лекин улар ўйлагандек бўлмади], ташқи шаҳар вайрон қилинди, зодагонлар асирга олинди. Зобитлар қатгиққўллик кидци. Фаргона (Юан)ликлар бундан қаттик ранжиб, калъанинг ичкари қисмига кириб олиб, душмандан ҳимояландилар.

[Шундан кейин] улар Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] ҳузурига Мекўанинг боши билан элчи юбориб, унга «Хан биз билан уруш қилмаса, биз яхши отларни чиқариб берамиз, ўзингиз танлаб оласиз, озиқ-овқат ҳам берамиз; агар таклифимизни рад қилсанглар, барча тулпорларни ўлдирамиз;

3,1 Чжичюйма-шяовсй - отхона ишларига масъул зобит. аъни отхона беги маъносини англатади.

115

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

бир неча кундан сўнг Кангкиядан биэга мадад кучи етиб келади; шунда биз ички томондан, Кангкия кўшини ташқаридан Хан лашкарларига карши курашамиз, қандай йўл тутиш ўзингизга хавола», деган маэмунда мактуб юбордилар.

Шу вақтда кангкияликлар хан қўнжнининг нуфуси кагга- лигини билиб, олга юришга журъат этмади. Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] Фарғона шахри (Ю ан-чэнг 5Е*$)да у ерга яқинда келган қудуқ казишни биладнган ханликлар (ханрен И А ) борлигини ва шаҳарда озиқ-овқат заҳираси етарли эканлигини эшитиб, бош жиноятчи Мекўа (М екоа, зам. ўк. Ми§иа § Ц !)н и ўлдириш бу ерга келиш имизнинг мақсади эди. Эндиликда унинг боши келтирилди.

Агар [фарғоналикларнинг таклифини] қабул килмасак, [улар ўз шаҳрини] қатгиқ химоя қилаётган пайтда Кангкия кўшини Фарғонага ёрдамга кслиб қолса, биз мағлубиятга учрашимиз муқаррардир, деган фикрга келиб, Фаргона билан битим тузди. Фарғона [зодагонлари] ўзларининг зотли отларини келтириб, ханликларга танлаш имкониятини бердилар ва Хан қўшннлари кўп озиқ-овқат билан таъминланди. Хан лашкарлари бир неча ўн зотли ва 3 мингдан ортиқ ўрта ҳол урғочи отларни танлаб олишди.

[Шундан сўнг] илгари ханликларга нисбатан яхши муноса- батда бўлган зодагон Муэтцат (МиэМза*, М иэИва1 Е£Ш, зам. ўқ. Мо1яа1 / Муоцай)3(|8ни Фаргона (Юан)га хукмдор килиб белги- лади ва [унинг билан] битим тузиб, ўз кўшинларинн кайтариб олиб кетди

Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] Дунхуангдан Ғарб сари йўлга чиқканда, қўшинни бир неча қисмга бўлиб, Жанубий ва Шимолий йўллар31” билан юриш қилган. [Шу

'ов Аслиятда келтирилган иэоҳда Муэтцат Фаргонанинг харбнй қўмондони бўлган, деб ёзилган

Аслнят матнинииг шу жойида «Суойнн» ( $ И — ((Ноаниқликларгя иэохлар»)дам шарх келтирилган Унда «Муэтиаг (Муоцай) Буюк Фарғона (Дай-юан) қўшинининг боашши эди. Унннг нсми йилган бирннчи иероглж}: Муо иккинчисн шянгэ ўкилган», дебёзнлган

111 Хан давридаги «Жаиубий йўл» Такламакон чўлииинг жанубий ттакларидаги 1Серия, Хўтан, Ёркенд Қашкар каби шахдрлар, «Шимолий Йўл» эса ушбу чўлнннг шимолий этакларидагн Турфон, Қарашар, Кусан (Кучар) кабн шахарлар орк&лк ўтган нўллар бўлган. Ҳунлар империяси тугатилгандан сўнг, айникса Турк ҳоконлнги даврида, Тангритоғнннг шнмслий этакларн оркалн ўтган карвои йўллари гавжумлапзнб хеттан. Шундан кебин шу йўл Шимолий йўл (Бэйлу) деб атапа бошлаган.

116

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

пайтда у] ёрдамчи қўмондон (шяовэй Ш ) ’П Ванг Шингшингга минг кишини олиб, Уэган (Йивечэнг)га боришни буюрган. Узган (Иивечэнг) хукмдори уни мағлуб қилган, бир неча кишигина қочиб, Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] олдига етиб борган эди. [Шундан кейин] Риейшией (Эрши) [қумондони] Соу Су [ё15^ исмли] сокчилар бошлиги (дувэй юқори лавозимга кўтариб, Ўзган (Йивечэнг)гахужум қилишга юборган. [Шунда] Йивечэнг [шахри] хукмдори Кангкияга қочиб кетган. Ушбу пахдавон [Соу Су уни] Кангкиягача қувиб борган. Кангкия [хони] Ханнинг Фаргона (Юан)ни забт этганлигини эшитиб, Ўзган (Йивечэнг) хукмдорини пахлавон [Соу Су]га тутиб берган. Пахлавон 4 нафар отлик жангчига [ушбу хукмдорни] Риейшией (Эрши) [кўмондони Ли Гуангли] ҳузурига олиб боришни буюрган. Оглиқ жангчи Чжао Ди [йўлда] Ўзган (Йивечэнг) ҳукмдорини йўқотиб кўйишдан кўркиб, ёнидаги килични чикариб, унинг бошини узиб олиб, тезда Риейшией (Эрши) [қумондони Ли Гуангли] олдига олиб борган

[Тайчу даврининг] 4-йили (мил. авв. 101 й.) баҳорда Риейшией (Эрши) қўмондони [Ли Гуангли] пойтахтга етиб келди. Йўлдаги майда давлатлар ФЭрғонанинг забт этил- ганлигини эшитиб, ўзларининг болаларини [Чжао] Ди билан бирга, Тангри ўғли олдига совғалар билан тугқунликка юборди. [Фарғонага юборилган] кўшин кайтарилди, [Хитойга] мингта от олиб келинди. Орқада юриб келган кўшин озиқ-овқатсиз колмади. Жангда кам одам ўлди. Аммо саркардалар аскарларга раҳмдиллик қилмаганлиги сабабли ўлганлар кўп бўлди. Тангри ўғли бу амапдорларнинг олис жойга юриш килганлигини инобатга олиб, бу масалага эътибор бермади, /46/ аксинча Ли Гуанглига денгиз ғарбидаги замин тўраси (хайши хоу ЯВЙ&) унвонини, Чжао Дига янги жойлар тўраси (шинчжи-хоу ЦгВфШ) унвонини, юкори даражали саркардаларга шаофу ( 'Р Й - хазина-бек), [саройдаги] тўккиз вазирликнинг (жючинг 1\,Ш) 3 нафар амалдорига хоу (тўра), шянг (вазир), жюн (хоким) унвонларини бериш ва лавозимларга тайинлаш, юздан ортик одамга 2 минг ботмон (дан 5 ) , мингдан ортиқ кишига минг

311 Шяовэй (русча ёэувда сяовэй) - юкори даражали харбий унвон бўлиб, Гарбий Хан сулоласи давридв унинг мавқеи бош кумондон (жянпкюн)дан кейинги ўринда турган. Кўл холларда кушни мамлаквтларга каршн уруш катнашчиларнга бернлган [Чжукггуо лидай гувнчжи ццдян. 809-6.]. Уйгурча таржимада «Чнрикчи-бек>» деб номланган.

414 Дувэй — жойлардагн ҳокимлар ихтиернга бернлган харбий кисмлар бошлигн.

117

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ботмон дон миқдорида мукофотлаш ҳақида фармон берди. Ўэ хоҳишлари билан ҳарбий юришда катнашганларга берилган мукофот уларнинг кутганидан зиёда бўлди. Урушга сафарбар килинган жиноятчиларнинг гуноҳи кечирилди. Ўлганларнинг [оиласи]га 40 минг танга ҳажмида ёрдам берилди.

Риейшией (Эрши) [қўмондони Ли Гуангли] Буюк Фарғона (Дай-юан)га юриш килганлигини эшитиб, ҳунлар бу мамлакатни ҳимоя килмоқчи бўлди, аммо унинг қўшини катта бўлганлиги туфайли бунга журъат килолмади, Круронга (Лоулан) отлик жангчиларини юбориб, Хан элчиларининг йўлини тўсишга ҳаракат килди. Бу ердан ўтмоқчи бўлганларнинг йўли тўсилди».

3. ҚАДИМИЙ ХИТОЙ САЙЁҲЛАРИНИНГ МАЪЛУМОТЛАРИ

«ДАТАНГ IIIИЮЙ ЖИ»(«Бую кТанг [давридаги] гарбий мамлакатлар

• хотиралари»)

М анба ҳақида: Шюан Занг ( £ й - 629-645), рус адабиётида Сюан Занг, фамилияси Чэн, исми Ии (исмини Вэй деб ўқиладиган иероглиф билан ёзилиш ҳоллари ҳам учраб туради), халк орасида Тангсинг (Танг давридаги «роҳиб» маъносини англатади) деб ҳам танилган. 600 йилда (баъзи манбаларда 602 йил деб кўрсатилган) Хэнан ўлкасининг Янши вилоятида ноҳия даражасидаги амалдор оиласида туғилган. 627 йилда у Чангъанга келиб яшайди. Шунда Шюан Занг бу ерда истиқомат қилаётган ҳиндистонлик будда дининг оли^ми Пўмидўло билан танишиб колади. Унинг таъсирида Шюан Занг Ҳиндистонга боришга астойдил бел боғлайди. Аммо у Танг сулоласидан хорижий мамлакатларга бориш учун рухсат ололмай, махфий равишда сафарга отланади. Унинг сафари Хэши йўлаги, Иверғул (ҳозирги Қумул, хитойча Иву, Хами) шаҳри, Турфон. Қорашар, Кучар, Оқсу, Музрат довони, Иссиккўл бўйи, Суйе311

113 \Ч-УШ асрларда Суйе Буюк нпак йўлклаги йирик шахар снфатада шаклланган.Айркм маълумогларга кўра, у Ғарбий Турк ХСҚОН.1И1 ининг маркази бўлган. Ушбушахарнинг ўрни тарихий Тарозга, яъни хоэирги Тўкмок (Токмок) шахрининг ўрнигатўгри келади, г.еган фикрлар мавжуд [Қаранг: Шинжлн лишн иидян (Шинжян тарихилуғати). Урумчи, 1996 бйЗ-б) Корахонийлар давлатининг б, ринчи пойтвхти бўлмиш

118

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

шаҳри, Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Афгонистоннинг шимолий вилояти, Ҳиндикуш тоғлари орқали Ҳиндистонгача давом этган. Бу йўлни у бир йидда босиб ўтган. Шюан Занг Ҳиндистонда 17 йилга яқин яшаб, ватанига қайтган ва 645 йилда Чангъанга кўп ноёб китобларни олиб келган. 646 йилда у мазкур сафарномасини ёзиб бўлиб, шу йилнинг ўзида Танг сулоласи императори Ли Шимингнинг қабулида бўлганида унга тақдим қилган. Шунда асар «Датанг Шюйжи» дебномланган.

Ватанига қайтиш йўлида Шюан Занг Ҳиндикуш тоғларидан ўтиб, Помир, Тошқўрғон, Қашқар, Янгиқисор (Янгисар), Қорғалиқ, Хўтан, Чарқлиқ, Ния, Пшамшан, Янгтуан, Ланчжоу каби жойлар орқали сафар қилган314. Чангьандан Ҳиндистонга кетаётганда Шюан Занг махфий равишда йўлга чиқишга мажбур бўлган бўлса, қайтиб келганида у катта ҳурмат ва иззат билан кутиб олинган.

ТАРЖ И М А :«/71/ Шу жой [Тошкент]дан жануби-шарқ сари минг ли (576

км)дан зиёдроқ юрилса, Пайхан давлатига борилади. Унингтўрт томони тоғ билан ўралган. Ерлари серхосил, деҳқончилик ишлари ривожланган, гуллар ва мевалар кўп, [табиий шароити] кўй ва от боқишга қулай, шамол ва совуқ бўлиб туради, одамлари қаттиқ иродали, [халқининг] тили атрофдаги давлатлардан фарқ қилади, [одамларининг] ташқи кўриниши чарчаган кишидек, бир неча ўн йилдан бери бош ҳукмдори йўқ, қавм бошлиқлари ўз ҳолича маълум бир жойни назорат қилади, ўзаро уришишмайди, хавфга дуч келганда, келишиб иш тутади».

Б&ласоғун шақри хам Суйе «нила жойлашган (Қаранг: Чжамг Гуамгда. Шнюй шили цунггао чубян (Ғарбин мамлакатлар тарихий жугрофиясига оид тадкикотнинг ластлабки ба£нномаси). Шангхай, 1995. 16-6.].

ЯнгЖяншин, ЛуВэй. Сияоучжклу (Ипахйўли) Ланчжоу, 1988.205-6.318 Пайхан - Паркона топонимннннг хитойча транскрнпциясн

119

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«ВАНГЪУ ТЯНЧЖУ-ГУО ЧЖУАН» «Ҳиндистондаги 5 та давлатга қилинган

сафар хақида баён»)

М анба ҳақида: «Вангьу Тянчжу-гуо чжуан»316 кореялик будда дини рохиби Хуэйчао (М М ) қаламига ман- суб асар бўлиб, у VIII асрнинг ўрталарида ёзилган. Унда роҳиб- нинг Ҳиндистон, Покистон, Афгонистон, Шарқий Тур- кистондаги Кучар мамлакатларига бориб, кўрган-билганлари баён этилган. Унинг Кучарга келган вақти 727 йилга тўғри келади. Хуэйчао Хитойга ёшлигида келган ва у ердан денгиэ йўли оркали Ҳиндистонга борган. Асар уэоқ давр давомида йўколган деб хисобланган эди. Аммо 1908 йилда Дунхуангдаги «Минг уй» (Могаоку) номли будда ибодатхонасининг бекитиб ташланган битта хужраси очилганда топилган бир неча минг хужжат орасида шу асар ҳам борлиги аниқланган. У тут дарахти пўстлогидан тайёрланган коғозга ёзилган ва дафтар шаклида тикилган, аммо боши ва охирги вараклари бўлмаган. Асарнинг номи кейинчалик олимлар томонидан аникланган.

ТАРЖИМА:«/114-6./ Кангкия давлатидан шаркка караб юриб, Фарғона

давлати (Бахэна-гуо ВсИВРВ)га етиб келдик. [Бу мамлакатда] иккита ҳукмдор (ванг 3: ) бор экан, уларни ўртадан окиб ўтадиган Фуча 17 деб аталадиган катга дарё ажратиб туради. Дарёнинг жанубидаги ҳукмдор арабларга (дайши, даши), унинг шимолидаги хукмдор туркларга (тужюэ, кадим. ўк. туеткиуат) итоат килади. Бу мамлакатда туя, қўй, /115-6./ от боқилар, турли матолар (феЬи ® |^ ) пахтадан ишлаб чикарилар, тери ва пахта матоларидан тикилган кийим-кечаклар, тандир нони кўп истеъмол килинар экан. Тили ва сўзлашиш оҳанги бошка давлат ҳалқлариникидан фарк килар, [маҳаллий аҳоли] будда динини билмас, [уларда] будда ибодатхоналари ка будда роҳиблари йўқ экан.

Таржима учун «Вангьу Тянчжу-гуо чжуан»лан олинган маълумот 1989 йилда Нннгшя вилоятидаги Иинчуан шнлрида нашр этидган «Гу шишинг жи» («Қадимги гарбнй сафар хотнралари тўплами». Йннчуан / Нингшя вилояти /, 1989) номли тўпламнинг 114-115, 119-бетларида келтирилган.

" 'ф у ч а ёзилган икки иероглиф Фучу бўлиши мумкин. Асл матнда Фучадахэ (ГисЬа- баЬс Й&5. Л ,<>!) дарё номидаги иккннчи «ча» (3 /) иероглифи «чу» бўлиши мумкин, деб Каас нчида «энб кўйнлган

120

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Фарғона (Бахэна)нинг шаркий томонида бир давлат бўлиб, у Гудуо-гуо (Оибио^ио 'Э ЧЙ Ш ) деб номланар экан1,в. Ушбу давлат хукмдори этник жиҳатдан турклардан, маҳаллий фукаролар эса ярим ғуз, ярим турк (Ьап-Ьи Ьап-1и]ие ¥ |9 !¥ 5 ? § 1 ) экан. [Унинг] заминида туя, эшак, кўй, от, қора мол, хачир бокилар, узум етиштирилар, жундан тўқилган турли гиламлар ишлаб чиқарилар экан. Пахтадан тўқилган матодан ва теридан кийим тикиб кийишар экан. Тили ва сўзлашиш оҳанги ярим тўҳарча, ярим туркча, ярим маҳаллий шевада экан (Ъап- 1иЬио)ио , Ьап-Руие , Ьап-бап§1и , ¥ 5 1 1 1 , ¥ ^ ± ) .Ҳукмдор ва унинг итоатидаги фукаролар будда динига эътикод қилишар экан. Уларда будда ибодатхоналари бор экан, одамлар оз бўлса ҳам, ибодат килишар экан. Мазкур давлат араблар назоратида экан. Чет элликлар уни расмий давлат деб танишса ҳам, лекин унинг замини Хан мамлакатининг бир катта вилоятига тенг экан. Бу давлатдаги эркаклар соч-соқолларини олдириб, аёллари эса сочларини ўстириб юришар экан.

Мазкур гузлар давлатидан (Ни^ио ЗДШ) шимол сари юрилса, Шимолий денгизга (Ве^Ьа) ғарбга караб юрилса, Ғарбийденгизга (8Ь|Ьа! Э?®), шаркка юрилса, Хан давлатига (Нап-^ио /X Ш ) бориш мумкин. [Гудуо] давлатининг шимолий томонидаги барча жойларда турклар яшар экан. Ушбу турклар будда динини билишмас ва уларда будда ибодатхоналари ҳамда роҳиблари йўк экан. [Одамлар] теридан, жундан ва пахтадан юпка тўқилган матолардан тикилган кийим кийишар, ҳайвонлар гўштини ейишар экан. [Бу давлатда] деворлар билан ўралган калъалар йўк, [фуқаролар] кигиздан қилинган уйларда яшашар, ўт-ўлан кетидан кўчиб юришар, [сафарда] уиларини йиғиб, ўзлари билан олиб юришар экан. Эркаклар соч-сокол кўймас, аёллар сочларини боши устига тугиб юришни одат қилишган. Тили ва сўзлашиш оҳанги атрофдаги қўшни давлатда яшайди- ганлардан фарк қилар экан. Бу давлатда яшайдиганлар ҳийлани билмайди, яхшилик билан ёмонликни ажрата олмайди. [Ушбу давлат] замини туя, зшак, от, кўй боқишга кулай экан».

111 Ушбу манбада «Гудуо-гуо»га берилган шархда мазкур топоним юкорида тилга олинган «Датанг Шиюй жиида Кэдуолуо (Ке<1ио1ио Деб Ктилганпигн айтилган(Гу тпишинг жи. 119-6 24-шврҳ|.

121

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«ДУ ХУАН ж ингш инг жи»(«Ду Х уаннинг борган ж ойлари хотираси»)

Манба ҳақида: Ушбу асарнинг муаллифи Ду Хуан ( Й Ч ^нинг туғилган ва ўлган вақти маълум эмас. Аммо асарни Танг сулоласига мансуб тажовузкор сиёсатнинг маҳсулоти, дейиш мумкин. Бинобарин, мазкур сулола кучайиши билан Буюк ипак йўлини назорат килиш ҳукукини ўз қўлига олишга ва таъсир доирасини кенгайтиришга ҳаракат қилган. Натижада Танг давлати Турк хоконлиги билан тўкнашиб қолган. Узок давом этган курашлар ички зидциятларни кучайтиришга олиб келибгина колмасдан, балки Турк хоконлигининг икки давлатга бўлиниб кетиши ва охирида йўколиб кетишига сабаб бўлган.

VIII асрнинг биринчи ярмида Марказий Осиёда бир томондан Тибетнинг, иккинчи томондан арабларнинг таъсири кучая бошлади. 747 йилда бу таъсирнинг олдини олиш максадида Танг сулоласи гарб томонга харбий юриш килди. Бу жараёнда хитой кўшини Тошкентга ҳам бостириб келиб, Чоч давлатининг мол-мулкини талон-торож килди ва маҳаллий ҳукмдорни ўз пойтахти Чангьанга юборди, у ерда ҳукмдор катл этилди. Тошкент ҳукмдорининг ўғли араблардан мадад сўради. Натижада этник келиб чиқиши карис бўлган Гао Шанфа кўмондонлигидаги хитой қўшинлари араб қўшинлари билан тўқнашди Талас дарёси бўйида юз берган катта тўкнашувда 50 минг хитой лашкарлари қурбон бўлди, 20 минг киши асирга тушдизи Мана шу асирлар каторида кичик зобит Ду Хуан ҳам бўлган. У 12 йил давомида Туркистоннинг турли жойларида ва араб мамлакатларида бўлган. 762-763 йилларда озод бўлиб, денгиз йўли оркали Хитойнинг жанубий порт шахри Гуангчжоуга қайтган ва шу ерда кўрганларини ёзиб чиққан. Шунинг учун Ду Хуаннинг сафарномаси 763-765 йилларда ёзилган, деб ҳисобланади. Асар аввалига «Жингшинг жи» - «Борган ва юрган жойлархотираси») деб номлаган. Кейинги давр тарихчилари унинг олдига муаллифнинг фамилияси ва исмини кўшиб, «Ду Хуан жингшинг жи» деб аташган.

Ушбу асарнинг сакланиб колган кисми Янг Жяншин раҳ-

3'* Ванг Чжилай, Дииг Мабэн. Чжунгья гуожи гуанши ши (Марказий Осив халкаро муносабатлари тарихи) Чангша, 1997 43-6.

122

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

барлигидаги бир гурух хитой олимлари томонидан тайёрланган ва 1987 йилда Нингшя вилоятидаги Йингчуаи шаҳрида нашр этилган «Гу шишинг жи» (Қадимги ғарбий сафарлар хотиралари) номли тўпламга киритилган. Таржима қилинган Фарғонага оид маълумот ана шу тўпламдан олинди. У кисқа бўлишига қарамай, қизиқарли ва аҳдмиятлидир

ТА РЖ ИМ А :«/132/ Фарғона давлати (Буоханна-гуо й Я1 Ш ). Тараз

(Данлуоси)нинг жанубида минг ли (576 км) нарида жойлашган. Шарқ томонини тоғ тўсиб туради, Қашкаргача (Шулэ / Сулэ 1Й) 2 минг ли (1152 км)дан зиёд юрилади. /133-6./ Ғарб томонга караб Тошкент давлатигача (Ши-гуо 5 @ ) минг ли дан кўпроқ юрилади. [Фарғона давлатида] бир неча ўн шаҳар мавжуд, бир неча ўн минг кишидан иборат қўшини бор. Буюк Танг (Датанг ^ Д § ) [сулоласининг] Тянбао [даври]320нинг 10-йили (751 й.) малика Хэйи (Я .Х .) шу давлатга келин қилиб юборилган321. Давлатда бейлуо (бейлуо Ж %> ) 322 дарахтзори бор, дарахтзорнинг ёнида тўп майдони ( Й * й ) 323 жойлашган, тоғ жилғаларида ёввойи каламушлар юради. Ерида узум, чилонжийда, шафтоли ва нок яхши ўсади. Ушбу мамлакатдан Ғарбий денгиз (Шихай Й /® — Орол денгизи)га боргунча [аҳоли] тупроқдан ясалган уйларда яшайди, қўй териси ва пахта матолардан қилинган кийим кияди, эркак ва аёллар этик кийишади, аёллар сурма ишлатишмайди, фақат ўсма кўйишади».

Тянбао 742-755 йнлларнининг номи бўлиб. у Тангри неъмоти маъносинианглатади.

911 Шу жойга берилган иэохда 744 йилда шу муносабат билан ушбу давлатга Нингюан { * г й - Олисдагн сокннлик маъносини бнлдиради) номи, унинг хукмдорига Доу ( Я ) ч кспин килиб юборнлган маликага эса Хэйи (ЙЗХ. — тннчлик маъносини англатади) деб исм берилганлигн энкр этилган. Шу билан бирга иэоҳда ушбу саёҳатномада бу вокеанинг содир бўлган вактн 751 йил, деб ёэилганлиги хато бўлса керак, дейилган

321 Бейл)ю — буолуо, билуо деб хдм ўюшади, Фаргонала дарехтэор бўлиб. ўсадигандарахт номининг хнгойча транскрилиилсидир. Терак ёки чинор бўлса керак, деб тахмин килинади Лекин ҳозирча буни аниклашнинг иложи бўлмади.

321 Ушбу маълумотда хайвон терисидан тикилган ва ёгоч калтак билан урибўйналадиган тўл (чю й ) кўэда тутилган (Ханюй даэидян. 3-жилд, 1998-6.]. Ҳозиргиэамон тилида у бейсбол деб аталади. Ушбу ўйннин ўйнайдигаи махсус майдон бўлганлиги бир томондан Ду Хуаннинг эътиборини тортган бўлса, иккинчи томондан бу ўйин бўйичв мусобакдлар ўткаэилганлигидан далолат бсради. Шу бир сўэ билан тилга олиб кетилган кичнк хабардан маълум бўладнки, Фаргонала бундан 1250 йил мукаддам бейсбол ўйини кснг таркдлган

123

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

2-ҚИ СМ : ШАРХЛАР.

ФАРҒОНАГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРДА УЧРАЙДИГАН АЙРИМ ТОПОНИМ ВА

ЭТНОНИМЛАР

«ДАЙЮ АН» («ДАВАН») ТОПОНИМИНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА МАЪНОСИ

Тарихий асарлар ёзишда маҳаллий атамаларни ишлатиш керакми ёки ўзга халқлар томонидан берилган ва хорижий тил- лардаги манбаларда сақланиб колган ер номлардан фойдаланган тўғри бўладими, деган савол хаммани ўйлантиради. Бизнинг фикримизча, тил маданиятининг тақозрсига кўра, махаллий атамалардан фойдаланиш тўғри бўлади. Бироқ кўп холларда биз тилимизга хориждан кириб келган атамаларни ишлатаверамиз. Ана шундай атамапардан бири «Дайюан» (замонавий ўқилишда «Даван», русча транскрипцияда <Давань») топонимидир. У тарихий адабиётимизда шу даражада чуқур ўрнашиб кетганки, унинг келиб чиқиши ва маъноси ҳақида ўйлаб ҳам ўтирмаймиз. Гўёки бу жуғрофик атама Фаргона нодийсидаги қадимги давлатнинг номи.

Яқинда рус тилида нашр этилган «История государст- венности Узбекистана (вторая половина II тмсячелетия до нашей э р Ь 1 - П1 века нашей эрм)» номли йирик асарда «Даван» Фарғона водийсидаги кадимги давлат номи сифатида ишлатилган. Ҳатгоки асарнинг 3-бобидаги бир бўлинма «Ферганское государ- ство Давань» деб номланган334.

Амапда бу атама хитойлар томонидан берилган бўлиб, у рус олими Н.Я. Бичурин асарлари, аникроғи қадимий хитой манба- ларидан ўрин олган Марказий Осиё тарихига оид айрим маълумотларнинг русча таржималари орқали рус тилига, сўнгра ўзбек тилига кириб қолган. Ушбу олим ўз таржималарида «Даван» атамасини Фаргона водийсининг қадимги хитой манбаларидаги номи сифатида ишлатган. Бироқ унинг маъноси

114 Историа государпвенкости Узбекнстана (вторая половнна |[ тисячелетмя до нашсй эри - III вска нашей эри».Ташкент, 2009. С.185.

124

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ва келиб чикишини номаълум қолдирган. Шу ҳолат Н.В.Кюнернинг «Китайские известия о народах Южиой Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока» («Жанубий Сибир, Марказий Осиё ва Узоқ Ш арк халқларига оид хитой ха- барлари»)125 номли асарида келтирилган таржима ва шархдарда хам кузатилади.

Ш инжонг-Уйғур автоном райони (ШУАР)да амалга оширилган «Шижи»даги Марказий Осиё тарихига оид маълумотларнинг уйғурча таржимасида326 ҳам Дайюан (Даван) атамасининг келиб чиқиши ва маъноси аниқланмаган.

XVIII асрда ушбу атаманинг пайдо бўлиши масаласи Европа олимлари эътиборини ҳам жалб этган эди. Чунончи, 1756-1758 йилларда француз олими М.Дегин Даван атамасининг келиб чнқиши Фаргона топоними билан боглиқлигини айтиб ўтган327. Бирок у бу богликпик кандай юз берганлиги ҳақида изоҳ бермаган.

Юкорида айтилган ҳолатларни ҳисобга олиб, китоби- мизнинг ушбу бобида хитой манбапаридаги «Дайюан» («Даван») атамасининг келиб чиқиши масаласида баъзи фикр ва мулоҳазаларимизни билдиришни лозим топдик. Бу ишни амалга оширишда сўнгги даврда Хитой Халқ Республикасида нашр этилган луғатлар ва тарихий адабиётлардан кенг фойданишга ҳаракат қилдик.

Дайюан (Даван А5Й) топоними илк бор Сима Чян (русча Сима Цянь) қаламига мансуб «Шижи» («Тарихий хотира- лар»)да учрайди. Ушбу манба милоддан аввалги 104-91 йилларда битилган.

«Шижи»даги Фаргонага оид маълумотлар милоддан аввалги 138 йилда Туркистонга жўнатилган ва 13 йилдан сўнг ватанига кайтиб келган Аввалги Хан сулоласининг32* (М Ш мил авв 206- 23) элчиси Чжан Чяннинг32,ҳисоботномаси оркали хитой манба- ларида пайдо бўлган. Чунончи, мазкур манбанинг «Дайюан леч- жуан» («Фарғона тазкираси») номли 126-бобида айтилишича,

Кюнер Н.В. Китайские известия о нвролах Южной Сибири, Центральной Аэии и Дальнсго Востока. Москва, 1961. С 101-102.

354 Сима Чян. Тэрнхий ялар. Урумчн, 1989.331 Исторня госудерственностн Узбекнстана С.187331 Ғарбнй Х&н (Ш и -Х а н В31) деб ҳам аталади329Чжанг Чян (Й Ж . %Ш)нинг тугилган йактм номаълум, ўлган вақти мил. авв. 114

йилга тўгри ксладн.

125

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«Дайюан Чжанг Чян маълумотида пайдо бўлган»Й ЗЙ Ш )330. Ушбу манбада Дайюан топоними биринчи марта ишлатилган жойида келтирилган шархда «ван» (м/ап Ш ) иероглифи «юан» (уиап Ш) деб ўқилган, дейилган331. «Ханзи гуйинг шоуцэ» («Хитой иероглифларининг кадимий ўкилиши қўлланмаси»)да ушбу иероглиф қадимда «1шап» деб талаффуз этилганлиги таъкидланган332. Шу боис биз ўз тадқиқотлари- мизда атаманинг қадимги ўқилишини ишлатишни ўринли деб билдик.

Милодий V асрдан кейин ёзилган хитой манбаларида қадимги Фаргона водийси ва бу ердаги давлат номи Полуона (5Й/&5Р), Фаханна (£ёЯ"1Р) деб аталган. Масалан, Вэй Шоу (506-572) қаламига мансуб бўлган «Вэйшу» («Вэй [сулоласи] тарихи») ва VII асрнинг биринчи ярмида ёзилган «Бэйши» («Шимолий [сулолалар] тарихи»)да Фаргона водийсининг номи «Луона» (Ьиопа /§ЗШ)333, «Ду Хуан жингшинг жи» номли сафар- номада эса «Фаханна» (ҒаЬаппа £ё3’4 ?ҒЭР)335 деб ёзилган.

«Вэйшу» ва «Бэйши»да яна бир мухим маълумот учрайди. Унда «Луона давлати қадимги Дайюан давлатидир» («Луона- гуо гу Дайюан-гуо йе» 7§2ДО@Й;^5ЙВ]'Й)336, деб аниқ ёзиб қўйилган. Шу ерда таъкидлаб ўтмоқ жоизки, «Вэйшу»даги «Луона» топонимида «Пуо» (?$) тушиб қолган. Буни 941-945 йилларда Танг сулоласи саройидаги Лю Ху бошлиқ тарихчилар гурухи ёзган ва 1044-1060 йилларда Оу Янгитю (ЕХРВ(^), Сунг Ци ( ^ ) тузатган ва тўлдирган «Шин Тнгшу»дагимаълумотдан билиб олиш мумкин. Чунончи, ушбу сулола тарихида «Нингюан ( ^ Ш ) 337 аслида Фаханна ( ё с Я ^ Р )338 ёки Пуохан (РоНап ЎҒ ), Вей [сулоласи] даврида Пуолуона

Ш ижи 1136(113й)-бЎша жойда.

111 Ханзи гуйинг шоуцэ {Хитой иероглифлариникг қадимий талаффутн кулданмаси).Пехин, 1986 222-6.

]и Взй Шоу. Войшу // Эршиси ши. 8-жилд 9701(1319-6.; Ли Лншоу. Бэйши // Эршиси ши. 11-жилд 13849(1293)-б.

114 Фа (Га Ё() иероглифи Ьа, Ьо, Ье1 деб ҳам ўқилади [Қираиг: Ханюй дазидяи. 3-жилд, 1850-6.].

355 Д у Хуан. Ду Хуан жингшинг жи (Ду Хуаниинг борган жойлари ва курганлари баёчи) // Гу шишинг жи. 132-6.

1 Ли Яншоу. Бэйши // Эршиси ши. 11-жилд. 13849( 1293)-б.131 Нинпоан ( $ & ) — Фаргона водийсининг Танг даврида ншлатилган номи, у

«Олисдаги сокинлик» маъносини англатади.351 Шин Тангшу. 16971(1557)-б.

126

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(Ро1иопа деб номланган»334, деб баён этилган.«Вэйшу» ва «Бэйши»да келтирилган тарихий воқеалар

этник келиб чиқиши туркийларга алоқадор бўлган сулолаларга тегишли эди. Шу боис мазкур сулола тарихларида кўп атамалар, айникса Хитойдан ташқаридаги мамлакатларга тегишли топо- нимлар маҳаллий жой номларининг хитойча транскрипция қилинган ҳолда ишлатилган. Тилга олинган сафарноманинг муаллифи Ду Хуан эса 751 йилда Талас (Тараз) дарёси бўйида араблар ва хитойлар кўшинлари ўртасида юз берган жангда асирга тушиб, кўп йиллик тутқинликда бўлган. Хитойга кайтга- нидан кейин у ўз хотираларини ёзишда маҳаллий топонимлар ва этнонимлардан фойдаланган.

Келтирилган маълумотларга асосланиб, «Вэйшу»даги Лона топоними Пуолуонанинг кисқартирилган шакли; Пуолуона ва Фаханна топонимлари эса Паркона ва Фарғона атамаларининг хитойча транкрипцияси; Ф аханна атамаси VII асрдан бошлаб ишлатилган, деб хулоса қилиш мумкин. Бироқ Паркона атамаси кандай килиб Дайюан (Даван)га айланиб колганлиги ҳакида аниқ маълумотлар йўк. Биз факат мантикий тахлил асосида Дайюан атамасининг маъносига эътибор бериб, у Буюк Паркона сўзининг таржимаси эканлигига амин бўлишимиз мумкин. Бунинг исботи сифатида қуйидаги маълумотларни келтириш мумкин.

Биринчидан, талга олинган «Дайюан лечжуан»да Дайюан атамасидан ташқари Юан (5Й), Юан-чэнг ($1Ш) топонимлари хдм учрайди. Буларнинг асосида Юан иероглифи турганлиги аник. Хан [сулоласи] тарихи (Хашпу)да «Шяо-юан» ( /]''ЗЙ):!4С аталган жой номи хдм мавжуд341. Шундан кўриниб турибдики, бу атамалар- даги асосий сўз Юан (Ш) ҳисобланади Улардаги «дай» (да - буюк, катта), «чэнг» (атрофи деворлар билан ўралган шаҳар) ва «шяо» (кичик) сўзлари сифат билгиларидир Қадимги замонда хитойлар

Ўша жойла.* Шяоювн - кадим замондв кичнк хонликяинг номи бўлнб, унинг жойлашган жойн

ҳакнла турлича фикрлар мавжуд. Аслиятда кўрсатнлншнча, унинг маркааилан Хан сулоласининг пойтахти Чанъан (хозирги Сиан)гача бўлган масофа 7210 ли (4152.96 км)га тенг бўлган. Керия (Чемуо й ^ ) хонлигн Чангьандан 6820 ли (3928 32 км), Қлшкар давлати эса ушбу шахардан 9350 лк (5385 6 км) нарила бўлган [Ханшу. 2366(1158) - 2373(1165)-б.] Шунга караганда, Шяоюан Шарҳнй Туркистондаги Кериянннг гарбнда жойлашган, деб хисобляш мумкин. Хитой олимлари Шяоюаннн Эндере (Епйеге) толоннмнга таккослашади [Шиюй димннг каолу (Ғарбий мамлакатлар топонимнкясига оид тадкикотлардан лавҳалар) Пекин, 2008 1039-6.].

141 Ханшу 2367(1159)-б.

127

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«юан» иероглифини атрофи баландлик ёки тоғлар билан ўралган косасимон жойга нисбатан ишлатишган342.

Геофафик тузилиши жиҳатдан қараганда, Фарғона водийси ҳақиқатан ҳам тоғлар билан ўралган. Мазкур водийнинг ушбу хусусиятига кейинги даврлардаги хитой сайёхдари ҳам эътибор берган. Масалан, 629-646 йилларда Туркистон шаҳарларн оркали Ҳиндистонга борган Хитой будда динининг роҳибн Шюан Занг (русча транскрипцияда Сюань Цзан - 602-664) қол- дирган <<Датанг шию жи» («Буюк Танг даврида гарбга қилинган сафар баёни») номли саёҳатномада «Фарғонанинг... тўрт томо- ни тоғлар билан ўралган»343, деб ёзган.

И ккинчидан , Паркона топонимининг маъноси ҳам агрофн тоғлар билан ўралган текислик маъносини англатган. Чунончи, атокли географ олим С.К.Караев В.А.Лившицнинг асарларига ишора қилган ҳолда, айрим европа тадқиқотчилари Фарғона топонимини Паркон сўзи билан тақкослаб кўришганлигини, бирок улар мазкур тезисни ҳимоя қила олмаганлигини айтган. Шу билан бирга ушбу олим М.Исхаковнинг кадимий сўгд тилила «пар» сўзи девор ёки айланма шаклидаги баландлик, «кан» сўзи эса жамланиш, биронта бойликнинг йиғилган жойи каби маъноларни англатиши ҳақидаги фикрига ишора қилиб, Паркона, яъни Фаргона топонимининг маъноси мана шу икки сўз бирикмасидан ҳосил бўлганлигини асосли деб топган344.

Э.М. Мурзаевнинг гувохдигига кўра, Помир тилларида «паргана», «баргана» сўзлари мавжуд бўлиб, улар атрофи ба- ландликлар билан ўралган текислик жой маъносида ишлати- лади345. Марказий Осиё халклари тилларида «ф» билан «п» товушини алмаштириб ишлатиш оддий ҳол. Масалан, уйгур тилида ва Узбекистоннинг баъзи диалектлари (шевалари)да Фаргона топоними «Парғана» деб талаффуз этилади. Шунингдек, «г», «к» ва «к» товушларини алмаштириб талаффуз этиш ҳоллари ҳам тез-тез учраб туради.

Хитой олими Шюй Шюйъя (г*Ғ1^!й1)нинг ёзишича, шарқий Эрон тилида «Раг^апа» ёки «Ваг§Ьапа» «атрофи тоғлар билан

143 Ханюй дазидян 2-жилд. 922-6.143 Гу шишинг жи (Қаднмгн гарбнй свфар хотнралари тўплами) Йинчувн (Нингшя

яилояти), 1989. 71-6 344 Караее С.К. Толоннмня Узбекмстана. Тагакент, 1991. С 90343 Мурзаев Э.М. География в названиях. Москва, 1982. С. 128.

128

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ўралган ва фақат бир томони очиқ бўлган жой» маъносини анг- латади34®. Араблар келганидан кейин уларнинг тили хусусия- тига кўра «п» товуши «ф»га ўзгариб, «Паргана» топоними «Фарғона» деб айтила бошлаган347.

Тилга олинган олимларнинг фикрларига асосланиб айтиш мум- кинки, кадимги Суғдиёна ва Помир тилларидаги «Паркон» ва «Пар- гана» билан хитой тилидаги «юан» (55) бир хил маънога эга бўлган. Албатта, бу тасодиф эмас. Қолаверса, «Юан» топоними юқорида айтилганидек милоддан аввалги 128-127 йилларда Фаргонага келиб кетган биринчи хитой элчиси Чжанг Чяннинг хисоботида илк бор ишлатилган. Кейинчалик уни Хитой ҳукмдорлари саройвдаги тарихчилар ҳам қўллаган.

Ш улардан келиб чиқиб, биз Хитой элчиси Чжанг Чян Фарғонага келганида бу мамлакат номини иероглифлар билан транскрипция килишга қийналиб, унинг маъносини хитойчага таржима қилиб олган. Чунки мазкур мамлакат номини тўгри транскрипция қилиб ёзиш учун камида 4 та иероглиф, яъни сўз ишлатилиши зарур эди. Бу эса ўша замондаги хитойлар учун мураккаб масала эди, зеро уларда шаҳар ва мамлакат ном- ларини бир ёки кўпи билан икки иероглиф билан ёзиш одат бўлган. Қолаверса, элчи замонасидаги хитой тилида «Паргона» («Паркон») сўзининг маъносини ифодаловчи «юан» сўзининг (иероглифининг) мавжудлиги бунга кўл келган. Замонавий хитой тилида ушбу иероглиф кўпрок овкатланиш учун ичиладиган «коса» маъносида ишлатилади.

Хитойларнинг яна бир эътиборга молик одати - қадимдан ўзгалар юртидаги жойларга ўз тилида ва ёзувида ном кўйиш. Шунга кўра, улар кўл ҳолларда ўзга юртлардаги жойларнинг номларини хитойчага таржима қилиб олганлар. Масалан, Тангритогни улар «Тян-шан» (Т1ап-вЬап ^ |1 |) , Иссиқкўлни «Рэхай» (Кэ-Ьа1 ШШ)< Кўккўлни «Чингхай» (СЬ1п§-Ьа1 ШМ) деб номлашган. Биринчи хитойча топонимни ёзиш учун ишлатилган икки иероглиф «баланд тоғ, осмонўпар тоғ», иккинчи жой номини ёзиш учун ишлатилган биринчи иероглиф «иссик», учинчи топонимни ифодалаш учун ишлатилган биринчи иероглиф «яшил» ёки «кўк»

Шюй Шюйъя. Тангдай сичоу чжилу юй Чжунгья лиши дили янжю (Қадимги ипак Йули ва Марказий Осиё тарнхий географиясига донр талқиксгглар) Сиан, 2000. 129-0.

и ’ Ўша жойда.

129

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

маъноларини бшциради. Июсинчи ва учинчи топонимлардаги «хай» иероглифи биргина денгиэ маъносини билдиради. Агар Тангритог топоними хитойча иероглифлар билан тўла ва аниқ ҳолда транскрипция қилинадиган бўлса, бунинг учун камида 5 та иероглиф ишлатиш лозим бўлар эди. Милоддан олдинги даврларда бундай қилиш хитойлар учун ғайри оддий ва мураккаб иш ҳисоблаиган.

У чинчидан, «Шижи»да келтириладиган диқкатга сазовор яна бир маълумот шундан иборатки, «Паркона» сўзининг таржимаси бўлган «Юан» топоними асосида шаклланган яна бир жой номи кўп марта тилга олинади. Бу «Юан-чэнг» (Ван- чэнг русча транскрипцияда Вань-чэн)дир. Юқоридаайтганимиздек, ушбу топонимдаги «чэнг» (Ўй) «баланд девор- лар билан ўралган шаҳар» маъносини билдиради. Шу асосда «Юан-чэнг»ни «Паркона шаҳри» деб тушуниш мумкин. Чунки ўтмишда деворлар билан ўралмаган шаҳарлар номига «чэнг» сўзи кўшилмаган.

Юкорида баён этилган маълумотлардан келиб чиқиб, куйи- даги хулосаларни қилиш мумкин:

1 Хитойча «Юан» атамаси маҳаллий халк тилидаги Пар- кона топонимининг хитойча таржимасидир.

2. Хан сулоласи элчиси Чжанг Чян Фарғонага келганида бир хил аталган мамлакат ва шахар номларига дуч келган. Бу икки тушунчани бир-биридан ажратиш мақсадида у Паркона деб аталган мамлакат номини ифодалаш учун «Ю ан»нинг олдига «Дай» (Да ^ ), яъни «буюк» сўзини қўшиб, уни «Дай-юан» («Буюк Паркона») деб атаган. «Ю ан» деб таржима килиб олинган Паркона шаҳрини эса унинг оркасига «баланд деворлар билан ўралган шаҳар» маъносини англатувчи «чэнг» ( ^ ) сўзини кўшиб, уни мамлакат номидан фарклаган.

3. Адабиётларимизда ўрнашнб қолган «Даван» атамаси Хитойнинг расмий тарихига илк бор милоддан олдинги ик- кинчи асрнинг иккинчи ярмида кириб келган. Уни кадимги Фарғона давлатининг номи деб ҳисоблаб бўлмайди.

130

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ҚАДИМГИ ФАРҒОНА ДАВЛАТИНГ МАРКАЗИ ПАРКОНА ШАҲРИ (ЮАН-ЧЭНГ)

Юан-чэнг топоними (русча транскрипцияда Вань-чэн $@4£) илк бор «Тарихий хотиралар» («Шижи»)да учрайди. Ушбу манбада келтирилган шархларнинг бирида «ван» (\уап Ш) иероглифи «юан» (уиап Ш) деб ўқилади, дейилган. «Ханзи гуйинг шоуцэ» («Хитой иероглифларининг кадимий ўқилиши қулланмаси»)да хам ушбу иероглиф кадимда <л\уап» деб талаффуз этилганлиги таъкид- ланган 348. Шуни хисобга олиб, биз тадқикотларимизда «Ван- чэнг»ни «Юан-чэнг» деб ёзишни лозим топдик.

Бу топонимнинг замонавий ва қадимги ўқилишларини Ф аргона ёки бош қа бир маҳаллий ном билан идентификация- лаштириш қийин. Унинг маъносига эътибор берадиган бўлсак, ушбу хитойча атамани Паркона (Фаргона) топонимининг тар- жимаси эканлигига амин бўламиз.

Бинобарин, ушбу топонимдаги «чэнг» (ЙЁ) иероглифи баланд ва мустаҳкам деворлар билан ўралган шаҳарни англатади. Утмишда бу иероглиф шундай таърифланмайдиган шахарларга нисбатан ишлатипмаган349 Хитой тили қоидасига кўра, «чэнг» иероглифи доим шаҳар номидан кейин ёзилади. Шунга кўра, кадимий хитой манбапаридаги «Юан-чэнг» топонимидаги «Юан» («Ван» Ш) сўэи шахдр номи эканлиги шубхасиздир.

«Юан-чэнп> топонимидаги «юан» иероглифининг тапаффузи асосида у қайси шаҳарнинг хитойча номи эканлигини билиб олишнинг иложи йўк. Аммо унинг қадим замонда ишлатилган маъноларига эътибор берилса, у Паркона топонимининг таржи- маси эканлигини англаб олиш мумкин. Чунончи, кадим замонда атрофи тоглар ёки баланд тепаликлар билан ўралган, ўрта сатхи текис ва нисбатан пастроқ шаклдаги, яъни косанинг тубига ўхшайдиган жойни хитойлар «юан» деб аташган. Бу ҳақда 56 минг иероглифни ўз ичига олган 8 жилдли «Хитой тили ва ёзувининг катта луғати» («Ханюй дазидян»)330да аниқ маълумот мавжуд.

ш Ханэи гуйинг шоуиэ. 222-6.144 Ханюй даэилян. 1-жилд. 438-6350 Ўша лугат. 2-жилд 922-6.

131

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Асл матнда «Юан шаҳри» («Ю ан-чэнг» 5Й ) ёзилган топоним нега Н.Я.Бичурин таржималарида акс эттирилмаган, деган савол туғилиши мумкин Бу масалани ўрганиб чиқиш ва аслият билан маэкур олим таржималарини солиштириш натижасида маглум бўддики, у «Юан-чэнг» топонимини <фезидениия даваньс- кая», «даваньская резиденция» деб ўгирган. Айрим ҳолларда «Дайюан» (Даван) билан «Юан-чэнг»ни бир хил килиб, «Давань» деб таржима килган. Натижада «Юан» топоними ало- хида бир шаҳар номи эканлиги билинмай колган. Масалан, аслиятда «Бугурда (Лунгтоу) Хан қўшинлари каршиликка учради ва бу ерда бир неча кун давомида жанг бўлди, каршилик кўрсатганлар кириб ташланди. Шундан сўнг Хан қўшинлари гарб томонга қараб қаршиликсиз юриб борди, Ю ан-чэнг (Пар- кона шаҳри)га 30 минг нафар Хан лашкарлари етиб борди. Юан (Паркона) лашкарлари Хан армиясига қаршилик кўрсатдилар. Лекин Хан лашкарлари ўқ-ёй отиб, уларни мағлуб қилдилар Юан (Паркона) одамлари [калъа] ичига чекиниб, унинг девори устига чикиб олдилар»351, деб баен этилган. Аслият ёзувида ушбу маълумот қуйидагича келтирилган: « 3 * # 1 § га ЗШ ТТ & П В Я 2 . = Я А З а К Я ДЯ Й Я Й 2 . Уни Н.Я.Бичурин бундайтаржима қилган:

«Когда армия подошла к Луньтоу, то город сей не хотел сдаться; почему после осадь1, продолжавшейся несколько дней, бьш взят и || вьфублен. Огселе до резиденции даваньской армия спокойно продолжала путъ. Китайских войск пришло туда еше не более 30 000, как даваньцм вмступили дать им сражение; но китайцм одержали верх, и даваньцм, укрмвшись в город, всту-

352пили на городские стенм» .К ўриниб турибдики, Н .Я.Бичурин тарж им асида «Ю ан-

чэнг» ( Я * «Паркона шаҳри») сўзи «резиденпия даваньская» деб ўгирилганлиги сабабли бу сўз шаҳар номи эканлиги кўрин- май колган.

«Фаргона тазкираси»нинг иккинчи бир жойида «Паркона

151 Шижи. 1145(1145)-б.323 Кичурин Н.Я. (Иакинф). Спбрвние спедений о народах, абитанших в Средней Азии п

древмие времена Алматъ!, 1998 2-тсм. С.169. Қунида: Бимурин Н Я Собранне сведений Алматм нашри.

132

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

шахри (Ю ан-чэнг)да Чин [юрти]дан янги келган ва қудук казишни биладиганлар бор экан» (53&8ФИгЭДИ А £ 0 ? ¥ # ) 353, деган маълумот мавжуд. Буни Н.Я.Бичурин «в даваньскую резиденцию прибьши из царства Цинь [т.е. Дацинь] знаюшие копать колодци»354, деб таржима қилган. Бу мисолда якқол кўриниб турибдики, шаҳар номи бўлган «Юан» (55) топони- мини Н.Я.Бичурин «Давань» деб тушунган. Натижада кадимги Фарғона давлатининг пойтахти Паркона шаҳрининг хитойча номи бўлмиш «Ю ан» ёки «Юан-чэнг» (55^$) тушунчаси бутун- лай йўқ бўлиб кетган.

Аммо таъкилаб ўтиш жоизки, Н.Я.Бичурин «Цинь» топо- нимига катта тўрт бурчакли кавс ичида «[т.е. Дацинь]» сўзини кўшиш билан аслиятдаги «Чинрен» (18 Л - Чин одами) деган сўзнинг Хитойга алокаси йўклигини кўрсатган. Олимнинг бу фикри тўғри. Чунки VII асргача ёзилгаи хитой манбаларида ишлатиладиган «Дачин» ( МШ, қадимги ўқилиши «Дайдзиен», рус транскрипциясида Дацинь - «Буюк Чин» маъносини англатади) Кадимги Рим давлатининг хитойча номланиши эди. Бунинг исботи сифатида Сима Чяннинг асари «Шижи»нинг Рузие (Юэчжи)га багишланган бўлагида келтириган ва Танг империяси данри (618-907)да ҳаёт кечириб, ушбу манбага изохлар битган тарихчи Чжанг Ш оужиенинг (яшаган йиллари номаълум) бир шарҳига мурожаат қилиш мумкин. Ушбу шархда бундай ёзилган: «Канг Чин гуо чжуан» ( Ш Ш 10 & - Канг ва Чин давлатлари тазкираси) номли асарда баён этилишича, Осмон тагида уч мамлакат мавжуд бўлса, улардан бири — Хитой (Чжунггуо) - одам кўплиги билан, иккинчиси - Буюк Дэиен (Дайдзиен / Дачин) - кимматбаҳо буюмлари билан, учинчиси - Ғузер (Рузие / Юэчжи) - отлари билан машҳурдир»355.

Н.В.Кюнер ҳам «Шижи»даги Фаргонага оид бобни рус тилига таржима килган ва янги шархлар билан бойитган. Аммо

Шижи. 1145(1145)-б. Ушбу маълумотдаги «Чин» ( Ш ) топонимини Хитой деб тушуниб бўлмайди Маълум бир тарихий даврза Ш&ркиЙ Турхистои хам «Чнн» деб номланган [Абдухолиқ Абдурасул ўгли. Чнн ва Мочин. Тошкент, 2006]. Қолаверса, утибу ўлкаав кудук казиш санъати каднмдан мавжуд бўлган. Вокеа соднр бўлган даврда Хитой «Хан» дсб номланган. Шунинг уяун аслиятдаги «чинр«н» маакур ўлка одами бўлишн хомзхтнмолдан холиэмас, деб ўйлаймиэ. Бирок «Чнн» топоннмнни Н ЯБичурнн «Дацннь» деб таржима қилган. Чунки мклоддви аввалги I асрда ва ундан кейин ёэнлган хитой манбаларида бу ном билан Рум давлатн аталган.

зм Бииурин И.Я. Собрание саедений.. Алмати нашрн. С. 170.3,1 Шижи. 1138(1138)-б.

133

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

бу олим ҳам «Дайюан» (Давань — Буюк-Паркона), «Юан» (Вань — Паркона) ва «Юан-чэнг» (Паркона шаҳри) каби топонимларнинг иероглифларини уларнинг замонавий ўқилиши билан транс- крипция килган ва улар ўртасидаги фарқни била олмаган. Аслиятда кўп марта учрайдиган «Юан» топонимини таржима қилишда унинг олдига «да» (буюк, катта) сўзини қўпшб «[Да]вань», «[Да]ваньцм» деб ишлатган. Баъзан «Юан» топони- ми тушириб қолдирилган. Бунга исбот тариқасида талайгина мисоллар келтириш мумкин. Масалан, юқорида айтилган «Юан-чэнг (Паркона шахри)га 30 минг нафар Хан лашкарлари етиб келган» ( 1 Й Й ) 1 Й 1 # Н Й А ) деган хабарни Н.В.Кюнер «Китайских войск, достигших города, бьшо 30 000 человек»35®, деб таржима қилган.

Бу мисолда «Юан» (Паркона) топоними тушиб қолган. Натижада тажавузчилар қайси шаҳарга етиб келганлиги номаълум қолган. Бу таржимадан фойдаланганлар эса душман- нинг етиб кслган жойини тахмин қилишдан бошқа иложи йўқ. Агар олимнинг таржимасида «город» сўзидан кейин «Юан» топоними қўшилганида, Хан қўшинларининг етиб келган жойи айнан Паркона шахри эканлиги кўринар ва аслиятдаги маъно аниқ ўгирилган бўлар эди.

Иккинчи бир мисол. Аслиятдаги «Ҳукмдор шахри Юанда қудук йўқ» (((Ш ^-Ш Ш ^), деган маълумот Н.В.Кюнер асарида «В столице [Да]вань не бьшо колодцев», деб таржима қилинган357.

Бу таржимада хдм аслиятнинг маъноси аниқ берилмаган. Унда хукмдор шаҳри «Юан» (Паркона) деб номланганлиги кўринмай қолган. Унинг устига «Юан» топоними «Даванъ»га айлантирилган.

Бир қарашда Н.Я Бичурин ва Н.В.Кюнер таржималаридаги ушбу хатолар кичиккинага камчиликларга ўхшайди. Аммо унинг илмий-тадқиқот ишларига кўрсаттан салбий таъсири ниҳоятта катта. Олимларнинг таржимасидан фойдаланганлар, албатта, қадимий Фаргона давлатининг пойтахти «Юан» («Ван»), яъни Паркона бўлганлигини тасаввур эта олмаганлар.

Аслиятдан келтирилган мисолларнинг уйғурча таржималарни хам ўрганиб чикдик. Буларда «Юан-чэнг» ( Ш Ш ) топоними

Кюнер Н й. Китайские известия о народак Южной Сибири, Центрапьной Аэин и Дальнего Востока. Москва, 1961. С. 126.

т Ўша асар 125-6.

134

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

55 К«Паргона шаҳри» деб тўтри ишлатилган .«Юан-чэнг» ( Ш $ ) топоними «Хан [сулоласи] тарихи»

(«Ханшу»)даги «Чжанг Чян ва Ли Гуангли тазкираси» («Чжанг Чян Ли Гуангли лечжуан»)да359 хамда 1066-1084 йилларда ёзилган «Зичжи тунгжян» («Ҳукмдорларга сабок берувчи воқеа- лар баёни»)360, 1190-1200 йилларда битилган «Тунгжян жиши бэнмуо» («Муҳим тарихий воқеалар баёни»)361 каби манбаларда ҳам кўп марта тилга олинади. Чунончи, «Чжанг Чян ва Ли Гуангли тазкираси»да «шу жойдан [Лунтоудан] ғарб сари юриб Юан-чэнгга 30 минг лашкар етиб борди. Юан [шаҳри] лашкар- лари қаршилик кўрсатди»Я Я ) 362, деб зикр этилган. Бироқ ушбу тазкира Н.Я.Бичурин ва Н.В.Юонер таржималаридан ўрин олмаган

Яна бир қизиқарли мисол. «Шижи»даги «Фаргона тазкира- си»да «ҳукмдор шахри Юанда кудук йўк, ичимлик суви шаҳар ташқарисидаги окар сувдан тортиб келннган экан» ^/Й Й Я оШ тК »)363, деб ёзилган маълумот «Ханшу»даги «Чжанг Чян ва Ли Гуангли тазкираси» да «Юан шаҳрида кудук йўк, ичимлик суви шаҳар ташқарисидаги оқар сувдан тортиб келинган экан» («ЗЙ Й Ф & ^Ж ^йЕ ^Ж тК »), деб баён этилган. Бу мисолда ҳукмдор маъносини англатган «ванг» иероглифи қис- картирилган. Иккала мисолни таққослаганимизда, «Юан-чэнг» (Паркона ш аҳри) қадимий Ф аргона давлатининг ҳукмдори жойлашган шаҳар эканлиги аниқ англанади.

«Шижи»даги «Фаргона тазкираси»да қадимий Паркона шаҳрининг хитойча номи «Юан-чэнг» (5ЙЙ — «Паркона шаҳри») «Ю ан» ( Ш - «Паркона»), «Ванг-ду» ( I I ? - «Ҳукмдор пойтахти») кўринишларида ҳам учрайди. Масалан, ушбу тазки- рада «қўмондон [Ли Гуангли] Дуо ва Шичэнг билан кенгашиб, Йивечэнг ( & - Ўзган)ни ололмадик, Ванг-ду ( I I ? -«Ҳукмдор пойтахти»)ни қандай оламиз, деган фикрга келиш-

’5' Тарнхий хоггиралар «Шижи»нинг уйгурча танланма таржимаси (враб алифбосида) Урумчи, 1989.512,513-6.

“ Ханшу. 1961(753) !9б2(754>б.3,0 Зичжи тунгжан. 1-жклд, 145-6.341 Юан Шу. Тунгжян жиши бзнмуо (Мухим тарихий аоқсалар баёни). 8 жилддан

иборат, факсимнл нашри. Шангхай, 1955. 1-жилд, 45-6.Ханшу. 1961(753>б.

363 Шихси. 1144(1144>б.

135

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ди »364, деб ёзилган. Ушбу тазкиранинг иккинчи бир жойида «Сувсиз қолган Юан ( Ш Паркона)нинг аҳолиси қийин аҳволга тушиб қолди» 365, деб зикр этилган.

Қадимги Фарғона давлатининг пойтахти Паркона шаҳри бўлганлиги «Ду Хуан жингшинг жи» номли сафарномадаги «Буоханна-гуо» (ВоЬаппа-^ио й ЯҒ № Ш - Фарғона давлати) топонимига ёзилган шархда ҳам айтилган. Унда Фарғонанинг номи «Вэй [сулоласи] тарихи (Вэйшу)да Полона, Суй [сулоласи] тарихи (Суйшу)да Пуохан, Буюк Танг даврида Ғарбий юртларга қилинган сафар хотираси (Да Танг Шиюй жи)да Пэйхан деб аталган, ундаги ҳукмдор шаҳри Фейэрханнадир» («8 И ?»йя» , »и*» , »ажйй1й» , йг»шъя-5Р), деб ёзилган366. Таъкидлаш жоизки, ушбу шархдаги «Ф ейэр- ханна» (Ғе1-ег-Ьап-па Ц^чҒ^ЯВ) Фарғона топонимининг илк ўрта асрлардаги хитойча транскрипцияси бўлиб, у 4 та иероглифдан ташкил топган.

Мазкур маълумот келтирилган сафарноманинг муаллифи Ду Хуан бўлиб, унинг тугилган ва ўлган йиллари номаълум. Лекин у араблар ва хитойлар ўртасида 751 йилда содир бўлган жангда асрга тушиб колиб, 12 йиллик тутқинликдан сўнг вата- нига кайтган. У Паркона топонимининг Фарғона деб талаффуз этилишини араблардан эшитган. Ду Хуаннинг маълумотига кўра, VIII асрнинг ўрталарида Паркона, яъни Фарғона шаҳри пойтахт бўлган.

Афсуски, хитой манбаларидан «Юан-чэнг», яъни Паркона шаҳрининг ўрни ҳозирги қайси шаҳарга тўғри келишини билиб олиш қийин. Аммо «Шижи»да «[Хан лашкарлари] шаҳарни камалга олиб, 40 кун давомида унга ҳужум килиб, ташқи шаҳарни (вайчэнг Я -& ) бузиб ташлади»367, деган маълумот бор. Демак, бу жойда уруш бўлганлигидан дарак берувчи буюмлар, Хан империяси кўш инларининг куроллари топилиш и керак. Ш унга асосланиб, археологлар ушбу шахар ўрнини аниқлаши мумкин.

Кейинги пайтда кўп янгиликлар муаллифи бўлган археолог

1М Ўша жойда и 5 Ўша асар. !145(1М5)-б. э“ Гушишингжи. 136-137-6. 167 Шижи. 1145(1145)-б.

136

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

олим Абдулхамит Анорбоев Ахскетда топилган шаҳар қол- диқларига асосланиб, кадимги Фаргона давлатининг пойтахти айнан шу жойда бўлган, деган фикрни ўртага қўймокда 368. Олимнинг таъкидлашича, Ахскет милоддан аввалги III асрнинг охири-П асрнинг бошларида ташкил топган ва 40 гектарга яқин маидонда жоилашган шаҳардир . Ахскет харобаси кадимий Фаргона давлатининг пойтахти Паркона шахри (Юан-чэнг / Ван- чэнг Я # ) бўлиши мумкин. Бу жойда хитойларга тегишли қурол- ярок коддикдари топилса, мазкур хулоса яна ҳам мустаҳ- камланиши мумкин. Чунки, Хан кўшинларининг каттиқ хужу- мига дуч келган жойда жанглардан нишоналар — металлдан ясалган ва хитойларга тегишли курол-аслаҳа колдиқларининг қолмаслиги мумкин эмас. Эҳтимол, бундай ашёвий далиллар археологларни кутаётгандир.

V асрдан кейин ёзилган хитой манбаларида давлат номи бўлмиш Паркона (хитой манбаларидаги Дайюан / Давань - Буюк Паркона) топоними турлича транскрипция қилинган. Бунга кўп мисоллар келтириш мумкин. Масалан, «Вэй [суло- ласи] тарихи» («Вэйшу») ва «Шимолий [сулолалар] тарихи» («Бэйши»)да у «Луона» (Ьиопа /§1Е )370, юқорида тилга олинган «Ду Хуан жингшинг жи»да «Буоханна-гуо» (ВоНаппа-§ио З В В ) 371 деб номланган. Шунинг билан бирга «Вэйшу» ва «Бэйши»да «Луона давлати қадимги Дайюан (Давань) давла- тидир» ( а& Л ЗШ Й ^ЗЙ В Л Й )372, деб аниқ ёзиб кўйилган. Аммо ушбу сулолалар тарихларида «Паркона давлатининг (Дайюан-гуо) пойтахти Кивэйшан шахридир (замон. ўк. Гуйшан-чэнг Й Ш Ш ), деб кўрсатилган373. Мазкур шаҳар кадимий Фаргона давлатининг пойтахти (ду 4$) эканлиги бирикчи марта «Хан [сулоласи] тарихи»

3,1 Анарбаев А.А. Қадимги ва ўрта асрларда Ахсикент// Ўабекистон тарихида кадимги Фаргона. Тошкент, 2001. !4 -15-6.; Қулдашей Ш Қалимги Фаргона (Дайюан) давлатининг пойтахти ҳвкида // Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммолари ёш тадкикотчилар тапкиннда. Самарканд, 2010. 9<4~98-б.

169 Анарбаев А А Еше раз о локализации столнчних городов Фергани (Даввнь-Данюань) н некоторие спорние вопроси, связанние с ними / / 0'гЬек191оп агНео1о§1уа51 / Архсология Узбскистана № 12010. С 66.

70 Вэй Шоу. (Вэй [сулоласи] тарихи) / / Эршнси ши (24 тарих). Я-кнтоб, Пскнн- Шангхан.1958. 9701(1319-6.); Ли Яншоу. Бэйши (Шнмолнй [сулопвлар] тарихи) / / Эршиси ши (24 тарих). 11-кнтоб, Пекин-Шангхай. 1958. 13849(1293) 6.

Л1 Ду Хуан жиигшннг жн (Ду Хуанкинг борган жойлари ва курганларн бабни) // Гу шишннг жи. 132-6.

,7! Ли Яншоу Бэйши. 1 Э849( 1293)-б.371 Дэй Шоу. Вэйшу. 9701(1319)-б.; Ди Яншоу Бэйши. 13849(1293)-б.

137

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(«Ханшу»), яъни «Аввалги Хан [сулоласи] тарихи» («Чян Хан- шу»)да тилга олинади374. Ушбу тарих эса «Шижи»дан тахминан 170 йил кейин ёзиб битирилган.

«Кивейшан» атамаси айрнм хитой шеваларида «Кивейсан» деб хам талаффуз этилади. Шундан келиб чиқиб, уни Фарғона водийсидаги Қувасой ёки Косон топонимлари билан таққослаш мумкин. Бироқ айрим хитой олимларининг тадқиқотларига кўра, «Танг сулоласининг янги тарихи» («Шин Тангшу»)да» учрай- диган «Кэсай» (Кеза! ?ШЖ), «Юан [сулоласи] тарихи» («Юан- ши»)да «Кэсай» (Кеза! Ш ) топонимлари «Кивейшан»- нинг турлича ёэилишидир375. Қадимий ёзма манбалар билан шуғул- ланган йирик хитай олими Чэн Чжунгмян ( % # Ш )нинг ёзишича, «Кивейшан» шаҳри «Шижян» (Й $ Ё ) деб ҳам ном- ланган ва у Наманганнинг шарки-жанубидаги Ахскетга туғри келади376 Бу фикрнинг тўғри эканлигини «Ш ижян»нинг қадим- ги ўқилиши «Сиейкиан (§ 1еьк 1ап) бўлганлиги тасдиқлайди. Чунки Сиейкиан Ахсикент топонимининг биринчи буғини Ах тушириб коддирилиб, сикент шаклида қискартирилиб, хитой ёзу- вига мослаштирилган транскрипцияси эканлиги яққол кўриниб туради. Шунга караганда, «Кивейшан» («Кивейсан») Ахсикентга тўгри келади.

«Шижян» шаҳри пойтахт бўлганлиги ҳакида «Шин Танг- шу»да аниқ маълумот мавжуд. Чунончи, ушбу сулола тарихида «Нингюан ( ? ® ) 377 аслида Баханна (#с)^ЯР — Паркона)378 ёки Рохан (18Я1 - Паркон), Вей [сулоласи] даврида Пуолуона Ш - Паркона) деб номланган379. [Танг сулоласининг] пой- тахти380дан 8 минг ли (4608 км) нарида жойлашган. [Фарғона

Ханшу. 2372(1164)-6.1,3 Шиюй диминг каолу 334-6.37Л Ўша асар 531-6.317 Нингюан - Фаргона водийсининг Танг даврида, аникроғн, 744 йилдан бошлаб

ишлатилган ном, у «Олисдаги сокинлик» маъносини англатади.т бШин Тангшу»лагн Фаргонага онд маълумотнн Н.Я Бичурин «Нннпоань» дсб

таржима килган ва бу айнан Фаргонаникг хитсйчя номн эканлигини айтмаган. Шу боис «Нинпоаш»»деганда, Фаргона хакида гап кетаёгг»нлиги б(шинмай қалган. «Базсанна» ни ифолаловчи иероглифларни «Боханна» дсб Сэган [Бичурин Н.Я.(Иак1шф). Собранис свсдений.. Алмать! нашрн. 332-6 ]. Бу хатоэмас, чунки «Ьа» иероглнфн (#£) «Ьо» Д е б хам ўхилган.

514 Ушбу маълумот «Шин Тангшу»нинг Фаргонага онд кнсмига багишланган уйғурча таржимада келтнрилмвйдн [Янги Тангнома. Урумяи, 2010. 972-6.].

80 Хитойдаги Танг сулолвсннинг пойтахти Чанъан (хознрги Шиан, рус адабиСтида Сиань) эди. Бу даврдаги асосий катнов йули Шаркин Туркнстондаги Қумул, Урумчи, Или воднйси, ҳоэирги жануби-шаркий Қоэогистон оркали ўтган. Йўл мвсофаси ана шу йўналишда бермлг&н.

(38

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ҳукмдори] Норин дарёси (Чжэнчжу-хэ)381 шимолида жойлашган Шижян (018) шахрида туради. [Фарғонада] 6 та йирик, 100 та кичик шаҳарчапар мавжуд» , деб ёзилган

Шу жойда таъкидлаб ўтиш жоизки, «Шин Тангшу»даги Фарго- нага оид маълумотни Н.Я.Бичурин «Нинпоань» деб таржима қилган ва бу айнан Фаргонанинг хитойча номи эканлигини айтма- ган. Шу боис «Нинпоань» деганда, Фаргона ҳақида гап кетаёг-

1Ц1ганлиги билинмаи қолган . Таржимада «Баханна» деб ўкилган иераглифлар «Боханна» кўринишида ифодаланган. Бу хато эмас, чунки «ба» иероглифи (Ш) бо деб ҳам ўкилган.

Келтирилган маълумотлар асосида хулоса қилиб айтиш мумкинки, хитой манбаларида учрайдиган «Юан-чэнг» ( Я « ) топоними икки сўздан иборат бўлиб, унинг биринчиси «Юан» - «Паркон» ёки «Паркона»нинг хитойча таржимаси, иккинчиси - «чэнг» эса атрофи деворлар билан ўралган шаҳар демакдир. У «Буюк Паркона» маъносини англатувчи қадимги хитой манба- лари тили билан айтганда, Дайюан (Даван / Давань) давла- тининг пойтахти бўлган. Уни Ахскетга таққослаш мумкин.

Бирок бу хулосадан келиб чиқадиган иккита савол жавобга муҳтож. Биринчиси - нега Хан кўшинларининг катгиқ зарба- сига учраган бу жойда ҳанузгача хитойларга тегишли ва металлдан ясалган курол-аслаҳа қолдиқлари топилмаган? Иккинчиси - нега бу зарбадан тахминан 170 йил кейин ёзилган «Хуншуда»да кадимги Ф аргона давлати пойтахтининг номи «Кивейш ан» («Кивейсан» / «Гуйшань») деб ёзилган? Балки урушдан кейин Паркона шаҳри қайта қурилиб, унинг номи Ахсикентга ўзгартирилгандир. Шунинг учун хам илк ўрта асрларда ёзилган хитой манбаларида ушбу мамлакат пойтах- тининг номи турли иероглифлар билан ёзилган бўлсада, улар Ахскет топонимининг хитойча транскрипцияси бўлган. Буни уларнинг қадимги ўқилиши яққол кўрсатиб туради.

Чжэнчжу-хэ (ЯВЬ51) - хозирги Норин дар«си (Налин-хэ Я В#Я)дир. У ИагуЬ дсб ҳам номлаягал [Шиюй лнминг каолу. 1163-6.]. . Чжэнчжу-хэ иероглнфларннинг маьноси «ҳакиқий марварид» дсмакдир

,и Лю Ш ю йЖ ю Твнгшу. 16971(1557)-б.Бичурин Н.Я Собранис свсдсний . Алмати машри. 332-6.

139

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ЭРШИ ШАҲРИ ҚАЕРГА ТЎҒРИ КЕЛАДИ?

Эрши топоними илк бор Сима Чян қаламига мансуб бўлган «Шижи»да қадимий Фаргона давлати доирасидаги бир шаҳар- нинг номи сифатида учрайди. «Эрши»ни ёзиш учун ишлатилган икки иероглиф ўтмишда «Риейшией» (К1е1яЬ1е1 МССТ) деб ўқил- ган. Яқинда нашр этилган «Фарғона хитой манбаларида (қадимий ва илк ўрта асрлар ёзма ёдгорликпаридан таржималар)» номли аса- римизда таъкидланганидек, аксарият ҳолларда ушбу топонимга атрофи деворлар билан ўралган шаҳар маъносини берувчи «чэнг» (Й‘) иероглифи кўшилган. Баъзан мазкур иероглиф қўшил- маган мисолларни ҳам учратиш мумкин. Шунга қараганда, ер майдонининг катга-кичиклиги жиҳатидан «Риейшией» («Эрши») ва «Риейшией-чэнп) («Эрши-чэнп>) топонимларининг маъноси бир хил бўлмаган. Биринчи топоним вилоят номини билдирса, иккинчиси ундаги шаҳар ёки қалъа номи бўлган.

Атоқли археолог олим А.Асқаров ўзининг шу мавзуга оид бир мақоласида 40 дан ортиқ китоблар муаллифи Мақдум Воси- лий асарларига ишора қилиб, Эрши «Кайирши» сўзидан келиб чиққанлиги ва у ҳозирги Марҳаматга тўгри келишини таъкидлаб ўтган. Унда айтилишича, «Тарихий манбаларда ёзилишича, ҳозирги Мархамат эрамиздан аввал Эрши деб аталган ва Довон давлатининг пойтахти вазифасини бажарган. ... Тарихий воқеалар остида Эрши шаҳри қулаб, харобага айланган. Унинг ўрнида Мингтепа павдо бўлган»ЗЯ4.

Илгари нашр этилган мақолаларимизда айтиб ўтилганидек, айрим муаллифлар Хан империяси томонидан Фарғонага юборилган кўшинларнинг қумондони Ли Гунглига «Эрши жианг- жюн» («Эрши қўмондони» маъносини англатади) унвони берил- ганлиги ва унга Эршидаги отлардан олиб келиш вазифаси юкпан- ганлигига асосланиб, ушбу шахар Қадимий Фарғона давлатининг пойтахти бўлган, деган фикрга келганлар385. Бу масала юзасидан амапга оширган тадқиқотларимиз 386 натижасида ушбу фикр

А. Мархдматга сафар таасуротим // «Турон тарнхи» Тошкснт, 2010. № 4. 7-6. и *А6духолиқ Абдурасул ўлли. Қаднмги Фарғона тарнхидан Тошкент. 2000. 38-6.}и Ходжаел А. О свсдсниях древнскитайских источникоғ о государстве Фергана

(Дайюань) // Ўэбекисгон тарнхн моддий маданнлт ва ёэма манбаларда (История Уэбскистана а материальной культурс и письмснних нсточниках) Ташкент, 2005. С. 160-

140

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

асосли эмаслигига амин бўлдик Чунончи, биринчидан, хитой манбаларида Эрши кадимий Фарғона давлатининг пойтахти эканлигини кўрсатадиган биронта сўз учрамайди. Иккинчидан, «Ханшу»нинг Фарғонага юборилган хитой лашкарлари бошлиги Ли Гуанглига бағишланган қисмида Эрши зотли отлар боки- ладиган жой эканлиги ва бу ерга юборилган Хан армияси етиб бора олмаганлиги аниқ айтилган.

Бунинг далили сифатида қуйидаги маълумотларни келти- риш мумкин.

]. Юқоридаги таржимада келтирилгандек, «Шижи»нинг «Фарғона тазкираси»да элчи Чжанг Чян билан бирга бориб кайтганлар Хан императорига «Юан (Фарғонанинг) зотли отлари» Эрши шахрида экан»

лекин Хан элчиларини уларга яқин йўлатмас экан, деб айтишганлиги ёзилган. Ушбу тазкиранинг иккинчи бир жойида император Фаргона мамлакатининг зотли отларига қиэиқиб колганлиги ва пахдавон Чэ Лин бошчилигида элчилар гурухини юбориб, уларга олтин ва олтиндан ясалган от хайкалчаси эвазига Фарғона хонидан Эршидаги зотли отлардан беришни сўраш вазифаси топширилганлиги зикр этилган. Унинг учинчи бир жойида 104 йнлда Ли Гуанглига Юан (Фарғона)га юрнш килиш ва Эрши шахрига бориб, у ердаги зотли отлардан олиб келиш вазифаси юкланганлиги шу муносабат билан Ханимператори унга «Эрши кумондони» (жянгжюн) унвонини берган- лиги ёзилган187.

2. Хан кўшинларининг Фаргонага қарши қилган биринчиюриши юқорида айтиб ўтилган Ю йчэнг-чэнг (Ўзган) шаҳригаҳужум қилиш билан тугаган. Чунки Шарқий Туркистон шаҳар-ларидан ўтиб, бу жойга етиб келиш қийин бўлганлиги сабаблиЛи Гуангли кўшинлари кўп талафот кўрган. У атига бир нечаминг нафар чарчаган ва егулик етишмаслик туфайли холдантойган лашкарлари билаи Юйчэнг-чэнг ( шаҳри)га етиб келган.Шаҳарни тўла эгаллаб олиш кийин кечганлиги туфайли Эршига

зявюриш килишдан воз кечган .

165; Шу муаллифнинг К этммологим топонима Дайюнь (Давань) в китайскмх нсточниках // Фаргона воднйси тарихи янги тадкнқотларда (История Фергани в новихнсследованнях). Фергаяа, 2009 С .135-140; Ш у муаялифнинг. Эрши кадимнй Фаргонанинг пойтахтн бўлганми? // 0'2Ьек|8(оп (апхг № 2. 2010. 6Э-74-6.

Шижи. 1143(1143)— 1144(1144)-б.Ўша жойда.

141

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

3. Хан империяси Ли Гуанглини иккинчи марта Фаргонага карши уруш килишга юборганида, унга 60 минг кишидан иборат қўшин, уларнинг сафари ва егулиги учун етарли даражада корамол, қўй, от ва бошқа жониворлар ҳамда дон ғамлаган384. Бу гал уларга Эршига эмас, балки тўғри пойтахт бўлмиш «Юан-чэнг» ( Ш Ш ) шаҳрига ҳужум қилиш топши- рилган. Хан хоқони ушбу шаҳарни босиб олиб, мамлакатдаги барча отларга эга бўлиш режасини амалга оширишни буюр-

390 ган .4. «Шижи»даги Фарғонага оид маълумотларда «Эрши» сўзи

«Эрши қумондони» («Эрши жянгжюн») маъносида ишлатилган мисоллар кўп учрайди. Буни фақат асл матнда ишлатилган хитой ёзувларидан билиб олиш мумкин. «Фаргона тазки- раси»нинг уйғурча таржимасида бу масаланинг ечими тўғри топилган391.

5. Ушбу манбада Ли Гуангли бошчилигида «Юан-чэнг (Фаргона шаҳри)га 30 минг нафар Хан лашкарлари етиб кел- ган» деган аник кўрсатма бор.

Мазкур юриш ҳакида куйидагилар баён этилган:«Хан қўшинлари ўқ-ёй отиб, мудофаачилардан устун келди-

лар. Фаргоналиклар (Юнликлар) шаҳар ичига кириб олдилар. Аслида «Эрши кумондони» кўшинининг бир кисмини «Юйч- энг-чэнг» (Ўзган)га юбормокчи бўлган эди, бирок у фарғо- наликлар бирор бир ҳийла ишлатиб колишидан қўркиб, бу фикрдан қайтди ва лашкарлари билан тўгри «Юан-чэнг» (Пар- кона шаҳри)га қараб йўл олди. Ушбу шаҳарга етиб келгач, шаҳарга кирадиган сувни бошидан тўсиб қўйди. Шундай бўлсада, бу шахарнинг калъаси мустаҳкам бўлганлиги туфайли, уни 40 кундан ортик камал килди. Шу вакт давомида шаҳарга кўп марта ҳужум килиб, арон калъанинг сиртки деворини бузиб, унга кириш имкониятига эга бўдди392. Охирида ханликпар фарғо- наликлар билан тинчлик битимини тузишга ва шу ердан оркага қайтишга мажбур бўлди. Босқинчилар иккинчи юришда ҳам «Эрши»га боришмади». Бу воқеа таржимада аник келтирилади.

1 Ў ш а жойда.1 Ўша жойда1 Тарихий хотиралар 511-6.

142

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

6. Эрши зотли отлар бокиладиган жой бўлган. Демак, шаҳар атрофидаги табиат шунга мос яйловлардан иборат бўлган. Ўэ тадкиқотимизда уни Ош билан таккосладик. Шунинг учун хитой манбаларида Эрши қадимий Фаргона давлатининг пойтахти эди, у ерда уруш бўлган, деб айтишга ҳеч қандай асос йўк.

ЙВЭТСЭНГ-ЧЭНГ ( Ю Й Ч Э Н Г-Ч Э Н Г)- Ў ЗГАН Ш АҲРИ

Ю йчэнг-чэнг Ю йчэнг шахри) топоними илк бор«Ш ижи»нинг <Ли Гуангли лечжуан» («Ли Гуангли тазкираси») ва «Дайюан лечжуан» («Фаргона тазкираси») бобларида учрай- ди. Шунинг билан бирга манбанинг ушбу бўлакларила «Юйч- энг-чэнг ванг» («Ю йчэнг шаҳри хокими») деган сўз бирикмаси хам мавжуд343. Н.Я.Бичурин таржимасида «Юйчэнг» топоними «Ю шаҳри» деб кўрсатилган34-* ва унга «Ю шахри Қўконнинг шарқида жойлашган, аниқ жойи маълум эмас», деб шарх берил- ган*45 Кўриниб турибдики, мазкур олим таржимасида ушбу атама- даги бажариш, тўла, бутун, етукланиш каби маъноларга эга бўлган

«чэнг» (й£) иероглифи тушиб қолган. Натижада «Юйчэнг-чэнг» топоними нотўгри транскрипция килинган. Атамани ёзиш учун

ишлатилган «юй» (^?) иероглифи гўзал, хушбўй, илик каби маъно- ларга эга. Шунга қараганда, «Юйчэнг-чэнг» юксак гўзалликка эга шаҳар маъносини англатади. «Юйчэнг» атамасини ёзиш учун ишлатилган икки иероглиф «Йвэтсэнг» ёки «Йукцэнг» деб ўқилган.

Ҳозирча топонимни ёзиш учун ишлатилган иероглиф- ларнинг луғавий маъносидан ёки кадимги ўқилишидан келиб чикиб, давримиздаги биронта водий шаҳри билан тақкослаш қийин. Аммо «Юйчэнг» қадимги Фаргона давлатининг шарк томонида жойлашганлиги ва бу шаҳар Хан империяси қўшин- лари хужумига дуч келганлиги манбада аник кўрсатилган396. Шунинг учун «Юйчэнг» топонимини Ўзган билан қиёслаш ўринлидир. «Шижи»даги Фаргонага оид маълумотларнинг

Ўшв асар. 1145(1145) 1146(1146)-6.Бичурин Н.Я. Собрание сведений М .-Л. 2-жилд, 163-6. Ўша асар. 162-6.

ш Шижи. 1144(1144)-6.

! 43

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

^ 397уйгурча таржимасида «Юйчэиг» атамаси «Узган» деб сзилган . Бу фикр тўғрига ўхшайди. Аммо бунга охирги нухтани архео- логик маълумотлар қўйиши мумкин, деб ўйлаймиз. Чунки Хан империясн кўшинлари хужумига учраган бу шаҳарда жанг нишоналари, аникроғи, ханликлар қурол-аслаҳаларининг қол- диқлари топилиши керак.

КАНГКИЯ (КАНГЖЮ Й) ДАВЛАТИ

Кангкия (Кап£+к1а, замон. ўқил. Кангжюй / Кап§+)и,

Кап§+]1Н ШШ) топоними биринчи марта давлат номи сифатида юқорида тилга олинган Сима Чян қаламига мансуб бўлган «Шижи» («Тарихий хотиралар») номли асарда учрайди. Чунон- чи, ушбу асарда хитой элчиси Чжанг Чян Фаргона (Дайюан,

398 тДаван) давлатига борганлиги, у ердан элчи Қангкиа давлатига кузатиб кўйилганлиги зикр этилган. Сўнгра ушбу атама «Чиян Ханшу», «Хоу Ханшу», «Вэйшу», «Жиншу» каби сулолалар тарихида кўп марта тилга олинади.

Н.Я.Бичурин асарларида Кангкия (Кангжюй) топоними «Кангуй» деб нотўгри транскрипция килинган. Олимнинг асар- ларидан фойдаланган тадқиқотчилар ўз ишларида ҳамон «Кан- гуй» вариантини ишлатилиб келмоқдалар Бу ҳолатни «История государственности Узбекистана» номли йирик асарда ҳам

399 «кузатиш мумкин . Биз ўз таржималаримизда ва тадқикотла- римизда топонимни қадимги ўкилишида ишлатишни лозим топдик400. Чунки, унинг «Кангкия» деб ўқилиши «Авесто» ва кадимий Ҳиндистон ёзма ёдгорлиги бўлмиш «Махабхарат»да учрайдиган «кангха», «канки» атамалари билан таккослашга асос беради401 ва топонимнинг тарихини анча чукурлаштиради.

1117 Тарихий хотиралар. 510-6.Шижи 1137(1137» 138(1138)-6.; Ханшу 2364(1156)-б.

399 История государственносги Уэбекнстана. Т. I. Ташкент, 2009. С. 172-185.*™ Ходжаев А., Ходжаее К А Сведения кнтайских источников о тоионимс Каигкия

(Кангцзюй) // Труди мсждународной научно*практической конференции «Проблеми наукн, обраювания и устойчмвого социально-экономическопо раэвигия обшесгва в началс XXI века», посвяшснной 60-летию Южно-Казахстаиского государствснного уннвсрситета им. М.Ауезова. Чимкснт, 2003 135-140-6 ; Ходжаев А., Ходжаев К.А. Сведсния китайских источникоя о южнмх границах государства Кангкия (Канцэюй) // Ўабекистон зтнологияси: якгича карашлар ва ёндашувлар Тошкент, 2004. 67-75-6; Шу мулпифнинг. Сведения китайских нсгочннков о государсгве Кангкия (Канизюй) П 5Ьудо Ка2 акЬз1ап № 2, 2005. С. 96-108.

401 История народов Уэбекистана. Ташкент, 1950. Т. 1. С, 105.

144

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 145: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Мустакиллик даврида нашр этилган ишларни ўрганар эканмиз, илгари илмий муомалага киритилган Каигкия (Канг- жюй)га оид маълумотлар ўзбекистонлик олим К.Шониёзов ва қозоғистонлик олим Ю.А.Зуев асарларида батафсил тахдил қилинганлигининг гувоҳи бўлдик40' . Шунга карамай, ушбу топоним билан аталган мамлакатга тегишли баъзи масалалар тўла ечимини топмаган. Бинобарин, Кангкия давлатининг жану- бий худуди ноаниқ қолган403. Шунинг билан бирга айрим хато фикрлар хам сақланиб колган.

Масалан, Ю.А.Зуев асарида Согд (Суғд), Канжюй ва Кан топонимларини бир жойнинг турли даврдаги номларидир, деб таъкидланганлигини учратамиз*4. Бу фикрга кўшилиб бўлмай- ди. Агар Кангкия давлати мавжуд бўлган даврини мисол қилиб оладиган бўлсак, Суғд унинг жанубий худуди ҳисобланади, «Кан» эса ушбу давлат парчаланганидан сўнг ташкил топган Самарқанд давлатининг хитойча номидир. Уларни бир жой деб хисоблаш нотўгри бўлади.

Кангкия давлатининг худудига ҳозирги Қозогистоннинг жанубий ва Узбекистоннинг Самарқанд, Бухоро, Шахрисабз, Каттакўрғон, Ургенч вилоятлари кирган4"5. «Тунгдян»да мазкур давлатнинг биртомони Или водийси (Иле ФШ406), иккинчи томони Сугд (Суйи 31

■^)407 бнлан чегарадош эканлиги ёзилган408. Шунинг учун аввалги Хан (Чян-Хан) империяси элчиси Чжанг Чян милоддан аввалги 127 йилда ҳунлар туткинлигидан кочиб, Шаркий Туркистоннинг ғарбий худуди оркали Фаргонага келган ва маҳаллий маъмурият ёрдамида Кангкиянинг жанубий вилоятлари оркали Амударёнинг жанубидаги Дай-рузие (Да-юэжи) давлатига борган. Мазкур давлат ва унинг асосчилари хакидаги батафсил маълумотлар ишимизнинг кейинги бобларида келтирилади.

иа Шоииёзов К Канг давлати ва ханглилар (Государство Канг и канглицм). Тошкент, 1990; Зуев Ю.А Ранние тюрки: Очерки истории и идеологии Алмати нашри, 2002.

410 Ходжае« А Сведения китайских источникоа о южньп границак государства Кангквя (Канцэюй) //Ўлбекисгон ттнологияси янгича карашлар ва ёндашувлар. Твшкснт, 2004. С. 67- 75.

414 Зуев Ю.А. Ранние тюрки: Очерки истории и идеологии. С.91.403 Ходжаев А. Сведения кшвйских исгочнихов о южних грашшах государсхва Каигкия

(Клншюй) // Узбекистон тпюлогияси: янгича карашлар ва ёнлашувлар. Ташкеиг, 2004. С. 67-75; Ш у муаллифнинг. Сведекня китайских источников о государстве Кангкия (Канцзюй) //З б ^ у к КатакйяГап. № 2, 2005. С, 96-108.

Иле Или даресининг юкорн кисмини билдиради401Вэйшу [9701(1319)-б], Чжоушу [10875{431)-б], Бтйши [13849(1293)-б.] каби суло-

лалар тарихида Сугд топоними «Сутэ» (9 4 3 ) дсб ёэилган.40‘ Тунгдян. 2736-6.

145

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 146: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«Шижи»даги Канткияга оид илк маълумот нихоятда қисқа бўлиб, унда маткур мамлакат Буюк Паркона (Дайюан-Даван)нинг шимоли-гарбида жойлашганлиги, унинг иктисодий асоси чорва- чилик эканлиги, урф-одатлари Рузие (Ю эчжи)дан фарқ қилмас- лиги, ихтиёрида 80-90 минг камонкашлари, яъни жангчи- лари бўлганлиги, мазкур давлат шарқи-шимолда Ҳун империяси, шарқда Буюк Паркона, жанубда Дай-рузие (Да-юэчжи) давлатлари билан қўшни эканлиги хдмда маълум даражада ҳунпар гаъсири остида эканлиги айтилган4ПЧ.

«Ханшу»да нисбатан кўпроқ маълумот келтирилади Унга кўра, Кангкия давлати мазкур сулола тарихи ёзилишидан аввал Туркистондаги энг йирик давлат бўлиб, унинг ақолиси 120 минг оиладан ёки 600 минг, қўшини эса 120 минг кишидан иборат бўлган410. Маълумки, «Ханшу» милодий 50-75 йиллар давомида ёзилган. Демак, Хан элчиси Чжанг Чян келиб кетганидан кейин- ги бир ярим аср давомида Кангкия давлатининг нуфуси кўпай- ган. Шу даврда Фарғона давлати аҳолисининг сони 60 минг кишига яқин эди .

Хитой манбаларининг кўрсатишига қараганда, Кангкия давла- тининг қишги пойтахти Пиедиен (Р1еФеп, замон. ўқил. Битян, Бэйтян) ва Сукеэк (замон.ўқил. Сушие) шахарлари бўлган. Бу икки шахар хозирги Тошкент атрофида жойлашган бўлиб, улар орасидаги масофа 160-180 кмга тенг келган. Пиедиен топони- мининг қадимги ўқилиши Бинкент, Баткент, Сукеэк эса Паркент вилоятидаги Сукеэкни эслатади. Мазкур давлатнинг ёзш ма^кази Фанней Иссиқкўлга яқин жойлашган яйловларга тўғри келади 1 .

Айрим хитой олимларининг ёзишича, Фанней шақар номи бўлиб, у ҳозирги Тошкент ва Чимкент вилоятларига тўғри келади413 Кангкиянинг ёзги пойтахти қадимий Хитойнинг мар- кази Чангъандан 9140 ли (5214.64 клг), қишги пойтахти 12300 ли (7084.8 км) бўлган. Ушбу рақамлар ҳам Фаннейнинг Пиедиен ва Сукеэк шаҳарларидан анча шаркда эканлигини кўрсатади.

К.Шониёзовнинг ёзишига кўра, Кангкия давлатининг таш- кил топган вақти милоддан аввалги 111 асрга тўғри келади. Хитой манбаларида бу ҳакда аниқ маълумотлар учрамасада,

Шижи. 1138(11ЭЯ)-б.' ,л Ханшу. 2372(1164) 6.

Ўи.а жойда.лп Ходжаев А. Свсдення кмтайских источнмков о государствс Кангкия .. С. 96-108.

Чжунггуо дабайкз чюаншу Чжунггуо лишн. 331-6.

146

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 147: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

уларда келтирилган хабарлар бу давлат милодий V асрнинг бошларида парчаланиб кетганлигини кўрсатади.

Чунончи, «Вэйшу»да баён этилишича, Кангкия давлати ўрнига

Чжэшэ (^э — Чач) ва Канг (Ш - Самарқанд), Ми (Ж — Маймурғ),

Ши ( £ — Кеш414), Цао ( ® - Кебудхан, Кешбуд), Хэ ({р! -

Кушания415), Ан (э£ — Бухоро), Шяо-Ан (Ф 2с - Кичик Бухоро),

Насепуо - Насаф), Унахэ (^ Я Е И - ?) ва Му (Ш - Амўл /А то14|А) каби давлатлар ташкил топган417. Ушбу давлатлар (Чачдан бошқалари) рузие (юэчжи)лар томонидан барпо этилган бўлиб, уларга Самарқанд давлати етакчилик килган418

«Бэйши» («Шимолий [сулолалар] тарихи»)да зикр этилишича, ҳунлар хоқонлиги емирилганидан сўнг шимолий хун хоқонининг авлоди ва кабиласи аъзоларининг аксарият қисми Кангкия давлати худудига келиб жойлашган ва ўша жойда Юэпан (Юепан, кадим.ўк. Йиватпан 1$,Йё) деб номланган хонлик ташкип килган414. Ушбу тарихнинг иккинчи бир жойида ёзилишича, Кангкия давлати худудида Ми (Ж - Маймург), Ши ( £ - Кеш), Цао (V - Кебудхан, Кешбуд) давлатлари ташкил топган, деб кўрсатилган420 Бу учта давлат (ҳокимлик) қолганларига нисбатан йирикроқ бўлган ва Хитойга бевосита элчилар юборган бўлса керак, деб ўйлаймиз.

«Тайпинг хуанюй жи» номли манбада зикр этилишича, Кангкия давлати хукмдорларининг илк аждодидан таркалган 18 нафар ака- укага шу давлат (Кангкия)нинг худуди бўлиб берилган. Шуларнинг

бири Кэхан ҳокимлиги (18Я1® ) деб номланган. У «Кичик Анши

давлати» (Шяо Анши-гуо - Кичик Парфия) деб хам

аталган. Хукмдор турадиган шаҳарнинг номи Кэхан-чэнг ( ^ Я М )

' |4 «Шиюй шичзнг жи» ( В Я Ш Я Ё Гарбий мамлакатларга килинган сафар хотираси) номли сафарномада Жиеши ( Я 5 ) Кеши ( Я С ) ётилган [Шиюй диминг каолу. 472. 531- б.).

4|) Хитой олимпарининг ёаишича. Хз (]Ш - Кушания) давлатининг ўрни хозирги Навоий шахрига тўғри келали Хан давридаги (мкп. авв. 206-милодий 25) Фумо-чэнг шахрипинг ўрни билан таққосланади. Танг даврида (милодий 618-907) Гуйшуангни (Ш Я9Е- Кушания) аталган [Шиюй диминг каолу. 378-6 ]

4,6 Ҳоэирги Туркманистонлаги Марнйга тўгри келади [Шиюй диминг каолу 659-6 ] Вэйшу. 9703(1321) 9707(1325)-б.

411 Ўша асар. 9707(1325)-б.*" БэЙши. 13848(1292) -1Э849(1293)-б.430 Ўша асар. 13855(1299)-б.

147

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 148: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

бўлган. Хан даврида у Шяо Анши-гуо деб номланган. Шаҳар деворининг узунлиги 10 лн (5.76 км) келган, унда 20 минг оила яшаган. «Кэхан» атамаси «Қўкон» топонимини эслатади. Бирок бу топоним кадимги Фаргона давлатига тегишли шаҳар номидир. Шунга кўра, Кангкия давлати худудида ҳам «Қўқон» деб номланган жой бўлганми ёки Кангкия ҳукмдорлари аждодларидан бири Фаргона водийсидаги Қўконга ҳокимлик килганми, деган савол пайдо бўлади.

Канпсия давлати аҳолисининг таркиби масаласида К. Шониёзов Н.Я. Бичурин таржималарига ишора қилиб, «Сирдарёнинг ўрта оқимида милоддан олдинги Ш милодий V асрларда яшаган халқпар Хитой салномаларида кангғуй ёки кангцюй деб аталган», деб ёзган421 ва ўз тадқиқотида «қанггуй» атамасини этноним сифа- тида ишлатган. Аммо кадимги хитой манбалари бу фикрни тасдиқламайди. Чунончи, сўнги даврда ХХРда нашр этилган айрим асарларда, жумладан 1996 йилда Урумчи шаҳрида хитой тилида нашр этилган «Синжян лиши цидян» («Синжянг тарихи лугати»да «Кангжю» халк ва давлат номи ҳисобланади», деб.. 422езилган .

Шу билан бирга ушбу лугатда «VIII асрниш' ўртасида Мар- казий Осиёнинг дехкончилик худудлари араблар томонидан истило килинган. Айримлар шу даврда Марказий Осиёда юзага келган Кап^агез, Кеп£аег, Коп£ог, Кеп^ег1и, Кап^аг каби атамалар Кангжюнинг худди ўзидир, деб ҳисоблай бошладилар. Ляо (907- 1125) ва Сунг (960-1127) давлатлари замонасида Марказий Осиёда пайдо бўлган Кангли, Кенгли, Хангли, Канглин номли турк қабилалари ана шу ўтмишдаги Кангкияларнинг авлодидир, деб ҳам ҳисобланади»423, деб ҳам зикр этилган.

«Кангли» атамаси илк бор мугуллар Хитойда Юан сулола- сини ташкил этганидан кейин битилган асарларда, жумладан «Юанши»да 424 учрайди. Ушбу асарнинг 130-бобида «кангли Хан давридаги гаочэдир», деб ёзилган423. Маълумки, «гаочэ» сўзи «баланд арава» маъносини англатади. Қадимги туркий тил- да айтиладиган «канг» ёки «қонг» айнан бапанд аравани билдиради.

Шони&зов К Клнг данлати вв канглнлар Тошкент. 1990. 15-6.*п Шинжянг ;:ип|и цилян (Шинжянг тарнхи луғатн). Урумчи, 1996. 592-6.421 Ўша жонда.

Ўша асар. 591-6*и Юанши. 27454-6.

148

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 149: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Хитой манбаларида гаочэ деб аталган халқ шарқий турк (тиетлэк / тиелэ)ларнинг бир қисми эканлиги, ушбу этноним мазкур қисмга хитойлар томонидан қўйилган ном эканлиги ва бу ном баланд араваликлар ёки аравада юрувчилар маъносини англатиши қайд этилади. Айрим тарихчилар мазкур гаочэ атамаси «қонгқо, қангғор» сўзларининг хитойча талаффузидир, деб ҳисоблайдилар. Шу асосда «гаочэ» ва «қонгқо» деб атал- ганларни бир халқ деб биладилар.

Ваҳоланки, хитой манбапаридаги кангли ( Ш М ), хангли (#1,

М) , тнглин (Ш$Р) этнонимлари кейинроқ пайдо бўлган, улар милодий ХШ асргача ёзилган хитой манбаларида учрамайди. Мўғуллар империяси даврида канглин деб номланганлар турк- ларнинг бир шохчаси, Хан давридаги Кангкия аҳолисининг қолган бир қисмидир, деган фикр мавжуд426. Лекин «Юанши»

(«Ю ан [сулоласи] тарихи»)да ёзилишича, хангли (^ г М ) Урал тоғи шарқида ва Орол денгизи шимолида яшаган422. Шунинг учун уни Кангкия топонимидан трансформация қилинган, деб айтиш мумкин эмас.

Шу жойда айтиб ўтмоқ жоизки, Н.Я. Бичурин таржимаси ва хитой тилидаги асл матннинг қиёсий таҳлили жараёнида маълум бўлдики, К. Шониёзов асарларидаги «қанггуй» ва «кангцюй» атамаларини ифодалайдиган икки иероглиф ҳозирги замон хитой тилда «кангжюй» (рус транскрипциясида «канжюй») деб ўқилади. Қадим замонда ушбу иероглифлар Кангкиа (Кап§-к1а) деб талаффуз этилган. Улар «қангли» атамасига алоқадор эмас. Айрим муаллифлар мазкур иероглифларнинг ҳозирги замон ўқилишидан келиб чиқиб, уларни «Кангжюй» шаклида ишлатишади.

Гаочэ сўзини ифода этган икки иероглиф қадимда «каукиа» (каи-к1а) деб ўқилган. Оханг жиҳатдан ушбу сўз «канг-киа» атамасига яқин бўлса ҳам, унинг маъноси - баланд арава. Арава қадимги туркий тилда қанг дейилганлиги исбот талаб этмайди. Аммо «канг-киа» сўэини ифодапаган икки иероглифнинг луғавий маъносидан келиб чиққанда, улар гуллаган диёр, катта замин каби мазмунларда қўлланган.

Ўрта асрларга оид Хитой манбаларида Канг-гуо (Ш 1 рус

Шиюй димннг каолу. 521-6.421 Ўша асар. 373-6.

149

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 150: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

транскрипциясида Кан-го) деб ўқиладиган икки иероглиф билан ёзиладиган атама пайдо бўлди. У кадимги хитой тилида «канг-куэк» (Капд-киэк) деб талаффуз этилган. Ушбу атамани «канг-киа» билан тенглаштириб бўлмайди. Бинобарин, Канг-гуо (Канг-куэк) Самар- кандни марказ қилган ва Кангкиядан кейин ташкнл топган давлат номидир42*. Бу тезисга куйида батафсил изоҳ берилади.

«Вэйшу»да баён этилишича, ушбу давлатни ташкил этган

халк қадимда Чилян (ЭДЛШ)429 тоғларининг шимолида яшаган бўлиб, улар ҳунлар билан тўқнашув натижасида ўз юртларини ташлаб, Помир орқали Самарқанд вилоятига келиб жойлашган Канг-гуонинг хони Шифуби турк хокони Дадунинг кизига уйланган. Мазкур давлат аҳолиси чуқуркўз, киррабурун ва ссрсоч бўлган. Тўй ва жаназа маъракалари турктшрникидан фарк килмаган, будда динига итоат килган. Вэй сулоласи хони Тайян (435-440) саройига Ганг-гуо элчи юборган430. Мазкур давлатдан Хитойга сўнгги элчи Дае хокон даврида (605-617) борган431. Шундан маълумки, Канг-гуо давлати мавжуд бўлган вақт тахминан У-асрнинг бошларидан VII асрнинг биринчи чорагигача бўлган даврни ўз ичига олади.

КА Н Г-ГУ О - САМ АРҚА НД ДАВЛАТИ

Самарқанд давлатига (Ш@) оид маълумот илк бор 550-566 йилларда сарой тарихчиси Вэй Шоу (506-572) битган «Вэй [сулоласи] тарихи» («Вэйшу»)да, «Суй [сулоласи] тарихи» («Суйшу»), «Шимолий [сулолалар] тарихи» («Бэйши»), 766-801 йилларда битилган Ду Ю (735-812) қаламига мансуб « Қонун- коидалар ва урф-одатлар баёни» («Тангдян») 43' ва машҳур Талас жангининг катнашчиси Ду Хуан (Ду Юнинг жияни,

,2* Вэйшу. 9707(1325)-б.234 Ушбу маьлумотлат Чнлян тоғн хоэирги Чилян-шан тоғини англатманли, лгро,

биринчилан. кадимда хунлар хоэнргн Танритог (Тян-шан ^ |1 |) билан Чилян тоғини яхлит бир тог тиэими деб билишган па уларни Тангритоғ деб бир ном билаи аташгаи Иккинчидан, хунлар т т ойлар билан мулохотда бўлгвинда Тангритоғни хитойчаснга Чилян шан деб талаффуэ этишган. Кейинчапик хитой олимлари ушбу тоғ тиэимининг шаркий бўлагини Чилян-шаи, гарбнй хисминн эса Тян-шан деб аташган. Бу хакда биэ «Иэ истории древних тюрков» номли хитобимиэда батафсил айтиб ўтганмиэ.

*“ Вэйшу. 9707 (1325) 6.Ўша асар. 970Я (1Э26)-б

‘,3 Ўша асар 9707(1325)-б.; Суйшу. 11704(826)-б ; Бэйши, 13854(1298)-б ; Тунгдян. 3- жилд, 2737-6.

150

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 151: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тугилган ва ўлган йили номаълум) томонидан битилган «Ду Хуаннинг кўрган ва эшитган вокеалари баёни» («Ду Хуан жинг- шинг жи»)4 3 каби асарларда учрайди Ушбу асарлардаги маълу- мотларни Н.Я.Бичурин рус тилига ўгирмаган Мазкур рус олимининг таржималарида келтирилган Самаркаид давлатига оид маълумотлар Ли Яншоу (туғилган аа ўлган йиллари номаълум) қаламига мансуб бўлган ва 643 йилда ёзиб бити- рилган «Шимолий [сулолалар] тарихи» («Бэйши»), VII асрнинг ўртапарида бир гуруҳ Танг сулоласи сарой тарихчилари томо- нидан битилган «Суй [сулоласи] тарихи» («Суйшу») ва 1044- 1060 йилларда Оу Янгшю (1001-1072) ва Сунг Ци (998-1061)лар ёзган «Танг сулоласининг янги тарихи» («Шин Тангшу»)дан олинган.

С ам арқанл давлати ни н г номи. Хитой манбаларида ва адабиётларида учрайдиган «Канг-гуо» (Канг давлати) атамаси олимлар орасида турли фикр-мулоҳазапарнинг келиб чиқишига сабаб бўлган масалалардан бири ҳисобланади Ушбу атамани улар кўпинча Кангжюй (қадимги ўкилишда Кангкия, Н.Я.Би- чурин таржимапарида Кангуй, замонавий рус ва ўзбек адабиё- тида Канжюй) топоними билан адаштирадилар. Масалан, Козоғис- тонлик олим Ю.А.Зуевнинг яқинда нашр этилган «Ранние тюрки: Очерки истории и идеологии» номли асарида «хитой манбаларида Суғд аввалига Кангжюй, кейинрок эса Кан деб аталган», дейилган434. Шунинг билан олим хитой манбаларидаги Кангкия (Кангжюй), Канг (Канг-гуо) ва Сутэ (Суғд) каби уч хил тушун- чадаги топонимларни аралаштириб кўйган

Ўзбек олими К.Шониёзов ўзининг «Қанг давлати ва қанғлилар» номли асарида «Кан - Сугдиёнадаги вилоятлардан бирининг номи. ...Каннинг марказлашган давлат бўлиши VI асрга тўғри келади»435, деб ёзган ва М. Массонга ишора килган ҳолда «Самарканд ва унинг атрофидаги ерлар Кан деб аталган», ёки «Кан (Самарқанд)», деб кайд этган 436. Шундан кўриниб турибдики, олим Канг топоними Самарканд атамасининг хитойча номи эканлигини кўрсатиб ўтган, аммо «Канг» кадимги Мараканд ёки Самарканд атамаларининг хитойча қискартирилган транскрип-

4,1 Гуш ишинг жи. 130-137-6.434 ЗуевЮ .А Ранние тторки: Очеркн нсторнн н идеологйи. С. 9!.433 Шониёзов К. Қанг давлати ва канглилар. Тошхент, 1990 54-55-6.434 Ўша ерда.

151

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 152: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

цияси эканлигидан бехабар қолган.Бундай ноаниқликнинг асосий сабаби «Канг-гуо» ва «Канг-

жюй» топонимларини сзишда ишлатилган «канг» (Ш ) иерог- лифининг бир хил эканлигидадир. Ушбу атамалар уларни ёзиш- да ишлатилган иккинчи иероглифларнинг ҳар хиллиги билан фаркланади. Бу икки давлат номини адаштириш осон бўл- ганлиги сабабли хитой лугатларида уларга алоҳида эътибор берилган. Чунончи, асрлар давомида тулдирилаётган ва такомил- лаштирилаётган «Цихай» («Сўзлар денгизи») номли энциклопедик лугатда «Канг-гуо давлат номи бўлиб, у қадимда ҳозирги Ўзбекистон Республикасидаги Самарқанд вилоятида жойлашган

437 --эди» , деб шарҳпанган.Кўп асрлик тарихга эга бўлган «Циюан» («Сўзларнинг келиб

чиқиши») номли этимологик луғатда «Канг давлати (Канг-гуо) шаҳар-давлатдан иборат бўлиб, унинг ҳудуди ҳозирги Самарқанд шахри ўрнига тўгри келади»438 , деб кўрсатилган. Буюк ипак йўлига багишланган «Чжунггуо сичоу чжилу цидян» («Ипак йўлига оид хитой луғати») катта лугатда «Сиванжин (Самарқанд атамасининг хитойча транскрипцияси) давлати кичик бир хонлик бўлиб, унинг маркази ҳозирги Ўзбекистоннинг Самарқанд шаҳ-

- 439 е ■■рида жоилашган» , деб езилган.Канг (Капц Ш ) Самарқанднинг қадимги хитойча аталиши

эканлиги яқинда нашр этилган «Шиюй диминг каолу» («Ғарбий мамлакатлар топонимикасига оид тадқиқотлардан лавҳалар») номли асарда ҳам айтиб ўтилган440.

Канг-гуо Самарқанд давлати эканлиги қадимий хитой манбаларида ҳам қайд этилган. Масалан, «Ду Хуан жингшинг жи»да «Канг-гуо Ми давлатининг (Мигуо - Маймурғ) ғарби- жанубида 300 ли (172.8 км) нарида жойлашган, у Самаоцзян деб ҳам аталади»441, дейилган. Худди шундай маълумот «Тунг- дян»да хам келтирилган442. «Да Танг Шиюй жи»да «Самуожян давлатини Танг сулоласи Канг-гуо деб атаган»443, деб ёзилган.

Н.Я.Бичуриннинг таржимасида «Владение Кан, иначе

437 Цихай. 859-6.431 Циюан. 2-жклд- 1012-6.33“ Чжуиггуо сичоу чжилу цидян (Хитойча Ипак йўли лугати). Урумчи 1994. 12-6.4.0 Шиюй димннг хаолу. 519-6.4.1 Ду Хуан жингшииг жи // Гу шишинг жи 133-64,3 Туигдян. 3-жилд. 2737-6.433 Да Танг Шиюй жи (Буюк Танг сулоласи даврдаги гарбий мамлакатлар хакида баён)

//Г у шишинг жи. 71-72-6.

152

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 153: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

назмваемое Самогяпъ и Лимогянь, при династии Юан-вэй назмвалось Сивиньгинь» ш , деб ёзилган Хитой тарихчиси Ванг Чжилай «Самарқанд вилояти умумлаштирилган ҳолда Канг деб аталади, у Самоцзян, Сиванжин деб ҳам айтилади»445, «Сиванжин Семискент демақдир» 446, деб ёзган.

У1-УШ асрларда Хитойга турли сабаблар билан келиб яшаб колган самаркандликларга Канг (Ш), Бухородан борган савдогар- ларга Ан (5с), Фаргонадан борганларга Цао (® ), Зарафшон дарёси бўйидаги жойлардан борганларга Ми ( ЭК ), Тошкентдан бўлганларга Ши (?э) фамилиялари берилган447. Ушбу мисол ҳам Самарқандни хитойлар қисқартириб Канг, деб атаганлигидан далолат беради.

Шулардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, хитой манбала- ридаги «Канг-гуо» Самарканд давлати эканлиги шубҳасиздир. Уни Кангкия (Кангжюй, Кангуй) билан адаштириб бўлмайди.

Самарканд давлатининг ташкил топган ва йўколган вактн. К Шоннёзов хитой манбаларида «Канг-гуо» деб номланган дая- латнинг качон пайдо бўлганлиги аниқ эмас, деб айтиб утган эдилар448. Ушбу давлатнинг ташкил топган накти хитой манбалари- да ҳам аник кўрсатилмаган. Лекин улардаги айрим билвосита маълумотларни таҳлил қилганимизда, мазкур давлат тахминан 520- 530 йилларда ташкил этилганлиги маълум бўлади. Масалан, юкори- да тилга олинган «Чжунггуо сичоу чжилу цидян»да «Канг давлати Марказий Осиёдаги кичик хокимшгг эди. ...V асргача ушбу хокимият Кангкия (Кантжюй) давлати таркибига кирган. V асрдан кейин катта бўлмаган мустақил давлат сифатида тарихга кириб келган»444, деб зикр этилган.

Хитой тарихчиларининг асарларида келтирилган маълумотларга кўра, 436 йилда келиб чиқиши туркий халкка боглик бўлган сян6илар*ьа томонидан ташкил этилган Ш имолий Вэй (Бэй-Вэй) сулоласиннг (386- 534) учинчи императори Тай-удига (424-452) Дувэн исмли бир одамни

444 Бичурън Н.Я. Собранис снсдений. Алматинскос иэд. Т. 2. С. 322.441 Ванг Чжилай. Чжунъя шнгянг. 225-6.444 Ўша асар 153-6.; Шу муаллифнинг. Урта Асия тарияи. Урумчн, 2000. 218-6.441 Хўжаев А. Хитой манбапаридаги сугдиларга оид айрим маьлумотлар // «0»2Ьек]$(ол

1ЯГ1Х1». № I. 2004. 52-61-6.441 Шониёзов К. Қанғ даалати яа канғлилар 54-6.444 Чжунггуо сичоу чжнлу цндян. 12-6.4<п Сянбилар шаркий ғуэлар (дунгху, рус адабиетида тунгус) билан хунларнимг

аралашиши натижасида шаклланган халк (Ванг Чжунгхан. Чжунггуо минэу ши. 195-196- 6 ). Вэй давлати ташкил топиши арафасида улар Манжурия (хозирги ХХРнинг Дунгбэй ўпкаси) ва Ички Монгопия худудида яшагги

153

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 154: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Гаомин хамрохлигила Туркистонга элчи килиб юборган. Ватанига кайтиб келганида, ушбу элчи Тай-удига кўрган-билганлари хакида батафсил сўэлаб бергач, сафар давомида 16 хонликни эиёрат килган- лигини ва шулар каторида Усун, Фаргона (Полона), Чач (Чжэшэ), Самар- канд (Самуожян) каби давлатлар бўлганлигини таъкидлаб ўтган *51.

Ушбу маълумотга кўра, 436 йилда Самарканд давлати мав- жуд бўлган. Шунга асосан айтиш мумкинки, Самарқанд дав- латнинг ташкил топган вакти мазкур санадан кеч бўлиши мумкин эмас.

«Вэйшу»да ёзилишича, Самарқанд давлатидан биринчи элчи Тайян даврида452 келган, шундан кейин ушбу давлатдан бошқа элчилар келмаган453. «Вэйшу»даги гарбий мамлакатларга бағишланган 90-бобининг охирида ёзиб қўйилганки, мазкур асар муаллифи Вэй Шоунинг «Ғарбий мамлакатлар тазкираси» йўколган. Шундан кейин сарой тарихчилари уни «Бэйши» ва «Суйшу»даги гарбий мамлакатларга оид бобларида келтирилган маълумотлар асосида тўлдирганлар.

«Суйшу»да Канггуодан биринчи элчи Дае даврида (605-617) келган, деб зикр этилган эди, лекин «Вэйшу»нинг йўқолган бобини тўлдиришда тарихчилар Дае сўзини Тайянга ўзгартириб, хатога йўл қўйишган, деб ёзилган454. Ҳақиқатан ҳам, «Бэйши» ва «Суйшу»ларда Дае даврида Самарқандцан илк бор элчи келганлиги айтилган455. Дае даври Шимолий Вэй сулоласидан кейин ташкил топган Суй давлатининг (581-618) иккинчи хоко- ни Янг-ди (605-617) тахтда ўтирган вақтга тўғри келади.

«Вэйшу»да тилга олинган ўзгартириш хато эканлигини тасдиқловчи вокеа шундан иборат бўлганки, Янг-ди даврида Суй сулоласи узоқдаги ғарбий турклар билан иттифоқлашиб, ўзига яқин бўлган шаркий туркларга ка]эши курашиш сиё- сатини амалга оширишга ҳаракат қилган . Мазкур ҳаракат доирасида у гарбий турклар бошликларига кетма-кет элчилар юборган457 6 03 йилда Турк хоқонлиги шарқий ва ғарбий қисмлар- га бўлиниб кетган. Ғарбий турклар бошликлари Суй сулоласининг

<51 Вапг Чжилай. Чжунъя шиганг. 152-6; Цихай. 599-6.Маьлумки, Тайян Шимолий Вэй сулоласи Тай-удининг учинчи 6 йиллигига

берилган ном бўлиб. у 435-440 йилларга тўгри келади.Вэйшу. 9606(1325)-6.Ўша асар. 9707(1326)-б.

455 Суйшу. 11704(826)-б; Еэйши. 13854(1298)-6.434 Шиюй тунгши. 123, 130-6.431 Ўша асар. 132-6.

154

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 155: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ваъдаларига ишониб, унинг билан яхши муносабатда бўлган458. Шунда гарбий турклар назорати остидаги юртлардан Хитойга элчилар ва савдогарлар келган.

Хитой манбаларининг гувохдигига кўра, «Суй сулоласи дав- рида Самарқанд давлатн Турк хоқонлигига тобе бўлган. 627 йилда Канг давлатининг хони (ванг) Танг сулоласи хонадонига элчи юборган»459. «Шин Тангшу»да ёзилишича, 631 йнпда ҳдм Самар- қанддан Чангьанга элчи келган460 Ушбу маълумотдан кўриниб турибдики, Турк хоқонлиги даврида Самарқанд давлати унга тобе бўлган холда Хитой билан бевосита алоқа қилиш имко- ниятига эга бўлган.

«Шин Тангшу» ва «Танг хуэй яо» («Танг сулоласи хақида қисқача баён») каби манбаларда зикр этилишича, 654 йилнинг 5-6 ойларида араблар Самарқандга хужум уюштирган461, лекин уни эгаллай олмаган. Араблар ушбу шаҳарни ўз назорати остига олган вақти 712 йилга тўғри келади462 . 7 1 3 ва 719 йилларда Самарқанддан Чангъанга яна элчилар келган463. 731 ва 737 йилларда турклар Самарқанддан арабларни чиқариб юборишга ҳаракат қилганлар. Гарчи уларнинг ҳаракатлари кутилган нати- жаларни бермаган бўлса хам, араблар ўзининг Самарқанд ва унинг атрофидаги майда хонликлар устидан ўрнатган назора- тини бироз бўшатишга мажбур бўлган. Шундан кейин Самар- қанд ва унинг атрофидаги давлатлардан Хитойга элчилар бормаган464.

VIII асрнинг ўрталарида Тараз (Талас)да юз берган араблар билан Танг сулоласи қўшинларининг тўқнашуви Хитойга мағ- лубият келтирди. Шундан кейин араблар Хитойга элчилар юбориб, ислом тарғиботи билан шуғуллана бошладилар. Танг сулоласи эса бунга шароит яратиб беришга мажбур бўлди. Шу боис Туркистон билан Хитой ўртасидаги дипломатик алокалар ҳам тикланди. Хитой манбапарининг гувохдигига кўра, 754-755 йилларда Шаш, Самарқанд, Бухоро давлатлари ва уларнинг

и * Ўша асар. 1ЭЭ-6.Ўша асар. 225-6.

°м Бичурин Н.Я. Собранне сведеннй... Московское изд.Т. 2. С. 311.4,1 Ванг Чжилай. Чжунгья шиганг 239-6.462 Ўша асар. 250-6.

Бичурим Н.Я. Собрание сведений... Московское изд. Т.2. С. 311; Ванг Чжилай Чжунгья шиганг. 254-6.

464 Ванг Чжилай. Чжунгья шиганг. 260. 263-6.

155

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 156: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

атрофидаги мампакатлардан Чангьангга элчилар келган465. Ундан кейинги йилларда Самарканддан Хитойга элчилар борганлиги хакида маълумотлар хитой манбаларида учрамайди.

Келтирилган маълумотлар Самарқанд давлатининг ташкил топган вақти V асрнинг иккинчи чорагига, йўқолган вақти эса VIII асрнинг иккинчи ярмига тўгри келади; турклар ва араблар назорати остида бўлганида Самарқанд давлати хорижий мам- лакатлар, жумладан Хитой билан дипломатик ва савдо алоқаларини амапга ошириш имкониятига эга бўлган, деган хулосага асос бўла олади.

Хитой манбаларида Самарқанд давлатининг Турк хоқон- лиги даврдаги ҳолатига оид маълумотлар кўп эмас. Шунга қарамай, бор маълумотлардан ҳам ушбу давлат билан Турк хоконлиги ўртасидаги муносабатларнинг умумий тасаввурига эга бўлиш мумкин. Масалан, «Вэйшу»да «Сиванжин давлати- нинг пойтахти Сиванжин шаҳридир, Шими (Сими Маймурғ) давлатининг ғарбида ва Вэй сулоласи пойтахтидан 12720 ли (7326.72 км) нарида жойлашган. Ушбу давлатнинг жанубида Касайна (Косон атамасининг хитойча транскрипцияси) тоғи бор, у ерда шерлар яшайди, уни бошқа давлатларга совға сифатида олиб кетишади»466, деб зикр этилган.

«Вэйшу» ва «Суйшу»да ёзилича, Самарканд давлатининг хони (ванг) Дайшиби бағри кенг олийжаноб ва халқнинг эътиборини қозонган шахс бўлиб, у гарбий турклар хоқони Билге Тарду-коғон (Даду-кэхан - 576-603461) қизига уйланган468. 600-603 йилларда оламдан ўтган Билге Тарду-коғон 70-80 йил яшаган деб ҳисоблаганда, унинг тугилган вакти 523-533, болалик бўлган вакти эса 548-551 йиллардан олдин бўлиши мумкин эмас.

Тахмин қилиш мумкинки, турмушга чиққанида қоғоннинг қизи 18 ёшда бўлган. Шунда Дайшибининг уйланган вақги 566-576 йилларга тўғри келади. Агар Самарканд ҳукмдори Билге Тарду-

Ўша асар. 293-6.*“ Вэйшу.9701(1319)-б

Хитой манбаларидаги Даду-кэхан (Датоу-кэхак) Тардуш (Тарду) хоконнимг хитойча Сзилншидир. У Истеми когоннинг {562-576) ўгли хисобланади Хитой тарихчиси Лин Ганнинг кўрсатишича, унинг гарбий туркларга бошлик бўлган вакти 576-603 йнлларгв тугри келади, у Бўка-кокон дсб қам иомланган [Лин Ган. Турк тарихи Урумчи, 2002. 464-6.]. Тургун Олмоснинг бэишнча, Тардуш (Тарду) хоконнинг тахтда ўтнрган даври 567-600 йилларга тугри келади [Турзун Олмос. Уйгурлар. Урумчи, 1989. 341-6.]. «Шинжлнг лиши цпдян» номли лугатда Датоу-кэхан 603 йилда ўлган, деб кўрсатилган [Шнкжянг лиши цидян (Ш инжянгтарнхи лугатн) Урумчн, 1996. 180*6].

Вэйшу. 9707 (1325)-б; 11704 (826)-б.; Суйшу. 11704 (826)-б.

156

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 157: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

қогоннинг қизига уйланганида 30 ёшда эди, деб хисоблаганда, унинг тугилган вакти 536-546 Йилларга тўгри келади. Шундай экан, у 534 йилда йўк бўлиб кетган Вэй сулоласи хонадонига совға юбориши мумкин эмас эди. Демак, Дайшиби улғайибоқ Билге Тарду-қоғонга куёв бўлган. Демак, у 520-530 йилларда, яъни 20-25 ёшларга кирганида тахтга ўтирган бўлади. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Дайшиби мустақил хон бўлганидан сўиг орадан кўп ўтмай, Вэй сулоласи пойтахтига элчи юборган. Бу хулоса «Вэйшу»нинг кўрсатмасига эид келмайди.

Юқоридагилардан келиб чикиб айтнш мумкинки, Турк ҳоқон- лиги даврида Самарканд давлати йўқ қилинмаган, аксинча, у Билге Тарду-коғон томонидан кўллаб-қувватланган.

«Да Танг Шиюй жи»нинг муаллифи Шюан Цзянг зикр қилишича, Самарқанд давлатининг ҳудуди айланмасига 1600 ли (921.6 км)дан иборат бўлган, у шаркдан гарбга караб чўзилган. Марказий шаҳарнинг худуди айланмасига 20 ли (11.52 км)дан иборат бўлган ва деворлар билан ўралган. Шаҳарда хорижлик савдогарлар кўп бўлган ва бозорлари турли-туман қимматбаҳо молларга бой бўлган469.

«Вэйшумда Самарканд давлатининг маркаэи Сабаошуй (Сиаб дарёси)410 ёнидаги Алуди шахридир471 , деб кўрсатилган. Рус олимаси Л.А.Боровкова Алуди топоними биргина «Вэйшу»да учрайди, деб ҳисоблаган477. Лекин мазкур атама «Тунгдян» номли асарда хам мавжуд 473 . Л.А.Боровкованинг фикрича, Самарканд давлатининг маркази Бекободга тўгри келади 474 . Самаркандни зиёрат қилган хитой сайёҳи Шюан Цэянгнинг асаридаги «Канг-гуо» топонимига берилган шархда унинг мааркази ҳозирги Самарканд шаҳрига тўгри келиши айтилган475 . Бизнинг фикримизча, Алуди топоними Урда сўзининг хитойча транскрипцияси бўлиш керак Чунки хитойлар ушбу сўзнинг «Ур» қисмини бошқача талаффуз эта олмайди.

Козоғистонлик олим Ю.А.Зуев «Бэйши»га ишора килган ҳолда «Хитой манбаларидаги Соғд аввалига Кангжюй, кейин-

Де Твнг шиюй жи // Гу шишинг жм. 71-72-6.-Эп ВэЙшу. 9707(1325)-6.; Боролкола Л А. Эапад Центральной Аэни. Москва, ]9Я9. С

138.011 ХитоЙ лугатларида Алуди деб номланган шаҳар борлиги тнлга олинмайди.

Бороякова Л А. Запад Центрольной Аэии... С. !38.*Э1 Тунгдяи. 3-'жилд. 2737-6.414 Боровкова Л.А. Запад Центральной Аэии ... С. 139.

Да Танг шиюй жи // Гу шишинг жи 84-6.

157

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 158: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

рок Кан» деб аталган, деган фикрни олға суради476 Шунинг билан у хитой манбаларидаги Согд (Сугэ) билан Самарканд ва Кангкия давлатларини тенглаштиради. Бу фикр хитой манба- ларинннг кўрсатмаларига бутунлай зид келади. Бинобарин, худудий жиҳатдан олганда, Кангкия (Кангжюй), Самарканд давлати ва Суғд тушунчалари тенг эмас. Хитой манбаларидаги Сугд (Сутэ) давлати доирасига Самарканд кирмаган. Аммо географик нуктаи назардан олимлар Самаркандни Суғднинг бир кисми деб ҳисоблайдилар477. Узок давр давомида Суғд Канг- киянинг бир кисми эканлигини хитой манбалари тўла тасдиқ- лайди'ш Шу боис ушбу манбапарда Самарканд ёки Кангкия Сутэ (Суғд) деб аталмайди. Хитой манбаларининг кўрсатишича, Сутэ топоним бўлиб, унинг билан аталган худуд шимолда қиргизлар юртидаги чўл, жанубда Хдсор ва Зарафшон тоғлари, шаркда Фарғона водийси, ғарбда Амударёнинг қуйи оқими билан чегарадош бўлган474. Замонавий хитой адабиётида ушбу ҳудудда яшовчилар этник жиҳатдан келиб чикиши кандай бўлишидан катьи назар «сутэ» ёки «сутэрен» (Сугд одамлари) деб номланади.

Бу борада хитой манбаларидаги «Суғд» (Сутэ) топонимига оид маълумотларга ҳам эътибор бериб ўтиш ўринлидир, зеро улар орасида тадкиқодчиларнинг диқкатига сазовор хабарлар кўп. Масалан, Помирнинг гарб томонида яшайдиган суғдийлар (сутэ) кадим замонда Кангкия давлатининг (ҳозирги талаффузда Канг- жюй) гарбий шимолида, яъни Каспий ва Орол денгизлари бўйларида истиқомат килишган, шунда уларнинг давлати Янцай (Аурси), Вэннаша деб номланган 480. «Вэйшу»да ёзилишича, «Сугд давлати Помирнинг (Цунглинг, рус адабиётида Цунлин) ғарб томонида жойлашган. Қадимда Янцай [давлати] Вэннаша деб номланган. Улкан кўл481 ёнида ва Каигкия (Кангжюй) дав- латининг шимоли-ғарбида жойлашган»4И,

«Чжоушу»да «Суғд давлати Помирнинг (Цунглинг, рус адабиётида Цунлин) гарб томонида жойлашган. Қадимда ушбу

470 Зусв Ю.А Ранние тюрки: Очерки нстории и идеологии. С. 91.47‘ Уэбекистон миллий энциклопедияси. Я жилд Тошкент, 2004. П5-6.474 Ходжаея А Свсдсних китвйских источников о государстае Кангких (Канцзюй) //

«ЗЬуВУ5» Ка2 ак>1&(ап. № 2, 2005. 96-10Я-6.4 Ванг Чжилай Чжунъя шиганг. 153-6.4,0 Вэйшу. 9701(1319)-б.41 Каспий денгиэи кўэда тутилган.482 Вэйшу. 9701(1319)-б.

158

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 159: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

давлат Янцай деб номланган. Вэннаша деб ҳам аталади, ёнида улкан кўл мавжуд, Кангкия (Кангжюй) давлатининг шимоли- гарбида жойлашган. Бавдингнинг 4-чи йили (564) бу давлат хони совғалар билан элчи юборган»4ЯЗ, дейилган.

«Тунгдян»да «Суғд (Суйи) [хонлиги] ... Помирнинг (Цунг- линг, рус адабиётида Цунлин) ғарб томонидаги катта давлатдир. Қадим замонда ушбу давлат Янцай деб номланган. У Тежюймэн деб ҳам аталади»4*4, деб зикр этилган.

Хнтой олимларининг тадқиқотларида таъкидланишича, милод- дан аввалги 177-176 йилларда дай-рузие (да-юэлси)лар4Я5 ҳунлар билан бўлган жангда мағлубиятга учраганидан сўнг илгари яшаган Дунхуанг ва Чилян тоглари (Тангритоғ) атрофидаги жойларини ташлаб, Или водийсига ва Чу дарёси бўйларига кўчиб келган. Улар бу ердаги сакларни мағлубиятга учратиб, махаллий ахолининг бир қисмини ғарбга, иккинчи бир кисмини жанубга чекинишга мажбур қилган. Ғарбга чекинган саклар Орол ва Каспий денгизлари шимолидаги заминда Янцай (Аурси) давлатини, жанубга кетганлари эса Кангкия (Кангжюй) давлатини ташкил этган4*6

«Шижи»да «Янцай Парконнинг ғарбий шимолидан 2000 ли (1152 км) наридаги чорвачилик билан шуғулланувчи кўчманчилар юртидир, у ердагиларнинг урф-одатлари кангкияликлардан фарқ қилмайди, юз мингдан кўп аскарлари бор, ери бепоён, денгиз бўйида жойлашган, ушбу денгизни шимолий денгиз деб атайдилар»487 , деган маълумотни учратамиз. Мазкур матнга хитой олимлари томонидан берилган шархда «Аурсилар ўз даврида шимолий Кавказ, Дон дарёсининг шимоли оқимида яшаган туркий тил тизимидаги қабиладир»488, деб зикр этилган. «Цихай» номли қомусий луғатда айтилишича, «Шаркий Хан даврида (милодий 25-220) улар Алани, 3 хонлик даврида (220- 280) Алан деб номланган, Орол ва Каспий денгизлари оралиғида яшаган, чорвачилик билан шугулланган. Шарқий

481 Лидай гэзу чжуанжи хуэйбян (Асрлар давомида бмтнлган махсус хотиралартуплами). Тўплам 2. 2-жилд. Шангхай, 1959. 1839-6.

4и Тунгдян. 3-ЖШ1Д, 2751-6.Да-кпчжи (Даюэцзи, Даюецэи) этноним сифатида милодий II асрга оид мвнбаларда

учрайди. Ушбу атама милоддан аввалги Ш-И всрларда Хэси йўлаги ва Тангркгогнингшархий кнсми тгрофида мавжуд бўлган даалат комн бўлмиш Юэчжи (кадимги ўқклиши у1ч/а:-ае, ш-гк!) сузкдан трансформация бўлган.

4и Шнюн тунгши. 50-6.441 Шкжи. 1138(1138)-6.4ШП Тарихий хотнралар 520-6.

159

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 160: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Хан даврида Кангкия давлатига итоат қилган»489 . «Циюан» номли этимологик лугатда зикр этилишича, «Янцай қадимги давлат номи бўлиб, Шаркий Хан даврида Алани давлати деб аталган, Жанубий ва Шимолий сулолалар даврида (420-550) Сугд (Сутэ) давлати деб аталган, Вэннаша деб ҳам аталади»490

Ушбу маълумотлардан келиб чиқиб катьий хулоса қилиш мумкинки, ҳудудий жиҳатдан Сутэ (Суғд) Кангкия ва Канг (Самарқанд) орасига тенглик белгиси кўйиб бўлмайди.

Хитой манбаларининг гувоҳлигига кўра, Самарқанд давла- тини Тангритоғ томонидан кўчиб келган Вэн Дайшиби бош- чилигидаги бир гуруҳ рузиелар ташкил этган. Бу борада «Вэйшу»да «Канг давлати хонининг фамилияси Вэн бўлиб, у аслида рузиялардан (юэжи) бўлган, ўтмишда Тангритоғ (Чилян, Чилян-шан ЭД Ш , Э Д Ш Ш ) 441 шимолидаги Чжавъу шаҳрида яшаган. Ҳунлар билан бўлган курашда маглуб бўлганидан сўнг, улар ўз юртларини ташлаб, Помир орқали Самаркандга келиб жойлашиб қолган» 492. Шу жойда мазкур рузиелар милоддан аввалги II асрда Тангритог атрофидан кетган ва хитой манба- ларида дай-рузие (да-юэчжи)лар деб аталганлар гуруҳига кирмаганлигини таъкидлаб ўтмоқ ўринлидир.

«Вэйшу»да баён этилишича, Канг-гуонинг хони Шифуби турк хокони Дадунинг қизига уйланган. Ушбу давлат аҳолиси чукуркўз, баланд бурунли ва серсоч бўлган493.

«Вэйшу»да баён этили ш и ча, Самарқанд давлатини таш ки л килганлар будда динига итоат қилган ва уларнинг тўй ҳамда жаноза

„ , 494маросимлари ўтказиш одатлари туркла/жикидан фарк қилмаган .Самарканд давлати аҳолисининг урф-одатлари ҳақида

«Тунгдян»да батафсил маълумот келтирилади. Чунончи, ушбу манбада қуйидагилар ёзилган.

«Канг даалати. одамларининг кўзи чуқур, бурунлари қир- ра, сокол-мўйловлари қуюқ, савдо ишларига моҳир, атрофдаги ёввойилар мазкур давлатга оқиб келишади. [Уларда] катта ва

4.11 Цихай. 646-6.41.11 Циюан. 1-жилд. 721-6.4,1 Эслатмоц жоизки, ушбу маълумотдаги Чилян тогини хозир Чилян-шан номи билан

аталган тоғ билан тенглаштириб бўлмайди. Бу хакдаги батафсил ичо\ юкорида берилган.441 Вэйшу. 9707(1 Э25)-б.4,! Ўша жойла.4,4 Ўша жойда.

160

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 161: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кичик ноғорапар, липа (пипа)495, 5 торлик чолғу асбоби, най мавжуд. [Уларнинг] тўй ва ўлим маросимлари турклар (отуэ«:юэ)никидан фарқ қилмайди. Буддага итоат қилади, хулар446 ёзувини ишлатади»497.

«Тунгдян»да бизгача етиб келмаган ва Вэй Же исмли бир киши қаламига мансуб бўлган «Ш ифанг жи» («Ғарбдаги мамлакатлар хотираси») номли асардан бир лавҳа келтирилади. Унда «Канг давлатининг одамлари савдо ишларига пишиқ, болаларни 5 ёшидан ўқитишади, ёшлигидан савдо ишларига ва фойда олишга ўргатишади. [Улар] ашула айтишни яхши кўради. Янги йил 6-чи ойнинг биринчи кунидан бошланади. Янги йил куни хукмдорлар ва фуқаролар янги кийим кийишади, соч- соқолларини ясатишади. Пойтахтнинг шарқий томонидаги дарахтзорда 7 кун давомида от чопиш ўйини бўлади, охирги куни битта тилло тангани осиб қўйиб, унга ўқ-ёй отиб теккизиш мусобақаси ўтказилади. Тангага ўк теккиза олган камонкаш бир кун давомида тахтга ўтқазилади. Тангрига қаттик эътикод кила- ди ва барча ишларида ундан мадат сўрайди»498.

Ушбу маълумот «Тайпинг хуанюй жи» номли асарда ҳам келтирилади499. Улар қўшимча изоҳ талаб этмайди.

Шу замондаги самарқанддикларнинг ҳаёт тарзи асосан ўтроқ бўлган. Масалан, «Тунгдян»да баён этилишича, самар- қандликлар деҳқончилик, богдорчилик, узумдан узок муддат давомида сақлаш мумкин бўлган мусаллас тайёрлаш, ипак мато, пахта ишлаб чиқариш, от, туя, хачир, қорамол боқиш ишлари билан шуғулланган. Шу билан бирга ушбу манбада Самарқанда сариқ олтин ва доривор ўсимликлар кўплиги айтилган500 Мазкур маълумот Самарқанда заргарлик ва табобат ишлари яхши ривожланганлигидан дарак беради.

С ам ар к ан д -Х и то й а л о к а л ар и . Хронологик жиҳатдан олганда, «Вэйшу»дан кейин ёзилган манба «Бэйши» ҳисобланади. Унда «Вэйшу»да келтирилган маълумотлар қайд этилади ва биронта янги маълумот келтирилмайди. Самарқанд давлати

Ушбу чолгу асбоб араблар, зронликлар орасида кснг таркалган. Хан даврида Хитойда хам кўллаиган [Ханюй дазидян. 2-жилд. 1119-6.].

<<м Ушбу матнаа ху этнонимии ҳумлар. гузлар. ва кадимнй Хитойнинг гврб томонида йшагаи барча халкларга нисбатан ншлатнлган.

м ’ Тунгдлн. Э-жилд. 2737-6.1,1,8 Уша жойда.

Тайпинг хуанюй жи. 183-боб. 2а-2б-б.,м Тунгдян. 3-жилд. 2737-6.

16!

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 162: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

хакида нисбатан кўпрок ёзилган «Суйшу»да зикр этилишича, «Канг-гуо» Кангкия давлатидан кейин ташкил топган 501 . «Тунгдян»да 435-440 йилларда (Кейинги Вэй сулоласи хукмдори Тайунинг «Тайян» деб номланган даврида Кангкия давлати Чжэши (Шаш), Суй даврида (581-618) эса «Канг-гуо» деб номланган, 605-617 йилларда Хитойга элчилар ю рган305, дейилган. «Вэйшу»да эса «СуЙ сулоласи (581-618) хокони Дае (Ян-ди - 605-617) даврида ушбу сулола хонадонига Самарқанд дағлатидан сўнги марта элчи келган503, деб зикр этилган.

605-616 йилларда ҳозирги Ўзбекистон ва Афғонистон шаҳарларини зиёрат қилган Вэй Же исмли хитой сайёҳининг қаламига мансуб бўлган «Шифан ж и » 504 («Ғарбий қўшнилар хақида баён») номли асарда ёзилишича, 648 йилда Самарканд давлатининг ҳукмдори Танг сулоласи хонадонига ранги тиллога ўхшаган сариқ шафтоли юборган. Хитойликлар бу мевани «олтин шафтоли», деб аташган5 .

«Жю Тангшу» («Танг сулоласининг кўҳна тарихи»)нинг «Му- сиқа бобида» Хитойнинг пойтахти Чанъанда Самарканд давлатидан келган мусиқачилар ўз маҳоратларини кўрсатганлиги ва улар санъатини Танг хонадонида «Канглэ» («Самарканд мусиқаси») деб аталганлиги ёзилган 506. Ушбу маълумот Самарқанд билан Танг сулоси ўртасида маданий алоқалар ҳам ўрнатилганлигидан, яъни Самарканд давлати билан Хитойда мавжуд бўлган Суй ва Танг сулолалари билан дипломагик алақалар мавжуд бўлганлигидан далолат беради.

«Да Танг Шиюй жи» номли сафарномада баён этилишича, Ҳиндистонга бориб қайтган хитой роҳиби Шюан Занг (596-664) 631-631 йилларда Самарқанд давлатидан ўтган ва ушбу давлатнинг ҳукмдори ниҳоятда паҳлавон, отлари бақувват, лаш- карлари жанговар, кўшни давлатлар унинг амрига итоат қилади, қўшинлари турклардан ташкил топган, деб баён этган507.

Юқорида келтирилган маълумотлар асосида қуйидаги хуло- саларни умумлаштириш мумкин:

101 Суйшу. П704(Я26)-б.5М Тунгдян. 3-жилд 2736-6.503 Вэйшу. 9708(1326)-б.504 Ушбу асар даарамнгача сакланиб келмаган, лекнн унинг мазмуни Тунгдянга

киритилган [Цнюан. 2-жиял 1234-6]Ўша жойда.

1СЛ Циюаи. 2-жилд. 1(112-6.101 Да Танг Шиюн жи // Гу шишннг жн 72-6

162

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 163: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

1) хитой манбаларида «Канг-гуо» деб номланган давлат Самарқанд давлати эканлиги шубхасиздир. Уни Кангкия (Канг- жюй, Кангуй) билан адаштириб бўлмайди;

2) Самарканд давлатининг ташкил топган вақти 430-434- йилларга, йўколган вақти эса VIII асрнинг иккинчи ярмига тўгри келади. Ушбу давлат Турк ҳоконлиги томонидан қўллаб- кувватланган;

3) турклар ва араблар назорати остида бўлганда ҳам Самар- қанд давлати хорижий мамлакатлар, жумладан Хитой билан дипломатик ва савдо алоқаларини амалга ошириш имкониятига эга бўлган;

4) Самарқанд давлатининг ҳудуди ҳоэирги Самарқанд вилоятига тўғри келади, унинг пойтахти Самарканд, хон саройи эса шаҳар маркази бўлмиш Ўрдада жойлашган;

5) Самарқандликлар ҳаётида дехкончилик, боғдорчилик, йирик моллар боқиш, яъни чорвачилик, савдо-сотиқ ишлари, санъат муҳим ўрин тутган;

6) самарқандликларнинг урф-одалари, санъати туркларнпкмдш фарк қилмаган; диний эътиқоди Будда бўлган, аммо уларда қадимги турклар каби Тангри (Осмон)га сажда этиш ва кун- далик ҳаётда ундан мадат сўраш одати сақланган.

163

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 164: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«шиюй» топониминингКЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА МАЪНОСИ

«Шиюй» , русча транскрипцияда Сиюй) атамаси илкбор милоддан авналги 86-72 Йилларда ёзилгаи ва Хэнг Куан (тугилган ва вафот этган йиллари номаълум) қаламига мансуб «Янте лун» (Туз ва темир ҳақида фикр-мулоҳазалар)508 номли асарда қулланган. Шундан кейин мазкур атама расмий тарихларда ишлатила бошлаган. Манбаларнинг гувохдигига кўра, Ғарбий Хан даврида «Шиюй»да 50 дан ортик давлат бўлиб, улар Хан сулоласи билан дипломатик алоқалар ўриатган. Кейинчалик ундаги майда давлатларнинг кўпчилиги бирлашганлиги сабабли уларнинг сони 36 га, сўнгра 16 га тушиб қолган.

Бу давлатлар каторига Ғарбий ва Жанубий Туркистон худудларидаги хонликлар ҳам кирган. «Ханшу»нинг 96-бобида

ёзилишича, илк бор Шиюй билан «Шяо-у (ЗШао-иш 4 9 ) дав- рида (мил. авв 156-87 йиллар) алоқа ўрнатилган эди. Шунда ушбу минтақада 36 давлат мавжуд эди. Кейин улар 50 дан ортиқ давлатга бўлиниб кетди. Улар ҳунларнинг ғарбида, Усун- ларнинг жанубида жойлашган. Маэкур минтақанинг шимолида ва жанубида катта тоғлар бор, ўртасида шаркдан ғарбга оқадиган дарёлар бор. Унинг доираси шарқдан ғарбга 6000 ли (3456 км), шимолдан жанубга 1000 ли (576 км) дан ортикдир. Унинг шарқий томони Хаи давлатининг чегараси Юймэн ва Янггуандан бошланади, гарб томонида Помир тоғи мавжуд», деб ёзилган509.

Қизиқарлиси шундаки, «Ханшу»нинг ушбу бобида ўша замонда Жанубий Қозоғистон ва Узбекистон ҳудудида жой- лашган Кангкия (Канггуй, Кангжюй) давлати, Шимолий Афғонистонда жойлашган Улуғ Ғузер (Дай-рузие, Да-юэчжи) давлати, Бактрия давлати, Орол, Каспий денгизлари шимолида жойлашган Аурси (Янцай) каби давлатлар Шиюй доирасига киритилган ҳолда тилга олинган. Демак, айрим ҳолларда «Шиюй» тушунчасига ҳозирги Марказий Осиё давлатларининг

501 Хэнг Куан. Янте лун (Туэ ва темир хакила фикр-мулохаэалар) гарбий Хан давлатида жорий угилган хонун-каидалар, амалдорлар бнлан халқ ўртаснда кескин тус олган эиддиятлар, уларни бартараф кнлишга каратилган чсра-тадбнрларга багишламган асар хисобланадн Ҳажми 10 иэюан (боб) даи ибарат.

Ханшу.2364( 1156)-б.

164

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 165: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Худуди ҳам кирган. Ўрта асрларда ёзилган хитой манбаларида Шиюй доирасига Эрон ва араб мамлакатлари ҳам киритилган. Шунинг учун ушбу атамани таржима қилишда матннинг умумий маъносидан келиб чиқиш жуда муқим.

«Шиюй» атамаси муомапага киритилишидан олдин Қадимий Хитойнинг ғарб томондаги мамлакатлар «Ши-рунг» (русча транскрипцияда Сижун) деб номланган. Масапан, юқорида айтиб ўтганимиздек, «Вэйшу» (Вэй [сулаласи] тарихи) ва «Бэйши» (Ш имолий [сулолалар] тарихи) каби асарларда «Шиюй Шя шу (Шя [сулоласи] тарихи)да Ши-рунг деб

номланган» ( Э Й Я 1 Й Э Й ) 510, деб ёзилган. Ушбу маъ- лумотдаги «Шя шу» милоддан аввалги ХХ1-ХУ1 асрларда мавжуд бўлган ва Хитой давлатчилиги тарихининг ибтидоси

бўлмиш Шя (Ж) ҳокимлигининг тарихи ҳисобланади511 Танг сулоласи тарихчиси Ду Ю (735-812) қаламига мансуб бўлган «Тунгдян»ва Лэ Ши томонидан ёзилган «Тайпинг хуанюй жи» номли асарларда «Ш июй» топоними ўрнига «Ши-рунг» ишлатилган512.

Ши-рунг атамадаги рунг от минувчи халқ, чавандоз, отли жангчи маъносини билдирган. Шунга асосланиб, Ши-рунг топоними кадимий Хитойнинг ғарб томонидаги от минувчи одамлар деган ибора асосида шаклланган, деса, асосли бўлади.

Сўнгги йилларда ХХРда уйгур тилида нашр этилган китоб- ларда Шиюй топоними «Ғарбий юрт» деб таржима қилинмоқда. Бу ҳақиқатга тўғри келмайди. Чунки «Шиюй» тор маънода Шарқий Туркистоннинг, кенг маънода кадимий Хитойдан Африкагача бўлган катта ҳудуднинг хитойча номи сифатида ишлатилган. Бу ҳудудда ниҳоятда кўп катта-кичик давлатлар ва юртлар мавжуд бўлган. Шуни ҳисобга олиб, биз ўз тадки- қотларимизда уни Ғарбии мамлакатлар деб ишлаггишни маъкул топдик.

910 Вэйшу. 9694(1312); БэЙши. 13842(1286)-«. а" Цихай. 837-6.5|2Тунгдян. 3-жилд, 2675-2757-6;Тайпинг хуанюй жи 18Э-187-6о6лар.

165

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 166: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«ЧИЛЯН-Ш АН ВА ДУНХУАНГ АТРОФ И» ҚАЕРДА Ж ОЙЛАШ ГАН?

Чилян-шан (русча транскрипцияла Цилянь-шань) - тогнинг номн. Унинг жойлашган ўрни ҳакида тарихий адабиётларда турли фикрлар мавжуд. Бу ноаниқлик Рузие (Ю эчжи - Ғузер) давлатининг ўрнини белгилаш масаласига ҳам ўз таъсирини ўтказиб келмокда, зеро унинг худуди ҳанузгача аниқланмаган ва турли мунозаларга сабаб бўлаёгган масалалардан ҳисобланади,

Рузие (Юэчжи - Ғузер) давлатининг ўрни ҳакида қадимги ёзма манбаларда, жумладан, хитой манбаларида ҳам умум- лаштирилган аниқ ва батафсил маълумотлар йўк Уларнинг баъзиларида сақланиб колганлари ҳам ниҳоятда киска ва таркок холда учрайди. Шуни ҳисобга олиб, мазкур тадқикотимизда шу масалага аниклик киритишни лозим топдик.

Ғузер (Рузие) давлатининг ўрни ҳақидаги илк маълумот «Шижи»даги «Фарғона тазкираси»да учрайди. Унда «Даслаб рузиелар Дунгхунг ва Чилян атрофида яшаган», деган маълумот бор Аслият тилида ушбу жумла «ши Рузие жюй Дунхуанг

Чилян-шян» ( -й К Ш Й Я ^ Р Ш И ) иероглифлари билан ифодаланган Бу маълумот «Шижи»дан кейин битилган хитой манбалари 313 ва замонавий тарихий адабиёгларда, жумладан

514энциклопедик лугатларда ҳам келтирилади. Бироқ уларда унинг мазмунига иккита ўзгартириш киритилганлиги кузатилади. Бу- ларнинг бирига кўра, «Чилян» топонимига тогни англатувчи

«шан» (Ш) иероглифи кўшилган, иккинчисига кўра, «атроф» маъ-

носини англатувчи охирги «шян» (И ) иероглифи «ўрта», «оралик»

маъносини билдирувчи «жян» (Р1) иероглифига ўзгартирилган. Натижада асл манбада келтирилган жумланинг маъноси ўзгарган. Шу боис Н.Я.Бичурин уни «Первоначапьно Дом Юечжи занимап страну между Дунь-хуан и хребтом Чилянь-шань» 515 , деб таржима килган, яъни таржима қилган матнига аслиятда бўлмаган «хребет» сўзини қушган. Кюнернинг таржимасқда хам шу холатни

,13 Ханшу. 1 !й2(1162)-б.; Тунгдян. Т 3. 2734-6.; Тайпинг хуанюй жи. !Я4-боб, 7а-б.314 Чжунггуо дабайкэ цюаншу. Чжунггуо лиши. 549-6.; Цнхай. 1496-6.; Синьцэян лншн

цидянь. 17-6 ва бошкалар.313 Бичурин Н.Я Собранне сведеннй М -Л. Т. 2. С 151.

166

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 167: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кузатиш мумкин516Асл матндан келтирилган кисқа, аммо рузиеликларнинг яшаган

жойларини аниқлаш учун нихоятда ахдмиятли бўлган Дунхуанг ва Чилян топонимларининг ўрнини аниклаш муҳимдир. Ҳозирги замон тушунчасида Дунхуанг Хитой Халк Республикаси (ХХР)нинг Гансу ўлкасидаги шаҳар номи, Чилян эса ушбу ўлканинг жанубидаги тоғ номидир. Бу икки жой оралиғи кўкаламзор эмас. Бунга биз бу жойларни учоқ (самолёт)дан кузатиш натижасцда амин бўлдик517. Н.Я.Бичурин таржимасидан ҳам рузиеликлар яшаган жой кичик ва дашт бўлган экан, деган фикр келиб чикади Аммо «Шижи»даги «Фаргона тазкираси»да ва бошка хитой манбаларида Рузие давлатининг иктисоди от боқишга асосланганлиги қайд қилинган ва уни кадимий хитой тарихчилари «отбокар мамлакати» деб аташган. Масалан, бу ҳақаа «Шижи»да куйидагича ёзилган: «Куоди чжи [номли асарда] баён этилича, Лянг, Ган, Су, Ян, Ша каби жойлар азалдан Рузие давлати ерлари эди ... Шу даврда шарқий ғузлар кучли, Рузие эса юксалган эди» (КиоФ хЬг уип: Нап£ Оап Зи Уап ЗЬа беп£ гЬои Кгшуе (замю ўқ.УиегЬ!) еио уе... Оап§ тЬ\ яЬ1

(1оп£Ьи ег УиегЬ| зЬеп^ КРЭ

Ушбу маълумотдаги Лянг, Ган, Су, Ян, Ша каби жойлар Хэши йўлагида жойлашган бўлиб, уларнинг тўла номи Лянгчжоу, Ганчжоу, Сучжоу, Янчжоу, Шачжоудир.

«Шижи»даги «Дайюан лечжуан» («Фаргона тазкираси»)да Дай-рузие сўзига қадимги хитой олимлари томонидан ёзиб қолдирилган шарҳлар келтирилган. Уларнинг бирида биз юко- ридаги бобларимизда келтирган қуйидаги маълумот бор: «Кангкия ва Дайчин тазкираларида зикр этилишича, хориж- ликлар орасида Осмон тагида 3 мамлакат мавжуд бўлиб, уладан Чжунггуо (қадимий Хитой) одамларининг кўплиги билан,

5,6 Кюиер Н.В Китайские иэвестия о народах Южной Сибири, Центральной Аэии и Д&пьнсго Востока. Москва, 1961.108-6. _

5П 2000 йилнинг август-сентябрь ойларида Ўэбскистон автойўл концерни билаи ХХР трапспорт ваэнрлиги биргаликда Буюк ипак йўлининг ўтанши, ҳоэирги ахволи на истикболини ўрганиш максаднда амалга ошнрган 3 хафталик илмий экспсдиция катиашчиси сифатида бу жойларни якиқдан ўрганиш шарафнга муяссар бўлдик. Илмий куэатувларимиз натижаларн 2007 йилда «Буюк ипак йўли» монографиямизда мужассам этнлган. Кяранг: Буюк ипак йўли. Тошкент. 2007. 280-6.

5|*Шижи. 1032 (1032)-б.

167

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 168: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Дайчин (Дачин) киммабахо нарсаларининг бекиёслиги билан, Рузие эса отларининг кўплиги билан машҳурдир» (Кап§ СЬш §по гНиап уип \»а1£ио сЬеп§ бапх1а уои зап 7Ьоп£ 2 Ьо裏ио \уе!

геп гЬоп^ , ОасЬш \уе1 Ьао гЬоп£ уие гЬ1 ше1 гаа гЬоп§ уе ШИИШ

к ж ж я а )5”Мазкур маълумотдан келиб чикканда, Н.Я.Бичурин таржи-

масидаги юкорида кайд этилган рузиелар мамлакати Дунхуанг билан Чилян тоғи (Чилян-шан) оралиғида жойлашган, деган жумлага нисбатан асосли шубҳа уйғонади. Хитойнинг тарихий энциклопедиясида ва бир катор луғатларида келтирилган маълу- мотлар ҳам бу шубҳани кучайтирди. Чунончи, «Чжунттуо дабайкэ цюаншу. Чжунгтуо лиши» номли тарихий энцикло-педилда ми- лоддан аввалги 475-221 йилларда, яъни ўзаро урушган ҳоким- ликлар (Чжан-гуо) даврида рузиелар Ланчжоу шаҳрининг ғар- бида, жумладан Хэси йўлагида яшаганлиги зикр этилган520.

1975 йилда Пекинда нашр этилган «Шижи. Шюнну леч- жуан» («Тарихий хотиралардаги ҳунлар тазкираси») номли асарда «Чилян-шан Тян-шан ва Бай-шаннинг номидир»521, деб айтилган. Маълумки, хитой тилидаги «Тян-шан» топоними тур- кийдаги «Тангритоғ», «Бай-шан» эса «Оқтоғ»нинг хитойча тар- жималаридир.

«Шижи»даги «Фаргона тазкираси»да келтирилган маълумот милоддан аввалги 134-133 йилларда Фаргонага келган хитой элчиси Чжанг Чяннинг522 Ғарбий Хан сулоласининг (мил. авв 206-мил. 8) императори У-дига (мил. авв. 123) тақцим этган хисоботига асосланган. Афсуски, «Фарғона тазкираси»да ўша замонда ишлатилган Дунхуанг ва Цялян топонимларига шарҳ берилмаган. Милоддан аввалги 104-91 йилларда, яъни «Шижи» ёзилганида, ушбу топонимлар билан элчи кайси жойларни назарда тугганлигини аникпашнинг иложи йўқ эди. Чунки бу даврда у ҳаёт эмас эди. Эҳтимол, бу топонимлар шу даврдаги сарой тарихчилари учун аник жой бўлганлиги сабабли улар шархсиз колган. Бирок вақг ўтиши билан қДунхуанг» ва «Чилян» топонимпарининг тушунчалари ўзгариб кегганлиги сезилади. Шу боис

] |’ Ўша асар 1038 (1038)-6.]]" Чжунггуо дабайкэ цюаншу. Чжунггуо лиши. 549-6.1,1 Лин Мэйцун. Хан Танг Шиюй юй Чжунггуо вэнминг. (Хан - Тянг даврляридаги Гарбий

мамлактглар вл Хитой мвданияти). Пекин, 1998. 74-6.5)2 Чжанг Чян (русча транскрипцияда Чжан Цянь) мил авв. 134 йилда ватанидан гарбнй

сафарга отланнб. мнл. аяя. 123 йилда кайтиб борган. Фаргонага келган вакти мил ава. 125 йилга тугри келади.

168

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 169: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

улар хакида турли фикрлар пайдо бўлган. Натижада кейинги давр тарихчилари орасида Рузие давлатининг худуди ҳам турлича кўрсатилгаи.

Уларнинг қиёсий тахдили натижасида бу топонимлар ҳақида манбаларда ва тарихий адабиётда учрайдиган шархларни 4 гуруҳга бўлиш мукин.

Биринчи гурух ш арҳларга кўра, ўтмишда, яъни асл матнни қамич тахталардан қоғозга ўтказиш ва ўша замон услубида чоп этиш даврларида матн оралигига шархдар ёзиб қўйилган. Уларнинг мазмунига кўра, Дунхуанг ва Чилян ҳозирги Хитой Халқ Республикасининг Гансу ўлкасида жой- лашган. Масалан, «24 тарих» («Эршиси ши»)нинг биринчи жилди бўлмиш «Ш ижи»нинг «Фарғона тазкираси» («Дайюан лечжуан»)да кўрсатилган икки топонимга берилган шарҳда «Расмий қарашга кўра, дастлабда рузие (юэчжи)ликлар Дунхуангнинг шарқида, Чилян тоғининг ғарбида яшаган. Дун- хуанг вилояти хозирги Шачжоудир, Чилян тоги Ганчжоунинг

гарби-жанубидадир» ( Ш й Е #0 Я К Ж Ю Й & Ш Э Д Ш Ц Ш Н Ш

Э Д зИ Ш Й ^М Н Р Й )523, дейилган. Шу мазмундаги шархдар «чжэнъйи» деб номланган бўлиб, у расмий тушун- тириш ёки қараш маъносини англатган524. Бу каби шарҳлар асосан илк ўрта асрларда битилган.

Мазкур манбанинг Фаргона томон қилинган жанговар юришда Хан қўшинига қўмондонлик қилган Ли Гуанглига5Л бағишланган қисмида турли даврларда яшаган хитой тарих-

чиларининг «Чилян-Тяншан» (Э Д Й ^|1 |) топонимига ёзган қатор

шархлари келтирилган Уларнинг бирида «Куоди чжи» (ЙЙкЖ - «Эгаллаб олинган ерлар тафсилоти») номли асарга ишора қилин- ган холда, «Чилян-шан Ганчжоу вилоятидаги Чжангъе нохия- сининг ғарби-жанубий томон 200 ли (115.2 км) нарида жойлаш- ган»526, деб зикр этилган. Ушбу шарҳга асосланганда, Хан даври- даги «Чилян-шан» ҳозирги Гансу ўлкаси жанубидаги «Чилян-

321 Шижн 1138 (1138)-6Цихай. 13663-6.; Циюан. 2-жилд. 1665. Танг сулоласининг сарой тарихчиси Чжан

Шоуцэе «Шижи чжэнгйи» (Шнжининг тугри шархлари)нн тузган 33 Эслатмок жоиэки, харбнн кумондон Ли Гуангли (туғнлган йили номаълум, ўлган

ймли мил.авв. 88 й. ҳисобланадн, хаи қушинлариникг мнл аяв. 104-101 йилларда Фар- гонага килгаи юришнга бошчилик килган.

Шижн 1028 (1028)-б.

169

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 170: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

шан»га тўгри келади, деган ҳулоса келиб чиқади.Ду Ю қаламига мансуб «Тунгдян» ва Лэ Ши ёзган «Тайпин

хуанюй жи» номли асарларда келтирилган шарҳларда «Чилян- шан Чжанъе вилоятининг шимоли-ғарбида жойлашган»327, деб ёзилган. Маълумки, Ганчжоу ва Чжанъе Хэши йўлагида, яъни ҳозирги ХХРнинг Гансу ўлкасида жойлашган Хэйшуй-хэ (Қорасув) дарёси ёнидаги бир жойнинг ҳар хил номларидир. Бу фикр «Куоди чжи»даги «Чилян-шан Ганчжоу вилоятидаги Чжангъе ноҳиясининг гарби-жанубий томон 200 ли (115.28 км) нарида жойлашган»528, деб зикр этилган маълумотга зиддир.

«Цихай» номли энциклопедик лугатда «Кенг маънода Чилян тоги Гансу ўлкасининг гарбий қисмидан Цингхай ўлкасининг шимоли-шарқи қисмигача бўлган оралиқда жойлашган тоғ тизимининг умумий номидир. Тор маънода Чилян топоними мазкур тоғ тизимининг гарбий қисмига нисбатан ишлати- лади» , деб кўрсатилган.

Иккинчи гуруҳ шарҳларга кўра, қадим замонда иккита Чилян тоғи ва иккита Дунхуанг бўлган. Буларнинг битгаси Шарқий Туркистонда жойлашган. Масалан, 1930 йилда Шанхайда нашр этилган «Чжунггуо гужин диминг дацидян» («Хитойнинг катга топонимик лугати»)да қуйидагилар ёзилган: «Чилян тоги Гансу ўлкасидаги Чжанъе ноҳиясининг жануби- ғарбида жойлашган. [Бирок] Наншан (Жанубий тоғ), Шюэшан (Қорли тоғ), Байшан (Октоғ) деб аталадиган Чилян тоғи хам мавжуд Ғарб томонда у Жюцюан5'1'1 ва Аншига541 келиб туташади. Янаям гарброқда бу тоғ Аэржин (Олтинтоғ 532 ) ва Цунглин (Помир) билан туташади.

551 Тунгдян. Э‘Жилд. 2734-6.; Лз Ши. Тайпинг хуанюй жи. 184-боб. 76-6.,и Шижи. !028(1028)-б.,м Цихай. 1577-6.5,0 Жюцюан (квднмги талаффузи - Теэу-дтиван) - ХХРдаги Гансу ўлкасининг гарбида

жойлашгвн замонавий шахар Хозирги Дунхуангнннг шаркрогнла жсйлашган Қаднмда Хешн йўлагининг энг фаол савдо маркаэларндан бнри бўлгак Илк бар хуичлирдан мил.аяв 121 йилла Ғарбий Хан нмпернясн томонидан тортиб олинган Жюцюан топонимн «Шочжуань» манбасннинг «Чжунгун» (Ҳокнм Чжун) бўлнмида учрайдн. Мазкур манбанинг еэилншм мил.авв V асрнинг охирнга, Чжунгуннинг кукмдорлнк вакти эса мил.авв. 693-660 йилларга тўгри ксладн. [Цихай. 936-6.].

,л| Анши (сўзма-сўэ таржимаси «гарбий сокиклик»ни англатади) Дунхуанг қошидаги Гангсу ўлкасининг ғарби ва Сулай (Булунжир) дарвсининг жанубий кнргогн бўйларида жойлашган.

112 Аэржин Шаркий Туркистоннинг жануби-шаркнда жойлашган ва Куклуннинг энг шаркий нрмоғи ҳцсобланган Олтмнтоғнинг махаллий туркча номининг транскрипцнлсн. Шаркда у Гансу ўлкасн худудидагн Чилянь тогларн билан туташади Олтинтоғ Алэтэнтакэ деб хам транскрипиня кнлинади. Бу хақда каранг: Чжунггуо гужин диминг дацидян 564-6 ; Чжунггуо липти янту жи (Хитсйнинг тарихий хариталари тўплами). ШакгхаЙ, 1987 52-53-6.

170

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 171: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Унинг узунлиги бир неча минг ли келади... Ян Шигунинг533 шарҳлашига кўра, Чилян тоғи (Чилян-шан) Тангритог демакдир. Ҳунлар Тян сўзиниЧилян деб талаффуз этишар эди» 34.

Бундан ташқари, мазкур луғатда кадим замон тарихчи- ларининг ёзган шархдарига кўра, «Чилян тоғи шимолий ва жанубий қисмларга бўлинган. Жанубий Чилян тоғи «Ханшу» («Хан [сулоласи] тарихи»)даги «Шиюй чжуан» («Ғарбий мамлакатлар тазкираси») бобида учрайдиган Наншан тоғидан иборатдир. Шимолий Чилян тоғи Тангритоғнинг Шинжянгдаги (Шарқий Туркистон — А.Х.) қисми бўлиб, у Қумул (Хами, Ивергул, Иву) шаҳрининг шимоли-ғарб томонида жойлашган ва Помирнинг шарққа қараб илон шаклида чўзилиб кетган бир неча минг ли (1 ли 0.576 м) узунликдаги бўлагидир. Ушбу тоғ бўлагининг энг баланд қисми - Буогда-шан (Бугда-ула - Буюк тоғ демакдир - А.Х.). Унинг қолган қисмлари маҳаллий ер номлари билан аталади. Мазкур тоғ «Ғарбий мамлакатлар тазки- раси» («Шиюй чжуан»)да учрайдиган Шимолий тоғ (Бэйшан)га тўгри келади. Шунинг учун Ду Ю нинг «Тунгдян» асарида Чжангьедан Тингчжоугача 535 узлуксиз чўзилиб кетган тоғ тизими мавжуд бўлиб, у жанубий ва шимолий Чилян-шанга бўлинади» ЗЗА, деб ёзилган.

Ушбу маълумотдаги Кумул шаҳрининг кадимги маҳаллий номи Ивергул, унинг хитойча транскрипцияси Иву бўлган. Ҳозир у хитойча «Хами» деб номланади. «Хами» Қумул топо- нимининг хитойча ўзгарган транскрипцияси ҳисобланади. Даст- лабда хитойлар Қумулни Хамули деб талаффуз этишган. Қумул топонимининг этимологик келиб чиқиши «Қумли» сўзидан деб тахмин қилинади Чунки асрлар давомида Такламакон чўлининг қуми атрофларга ёйилиб бориши туфайли кўп қадимий шаҳар- лар қум тагида қолган. XX асрнинг ўрталарида Қумулнинг тўрт томони қумликдан иборат эди. Бу қумликларда марҳум одам- ларнинг очилиб ётган бош суякларини тез-тез учратиш мумкин эди.

У чинчи гуруҳ ш архларга кўра, аслида Шарқий

333 Ушбу маълумстглаги Ян Шигу, юкорида изохданганидек, 629-656 йилларда фаолият кўрсатган сарон тарнхчнси бўлган.

> 4 Чжукггуо гужнн димннг дацидян. 528-6.Тингчжоу — ХХР таркибидагн Шинжянг-Уйгур автоном районинннг маркязи

Урумчи шаэфи кўэда тутилган [Чжунггуо гужин диминг дацидян. 697-6.].*л Чжунггуо гужин диминг дацидян. 528-6.

171

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 172: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Туркистондаги Чилян тоғи билан Гансудаги Чилян тоғи бир тоғ тизими бўлиб, у махдллий халқ тилида Тангритоғ, яъни Осмонўпар бапанд тоғ деб аталар эди. Хитойлар уни таржима килиб, Чиляншан деб талаффуз этишган. Вает ўтиши билан Чиляншан Тян-шан деб аталадиган бўлган. Замонавий хитой тилидаги «тян» қадимда «Гейлян», «Тилян» деб ўқилган ва «осмон» ёки «баланд» маъносида ишлатилган 537. Ушбу тоғ тизимининг Гансудаги кисми Жанубий Танфитоғ, Шарқий Туркистондаги қисми эса Шимолий Танф итоғ деб номланган. Бунинг далили сифатида «Шижи»ги «Фарғона тазкираси» («Дайюан чжуан»)нинг уйғурча тарижимасига берилган ва «Икки Хан сулолапари тарихига оид маълумотлар» номли тўпламдаги хабарларга ишора қилиб ёзилган шархди538 келти- риш мумкин: «Чилян-шан Танфитоғнинг Гансу ўлкасидаги қисмидир. Ҳунлар даврида Шинжянг (Ш арқий Туркистон — А.Х.)даги Танфитог Шимолий Танфитоғ, Гансудаги Танф итоғ

539эса Жанубий Танф итоғ деб номланган»Тўртинчи гурух ш арҳларга кура, Чилян-шан Шаркий

Туркистонда жойлашган. Масалан, Шарқий Туркистон хақида маълумот берадиган энг қадимий сафарнома хисобланган «Му Тянзи чжуан» («Танфи ўғли Му хақида баён»)да «Жихай куни

(мил. авв. 989 йил 3-ойнинг 2-куни) Янжюй ( ^ 1 ё ) ва Юйчжи

текислигига ( Д № £ ¥ ) етиб келинди»540, деб ёзилган. Кўҳна манбалар устида кўп тадқиқотлар олиб борган йирик олим Ванг Говэйнинг аниқлашича, Юйчжи Рузие (Ю эчжи) топонимининг қадимийрок транскрипцияси бўлган. Ушбу маълумотдаги учинчи иероглиф чжи ф амматик жиҳатдан аникловчи вазифасини бажариб, у бирон-бир жойнинг, нарсанинг, киши- нинг ёки воқеаларнинг кимга тегишли эканлигини билдирган. Охирги иероглиф пинг «текислик» маъносини англатган. Шундан маълумки, аслиятдаги «Юйчжи чжи пин» Рузие дала- лари ёки текислиги деб таржима қилинади. Му Тянзи Янжюй

(5§1Ш)дан Юйчжи ( /^ Й )га бир кун давомида етиб келган. Демак, бу жойлар бир-бирига яқин бўлган.

397 Снчоу чжилу д&цидян. 217-6 , Ксйинки ханнома 504-6.311 Тарихнй хотиралар. 390-6.зм Ўша жойдаМ0Гу шишинг жи. 6-6.

172

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 173: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Айрим тарихчилар Янжюй топонимини Г ан су 541 ўлкаси (Хэши йўлаги)даги Ганчжоу ва Пинглянг вилоятлари билан тақ- қослашади. Лин Мэйцуннинг фикрича542, «Мутянзи чжуан»даги «Янжюй» Янчжи-шан номли тоқка туғри келади. Янчжи-шан эса Тангритоғнинг Ш аркий Туркистондаги, аникроғи, Урумчи шахрининг шарқий томонидаги Баркулга яқин ерда жойпашган бир бўлаги бўлмиш Қарлиқгоғнинг хитойча номидир.

«Шижи» («Тарихий хотиралар»)нинг 109-бобида «Чилян-Тян-шан» топонимига оид бир изоҳ мавжуд. Унда «Сюй Гуанг ( й*

Ж)нинг эикр этишича, Дунхуангдан ғарб сари юрилса, Тян-шанга етиб борилади141 Шунинг билан бирга ушбу шарҳда Танг сулоласи даврида (618—907) яшаган Сима Чжэня (^®?ХЙ) каламига мансуб

«Суойин» (8иоу1п ЗЙ Й - Номаълум сўзларнинг талкини) номли шархдар тупламидан келтирилган изоҳ бор. Унда илгари ўтган Ан Жингчжуо исмли бир олимнинг кайд этишича, «[Тян-шан]Гарбий замин (Шиюй544 )даги Пулэй (Баркўл) ва Шихэ345 дарёси ёнидадир

Утмишда битилган асарларда Бай-шан (Оқтоғ) ёз ва қишда оппоқ кор билан қопланган, ҳунлар бу тоғни Тангритоғ (Тян-шан) деб аташар эди. Қадим замон тарихчилари ёэиб қолдирган «Куоди чжи» («Эгаллаб олинган ерлар тафсилоти») номли асарда «Тян-шан қадимда Бай-шан (Оқтог) деб аталар эди. Ҳозирги даврда бу тоғ Чулуоман-шан (Й)Ш®Ш - Чўлпонтоғи) деб номланади ва у Иву (Ичжоу - Кумул вилояти)54*’ нинг шимолий томонида ва ундан 20 ли (11.52 км) нарида жойлашган. Иву пойтахт [Қадимий Хитойнинг маркаэи Чанъан]нинг ғарбида 4416 ли (2543.616 км) масофа нарида жойлашган»547.

«Шижи. Шюнгну лечжуаШ» номли асарда зикр этилишича, «Чилян Тян-шан ва Байшан деб ҳам аталади»548, бу тог Шаркий Туркистонда жойлашган.

М| Ўша всар. 10-6.М2 Лин ЛТэнцуи. Хан Танг Шнюй юй Чжунггуо вэнминг. 74-6мэ Шижи. 1028 (1028>б

Ушбу жойда Шаркий Туркнстон кўэда тутилганМ1 Шихэ - сўэма-сўэ таржима килганда, «Ғарбнй дарв» демакдир. У Хувнгхэ

дарЕсининг нрмокларидан бирн хисобланади (Цихай. 1832-6 ).м Иву - хоэиргн Қумул (хнтойча Хами) шахрининг кадимги номи Иаиргул топо-

нимннинг хитойча тракскрипцияси.м’ Шижи. 1028 (102Й)-б541 Лин Мзицун. Хан Танг Шиюй юй Чжунггуо вэиминг . 74-6.

173

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 174: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Қадимий хитой манбаларидаги Марказий Осиёга оид маълу- моггларнинг уйгурча таржнмаларида «Чилян-шан» топоними Шарқий Туркистондаги «Байшан» (Оқтог) эканлиги таъкидланади. Бунинг далили сифатида Чилян-шан топоними ҳунлар тилидаги Тангритоғнинг хитойча транскрипцияси эканлиги 54Чва «Шижи»нинг99-бобида «Чилян-Тяншан» (Э Д Э ^ Ш )550 топонимининг учрашиайтилади

«ТосЬапзсЬея Е1ешеп1агЬисН» номли асар муаллифлари евролалик олимлар В.Краузе ва В.Томас (^.К гаияе, ^ .Т Ь о т а з ) «Қарлиқ» сўзини «шарқий тохар тили»да қора ранг маъносини англатувчи «эркент» (егкеп!)551 билан таққослаб, «Қарлиқтоғ» топонимининг келиб чиқишини тохар тили билан боғлаганлар. Буни тўгри деб бўлмайди. Чунки Хитой манбаларидаги «Байшан» топонимидаги «бай» иероглифи қадимда «ок ранг» ва «ғарб томон» маъноларида ишлатилган552 Шу асосда «Байшан» топо- нимини «Оқтоғ» ёки «Ғарбий тог»нинг таржимаси деб тушуниш мумкин. Қор билан қопланган тоғ ҳам «Оқтог» ёки «Қорликтоғ» дейилшни эҳтимолдан холи эмас.

Мазкур фикр хитой олимлари томонидан ҳам айтиб ўтилган. Чунончи, Лин Мэйцун турли маълумотларни тахдил қилиш асо- сида хитой манбаларида учрайдиган Чилян-шан Шарқий Тур- кистондаги Баркўлнинг шимоли-шарқида жойлашган Қарлиқ- тоғ, деган хулосага келган553 Шунинг билан бирга ушбу хитой олими «Чилян-шан» тоғи «Баликун-шан» («Боркўл тоғи») деб аталишини таъкидлаб ўтган. «Мил. авв. III асрда, деб ёзади у, рузиеликлар Боркўл-тоги (Баликун-шан)ни Харлик-тоғ (Қорлиқ- тог, хитойча Хаэрлик-шан) деб атаган ва уни ўзларининг марказига айлантиришган. Шу асосда атрофдаги яйловларни назорат қилишган. Рузиеликлар ғарбга кўчиб кетганидан сўнг, уларнинг ўрнини ҳунлар эгаллаган. [Хан кўшинлари қумон- донлари] Хуо Цюйбин ва Бан Юнглар кетма-кет ҳунларга карши ҳарбий юриш килиб, уларни Янчжи-шан (Хаэрлик-шан) ва Чилян-шан (Баликун-шан)дан сикиб чикарган. Шундан кейин ҳунлар орасида Янчжи-шан билан Чилян-шаннинг қўлдан

Ханнома. 60-6.,и Ўша асар. 43-6.151 Лип Мэйцун. Хан Танг Шиюй юй Чжунггуо впнминг 74-6.

Ханюй дазидян. 4-жилд. 2642-6; 6-жилд. 4046-6; Ходжаев А. Иэ истории лревних тюрков 43-6.

Лин Мэйцун. Хан Таиг Шиюй юй Чжунггуо вэнминг. 75-6.

174

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 175: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кстганлиги ҳақида қўшиқлар пайдо бўлган»554.Мисол тариқасида шу қўшиқ матнининг қуйидаги икки мис-

расини келтирамиз:«Чилян-тоғи қулимиздан кепини молларимизнинг кўпайиши

учун жой қолмаганидир. Янчжи-тогидан жудо бўлганимиз хаётимиз маъносининг йўқолганидир»555.

Лин Мэйцуннинг асосли равишда таъкидлашича, яйловлар чорвачилик ҳаётининг асосий манбайи ва ҳаракат ҳудуди бўлган. Шу нуқтаи назардан келиб чиққанда, рузиеликларнинг иккита маркази бўлганлиги табиийдир. Уларнинг ёзги турар жойи, албатта, Тангритоғнинг шимол томонидаги Боркўл кўли ёнидаги яйловда бўлиши керак, зеро кўл атрофининг иқлими юмшоқ ва ўсимлик дунёси жуда бой ва гўзал. Бу тоғнинг жанубидаги худуд эса иссиқ ва нисбатан чўлроқ ерлардан иборат Унинг иккинчи ёзги маркази (резиденцияси) Чингхай (Булунтохай, Ж илиху)556 кўли атрофида ҳам бўлиши мумкин. Ушбу фикрнинг далили сифатида олим куйидаги икки маълу- мотга эътибор қаратади:

1. «Хоу Ханшу»нинг «Ғарбий мамлакатлар тазкираси» бобида зикр этилишича, !23-йилда Хан сулоласининг Дунху- ангдаги вакили Чжанг Дангнинг император Сюндига йўллаган хабарномасида «шимолий ҳунлар ҳукмдори Хуян Пулэй (Баркўл) ва Цин (Цинхай) оралиғида кўчиб юришган ҳолда Ғарбий замин (Шиюй)даги борча мамлакатларни назорат қилиш моқда»551, дейилган. Ушбу маълумотдаги Пулэй Баркўлга, Цин эса Булунтохай (ҳозирги Жилиху)га тўғри келади. Иккинчи кўл Ш арқий Туркистоннинг шимолий қисмидаги Урунгу (Улунгу) дарёси ёнидаги кўлдир. Цин топоними рузиеликлар тилида «хон саройи» маъносини англатувчи «чина», «жина» сўзидан келиб чиққан558.

2. «Хоу Ханшу»нинг «Бан Юнг тазкираси»да таъкидланишича, 126 йилда Шарқий Хан қўшинлари ҳунпар хукмдори (ванг) Хуянни мағлубиятга учратган. Шундан кейин ушбу ҳукмдор ўз одамлари билан Каънга (Ка-П£а) дарёси бўйларига бориб жой-

5.4 Ўша асар. 75-6.3.4 Ўша асар. 74-6.

Ўша асар, 75-6. Ғарбий Хан империясининг (мил. авв. 206 - мил. 6 й.) тарихий харитасида Цинхай топоними Шаркий Туркистондаги Қорашар шахри ёнида жойлашган Баграшкулга тугри келади [Чжунггуо шигао диту жи. I-тўплам. 2-нашр. 29-6.],

33 Лим Мэйцун. Хаи Танг Шиюй юй Чжунгтуо вэнминг. 75-6.358 Ўша жойда.

175

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 176: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

лашган554. Мазкур дарё номи Каънгу (Ка-п£и), замонавий хитой тилида Ку-ву (Ки-«ш) деб номланган бўлиб, у хозирги Урунгу (Улунгу) дарёсига тўгри келади560.

Лин Мэйцуннинг рузиеликларнинг иккита ёзги маркази бўлганлиги ҳакидаги хулосаси асосли, деб ўйлаймиз. Чунки жугрофик нуктаи назардан олиб қараганда, Баркўл ва Булун- тохай кўллари атрофи от бокишга ниҳоятда кулай бўлган. Шу боис рузиеликлар шу жойларни ўзларининг марказига айлан- тириб олиши мантиқан тўғри. Нисбатан олганда, ҳозирги Дунхуанг худуди дашт ўртасида жойлашган кичик жой бўлиб, унинг атрофи гиёҳ ўсмайдиган тоглар билан ўралган. Бу ҳудуд- да иктисоди асосан от боқишга мослашган Рузие давлатнинг жойлаши эхтимолдан ҳоли.

Дунхуангнинг ғарби-жанубида жойлашган Қумтоғ (Қумдан ташкил топган тог тизими)да ҳеч қандай гиёҳ ўсмаслиги туфай- ли у чорвачиликка ярамайди. С ули 561 (суви бор маъносини англатади), Сули-Наншан (Сули Жанубий тог - суви бор жанубий тоғ), Толай-Наншан (Омадли Жанубий тоғ) номли тоғ- лардан окиб келадиган сувлар Дунхуангнинг шарки-шимол томонидан оқиб ўтиб, кумликда йўколиб кетади.

Сув бўйларида жойлашган ўсимлик ўсадиган жойларнинг майдони катга эмас. Шу боис бундай жойда ҳам от боқишга мослашган давлатнинг жойлашиши гумон. Шунинг учун бир неча аср яшаган ва от бокишга асосланган Рузие давлати ҳо- зирги ХХРнинг Гансу ўлкасидаги Дунхуанг ва Чилян тоғлари оралиғидаги дашт ерларда жойлашган бўлиши мумкинми, деган савол туғилиши табиийдир.

Рузиеликларнинг ёзги турар жойи ҳақида сўз юритилар экан, албатта уларнинг кишки маркази каерда бўлганлиги ҳам китоб- хонларни кизиқтиради Лекин унга жавоб топиш учун асос бўладиган аник маълумотлар ҳозирча учрагани йўқ. Биз факат баъзи маълумотлар ва археологик топилмаларнинг таҳлили натижасида тахмин килишимиз мумкин, холос. Баркўл кўлига яқин ва кўҳна шаҳар харобаси ҳозирги Турфон водийси ҳуду- дида топилган. Қолаверса, бу жой денгиз сатҳидан анча паст- ликда бўлиб, унинг кишги харорати илик бўлган. Бундай жой-

Ўша жойда.560 Ўша жойда.161 Сулихэ - Вулунгур (Булунжиэр) дар£сининг хитойча номи.

!7й

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 177: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

нинг қишки марказ бўлиши мумкинлиги мантикка якин, чунончи, икки марказ бир-бирига якин бўлиши ва яшаш шарои- тининг қулайлиги мўътадил иқлимга боғлик бўлиши табиий ҳол.

Имкониятимиз доирасидаги бирламчи манбарларда келти- рилган маълумотларни ўрганиш ва таҳлил қилиш асосида қуйидаги хулосаларга келдик.

Юкорида кайд этилганидек, кадим замонда Шарқий Туркис- тондаги Тангритоғ ва Гансу ўлкасидаги Чилян тоғи яхлит бир тоғ тизими бўлган. Унинг шаркий қисми дашт, Шарқий Тур- кистон бўлаги кўкаламзор, тоғ этакларида тоғ ирмоқлари оралиғида яйловлар кўп бўлган. Мазкур тадкикот муаллифи буни кўп йиллар давомида кузатган. Ана шу яйловлар рўзиеликларнинг истиқомат жойлари бўлганлиги тарихий ҳақиқатдир Қолаверса, замонавий хитой тилида Гансунинг жанубидаги Тангритоғ бўлаги Чилян-шан, Дунхуангнинг ғарбидаги қисми эса Тяншан деб ном- ланиб қолган. Аслини олганда, бу икки номнинг биринчиси қадимий хитой тилидаги, иккинчиси эса замонавий хитой тили- даги топонимлардир. Замондош тадқиқотчиларимиз ану шу фарқ- дан бехабар қолиб, Чилян тоғини Гансу ўлкасининг жанубида, Тангритоғни унинг ғарбида жойлаштиришган. Рузиеликларга тегишли маълумотларнинг камлиги, борларининг эса яхлит тахдил қилинмаганлиги, тоғ тизимини юқоридан туриб кузатиш имкониятига эга бўлинмаганлиги мазкур топонимнинг ўрнини аниқлашда чалкашликларга сабаб бўлган. Шунинг учун баъзи тарихчилар Чилян-шаннинг шаркий кисмига асосланиб, уни Гансу ўлкасида жойлашган, деб ҳисобласалар, бошқалари тогнинг ғарбий қисмини назарда тутиб, шаркий Туркистонда жойлашган, деб тах- мин киладилар Ваҳоланки, хар иккала фикр муаллифлари хакпар Фарк уларнинг масалага бўлган ёндашувларидагина, холос.

Олдинги параграфларда айтиб ўтилганидек, «Чилян» шакли- нинг «Тян»га ўзгариши туфайли манбаларда бу тоғ тизмасининг ғарб томони янгича «Тян шан» номи билан юритила бошлаган, унинг шарқий қисми эса эски «Чилян-шан»лигича колган. Мазкур хулоса кадимий Дунхуанг жойининг ўрнини аниқлаш билан хам тасдиқланади Бу ўринда авваламбор манбалардан олинган қуйидаги маълумотларга эътибор қаратмоқ жоиздир.

1. «Ханшу»нинг 96-бобидаги «Асуэн-гуо» (замон. Усун- гуо В Усун ёки Уйсун давлати) бўлимида ёзилишича,«Дастлабда Чжанг Чян айтдиким, илк даврларда усунлар ва дай- рузиеликлар Дунхуанг тоғ этакларида ёнма-ён яшаганлар» (Й5 М

177

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 178: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Мазкур маълумот «Тунгдян»563 аа «Тайпинг хуанюй жи»564 каби манбаларида ҳам такрорланади Шу ерда таъкидлаш жоиз- ки, келтирилган жумлада Дунхуанг сўзидан кейин «гаян» (И русчада сянь) иероглифи қўлланган. Хитой иероглиф- ларининг катта луғатида кўрсатилишича, иккинчи ўкилиши, яъни «шян» деб ўкилганида, у «катта масофа», «кагга оралиғ», «катта худуд» ва «тоғлар ўртасидаги текислик» каби маъноларига эга- дир 63 Масалан, агар қадимги матнларда «шян» иероглифи дарё ёки кўлнинг номидан кейин ёзилган бўлса, у киргоқни англа- тади. И.М.Ошанин тахрири остида тузилган хитойча-русча сўзлар лугатида бу маъно келтирилмаган566. Масалан, «Тунг- дян»да «Шихай шян» ( Э Ш И ) сўз бирикмаси учрайди567. Бу мисолда «шян» иероглифи «Шихай» («Ғарбий денгиз»)дан сўнг кўлланган. Агар «шян» иероглифини «оралиғида» деб таржима килиб ишлатсак, унда ноаниклик ёки мутлок хато маъно келиб чиқади. Бу бирикмани фақат «Ғарбий денгиз атрофи» ёки «Ғар- бий денгиз кирғоқ бўйи хУДУДлари» деб таржима килиш керак. Шунинг учун «Дунхуанг шян»ни «Дунхуанг атрофидаги дала- лар ёки кенгликлар» деб тушиниш мантиқан тўғри бўлади.

Бу хулосанинг тўғрилиги қадимий хитой манбаларининг кеч бирида Дунхуанг шахар ёхуд вилоят деб кўрсаталмаганлиги билан хам ўз тасдигини топади. Одатда уларда кддимги хитой тарих-чилари ҳар бир географик ном топонимдан сўнг шаҳар (чэнг М),

вилоят (чжоу #1), ўлка (шян |^)ни англатувчи иероглифларни қў- шишган.

2. «Шижи»нинг 123-бобидаги «Фарғона тазкираси» бўлими- да ҳам илгари Рузиенинг Дунхуанг ва Чилян кенгликларида жойлашганлиги хакида маълумот учрайди. Аслиятда у куйида- гича берилган: «Ши Рузие (Юэчжи) жюй Дунхуанг Чилян шян»

( Й Я К Ш Я Й ^ Р Ш И ) 568. Уни «Дастлаб Рузие Дунхуанг ва Чилян атрофида жойлашган», деб таржима қилиш тўгри бўлади.

,<5 Ханшу. 2374 (1166)-бТунглян. 3-жнлд. 2724-6.

1М Т а йп ин г хуаню й ж и. 182-боб. 1б-б.!6! Ханюай дазидян 7-исилд. 4241-4242-6.5“ Ошанин И.М. Китайско-русский словарь. М., 1952 343-6. Ш у муаллифнинг

Большой китайско-русский словарь. В 4-х томах М . 1984. Т 3 С. 142-143.167 Тунгдян. 3-жнлд. 2712-6.5И Ш иж и 1 138(1 138)-6.

178

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 179: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Унда «шян» иероглифи кадимда Гиейлиен (СлеГПеп) деб талаффуз этилган «Чилян» топонимидан сўнг келтирилган. Мазкур маълу- мотнинг уйгурча таржимасида «шян» иероглифи «оралиг» маъно- сида ишлатилган564, Н.Я.Бичурин таржимасида ҳам шундай ҳолат кузатилади570. Бизнинг фикримизча, «шян» иероглифи «оралиғ» эмас, «кенглик», «яйлов» деб таржима қилиниши керак. Шунда Дунхуанг тоғнинг номи бўлган, деб ишонч билан айтиш мумкин.

Бундан ташқари, келтирилган маълумотда Дунхуанг топоними

ифодаланган «дун» иероглифи олдида олов белгиси ( ‘X . ) йўк. «Ханшу»нинг 96-бобидан келтирилган мисолда эса ушбу белги

билан ёзилган «цун» ()8) иероглифи ишлатилган. Одатда мазкур иероглиф ҳозирги Хэши йўлагидаги Дунхуанг номини ифодалаш учун ишлатилган. Бу ўзгариш, албатта, кейинги давр тарих- чиларини нотўгри тушунчага олиб келган бўлиши эҳтимолдан холи эмас.

3. Хан сулоласи даврида замонавий Дунхуанг шахрининг

номини ёзиш учун олдида хуо ( X олов) белгиси кўшилган

«дун» (®{) иероглифи туен (1иеп) деб тапаффуз этилган ва олов ёғдусини англатган. Иккинчи хуан иероглифи кадимда чжуан Оиап£) деб ўкилган ва «олов ёғдуси», «саҳар (кунчикар)», «катга» каби маъноларга эга бўлган. Шунга кўра таъкидлаш мумкинки, ҳозирги Дунхуанг шаҳрининг кадимги талаффузи Туенчжуан (Тиеп-]иап§) бўлган ва «катта олов ёғдуси» маъносини билдирган. Унинг иккинчи кадимги хитойча номи «Шачжоу», яъни «қумли дала» ёки «қумли вилоят» маъносида қўлланган. Қадимги турк тилида у чўлда, даштда жойлашган жойни англатадиган Дашт-ата, Дакш -ата5 1 деб номланган. Шаҳарнинг хар иккала номи ҳам ҳозирги Дунхуангнинг географик жойлашуви ва холатини бил- диради.

4. «Ш ижи»да Рузие мамлакатнинг жойлашган ерини ифодалаш учун кўлланилган Дунхуанг топонимини ёзиш учун ишлатилган «дун» иероглифи олдида олов белгиси кўйилмаган. Бироқ анча илгари даврда ёзилган «Шанхай жин» асарида Дун- хуанг-шан (Дунхуанг тоги) топоними учрайди. Лин Мэй-

и " Тарихий хотиралар 491-6.110 БичуршI Н.Я. Собрание сведений . Московскос иэд. Т. 2. С 151.5,1 Тарихий хотиралар. 521-6.

179

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 180: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

цуннинг фикрича, Дунхуанг-шан (Дунхуанг тоги) Урумчи ёнида жойлашган Буогда-шан (Буғдо тоғи — «катта ёки улуғ тоғ»ни

572англатади) тоғига туғри келади . Ушбу тоғ Тангритоғ (Тян- шан)нинг бир қисмидир. «Чжунггуо гужин диминг дацидян» номли лугатда келтирилишича, мазкур тоғ Шарқий Туркис- тондаги Карашар шаҳри ёнида жойлашган573. Бу шахдрнинг ёнида Дунхуанг дарёси хам бор574. Қадимда Дунхуанг-шан Туэн шуэн- шан ёки Туэн шун-шан (Тиеп-яЬиепд-яЬап, Тиеп-яЬипё-яЬап) деб талаффуз этилган. Мазкур топонимда «шан»нинг тог маъносини англатиши мукаррар. Ҳозирги Дунхуанг топоними кадимда Туэнчжуан (Тиеп-)иап£) деб талаффуз этилган. Кўриниб туриб- дики, уларнинг замонавий ўқилиши бир хил, бир мунча фарқ уларнинг қадимги ўкилишидагина кузатилади. Бу эса ўз ўрнида Чжан Цян ўзининг баёнотларида Дунхуангни тилга олар экан, Шаркий Туркистондаги Дунхуанг-шанни назарда тутган, деган хулосага асос бўла олади.

5. Чжан Цянг элчилик вазифасини ўтаётган вактда Хэши йўлагидаги Шачжоу (Қумли вилоят) Дунхуанг деб номлан- маган575 Шунинг учун хам хитой элчиси ўз хисоботида ҳозирги Дунгхуан тўғрисида гапира олмаган.

Келтирилган маълумоларнинг тахдилидан куйидаги хулоса- ларни келтириш мумкин:

Қадимда рузиеликлар Танф итоғ (Тян-шан)нинг Шарқий Туркистон қисмида жойлашган яйвловлар ва улар атрофидаги жойларда яшаган. Улар кучайганда, Рузие (Ғузер) давлатининг таъсир доираси яна хам кенгайган. Бошқача қилиб айтганда, улар Карашар ва Урумчи вилоятларидан бошлаб, Хэши йўлаги ва Ордос далаларини ўз ичига олган.

3,3 Лин Мэйцун. Хан Танг Шиюй юй Чжунгтуо вэнмннг. 77-6. 971 Чжунггуо гужин диминг дацидян Я98-6.174 Ўша жонда.979 Лин Мэйцун. Хан Танг Шиюй юй Чжунггуо аэнмннг. 76-6.

180

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 181: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

РУЗИЕ (ЮЭЧЖИ) АТАМАСИНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ

Хитой манбаларида учрайдиган юэчжи атамаси кўпдан бери дунё олимлари орасида жиддий мунозаларга сабаб бўлиб келмоқда576. Айникса, ушбу ном билан аталган халқнинг этник келиб чиқиши масаласи олимлар орасида турли фикрларнинг пайдо бўлишига олиб келган. Мазкур манбалардаги Фарғонага оид маълумотларни ўзбек тилига таржима қилиш жараёнида биз хам ушбу атамага муносабат билдиришни максадга мувофиқ, деб хнсобладик. Чунки бу маълумотларда юэчжи атамаси куп учрайди. Қолаверса, мазкур этноним билан аталганлар тарихимизда катта ахдмият касб этган Кушон хонлигининг асосчиларидир.

Шунга кўра, бизни кизиктирган маълумотларни ҳамда сўнги 30 йил давомида Хитой Халк Республикасида нашр этилган асарлардан ўрин олган тадқиқот натижаларини ўрганишни, хусу- сан, юэчжи атамасининг келиб чикиши, унинг билан номланган халқнинг илк ватани ва этник холати каби масаларга эътибор бериб кўришни лозим топдик ва бу ишни таржима қилинган маълумотлар асосида эмас, балки қадимги асл хитой манбаларига ва археологик маълумотларга суянган холда амалга оширдик. Тадқиқотларимизнинг асосий мазмунини Алмати (2007), Шанхай (2008), Турфон (2009) ва Урумчи (2010) шаҳарларида ўтказилган халқаро илмий конференцияларда маъруза килдик хамда катор илмий журнал ва тўпламларда нашр этдик577 Юэчжипарга оид тадқиқотларимизнинг тўла матни 2010 йилда Тошкентда, 2011 йилда Алматида «Из истории древних тюрков (сведения древнекитайских источников)» номли монография шаклида чоп этидди578. Ундаги баъзи бир тезисларни, яъни мазкур тадқико-

” ‘ Ўшяасар. 95-101-«.5,1 Каранг: Ходжае* А. О трансформаиии «юэчжи» из топонима н этноним / / Вопрось!

истории и археопогии Запааного Казахсгама. Випуск 3. Урдльск, 2004. С. 68-77; Шу муаляифнинг. О траисформации «юэчжи» ш топонима в этнсним // 0'гЬек15иэг1 (апх1. Кг 1.2005. С. 3-14; Шу муаяяифнинг. НовиЙ вгглял на проблему локалюаиии терркгорин государства Руэие (Юэчжи) // Лунвэн тиганг (Теэиси научних докладов). Синьизян тулуфаньсюэ яньизю юаиь (Синьшянсжий инсгкгуг турфановсдсниа), 19-21 октябрь 2008 г. С 328-330; Шу муамифнинг К проблеме локалнэации мсста обитания рузийиев (юочжн) в первом тнсячьлетии до н.э. // Х|1оу5Ьигиж11кп1П2 бо1гагЬ ша&а1а1ал: АкПо^уа, 6а1&а(а, 1алх, 1 ^ 0 6 уз х^уоза! таза)а1ал ТобЬксШ 2009. С. 13*22; Шу муапяифкинг. К вопросу этимологки этнонима рузие (юэчжи) // Эгнос ва маданшгт: анъанавийлик ва замонавийлик. Ташкент, 2010. С. 55-64: Сведенил китанских исгочников о тюркском происхождснии Кушанского царства // Наииональная исгориятэтар:теореткочиетодологичосхие проблеми. Вьшуск2. Казань 2011. С. 3-27.

*™Х6джаеиА Изисторнидреанихтюрков. С .220.

181

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 182: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тамиз мавзусига оид хулосаларнинг қискача мазмунини ушбу китобимизда хам келтиришни лозим топдик.

Шу ерда изох бериб ўтиш жоизки, хитой манбаларида ва ада- биётларида замонавий талаффузда «юэ-чжи» (уиэ-хЪО деб ўқил-

ган икки иероглиф <Т1 & ) кадимги хитой талида «рузие», <фуцие», «нгузие» деб ўкилган. Шунинг учун биз асарларимизда шу икки иероглифнинг қадимги ўқилиши билан, яъни <фузие» шаклида ишлатилишини тўгри, деб хисоблаймиз. Бироқ тадқиқотла- римиз натижасида «рузие» атамаси давлат номи бўлган «Ғуэер» сўзининг транскрипцияси эканлиги аниқланди. Кадимий Хитой анъаналарига кўра, аксарият ҳолларда давлатнинг ташки- лотчилари хам унинг номи билан аталган. Натажада Руэие (Юэчжи) бир вақтнинг ўзида ҳам топоним хам этноним сифатида ишлатала бошланган. Бу ҳол маълум қийинчиликлар тугдиради. Шу боиз Рузие (Ғузер) давлатининг номи этноним сифатида қўл- ланганда, унинг <фузиеликлар», «ғузерликлар», <фузиелар», «юэчжилар» шаклларини ишлатишни маъкул хисобладик

ХХРда уйгур тилвда чоп этилган айрим тарихий китобларда, жумладан хитой манбаларининг таржималарида мазкур атама «явчи» деб ёзилган. Бироқ бунинг сабаби ва атаманинг маъноси айтилмаган.

Атамани замонавий хитой тилида юэчжи деб ўқилган икки

иероглиф ( Я Й ) билан ёзиш анъанаси милоддан аввалги Ш-Н асрда пайдо бўлган. Бинобарин, айнан шу даврда тарихий саҳнада пайдо бўлган ва кадимий Хитойни илк бор бирликка келтарган,бироқ кисқа давр мавжуд бўлган Чин (Ш - мил. авв. 221-206) сулоласи ёзув, пул ва ўлчов масалаларида юритилган турли бирликларни умумлаштириб, ягона қоидага амал қилдирган эди.

Юэчжи атамаси пайдо бўлишвдан олдинги минг йилдан зиёд вақт давомида уни ёзиш учун талаффузи бир-бирига яқин, ёзилиши ҳар хил бўлган иероглифлар ишлатилган. Масалан, «Му Тянзи чжуан» («Тангри ўгли Му ҳақида баён»)да мазкур атама

п|р\уо-1]е, п§1\УО-1С1е (Ж Й ) (зам. ўқил. юйчжи), «Шан хай жинг»(«Тоғлар ва денгизлар қомуси»)да - Пё1\уа1-с1не, пе1\уа1-1с!е, пеик-

сЬ]е (.й 3£) (замон.ўқил. юэчжи), қадимги замон тарихчиси Ва

183

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 183: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Хуэйнинг «И Чжоушу» («Чжоу сулоласининг йўқалган тарихи»)га574 ёзган шархларида - п ^ ш е-^ е , п§1ше-71е, п£0-21е,

пвеи-21е ( ^ Й - зам. ўқил. юйчжи)з8и, айрим кадим замонда би-

тилган кичик асарларда оу-1ае оу-бе - зам. ўкил. оучжи),

п§1ше-121е, п£1еи-21е ( ^ К - зам. ўқил. нючжи)ЗЯ| шаклида учрайди. Агар атамани ўкишга унинг барча ёзилиш шаклларини умумлаш- тириш нуқтаи назаридан ёндашилса, у қадимги хитойлар тилида П£1\У021е, п£1шо121е Пё'990-сЬ1е, п§1ше1-сЬ1е, п{рше-1ае, п§о-сЬ1е деб талаффуз этилганлигининг гувохи бўламиз. Агар хитой тили- да «г» товушининг йўқлиги, сўзлар (иероглифлар) энг камида икки товушдан, яъни бир ундош ва бир унли товушдан ташкил топиши, ажнабий сўзларнинг охири ундош товуш билан гугаганда, уни тушириб колдириш ёки унга унли товуш кўшиб ишлатилиши ҳисобга олинса, қадимий хитой тилидаги бу талаф- фузлар «Ғуз-йер» ёки «Оғуз-йер» атамасининг транскрипцияси эканлиги яққол кўринади.

Шулардан маълумки, «Нгузие», «Рузие» атамалари кадимий хитой манбаларида давлат номи сифатида ишлатилган. Аммо бу атамалар «ўғуз» ёки «ғуз» сўзидан келиб чиққан. Угуз сўзи эса

бцйг (окйг, оуиз , хозиргн ўзбек тнлнда хўкиз) маъносини англат- ган бўлнб, у ўтмншда қувват, кудрат рамзн снфатида ишлатилган ва Рузие давлати аҳолисининг тотемаси бўлган'*3.

Маълумкн, ўгуз қадимгн туркпар таркибнга кнрган қабнла номи бўлган. Қадимий хитой манбаларида ушбу кабила номи уху

( ,1 Ш ) шаклида транскрипция килинган зяз Кейин ўғузлар кўпайиб, улардан ташкил топган кабилалар сони ошиб борган. Маҳмуд Қашқарий (Кошғарий) даврида ўгуз қабилалрининг сони 20га етган584. Булар джазгу, джаруқлуг, чибни, джигдер (игдер), салгур, тўгер, алка, афшар, ажмур, баджат, баджундур, барс- кан, бегтили, букдуз, джунлдар, тутриқа, джаруқпуқ, ўгуз,

5” Йи Чжоушу (Чжоу сулоласининг йўколган тарихи), Чжоушу дев хам аталали. Аслида утпбу манба 30 бобдан эмёд бўлган Хан даврида у тулднрилган. Сўнг унинг хлжмн 60 бобдан иборат бўлган. Кейннналик асарнинг бир кисмн йуқолган. Шундан кейин тарнхчнлар ушбу сулолатарихнниЙиЧжоушудебаташган [Ванг Чжунгхан. Чжунггуо минэу шн 239-6.].

зв0 Ванг Чжунгхап. Чжумггуо мкнэу ши. 239-6.,И1 Лин Мзйцун. Шиюк вэпминг (Ғарб мамлакатларикинг мадан#«Г7н). Пекнн. 1995.6-6 912 Ходжае* А. Иэисгории древних тюркоп.. С. 108-109. ш Ўшаасар. 108-6.5и Ўша асар. 109-6.

183

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 184: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

кара-болук, каники585 қабилаларидир.Рус тилидаги тарихий адабиётда юэчяси атамасининг этноним

сифатида ишлатилиши анъана бўлиб колган. Ушбу одат сўнги даврда чоп этилган айрим хитой лугатларида хам учрайди. Чунончи, 1979 йилда Шанхайда кайта нашр этилган «Цихай» («Сўалар денгизи») номли энциклопедик луғатда «юэчжи кадимги халк номидир», деб кўрсатилган58й. Шунга ўхшаган фикр 1996 йидда Урумчида нашр этилган «Шинжянг лиши цидян» («Шинжянг тари- хининг лугати») номли асарда хдм мавжуд. Чунончи, «да-юэчжи кадимий халқ номидир, улар юэчжи халкининг бир кисмидир», деб зикр этилади лугатда5 1.

Нисбатан илгарироқ чоп этилган хитой лугатларида Рузие (Юэчжи) атамаси давлат номи эканлиги кайд этилган. Масалан, 1930 йилда Шанхайда нашр этилган «Чжунгтуо гужин диминг дацидян» («Хитойнинг кадимги даврдан хозиргача бўлган ер номлари катта луғати»)да «Юэчжи қадимги давлат номидир. У кадимда Гансу ўлкасининг гарбий худудида жойпашган эди. Хан даврида (мил. авв. 206-милодий 8 йилларда мавжуд бўлган Аввалги Хан давлати - Х.А.) ҳунлар томонидан тор-мор қилинган. Шундан кейин унинг ахолиси Амударё бўйпарига кўчиб кет- ган»588, дейилган. 1986 йилда Чэнгду (Сичуан ўлкаси маркази) шахрида нашр этилган кўп жилдли «Ханюй дазидян» («Хитой тили ёзувининг катта лугати»)да «юэчжи Хан даврида Ғарбий мамлакатлар (Шиюй)да мавжуд бўлган давлат номи», деб кўрсатилган 589. Айнан шундай кўрсатма 1980 йилда Пекинда қайта нашр этилган «Циюан» («С^злар этимологияси») номли энциоопедик лугатида хам ёзилган .

Юэчжи атамаси дастлаб давлат номи бўлганлиги ва у кейинги даврларда Рузие давлати аҳолиси маъносида ишлатилган этнонимга айланганлиги кадимий хитой манбаларида хам баён этилган. Масалан, «Ханшу»да «Аслида Дай-рузие чорвачилик билан шугулланувчи давлат бўлган, [аҳолиси] яйловдан яйловга кўчиб юрган, [ахолисининг] урф-одатлари ҳунлар билан бир хил бўлган, камон отувчиларининг сони 100 мингдан ортик эди»591,

111 Маҳмуд Кошгарий. Девону луготит турк. 3-жилд, индекс 391-397-6.!,й Цихай, 1496-65,7 Шинжянг лиши цидян. 17-6.!*я Чжунггуо гужин диминг даиндян 157-6.5,9 Ханюй дазидян. 3-жидя, 2130-6.!,° Циюан 2-жилд. 1472-6.5,1 Ханшу. 2370(1162)-б

184

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 185: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

деб айтилган. Мазкур маълумот 766-801 йилларда ижоди гул- лаган хитой тарихчиси Ду Ю капамига мансуб бўлган «Тунгдян» («Қонун-коидалар ва урф-одатлар баёни») номли асарда хам зикр этилган542.

Буни кадим замонда битилган хитой битикларига ва тарихий асарлардаги тушуниш кийин бўлган атамалар, иборалар ва вокеаларга шарҳ ёзиш билан машҳур бўлган, 629-656 йилларда Танг сулоласи саройида тарихчи бўлиб хизмат қилган Ян Шигу- нинг «Ханшу»даги Фаргонага юборилган Хан элчиси Чжанг Чян ва ҳарбий қумондон Ли Гуанглига бағишланган 61-бобнинг бошланишида келтирилган шарҳида аник кўришимиз мумкин. Ушбу шарҳда «Рузие гарбий заминдаги гуз (ху)лар давлатидир»

(М Й Э Й С Й Ш Й ), деб ёзилган542.«Ханшу»нинг биз илова қилаётган бобида келтирилган Чжанг

Чяннинг сўзида Асуэн (Усун) ва Дай-рузие (Да-юэчжи) деб номланганлар илгари «Чилян ва Дунхуанг атрофида жойлашган

кичик давлатлардир», деб таърифланган (ЗД21ЙЙЙ1И Ф @ Й )544.Шу жойда айтиб ўтиш жоизки, хитой элчиси «кичик давлат-

лар» сўзини Хан империясига нисбатан ишлатган бўлиши эҳти- модцан холи эмас. Чунки хитой манбаларида «шарқий гузлар (дунг-

ху) кучли, Рузие эса ривожланган ва юксалган эди» (Ж 40Я М Я й

(И), деган маълумот келтирилади595. Шунинг билан бирга ушбу манбапарда Рузие давлати асосан от боқишга мослашган мамла- кат бўлганлиги ва унинг ҳудудий доирасига Хэши йўлагидаги Лянгчжоу, Ганчжоу, Чжангъе, Сучжоу (Жючуан), Шачжоу (Дунхуанг) каби вилоятлар кирганлиги зикр этилган596 Аммо бу давлат айнан шу ерда жойлаган, деган гап эмас. Унинг худудига Тангритоғнинг Шаркий Туркистон қисми атрофидаги ерлар хам кирган.

Хитой олими Лин Мэйцуннинг хулосасига кўра, Рузие дав- лати чорвага асосланган йирик ва кучли давлат бўлган. Уларнинг энг кадимий юрти Тангритогнинг Дунхуанг деб номланган бўлаги атрофидаги жойларда бўлган. Мазкур тоғ бўлаги эса ҳозирги

5.3 Тунгдян. 3-жилл. 2675-2757-6.Ханшу. 1057(749)-б.

3.4 Ўши асар. 1958<750>б Ш и ж и 1032(1032)-6.

596 Уша асар. 1136(1136)-6.

185

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 186: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Шинжянг-Уйғур автоном ўлкасининг маркази Урумчи шаҳрига яқин жойлашган Буғдо-тоги (Буогда-шан)га тўғри келади557.

Бу хулосани хитой манбаларидаги рузие (гузер)ликларнинг азалий яшаган жойи Тангритоғ этаклари ва унинг атрофидаги от боқишга мослашган жойлар бўлганлиги хакидаги маълумотлар ҳам тасдиклайди.

Масалан, сулолар тарихи «24 тарих» («Эршиси ши»)нинг би- ринчи жилди ва милоддан аввалги 90 йилларда ёзиб битирилган «Тарихий хотиралар» («Шижи»)да рузие (гузер)ликларнинг илк ватани ҳакида келтирилган энг қаднмнй маълумотда «дастлабда рузие (гузер)ликлар Дунхуанг ва Чилян атрофида яшаган» («ши

Рузие жюй Дунхуанг Чилян шян И И » )55*, дебёзилган. Бу ҳакда илгари нашр килинган тадқикотларимизда айтиб ўтган эдик. Бирок яна бир бор таъкидлаш жоизки, ундаги «Дун- хуанг», «Чилян» топонимларининг ўрнини ва охирги «шян» иероглифининг маъносини тўғри аниклаш мухнм илмий ақамиятга

594эгадирИмкониятимиз доирасидаги маълумотларнинг таҳлилига кура,

«Чилян» атамаси Тангритоғнинг ҳунлар талаффузидаги хитойча айтилишидир. Кейинчалик бир-бирига туташиб кетган яхлит бир тоғ тизимининг шаркий бўлаги ушбу ном билан аталадиган бўлган. Дунхуанг топоними эса хозирги Тангритоғнинг бир кис-

мига тегишли номдир. Уни ёзишда ишлатилган биринчи «дун»(15)

иероглифи олдида олов белгиси ( ^ ) йўк эди.«Шижи»дан кейин ёзилган манбаларда Рузие (гузер)-

ликларнинг илк ватани ҳақида сўз юритилганда, олов белгисисиз

«дун» (Ш) олов белгилик «дун» (Ш) иероглифига ўзгатирилган. Натижада Тангритогнинг бир бўлагига тегишли Дунхуанг билан Хэши йўлагидаги Дунхуанг бир хил ёзиладиган бўлган. Бу ҳолат илк бор тилга олинган Дунхуанг тогини хозирги Дунхуанг шаҳрига тақкослашга асос бўлиб колган.

Шу ерда таъкидпаш ўринлики, олов белгисисиз ёзилган «дун»

347 Лин Мэйцун Шнюй вэнминг. 7-6.” 'Ш иж и 1138(1138)-б.577 Бу хақда каранг: Ходжаев А. Из истарии древних тюрков.. С. 117-129. Шу муаялифнинг.

Цилян-шан (Цилян-тоги) топонимининг ўрнини аниклаш муаммоси II «О'гЬек]В(0 П Ке$риЬНка51 Х |1оувЬипо$Нктнп£ <1о1гагЬ тааа1а1аг|: Л1о1оЕ1уа, Га1ааГа, 1агп, 1яР5о<1 уа луояя!» Лгту-атаПу копГегеЛ51уа:]П1Л£ та1ег]а11ап То$Ькеп(, 2011. 97-108 б.

186

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 187: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(Э$) иероглифи кадимда <1111, Шап, сЬао, <1ао, /Ьип, 1ип деб қам талаффуз этилган ҳамда «якинлик», «калинлик», «кўплик», «буюклик», «хурматлилик», «мажбур», «тепалик», «йигилиб кол- моқ», «уч оёкли идиш» каби маъноларда ишлатилган600. «Хуанг»

(й !) иероглифи қадимда «олов ёғдуси», «ёруглик», «юксаклик» маъносида ишлатилган. Ушбу иероглиф олов белгисисиз «дун» билан бирга қўшимча сифатида ёзилганда, у фақат «шэнг» (хЬеп^г=н ч м 601ш ), яъни юксалиш маъносида қулланган .

«Ханшу»нинг «Дили чжи» («Жугрофик тавсифлар») боби-

нинг 8-қисмида Дунхуанг-жюн (ОипЬиап£-]ип - Дунхуангвилояти ) топоними ишлатилган. Шарқий Хан (Дунгхан - 25-220) сулоласи хукмронлик қилган даврининг йирик олими ва амал-

дорларидан бири Йинг Шаонинг (Ш Й - тугилган ва ўлган йили маълум эмас)*02 таъкидпашича, ушбу топонимдаги «дун» иерог-лифи «буюк», <осуанг» эса «юксаклиш» маъносида ишлатилиши

«01керак .Тангритог этакларида топилган археологик маълумотларга

кўра, бу ерда бир неча минг йиллик тарихга эга бўлган маданият мавжуд эди. Шуни инобатга оладиган бўлсак, «Шижи»да «Дунхуанг» топонимининг маъноси «Буюк юксалиш», ёки «Буюк маданият замини» маъносини англатган, деган хулосага келиш мумкин.

Юкорида биз олов белгиси билан ёзилган «дун» иероглифи «тун» ( Шеп Ш) деб ҳам ўқилган бўлиб, у «олов алангаси», «олов ёгдуси», «дашт жой» маъноси англатганлиги, «Хуанг» деб ўкилган иккинчи иероглиф эса кадимда <окианг» (]иап§) деб ўкилган бўлиб, у олов белгиси билан ёзилган «дун» иероглифи билан бирга ёзилса, «катта аланга ёруглиги» маъносини билдирганлигини хамда иероглифларнинг бу маъноси Хэши йўлагидаги Дунхуанг вилоятининг жуғрофик шароитини билдириши хакида ишимизнинг юкоридаги қисмида сўз юритган эдик. Дарҳақиқат, ёз кунлари узокдан қаралса, бу тогларни коплаб турган ҳаво ловуллаб турган олов шуъласидек кўринар экан. 2000 йилнинг ёзида Буюк ипак йўлининг

* “ Ханюй дазндян. 2-жидд 146Я-6.ЙЛ1 Ўшаасар 3-жилд. 2219&

Чжунггуо гужнн мингрен дашшян. 2Э6-6. Ханюй даэилян. 3-жилд. 2219-6.

187

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 188: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

хпчирги ҳолати ва истиқболини ўрганишга бағишланган илмий экспедицияси вакгида бунга амин бўлдик. Самолётда юкоридан Дунхунг вилоятини кузитиш жараёнида мазкур вилоят қум тоглар билан ўралган даштлик ўртасидаги кўкаламзор эканлигининг гувоҳи бўлдик ва унинг марказида Дунхуанг шахри жойлашганлигини яккол кўрдик. Амин бўлдикки, ушбу кўкаламзорнинг хитойча «Шачжоу» ( ^ М ) , яъни «Қумли вилоят» деб номланиши хам айнан шу табиат манзарасидан келиб чиккан экан.

Милоддан аввалги 176-174 йилларда Рузие данлати ҳунларнинг кучайиши ва уларнинг бу давлат хукмдорларига қарши килган кураши натижасида тугатилган. Рузие (гузер)ликпарнинг аксарият қисми аввалига Или водийсига, сўнгра Рузие (гузер)ликларнинг жануб сари Фарғона орқали Амударё бўйларига кўчиб борган. Ярим асрга якин вакт давомида содир бўлган кўчиш жараёни Или водийсидан то Амударёнинг жанубий кирғоқларигача бўлган улкан замиида катта этник ўэгаришга олиб келган: маэкур минтакадаги халқнинг, яъни сакларнинг бир қисми Афгонистон ва Кашмирга чекинганЛС4.

Милоддан аввалги 130-128 йилларда рузие (гузер)ликлар Бактрияни эгаллаганидан кейин Амударёнинг жанубида Ламзие

(замон. ўкил. Ланчжичэнг С К 4 С - Бадх шахри ёнида жойлашган хоэирги Бала-Хисорга тўғри келади603) шахрини марказ килган ва Улуг Ғузер (Дай-рузие) деб номланган давлат ташкил қилган. Шу даврда ушбу давлат 100 минг оила ёки 400 минг кишидан иборат аҳолига ва 100 мингдан зиёд жангчиларга эга бўлган606. Милодий 28-30 йилларда у Кутпон хонлигига трансформация килинган. Бу жараён 5та рузие (гузер)ликлар кабилалари бошликларидан бири бўлган Цючжуцюэ-ябғу (Куджула Кадфис) бошчилигида амалга оширилган. Янги давлат тарихда Кушон хонлиги деб номланади. Маълумки, ушбу давлат тарихда катта из колдирган Қадимги

хитой манбаларида у ҳам Дай-рузие-гуо ( ^ И К И - Улуғ Рузие давлати) деб номланган.

Ғузер (рузие)ликларнинг бир кисми ҳозирги ХХРнинг Кўккўл (Цинхай) ўлкасининг шаркий кисмида жойлашган. Улар кейинчалик кянг (чялг)лар билан чатишиб кетган. Булар хитой

604 Ходжаев А Из истх>рии дрсянкх порков. . С. 149-153,‘0! Ўша асар 160-6.

Хоу Ханшу. 3825( 1315)-б.

188

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 189: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

манбаларида «Хуангчжунг рузие-ху» ( й Ф Я К ЙЙ ) деб номланади **7. Ғузерликларнинг яна бир қисми илгари яшаган жойларида қолган. Улар хитой манбаларида имо-рузие (шяо-юэчжи Ф .Я Й ) деб аталади608.

Археологик маълумотлар ва тог кояларда сақланиб қолган суратларга кўра, рузие (гузер)ликлар сочларини узун қилиб ўсти- ришган ва бошларига учли қалпок кийишган. Бош кийимига чиройли куш патларини тақиб юришган. Устига теридан тикил- ган ва от минишга қулай бўлган кийимлар кийишган. Ўлган- ларнинг бошини тери билан ўраб, шимолга каратиб дафн этиш- ган. Уларда оилавий қабр ёки бир авлодга тегишли қабристон

609қилиш одати бўлган .Рузие давлати Торим воҳасидан бошлаб, Ордосгача бўлган

жойларни назорат қилганлиги сабабли ўша даврда уларга тегиш- ли бўлган худудда уларга оид археологик маълумотлар кўп топилган610. Шуларнинг гувохдигига қўра, рузие (гузер)ликларнинг сиртқи қиёфаси европеоидларга хос, яъни кўзлари чуқур, бурун- лари қирра, баданининг ранги оқ бўлган. Масалан, 1976 йилда Хэши йўлагидаги Линтай вилоятида (хозирги Гансу ўлкасида) жойлашган Бацаопуо тепалиги остида ётган ва милодцан аввалги Х1-УШ асрлар (Ғарбий Чжоу сулоласи даври)га тегишли бир рузие (гузер)ликнинг кабрини очганда, унинг ичидан бронзадан қилинган найза учи ва бошқа қатор металлдан ясалган буюмлар топилган. Улар орасида бошига металлдан қилинган қалпоқ кийган, кўалари чуқур, киррабурун, лаблари юпқа одамнинг боши туширилган қуйма сурат бўлган6 1.

1980 йилда Ғарбий Чжоу давлатининг хон саройи жойлашган ерда (хозирги Шэнси ўлкасининг маркази Шиан шахрига яқин) чукуркўз, қиррабурун келган ок танли кишилар жасадлари топилган. Улар ёнида устига учлари чап томонга қайрилган хоч

(гУ) шакли туширилган буюмлар хам бўлган 612. Ушбу белги

9ш а асар. 3815(1305)45.; Тунгдлн 2686-6.ш Ду Ю каламига мансуб «Тунгдян» номли всарда бзилишича, улар «Ғарбий текислик

билан Чжангйе оралигцда яшаб колгвн» (Шянжюй ШипингЧжингйе чжижян В б 2 (6 ]) [Тунгдян 2735*6.]. Ушбу мэтлумотдаги Ғарбий текислик (Шипинг) Тангритогнинг Ша^кий Туркистон кнсмидагн яйлоалар, Чжангйе эса Хэшн йулагндаги жой номилир.

* Чжунгтуо Шкнжянг гудай шэхуэй шэнгхуо ши. 52-54-6.610 Лин АЬйцун. Шиюй яэнминг, 7-6.*1' Ўша асар. 7-6.<|3 Ўша жойда.

189

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 190: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

аслида бахт-саодат, омад рамзи сифатида ишлатилган613. 693 йилдан бошлаб хитой тилига асл маъносини сақлаб қолган ҳодда иероглиф сифатида кириб келган ва «\уап» деб тдсила бошлаган. Унинг эзгулик, омад ва камолот маъноси сакланиб колган614.

Шу ерда таъкидпамоқ керакки, Будда давридаги мазкур белгини XX асрдаги биз билган учлари ўнг томонга кайрилган свастика билан зинхор солиштириб бўлмайди.

Шарқий Туркистондаги Такламакон чўлининг шимолий ва шарқий чеккаларида топилган бир неча минг йиллик тарихга эга жасадлар615 ҳам бу жойларда шундай киефадаги одамлар яшаган- лигини кўрсатади. Маълумки, бу жойлар рузие (гузер)ликлар истиқомат қилган ҳудуд доирасига кирган. «Вэй [сулоласи] тарихи» («Вэйшу»)да «Турфан (Гаочанг)дан бошлаб унинг ғарбида жойлашган барча давлатларнинг одамлари чукуркўз ва қиррабурундир» (Й ® Л ) 6 '6, деб ёзилган.Юқорида айтиб ўтганимиздек, бу жойларда қадимдан турклар, жумладан рузие (гузер)пиклар яшаган.

Рузие (гузер)ликларнинг урф-одалари туркларазя, жумладан ҳунлар, асуэн (усун)пар, ямцат (янцайлар - Каспий ва Орол денгизларининг шимолий киргокларида яшаган туркий қабилалар) ва Кангкия (Кангжюй) давлати аҳолиси билан бир хил бўлганлиги ҳам уларнинг келиб чиқиши туркий эканлигидан далолат беради. Масалан, «Шижи»нинг 27-боби бўлмиш «Тян гуан шу» («Самовий ҳодисалар баёни») кисмида «Чжунггуо (Марказий давлат, яъни қадимги Хитой - А.Х.) [Ордоснинг] шарқида 4 денгиз ўртасида жойлашган. Унинг шимол ва ғарб томонида ху, ме, рузие (юечжи) деб номланган ва кигиз ҳамда теридан кийим киядиган, ўқ-ёйдан фойдаланадиган халқлар яшаган»617, деб таъкидданган.

«Ханшу»нинг «Шиюй чжуан» («Ғарбий мамлакатлар») номли 96-бобида «улуг гузерликлар (дай-рузиеликлар) билан Кангкия (Кангжюй) [ахолиси]нинг урф-одалари бир хил эди»618, деб зикр этилган.

«Зичжи тунгжян» («Ҳукмдорларга сабоқ берувчи вокеалар баёни») номли асарда «Асуэн, Кангкия, Ямцат ва Дай-Рузие давлатларининг одамлари чорвадорлар эди... Уларнинг урф-одат-

Санскрнт йувняа ушбубелги «зпуа1-за» дей ўкилади [Ханюн дааидян. 1-килд. 51-6 ]611 Циюан 1-жилд. 416-6.

Хўжаея А. Буюк ипак йўли: муносабатлар ва такднрлар 84, 105-107, 114-119-6. “ ‘ Вэйшу 9697(1 Э15)-б.

Съша Цянь. Исторические эапискн («Шижи»), Т. 4 М , 1986. С.149.‘ "Х анш у. 2371(1163)-б

190

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 191: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

лари ҳунпарникидан фарқ қилмас эди»619, деб ёзилган. Худду шу маълумот «Тунгжян жиши бэнмуо» («Мухим тарихий вокеалар баёни») номли манбада хам келтирилади6 . «Тунгдян»нинг «Канг- кия» («Кангжюй») давлатига багишланган қисмида мазкур давлат аҳолисининг «урф-одатлари улуг ғузерликлар (дай~рузиеликлар)д&.н фарқ қилмас эди»621, деб таъкидланган.

Рузие (гузер)ликлар туркий тилда сўалашишган. Бирок улар Амударё бўйларига кўчиб борганидан сўнг Эрон маданияти таъсирига тушиб қолган. Шундан сўнг рузие (гузер)ликлар тилида ва диний эътиқодида ўзгариш юз берган. Милодий биринчи асрдан бошлаб улар нафақат будда динига сиғинган622 , бапки ушбу динни Хитойга тарқатишда ҳам муҳим ўрин тугган. Будда динининг тарғибодчиси сифатида биринчи марта Хитойга борган рузие (гузер)ликлар вакили Фули ҳисобланади. У мазкур давлатга милоддан аввалги 2-йидда келган623.

Гарчи рузие (гузер)ликларнинг иқгисодий асоси чорвага мослашган бўлсада, уларда деҳқончилик, қўл ҳунармандчилиги ва савдо-согик ишлари ҳам ривожланган бўлган. Археологик маълумотларнинг гувоҳлигига кўра, рузие (гузер)ликлар кунда- лик ҳаётида ишлатиш учун ёгочдан, суякдан ва металлдан ўзларига ҳос бўлган турли асбоб-ускуна, қурол-яроглар ишлаб чиқаришган. Улар орасида металлдан ясалган ўқ-ёй ва найза учи, қилич, ой шаклида бироз кийшайтирилган пичоқ, ерни бўшатиш учун ишлатиладиган кетмон алоҳида ўринда турган. Бундан ташқари, улар олтин ва кумушдан нафис тақинчоқлар ва бошқа зебу-зийнат буюмларни ишлаб чикаришган. Маржонлар, майда қўнгироқчалар ва устига турли ҳайвонлар шакли туширилган буюмлар катта қизиқиш ва талабга эга бўлган. Бу буюмларнинг шакли ва ишлаб чиқариш усули Ички Монголияда топилган ҳунларга тегишли буюмлардан фарқ қилмайди.

Рузие (гузер)ликларда сополдан турли идиш-товоқ ясаш иш- лари хдм кенг тарқалган. Икки қулоқли, яъни тутқичли кўзачапар, дон солиш учун иштиладиган хумлар ва бошқалар шулар жумласидандираМ.

Рузие (гузер)ликлар ишлаб чиқарган сопол буюмлар бир неча

Зижи тунгжян 1-жидд. 129-6.620 Юан Шу Туигжян жиши бэнмуо. 1-жидд, 2-боб 41-6.

Тунгдян. 2736-6.422 Юй ТаСяиан. Шиюй тунгши. С. 49; Ванг Чжилай. Чжунъя шиганг. 9194-6. 421 Цихяй. 144-6.424 Ушя асар. 49-6.

191

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 192: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

умумий хусусиятларга эга бўлган: 1) буюмнинг устини бўяш учун ишлатилган бўёқлар куюқ бўлган; 2) ясалган буюмларнинг шакллари нисбатан юмалок; 3) идиш-товоқ ва кўзачалар таг кисми калин бўлган ва кизил бўёқда бўялган; 4) уларнинг копқоқчалари кесиб олинган ва уларда турли хайвонларнинг шакли ўйиб туширилган625.

Рузие (гузер)ликларда тўқимачилик санъати ҳам яхши ривожланган. Буни уларнинг кабрларидан топилган каноп ва жундан тўкилган мато бўлаклари тўла тасдиклайди. Улар мато тўқишда жунни чап томонга қаратиб йигирган ва йўгонлиги 0,3- 0,4 ва 0,5-0,6 мм келадиган жун ип ишлатишганЛб. Канопдан мато тўқилганлиги, албатта, рузие (гузер)ликлар бу ўсимликни ўстириш ва ундан мато тўкиш учун яроқли ип тайёрлаш технолигиясига эга бўлганлигилигидан дарак беради.

Рузие (гузер)ликлар яшаган худуднинг, яъни Танфитог этак- лари ва унинг атрофидаги жойларнинг геофафик шароитларига бир назар ташласак, у ерларда нафақат бепоен яйлов далалар, балки дехкончилик ва боғдорчиликка мос водийлар ҳам борли- гини кўрамиз. Шунда рузие (гузер)ликлар чорва билангина эмас, балки дехкончилик ва қўл хунармандчилиги ишлари билан хам шугулланганлигига ишонч хосил килиш мумкин.

СЭК ВА СЭКЧЖУНГ - САКЛАР

Хитой манбаларида сакларта оид маълумотлар тарқоқ ҳолда учрайди. Хитойликлар ушбу этнонимни замонавий талаффузда «сай» деб ўкиладиган иероглиф (Ж ) билан ифодапашган. Бироқ мазкур иероглифнинг замонавий ўкилиши асосида у «сак» этнонимининг хитойча транскрипцияси эканлигини айтиш бир- мунча мушкул. Аслида, мазкур иероглиф кадимги хитой тилида «зэк» деб талаффуз этилган627. Бу эса унинг «сак» этнонимининг транскрипцияси эканлигини яққол кўрсатиб туради.

Рус олими Н.Я. Бичурин ўз таржимапарида сакларни ифодапайдиган хитойча иероглифни «сэ» ва «се» шаклларида транскрипция килган ва улар билан «сак» сўзи орасида алоқа-

Ўшаасар 49-51-6.Ўша асар. 49-6.Ханзи гуйинг шоую. 22-6

192

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 193: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

дорлик бўлиши мумкинлиги ҳзкидаги фикрни илгари сурмаган. Бу эса мазкур таржималардан фойдаланган олимларга мазкур «сэ» этноними ҳакида бирор аниқ фикр айтишга йўл бермаган.

Хитой манбаларида номи «сэк» иероглифи билан ифода- ланган халк ҳақида маълумотлар нисбатан кўп эмас. Уларда сакларга бағишланган махсус боблар ҳам йўқ. Бироқ, шунга қара- масдан, хитойнинг қадим манбаларида сакларнинг истиқомат жойлари, этник алокалари, халқаро муносабатларда тутган ўрни, урф-одатлари тўгрисидаги маълумотларни кам ва таркоқ бўлсада, учратиш мумкин. Хитойлик олимларнинг тадқиқотларига кўра, саклар яшаган худуд доирасига Шарқий Туркистон, ҳозирги Марказий Осиё давлатлари замини ва унинг гарбидаги жойлар кирган. Бу жойларда яшаган кадимги этносларга тааллуқди маълумотларнинг сакларга. ҳам алоқаси бор.

Шу ўринда яна бир масалага аниқлик киритиб ўтиш лозим. Анъанага кўра, бундан қарийб 2 минг йил муқаддам муомапада бўлган хитой ёзма тилида гап ёки жумла таркибидаги сўз бирикмапари икки иероглифдан, яъни икки сўздан ташкил топар эди. Агар бундай сўз бирикмалари ажнабий халқларга мансуб мураккаброқ атамапардан иборат бўлса, хитойликлар уларни ўз тилига мослаштиришга, масалан, қисқартиришга ҳаракат қилиш- ган. Мабодо бундай атамалар, аксинча, қисқа бўлиб, улар бир иероглиф билан ифода этилган бўлса, уларни икки сўзли (икки иероглифли) сўз бирикмаси шаклига келтириш учун бирорта сифат ёки аниқловчини билдирувчи ёрдамчи иероглиф, яъни сўз қўшилган. Мазкур қоидага биноан, масапан, «сэк» атамаси ёнига «жунг» (ЭД тоифа), «ван» ( I ҳукмдор), «ди» (Й ер, замин) каби сўзлар бириктирилиб ишлатилган. Шу боис хитой манбаларнда сакларнинг «сайжунг» ёки қадимий талаффузда «сэкжунг» (Ш 1Ф) шаклида, будда динига оид хитой тилидаги асарларда эса «цежунг» («тсэжунг») деб ёзилиш ҳоллари учраб туради.

Хитой манбаларининг гувоҳлик беришича, милоддан аввалги 176-125 йиллар оралигида ҳунларнинг кучайиши ва уларнинг Ордос, Хэши йўлаги 628 , Шарқий Туркистон худудларида

628 Хитойча Хэшиюуланг ( ) Ч Г Й Й 0 | Ундаги «Хэши» сўэи дарёнинг ғарб томониии англатадн У Хуангхэ дарёсининг юкори кнсмнга, тъни жануб томонидан Ички Монголня сари шиуол томонга оккан гасмига кисбатан ишлатилган. Мазкур йўлак хоэирги ХХРнинг Гансуўлкаси (провинцияси)гштўғри келади

193

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 194: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

хукмронлик кила бошлаши натижасила илгари бу жойларнинг эгаси бўлган рузие (гузер)ликлар (юэчжплар)штт катта биркисми ҳозирги Қозогистон, Қирғизистон, Ўзбекистон ҳудуди

629 /*орқали Шимолий Афгоннстонга кўчган . Кўчиш даврида улар бу жойларда яшаётган, Ғарб ва Ҳинд адабиётларида сайшианлар (сайтиан) ёки сарматпар деб номланган мақаллий сакларнинг бир қисмини Кашмирга чекинишга мажбур қилган630. Милодий 84-86 йилларда яшаган Шинг Зунг исмли хитой тарихчиси Хиндистон ҳудудида истиқомат қилувчи саклар (сэк ёки сэк- жунгпар)нинг ху (1Й) деб ҳам аталишини қайд этиб ўтган631. Ҳозирги хитойлик тадқиқотчилар томонидан тузилган «Хитой тили ва ёэувининг катта лугати» («Ханюй дазидян»), «Сўзлар- нинг келиб чиқиши» («Циюан») ва «Сўзлар денгизи» («Цихай») каби катта этимологик лугатларда хам қадимги Хитойнингшимоли ва ғарбида яшаган хапқлар ху деб номланганлиги эъти-

1 632роф этилган .Юқорида айтиб ўтилганидек, ху этноними илк бор хитой

манбаларида милоддан аввалги биринчи минг йиллик давомида тошга ва суякка ёзилган битикларда учрайди. Милоддан аввалги Ш-1 асрларда у кенг тарқалган. Шундан маълумки, ҳунларнинг кучайиши ва шу туфайли рузие (гузер)пикларнинг гарб томонга кўчиши саклар жойлашган худуднинг яна ҳам кенгайишига олиб келган.

Қадимги хитой ёзма манбаларига мурожаат қиладиган бўлсак, «сэк» («сай») иероглифи илк бор «Чян Ханшу» («Аввалги Хан

*и Руэиеларга онд эяякикотимиэда бу ҳакда батафсил маьлумот берганмиз [Кдранг: Ходжаен А. О 'Г р а л с ф о р м а ц и и «юэчжи» из тспонима в этноним // Вопросм истории и археологии Западного Каэахстана. Вьгпуск 3. Уральск, 2004. С. 68-77; 0 ’гЬек15(оп 1аг1х1 № 1. 2005. 3-14-6 Шу муаплифиииг. К вопросу опрсделения этимологии термина «Ючжи» {Сведения китайских источников) // Мврказий Осиёда аиъанавий ва замонавий этно-м&лакнй жарвёнлар (Традициокнме и совремеиние этнокультурние процессь) в Центральной Алии). 2 кисмдая иборат. Тошкент, 2005. 1-қнсм. 78-93-6.; Шу муаллифнинг Иэ исгории дреаних тюрков (сведения дренеюггаиских источкнков). Ташкент, 2010].

А*° Хитой манбаларида ва луғатларида «ху» «гуз» сўэининг хитойча тзэанскрипцияси эканлиги айтилади- Дастлаб хитойликлар «ҳу» иероглифи билан ўэларининг шимолида яшаган кабилаларни номлаганлар. Кейинчалик маэкур атама остида ҳучлар тушунила бошлвган. Ҳун нмперияси инкнрозга учраши натнжасида содир бўлган кавмлар кўчмшндан сўнг Маркаэий Осиёнинг халқлари хам умумин холда «ху» деб атала бошлаган. Қадимий Хигойнинг шарқн-шимолида, яъни ҳунпарнииг шарк томонида яшанганлар «дўнгху» (3 * й «шаркнй гуэ») деб номланган. Рус адабиётидаги «тунгус» ттноними айнан шу «дунгху» атамасинимгтранскрипциясидир [Цихай. 47, 1503-6.].

911 ХанюЙ дазидян 3-жилд, 2057-6.632 Ўша жойда; Циюан. 3-жилд, 2549-6.; Цихай. 1503-6.

194

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 195: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

сулоласи тарихи», қисқартирилган ҳолда «Ханшу» деб ҳам аталади)да учратамиз. Чунончи, ушбу асарнинг 96-бобидаги Кашмир (Жибин)га багишланган кисмида куйидагича ёзилган:

«Ҳунлар (кунна / гиюнгну $ 9 $ ) улуғ гуз-ерликлар (дай-рузие / да-юэчжи А ^ й )ни маглубиятга учратди. Улуг гуз-ерликлар гарбдаги Бактрия (Дася)ни эгаллади, саклар ҳукмдори (сай ванг Ш I ) эса жанубдаги Кашмир (Жибин)га чекиниб, у ерга эгапик қила бошлади. Саклар (сэкжунг Ш ЭД) ҳар томонга ёйилиб, бир неча ҳокимият ташкил этди. Шунинг учун Шулэ (Сули В!11й)нинг ғарбий ва шимолий томонида, Шюшюн (БНшяНип русчатранскрипцияда Сюсюань) ва Улугчат (Шэнду / УтоагкЙ! Я Ш )га тегишли жойларда қадимдан яшаётганлар саклар зотидандир (сэкчжунг 8ЭД1)»633.

Ушбу матндаги Шулэ ёки Сулэ ҳозирги Қашқарга, БНшяНип Қашкарнинг гарб томонидаги Эркештомга (ҳозирги ХХР ва Қирғизистон ўртасидаги чегара ноҳияси), У)\\апс1и - Қашқар билан Эркештом оралиғидаги Улугчат вилоятига туғри келади.

Мазкур матндаги охирги иккита маълумотни Н.Я.Бичурин «Сэские племена живуг рассеянно, и более под зависимостью других. От Кашгара на северо-западе Хоусюнь (Сюсюнь) и Гюньду — суть потомки древних сэсцев»634, деб таржима қилган. Кўриниб турибдики, рус олими «сэ» халқи кайси халк эканлигини, «Хоусюнь» ва «Гюньду» кайси жойларга тўғри келишини шарҳдамаган. Натижада унинг таржимасидан фойдаланувчилар олдида ноаниқликлар ва янги саволлар пайдо бўлган.

Аслида ушбу маълумот «Ханшу»нинг Шюшюн-гуо (^Й И И - Эркештом давлати)га багишланган қисмида мазкур давлатнинг «аҳолиси усунлар билан бир хил кийинади, ўт-ўланларни қидириб, кўчиб юради. Буларнинг келиб чиқиши сэк (с<як)лардандир»633, деб келтирилган.

Мазкур манбанинг Улуғчат давлати (Йиванду-гуо, замон. ўқил. Шэнду-гуо #1 # [Ц )га бағишланган қисмида бу хонлик «[Хитой пойтахти Чангьандан] 9860 ли (5679 36 км) нарида жойлашган, аҳолиси 380 оила [ёки] 1100 кишидан, лашкарлари эса 500 кишидан иборат... Қашкар (Сули / Шулэ)дан жанубга

Ханшу. 2368(1160)-6.Бичурин НЛ. Собранис сведсний... Московское изд. Т. 2. С. 179.

615 Ханшу. 2373(1) 65>6

195

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 196: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

қараб Помир (Цунглинг)гача бўлган жойларда одам яшамайди. Помирга кўтарилса, Эркештомга етиб борилади. Шимоли-ғарбий йўналишда Фарғонагача 1300 ли (748.8 км) келади, [ушбу давлатнинг] шимол томони Асуэн (Усун) [давлати]га бориб туташади [Одамларининг] кийиниши усунлар билан бир хил, ўт- ўланларни кидириб, кўчиб юришади, булар аслида сак (сэк)лар эди»А36, деб зикр этилган.

Маълумки, «Ханшу» («Чян Ханшу» деб хзм номланади) асарини сарой тарихчиси Бан Гу (32—92) милодий биринчи аср- нинг иккинчи ярмида битган. Унгача бўлган 200 йил Хитой билан Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида дипломатик ва савдо алоқаларнинг фаоллашган даври бўлиб, хитой хукмдорлари минтақадаги халқларни, айникса улар ўртасидаги муноса- батларни яхши ўрганган, яъни булар ҳақида тарих битишга катта ахамият берган. Бу Хан империясининг минтақадаги мамлакат- ларга нисбатан олиб бориладиган сиёсати учун зарур эди. Шу сабабли сарой тарихчиларида минтякага оид аниқ маълумотлар бўлган. Бундан «Ханшу»да келтирилган маълумотларнинг янглиш бўлиш эхтимоли кам, деган хулоса келиб чиқади.

Шунга кўра ва «Ханшу»дан келтирилган юқоридаги маълу- мотлардан келиб чиқиб, айтиш мумкинки, милоддан аввалги П-1 асрларда ва милодий I асрда Қашқарнинг ғарб томонида, яъни Помирнинг шаркий этакларида хам сакларнинг бир қисми яшаган.

Мазкур масалани ёритишга кўмаклашадиган бошқа маълу- мотлар хам бор Масалан, «Ханшу»нинг Асуэн (Усун) давлатига оид қисмида «Илгари ушбу давлат ҳудуди сак (сэк)ларнинг ерлари эди. Улуг гуз-ерлик (да-юэчжи)лар саклар ҳукмдори (сэк нанг Ш I )ни мағлуб қилди. Саклар ҳукмдори жанубдаги Хдндистон (Шянду Ш 8-)га чекинди. Улуг гуз-ерликлар уларнинг жойини эгаллади. Кейин усунларнинг ҳукмдори Кунмак ( замон. талаф. Кунмо ) 617 улуғ гуз-ерликларни мағлуб қилди. Улуг гуз-ерликлар Бақтрияга бориб, у ерга ҳукмронлик кила бошлади. Усунларттт хукмдори Кунмак саклар жойини эгаллади. Шунинг учун асуэн (усун) халқи таркибида саклар ва улуғ гуз-ерликлар

*’* Хамшу. 2373(1 ]й5)-б.; Тунгдян. 3-жилд. 2741-6.111 Тунгдянда «Кунмў аа кунми қукмдор у н в о н и л н р » (К Н в Я ( К ) Ш А ) . деб баилган

|Тунгдян. 3-жндд 27246 ] Кадимда мў Ж нероглифи шак, ми М -ш к ) деб ўкилган.

196

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 197: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

63 в -мавжуд» , деиилган.Ушбу матндаги Дунхуанг ( Ш ) кадимда «Туэншуенг» ёки

«Туэншунг» (Тиеп-хЬиеп§, Тиеп-зЬип^) деб талаффуз этилган бўлиб, у ҳозирги ХХРнинг Гансу вилоятидаги Дунхуанг шаҳри эмас, балки Тангритогнинг Шаркий Туркистон кисмининг, аникроги Урумчи шаҳри ёнидаги Буғдо тоғи (Богда-шан) ва у ердан Қорашар ҳамда Бағраш-кўлгача бўлган тоғ тизимига тўгри келади639. Аммо аксарият олимлар ушбу матндаги «Дунхуанг» топонимини ҳозирги ХХРнинг Ган су ўлкасидаги Дунхуанг шаҳри, деб қабул қилишади.

Мазкур манбада Асуэн (Усун) ҳукмдорлигининг ҳудуди «шарқда Ҳун (кунна / шюнгну), шимоли-ғарбида Кангкия (Канг- жюй), гарбда Фарғона (Дайюан) давлатлари, жанубда атрофи деворлар билан ўралган шаҳар давлатлари билан чегарадошдир. [Ушбу худуд] аслида сак (сэк)пар замини эди» ( Ф Ш Й ), деб кўрсатилган. Ушбу маълумотдан маълум бўлишича, рузие (гузер)ликлар (юэчжи) жанубга, Амударё бўйига кўчиб кетгандан кейинги даврда, яъни милоддан аввалги 1-милодий II асрларда асуэн (усун)лар эгаллаган ҳудуд Тангритоғнинг ғарбий кисми, Иссиқкўл ва Чу дарёси атрофини ўз ичига олган эди.

Шунингдек, «Ханшу»даги сакларга оид маълумот Ду Ю (734-812) битган «Тунгдян» ва Лэ Ши (960-1007) қаламига ман- суб «Тайпинг хуанюй жи» номли манбалардаги Ҳиндистон (Тянчжу ^ .= .)ш , Асуэн (Усун) ва Кашмирга бағишланган қисм-

ч- 641ларида ҳам учраиди .Келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, усунлар-

никг кейинчалик жойлашган ерларида илгари саклар яшаган. Саклар ва рузие (гузер)ликларнинг бир қисми Амударё бўйларига ва унинг жанубига кўчиб кетмасдан, ўз жойларида қолишган. Вақт ўтиши билан улар усунлар таркибига кириб, ўзларининг илгариги номини ишлатмай қўйишган.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Н Я.Бичурин таржимаси билан асл матннинг киёсий тахлили таржима матнларидаги маълумотлардаи улуг гуз-ерликлар билан тўкнашиш натижасида

•“ Хвншу. 2374(1166^6Лин Мэйцун. Хан Танг Ш июй юй Чжунггуо вэнминг. 7745; Чжунгтуо гужин диминг

дацидан. Х98-6ш Қадимий хнтой манбаларида Ҳцндисгоннинг номи Чилянду (Тянчжу Х й ) . Шэнгду ( Ш

8 ) . Йиванду (Углап Я 8 , эамон. талаф. Жюанду Уиап) шаклларида транскрипция килинган [Туигдан. 3-жилд 2741-6.]. Ҳоэир Йинду (Уш4и ЁР8) деб ЁэилаДИ.

М1 Тунгдан. 3-жилд. 2724, 2730-6 ; Тайпинг хуанюй жи. 182-б.об, 11-6.

197

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 198: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

сакпарнинг жанубга кегишга мажбур бўлганини англаш қийин- лигини кўрсатди. Бундан ташқари, Н.Я.Бичурин асл матндаги «сэк» иероглифини «сэ» шаклида ўкиб, уни шархсиз колдирган ва «сэк» «саклар» этнонимининг хитойча транскрипцияси эканлиги хакида маълумот бермаган. Натижада олим таржимасидан фойдаланган тадкикотчилар «сэ» атамаси аслида «сак» атамасига тўгри келишини аник айта олмаган.

Замонавий хитой адабиётига, хусусан, кўп жилдли «Хитой тилининг катга луғати» («Ханюй дазидян»)га мурожаат килдик. Унда кўрсатилишича, кадимда «сэк» деб ўқиладиган иероглиф ҳозирги хитой тили талаффузида «сай» деб ўқилади. Маъно жихатидан ушбу иероглиф «бекитиб қўймоқ, яширмок», «бирон- та идиш ичига нарса солиб кўймоқ», «чегара ҳудуди, чегара» каби маъноларни англатади. Шу сабабдан «сэк»ни биронта сўзнинг ёки атаманинг таржимаси, деб тушуниш мумкин эмас. Ушбу лугатда «Сай кадимги хапқ номидир. Мамлакатимиздаги қадимий манбаларда «сай» иероглифи билан ифодаланган халк Ғарб ва Ҳиндистон тарихий адабиётларида сайгииан (5сугЬ|ап5), саэрма- шиан (загтабаш), сакас (каказ) деб аталган халқпар билан бирдир», деб таъкидланиши диққатга сазовордир642.

Шунингдек, Цихай номли қомусий луғатда «Сэк (сай - сакпар) қадимий халқ номи бўлиб, улар Или дарёси қирғоқлари ва Иссиқкўл атрофида яшаган. Милоддан аввалги иккинчи асрда рузие (гузер)ликлар (юэчжи) ўз юртларидан ғарбга кўчиб бориб, сэк (сак)ларнинг заминини эгалпаб олганлар. Шундан кейин сэк халқи хар томонга тарқалиб кеттан. Буларнинг бир қисми жанубга кўчиб бориб, Жибин (Кашмир)ни эгаплаган, иккинчи бир қисми эса ўз жойларида қолган. Кейинрок ўз юртларида қолган сэк (сак)лар бу ерга кўчиб келган усун (қадим. ўкил. асуэн)лар билан чатишиб кегишган. Хитой манбаларида тилга олинадиган сэк халқи билан Ғарб ва Ҳинд адабиётларида учрайдиган сайгииан (5су1Н]апз, сайсинлар), саэрмашиан (загта- йапз, сарматпар) ва сэк (заказ) аслида бир халҳ бўлган»643, деб қайд этилади.

«Шинжянг лиши цидян» номли учинчи лугатда ёзилишича, саклар (сэкчжунг) Или водийси ва Тангритогнинг шимолидаги

и2 Ханюй даэноян. I -жнпд. 475-6.643 Цихай. 1030-6

198

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 199: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

бепоён далаларда яшаган. Хитой манбаларида уларнинг хукмдори «сэк ванг» (саклар ҳукмдори) деб аталган. Булар аслида «Йиван» (У1\уеп Л , замон. ўкил. Юн) исмли ривем (рунг ЗЙ)лар- дан бўлиб, улар Дунхуангда ( Ш Ш. ) яшаган эди, рузие (гузер)ликлар босими остида Помирнинг жанубий томонига кўчиб кетган. Сэк ванг (саклар хукмдори) ўз одамларини бошлаб, Ҳиндистонга борган ва у ерда Кашмирнинг ҳокимига айланган. Аммо уларнинг бир қисми илгари яшаган жойларида колган, яна бир қисми Помирда жойлашган. Кейинчалик сэкларнинг бир Кисми Эрон баландаигининг шарқий кисмида жойлашган Бу ердаги «Сейистон» («Шейиситан», «Сакистон») топоними шулар-_ 544нинг этник номидан, яъни сэк сузидан келио чиккан» .

Юқорида айтиб ўтилганидек, ушбу маълумотдаги Дунхуанг- ни Тангритоғнинг Шарқий Туркистондаги бир қисми, аниқроғи, Урумчи шаҳри ёнидаги Бугдо-тоғи (Буогда-шан) ва у ердан Бағраш-кўлгача бўлган тоғтизими, деб тушунмоқ лозим.

Ўтган 50 йил давомида Шинжанг-Уйғур автоном райони (ШУАР, рус адабиётида СУАР)даги Или водийси, Тангритоғ этаклари, Турфон атрофида топилган археологик маълумотлар бу жойларда асуэнлар (усун)лар, рузие (гузер)ликлар (юэчжи) маданияти билан бирга саклар маданияти ҳам мавжуд бўлган- лигини кўрсатади645.

Хитой манбалари ва тарихий адабиётларида кўрсатилишича, улуг гуз-ерликлар илгари яшаган жойларидан Или дарёси бўйларига кўчган вақт милоддан аввалги 176-174 йидаарга тўғри келади. Маълумки, хитой элчиси Чжанг Чян Асуэн (Усун), Улуғ Ғузер (Дай-рузие), Қангкия (Кангжюй) ва Фаргона (Дайюан, Даван) давлатларига келиб кегган. У ўз юртидан сафарга милод- дан аввалги 138 йилда чиккан ва 11 йилдан кейин, яъни милодаан аввалги 127-125 йилларда Фарғонага етиб борган. Шу пайтда улуғ гуэ-ерликликлар Бактрияда бўлган. Демак, улуғ гуз- ерликликлар билан саклар орасидаги курашлар ва уларнинг Бақгрия сари кўчиши милодаан аввалги 174-130 йиллар орасида содир бўлган.

Рузие (гузер)ликлар Амударёнинг жанубида жойлашиб олга-

641 Шинжянглкши цидю. 689-6. м5 Шиюй тунпии. 35-6.

199

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 200: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

нидан ва Будда динига ўтганидан644 сўнг ҳинд тарихнавислигида тўхар (тухор) сўзи пайдо бўлган647. Шу асосда Европа олимлари орасида тўхорлар рузие (гузер)ликпардан келиб чиққан, деган фикр юзага келган 648 . Аммо айрим хитой адабиётларида келтирилган маълумотлар бу фикрнинг асоссиз эканлигини кўрсатади. Бинобарин, тўхор этноними Бақтрияга рузие (гузер)- ликлардан олдин келган ва бу ерда ўзларининг ҳокимиятини ўрнатган сакларга мансуб бир қабиланинг номи бўлган. Рузие (гузер)ликлар келиб, Бактрияни эгаллаганидан сўнг, азрофдаги халқлар уларни хдм тўхор деб атаган. Шундай қилиб, саклар қабиласининг номи рузие (гузер)ликларга ҳзм тегишли бўлиб қолган, аммо рузие (гузер)ликлар ўзларини тўхор деб аташ- маган649. Қолаверса, тўхар этноними хитой манбаларида тухоло деб айтилади.

Мазкур этноним илк бор Вэй [сулоласи] тарихида учрайди. Ундан олдин ёзилган биронта манбада у тилга олинмайди. Иирик хитой олими Чян Боцюаннинг маълумотига кўра, рузие (гузер)пиклар Амударё бўйпарига бориб, давлат ташкил қилга- нидан сўнг, айниқса Кушон салтанати даврида, мазкур дарёнинг жануби ва шимолида жойлашиб қолган саклар уларнинг фуқаро- лигида бўлган. Вақт ўтиши билан рузие (гузер)ликлар билан сакларнииг арапашиб кетиши юз берган. Милодий III—'V асрларда Торим воҳасининг жанубий томонидаги Хотан шаҳри йирик будда маданияти марказларидан бири сифатида дунёга танилган эди650. Шу даврда кўп сакларнинг Хўтанга кўчиб келиши ва Хўтан ёзувидан фойдаланиши кузатилган651

Маълумки, саклар тарих саҳнасида качон пайдо бўлган, деган савол ҳамон ўз ечимини топмаган. Аммо бу масала юзасидан хитой олимларининг фикрлари эътиборга моликдир.

Милоддан аввалги 1001-946 йилларда ҳукмронлик қилган ҳоким Му (Му-ванг, Му Тянзи)нинг милоддан аввалги 989-988 йилларда Ғарбий мамлакатлар (Шиюй)га борганлиги зикр этилган асар «Му Тянзи чжуан» («Тангри ўгли Му ҳақида

т Ўша асар. 49-6 , Ват Чжилай. Чжунгя шиганг. 91-94-6.м’ Ванг Чжияай. Чжунья шиганг. 94-6.*** Ўша асар 90-6.; Чжунггуо дабанкз чюаншу. Чжунггуо лишн. 736-6.

Шинжянг лиши цидян 192-6м0 Бу ҳакда каранг; Хўжаев А. Буюк илак йўли: муиосабатлар ва такдирлар. Тоипсент, 2007.

129-131-6.651 Чжунггуо сичоу чжилу цилян. 275-6.

200

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 201: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

баён»)да ҳозирги хитой тили талаффузида шимў (бЬ|то ЙЙМ), қадимги замон талаффузида сиеймак (51е1-так) деб ўқиладиган этноними учрайди652. Ушбу манбанинг асл матнида қуйидагича ёзилган: «[Мил. авв. 989 йил 6-ойнинг] Ренву (16-куни) Тангри ўғли [Му] шимолга юриб, у ёқдан шарққа бурилиб, орқага қайтди. Жяшэнг (18-куни) Хэйшуй ( ^ т К ) г а етиб келди, [бу дарёни] сиеймаклар (ЙЯМ) Хунглак63 ’ деб атар эканлар»654.

ШУАР ижтимоий фанлар академияси қошидаги қозоқлар тарихяни ёзиш гурухи томонидан битилган ва 1987 йилда Урумчи шаҳрида нашр этилган «Хасакэзу жянши» («Қозоқ хап- қининг қисқача тарихи») номли асарда «Му Тянзи чжуан»даги сиеймак (я Ь т о ЙЙИ) саклардир», деб қайд қилинади655.

Ушбу маълумотдаги «Хэйшуй» Қорасув ёки Қорадарё демакдир. Бу дарё ҳақида икки хил фикр мавжуд. Булардан бирига кўра, у Зарафшон дарёси, иккинчисига кўра Ёркенд дарёсининг шарқий ирмоғи бўлмиш Холастандарё (Тингдуо- абухэ) ҳисобланади. Аммо хоким Му ушбу дарё бўйига Помирдан ўтганидан кейин етиб келган. Шунинг учун биринчи фикр асослидир, деб ҳисоблаш мумкин.

Музкур маълумотдаги Му Тянзи милоддан аввалги 989-988 йилпарда Шарқий Туркистон ва Помир орқали Орол ва Каспий денгизлари бўйларигача келган. Агар бу асардаги сиеймак саклар эди, деган фикр тўгри, деб хисобланса, ушбу халқ милоддан аввалги биринчи минг йилликнинг бошларида мазкур икки денгиз бўйларида ҳам ҳаракат қилганлиги маълум бўлади.

Замондошимиз Шюе Зунгчжэнг Япония олимларининг тадқикотларига ишора қилиб, «Тарихда сакларнинг серфаолият бўлган даври милоддан аввалги УН-Ш асрларга тўгри келади»656, деб ёзади. Унинг фикрича, мана шу давр ичида саклар атрофи- даги кучли давлатларнинг босимига дуч келганлиги туфайли кўп марта ғарбдан шарққа ва шаркдан ғарбга кўчишга мажбур бўлган. Рузие (гузер)ликларнинг сиқувига учраб, Бақтрияга кўчиши уларнинг сўнгги марта бир жойдан иккинчи жойга кўзғалиши бўлди.

Гуш иш ингжи. 14-6“5’ Хунглак (Ьип£|ак), ламонапий хитой тили талаффуэида хунглу, оққуш демакаир

Гуш иш ингжи. 14-6.6,3 Хасаюту жянши (Қрзок халкининг кискзча тарнхи). Урумчи. 1987. 31-6.555 Шюе Зуигчжзнг. Тужюэ ши. 47-6.

201

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 202: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Сакларнинг биринчи марта кўчишига милоддан аввалги VI асрдаги Форс (Персия) хукмдорлари ва IV асрдаги Юнон ҳукм- дори Александр Македонский қўшинларининг уларга қилган хужумлари сабаб бўлган эди. Чорва билан шугулланган ва кенг далапарда яшаган эрксевар халқ атрофдаги кучли давлатлар босим ишлатганда, улардан узоклашишга ҳаракат қилган. Биринчи марта улар гарбдан шарқ томонга кўчган бўлса, иккинчи марта шарқдан яна ғарбга қайтишга мажбур бўлган. Бу кўчишлар жараёнида саклар кўп талофат кўрган бўлса ҳам, маглуб бўлиб, душманларга таслим бўлмаган. Лекин бу мажбурий кўчишлар уларни бир канча қисмларга бўлиб ташлаган657. Мазкур бўлаклар таркибига кирган саклар кўчиб борган жойларида маҳаллий кардош этнослар билан аралашиб, янги номпар билан аталган этник гурухдарни ташкил килган. Жумладан, Байкал кўли атрофида яшаган кирғизлар ана шундай этник гурухдарнинг биридир. Юқорида тилга олинган «Ханшу»даги «сэклар (сайчжунг) ҳар томонга сочилиб, бир неча ҳокимият ташкил этган эди», деган хабар шу кўчишларга асосланганлиги шубҳасиздир.

Шюе Зунгчжэнгнинг ёзишича, қиргизлар (жегэси)нинг келиб чиқиши саклар билан динглинглар (қадимий туркларнинг бир қисми)нинг аралашиши натижасида пайдо бўлган 658 . Ванг Чжилайнинг фикрича эса, динглинглар қадимий хитой битик- ларида тиек (Ус хозирги ўкилишда ди), тиекли (Й(Ш ҳозирги ўқилишда дили), тиук (Ш ҳозирги ўқилишда Эм) деб номланган

, эди. Милоддан аввалги XVI-XI асрлар қадимги Хуанхэ дарё- сининг ўрта ва қуйи оқими жанубида мавжуд бўлган Ин ва Шанг сулолалари хитой манбаларида тиук деб номланган халқнинг шарқий қисмига, яъни Куйфанг юртига кўп марта ҳужум уюштириб, уни Монголия даштларига кўчиб кетишига мажбур

654қилган эди .Ванг Чжилайнинг ёзишича, милоддан аввалги VI-V асрларда

форсийлар сакларни 3 гуруҳга бўлишган: сака-хаумаварга (Зака- Наитауаг§а), сака-тайграхауда (5ака-Т|§гаЬаис1а), сака- тиайтарад-райа (8ака-Туау!агас1гауа). Биринчи гуруҳ саклари

Ўша асар 47-48-6.4,1 Ўша асар. 25-6.6' 4 Ванг Чжиаай, Динг Мабэн. Чжунъя гуожи гуанши ши. 2-6.

202

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 203: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Фарғона водийси, Помир ва ҳозирги Тожикистоннинг шимоли- шаркида; иккинчи гуруҳ саклари Қирғизистон ва Жанубий Қозо- ғистон, Помирдаги Тошқўрғон, Балхаш кўлининг жанубида, Чу ва Талас дарёларининг бўйларида; учинчи гуруҳ сакпари Аму- дарёнинг шимоли, Орол денгизининг жануби-шарқии томонида ва Суғдиёна заминада жойлашган660. Ушбу фикр бошка хитой олимлари асарларида ҳам баён этилган661.

Ванг Чжилайнинг фикрича, Геродот (тахминан мил. авв. 490- 425) Волга дарёсининг шарқий томонидаги халкларни яхши билмаганлиги туфайли, уларни бир неча турга бўлиб ташлаган. Аслида уларнинг ҳаммаси саклар тоифасидан бўлган. Саклар ва масагетлар бир халқдир Бинобарин, масагет этноними «ма» ва «сагет» каби икки сўздан иборат бўлиб, уларнинг биринчиси «катта, буюк» маъносини билдирган, иккинчиси «сак» атама- сининг бошка тилдаги талаффузидир. Қолаверса, археологик ва ёзма манбаларнинг гувохлигига кўра, саклар билан масса- гетларни бошқа-бошқа халқ, деб ажратиб бўлмайди662. Мазкурхитой олими саклар билан скифларни ҳам бир халқ, деб

- 66? қараиди .Сюе Зунгчжэннинг фикрича, саклар гарбдан шаркка кўчганда,

уларнинг босиб ўтган йўли узун бир йўлакни ташкил этган Аммо сакларнинг ғарбдан шаркқа кўчган вақгини аниқ кўрсатадиган маълумот ҳозирча топилмаган бўлса ҳам, олим милоддан аввалги IV асрда Александр Македонский шарққа юриш қилганда, саклар билан тукнашганини инобатга олиб, ана шунда от миниб юришни одат килган саклар тезда шарқ томондаги қумли чўл (Такламакон чўли)нинг шимолидаги жойларга бориб тўхтаганлигини таъкидлайди. Уша даврдаги Чжоу ҳукмдорлигининг бошқарувчиси Улин (мил. авв. 325-298) гуз ($у)лар кийими от минишга ва ўқ-ёй отишга қулай эканлигини англаб, одамлари- нинг кўрсатган каттиқ қаршилигига карамай, уларни гуз (д^)лардек кийинишга даъват этган.

Улин ҳукмдорлиги даврида саклар шарққа кўчиб келган, ушбу кўчиш милодан аввалги IV асрнинг охири ва Ш асрнинг

Ўгпа ясяр 26-6.; Шюе Зунгчжэн. Тужюэ ши. 48-6.и | Кдранг Чжунггуо Шинжянг гудай шэхуэй ипмгхуо ши. 34-6.; Су Бэйтт. Хасакээу

вэнкхуа ши (Қозоқ халки маданиятннинг тарихи), 2-нашр. Пекин, 1996. 108-6.ш Ванг Чжилаи Чжунъя гуожи гуанши ши. 26-6.663 Уша асар. 1-3-6.

203

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 204: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

бошида юз берган, деб айтиш мумкин. Бундан эса сакпарнинг шаркқа кўчиши Александр Македонскийнинг шарққа юриши билан боғликдир, деган хулоса чиқариш мумкин. Мазкур даврда Ғарбий денгиз (Шихай Й ® - Орол денгизи)нинг ғарб томони- да'’*4 яшаган Асиэна (Ашина И5&Д5) кабиласи ҳам шаркка қараб кўчган. Милоддан аввалги П асрда саклар авлоди шарқ томонда кенг таркалиб, ўша даврдаги Хитой чегарасигача бўлган жой- ларда яшаган665

Хитой манбаларининг гувохдик беришича, милоддан аввалги У1-Ш асрларда кадимий Хитойнинг гарбида яшаган халқлар сией- ривем (замон. ўқ. ши-рунг ШШ , рус адабиётида сиж ун) деб номланган. Мазкур этнонимдаги ши сўзи гарбни, ривем (рунг) эса қадимда «от минувчи жангчилар», «от минувчи ажнабийлар» каби маъноларда ишлатилган. «Тайпинг хуанюй жи» номли манбада ёзилишича, сией-ривем (ши-рунг - гарб томондаги отда юрувчилар)парттг Хитой (Чжунггуо)да пайдо бўлган вакги Ин сулоласи (мил. авв. 1324-1066 йиллар оралиғи) хукмдори Цуйгу- гунг даврига (тахминан мил. авв. XIV аср ўрталари) тўгри келади. Ўшанда улар ҳозирги Хитойдаги Шэн си ўлкасининг шарқий томонида яшаган666

Шу даврда хитой (шя)ларнинг гарбида улар тилида кянг (чянг) деб номланган халк яшаган. Ушбу халқ ҳам сией-ривем (ши-рунг, яъни гарбий от минувчилар) деб номланган. Шунга караганда, сией-ривем (ши-рунг) тушунчасига Александр Маке- донскийнинг ҳарбий юришлари даврида ғарбдан шаркка кўчиб кетган саклар ҳам киритилган.

Ундан ҳам қадимроқ даврга оид хитой битикларида қадимий хитойларнинг шимолий ва гарб томонида тиек (ҳозирги ўқилишда ди) деб номланган халқ яшаган. Хитойликлар уларни умумий ҳолда ривем ёки ривем-тиек (ҳозирги ўқилишда рунг-ди, яъни от минувчи турклар) деб ёзилганлигини кўрамиз 667 . Таъкидлаш жоизки, милоддан аввалги XI асрдан бошлаб, хитойлар ўзларининг атрофида яшайдиганларни умумлаштириб,

ш Хктой манбаларида ўнг томонида, деб ёэклган.йМ Шюе Зунгчлсэн2 . Тужюэ шн. 45-54-6. ш Тайпинг хуанюй жи187-6об. 1а-б.М7 Бу ҳакда каракг: Ходжоел А О самой ранней кнтайской транскркпции этнонима тюрк //

«Актуальние проблеми китаеведсния: Вопроси филологни, полктикп, зкономмки и фклософии». Ташкснт, 2006. С.12-17. Шу муалгиф^шнг. Древнейшая китайская иерог- лифическал транскригшия этнонмма тюрк // КагакЬзСап. № 1,2008. С. 7-26.

204

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 205: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ривем (замон. ўқил. рунг) деб аташган, лекин хитойлар ривем деб номлагалар ўзларини бундай атамаганлар. Бошқача қилиб айтганда, ривем этноними хитойлар томонидан шимолий ва ғарбий от минувчи қўшниларига берилган ном хисобланади.

Ривем (рунг) атамаси милодцан аввапги VII асрда Хитойда ёзилган «Зуо чжуан» («Зуо хотираси») номли биринчи тарихий асарда ва ундан олдин тошга ва суякка битилган хотираларда учрайди. «Зуо чжуан»дан кейин ёзилган тарихий асарларда, Сима Чян ёзган «Шижи» («Тарихий хотиралар») номли манбада кўп марта қайд этилади. Улардаги маълумотларга кўра, милоддан аввалги VIII-V асрларда ривем (рунг)лар 7 гурухта ёки «исм- лик»ларга бўлинган. «Жи исмли авлодга тобе ривем (рунг)лар», яъни от минувчилар «Ши, Юн, Ило, Чюн, Ли исмли ривемлар» (от минувчилар) ва ривем-ман (от минувчи ёввойилар) шулар жумласидан. Ундан олдинги даврда хитойларга фақат Куй-ривем (Куй исмли от минувчилар) ва сией-ривемлар (Ши исмли сгт минувчилар) маълум бўлган. Ундан кейинги даврларда эса хитойларнинг шимолида ва ғарбида диляогуйжи-ривем, йичюй- ривем, дайли (далиУривем, лувфан-ривем, шан-ривем (тоглик от минувчилар) каби ривем (рунг)пар пайдо бўлган. Хитой тарихчилари томонидан ривемларни бу тарзда бўлиш уларнинг яшаган жойи ёки тотемаларига асосланган.

Қадимроқ даврда тузилган хитойча лугатларда яна бир эътиборга сазовор маълумот келтирилган. Унга кўра, ривем (рунг)парни ифодаловчи иероглиф кейинчалик юй (М) иероглифига ўэгартирилган. Бу ҳақда «Вэйшу» яа «Бэйши»да «Шиюй Шя [сулоласи] тарихида Сией-ривем (Ши-рунг) деб аталган» (Шиюй Шяшу чэнг Ши-рунг Й

I V $ 1 3 ), деб аниқ ёзиб кўйнпган “ *. Шу жойда эслатмоқжоизки, ушбу маълумотдаги «Шя [сулоласи] тарихи» (Шяшу X V ) милоддан аввалги ХХ1-ХУ1 асрлардаги илк хитой хокимияти тарихига бағишланган.

Қадимда «юй» иероглифи «рмек» деб ўқилган бўлиб, у «турар жой, юрт, худуд, минтақа» каби маъноларни англатган. Вақт ўтиши ва иероглифларнинг талаффузи Хитойда ҳукмрон бўлиб турган халклар шеваларига мослаштирилиши натижасида <<|1\уек» иероглифи «юй» деб ўқила бошлаган. Шундан сўнг бу

и " Вэйшу. 9694<13)2)-б.; Бэйши. 13842(!28й)-б.

205

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 206: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

иероглифининг маъносидан келиб чиқиб, хитойлар шиюй этнонимини «гарб томондаги юрт, худуд, мамлакат» маъносида ишлата бошлаган. Шу тарзда ши-рунг сўзи этноним сифатида аста-секин муомаладан чиқиб кетган. Илмий задқиқотларда «Шиюй» сўзи аслида этноним бўлганини ҳисобга олиш лозим. Акс ҳолда қадимда Хитойнинг шимолий ва ғарб томонларида ривем (рунг) деб аталган халклар нега бирданига йўқолиб, ўрнига рузие (гузер)ликлар ва ҳунлар пайдо бўлиб қолди, Шиюй топоними қаердан келиб чиқци, деган саволлар туғилади.

Будда динига оид асарлардаги маълумотларни ва хитой тилидаги ўзгаришларни ҳисобга олганда, қадимги саклар, ҳунлар ва рузие (гузер)ликпар ана шу ривем (рунг)лар доирасидаги айрим этник гуруҳлар ёки қабилалар иттифоқи бўлганлигини англаш мумкин. Қолаверса, қадимги хитой манбаларининг кўрсатишича, дастлабки даврда ҳун (кунна / шюнгну) кабиласи ривем (рунг) ва тиек (ди)пар доирасидаги юн, куй авлодларидан ташкил топган. Ўта қадимий хитой битикларида ривем (рунг) билан тиек ажратилмай, бир тоифадаги хапқлар номи сифатида ишлатилган. Уларнинг ажратилиб ишлатилиши милоддан аввалги У11-У1 асрларда пайдо бўлган. Мазкур битикларда «тиек деб аталганлар қадимийдир», «тиек ғарбий замин одамларидир», деган ёзувлар учрайди. Шу билан бирга квей-ривем (гуй-рунг) деб аталганлар ҳам кўп қабилалардан иборат бўлганлиги таъкидланади.

Илгари нашр қилинган тадкиқотларимизда669 турк қабиласи Олтойда тарихий саҳнага кириб келган вақтидан илгари тиетлэк / телэ таркибидаги кабилаларнинг бири бўлганлиги ҳамда у аслида Асиэна (Ашина) авлоди эканлиги ҳакида сўз юритилган эди. Сўнгги йилларда нашр этилган хитой олимларининг тадкикотларига кўра, Асиэна (Ашина) авлоди кадим замонларда Орол денгизи (Сянхай)нинг гарб томонида яшаган ва Александр Македонский қўшинларининг юришлари даврида шарққа кўчган.

Чунончи, Сюе Зунгчжэнг қаламига мансуб «Тужюэ ши» («Турклар тарихи») номли асарда зикр этилишича, Асиэна (Ашина) авлоди Орол денгизининг ўнг томонидан (ғарбидан) Мўгулистон ҳудудидаги далаларга кўчиб борган Эронликлар буларни «сака тайгра-хауда» (зака й§га Ьаиба) яъни «учли қалпоқ

669 Бу хакда харанг Ходжоее А Из истории древних тюр»сов . С. 60-94.

206

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 207: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

киювчи саклар» деб аташган. Мўғулистонда «Чжэшуй» номли бир дарёнинг юқори қисмидаги Ба (Жэши) деб аталган тоғлик жойда улар хонлик ташкил этишган. Ушбу хонлик номи Хуже, айрим ҳолларда Сака давлати (ҳозирги ўқилишда Суогуо 3§@) деб аталган. Милоддан аввалги 176 йилда мазкур давлат ҳунлар томонидан йўқ қилиниб, унинг ерлари ва фуқаролари ҳун хоқони Юшиян ихтиёрига ўтган ва одамлари ҳунпарга аралашиб кетган.

Шундан кейин Асиэна (Ашина) авлоди динглинглар билан қудачилик қилиши натижасида Асиэна (Ашина) деб номланган иккинчи бир авлод пайдо бўлган. Вақт ўтиши билан Асиэна (Ашина) авлодлари хитой манбаларида тиетлэк (телэ) деб номланган туркларга кўшилиб, ҳун хоқони назоратидан чикмоқ- чи бўлишган. Аммо ғапабага эришолмай, ҳунлар империяси емирилгунга қадар тарихий сахнада мустақнп ҳолда намоён бўлмаган.

Шюе Зунгчжэннинг яна бир фикрича, Дунхуангда, яъни Тангритоғ яйловларида яшаган саклар ва Мўгулистонга бориб жойлашган Асиэна (Ашина) авлоди сакларнинг бир қисмини ташкил этган. Милоддан аввалги VII-IV асрларда саклар кўпчи- лик бўлиб, ниҳоятда катга ҳудудда изчил фаолият кўрсатган. Улар бир жойдан иккинчи жойга, айниқса гарбдан шарққа, шарқдан ғарбга кўчиб юришган. Уларнинг ҳаёти чорвачиликка асосланган. Саклар ҳаракат қилган ҳудуд шарқда кадимий Хитой чегарасига, жанубда Эрон заминигача ва Ғарбий (Шихай деб Каспий денгиз кўзда тутилмоқда) денгизгача борган67С.

Қозок халқи этногенези ва маданияти билан шугулланган хитой олими Су Бэйхай турли манбаларни таҳдил килиш асосида саклар аслида туркий тилда сўзлашган, Марказий Осиёнинг шарк томонидан ғарб томонига кўчгандан сўнг уларнинг тилида ўзгариш юз берган, эронликларга яқин жойларда яшаганлари форсий тилда гаплашадиган бўлган, яйловларда истиқомат қилганлари ўз тилини сақлаб колган, деган тўғри хулосага келган671.

Тангритоғнинг Шаркдй Туркистон қисмида, аникроги Олой сойида (Алагоу) сакларга оид қабрлардан ва турар жой

Шюе Зунгчжэн. Тужюз ши. 54-56-6.611 Су Езйхай. Хвсакззу вэньхуа шн (Қаюк халки маданиягининг тарихя). 2-нашр. Пекин,

1996. 122-6.

207

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 208: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

қолдиқларидан қазиб олинган нарсалар ичида тилла, кумуш, мис, темир, сопол, ёгоч, ипак ва лак (табиий лакдан қотириб қилинган) буюмлари асосий ўрин эгаллаган672. Сакларда айникса тилладан ясалган буюмлардан фойдаланиш биринчи ўринда турган. Топил- ган хайкалчалар, жасадпар ва улар устидаги кийимлар шуни кўрсатадики, саклар чукур кўзли ва киррабурун бўлганлар; Или дарёси атрофида яшаган саклар учли қалпоқ кийганлар. Бундай қалпоклардан айримларининг учи бир томонга эгилган. Шунга қараб, баъзи олимлар «эҳтимол саклар таркибидаги қабилалар орасида бош кийим билан фарқланиш одати бўлгандир», деган фикрга келишмокда. Кўп ҳолда саклар калпоғи тилла буюмлар ва бошқа қимматбаҳо нарсалар ҳамда куш патлари билан безатилган.

Ҳозиргача маълум бўлган ёзма ва археологик маълумотларга асосланиб, хитой олимлари шундай ёзишади: «Чин давлати (мил авв. 221-206) замонасидан то Хан даврининг бошланишигача (мил. авв. 206) саклар Марказий Осиё ҳудудидаги Сирдарё шимолида Или дарёси қирғоқларини марказ қилган ҳолда яшаганлар. Саклар жуда кадимий халқцир..., улар асосан чорвачилик билан шуғулланган, айниқса, от, қўй, корамол ва туя боқиш асосий ўринда турган Ҳаракатланиш учун аравадан кенг фойдаланишган.... Эркак ва аёллар бир хилда отга минганлар ва отда чопиб кетаётиб, камон отишни яхши билганлар Саклар кўп қабиладан иборат бўлиб, уларнинг катта бир қисми жанубга кўчган, бир қисми Сирдарёнинг шимолида қолган. Уларнинг Или дарёси атрофида яшаб қолганлари усунлар билан қўшилиб

673кеггган»Юқорида тилга олинган «Хасакэзу жянши» («Қозок халқи-

нинг кискача тарихи») номли асарда «милоддан аввалги У1-1У асрларда хозирги Қозоғистон ҳудудида сакларнинг шимолий тармоғи яшаган ва улар турк тилида сўзлашган, жануб томонда яшаган саклар эса эрон тилидан фойдаланишган»оТц, деб зикр этилган. Шу билан биргалик^Д3 сўзлашган, жануб томонда10рИ вафот этса, уни аравага соли1$0йДОл?нШш'ан>> ’ - зикРаргакўрсатиб чиқилганлиги, дафн маросимига катта эътибор берил- ганлиги, жамиятда эркак ва аёлларнинг хукуки тенг бўлганлиги

611 Ўша асар. 123-6.6,3 Ўша асар.634 Хасакээу жянши (Қоэоқ халқининг крсквча тарихи). Урумчи, 1987 37-6.

208

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 209: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

- Й75аитилган .Юкорида келтирилган қадимги хитой манбалари на ХХР

тарихчилари асарларидаги маълумотлар асосида айтиш мумкин- ки, уларда биз учун номаълум ёки кам маълум бўлган маълу- мотлар ҳақида кизикарли фикр-мулоҳазапар куп. Улар билан танишиш фойдадан холи эмас. Ушбу маълумотлар билан Кангкия давлатига оид маълумотларни киёсий таҳлилидан мазкур давлатнинг фуқаролари асосан саклар бўлган экан, деган фикр келиб чиқади. Демак, К. Шониязов таъкидлаганидек, «қангарлар», яъни «аравада юрувчилар» айнан саклар эди, дейиш асослидир.

Хулоса қилиб қуйидагиларни айтиш мумкин:1. Хитой олимларининг фикрига кўра, ҳозирги хитой тилида

сай ва сайжунг деб талаффуз этиладиган тарихий атамалар сак, саклар сўзининг хитойча транскрипцияси эканлиги шубҳасиздир. Шунингдек, Александр Македонский қўшинларининг шарқ томонга юриши натижасида Марказий Осиёда катга оммавий кўчиш (миграция) жараёнлари юз берган. Сакларнинг ҳаракати ушбу жараённинг бир қирраси ҳисобланади.

2. Сакпарнинг бир қисми ҳозирги Торим воҳасининг шимол ва ғарб томондаги жойларга кўчиб борган. Кейинчалик улар яна гарб томонга қараб силжиб, Или дарёси ва Иссиқкўл атрофида жойлашган. Шундан сўнг турли ички ва ташки омиллар таъсирига кўра, Марказий Осиёнинг турли ҳудудларига ва унинг жанубидаги жойларга тарқалган.

КУННА (ШЮНГНУ) этнонимининг КЕЛИБ ЧИҚИШИ

Шюнгну ( Й] Й рус транскрипциясида сюнну) — ҳун этнонимининг милоддан аввалги Ш асрдан бошлаб ишпатилган хитойча транскрипциясидир. Собик СССР даврида тузилган «Совет энциклопедик луғати»да «хунну кадим замонда Марказий Осиёда шаклланган кўчманчи халкдир, X асрда уларнинг бир қисми гарбга кўчиб бориб, маҳаллий халклар билан аралашиб кетиши туфайли пайдо бўлган янги этнос гун деб аталган», деб

6,5 Ўша асар. 35-6.

209

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 210: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ёзилган676. Ушбу луғатнинг иккинчи бир жойида «милодий 2-3 асрларда гунлар Урал тоғлари ёнидаги туркий тидда сўзлашувчи ҳунлар, угрлар ва сарматлардан ташкип топган кўчмянчи халқдир», деб кўрсатилган677. Ушбу фикр ҳунларга оид рус ва ўзбек тилларидаги тарихий адабиётларда ҳам қайд этилади.

Ҳунларга оид маълумотларнинг ипк қисми рус хитойшунос олими Н.Я.Бичуриннинг таржималарига бориб тақалади. Сўнгги 30 йил давомида Хитой Халқ Республикасида ҳунларга оид кўп асарлар нашр этилди. Лю Симян қаламига мансаб бўлган «Чжунггуо минзу ши» («ХХР халклари тарихи». Шангхай, 1987.), Ванг Дужян бошчилигидаги бир гурух. олимлар муаллифлигида нашр этилган «ХХР халклари муносабатлари тарихининг қисқача баёни»67я, Жянг Йинглянг бошчилигидаги яна бир гурух. хитой олимларининг «Чжунггуо минзу гуанши ши гангьяо» («ХХР халклари тарихи». Пекин, 1990) 679 , Ванг Жунгхан рахбарлигидаги катта бир гурух олимлар томонидан ёзилган «Чжунггуо минзу ши» («ХХР халқлари тарихи». Пекин, 1994), Шюе Зунгжэнг бошчилигида Ш инжянг-Уйғур мухтор ўлкаси (автоном райони61,0) олимларининг ёзган «Чжунггуо Шинжянг гудай шэхуэй шэнгхуо ши» («ХХР Ш инжянгнинг кадимий жамияти ва ҳаёти тарихи». Урумчи, 1997) каби йирик асарлари ана шулар жумласидандир.

Уларда Н.Я Бичуриннинг тарж имасида учрамайдиган маълумотлар ва тахлиллар мавжуд. Қолаверса, рус олими Н.Я.Бичуриннинг таржималарида хитой манбапарида сақланаёт- ган барча маълумотлар мужассам, деб айтиб бўлмайди, албатта. ХХРда чоп этилган янги тадқикотлар ҳозиргача бизга номаълум бўлган ёҳуд кам ўрганилган айрим жумбоқ масалаларни ёритишда муҳим аҳамият касб этади.

Таъкидлаш жоизки, хитойлар минг йилдан оргиқ давр

470 Советский эмциклопедический словарь. Москва, 1985. С 145?411 Ўша асар. 350-6.' 7| Ванг Дужян. Чжунггрт микэу гуамши шм гамгьяо (ХХР халклари муносабатларинимг

кисқача тарихи). «ХХР ижгимоий фанлар ншприСти» чоп этгаи (китобнинг чоп этилган жоби кўрсатилмагаи). Пекин. 1990.

Жянг Йинглянг. Чжунггуо минэу ши (ХХР халклари тарихи), I -2 жидп. Пекин. 1990.й|<с1 Рус сшабиётига, ундан уэбек адабибтига кириб колган «антоном раиони» хитойча «чюй»

сўэидан эаржима килиб олинган. Мазкур суэ икки хил маънога эга бўлиб, упарнинг бири минтака, иккинчиси тумаи тушунчасини беради. 1954 йиллан бошлаб «Шинжянг вэйвуэр эичжичюй» деб номланган Шаркий Туркнстонминг худуди 1 600 000 кнадраг киломстрдаи кўгрок Буцдай катга худудни <файон» де€ аташ ва уни «туман» деб таржима килиш тугри бўлмакди

210

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 211: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

давомида ҳунлар билан ёнма-ён яшаганлар. Шу боис уларга оид энг қадимий маълумотлар хитой манбаларида сақланиб қолган Уларга кўра, ҳун қабиласи қадимги тиенглиенг (динглинг)лар, яъни турклар таркибидаги бир авлоддар. Ҳунларнинг илк бор хитой битикларида тилга олиниши милоддан аввалги 2 мингинчи йилларга бориб такалади. Улар милоддан авалги III асрда кучайиб, атрофдаги кардош қавмларни бирлаштириб, йирик давлат тузганидан сўнг, уларнинг фуқаролигига ўтган барча қабилалар ҳун деб атала бошлаган. Ҳун давлатининг итоатида бўлган халқларнинг кўпчилиги қадимий тиенглиенг (<3ннгчннг)-лардан ташкил топган. Хитой манбаларидаги тиенглиенг (динглинг) эса кейинги даврларда тиетлэк (тепэ Ш й ) деб номланган кадимги туркларнинг хитойча номи эди 681 . Натижада ҳун этноними маълум бир тарихий даврда туркий халқларнинг умумий номига айланиб қолган эди. Фикримизнинг далили сифатида куйидаги маълумотларни келтирамиз.

Мазмунан шюнгну атамасини ифодалайдиган икки иероглиф унинг этимологиясига хеч қандай аниқлик киритмайди. Зеро, уларнинг бири кўкрак, кўнгил, иккинчиси кул, хизматкор маъноси билдиради. Аммо шюнгну (кадим. ўкил. кунна) ҳун этнонимининг милоддан аввалги IV асрдан кейинги, яъни ҳунлар давлат ташкил этиб, тарихий саҳнага кириб келган вактидаги хитойча транскрипцияси эканлиги шубҳасиздир. Буни ХХР олимлари ҳам тўла тасдиклайдилар. Ундан олдин хитойлар ҳунларни шюнюй, шюнюн, ху ва хунйи каби номлар билан атаганлар. Бу ҳакда хитой манбапарида кўп маълумотлар учрайди.

Масалан, милодий 168-189 йилларда «Линг-ди» номи билан тахтда ўтирган Шарқий Хан давлати (25-220 йй.) ҳукмдори даврида Йинг Шао ёзган «Фэнсу тунгйи» («Урф-одатлар баёни»)683 номли асарда ҳун атамасига шарҳ берилган. Унда «Ин [ҳокимлиги]6*3 замонасида шюнюй деб аталган ном кейин кунна / шюнгнугг ўзгартирилди» деб ёзилган 684 . Ушбу маълумот «Шижи»даги ҳунларга багишланган бобнинг бошланишида

691 ХужоевА., ХужаевК. Қадимги манбаларда халккмиз ўтмиши Тошкснт, 2001.9-13-6.ш Асар аслнда 30 бобдан иборэт бўлиб, унииг 10тагика боби сакпаниб колган. Шунга

карамай, у катта тарнхяй ахдмнятга эга манба хисобпанади.Ш аиг хокимлигининг хукмдори Пан Гэнг (мил.аав. 1401-1372) марказни Ян (ҳоаирги

Шандунг ўлкасидагн Чюйфу янлоятнда) номли жонлан хозирги Хэнан ўлкасндаги Аньянг вилоятининг шимоли-гарбидаги Ии дсб аталган ерга кўчириб кслтирган. Шунлан кейин Шанг ҳокимлиги тарнхии манбаларда Ия ҳокимлиги дсб аталган.

ш Люй Симян. Чжунггуо минэу ши. 30-6.

211

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 212: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

с йЯ5келтирилган шарада \ам оор .Маълумки, асарда тилга олингаи Ин ҳокимлиги хозирги

ХХРнинг Хэнан ўлкасидаги Анъянг вилояти худуцидаги кадимда «Ин» деб аталган шаҳарни марказ килган ҳокимият бўлиб, унинг мавжуц бўлган даври милоддан аввалги ХУ-Х1 асрларга тўгри келади. Демак, ҳунларнинг номи бундан 3,5 минг йил муқадцам хитойларга таниш бўлган.

Иккинчи бир хитой тарихчиси Вэй Чжов (яшаган даври номаълум) «Хан [империяси] даврида кунна (шюнгну) деб аталганларнинг аввапги номи шюнюн эди», деб ёзган686. «Циюан» («Сўзларнинг келиб чиқиши») номли энциклопедик луғатда кўрсатилишича, ҳунлар Чин хонлиги (мил. авв. 221-206) даврида кунна (шюнгну) деб атала бошлаганлар687. Милоддан аввалги 372- 289 йилларда яшаган хитой файласуфи Мэнзи қаламига мансуб бўлган «Лянг Хуэй ванг шя» («Ҳоким Лянг Хуэйнинг қулаши») номли асарда учрайдиган шюнюн атамасига узок ўтмишда ўтган Чжао (яшаган вақги номаълум) исмли тарихчи шарҳ келтирган. Унда «бэй-тиек (бэй-ди ^ЬЗ^) шюнюн деб атапар эди, хозир улар кунна (шюнгну) дсб аталади», дейилган . Олдин нашр этилган тадқикотларимизда бэйди қадимда бэйтиек деб ўқилган бўлиб, у шимолий турк атамасининг хитойча транскрипцияси эканлиги айтиб ўтилган 689. «Бэй-тиек» деб номланганлар бундан 3,5-4 минг йил муқаддам хитойлар томонидан тиек деб аталганларнинг бир қисми бўлиб, у милоддан аввалги биринчи мингйилликда динглинг деб ҳам аталган. Шундан маълум бўладики, ҳунлар қадимги туркларнинг бир қисмидан иборат бўлган.

«Шан хай жинг» («Тоғлар ва денгизлар комуси») номли асарга берилган шархларда «хунйи ва шюнюн бир тоифадаги одамлардир. Хан даврида уларни кунна (шюнгну) деб аташган. улар ху деб хам аталади», деб ёзилган690.

Юкорида тилга олинган хитой файласуфига багишланган «Мэнзи» номли асарда «Ҳоким Вэн билан хунйилар воқеаси»,

Шижи. 1024 (1029>-б.*** Люй Симян. Чжунггуо минзу ши. 30-6.6,1 Циюан. 1-жилд. 0387-6.‘ в8 Люй Симян. Чжунгтуо м ию у ши. 30-6.

Хўжаея А. Ди, Бэйди // Ўэбекисгон миллий энциклопедияси. 3-жилд. Тошкент, 2002. 382 6., Ходжаев А. Иэ истории дреяних тюрков... С. 28.

лас Люй Симян. Чжунггуо минзу ши. 31-6

212

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 213: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«Улуғ ҳоким билан шюнкптар воқеаси» каби сўзлар учрайди. Уларда бир халқ номи икки хил ишлатилган, деб зикр этилган 691. Шунга кура, якин даврда яшаб ўтган йирик тарихчи Люй Симян (1884-1957) «Шиюй» («Шеърларга кириш сўзи») номли асарида ҳунларнинг кадимги номлари хакида ёзган «Ҳоким Вэн (Вэн-ванг ^ I ) даврида ғарбда хунйилар хавф туғдирар, шимодда шюнюнлар кулфат ёгдирар» мисрапардаги икки этнонимни икки халқ номи деб тушуниш тўгри бўлмайди»493.

Келтирилган маълумотлар аниқ кўрсатиб турибдики, кунна (шюнгну) атамаси милоддан аввалги П1 асрда пайдо бўлган. Бу эса ҳунлар йирик империя ташкил этиб, тарихий сахнага чиккан вақти ҳисобланади. Ундан олдин хитойлар ҳунпарнн шюнюн, ху ва бэйтиек (шимолий турк) деб атаганлар

Эътиборга молик масалалардан яна бири - ҳунларнинг этник келиб чиқиши масаласидир. Чунончи, тарихий адабиётларда унга оид бири-бирига зид фикрлар мавжуд. Шу боис қадимий хитой манбаларидаги маълумотларга мурожаат қилиш мақсадга мувофикдир.

«Мао жюан» («Мао қиссаси») номли бир шеърий асарда «Шюнюн бэй-тиек (бэй-ди) демакдир», деб айтилганЛ9'.

Қадим замонда яшаб ўтган Люй Жян исмли бир тарихчининг «Шэнгвэй» («Тафсилот» ёки «Мулоҳаза») номли асарига Бян Гао (яшаган вакти номаълум) томонидан шархдар ёзилган. Уларнинг бирида кадим замондаги «тиек (ди) ва шюнюн ҳозирги кунна (шюнгну)диру> деб кайд этилган695

Чян исмли тарихчи қадимги хитой манбаларидаги бэй-тиек (бэй-ди, яъни шимолий турк) атамасини шархдаб, «бэй-тиек деб аталганлар кунна (шюнгну)ларнинг худди ўзи эди», деб ёзган696.

Ушбу маълумотлардан кўриниб турибдики, ҳунлар милоддан аввалги 2 мингинчи йилларда хитойларнинг шимолида яшаган ва хитойлар томондан бэй-тиек (шимолий турк) деб аталган.

Шу ўринда бэй-тиек атамаси ҳақида қисқача маълумот бериб ўтиш лозим бўлади. Бэй-тиекларга оид тарихий фактларни

641 Ўша жойда.Ушбу маълумотдаги хоким Вэн милодпан аввалги 1066-771 йилларда мавжул бўлган

Ғарбий Чжоу (Ши-Чжоу Э й ) хокимлигннннг асосчисидир. Демак, унинг қукмронлик даари миПоллян аввалги 1066-1000 йшшаргетўгри келади.

64 'Люй Симян Чжунггуо минзу иш. 31-6.Ўша асар. 30-6.Ўша жойда.

696 Ўша жойда

213

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 214: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тахдил қилиш учун, энг аввало, кадимда хитойларнинг ёзуви алифбо асосида, яъни ҳарфлар шаклида эмас, балки расмсимон иероглифлардан иборат бўлганганлигини ҳисобга олиш керак бўлади. Замонлар ўтиб, улар такомиллашиб, талаффуялари ҳам ўзгарган Қолаверса, милоддан аввалги Ш-Н асрларгача хорижий этноним ва топонимларни ёзишда аник коидалар мавжуд бўлмаган Ўша замонда ҳун этнонимининг ёзилиши бирор бир қонун-қоидага асосланмаган. Шу сабабли хитойлар ўқилиши бири-бирига якин, аммо маъноси ҳар хил бўлган иероглифлардан фойдаланишган. Кивен (ктоап, к|\уеп - замон. ўкил. чюан, маъноси - катга ит), қуэн (кун, кўп ва чувалчанг маъноларига эга), ҳуэн (хун), чюан (адир жойлардаги зах ариқлар маъносини билдиради) каби иероглифлар ана шулар жумласидандир. Айрим ҳолларда ҳун атамасини ифода этадиган иероглифларга ривем (п \¥ет, ҳозирги хитой тилида рунг Й )ни қўшиб, кивен-ривем (к ^ еп -п м ет ) , қуэн-ривем (кпэп-пм/ет) деб айтишган647

Хитой манбалари асосида тадқиқот олиб бораётган на уларни уйғур тилига таржима қилаётган ХХР олимлари ҳун атамасининг хитойча турли талаффузларини «кун» (куёш) сўзи билан боғламокдалар Улар ҳунларнинг қуёшга сиғинганлигига ёки уни тотема қилган бўлиши мумкинлигига асосланиб, шундай тахмин қилмоқцалар.

Қадимги кивен-ривем (кгаеп-пи/ет) сўзи замонавий хитой тилида куй-рунг деб талаффуз этилади. Юкорида таъкидпаб ўтганимиздек, рунг (& ) иероглифи от минувчилар, отлик лашкар каби маънолардан ташқари, жангчилар қуроли, жангда ишлатиладиган арава маъносини ҳам англатади. Шуни хисобга олганда, ушбу сўзлар ҳун лашкарлари, ҳун қуроллари, ҳун араваси маъноларини билдиради. Аммо хитой тили лугатларвда рунг (ривем) қадимги Хитойнинг гарб томонида яшаган халқларнинг умумий номи эканлиги бир овоздан қайд этилади.

Масалан, «Ханюй дазидян» («Хитой ёзувининг катта луга- ти»)да рунг иераглифи «Қадим замонларда мамлакатимизнинг шимолида яшаган оз сонли халкдарнинг умумий номидир», деб изоҳланади6,в. Худди шундай тушунтириш «Циюан» («Сўзларнинг келиб чиқиши») номли энциклопедик луғатда ҳам мавжуд6<,<).

64 Люй Симям. Чжунггуо минзу ши. 30-6.6,1 Ханюи лалндян. 2-жилд. 1398-6.6ОТ Циюан. 2-жидп, 1183-6.

214

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 215: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ҳунларнинг шюнюн, шюнюй деб аталиши милоддан аввалги УШ-Ш асрларда ёзилган «Ии Чжоушу» («Чжоу хонлигининг йўқолган тарихи») 700 , «Шан хай жинг» («Тоғ ва денгизлар комуси») 7(11 ва «Чжан-гуо иэ» («Ўзаро урушган давлатлар сиёсати»)702 каби манбаларда учрайди. Шунга асосланиб, Лянг Чичао (1873-1929), Ванг Гуовэй (1877-1927), Фанг Чжюангоу (яшаган вакти номаълум) ва бошка бир қатор хитой олимлари ушбу атама пайдо бўлишидан олдин хитойлар ҳунларни бошкача атаганлар, деб ҳисоблайдилар. Уларнинг фикрича, энг кадимий, ноёб тарихий маълумотларни бизгача етказиб келган тош ва суякларда ёзилган хитой битикларида тилга олинган «куй-фанг (кадимги ўқилиши квей-пианг), хунйи (кадимги ўкилиши ҳузнйей), шюнюй (кадимги ўқилиши шиванцюк), шянюн (кадимги ўкилиши шиамйиван), шюнюн ва ху (қадим. ўк. ^у) деб талаффуз этилган

703атамалар ҳунпарнинг энг қадимии номларидир» .Айнан шундай фикрни Хитойнинг илмий қомусий луғат-

ларида ҳам учратиш мумкин. Чунончи, «Циюан» номли энцик- лопедик луғатда кўрсатилишича, қадимги Хитойнинг шимолида яшаган халқ кунна! шюнгну ёки ху деб аталган. Илгари ушбу халқ номини хитойлар куй-фанг, хунйи, шюнюн, шан-ривем (шан-рунг) деб талаффуз этишган. Чин хонлиги (мил. авв. 221-206) даврида кунна / шюнгну деб айтиш одат тусига кирган704.

Хитой луғатларида кайд этилишича, кунна / шюнгну қадимги Хцтойнинг шимолий томонида яшаган ва чорначилик билан шуғулланган халқнинг номидир705 Ушбу халқ номи ху (^Й) дсб ҳам аталади. Мазкур этноним илк бор «Ўзаро урушган дав- латлар» даврида (мил. авв. 475-221) хитой битикларига кириб

«Йи Чжоушу» (Чжоу хонлигининг йўқолган тарихи) ооатда «Чжоушу» (Чиспу хонлиги тарихи) деб хдм агалади Мазмунан ушбу манба Ваиг ХузЙ тузган 30 лан сртик кадимий хитой битиклари ьа Х&н ммиерияси даврида ёэилгаи майла асарларнинг бОга яқим ёэма ёдгорликлэр тўнлзмн хнсобланади. Укга кирнтнлган анрим битнклар кўкоптн бўлиб, кейинчалнх упар бошю асарлар всосида тулдирилган. Мибу манбанинг илк бор туплам шаклига келтирилган аакти номаъпум. Аммо унда ба£н этилпш айрим маълумоглар милоддан аввалги XI -VII асрларга оиддир.

Шангхаи жинг (Тоглар на денгизлар ба^ни), муаллифи иомаълум, йэилган вақти 475-221 йиллврга тугри кслади, унингҳажми 18 бобдан нборат..

103 Чжаи-гуо цэ (Ўзарс урушгая давлатлар сигсатн) тахмниан милоддан аввалги V-!! асрларда битилгвк. Ункнг мувллифи номаълум. Асар ўша зампида мавжуд бўлган кичик хонликлар ўртвсида бўлиб ўтган урушлар баёнигв багишланган. У бошка қвдимиЙ асарларгв нисбатан яхширок сакланиб колган.

703 Ван2 Чжўнгхан. Чжунггуо минзу ши. 215-6.104 Циюан. 1-жилл, 0387-6.,03Чжунггуо дабайю чюаншу Чжунггуо лишн. 736-6.

215

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 216: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

келган. Атаманинг келиб чиқиши маълум эмас, аммо у Чжоу даври (мил. авв. Х1-\/Ш асрлар)да ёзилган битиклардаги шиан- йивен (ҳозирги талаффузда шюнюн), шивантсюк (хунюй) атама- ларидан транс-формация этилган706.

Қадимги замонда тош ва суякка ёзилган битикларни урганиш борасида катга эътиборга сазовор бўлган кадимшунос олим Ван Гуовэйнинг (1877-1927) таъкидлаб ўтишича, хитой ёзувида кунна (шюнгну) деб ўқилган атама ҳунлар тилида ҳу деб талаффуз этилган бўлиб, у «Тангри ўгли» маъносини билдирган эди '07. «Ханшу» (Хан [сулоласи] тарихи)да «Жанубда буюк Хан мавжуд бўлса, шимолда кучли ҳу мавжуддир» , деб айтилиши ҳун атамасини хитойлар ху деб талаффуз этганлигига асос бўла

709олади .Ана шу ху иероглифининг қадимги ўқилишига эътибор

берилса, унинг <осу», «ҳук» деб ўқилганлигининг гувохи бўламиз Маълумки, хитойлар «н» харфини унли товуш кўшилмаган ҳолда талаффуз эта олмайдилар. Шу боис улар «н» ҳарфини тушириб қолдириб, ҳун сўзини ҳу, кейинроқ эса ху деб талаффуз этганлар. Аммо хитой тилида «хун» деб ўқиладиган иероглифлар ҳам мавжуд. Негадир илк бор ҳунларнинг номини ёзишда улар бундай иероглифларни ишлатшнмаган. Балки бунга ҳунларни камситиш максадида ху (40) иероглифини ишлатишга унинг юқорида айтиб ўтипган салбий маънолари қўл келгандир. «Хун» иероглифини қўяпаш мисолпари милоднинг бошларида учрайди. Эҳтимол, бундай ўқиладиган иероглифлар кейинрок пайдо бўлгандир.

Милоднинг бошларида ва ундан кейинги даврларда ёзилган манбаларда тиетлэк (1Че11эк, телэ /иу/»с)ларнинг таркибидаги бир кабила номи ҳам ҳун (/Ш) деб аталган. Унинг номини ёзишда хитой тарихчилари <осун», «гун» деб икки хил ўкиладиган бошка иероглифни ҳам ишлатишган. Шунга қараганда, бу номлар ҳунлар ва уларга кейин кўшилган қавмлар тилида «ғун» ёки «қун» деб талаффуз этилганлиги ҳам эҳтимолдан холи эмас Чунончи, хитой тилида «г», «қ» товушлари йўқ.

Хитой манбапарида, луғатларида ва тарихий адабиётларида нима учун айнан шу даврда хитойлар (шя, хуашя) ҳунларнинг

06 Чжангуо цэ (Уэаро уруш олиб борган давлатлар сийсати) асари тахминан мнл. авв. У-П асрларда битилган бўлнб, унинг му&ллифи ном&ълум.

Ванг Чжунгхан. минзу ши. 215-6.701 Ханшу. 2331(1 ]23)-б.,<м Ванг Чжунгхан. Чжунггуо микэу ши. 215-6.

216

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 217: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

номини бошкача қилиб айтишни маъқул кўрганлиги курсатил- майди. Шунинг учун бу хақла аник бир фикр айтиш қийин. Аммо ўша пайтда ҳун сўзи бир қабила ёки кичик кабипалар итгифоқининг номи эмас, балки хитойларнинг шимол ва гарб томонида яшаган барча халқларнинг умумий номи ва уларни бирлаштирган империянинг номи сифатида тарихий сахнага кириб келган. Буни ҳун деб аталган бир қабиланинг ёки бир неча қабила бирикмасининг номидан фарқ қилиш лозим бўлган. Уйлаймизки, айнан шу зарурият туфайли милоддан аввалги III асрнинг охирги чорагида кунна/ш ю нгну атамаси юзага келган.

Бу фикрни асосли деб хисобласак, бундан 3 минг йил муқаддам ҳун номи билан аталган қабила мавжуд бўлган, у кейин кучайиб, атрофдаги қариндош қабилаларни бирлаштирган, деган хулоса келиб чиқади. Милоддан аввалги III асрда унинг бош- чилигида йирик марказлашган давлат ташкил топганидан сўнг хитойлар қабила номи сифатида мавжуд бўлган ҳун этнонимидан «Ҳун» давлати ва унинг барча фукароларининг номини ажратиш мақсадида кунна / шюнгну сўзини ишлата бошлаганлар Шундан кейин ушбу атама хитой адабиётида янги мазмунда кенг кўлланган.

Аммо хитой манбаларидаги кунна / шюнгну атамасини рус ва Европа тилларига таржима қилишда муаллифлар ҳун сўзини ишлатишган. Натижада ушбу атама билан номланган қабила, кабилалар итгифоқи, ҳунлар томонидан ташкил этилган хоконлик ва унинг фуқаролари битга сўз билан аталган. Бу эса кўп ноаниқликларга сабаб бўлган.

Шу ўринда ҳун қабиласининг номи хитой битикларида илк бор қачон пайдо бўлган, деган саволнинг келиб чиқиши табиий- дир. Унга жавоб топиш учун хитой манбаларига мурожаат қилдик.

Қадим замонлардан сақланиб колган хитой битикларида милоддан аввалги ХХ1-ХК асрларда «Шия» («Ся» Я) ва ХУ1-Х1 асрларда «Шанг» (ЯЙ) деб аталган хитой ҳокимликлари даврида уларнинг шимолида ва ғарбида бошқа тоифадаги халклар яша- ганлиги кўрсатилган. Ана шу халкларни таърифлайдиган ёзув- ларга берилган шархдарнинг бирида кўрсатилишича, ҳунларнинг номи «Яв даврида (ибтидоий жамият ёки патриархат замонининг сўнгти даври) сюнюй, Чжоу даврида (мил. авв. Х1-Ш асрлар) шюнюн, Чинг даврида (мил. авв. 221-206) кунна / шюнгну деб

217

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 218: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

атапган»710 512 рақамли бир битикда «5-куни юнлар ғарб томон-дан ноғоралар садоси билан келишди, Чжи [мамлакатлик] Иихабар килиб, сўзлади: ту-фанг бизнинг шаркий заминимизчеккасига хужум килиб, икки одамимизни ярадор қилди, куй-фанг ғарбий заминимиз чеккасида моллариии боқишди», деб .. 111 езилган .

Хитой тилининг энг йирик мутахассисларидан бири, ХХР фанлар академиясининг президенти, Гуо Муоруо (Гуо Кайчжен, 1892-1978) таҳаллуси билан қалам тебратган йирик қомусчи олим ушбу матнни бошқа матнлар билан солиштириб ўрганиб, бу хақда шундай фикр билдирган:

«Мазкур маълумотлардан кўриниб турибдики, чжилар инларнинг гарбида, ту-фанглар чжиларнинг шаркида, куй-фанглар чжиларнинг гарбида жойлашган. Инлар мамлакатидан туриб айтганда, ту-фанглар инларнинг шимоли-гарбий ва шимолий тамонида, қуй-фанглар эса инларнинг шимоли-ғарбида жойлашган. Уларнинг бири-биридан канча масофада бўлганлигнни тахдил асосида билиб олиш мумкин... Ту-фанглар инлар мамлакатининг марказидан (ҳозирги Анъянг) тахминан 12-13 кунли йўл нарисида, кунига 80 ли (46.08 км)дан ҳисоблагаида, 1000 ли (576 км) келадиган масофада жойлашган. Шундан кўриниб турадики, ту-фанг ҳозирги Шанси ўлкасининг шимоли-гарбида бўлган. Куй-фанг эса Ордос (Хэтао) вилоятига яқин жойда бўлган. Суяклардаги ёзувлардан маълумки, ту-фанг ва куй- фанг деб аталганлар шюнюнларнинг бир қисми эканлигига шубҳа қи- лиш мумкин эмас»712.

Ўзининг «Суяклар ва тошлардаги ёзувларга оид тадкиқот- лар» («Жягу вэнзи янжю») номли асарида Гуо Муоруо «ту- фангнинг яшаган жойи Баотоу713 ёнида, куй-фангнинг истиқомат қилган жойи эса унинг ғарбида бўлган», деб ёзади714.

Миладдан аввалги 1401-1122 йилларда мавжуд бўлган Ин ҳакимлиги даврига оид битиклар билан шугулланган иккинчи бир хитой олими Чэн Мэнжя (1911-1966) ўэининг «Ин шюйпуци зунгшу» («Ин битикларини шархлаш масаласи») номли асарида («Кэшюэ» нашриёти чоп этган) қуйидаги маълумотларни келтиради:

«Ин давридаги куй-фанг Жин хокимлиги жанубида жой-

710 Ланг Чжунгхан. Чжунггуо мннзу ши. 215-6.;Люй Симян. Чжунггуо минзу шн. 306.711 Чжунггуо минзу гунншишн гангьяо. 58-6.717 Ўша асар 59-6.713 Ҳоэирги ХХР таркнбндаги Ички Монголияда жсйлашган шаҳар номи.714 Чжунггуо минэу гуанши шн гангьяо. 59-6.

218

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 219: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

лашган. Аммо Ғарбий Чжоу ва Чунчю даврларида ушбу кавмнинг юришлари кўп томонларга каратилган. Ушбу юришлар шимоли- гарбдаги Шэнси вилоятида юз берган»; «Чунчю даврларидаги циак-тиек (сЬ^ак-Пек, 4с]ек-йек, замон. ўқил. чиди - жанубий турк демакдир) ана шу Ин давридаги куй-фангнинг ўзидир»; «юй- фанг шюнюн қавмининг бир қисмидир»715.

Қадимий Хитойнинг шимолий худудида топилган архео- логик қазилмалар ичида милодцан аввалги 2-мингйилликка, яъни Ин даврига оид тош ва суяк битиклар кўп учрайди. Шуларда «гуй-фанг номли юнлар юэларни ярадор қилдилар», «гуй-фанг- ларга қарши ҳужум қилшши», «гуй-фанглар ярадор қилинди», «гуйларга хужум қилинди», «гуй-фанглар келиб каршилик кўр- сатдилар», «ту-фангларга хужум килинди», «ту-фангларни яна қўлга олишди», «хакиқий ту-фанглар», «ту-фангларга қарши уруш» каби сўз бирикмалари ва мисралар борлиги аниқланган 16

Ванг Дужян мана шу маълумотларни тахдил килиб, шундай ёзади:

«Ту-фан, куй-фанг ва гуй-фанг каби атамаларни шархлашда айрим ўхшамаслик бўлса хам, улар Хитойнинг шимолий томо- нида яшаган ва чорвачипик билан шугулланган халк бўлган- лигида умумий якдиллик мавжуд Чорвадорларга хос хусусият - жойдан жойга кўчиб яшашдир. Аммо бундай кўчмачилик маълум бир худуд доирасида юз берган. Шанг давридаги (мил. авв. XVI- XI асрлар) шу-фанг, дуфанг ва куй-фанг деб аталганлар Шанси ўлкасининг шимоли-гарбида ва Шэнси ўлкасининг шимолида яшаганлиги ҳақикатга тўгри келади. Буни шу жойларда топилган археологик маълумотлар хам тўла тасдиқлайди. Шанг ҳокимлиги даврида мазкур ҳокимлик билан ду-фанг, куй-фанг ёки куй-рунг, чюан-рунг, шюнюй ва енюн кабилар ўртасида кўп урушлар бўлиб турган. Бу урушлар суяк ва тош битикларида ўз ифодасини топган. Шанг ҳокимлиги уларга карши юриш килганда, ишла- тилган қўшинлар одатда камида 300, кўпида 5000 кишидан иборат бўлган»71'.

Суякка ёзилган Хитой битикларининг бирида «5000 нафар пиёдаларимиз ту-фангларга ҳужум қилдилар», деган маълумот

113 Ў п! а жоцда114 Ўша асар 60-6.115 Ўшажойда

219

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 220: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

- 71Вхам учраиди .Милоддан аввалги VII асрда ёзилган «Зуочжюан» («Зуо

Цюнмингнинг баёни») номли биринчи тарихий асарда «Чжуанг- гунг ҳокимлигининг 16-йили ёз фаслида (мил. авв. 706 й.) ... Жин ( ^ ) [мамлакати]дан бир киши биз йи (^ )л а р г а қарши юриш қилиб, уларнинг ерларини тортиб олдик, деб сўзлади»119, деган гагшни учратиш мумкин. Ушбу асарнинг иккинчи бир жойида «Чжуанг-гунгнинг 18-йили (мил. авв. 704) ёзда [Чжуанг]-гунг ривем (рунг)ларни: Жи ()?[) мамлакатининг ғарб томонига кувиб юборди».... , деб ёзилган720. Яна бир жойда «26-йили баҳорда [Чжуанг]-гунг ривем (рунг)ларга ҳужум кш ш и»721, деб кур- сатилган.

«28 йилда (мил. авв. 694) Жин вилояти ҳокими Сян уйланиб, Жия [сулоласи]га куёв бўлди, аммо фарзанд кўрмади. Чи вилоятидан бўлган Жян билан бирга бўлганида Чингму-хоним (Чингму-фурен) ва Дази-шэншэн туғилган. Кейин яна ривем (рунг)лардан иккита хотин одци. Уларнинг бири катта ривем (дай-рунг ^5Й )лар зотидан бўлган Хужидан Жунгьэр туғилди, иккинчиси кичик ривем (шяо-рунг Ф 5Й )дан Йиву (У)\уи Ш ?т) исмли ўғил тугилди. Жин лие-ривем (ли-рунг Шэ£)ларга хужум қилди» 171 каби маълумотлар ҳам шу асардан.

Ушбу матнга берилган шархдарда «кичик рунг дегани Йивен (У1\уеп / Юн Л ) деб аталадиган ривем (рунг) демакдир», деб кайд этилган723. Йивен (Юн) атамаси эса «Ғарбий Чжоу» (Шичжоу— 1066-771 гт. до. н.э.) сулоласи даврида Ордосда яшаган ҳунларнинг хитойча номи эди724.

Келтирилган маълумотдан кўриниб турибдики, милоддан аввалги VII асрнинг охирида кадимий хитойлар юртининг ғар- бида ва шимолида йи, ривем (рунг), йивен (шюн) ва йивен-ривем (ш юн-рунг) каби авлодлар бўлиб, улар ривем (рунг)ларнинг, яъни отминувчи кавмларнинг бир бўлагини ташкил килган. Буларни юкорида таништирилган маълумотлар билан қиёсла- ганимизда, йивен-ривем (шюн-рунг) ва кичик ривем (шяо-рунг)

111 Ўшаасар. 61-6.’ " Зуочжуак (чунчю жинг жуан жижие). 1-жидд, 167-6.720 Уша асар 169,170-6.,!| Ўшаасар. 193-6.122 Ўша асар 198-6.

Ўша жоПда.™ Чжунгтуо шигао диту жи. 1-тўплам. 11-12-6.

220

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 221: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

деганлар ҳунларнинг бир қисми бўлиб чиқади.Қадим замон тарихчиси Люй Жян ёзган бир битикда «Тай

ҳокими Гаофу Бин вилоятида (Жэнси ўлкасида жойлашган) яшар эди, бу ерга тиек (ди)лар хужум килди»725, деб айтилган. III асрнинг биринчи ярмида яшаб ўтган сарой амалдори ва олим Гао Ю (® г ^ )7л ушбу маълумотга берган шарҳида таъкидпанишича эса, «тиек (ди)лар орасидаги шиам-йивен (з1нап-умгЛиянюн КЙЛ) ҳозир қунна (шюнгну (Я) деб айтилади. Куина (шюнгну)ннпт хитойча таржимаси одам, халойик, маҳаллий аҳоли, фукаро маъноларини англатади. Лекин [ҳунларнинг] тушунчасида ушбу этноним Тангрининг ерга юборилган ўгли, деб қаралади»727.

Милоддан аввалги ХУН-ХУ асрларда мавжуд бўлган Шанг ҳокимлигига оид вокеаларнинг хитой камишидан қилинган ва бири-бирига богланган таҳтачаларга ёзилган баённомасида куйи- даги маълумотлар келтирилади:

«Удинг (5 £ Т )73К 3 йил давомида куй-фангларга ҳужум килиб, улар устидан ғалаба козонди. Уйи ( ® 2 ) даврида (мил.авв 1198- 1195) Чжоугугун Данфу шюнгюй ёки тиек (Эм)ларнинг ҳужумига дуч келди»729.

Шундай баённомаларнинг бирида Ғарбий Чжоу (Ши-Чжоу) деб номланган ҳокимпиклар даврига (мил.авв. 1066-771) оид кис- мида куйидагиларни учратиш мумкин: «Чжоу [мамлакати ҳокими] Жили гарб томондаги қуй-ривем (куй-рунг)ларга ҳужум килди. Ди-йи ( ^ £ ) [ҳокимлигининг] 3-йилида (мил. авв. 1189) Нанжунг калъасини ҳимоя қилиш учун буйруқ берилди. Тахминан 17 йил ўтгандан кейин Чжоу [мамлакати ҳокими] Вэнванг тиек (ди)ларга, яъни ривем (рунг)парга хужум уюштирди»730.

Кўриниб турибдики, ушбу маълумотларда ҳунлар шюнгюй, тиек (ди) ва қуй-рунг деб тилга олинади. Бу эса улар бир тоифа- даги кабилалар эканлигидан нишонадир.

Ҳунларнинг хитойлар шимолида яшаганлиги тиек (ди)ларнинг бир кисми бўлганлигидан даполатдир, деган хулосани Ванг Дужян ҳам тасдиклайди. Чунончи, у ўз асарида «кунна / шюнгну Хитой- нинг шимолида яшаган кўчманчи халқ бўлиб, у Чин давридан анча

Ванг Чмсунгхан. Чжунггуо минзу гви. 215-6,Чжунггуо гужин мингрен дацидян. 606-6.Ванг Чжунгхан. Чжунгтуо минзу ши. 215-6.Удинг—мил. авв. 1324-1266 йилларда хукмронлик килган император.

9 Чжунггуо минэу гуанши ши гаигьяо. 60-6.0 Ўша жойда.

221

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 222: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

олдинги замонларлаги мамлакатимиз шимолида яшаган тиек (<Эи) халқининг бир қисми эди», деб таъкидлайди731.

Ванг Дужяннинг сўзи билан айтганда, «Шанг сулоласи ташкил топган (мил авв. ХУ1-Х1 асрлар) ва ривожланган вақтида хуашия (хитой) халқининг қулдорчилик жамияти тузуми янги даврга ўтган эди. Шунда шимол томонда яшаган халқ қаби- лаларга бўлиниб, тарқоқ холда жойлашган. Аммо улар ичида ту- фанг, юн-фанг, куй-фанг каби йирик қабилалар иттифоқи мавжуд эди. Ғарбий Чжоу даврида (мил. авв. XI аср 771) шимолдаги халқлар хамон таркоқ яшаган бўлса ҳам, уларда Чюан-рунг (^ЭЙ) каби муқимлашган йирик сиёсий марказ ва сиёсий куч юзага

132келган» .Уйгур тарихчиси Анвар Байтур ўзининг «Чжунттуо (Хитой)-

нинг қадимги тарихи материаллари» номли асарида мазкур қабилалар ҳақида қуйидагиларни ёзади: «Ҳунлар шунюй, шиянюн, шюнгну деган номлар билан аталиб келган. Ҳунлар аслида Чжунггуодаги ди қабиласининг бир авлоди бўлиб, милоддан ав- валги 2550-2140 йиллари оралигида ҳукм сурган Хуангди, Жюаншуй, Дику, Яв, Шун каби бешта ҳокимлар даврида ҳозирги Ички мўгул автоном районидаги Чўғой тоғлари атрофида яшаган. Баъзи бир ривоятларга кўра, хуашя (қадимий хитой қабиласи -А.Х.) қабиласининг асосчиси бўлмиш тунчи аждоди деб ҳисобланадиган Хуангди ҳун қабилалари билан гоҳ-гоҳида уруш- лар қилиб турган»733. Олим тилга олган Хуангди эса ибтидоий жамият даврида юзага келган 5 афсонавий ҳокимларнинг бири ҳисобланади

Хитой битикларининг гувоҳлигига қараганда, милоддан аввалги У-1У асрларда хитойлар орасида Дай ҳокими (ванг), Линху ҳокими ва Лоуфан ҳокими каби сўзлар пайдо бўлган734. Шунга қараганда, ўша замонда хитой замини атрофида бир қатор давлатлар ташкил топган. «Кунна / шюнгну» атамасининг хитой- лар орасида тарқалиши ҳам шу даврга тўғри келганлиги ҳисобга олинса, ўша пайтда ҳунлар хам бир хонликни ташкил этган бўлса керак, деган хулоса келиб чиқади. Орадан бир асрга яқин давр ўтар-ўтмас, марказлашган йирик давлат юзага келиши ҳам бу

13 Чжунггуо мигау гуанши ши гангъяо. 1ОМ.Ванг Чжунгхан. Чжунггуо минзу ши. 109-6.

333 Амшр Байтур, Хаиринисо Сидик Шинжяндаги миллатларнши тарихи. Пскин, 1991. 51- 52-6.

™ Ваиг Чмсунгхан. Чжунггуп минзу ши 110-6.

222

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 223: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

фикрнинг асосли эканлигини кўрсатади.Хитой манбаларининг гувохдигига кўра, этимологик жиҳат-

дан «кунна / гиюнгну (ҳун) сўзи одам, жамоа, аҳоли каби маъно- ларни англатган»735.

«Шижи» («Тарихий хотиралар»)да «Тангвунинг юкори томонида тоглик ривем (рунг)парл шюнюн ва хунюнлар яшайди», дсб кўрсатилган. Мазкур асарга ёзилган шархдар тўпламида «қадимда хунюн деб аталганлар Чжоу даврида (мил. авв. 770-221) шюнюн, Чин даврида (мил. авв. 221-206) кунна (шюнгну) деб атапган», деган маълумот мавжуд. Иккинчи бир шархда хитойлар томонидан кунна (шюнгну) деб атаганлар илгари шюнюн деб хам номланганлиги кайд этилган. «Чжоули» («Чжоу урф-одатлари») номли хотирада «хулар аравада юриб, камон отмайди», деб ёзилган. Мазкур хотирага ёзилган шархда «ху деб номланганлар ҳозир ҳун деб аталади», дейилган736.

Хитой олимларининг асарларида, жумладан Фэн Цзяшэннинг «Ҳун халқи ва уларнинг маданияти» номли китобида ҳунларнинг номи 32 хил иероглиф билан ифодаланган737. Уларнинг айримлари бир, баъзилари икки иероглифлардан ташкил топган. Бир иерог- лифлардан иборат бўлган кйп (юон / ҳун) этнонимининг транскрипциялари қуйидагилардан иборат (замонавий ўқилиши қавс ичида берилди):

кип (кун / кип Ш), кип (кун / кип Ш), кйп (қун / кип Ш), кип (шюнг / $Ьюп£ 'Й)), к1\уап (чуан /сЬиап ^ ) , к!\уап (чуан ! сЬиап ЧК), к ’иа| (куй ! кш ЙЙ), к ’иа! (куй / кш 1Й), £шэп (шюн I зЬип Ш), уиэп (ҳун / Ьип /Е), уиэп (ҳун / Ьип 'Ж), уиап (ҳуан / Ьиап Ш), уиап (ҳуан / Ьиап Ф ,)73*, ки! (куй 01), п§иэ1 (вей / » е 1 Ц ), зЬ |а т (шиан / 5Ь)ап & '« ) , 5Ь1\уеп (Ьип $ ) , 81иэп (жюн /]ип Ш)т .

Х и т о й манбаларида ҳунлар номининг и к к и иероглиф билан акс этгирилганлари қуйидагича ўқилади: гиуэн-юй / §шэп-уи (шюн-юй ! зЬип-уи Ш Ж ), гиуэн-цюк / 2>иэп-191ик (шюн-юй / зЬип-уй ШЗК) , шиам-йивен / зМ ат -у ^ еп (зЬ^ап-уип ЙЙ&) , шиам-йивен / зЬ1а т -у 1\уеп (шиан-юн ! 5Ь1ап-уйп ШШ, ,

111 Жямг Йиняянг. Чжунггуо иннэу шн. 1-жипл. 104; Ваиг Чжунгшн. Чжунпуи мннэу ши. 215-6

1!в Уша жойдаФзнг Цзяшзнг. Ҳун хапки ва уларнинг мадвниятн. 215-6.Қадим эамонда сЬиап (Ф ) ва Ь иап(Д ) иероглифларн бир хил талаффуз этилган. [Юй

Тайшань. Гуш у синькао С. 98].1!’ Люй Сииянь. Чжунго мииьцзу ши. С. 30.

223

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 224: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

шивен-цюк / зЬ ^ е п -ф и к (ҳунюй / Ьип-уй ШЖ , кюн-йей Iкип-у1е! (кюн-йи / кип-у1 Ш.Ш) , кван-йей / 1№ап-у1е1 {цюан-йи /сЬиап-у! Я.Ш) , ҳўан-йей / Ьоап-у1е1 (цюан-йи / сЬиап-у1 нгуэй-йей /п§иэ1-у)е| (вей-йи / и т-уг зт|Ш) , кивен-ривем / кш еп- Г1Ует (цюан-рунг / ^ Й ) , кивэй-ривем / к ^ э ь п у е т (куй-рунг / ки1-гоп§ Л & .) , киван-ривем / к)\уап-пует (цюань-рунг ^ Й ) , кюн-на / кип-па (8Ь1оп£-пи ^ЙХ)

Булардаги и к к и п ч и иероглифларнинг грамматак хусусияти тўлдирувчи ва аниқловчи вазифаларидан иборат бўлиб, уларнинг аксарияти ҳунларни камситиш мақсадида қўшилган. Масалан, қадим замонда юй (уй 5$ , гЬи деб ҳам ўқилган) иероглифи «афти-багаараси саргайган» маъносида қўлланган, ўқилиши худди шунингдек, лекин ёзилиши бошқача иккинчи юй (уи Ш) иероглифи «алдокчи», «бетайин одам» маъносида, йи (у1 Ш) исроглифи «ёввойи», «маданиятсиз», ну (пи Ш) эса - «қул» маъноларида ишлатилган. Баъзи иероглифлар ҳунларнинг иқтисодий асослари ва урф-одатларини билдирган. Чунончи, юн (уйп Ш) ўтмишда чорвачилик билан шуғулланувчилар, рунг (гоп§ Й ) - отда юрувчи одамлар ёки жангчилар маъносида қўлланган.

Иккинчи иероглифларни ҳисобга олмасдан, қолган иерог- лифларнинг қадимги ўқилишига эътибор берганимизда, улар- нинг асосий кисми кип (кун), кип (кюн), §1иэп (гюн), уиэп (зун), к ‘1\уап (квен), ки1 (куг7), к1\УЭ1 (кивей), п§иэ! (гуэй) деб талаффуз этилган Шундан маълумки, биринчидан, ҳунлар тилида улар- нинг номи кюн деб айтилган этноним айрим атрофдаги қўш- нилар тилида гюн, гун, квен деб талаффуз этилган; улар иерог- лифлар билан транскрипция килингандан сўнг талаффузи янаям ўзгарган. Иккинчидан, хитой манбаларига ҳунларнинг номи тур- ли даврда ҳар хил тилда сўзлашувчилар оркали кириб борган. Учинчидан, кадим замонда майда хонликларга бўлиниб яшаган хитойлар тилида ажнабий халқлар номини ёэишда аниқ ва ягона бир коида бўлмаганлиги туфайли ўзларига маъкул келган иероглифлар билан ёзишган.

«Хан [сулоласи] тарихи» («Ханшу»)да кун-на (шюнг-ну) деб ўкиладиган икки иероглиф билан ёзилган ном аслида ҳун деб айтиладиган атамадан келиб чиқкан Хитой тилида мавжуд бўл- ган хун деб ўкиладиган иероглифлар нима учун хитой тарих- чилари томонидан фойдапанилмаган, деган савол туғилиши

224

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 225: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

табиийдир.Юкорида айтилганидек, хитойлар «н» товушини унга унли

товуш қўшмасдан талаффуз этмаганлиги туфайли, <о;ун» сўзини ишлатишда, ундаги «н» ундошини тушириб колдиришга ёки унга «и», «у» унли товушларини қушиб айтишга мажбур эдилар. Шу боис манбаларда, ҳун ўрнига ҳу, кюн ўрнига кун-на этнонимлари пайдо бўлган. Замонамизга яқинлашган сари булар ху, шюнгну деб талаффуз этилган.

Ҳунлар тилидаги ҳун сўзи «Тангри ўғли» маъносини англат- ган. Шунга кўра, у қадимий хитой манбаларида кунна (шюнгну) ва ху атамаларининг синоними сифатида ишлатилиши тез-тез учраб турган.

Ванг Чжунгхан раҳбарлигидаги бир гуруҳ олимлар ёзган «ХХР халқлари тарихи»да ҳунларнинг келиб чиқиши ҳақида қу- йидагилар зикр этилган:

«Ҳун атамаси Шанг (мил авв. ХУ1-Х1 асрлар) ва Чжоу (мил. авв. 772-221) даврида хитойлар айтган куй-фанг, шюнюн, хунюн, ху каби номлар билан боглик бўлганлиги ҳеч кандай шубҳа уйгот- майди. Аммо ушбу номлар билан аталган халқпар таркиби бутунлай бир бўлган дейиш қийин Ҳун атамаси хулар доира- сидаги бир гуруҳ қабилалар иттифоқининг номидир. Х у атамаси эса ушбу қабилалар иттифоқи таркибидан ҳам кенгроқ доирадаги халқпар бирлигини билдирувчи суз ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, ху деганда «рунг ва ди» (кадимги ўк. ривем ва тиек) деб аталган халкпар бирлиги кўзда тутилади. Ҳун атамаси эса ушбу халқлар бирлиги доирасидаги катга бир гуруҳ қабилалар бирлигини биддиради. Бинобарин, ху таркибига юэчжилар, динглинглар, уйсунлар, қиргизлар, лоуланлар, чянглар ҳамда бир катор гарбий мамлакатларда яшовчи халқлар киради. Қискача қилиб айтганда, ху атамаси билан аталганларнинг доираси ҳун атамаси билан аталганлар доирасидан ҳам кенгроқ. Шунга кўра, ҳунларни ҳу дейиш мумкин, аммо ҳулар таркибига кирганларнинг ҳаммасини ҳун деб айтиш хақикатга зид келади»74и.

Ҳозиргача маълум бўлган манбаларда учрайдиган маълумотларга кўра, ҳунлар милоддан аввалги VIII-VII асрларда хитойлар ватанининг шимолий томонидаги улкан заминда яшаган кабилаларнинг бирлашиши асосида ташкил топган этник

140 Ванг Чясунгхан. Чжунггуо минзу ши. 216-6.

225

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 226: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

гуруҳ ҳисобланади. Кейинги даврда улар ҳаракат қилган ҳудуд доираси ниҳоятда кенгайиб кеттан. Туман ҳоқон даврида (мил. авв. 240-210) ҳунлар буюк сиёсий ва ҳарбий кучга айланган эди. Ҳун давлатининг тузуми олдинги қабилалар мулкдорчилигига асосланганлиги туфайли юзага келган ишлаб чиқариш муио- сабатлари етарли даражада такомиллашмаган. Ушбу аҳвол ҳунпар иттифоқи доирасидаги бирликни мустаҳкамлашга салбий таъсир кўрсатган. Қолаверса, ўша даврда рузие (юэчжи)лар ва шарқий ху (^уз)ларнинг куввати сақланиб турган бир вазиятда Хитойдаги майда хонликларнинг бирликка келтирилиши асосида майдонга келган Чин империяси (мил. авв. 221-206) ва унинг урнини босган ғарбий Хан империяси (мил. авв. 206-милодий 08) ҳунларр.а қарши жиддий кураш олиб борди. Мана шу ташки омиллар ҳам ҳунлар бирлигининг ожизлашишига олиб келди741.

Милоддан аввалги III асрда ҳунлар иқгисодиёти ва маданияти анча юксак бўлган ва нафакат хитой маданиятига, балки дунё маданиятига ҳам катга таъсир кўрсатган 742.

Ўша замонда ҳунлар жамиятида дехкончилик, чорвадорлик ва кўл хунармандчилиги иктисодий ишлаб чикаришнинг махсус тармоқлари бўлиб, улар бири-биридан ажратилган. Аҳолинннг бир кисми деҳкончилик билан, иккинчи кисми чорвачилик билан, учннчиси эса кўл ҳунармандчилиги билан шуғулланган. Мазкур вазият савдо ишларининг ривожланишига катта ижобий таъсир кўрсатган

Улар темирдан пичок, килич, калқон, от учун эгар, кундалик хаётда ишлатиладиган буюмлар ва бошка нарсалар ясашни яхши билган. Бунинг учун зарур бўлган темирни ўалари эритишган. Ҳунлар томонидан темирдан ясалган куроллар хитойлар билан бўлган урушларда ўз устунлигини кўрсатган.

Хунлар чорвачилнкни асос килган халк, деган хулоса илмий адабиётда ўрнашиб колганлиги сабабли айрим олимпар ҳунлар мамла- катида дехкончилик билан Хитойдан бориб колганларгина шугулланган, деган фикрни олга сурадилар Лекин бу фикр бутунлай асоссиздир зеро сўнгги йиллар даяомида топилган ашёвий далшшарга кўра, милоддан аввалги III асрда ҳунлар ҳаётида дехкончилик, қўл хунар- мандчилиги ва савдо-содиқ, тижорат ишлари муҳим ўрин эгаллаган. Мўгулистон ҳудудида очилган ҳунлар қабрлари ичидан топилган дон.

™ Ўша асар. 217-€. 1-3 Ўгаа асар, 216-6.

Ўша асар, 233-6.

226

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 227: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

деқкончилик асбоблари бунинг исботидир744.Ҳунларнинг деҳқончилик фаолияти ҳақида юкорида тилга

олинган «Чжунггуо Шинжянг гудай шэхуэй шэнгхуо ши» номли асарда «Милоддан аввалги III асрдан олдин ҳунлар иқтисодида чорвачилик билан бирга деҳқончилик ҳам пайдо бўлган»145, деб ёзилган. Ушбу фикрнинг далили сифатида Мў- ғулистон олими С.Доржисуреннинг «Шимолий ҳунлар қабр- лари» асарига мурожаат қилиш мумкин146. Унда ёзилишича, қадимий ҳунлар қабрларида тез-тез учраб турадиган ва дон тозалаш учун ишлатилган «тош ҳовонча (ўғирча) милоддан аввалги УП-Ш асрларга, қорайиб кетган уруғлик донлари эса милоддан аввалги Ш-1 асрларга тааллуқлидир»741.

«Шижи»нинг «Бяо Чининг таржимаи ҳоли» кисмида «У-ди [ҳукмронлиги вактняаги] Юаншоу даврининг 4-йили (мил. авв. 119) Вэй Чинг ҳунларга ҳужум қилиб, Чжэнян-шан тогларидаги Чжаошин шаҳрига етиб борганида, шаҳарликларнинг йигиб қўйган каггта ҳажмдаги тариқ ҳосилини қўлга туширди», деб ёзилган748.

Бан Гу (милодий 32-92) қаламига мансуб бўлган «Ханшу» (Хан [сулоласи] тарихи)нинг «Ҳунлар тазкираси» бобида У-ди [ҳукмронлиги вақтидаги] Хуоюан даврнинг 1-чи йили (мил. авв. 86) кузда ҳунлар юртида бир неча ой давомида кетма-кет смғир ёгиши туфайли «далаларга экилган донлар пишмай қолди», деган кизиқарли

749маълумот келтирилганМазкур манбанинг «Ғарбий мамлакатлар» бобида эса «Чжаоди

даврида (мил. авв. 86-72) асуэнлар (усунлар) маликаси хоқонга мурожаат қилиб айтдики, ҳунлар (кунна / шюнгну) Чэши (Турфон давлати)га ўэ чавандозларини юбориб, экин эктирдилар. Шюанди тахтга ўтирган йили (мил. авв. 73) 5 нафар зобитларга Чэшига қўшин тортиб бориб, у ердаги ҳунларга ҳужум қилиш ҳақида фармон берилди. Чэшида деҳкончилик қипаётган 4000 нафар ҳун лашкарлари қувиб юборилди»750, деб зикр эпгилган.

Хитой археологлари кўлга кирюилган сунгги маълумотларга

жойда.143 Чжунттуо Шинжянг гудай 1шхуэй шэнгхуо ши (ХХР Шинжянгнинг кадимги жвмияти ва

ха£ги тарихи). Урумчи, 1997.86-6.Асар 1956 нилда Улан-Батор Илм-фаи қўмитаси нашристи томонидан чоп этаяган

«Фанлар ахадемиясннннг тад^кот нагнжалари» номли тўпламнинг 1 -сонида эълон килинган. 1-7 Чжунгтуо Шинжянг гудай шэхуэй шэнгхуо ши. 86-6.741 Ўша жойда.749 Ўша жойда 710 Ўша асар 112-6.

227

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 228: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

асосланиб, «Ҳунлар ўз хастининг илк даврларида шахарлар барпо этмаганки, улар бир жойда муким яшамаган Кенг чарвадор ахопи кигиддан қилинган чодир уйларда яшаган... Чин ва Хан (мил. авв. 221милодий 8) давридан кейин ... уларда ўтроклашиш ҳодлари пайдо бўлган Ҳунпар шахар деворларини ва кўп каватли иморатлар қуришни ўрганган», деб ҳисобламокдалар751.

Қўл хунармандчилиги соҳасида, темирчилик, мисгарлик, заргар- лик, кўнчилик (терига ишлов бериш), кулолчилик, дурадгорлик, тўқимачилик, айникса гилам тўкиш умумий ишлаб чиқаришнинг муҳим йўналишлари бўлган. Ушбу соҳаларда ишлаб чикарилган маҳсулотлар хорижий мамлакатларга, жумладан Хитойга ҳам олиб кетилган 1и.

Хунпарнинг археологлар гомонндан очнлган кабрларини ўрганиш жараёнида топилган гиламлар уларнинг бу соҳадаги санъати юксак бўлганлигини кўрсатади Масалан, 6 ракамли бир ҳун кабридан узунлиги 2,6 м, кенглиги 1,95 м келадиган бир рангли гилам топилган. Уни тўкишда яшил, сариқ, тўқ қизил ва кора-кизил рангли иплар ишлатилган. Гиламнинг атрофига 24-28 ммли кичик катакчалар шакпида накш солинган. Унинг ўргасига яшил ип билан 9 та дарахтнинг шакли тушириб тўқилган. Дарахтлар оралигнга 4 жуфт бугу ва куш, 5 жуфт арслон ва ер ҳайдашда ишлатиладиган ҳўкиз сурати тўкилган. Ушбу расмлар атрофига яшил, сарик, кора, кизил, тўк кизил рангпи ип билан тўртбурчак, юмалок, ингичка бурчак ва кўшиш белгиси шаклида нақшпар туширилган757.

Ҳунларга оид мунозарали масалалардан яна бири уларнинг ёзуви масаласидир. Ҳозиргача кўпчилик олимлар ҳунларнинг ўз тили бўлган, аммо ёэуви бўлмаган, деб ҳисоблавди. Хитой манбаларида учрайдиган айрим маълумотлар бундай фикрни рад этади Чунончи, ҳунлар ишлов берилган терига хат ёзиб, китоб битишган. Лекин улар кайси ёэувни ишлатганлиги ҳозирча аник эмас. Ҳунларнинг тили Олтой туркий тиллари гуруҳига киради. Аммо айрим тарихчиларнинг асарларида у мўғул тили гуруҳига киради, деган фикр хам мавжуд754.

Ҳунларнинг ўша даврга ва ўэларига хос урф-одатлари бўлган. Уларнинг бирига кўра, бир уруг доирасида қиз олиш ва киз

51 Ўша асар. 98-6.7,1 Вт г Чжунгхан Чжунгтуо минау ши. 233-35-6.751 Уша асар, 236-6.,5< Ўша асар, 235-6.

228

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 229: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

бериш қатьиян ман этилган. Узатилган қиз келин қилган уругнинг аъзоси ҳисобланиши билан бирга, у меросхўрлик ҳуқуқига ҳам эга бўлган. Шунинг учун мабодо келин бева қолса, у қайнота ва қайнона уруги доирасидан чиқиб, бошқа уруққа келин бўла олмаган. Мерос бўлиб қолган мулкни уруғ доирасвда сақлаб қолиш мақсадида бундай бевалар мархум эрнинг ака- укаларига хотин бўлиши одат тусига кирган755.

Хунпарнинг қиёфаси масаласи ҳам ҳанузгача мунозарали бўлиб келмоқда. Бинобарин, айрим олимлар уларни монго- лоидлар тоифасига киради, деб ҳисобласа, бошқалари европе- оидпарга мансуб, деб биладилар. Сўнгги 20-30 йил давомида Хитой Халқ Республикасида хитой ва уйғур тилларида нашр этилган тарихий асарлар, маҳаллий археологлар қўлга киритган янги маълумотлар иккинчи фикрни тасдиқлайди.

Уларда баён этилишича, хориж ва ХХР археологларининг ҳаракати натижасида Шарқий Туркистон (ҳозирги Шинжян-Уйгур мухтор ўлкаси) ҳудудидан, жумладан, Тангритоғ (Тян-шан)нинг шимолий ва жанубий этакларидан, Олтой тоғларидан, Хэши йўлаги- дан, кадимий Хитойнинг пойтахти Чангьан (ҳозирги ХХР Шанси ўлкасининг маркази Шиан шахри) атрофидан ҳунлар жасадлари ва бошқа ёдгорликлар топилган. Олтойдан топилган жасадлар милоддан аввалги асрларга тааллукли бўлиб, уларга қараганда, ҳунлар бошқа пгурк кабилалари намоёндалари каби нихоятда баланд бўнли, йўғон ва суяклари йирик одамлар бўлган. Уларнинг бурни кирра, юзлари тиниқ оқ келган.

Уйгур тарихчиси Турғун Олмос уларнинг кўриниши хакида куйндагипарни ёзади: «Олтойдан топилган жасадларнинг вакти милоддан аввалги асрларга тааллуқпи бўлиб, уларга караганда, ҳунлар ва турклар нихоятда баланд бўйли, йўғон ва йирик суякли одамлар бўлган. Уларнинг бурунлари кирра, юзлари тиник ок рангли бўлган. Хунлар ва турклар жасадпарни Олтой тоғларининг баланд ва салкин жойларида дафн зтишган. Улар тоғнинг каттиқ тошли жойларини танлаб, саройсимон гўр кааишган. С5гнг хосил бўлган тош деворларни силлиқлаб, ички томонини рандаланган ёгочлар билан қоплашган. Бундай ходда тайёрланган гўрга жасадни ёгоч тобутга солиб қўйишган.

Қабрлар бир неча хонадан иборат бўлиб, ёз кунлари кор эриб, ичига кирмаслиги учун уларниг қопқоги маҳкам ёпиб ташланган.

Ўша асар. 237-6.

229

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 230: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Бундай жойда дафн этилган жасадлар қишин-ёзин бир хил ва паст хдроратда сақланган. Шунинг учун бундай қабрлардан топилган жасадлар яхши сақланган бўлиб, уларнинг қиёфаси, хдтго рангги ўзгармаган.

Ҳунларнинг баланд бўйли ва бақувват одамлар бўлганлигини қадимий Хитой тарихидаги маълумотлар хам тасдиқлайди. Милоддан 121 йил аввал ҳозирги ХХРнинг Гансу ўлкасидаги Хэси йўлагида хитойлар билан ҳунпар ўртасида юз берган бир урушда ҳун қўшинларининг мағлубиятга учраши туфайли ҳун шахзодапаридан бири Хан суполаси (ғарбий Хан милоддан аввалги 246-милодий 8) хокони У-ди (мил авв. 140-85) ўрдасига келтирилган. У-ди мазкур шаҳзодага Жинг-миди деб исм қўйиб, уни жангда ишлатиладиган отларни боқиш ва ўстириш ишларига масъул амалдор қилиб қўйган. Мана шу ҳун шаҳзодаси Жинг- мидининг бўйи ўша замондаги Хитой ўлчови билан 8 чи 2 цунг бўлган (ҳозирги ўлчовга кўра, 2 м 10 смга тўгри келади).

Олтойда ҳун қабрларидан топилган жасадларнинг бўйи ана шу хитой ёзма манбасида таърифланган Жингмидининг баландлигига тўғри келади Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ҳунлар баланд бўйли ва бақувват одамлар бўлган.

Милодий VI асрда яшаган Шарқий Рим тарихчиси Фрокопи Орол денгиэининг кун чиқиш томонида яшаган ҳунпарнинг ранги оқлигига қараб, уларни «оқҳунлар» деб атаган эди»756.

ХХР ижтимоий фанлар академияси А рхеология инсти- тутининг ходимлари 1955-1957 йилларда Шэнси ўлкасининг Шиан (қадимги Чангьан) шахри атрофндаги «Шанглиингфан» деб аталадиган жойдан Хан сулоласи даврига оид бир кабр топганлар. 140 рақами билан белгиланган ушбу кабрда дафн этилган жасад ёнидан икки парча тўртбурчак мис тахтача ҳам топилган . Уларга икки одам билан икки отнинг сурати нақш қилиб солиниб, курашга тушаётганлиги акс этгирилган. Нақши солинган одам- ларнинг қиёфаси қирра бурунли ва узун сочли, устига кийган шимларининг пушқоклари шимарилган қилиб тасвирланган. Хитой археологлари тасвирдаги кишилар Хан сулоласига келиб

75*қолган ҳунлар , деган хулосага келишган .1972 йидда Шарқий Туркистоннинг Турфон вилоятидаги

114 Т\р?ун Ояидс. Уйгурлар. 76-77-6. т Уша асар 78-61,1 Ўшажонда.

230

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 231: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Астана деб аталган жойда V асрда Турфонда хокимлик килган ҳун шаҳзодаси Қутқу Пантайнинг кабри топилган. Мазкур кабрга марҳумнинг жасади 445 йилда қўйилганлиги ҳам аниқланган. Қабр ичида 4 дона лойдан ясалган будда хайкалчаси хам бўлган. Уларининг қиёфаси хам ҳунларгл ўхшаш қирра бурунли килиб тасвирланган.

Маълумки, Қутқу Пантай Кенгсу (ҳозир Гансу) худудида ташкил топган ҳунлар хонлиги (397-460) подшоси Қутқу Мунсу (400-432)нинг ўғли бўлган. Ўша пайтда мазкур хонлик худудига Хэши йўлаги, Кўкнур (ҳозирги Цингхай)нинг бир қисми, ҳозирги Ш инжянг-Уйгур мухтор ўлкасининг шарки-жанубий қисми, жумладан Турфон кирган.

Лобнордан топилган бундан тахминан 6400 йил аввалги даврга оид аёлнинг ва Қумул (Ивергул, Иву, Хами)дан топилган бундан 3600 йил аввалги даврга мансуб яна бир аёл кишининг жасадлари уларнинг киёфаси сариқ-кизил сочли, кирра бурунли бўлганидан далолат беради.

«Ҳозирги Мўгулистон ҳудудида яшаган шарқий уйгурларнинг қиёфаси ҳам асосан шундай - ранги ок сузук, бурни қирра, сочи қизгиш бўлган. Қиргиз кабиласи ҳам улардан фарқ қилмаган»759.

VIII асрда яшаган хитой шоири Ли Руван қаламига мансуб бўлган бир шеърий асарда «Лянгчжоу уйгурлари қайнаб ўйин ўйнайди, илмоқ бурун, ранги оппоқ кош тошига ўхшайди», деб- 760езилган .

1927 йилнинг март ойида Мўгулистон олимларининг Ноян ва Сужукту тоглари оралиги (ҳозирги Улан-Батор шахрининг шимолидан тахминан 70 миля нарида)да топган ҳунлар қаб- ристонидаги 25 рақамли қабр очилганда, унинг ичидан кўп нарсалар, жумладан бир кишининг матога тўқилган сурати чиққан. Мазкур суратдаги одамнинг боши серсоч ва сочи оркага таралган, кенг пешонали, кўзлари катта, куюк мўйловли, чўзин- чоқ юзли қилиб тасвирланган. Кўз қорачиғининг марказий нуқгаси кора, атрофи кўк рангли ип бнпан тўқилганлиги алоҳида эътиборга сазовордир16'.

ХХРнинг Шэнши ўлкасидаги Чангьан вилоятида ҳам бир ҳун кабри топилган. ХХР археология институти ходимлари уни очиб

Ўша асар. 79-6.16С Ўша жойдд-161 Жянг Йинглянг Чжумггуп минзу ши. 1-жилд 113-6.

231

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 232: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

текширганларида маълум бўлганки, унга ҳун элчилари ёки улар билан бирга келган олий табакали икки киши дафн этилган. Улар ҳам кирра бурунли бўлган762.

Қадимий Хитойнинг пойтахти Чангъан (ҳозирги Шиан) атрофида сакпаниб қолган ва тошга ўйиб туширилган сурат- лардаги «отни етаклаб кетаётган ҳунш инг бўйи паст, юзи йўгон, япалоқ, серсоч, калин лабли, бурни пучуқ қилиб тасвирланган7*3. Айрим тадқикотчилар айнан шу мисолга ишора килган ҳолда, ҳунларнинг ташқи қиёфаси шу шакдда бўлган, деган фикрни олға

764суришади .Аммо бундай хулосага келишдан олдин икки масалага эъти-

бор бериш керак. Биринчидан, мазкур суратлар тошга хитойлар томонидан ўйиб туширилганлиги туфайли уларда ҳунларнинг қиёфаси тўгри тасвирланмаган бўлиши мумкин. Иккинчидан, Ҳун хоқонлиги кучайгандан сўнг унинг таъсир доирасига Монго- лиянинг шаркий кисмида ва Манжурияда яшаган қиёфаси манголоид тоифасидаги дунгху (шарқий гуз, рус адабиётида тунгус) халкдари ҳам кирган. Бир неча асрлар давомида уларнинг ҳунлар билан аралашиб кетиш ҳолатлари ҳам кузатилган. Қолаверса, айни замонда мазкур тоифадагилар ҳам умумий ҳолда ҳун деб аталган. Шунинг учун бу хилдаги тарихий ёдгорликларни ҳунларнинг қиёфасини кўрсатувчи асосий ашёвий далил сифатида ишлатиш ҳакиқатга тўғри келмайди, деб ўйпаймиз.

Ҳунларнинг ташқи қаёфаси европеоидларга ўхшашлигини олимларнинг Тангритоғ этакларида яшаган ҳунларнинг бош суягини ўрганиш натижасида олинган хулосалари ҳам тасдиқ- лайди. Бинобарин, мавжуд тадқиқотларга кўра, қадимроқ давр- даги ҳунларнинг бош суяги кўпрок европеоидлар тоифасига мансубдир 65. Улар асосида ҳунларнинг чўзиқ юзли, кирра бурун- ли ва чуқур кўзли эканлигини билиш мумкин.

Аниқ маълумотларга асосланиб тадқиқот олиб борган хитой тарихчиси Жянг Иинглянг «Ҳунлар туркий халққа оиддир, аммо улар турк (тпужюэ) қабиласининг766 ибтидоси эмас767, туркий

™ Ўша жойда.мз Чжунггуо Шинжянг гудай шэхуэй шэнгхуо ши. 89-6.

Ўша жойда.мз Сичоу чжилу гудвй жюйминг чжунгзу ренлэй янкжю (Буюк ипак йўлидагн кадимий

ахолилар ва халкпарга оид анэропопогих тадкикотлар). Урумчи, 1995. 399-6.766 Ашина (кадим. ўкил. Асиэна) авлодидан ташкил топган ва милодий VI асрда Олтойда

тарихин сахиага кириб кепган турк кабиласи кўэда тугияган

232

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 233: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

халқ ичидаги бир шохидир. Чунки Чин (мил. авв. 246-207) давлатидан илгариги замонларда ҳунлар туркларнинг аждодлари бўлмиш дингпинглар билан бир тоифадаги бошқа-бошқа авлод эдилар»768, деб хулоса килган. Олимнинг ушбу хулосаси хдм ҳун- ларнинг илк давридаги вакиллари бундан 3,5-4 минг йил илгариги хитой битикларида тиек, теук (хоз. талаф. ди) 769 деб аталган қадимий турклар тоифасидан эканлигини кўрсатади.

Хупоса қилиб айтиш мумкинки, қадим замонларда яшаган хитой тарихчилари ёзиб колдирган маълумотлар хитой манба- ларидаги тиек (ди), бэй-тиек (бэй-ди), ҳу, шунюн, кунна / шюнгну бир тоифадаги халқнинг номи эканлигини тасдиқлайди. Бу атамалардаги фарқ шундаки, тиек (ди) уларнинг умумий номи, ҳун (^у), шунюн, қунна / шюнгну этнонимлари эса тиек (Эн)лар- нинг бир қисмига тегишли номдир. Ҳун империяси ташкил топган вақгидан унинг емирилишига қадар бўлган бир неча аср давомида ҳунларнинг номи барча туркий қавмларнинг умумий номига айланган. Демак, ҳунларнинг этник келиб чиқиши туркдир, деган фикр асослидир.

АСУЭН (УСУН) - УЙСУНЛАР

Хитой манбаларида Усун (У/ихип й Ш , қисқартирилган шаклда -^5Ф) атамаси давлат номи ва этноним сифатида ишла- тилади. У илк бор «Шижи»да учрайди. Қадимда мазкур атамани хитойлар Асуэн (Аяиэп), Усуэн (1) 5иэп) деб тапаффуз этишган. Уйғур тилида нашр этилган таржима асарларда ушбу атама Уйсун ёзилган. Бунга атаманинг қиргиз ва қозоқ халқлари таркибида айнан шу ном билан аталган уруглар мавжудлиги асос қилиб олинган 770. Ўтган асрнинг ўрталарида тарихчи олимВ.В.Гинзбург ўз асарларида қирғизлар таркибидаги усунларни «уй-шун», қозоқлар таркибидагиларни эса «сарқ-уйшун» деб

Ход&саее К.А. ХХР тарихчкларининг «турю» атамасига оад янги фикр-мулоҳазалари // «Шаркш унослию) № 11, Тошкеит, 2002. \М~\124ъ.\Ходжаел А. Из нсгорин древних тюрков ,.С. 60-95

Ж янг Йингмнг. Чж унггуо минзу шн. 1-жидд 113-6.Хўж аев А. Кдзимий хитой манбаларидаги туркий халқпарга оид айрим этнонимлар /

«Ўзбекистон ўрта асрларда: тарих ва маданшгг. Тошкент. 2003. 176-184-6.; «Ўзбекистсж таоихи» 2003, № 1.3 -11-6 .

70 Тарихий хотиралар. 443-6.

233

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 234: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ёзган171. Биз таржималаримизда ва тадкиқотларимизда Усун ата- масининг кадимги хитойча ўкилиши Асуэнни ишлатишни лозим тогтдик.

Хитой манбаларида ва лугатларида асуэн (усун) этнонимининг лугавий маъноси хакида маълумот учрамайди. Аммо «уйшун» бирлашсин маъносини англатувчи «уйисин» сўзидан келиб чиқкан бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Одатдаги хитойча-русча луғатларда таърифланишича, «у» (ио ^ ) иероглифи карга, кора, «сун» (кип Ш) иероглифи эса навда, ажралиб чиқиш, набира каби маъноларни англаггади. Шунга караганда, қадимги хитойлар асуэп (усун) атама- сини шу икки иероглиф билан ёзиб, унга бир тоифадаги авлоднинг ажралиб чиққан бир бўлаги, деган маъно берган бўлиши мумкин. Ўтмишда асуэнпар рузие (гузер)пиклар билан ёнма-ён яшаганлиги, кейинчалик ҳунлар итоатида бўлганлиги, урф-одатлари ҳунлар билан бир хип бўлганлиги772 ҳам бу фикрга асос бўлади.

Хитой манбаларида калтириладиган маълумотларга кўра, биринчи хитой элчиси Чжанг Чян келганда, Асуэн давлати (Усун- гуо Ш Э ) кадимги Фаргона давлатининг шимоли-шарқида, Кангкия давлатининг жануби-шаркида жойлашган бўлган . Бу томондаги замин ҳозирги Иссиқкўл атрофи ва Или дарёси бўй- ларидан ташкил топган худудга тўгри келади. Илгари асуэнлар Тангритогнинг ўрта қисмидаги, яъни ҳозирги Урумчи шаҳри яқиндан Или водийсигача бўлган жойларда яшаган. Хан сулоласи уларни ўзига ҳунларга карши курашда итгифокдош қилиб олиш мақсадида шарққа кўчиб келиб, ҳунлар хокони Хунйа (Нипу^а 'М ЯР) яшаган жойни эгаллашни ва Хан хонадонига куёв бўлишни таклиф қилган. Лекин асуэнпар хукмдори Хан хонадонининг маликасига уйланиш таклифини рад этиб, шарққа кўчиб боришга розилик бермаган Хитой адабиётида улар Дунхуанг билан ҳозирги Чилян тоғи орагида яшаган, деган фикр мавжуд774.

Ушбу фикр тарафдорлари хитой манбаларидаги асуэнлар рузие (гузер)ликлар билан ёнма-ён яшъгън, рузие (гузер)ликлар эса Дунхуанг билан Чилян тоғи оралиғида истиқомат қилган, деган кўрсатмаларга асосланганлар. Кейинги йилларда амалга оширган

111 Гшабург В.В. Дрсвнее наоеление цетрального Тань-Шана н Ллая по антропопогичесюш данньгм <1 тисячелетис до нл. - 1 тисячелетие н .з) // Срсднеаэиагсхий зтнографнческнй сборник. Москва, 1954. С.354.

772 Шижи 1138(1138>6Ханшу. 2374(1166>б.773 Ўша жоЙда7,4 Ванг 1Ъ*силай. Чжунгъя шнганг. 102*6.

234

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 235: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тадқиқотларимизда Рузие (гузер)ликларнинг кадимда яшаган жойи Тангритоғнинг Шарқий Туркистон кисмидаги яйловлар деб кўрсатиб ўтдик175 Эҳтимол, улар Или водийсининг шарқий ва ҳозирги Урумчи шахриминг ғарб томонидаги Юлдуз яйловларида яшагандирлар. Бу жойлар от боқишга ихтисослашган асуэнларга ниҳоятда қўл келган бўлиши керак.

Асуэнларнинг Иссиқкўл атрофи ва Или дарёси бўйларига келиб жойлашиши милоддан аввалги иккинчи асрнинг ўртапа- рида содир бўлган. Бу уларнинг мазкур ҳудудга милоддан ав- валги 175-174 йилларда ҳунлардан қочиб, шу ерга келиб жой- лашиб қолган рузие (гузер)ликлар устидан кипган ғапабасининг натижаси бўлган эди. Асуэнларнинг ушбу ғалабаси нафақат улар ҳудудининг кенгашига, балки этник таркибининг бойишга ҳам олиб келган. Иссиқкўл атрофи ва Или дарёси бўйларида қадим- дан яшаган саклар ва бу ерларга кейин келиб жойлашган рузие (гузер)ликларнинг бир кисми улар таркибига кирган. Шундан кейинги даврда асуэнлар данлати фуқароларининг сони 120 минг оила ёки 630000 кишидан иборат бўлиб, шулардан 180 минг киши урушда катнаша оладиган жангчилар ҳисобланган.

Ушбу рақамларнинг салмогини англаб олиш учун ўша даврдаги қўшни давлатлар аҳолисининг нуфусига эътибор бериш мумкин. Шу замонда Тангритоғнинг шимолий ва ҳарбий томонларида жами 45 давлат ва шаҳарлар мавжуд бўлган. Улар аҳолисининг умумий сони 41570 оила ёки 325091 кишидан, қўшинларининг сони эса 73504 кишидан иборат бўлган776.

Ташқи кўринишдан асуэнлар кўккўз ва қизил соч бўлган. Бу ҳақда Ян Шигу қуйидагича ёэган: «Ғарбий мамлакатлар (Шиюй) одамлари ичида асуэнларнинг сиртқи кўриниши фарқланиб турар эди. [Улар] ҳозирги гузлар (хурен)дандир [Уларнинг] кўзлари кўк, сочлари қизгиш эди»777. Сўнгги йилларда топилган асуэнларнинг бош суякларини ўрганиш натижасига кўра, улар саклар билан

” 3 Каранг: Ходжаек А НйвьЛ вэглқа к проблеме локалнзшки территорни государства Руэне (Ю эчжн) // Лунвэн тиганг (Теэиси научних докладов). Синьцэян^тулуфаньсюэ яньшю юань (С и н ь ц з я н с к и й институт турфановедения), 19-21 окгябрь 2008 г. С . 28-330: К проблемс локадиэации месга обитания руэиецев (юэчжи) в первом тисячелетии до н.э. // ХиоузЬилкНклтЕ боЬагЬ тааа1а1аг1: 01о1ря1уа, Га1за1я сапх, |р1ио(1 ув я1уоза1 та5а1а1ш- ТояЬкей. 2009. С . 13-22.

Чжунгтуо Шинжянг гудаЯ шэхуэй шэнгхуо ши. 77-6.711 Аслиятда шундай йэилган: «Усун юй Шнюй чжу рунг чи шинг эюййи, жинчжи хурен

чингьян чишюйчжуаиглэй» ( Д А М В Я В Я К £ Я М ^ 2 Я Л Я В # В ; К з № ) . Ханшу. 2374(1166).

235

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 236: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ниҳоятда яқин бўлган. Уйсунларнинг бош суяги юмалоқ бўлиб, пешона кисми бир оз оддига чиққан, кўапари чуқур жойлашган, бурни қирра, юз қисми йўғон ва бир оз чиқкан 78. Улар экин экмайди, дарахт ўстирмайди, ҳунларга 5Ьинаб, ўт-ўлан кўп жойларда яшайди. Уларнинг мамлакатида от кўп боқилади, бойларнинг отлари 4-5 минг бошдан ошади.

Рузие (гузер)ликлар ғарб томонга чекиниб кетаётганида, Или водийси билан Иссиқкўл оралиғида яшаётган сакларни сиқиб чиқариб, уларни жануб томонга чекинишга мажбур қилган. Шунда рузие (гузер)ликлар саклар жойини эгаллаб олишган. Кейинрок асуэн ҳукмдори Кунмуо ҳунларга суяниб, рузие (гузер)ликларни мағлубиятга учратган ва уларни жануб томонга чекинтирган. Шундан кейин илгари саклар яшаган заминни усунлар эгаллаган. Узоқ сафарга ожизлик килганлиги туфайли ўз жойларида қолган саклар ва рузие (гузер)ликпар усунлар тарки- бига кириб кетган779.

Қадимда Асуэн (Усун) давлати ҳунларга итоат қилган. Кейин кучайиб, ташқаридан қараганда ҳунларга итоат қилгандек кўринса ҳам, амалда солиқ тўламасликка ҳаракат қилган.

Хитой элчиси Чжанг Чян келганида, усунларнинг гарбий чегараси Буюк Паркона (Дайюан / Даван) давлати билан, шимоли- ғарби чегараси Кангкия давлати билан туташган.

Асуэн давлатининг маркази Чигу шаҳри (Чигу-чэнг бўлиб, у Норин дарёсининг юкори қисмидан жануби-шарққа томон 15 км нарида жойлашган. Иероглифларнинг маъносидан келиб чиққанда, Чигу-чэнг Қизилсой ёки Жанубий сой шаҳри маъносини англатади 8С.

116 Чжукггуо Шинжянг гудай шэхуэй шэнгхуо ши. 11-6. т Ханшу 2374(1166^6.7Ю Уша жойда.

236

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 237: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ХИТОЙ МАНБАЛАРИДАГИ «ХУ» ЭТНОНИМИ

Х у (4 9 ) этноними замонавий тарихий адабиётларда турли маъноларда ишлатилмоқда. Айрим муалпифлар ушбу атамани ҳун, турк деб таржима қилсалар, бошқалари суғдларнинг хитойча аталишидир, деб биладилар. Умуман олганда, бу фикрлар бир- бирига зид эмас. Аммо ушбу фикрлар масапага бир томонлама ёндашув асосида юзага келган. Гап шундаки, атамани мазкур этнос истиқомат қилган ҳамма даврларга ва барча ҳолатларга бирдек хос маънода ишлатиш хақиқатга тўғри келмайди. Энг аввало, бирламчи манбаларга асосланган холда атаманинг келиб чиқиш вақти ва унинг билан қайси даврда кайси халқ аталганлигини аниқлаш мақсадга мувофиқ, деб хисоблаймиз.

Х у этнонимини ёзиш учун ишлатилган иероглиф «қадимий» маъносини анлатувчи «гу» ( с&) ва «ой» сўзини ифода этувчи «юэ» ( ^ ) петроглифларини қўшиш асосида юзага келган. Энг қадимда «ху» иероглифи билан хитойлар ҳайвонлар бўйнининг паст қисмини, қора молларнинг бўйни остида осилиб турадиган қисмини ва асирга олинган одамни ифодалаган. Кейинчапик у осилиб турмоқ, олис, қора, буюк, ёлгон, телба, ахмоқ, назр-чирок ўтказишда ишлатиладиган идиш каби маъноларда ишлатилган781. Хитой манбаларида «ху» давлат номи ва фамилия сифатида ҳам учраб туради. Лекин иероглифнинг қайд этилган маънолари асосида ху этнонимининг келиб чиқиши ҳакида ҳақикатга тўғри келадиган биронта хулоса чиқариш кийин.

Хитой лугатларида ху атамаси қадимги Хитойнинг шимолий ва ғарб томонида яшаган хаяқларнинг умумий номи бўлганлиги қайд этилади. Чунончи, «Циюан» («Сўаларнинг келиб чиқиши») номли этимологик лугатда ушбу иероглифга «Қадим замонда давлатимизнинг шимолидаги чегара худудлар ва Ғарбий мамлакатлар (Шиюй) халқлари умумлаштирилган ҳолда ху деб аталган. Кейинчалик барча ажнабий қавмлар ху деб номлана бошлади»782, деб изоҳ берилган. Шунга ўхшаган шарҳ 56 минг иероглифни ўз ичига олган «Ханюй дазидян» («Хитой тили

1,1 Ханюй дашдян Э-жнлд. 2057-6.; Циюан. Э-жилд. 2548-6.1,5 Циюан 3-жиля 2549-6.

237

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 238: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ёзувининг катта луғати»)1Ида ҳам келтирилади. Ушбу луғатлардаги иэохдарни тушуниб олиш учун аввалига қадимги Хитой қаерда эди, унинг гарбий ва шимолий чегара ҳудудлари қайси жойларга тўгри келади, у ерда яшаган эггнослар қайси тоифадан иборат эди, деган масалаларга аниқлик киритиш керак.

Илгари нашр этган ишларимизда айтиб ўтганимиздек, хитой- ларнинг илк ватани Хуанхэ дарёси қуйи оқимининг жанубига тўгри келган. Бу давр милоддан аввалги иккинчи минг йилпикнинг дастлабки асрларига тўгри келади. Шундан ксйинги 17 асрга якин вақт ичида Хитойнинг ҳудуди бироз кенгайиб, унинг чегараси шимолда ҳозирги Ички Монголиянинг шаркий қисмигача ва ғарбда Хэши йўлагигача етган. Мана шу 1700 йилга якин вақт давомида Хитой таркибига ўтган жойлар кадимги хитойлар юртининг ташқарисидаги қўшни ҳудудлар эди. Шу жойларда яшаган қабилалар туркпарнинг шарқий қисми ҳисобланган.

Шу замондаги хитой битикчилари уларни ҳоэирги ўқилишда «ди» ($к) ва «ху» ( Й ) иероглифлари билан ифодалашган ҳамда улар хакидаги маълумотларни тош ва суякларга ёэиб қолдиришгаи. Биринчи «ди» иероглифи кадим эамонда тиек ўкилган бўлиб, у турк этнонимининг

^ 784 >хитоича илк транскрипцияси , иккинчи «ху» иероглифи эса хитоилар томонидан туркпарга қўйилган ном эди. Кейинчалик шаркий туркпар хитойлар томонидан ревем (замон. ўкил. рунг, рус алабиётида жун) ва тиек-ривем (ди-рунг), ривем-тиек (рунг-ди) деб номланди.

Милоддан аввалги П1 асрда майда ҳокимликларга бўлинган ва уруш алангасида ёнган қадимий Хитой бирликка келиб, илк бор империяга айланди’85. Гарчи ушбу империя узоқ яшамаган бўлсада, унинг асосчиларида ўз ҳудудини ўзгалар ерлари ҳисобига кенгайтириш ғояси шаклланди. Бу ғоя амалиётининг натюкаси шаркий туркларнинг секин-аста шимолга ва гарбга чекинтиришга олиб келди. Шунинг билан бирга ху этнонимининг географияси ҳам ўзгариб, гарб сари кенгайиб борди.

,8:| Ханюй дазидян. Э-жипд. 2057-6.Ходжаев А. О самьп ранних 'гранскрипциях 7пюнима «порк» в китайских исгочниках Н

Узбекистонда этнодемографик жараёнлар (Этнодемографические ироцесси в Уэбекистане). В 2-х ч. Т. 2005. Ч 1. С. 102-105; Шу муаляифнинг. Древнейшая китайская иероглифичсская транскрипция этионима торк // Ка2акЬ5(ап. № 1, 2008. С. 7-26;Ш у муатифнииг. Из истории древних торков (сведения древнекитайских источников). Ташкент. 210. С. 20-31.

1,5 Ушбу империя хам «Чин» ( Ш) деб номланди. Унинг яшш ан даври мил.авв. 221-206 йилларга тўгри келади

238

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 239: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Шу ерда эслатиш ўринлики, птиек (г)и) деб аталган турклар таркибида милоддан аввалги I асрда битилган ва Сима Чян қдламига мансуб «Тарихий хотирапар» («Шижи»)да кенг кўллан- ганрузие (ғузер)ликлар, яъни юэчжилар ва ҳун (кунна, эамон. ўқил. илюнгну ^ЯЖ) кабилалари хдм бўлган.

Тош ва суякларга ёзилган расмсимон иероглифлар билан ёзилган битиклар билан шугулланган олим Ванг Гуовэйнинг ёзишича, милоддан аввалги УШ-У асрларда хитойлар юртининг шимолида яшаган ва хитой манбаларида тиек (ди) деб номланганлар маълум бир даврда ху ва кунна (шюнгну) деб ҳам аталган; тиек (ди), ҳу (ху) ва кунна (шюнгну) аталганларнинг илк аждодлари бир бўлиб, улар квей (куй /гуй) квей-фанг (куй-фанг - Кун юртликлар) деб номланар эди. Масалан, Ванг Гуовэй ўзининг «Гуан Танг жилин» («Гуан Тангтуллаган маълумотлар») номли асрида қуйидагича ёзади: «Қадим замонда ватанимизнинг [шимолий томонидаги] чегара худудларида келиб чикиши хитой бўлмаган бир халқ яшар эди. Мазкур халкнинг эгаллаган ерлари ниҳоятда катта бўлиб, Хитой (Чжунггуо)нинг шимолий ва гарбий томонини ўраб турар эди. ... Бу халк гоҳ бўлиниш, гоҳ бирлашиш ҳолатида бўлар эди. [Мазкур халкнинг] одамлари жанговар бўлиб, аҳён-аҳён юртимизга юриш қилиб турар эди. У турли даврларда ҳар хил аталган. Кўп ҳолларда бу халқ ўзи яшаган жойининг номи билан аталган. ... Шанг даврида (мил. авв. ХЛЛ-Х1 асрларда) куэй-фанг (3&2э), қун-йей (кип-у^е! И ^ ) , хунъю (хип-уи / шун-ю 51 8 !)..., Куз ва Баҳор (Чун цю) даврида (мил. авв, 770-476 й.) ривем (рунг ЗЙ) ва тиек (ди 4К), «Узаро урушган давлатлар» (Чжан-гуо) даврида (мил. авв. 475-221 й.) ҳу (ху 48), кунна (гиюнгну '60 Ж) деб аталган»786.

Иккинчи бир қадимшунос хитой олими Дуан Лянцин Ванг Гуовэйнинг фикрини қўллаб-кувватлаб, «Куэй-фанг (Гуй-фанг) фамилияси Куэй (Гуй) бўлган турли қабилапарнинг умумий номидир. ... Бу кабилалар умумий ҳудуд, маданият, иктисод ва тилга эга бўлган бир халқни ташкил этган»7*7, деб таъкидлайди.

Дуан Лянциндан олдин йирик тарихчи олим Люй Симяня

196 Ваиг Гуолуй Гуан Танг жилнн (Гуан Танг тўплаган матьлумотлар). «Чжунгхуа шумаой» (Ианкнн), 1923. Илова2. 13-6об (жюан). 583-6

1%1 Дуан Ллнцин. Динглинг, гаочэ юи телз (Динглинглар, канг.тилар ва телелар). Шангхай, 1988.37-6.

239

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 240: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

(1884-1957) «биак-тиек (бай-ди Й - ғарбий турк)пар ҳам Шанг (мил. авв. ХУ1-Х1 асрларда) давридаги Куэй-фамг «Гуй- фанг ва шюн-юнлар (ҳунлар) авлоди бўлган. Буларнинг келиб чиқиши хитойларнинг ғарбий томонида яшаган кянг-ривгм (чян- рунг (сЬ|эпё-гоп§ 1ёзЙ)ларга бориб такалади»788, деб ёзган.

Шу жойда изоҳлаб ўтиш жоизки, кианг деб ўқилган иероглиф бундан 4 минг йил аввалги тош ва суякларга ёзиб колдирилган битиклар («жягувэн» ^ # ЗС)да учрайди ва кучли ҳокимият эгаси сифатида таърифланади. У «кўй» (« я н г » ^ , й ) сўзидан келиб чиққан. Киянг (чянг)лар асосан қўй боқиш билан шугулланганлиги учун шу ном билан аталган. Аслида киянг (чянг)лар Хуангхэ дарёсининг юқори оқими бўйпарида ва унинг ғарб томонидаги жойларда яшаган789 Ривем (рунг) этнонимини эса қадимги хитой- лар ўзларининг шимолий ва ғарбий томонида яшаган от миниб юрувчи барча қавмларга нисбатан ишлатган. Шунинг учун хитой манбаларида киянг (чянг)лар қадимги ривем (рунг)ларнинг бир қисми, деб қаралади790.

«Кейинги Хан [сулоласи] тарихи» («Хоу Ханшу»)да ху этноними Хэси йўлагида яшаган кянг (чянг)ларга нисбатан ишлатилган ҳолатлар ҳам учрайди. Чунончи, ушбу манбанинг 87- бобидаги «гарбий кянг» (шичянг)ларга бағишланган бўлагида куйидаги маълумот бор: «Ҳозир Лянгчжоу (Хэши йўлагидаги жой номи - А.Х.) қабилалари орасида асирга олинган кянг (чянг)пар мавжуд. Кянг-хулар сочларини ўраб ёпиб юришади. Ханликпар билан аралашганлари одатларимизни яхши билади. Бирок уларнинг тилини тушуниб бўлмайди»

бобнингбошқа жойларида кянг-ху (чянг-ху ^ 1*$) этноними бир неча марта тилга олинган792.

Ху этноними Асиэна (Ашина) авлодларидан ташкип топган турк (тукивет / тужюэ) кабиласига нисбатан ҳам ишлатилган Масалан, «Суйшу» «Тунгдян», «Тайнинг хуанюй жи» каби ман- балардаги турк кабиласига бағишланган бобларда «турк (тукивет / тужюэ) [қабиласи]нинг аждодлари Пинляндаги аралаш

7.1 Люй Симян. Чжунггуо минзу ши. 49-6.; Ванг Чжунгкан. Чжунггуо минзу ши. 135-6.^ Ц к х а й . 123,391-6.19.1 Чжунггуо дабайкэ чюшшу. Чжунггуо лиши. 499-6.7.1 Хоу Ханшу. 3801(1291 )-б.141 Ўша асар. 3803(1293>6.; 3812(1302)-б.; 3813(1303)6.

240

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 241: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

турклар (заху) эди» ( М Ф ) 793 , деб ёзилган. «Тангшу»даги туркларга оид бобда эса «Асиэна (Ашина) авлод- ларидан ташкил топган турклар қадимги ҳунларнинг шимолий қисми эди» ( 5 Ш Н £ Я & « £ ^ й и к & № )794 , деб баён этилган.

Милоддан аввалги V-! асрларда хитойлар орасида ҳунларни ху (48) деб аташ кенг таркалган. Бунинг исботи хитой манбаларида кўп учрайди, Масалан, мил. авв. 475-221 йиллардан иборат бўлган «Узаро урушган давлатлар» (ЙШ - «Чжан-гуо») даврида битилган «Шан хай жинг» (|1| - «Тоғлар ва денгизлар қомуси») номли асарда ҳунларнинг этник номи ^шэп-Цлик (гиюн-юн ШЙ?) ва кш-уле! (ҳун-йи Е&Ш) деб айтилган. Ушбу этнонимларга ёзилган шарҳда мазкур атамалар хитой манбаларида ху (ки, у и / ху 48) деб номпанган бир халқнинг турлича ёзилиши эди, деб таъкидланган793.

Шу даврда битилган «Чжоули» (М141- «Чжоу [мамлакати] урф- одатлари») номли иккинчи бир асарда «илгари ху (Ъи 4й) деб ном- ланган халқ эндилиқда ҳун (кунна / гиюнгну) деб аталди» 796 , дейилган.

«Шижи» («Тарихий хотиралар»)да ху этноними кунна (шюнгну) атамасининг синоними сифатида ишлатилганлиги кўп учрайди Чунончи, ушбу манбада келтирилган шархларнинг бирида «кунна (иаонгну Ш,) этноними Хитойнинг шимолий томонида яшаган халкнинг номидир. Ушбу халқ ху (48), деб хдм аталади. Ўтмишда у қуэй-фанг (гуй-фанг %/Уэ), гуэн-йей (уиэп-у1е1 / хун-йи 'ШШ), шиам- йивен (!>Ь1ат-у 1\уеп / шян-юн ШЗй) ва шивем-ринем (замои. ўқил. шан-рунг |1|3£), Чин (Ш - мил. авв. 221-206) даврида кунна (шюнгну)

797номланган, деб айтнпган . Худди шундай фикр «Циюан»да хам798келтирилади .

«Му Тянзи жюан»нинг биринчи бобида «Йиюй (17-куни) ... [Му]тянзи шимолга юриб, квен-ривем (чюан-рунг) [юрти]га борди. Дангшуй дарёси жанубида квен-ривем-ҳу (чюан-рунг-ху ^ Й 4 Й ) [Му]-тянзига зиёфат берди. [Му]-тянзи хурсанд бўлиб [сўз ўчган] 7 нафар пахдавонларнинг курашиши тамоша қилди»799, деб ёзилган мисрани учратамиз. «Му Тянзи чжуан»нинг битилган вақги мил.авв.

1,1 Суйшу28]2-€.;ТаЙлингхуанюйжи 194-боб, 76-6,ОуЯишю, Сун Чи. ШинТангшу 13-жидд. 16913(1499)-6Люй Симян. Чжунггуо мннзу шн. 31-6.Ўша жойда.

141 Шижн. 1029(1029)-б.151 Циюан. 1-жидд. 0387-6.

Гу шишинг жи. 6-6.

241

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 242: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

475-221 йилларга тўгри келади. Чунки асар милоддан аввалги У-Ш асрларга оид кабр ичидан топилган800. Шу асосда квен-ривем-ху (чюан-рунг-ху) этнонимининг ишлатилган даври милоддан аввалги III асрдан одцин бўлган, деб айтиш мумкин.

Ушбу сафарномадан келтирилган маллумотдаги квен-ривем-ху (чюан-рунг-ху) атамаси учта этник атамалардан ташкил топган. Буларнинг биринчи квен (чюан ҳунларнинг ўз тилида айти-ладиган номи «юон»нинг хитой ёзувидаги 30 дан зиёд транск- рипцияларининг бири эди*01. Иккннчи этионим ривем (рунг) 0Т минувчилар маъносига эга бўлиб, у кадимда хитойлар томонидан шимолий ва ғарб томонидаги отда юрадиган кабилаларга нисбатан ишлатилган802. Учинчиси юқорида зикр этилганидек, кадимий Хи- тойнинг шимолий ва гарб томонида яшаган туркий қабилаларнинг хитойлар томонидан кўлланилган умумий номи сифатида ишла- тилган

Ғарбий Чжоу («Шичжоу» — мил. авв. 1066-771 й.) сулоласи даврида ҳун қабилалари Ордосда яшаган. Шу даврда уларнинг этник номи хитойлар томонидан йивен (у т е п / уйп Л ) ва кивен- ривем (1а\уал-пует / чюан-рунт деб транскрипция килннганэди

Кивен-ривем (чюан-рунг ^ Й ) этноними хозирги ХХРнинг Шэниш (Хэши йўлагинининг шарқий томонвдаги қўшни худуд) ўлкасининг Чжишан вилоятвда (Чангьан / ҳозирги Шиан / шаҳ- рининг ғарб томонида, Вэйшуй дарёсининг шимсшида) бундан 3 минг йил муқаддам яшаган туркий қавмларга хитойлар берган ном бўлган. Бу этнонимни ифодалаган иероглифларнинг маъно- сидак келиб чиккапда, ундаги биринчиси «катга ит» ёки «ит боқувчилар», иккинчиси «от минувчилар», «отда юрувчи одамлар», «отлиқ жангчилар» маъноларини англатади. Хитойлар орасида бу этнонимнинг павдо бўлиши ҳунларнинг ва бошқа туркий кавм- ларнинг хаёт тарзи билан, яъни уларнинг харакатланишвда ит ва отдан фойдаланганлиги ёки тотемалари бвдан боғлиқ бўлса керак, деб ўйлаймиз.

Ҳунлар кучайиб, туркий қабилаларни бирликка келтирувчи кучга айланганидан кейин, хитойлар уларнинг номини кадимда

100 Ўша асар. 1-6.м Люй Симян. Чжуьгтуо минзу шн. 30-6.803 ХоджаевА Иэ нсшрии древннх тюрков... Алмагтнское изд. С. 47-56.

242

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 243: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«кунна» ўқилган «шюнгну» ( Й] 5К ) иероглифлари билан ёза бошлади. Буларнинг биринчиси «кун» (шюнг) ҳунлар номининг транскрипцияси бўлса, иккинчиси «қул» маъносини англатувчи «на» (ну) унинг сифатини билдирувчи қўшимчасидир. Мазкур этнонимни қўллаш билан билан бирга Хитой хукмдорлари ҳунларни ху деб ҳам аташган. Шундан кейин сарой тарихчилари ху этнонимидан «шю нгну»нинг синоними сифатида кенг фойдапанишган. Бунинг исботини милоддан аввалги III асрдан бошлаб ёзилган хитой манбаларида, жумладан Сима Чян қаламига мансуб «Тарихий хотиралар» («Шижи»)да кўплаб учратиш мумкин. Чунончи, «Шижи»нинг «Чин Шихуан жи» («Чи Шихуанг тазкираси») қисмида «атрофимиздаги қўлимизга кири- тилган ерларни ҳимоя қилиш учун шимолда узун девор курилди, ҳунлар (кунна / шюнгну) 700 ли (403.2 км)дан зиёд масофа нарига улоқгириб юборилди. [Шундан кейин] кейин ҳу одамлари жануб томонга келиб, отларини боқишга журъат қилмайдиган бўлди» (^Ь

дебёзилган. Ушбу маълумотдаги ху одамлари (хурэн) Чин Шихуанг даврида (мил. авв. 246-208 йй.) ҳунларга нисбатан ишлатил- ганлиги шубҳасиздир.

«Шижи»нинг «Фарғона тазкираси» («Дайюан лежюан») бобида «Дай-рузие (Да-юэжи) хукмдорини хулар ўлдирганидан кейин унинг ўгли хон этиб тайинланган»803, деган маълумот учрайди. Тарихдан маълумки, мазкур хукмдорни ҳунларнинг бош- лиғи Ботур-тангриқуг (Моду, Маодун, Модэ, Угузхан) қатл этган804

Ушбу тазкиранинг иккинчи бир жойида «Чжанг Чян хулар (Й — ҳунлар)дан бўлган хотини ва [хизматкори] Тангйифу билан бирга Хан [мамлакати]га қочиб келди» 8(15 , дейилган. Шу тазкиранинг яна бир қисмида «Тангри-ўгли [ўзига] ҳамрох бўлиб юрувчи амалдор Чжов Пуонуни [Ханга] итоат қилувчи элларнинг бир неча туман қўшинини сафарбар қилиб, хулар (Ш)га хужум қилиш учун Шюнхэ дарёси бўйига юборди. Шунда ҳулар чекинди»806, деган маълумот ҳам учрайди.

«Фарғона тазкираси»нинг ўртасида эса «Шўркўл [йўли]дан

|ш Шижи 1137(1137>б.,<м Ўшя асар )033(1033)-бЮ5 Ўша асар. 1137(1137)-б. ‘“ Ўшаасар 1142(1142)-б.

243

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 244: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

[ўтишда] кўнгилсизликлар юз бериши муқаррардир. Унинг шимолидан юрилса, хулар (48) хужумига дун келинади, жанубида эса сув ва ўт-хашак еггишмайди»807, дейилган.

Келтирилган мисоллардаги ху атамаси ҳуи этнонимининг хитойча транскрипцияси эканлиги ва кунна (шюнгну)ттт сино- ними сифатида ишлатилганлиги шубҳасиздир.

Шунга ўхшаган маълумотлар бошқа манбаларда ҳам учрайди. Чунончи, «Ханшу» (Хан [сулоласи] тарихи)нинг ҳунларга багиш- ланган 94-бобида айтилишича, милоддан аввалги 9-йилда ҳун тангрикугининг Хан императорига ёзган хатидан бир парча келтирилади. Унда ҳунлар номи июси марта ху иероглифи билан ёзилган. Масалан, шу хат парчасида «Жанубда Буюк Хан мавжуд бўлса, [унинг] шимолида кучли ху бор Хулар Тангрининг севим- ли фарзандларидир» дебтаъкидланган. Ҳунларнинг ху (48) деб аталишини кўрсатадиган мисоллар хитой манбаларида кўп учрайди.

«Бэйши» («Шимолий [сулолалар] тарихи»)да «кией-ху» (И еь Ьи 1848, замонавий хитой тили талаффуэида «жи-ху», «чи-ху» ёки «жи-ху») аталмиш қабила номи тилга олинади. Масалан, ушбу қабилага бағишланган маълумотнинг бошида «хией-ху» (бўрикей) «булуо-жи» ( 50 Я1 в ) деб хам аталган. [Кией-ху\ ҳунлар (шюнгну)нинг бошқа бир тоифасидир. Лююанхай (Ь1эи-д1\уеп-Нэ1 ^У7С$В)809даги 5 кабила авлодлари ҳисобланади. [Кией-ху\ш рт шан-ривем (шан-рунг) ва циак-тиек (чи-ди — жанубий турк- лар)нинг авлодларидир, деб хам айтишади. Лиши (Ш -Й)яшнинг гарби ва Андинг (3?3£)нинг811 шарқидаги 7-8 юз ли (403-460.8 км) келадиган оралигидаги тог жилғаларида яшайди, авлодлари ниҳоятда кўп. Уларнинг урф-одатлари деҳқонларникига ўхшайди, экин экишни билишади, пиллачилик билан ҳам шуғулланишади, кўпрок канопдан мато тўқиб, кийим тикиб кияди .. тили ва ёзуви ёввайи турклар (йей-тиеук / йи-ди)га ўхшайди»817, деб ёзилган81 .

"" Ўшаасар. 1144(1144)-б.“ * Ханшу. 2-жилл 2331(1123)-б.' мЛююанхай (Дшэу-нгнвен-хэ) хунлар тилидагн жой номининг транскрнпиияси бўлса

керак. Шу боис у Хитойнинг топономик лугатларида келтирнлмаган810 Хоэирги ХХРнинг Шанши ўлкасидаги жой номи [Чжнггуо гужин дкминг дадидян

(Хитойнинг кадимдан хозиргача б£лган ер номлари луғатн). Шангхай, 1930.305-6.].Хэши йулагидаги жой номи [Уша луғатда. 305-6.].

в13Лший гэау жуанжи хуэйбян (Тарихий халкпарга оид маълумотлар туплами). 2-тўплам. 2- жмдд. Шангхай. 1959. 1983-6.

813 Ўша жойда.

244

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 245: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Хитой манбаларида \озирги ХХРнинг Чинхай (Кукунор) ўлкаси жануби-шарқида жойлашган ХуангчжунгЯ14 вилоятида яшаган рузиелар (юэчжи / гузерликлар) ҳам ху деб номланган. Масалан, «Кейинги Хан [сулоласи] тарихи» («Хоу Ханшу»)да «Хуангчжунг рузие нжуху / юэчжи чжуху» ()ШФ Я -«Хуангчжунг вилоятида яшовчи рузие / гузерликлар»)*13 жумласи учрайди. Шунинг билан бирга ушбу манбада мазкур хуларнинг аждодлари дай-рузие (да-юэчжи)ларнинг бошка бир қисми эканлиги ҳақида ҳам маълумот ҳам келтирилади.

«Тунгдян» номли асарда рузие-ху (юэжи-ху Я К йй)81" ва «Хуангчжунг рузие-ҳу / юэчжи-ху ( Ф Й Й ЙЙ ) атамалари ишлатилган ва булар Чжангье ва Жючюан817 каби жойларда яша- ганлиги зикр этилган. Хусусан, «Рузие ҳукмдорини ҳунлар (шюнгнў) подшоси Муодун (Маодун, Батур-тангриқут) қатл этга- нидан сўнг унинг фуқаролари тарқалиб кетган. Уларнинг аксарият қисми Помир (Цунглинг)нинг ғарб томонига кўчиб кетган. Ожизлашиб қолганлари жануб томондаги тогларга бориб, кианг (чянл)лар билан ёнма-ён яшаган... Кийим-кечаги, озиқ-

.. ~ Я18 с .. __овқатлари, тили ва езуви чянгларга ўхшар эди» , деб езилган«19маълумот келтирилади .

«Тунгдян»нинг иккинчи бир жойида «Яйпан (Юпан) [Вэй сулоласи] билан Кейинги Вэй (Хоувэй) даврида (милодий 386- 534) алока ўрнатган. Ш унда яйпан/юэбанлар Асуэн (Усун) [мамлакати]нинг шимоли-гарбида жойлашган эди. Улар [яйпанлар]нинг аждодлари шимолий ҳунлар ҳукмдорининг қабиласини ташкил қилган. Булар Хан сулоласи кўшинларининг қўмондони Доу Шян томонидан мағлубиятга учратилган. Шунда шимолий ҳунлар ҳукмдори одамлари билан Жинвэй-шан82С тоги оркали Канпсия (Кангжюй)нинг ғарб томонига кўчиб кетган. Уларнинг узок сафарга яроқсизлари Кусан (Гуйзи, ҳозирги

8 Чжунгтуо гужин диминг дацидшн. 918-6.811 Хоу Ханшу. 3805(1295>6 116 Тунгдян. 3-жнлд. 2686-2687-6.8П Чжангьс ва Жючюан - Хэшн йулагндаги шахарларнннг номи*|4Тунгдян 3-жнлл. 2686-6.819 «Руэие» сўэининг этимологияси <вуз», «огуэ» сўэларига бориб тахалишн ҳакида караиг

ХоджаевА. Из нстории дреаних поркоа ■.. Алматинское иэд.. С.122-138Жинвэй-шаи (русча транскрипцияда Цэиньаэй-шань) — Мокголия даштларининг шимол

томонидаги тогнинг хитойча номи [Чжунггус гужин диминг дацилян. 546-6.], У кичик олтин тоғ,яьни КичикОягой маьносннн англатади.

245

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 246: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Кучар821)да яшаб қолган (£#,3£:]Ь ). ... Уларнинг урф-одатлари ва тили гавчэлар (баланд араваликлар)*22дан фарқ қилмас эди, улар ху (4й ҳун)лар каби тозаликка риоя қилар эди»823, деб ёзилган.

Мазкур маълумотдаги ху атамаси ҳунларга нисбатан қул- ланган. Бунинг исботи сифатида хитой манбаларидаги ҳунларга багишланган маълумотларга мурожаат қилиш мумкин. Масалан, «Вэйшу» ва «Тунгдян»да «Яйпан {Юэпан)Ш1т ... аждодлари шимолий ҳунлар (бэй шюнгнў) подшосининг қабиласи бўлган... уларнинг урф-одати тили гаочэлардан фарқ қилмаган, сочларини кесиб, тараб юришган... кунига уч махдл ювинишган,

824[ювингандан] кейин таом истеъмол қилишган» .Рузиелар (юэчжилар - гузерликлар) Шарқий Туркистондан

Амударё ва Зарафшон дарёси атрофига кўчиб боргандан сўнг бу ерларнинг аҳолиси қам ху деб атала бошлади. Бу жойлардан Хитойга борган савдогарларни маҳаллий халқ «хушан» (Ай ® ) деб атаган. У-1Х асрларда Зарафшон воҳасига хос бўлган мусиқа ва ўйин савдогарлар оркали Хитойда кенг тарқалган. Шу даврда ушбу мамлакатда «хутэнгъу» ( Й К И - хуларнинг шўх ўйини), <осушюанъу» С М Й Ш - хуларнинг айланиб ўйнайдиган ўйини) каби иборалар пайдо бўлган825.

Милодий IV асрда ху этноними ҳиндистонликларга нисбатан ҳам ишлатилган. Чунончи, «Ханюй дазидян» ва «Циюан» каби луғатларда ушбу иероглифга берилган изохдарнинг бирида «Соушэн жи» (Й1^Ф1й - Ғаройиб воқеалар баёни)826 номли асар

83 Шаркий Туркистоннинг гарб томонида жойлашган кадимий шахар.822 «Гаочэ» ( * * ) атамаси бнлан хитойлар ўаларининг шимол томонкда яшаган кадимий

туркларнинг шарқий кисмини атаганлар. Айрим манбаларда гаочдлар цшк-тиек (замон. ўкил. чи-ди - жанубиЙ турк) деб хдм аталади. Кадимда циак (чи - қиэил) жанубнинг ранг белгиси, тиек (ди) атамаси эса турк этнониминннг хитойча илк транскрипцияси бўлган [Бу хакда каранг: Хужоее А. Иэ нсгорин древних тмркое... Алмвтинское иэдание. С. 54-56-6].

Вэйшу. 9700(1318)-б.,Тунгдян 3-жилД- 2749-6.ши Тунгдян. Э-жилд. 2749-6.825 Чжан Чинже. Бэйчао СуЙ Танг Сугэ ди «хугангьу» (Шимолий сулолалар, Суй ва Танг

[сулолалари давридаги] «хуларнинг шўх ўиини») // Сугарэн зай Чжунггуо - лиши, каогу, юйян ди шинтансуо (Сугдийлар Хитойда - тарих, археология ва тилшунослнкка доир янги тадкикотлар) Пекин, 2005. 391-398-6.

*2* «Соушэн жи» 317-420 йилларда мавжуд булган Шарқий Жнн (Дунг-Жин) суполасининг сарой тарихчнсн Юй Бяо ( ? ^ ) каламига мансуб ва 20 бобдан иборат нисбатан кичик ҳажмли ясяр номм. Асарнинг илк матни сакланмаган. Кейин тарихчилар унинг бошка асарларда сақланиб колган бўлаклари асосида тиклаб чикишган. Асарда шу даврда мавжуд бўлган гаройиб вокеалар, халк орасида огиэдан огизга ўтиб келган вокелдар баСни йигилган [Цихай. 707-6.].

246

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 247: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тилга олинади ва ундан «Жин [сулоласи]нинг Юнпкя даврида (307-312 нй.) ҳиндистонлик хулар (Тянчжу-ху) Чангжянг (Лнэи - А.Х.) дарёсидан ўтиб унинг жанубидаги ўлкаларга келишди»82* ( Ж ^ И Ф деган маълумот келтирилади.

Ушбу маълумот билан танишганимизда, нима учун IV асрдан олдин хитой манбаларида бу холат учрамайди, деган савол тугилиши табиийдир. Бизнинг фикримизча, бу саволга жавоб бериш учун куйидаги билвосита тарихий воқеаларга мурожаат қилиш мумкин. Бинобарин, ушбу асрда Шимолий Хиндистон улуг гузерликпар (дай-рузие / да-юэчжи) назорати остида бўлга- нига бир асрдан кўп вақт ўтган эди. Қолаверса, ушбу вактда Хитойда будда дини кенг таркалган ва бунда улуг гузерликлар (дай-рузиелар)нинг ҳиссаси катга бўлган. Шу холатдан келиб чиқиб, тянчжу-ху (ҳиндистонлик хулар) атамаси Хдндистоида ўтроқпашиб колган гузлар (рузие / юэчжи)ларга нисбатан ишла- тилган, деб айтиш ҳақиқатга тўғри келади.

Юқорида тилга олинган хитой манбаларида гарбий хулар (ши-ху Й Й ) ва шарқий хулар (дунг-ху 4§) этнонимлари кўпучрайди. Улар «Циюан»да қуйидагича шархданган:

«Ғарбий ху (ши-ху) кадимги Ғарбий мамлакатлар (Шиюй) халқларининг умумий номидир. Ҳунлар (кунна / шюнгну) ху ёки шимолий ху (бэй-ху ^ Ь Й ) деб номланган. Ҳунларнинг шаркий томонидаги ўгон (уҳуан) , сянби кабилар дунг-ху деб аталган. Ҳун- ларнинг гарбидаги барча мамлакатларда яшаганлар ши-ху деб номланган. Ғарбий Хангача (мил. авв. 206-милодий 8 й.) Помирнинг шарқида жойлашган мамлакатлар аҳолисини ташкил этган барча халклар гарбий ху (ши-ху) деб номланган. Шарқий Хандан (милодий 25-220 йй ) кейин Помирнинг ғарб томонидаги мамлакатлар аҳолиси хам шу ном билан аталган»830.

Ҳун империяси емирилгандан сўнг илгари бирликка келган туркий қабилалар ҳар томонга тарқалди. Буларнинг аксарият қисми тарихий саҳнада ўаларининг кабила номи билан ҳаракат қилди. Шу сабабли хитой манбаларида ўтмишдаги ҳун қаби-

Н1 Юнгжя (АШ) — 307-3312 йшшардан иборат даврга бернлган ном булнб, у <<абадий гузаллик» маъносини англатадн.

|:е Ханюй дазидян. 3-жилд. 2057-6 ; Циюан 3-жклд. 2548-6134 Жячгнап ( $Г1Й) - Ягаи (хитойча Чангжян - «Узун дар€» мдъносини англатадн)

дярссннинг жанубндАГИ ўлкаляр худуди дсмакдир. Ушбу хуяуд доирасига Жачгши (хЕ^), Жянппн (/ХВХ Анхуэй (3?Ш) ўлкалар киради [Чжунггуо гужин диминг лаиидян. 326-6 ] .

150 Цнхай. 1832-6.

827

247

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 248: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

лаларига мансуб бўлмаган туркий қабилалар тиетлэк (телэ) деб номланди. Аммо ху этноними ҳун ва тиетлэк (телэ)ларнинг хитойча умумий номи сифатида сакланнб қолди. Шу боис мило- дий Ш асрдан бошлаб Хитойда ху этноними билан боглиқ бўлган бир қатор атамалар, сўзлар ва иборалар юзага келди. «Хурен» (41 А - ху одами ёки одамлари)831, «хуфа» (40)14 - «хулар коидаси»), «хушу» (40 Ш / 4 0 ^ - хулар ёзуви»), «хуюй» (40Ш - <осулар тили») каби сўзлар шулар жумласидандир 832 . Н.Я.Бичурин уларни «гурклар», «хорижлик савдогарлар», «турклар қонун- коидаси», «гурклар ёзуви», «гурк тили», деб тўғри таржима қилган 833 . Бинобарин, «Бэйши»нинг турк қабиласига бағишланган қисмида «уларнинг [туеткиуат (тужюз)пзрнинг] ёзуви ҳун (ху)лар ёзувига ўхшайди» ( Д % ^ И 4 0 ) 834, дейилган. Бирок олимнинг бу таржималарида иероглифлар келтирилма- ганлиги туфайли, улардаги турк этноними хитой манбаларида ху деб ёзилганлиги билинмай қолган.

«Чжоушу»нинг турк (туеткиуат / тужюэ) қабиласига ба- ғишланган 50-бобида ҳам «Бэйши»да ёзилган ушбу маълумот келтирилади. Бу бобнинг уйгурча таржимасида «хушу» сўзи «ғуз- лар ёзуви» деб таржима қилинган835.

Вақт ўтиши билан хитой манбаларидаги ху этнонимининг мазмуни ва унинг билан аталган қавмпар яшайдиган ерлар доираси ўзгариб борди. Хун хоқонлиги йўқолгандан кейин унинг итоатида бўлган халқларнинг хаммаси шу этноним билан аталадиган бўлди. Шундан кейин «хушу» (турклар ёзуви), «хуюй» (турклар тили) каби сўзларнинг мазмуни ўзгарди. У тили бир хил бўлмаган хамда Ғарбий ва Шарқий Туркистонда яшовчи қабилалар ва этносларга нисбатан ишлатила бошланди. Шу боис IV асрнинг охирида Ҳиндистонга Туркистон орқали сафар қилган Будда дини рохиби Фа Шян ўзининг сафарномасида «17 кун давомида тахминан 1500 ли (864 км) йўл юриб, Пишамшанга келдик, бу ердан гарб томонга юрдик. Биз зиёрат килиб ўтган барча давлатларда будда динига эътикод килинар экан. Бироқ бу давлатлардаги хулар сўзлашадиган тиллар (хуюй) бир-бирига

1,1 Циюан. 3-жилд 2548-6.М2 Лидай гэзу жуанжи хрйбян. 2-жилд. 1996-6.*” Бичурин Н Я. Собрание свгдений .Московское изд.Т. 2. С. 253-254." 'Б зй ш и . 11-жилд 13873(1317>б.п * Гарбий юрттарихнй матерналлари. Урумчи, 2004. 673, 686-6.

248

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 249: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ўхшамас экан» ( Ч Ш Я Я Ш ^ Е )836 , деб ёзган.Ушбу маълумотни шархлаб ўтиш жоиз, зеро, биринчидан,

унда тилга олинган Пишамшан (Шаншан) Шарқий Туркистондаги Такпамакон чўлининг кунчиқар томонидаги қадимий шахар қисобланади. Иккинчидан, ушбу минтақаларда яшовчиларнинг тили (хуюй) бир-бирига ўхшамайди, деган сўзни бирини бири тушунмади, деб тушуниб бўлмайди. Агар шундай бўлганида, Фа Шян «бутунг» |н] - ўхшамайди) сўзи ўрнига «тушунмайди» маъносига эга бўлган «бутунг» ( ^ Э ) иероглифини ишпатган бўлар эди. Ушбу фикримизнинг исботи сифатида «Тайпинг хуанюй жи»дан бир мисол келтиришимиз мумкин. Чунончи, ушбу асарнинг ҳунларга багишлаган бобида «турк одамлари (тиек-реи / ди-рен)нинг... кийиниши бошқа, овқатланиш одатлари Хитой (Чжунггуо)ликларга ўхшамайди, тилини тушуниб бўлмайди» (% Л ... Й Ф Я ...1 1 Й ^ Э Й )837, деб ёзилган. Ушбу мисолда тушуниб бўлмайди деган сўзни ифодалаш учун айнан иккинчи «бутунг « (^ЗШ ) иероглифи ишлатилган. #

«Шинжянг лиши цидян» («Шинжянг тарихи лугати»)да «хуюй ( 4 0 3 ) кадимги Хитойнинг шимолий ва ғарб томонида яшаган этнослар тилларининг умумий номидир»*38, деб изох- ланганлиги ҳам кейинги даврда ушбу сўзнинг маъноси ўзгар- ганлигини курсатади. Бироқ ху этноними араблар ва форсларга нисбатан ишлатилмаган839. Бу ҳолат ҳам «хуюй» сўзи туркий тилларга нисбатан ишлатилганлигидан далолатдир.

Бундан ташқари, савдо ва маданий алокаларнинг ривож- ланиши натижасида Марказий Осиё давлатларидан Хитойга тар- капган ўсимлик, мева дарахтлари, озик-овқатлар номининг оддига айнан ху этнонимининг қўшилиши840 ҳам бунинг далили бўла олади.

Танг сулоласи даврида (618-907 йй.) ҳам ху этнонимининг турли сабаблар билан Хитойда ўтроқлашиб қолган туркларга нисбатан ишлатиш одати кенг таркалган. Масалан, «Тангшу»нинг

,1Й Гу ШИШКНГ ЖИ. 32-6.,3’ Тайпикг хуанюй жи. 191-6об 15а-б831 Шинжянг лишн цидян (Шинжянг тарихн луғати). Урумяи, 1996.457-6.819 Янг Хуайчжунг Хуэйэу ши лунгвс (Тунгонлар тарихига оид илмий маколшмр). Нинся,

1992.51-6840 Бу хвкда каранг: Хкнсаев А. Буюк ипак Йўли: муносабатлар ва такдирлар. Тошкент, 2007.

194-197-6.

249

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 250: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

150-бобида «Анлушан Йингчжоу [вилоятидаги] Лючэнг (Ш $ .) [шаҳрида истикомат килувчи] ҳу (^ )л ар д ан эди. Унинг фами- лияси Кангму ($5® ) бўлиб, Ашидэ (кадимги ўкилишда Асиэтека / А51э-1эк авлодига мансуб бўлган. Туркпар (шуеткиуагп /тужюэ) орасида яшаган»*41, деб ёзилган маълумотни учратамиз. Ушбу жумладаги Анлушан 755-757 йилпарда Хитойда юз берган Кўзғолонга етакчилик килган ва илгари Танг сулоласи маъму- риятида хизмат қилган турклардан эди. У Ашина (Асиэна) авло- дининг бир қисми бўлмиш (Аз1э-1эк Р? 5Ё. Ш , замон. ўҳил. — Ашидэ / Асиэтека) кавмига мансуб бўлган842.

Юқорида келтирилган маълумотлар асосида хулоса қилиб айтиш мумкинки, ху ( ) этноними хитойларнинг қадимгишарқий туркларга нисбатан қўллаган атамаси эди.

Шунинг учун у этник жиҳатдан келиб чиқиши туркларга алоқадор бўлган рузие (юэчжи /гуз-ер)ликлар ва ҳун (кунна ! шюнгнўрюргл нисбатан ҳам ишлатилган. Вақт ўтиши билан, айниқса рузие (юэчжи)ликларнинг Суғдиёнага ва унинг атрофи- даги жойларга кўчиб келганидан сўнг, ху этнонимини ишлатиш географияси кенгайган.

Натижада у қадимги Хитойнинг шимолий ва ғарб томони- даги Шарқий ва Ғарбий Туркистон халкларининг, жумладан Суғд аҳолисининг хитой тилидаги умумий номига айланган.

Бу жойлардан Хитойга бориб ўтроқлашиб колганлар ҳам ху этноними тушунчасига киритилган. Бироқ ушбу этноним араб мамлакатлари, Эрон, Ҳичдистон, Россия ва бошқа давлатларнинг туркий бўлмаган аҳолисига нисбатан ишлатилмаган.

ШинТаигшу 17017(1608)-бХоджаев А. Из исгории древних тторхов .. Алматинское изд.. С. 81.

230

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 251: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ЙИВАТПУАН (ЮЭПАН) -ЯЙПАН

Яйпан Ўзбекистоннинг Фаргона водийсида, аникроғи, Қўқон- дан 25 км жануби-гарбда жойлашган, 21 минг кишидан иборат аҳолига эга843 кичик шаҳарнинг номидир. Бу ерда яшайдиган ўзбеклар яйпанлар ёки яйпанликлар деб номладн. Уларнинг сиртқи қиёфаси ва урф-одатларида қандайдир ўзига хослик бор- лиги сезилиб туради. Лекин ушбу этнотопонимнинг келиб чиқиш тарихи ва ўзларини яйпан деб атаганларнинг этногенези хднузгача номаълум бўлиб келаётган масалалардандир. Унга аниқлик кири- тадиган ёзма манбалар ичида хитой манбаларини алоҳида тилга олиш мумкин.

Ииватпуан (замон. ўқил. Юэпан атамаси илк бор 506-572 йнлларда яшаган сарой тарихчиси Вэй Шоу қапамига мансуб бўлган «Вэй [сулоласи]844 тарихи» («Вэйшу»)*45, сўнгра 640-643 йилларда яшаган сарой тарихчиси Ли Яншоунинг «Шимолий [сулолалар] тарихи» («Бэйши»)даЯ4й, 735-812 йилларда яшаган йирик хитой олими Ду Юнинг «Қонун-коидалар ва урф-одатлар баёни» («Тунгдян»)Я47да ва 930-1007 йилларда яшаган тарихчи Лэ Ши қаламига мансуб «Тинчилик ўрнатипган замин баёни» («Тайпинг хуанюй жи») номли асарларда учрайди. Уларда маз- кур атамага оид қискача маълумотлар ҳам келтирилади. Уларни ўрганиш, таржима ва таҳдил килиш жараёнида ишонч ҳосил кил-

иэ Ўэбскистон МИШ1ИИ энциклопедиясн 10-жилД Тошкент, 2005. 362-6.<44 Нэй сулолгси — 386-534 йилларда мавжуд бўлтан Шимолий Вэй хонлигнни ташкил

килган аалод. Ушбу хонлиюшнг асосчиси шарфй ғузлар (дунг-ху) таркибига кирган шянби (сямьби)парнинг сардори Тобагуи хисоблаиади. Аяналига маэкур сулоланинг номи Дай деб номлаигаи эди. Аммо сулоланниг ташкил топгзд йилининг ўэидя у Вэйга ўэгартирндди- 398 Йилда Пингчэнг (хширги Ички Моиголидаги Датунг) шахри пойтахт килнб белгилаигаи. Шимолиб Вэй хонлиги кучайганда, унинг хупудига Хуаихэ дарёсиминг бўйлари, хоэирги Ички Монголия ва ХигоЙ Халқ Республикасининг Гансу ўлкаси (Хэши йўлаги) киргаи. У Маркаэий Осиё даалатлари билан фаал дипломатик ва савдо алоқаларини олиб борган 534- йилда ушбу хонликнинг гарбий кнсми кўлдан китаи. Шундан кейии Шимолий Вэй даалати Шаркий Вэй деб аталган ва 550-йилгача яшаган.

84' Одйтяа Вэй [сулоласи] тарихининг айрим йўколган кисмларн «ШимолиЙ [сулолалар] тарихи» («Бэйши») асосида тўлднрилганлиги тахмин кнлинади. Лекин бу иккинчи аслрнм ёэишда унинг муаллифи ўэндаи олдин ёэилгаи асарлардан, жумладан «Вэйшу»даги мвълумотлардаи фойдапанган. Шунинг учун бу ҳаракатни асардан олингзд маълумотни яна жойнга кайтариш, деб бклиштугри бўлади. Бу эса «Вэйшу»нинг мавқеини туширмаиди.

144 Бэйши. 13848(1292)141 Тунгдян 3-жилд. 2740-6

251

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 252: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

дикки, бу маълумотлар Фаргона водийсида яшайдиган яйпанлар848тарихига тегишлидир .

Албатта, тилга олинган манбаларда келтирилган маълумот- лар яйпанларнинг ўтмиш тарихини тўла акс эттира олмайди. Шундай бўлсада, унинг номаълум томонларини, яъни яйпан ата- масининг келиб чикиши, яйпанликларнинг этник илдизи ва маъ- лум бир тарихий даврда мустакил давлат бўлганлиги каби маса- лаларга бироз аниқлик кирита олади.

«Шиюй диминминг каолу» («Ғарбий мамлакатлар топони- микасига оид тадқикотлардан лавҳалар») номли луғатда Юэпан / Яйпан атамаси «Юэбан» (уие Ьап) деб ёзилган ва уни «Урбан» (Ғ1гЬап) сўзига таккосланган849. Бизнинг фикримизча, бу тўгри эмас. Чунки, биринчидан, ушбу атамани ифодалашда ишлатилган иккинчи иероглиф (ЯЙ) «пан» деб ҳам талаффуз этилган. Иккин- чидан, бу иероглифни «бан» деб ўкиганда ҳам, «Юэбан» сўзи «Урбан»га яқин келмайди. Учинчидан, атамани ёзиш учун ишла- тилган икки иероглифнинг қадимги ўқилишида Яйпан топони- мининг хитойча талаффузи яккол кўриниб туради. Чунончи, Яйлан атамаси ифодаланган (транскрипция килинган) икки ие- роглиф замонавий талаффузда Юэпан, қадимги хитой тилидаи 850Ииватпуан ёки Жватпуан (У1ша1риап, Л\^а1риап) деб ўкилган .

Ушбу топонимнинг маъноси ҳакида хитой манбаларида, лугатларида ва олимларнинг тадкикотларида бирор фикр келти- рилмайди. Аммо «Шинжянг лиши цидян» 851 («Шинжянг тарихининг луғати)да ёзилишича, мазкур атама аслида Шарқий Туркистоннинг жанубий қисмидаги Торим воҳаси, аниқроғи Қорашар (Бағрошкўл ёнидаги шаҳар)нинг ғарб томонида жой- лашган Байин-булок яйловларидаги бир жойнинг номи бўлган852.

м> «Вэйшу»даги «Йияатпан» («Ю эпан»)га оид маълумотларнинг таржималари якинда нашрдан чиқкаи «Фаргона қадимий хитой манбаларида» номли китобимиэда келтирилган [Каранг: Ходжае* А. Фаргона калимий хитой манбаларида. Тошхснт, 2013. 122-124-6.].

Шнюй димииминг каолу. 1144-6.>:° Ходжаев А. Сведеиия китайских исгочников о царстне Яйпаи // Ўэбехисгои

эпюпогиясининг лолзарб муиммолари (Актувльнью проблемь! этнологии Уэбехисгана). Ташне1гг- Наманган, 2007 С. 59-63.

1.1 Шинжякг лкши цидян. 554-555-6.1.1 Ш инжянг лиши цидян. 554-555-6.

252

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 253: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Шундан келиб чиқиб, атаманинг маъносини аниқлаш куйидаги омилларга эътибор беришни тақозо қнлади.

1) Мазкур яйловлар ҳудуди ғарбий Танфитог (Тян-шан)нинг шарқий этакларидадир.

2) Тангритоғдаги Юлдуз яйловлари ғарбида Кунас (Кун чиқиш томон), Торим воҳасида Иўритқан (маҳаллий халк тилида унинг кискартирилган шакли Ётқон деб ишлатилади) каби жой номлари мавжуд. Булар ёруглик ёки кунчиқар томон маъносида ишлатилган. Яйпан атамасининг қадимги хитойча талаффузи У]\уа1риап мазкур Йўритқан атамасига ниҳоятда яқин. Бу тасодиф бўлмаса керак, деб уйлаймиз.

3) Хунпар аслида шарқ томонда, яъни Ордос яйловлари ва унинг атрофидаги жойларда яшаган. Шунинг учун булар Тангри- тоғнинг ғарбий қисмига келиб жойлашганидан сўнг ўзларининг этник номини айнан шаркни билдирувчи сўз билан аташи мантиқка тўғри келади.

4) Қолаверса, милоднинг дастлабки бир неча асрлари давомида Кучардан бошлаб, то Турфон водийсининг шимолидаги Баркул вилоятигача бўлган жойда чиби (чибни), боло (бўржи), жииде (азий), нахэ (нақ) субо (сигнақ), уху (угуз), хэгу (қиргиз), еде (иртиш), юниху (унигур) каби туркий қабилалар яшаган*53. Улар яшаган жойда ҳунларнинг жойлашиб кегганлиги Яйпан топо- нимининг келиб чиқиши туркий бўлиб, у Тангритогнинг шарқий этаги маъносида ишлатилган бўлиши мумкинлигидан далолат беради.

Шунга асосланиб, қадимий хитой тилидаги У|\уа1риап топоними келиб чиқиши туркий бўлган Йўритқан (яъни ёруғ- лик/ёритилган) сўзининг транскрипцияси бўлиши эҳтимолдан холи эмас, деб тахмин қиламиз.

Яйпанликларнинг этник келиб чиқиши масаласи ҳам тарихи- мизда ёритилмаган. Аммо бирламчи хитой манбаларида яйпанлар шимолий ҳун тангриқутининг, яъни ҳукмдори кабиласининг аждодлари эканлиги аниқ кўрсатилган. Масалан, юқорида тилга

Хўжаея А„ Хўжаев К..А. Қадммги манбаларда халхимт ўтмиши. Тошкент, 2001. ] ]-б

253

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 254: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

олинган «Вэйшу»даги яйпанларга оид маълумотда «Уларнинг [яйпанларнинг\ аждодлари шимолий ҳунлар тангриқутининг854

кабиласидир. Ўтмихцда Хан [сулоласининг] аравали қўшинлар қу- мондони Дуо Шян шимолий тангриқугни [юртидан] сиқиб чиқарган эди855 [Шунда у одамлари билан] Олтой (Жинвэйшан, .Нп\¥е15Ьап)856дан ўтиб, гарб томондаги Кангкия (ҳозирги ўқи- лишда Кангжюй)га кетган. Унинг ожизликдан юролмай қолган одамлари Кусан (Гуйзи)нинг857 шимолида яшаб қолишган (К 5 £

± ) » 858, деб ёзилган.Худди шу маълумот «Бэйши», «Тунгдян», «Тайпинг хуанюй

жи» каби асарларда ҳам келтирилади, бироқ уларда ҳам Хан қайси давлат, Доу Шяннинг ҳунларга қарши ҳарбий юриши қачон амалга оширилган, шимолий тангриқут ким, у қачон ва нега айнан Кангкияга чекинган каби саволларга жавоб йўқ.

Бу масалаларга аниқлик кирита оладиган хабарларни хитой манбаларидаги ҳунларга оид маълумотлардан топиш мумкин.

1. Аввало келтирилган маълумотда «шимолий ҳун» деб тилга олинганлар кимлар бўлганлигини изохдаб ўтиш жоиздир. Қади- мий туркларга тегишли тадқикотларимизда биз турк этнони- мининг хитойча энг қадимий транскрипцияси тиек (ди) хитой манбаларида бундан 4 минг олдин пайдо бўлганлиги, ҳунлар шулар таркибидаги бир авлод эканлиги ва айрим ҳолларда бу авлод шгшолий турк (бэй-тиек / бэй-ди) деб номланганлиги ҳақида айтиб ўтганмиз. Милоддан аввалги учинчи асрларда

в{4 Аслиятда тангри^т сўти кискартирилган ходда танюй деб ёэилган. Танюй ҳунлар тнлидаги Тангри сўэининг хитойча транскрипциясидир. Тан иероглифи шан дсб хам ўкилганлиги учуи Н Я.Бичурин асарида у шанюй деб берилган.

135 Кейинги Хан имперкясииинг (Хоу Хан ёки Дунг Хан — 25-220) Доу Шян (милодий 92 Лилдя ўлган) кумондонлигидати кўшинлари билал ҳунлар ўртасида кп берган уруш милодий 89-йилда содир бўлгад [Цнхай. 1797-6.; Шиюй тунгши. 68-6.].

856 Жинвэйшан (ЛпжеиНал) — Кичик Олтой тогининг хитойча коми, кискаяа Жкншаи дсб аталадн [Цихай. 1690*1695-6.; Циюан. 4-жилд, 3155-6.]. Н Я Бичурин ушбу тогнинг хитойча номинн Гин-вэй-шань деб транскркпциллаган ва унга тушунтириш Ьмаг&н.

851 Кусан шахри хоэир Кучор (рус адабиёгида Куча), хитой тилида Кучэ деб аталади. Милоднинг дастлабги бир неча асрлари давомида ушбу шаҳар Кусан хоклигининг пойтахти ва будоа динининг йирик марказларидаи бири бўлгаи Кучарнинг шимолидаги жойлар Таигритог (Тянь-Шанъ)нинг жанубий тгаклари бўлиб, у ер чорвачнлик ва деҳкончиликка қу])ай хисобланган.

,н Вэйшу 9700(1318)-6.;Бэйши. 131М8(1292)-б.

254

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 255: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Хуангхэ (Қорамурон) дарёсининг ўрта оқими бўйидаги Ордос яйловларида яшаган ва бир неча минг йиллик тарихга эга бўлган рузие (гузер)пик (юэчжи)лар давлати итоатида бўлган ҳун қабиласи кучая бошлади

Милоддан аввалги 176 йидда ҳунпар гузерликлар (рузиелар / юэчжи) ҳокимиятини ағдариб, янги давлат ташкил килганлар. Ҳунлар хукмдори тангриқут (Тангри ўғли) деб аталган. Қадимий Хитойнинг*54 шимолий ва ғарб томонидаги туркий қабилалар бирлаштирилган ва улар яшаган ерлар бу давлат назоратига ўтган. Шундан кейин мазкур давлат фуқоролигидаги барча туркий қабилалар хитой манбаларида ҳун (ху, кунна / шюнгну) деб номланган.

Ушбу тарихий воқеа қадимий Хитойнинг илк бор бирликка келтирилиши ва шу асосда Чин (1*1 мил. авв. 221-206) деб ном- ланган биринчи империянинг ташкил топиши билан бир даврга тўғри келиб қолган. Бу империянинг асосчиси Чин-Шихуанг (1Л

Ш. - Чин сулоласининг биринчи императори маъносини англатади) ўзини Тангрининг ер юзидаги вакили ва бутун дунё- нинг эгаси деб ҳисоблаб, ўз ҳудудини ўзгалар ерлари ҳисобидан кенгайтиришни асосий мақсад килиб олган ва ҳунлардан бир қатор ерларни, жумладан Ордоснинг жанубини тортиб олган ҳамда уларни Ордосдан сиқиб чиқарган.

Хитой тарихчиси Шанг Юэнинг сўзи билан айтганда, «Чин- Шихуанг қумондон Мэн Куони 300 минг кишидан иборат қўшин билан ҳунларга қарши шимолга юриш килишга сафарбар қилиб, дарё жанубидаги ерлар (ҳозирги Ордос ва унинг жануби)ни эгалпади ва у ерда 44 та майда маьмурий худуд - ноҳия (хитой тнпида «шян») ташкил этиб, қамоққа маҳкум этилган хитойларни олиб бориб жойлаштирди» Я60. Ушбу маълумотни «Хан [сулоласи] тарихи» («Ханшу»)нинг ҳунларга бағишланган бобида ҳам учратамизЯ6!. Шундан кейин хитойлардан ўз жойини кайтариб

аз’ Эспетма: хитойлар (шятар ханлар)ттг азалдан яшаган жойи Орлос ва Хувнгхз дар&ининг куни окнми жанубнда эли [Бу хакда батафсил хяранг: Хўжаея А. Буюк ипак йўлн: муносабетлар ва такоирлар Тошкснт, 2007.17-24-6.].

“ * ШангЮэ. Чжунггуо лишн гангмо 28-29-6.Ханшу. 2318(1110)-б.

255

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 256: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

олиш ҳунпарнинг орзуси ва кураш мақсади бўлиб қолган. Чин- Шихуанг эса буларни тажовузликда айблаб, бир томондан янгит- тан босиб олган жойларни қимоя қилиш мақсадида ўзининг янги чегараси бўйлаб мудофаа деворини қурган862, иккинчи томондан турли дипломатик йўллар билан ўз рақибини порчалаб ташлашга ва шу йўл билан уни кучсизлантиришга ҳаракат қилган. Аммо умри қисқа бўлган Чин империяси ўз мақсадига эриша олмаган. Бу мақсадни унинг ўрнига ташкил топган Ғарбий Хан империяси (Ш и-Хан — мил. авв. 206-милодий 8), сўнгра Шарқий Хан(Ж Ш , Ж /Х — милодий 25-220) сулолалари амалга оширишга киришган.

Милоддан аввалги 140-87 йилларда, яъни Ғарбий Хан императори У-ди (жанговор император маъносини англатади) тахтга келганида, ҳунларга қарши кураш кучайган863. Узоқ даврга чўзилган бу кураш гоҳ ҳунларга, гоҳ хитойпарга галаба келтириб турарди. Милодий биринчи асрнинг ўрталарида Хан империяси учун қулай фурсат юзага келди. Шолуй Қанғуй тангриқут вафотидан кейин унинг Қутьуш, Қўғушар, Тужу, Огуз, Чили исмли 5та ўғли орасида тахт талашиш ҳаракатлари бошланди. Бир неча йилга чўзилган ва кўп қон тўкилишга сабаб бўлган бу урушлар натижасида тахтни Қутъуш эгаллади Бундан норози бўлган ака-укалардан бири - Қўгушар - ёрдамчиси Илкусойнинг маслаҳати билан Шарқий Хан сулоласи ёрдамида тахтни эгаллашга ҳаракат қилди. Милоддан аввалги 52 йилда у ўз ўғлини ишонч қозониш учун Хан пойтахти Чаъанга гаров сифатида юборди Хан сулоласи бу фурсатдан фойдаланиш мақсадида Қўғушарга амалий ёрдам бера бошлади.

Хитой манбалари ва тарихий адабиётларида келтирилишича, орадан 94 йилга яқин вакт ўтгач, яъни милодий 46 йидда навбатдаги ҳунлар ҳукмдори Арш Тавганут тангриқут оламдан ўтганидан кейин ҳунлар орасида яна ички ниэолар кучайди. Унинг устига бир неча йип давомида табиий офатлар юз бериб турди. Бу

84,2 Еу хзкаа Қаранг: Хржаея А. Буюк ипак йули: муносабатлар ва тақцирлар. Тошкснт, 2007.24-26-6.

163 Ушбу нмперия Чян-Хан (Цяньхань), яъни авваягн Хвн суполасн деб хам аталади

256

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 257: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

вазиятда Шарқий Хан сулоласи ёрдамига суяниб, ҳокимиятни қулга олишга интилган Бай исмли бир амаддор бопшиқ бир гуруҳ шахслар пайдо бўлди.

Булардан фойдаланмоқчи бўлган Шимолий Хан сулоласи 48- йилда Байни ҳунлар тангриқути деб тан олиб, амалдаги ҳунлар тангриқути Панунинг (46-83) Хитой билан тинчлик муносабатида бўлиш ҳақидаги таклифини рад қилди. Бу ҳол ўша (48) йили ҳунлар давлатининг иккига бўлиниб кетишига олиб келди864 ва Шарқий Хан сулоласи учун жунубий ҳунларни кўллаб-қувватлаб, шимолий ҳунларга карши кураш олиб боришга кулай шароит яратди. Шунинг учун хитой манбаларида Бай назоратига ўтган ва Хитойга яқин жойларда яшаган ҳунпар «жанубий ҳун» ёки «шарқий ҳун», қолган хунлар эса «шимолий ҳун» ёки «гарбий ҳун» деб номланади ва шимолий тангрикут кабиласи деганда, ҳунларнинг ҳақиқий ҳукмдори сулоласига тегишли авлодлар кўз- да тутилади. Шарқий ҳунлар тангриқуги эса ҳунлар хукмдори сулоласига алоқадор бўлмаган ва хитойлар томонидан кўллаб- қувватланган шахсдир.

2. Келтирилган маълумотдаги хан қўшини қумондони Дуо Шяннинг шимолий ҳунларга қарши юриши Хэди (Э Д ^ 89-106) хокимиятга келган йили содир бўлган. Ушбу сана милодий 89- йилга тўғри келади. Айнан шу йилда ҳунпарнинг навбатдаги ички низолари авж олган эди. 91-йилда Дуо Шяннинг қўшини иккннчи марта юриш қилиб, ғалабага эришган, ҳунлар эса ғарб томонга чекинишга мажбур бўлган . Шу даврда шимолий ҳунпар ҳукм- дори Илтекин тангрикуг (91-93 йилларда тахтда ўтирган) эди. Унинг ўрнини Панғу тангрикут (93-118) эгаллаган.

3. Ш имолий ҳунларнинг бир кисми Паркон давлатига чекинишининг сабаби ҳунлар тангриқутининг бу давлат ҳукмдори билан қудачилик муносабати борлиги ва ўзларини ҳимоя қилиш- да ҳунлардан фойдаланиш нияти бўлганлигидадир866. Ҳунларнинг

,м Бу хдкла каранг: Шанг Юэ. Чжунгтуп лиши гангьяо. 56-6.; Шиюй гунгши. 68-6., Тургуп Олиос. Уйгурлар. Урумчи, 1989. IЗ М

“ 5 Шиюй гунппи 68- 6 .

Ўша асар. 5 М Б э й ш и . 13848(1292)-б

257

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 258: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

иккинчи бир қисми Кусан (ҳозирги Кучар шаҳри) шимолида колишининг сабаби - ушбу давлат ва унинг қўшниси Қорашар хукмдорлари хан қўшинларига қарши курашда шимолий ҳунларга мадат берган. Қолаверса, анчадан бери Хан сулоласининг босими остига тушиб колган Кучар ва Қорашар хукмдорлари учун ҳунлар билан бирлашиш ўз химоясини мустаҳкамлашдан иборат эди.

4. Кучарнинг шимолидаги жой Танфитогнинг ғарбий кисми ва унинг шарқий этакларидаги яйловларга тўф и келади. Ушбу жойда колганлар факат касаллар ёҳуд кариялар эди, деб тушуниш хато бўлади, зеро жисмонан нисбатан заифлар билан бирга уларнинг барча соглом оила аъзолари хдм колганлиги табиийдир.

5. Келтирилган маълумотда тилга олинган Паркон давлати Россия ва Марказий Осиё давлатларида нашр этилган ва чоп этпаётган рус тилидаги адабиётларда «Кангуй» деб аталади. Бу топонимни илк бор Н.Я.Бичурин ишлатган, у атаманининг на қадимий, на замонавий ўкилишига тўф и келади. Шу мавзуда нашр этилган мақаполаримизда867 айтиб ўтилганидек, Кангкия давлатининг қишги пойтахти ҳозирги Тошкент вилояти ҳудудида, ёзги пойтахти Иссиқкўл ёнида жойлашган. Маълум бир тарихий даврда мазкур давлатнинг жанубий ҳудуди Амударё бўйларигача борган, шимолий замини зса ҳозиргн жанубий Қозогистонни ўз ичига олган.

Келтирилган билвосита маълумотлардан келиб чикиб, айтиш мумкинки, яйпанлар ҳунларнинг ҳақиқий ҳукмдори сулоласига тегишли кабила авлодларидандир. Милодий бириичи асрнинг сўнгги ўн йиллигининг дастлабки йилларида ички ва сиртки омилларнинг салбий таъсири остида ушбу қабила аъзолари Олтой ва Танфитоғ (Тян-шан)нинг Шаркий Туркистон кисми оркали Ғарбий Туркистон замини сари кўчишга мажбур бўлган. Бу

м7 Бу ҳакда каранг Хогкнсаев А. Сведеюш китайских нсточников О топоннме Кангкив (Канпоюй) // Труди международной научно-практической конференцин «Проблеми науки, образования и устойчивогс социально-экономического разаитмя ойшества в начале XXI века», посвяшенной 60-летию Южио-Казахстанского государственного университета им. М Ауезова Чимкент, 2003. С. 135-140; Шу муапяифнииг Сведеиия китайских источников о южньп границах государства Кангкия (Канцзюй) // Ўзбекистон этнологияси: янгнча қарашлар &а ёндашуалар Ташкент, 2004. С.67-75; Шу муатифнинг. Сйсдення китайских источников О государстяе Канпсия (Канциой) // ЯЬукуз КагакЬзтал. Х° 2,2005. С. 96-108.

258

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 259: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

жараёнда уларнинг бир қисми Кангкия ҳудудида, иккинчи қисми Ғарбий Танфитог яйловларида қолган.

Я йпанларнинг тили ва урф-одати. Ушбу масала юзасидан ҳам юқорида тилга олинган 4та хитой манбаларида аник ва бир хил маълумот мавжуд. Масалан, «Вэйшу»да «Уларнинг [яйпан- ларнинг] урф-одати ва тили гаочэлар билан бир хил. Улар тоза- ликка риоя қилади, хуларга ўхшаб сочларини кесади ва қошларини тартибга солади, елим сурилган сочлари куёш нури- дан ялтираб туради. Кунига 3 марта ювинишади, оғзини чай- гандан сўнг таом ейишади»

дебёзилган. Ушбу маълумот юқорида тилга олинган «Бэйши», «Тунгдян» ва «Тайпинг хуанюй жи» манбаларида ҳам қайд этил-

870ган .Мазкур манбаларда келтирилган маълумотдаги гаочэ (§аисЬе,

қадимги ўқилишда кауциа Й * ) қайси қавм эканлигини ва кайси тилда сўзлашганлигини аниқламасдан туриб, яйпанларнинг тили қайси тиллар гурухига мансуб бўлганлигини билиш кийин. Бинобарин, аввалги тадқиқотларимизда таъкидлаб ўтганимиздек, гаочэ (кауциа) хитойча этноним бўлиб, унинг билан хитойлар ўзларининг шимол томонида яшаган қадимий туркпарнинг жану- бий қисмини аташган. Чунончи, «Вэйшу»да «Гаочэ қадимги жанубий турклар (циак-тиек(сН1ак-Иек I чиди)нинг авлод- ларидандир Илгари турклар тиеклиек (дили) деб атапар эди, шимолликлар уларни тиеклэк (чилэ) деб аташган, хитойлар кауциа-тиенглиенг (гаочэ-динглинг) дейишган. Уларнинг тили ҳунлар билан бир хил, баъзан озгина фарқи борлиги сезилади»871

(* * * & * 1 Ш Я * я м * 1 Х Ш 1 :£ и А Я № И м и д е * т

Вба Ушбу матнда «ху» ф и ҳунларга нисбатан ишлтгнлган. «Шанхая жинг» («Тоглар ва дснгизлар комуси») номли асарга бсрштган шархпарда ҳдм Хан даврида (мил айй. В - мнл П асрларда) ҳунларни хитойлар «кунна / шюнгну», «ху», деб агашган [Люй Симям. Чжунгтуо мннзу ши. 31-6.]. Ундан олдин улар ушбу этнонимни ўзларининг шимол томонидаги халқларга нисбатан фллашган, Ксйинрок хштюйлар ўзларинннг ғарс томонидаги халқпарни ҳам ху деб аташган.

864 Вэйшу. 9700(1318>б ; Бэйши. 13848(1292>6.810 Бэйши. 13848(1292)-б.; Тунгдан. 3-жил. 2810-6 ;Тайпинг хуаиюй жи. 94-6 , 4»-6.111 Вэйшу. 9721(1339}-6.

259

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 260: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ф М В Я Я Я Ж г Ш Я Я Ф Я ) , деб ёзилган.Бу маълумотга изох. сифатида куйидагиларни айтиб ўтиш

жоиз.1. Хитой манбаларидаги циак-тиек (замон. талаф. чи-ди)

этнонимига иероглифларнинг хозирги маъносидан келиб чиқиб ёндашилса, у «қизил ди» ёки «қизил тиек» деб таржима қили- ниши мумкин. Аммо «чи» сўзи, яъни иероглифи қадимий хитой тилида жанубни билдирган872. Чунки хитойларда жануб - қизил, гарб - ок, шарқ - кўк, шимол - кора деб белгиланган. Бу анъана туркларда ҳам мавжуд бўлган 873. Қолаверса, юқорида айтиб ўтилганидек, тиек (ди) тпурк этнонимининг энг қадимий хитойча транскрипциясидир874. Шунинг учун келтирилган маълумотдаги «циак-тиек» («чи-ди») этноними жанубий турк эканлигини анг- лаб оламиз

2. Тиеклиек (дили), тиеклэк (чилэ) ва тиенглиенг (динглинг) этнонимлари ҳам турк атамасининг милоддан аввалги биринчи минг йилликда ишлатилган хитойча транскрипцияларидир. Демак, гаочэ шарк томондаги жанубий туркларга хитойлар томонидан берилган номдир.

3. Кауцио (гаочэ) атамаси кауциа-тиенглиенг (гаочэ-динглинг) этнонимининг қискартирилган шаклидир. Бу тушунчага икки гурухдан иборат бўлган туркий кабилапар кирган. Биринчи гурух чипули, тур (туро), илжон, тарлон, қуга, тарбақон, ойрун, муен (баён), иркин, бўркли, қиюн, юшўби каби 12 кабиладан, иккинчи гурух зса турк (тиек, ди), уйгур, хўгурсу, чибни, қиргиз, илтекин каби 6 кабиладан ташкил топган"75. Уйгур ( бяохэ, бяогэ /кадимги ўкилишда пяогэт ) этнонимининг ўэи кабнлалар иттифоқининг номи эди. Улар бир тилда, яъни уйгур тилида сўэлашаган. Маълумки, уйгур тили туркий тнп бўлиб, тубдан у ўзбек тилидан деярли фарк килмайди.

112 Ханюй лазидян. 5-жилд. 3506-6821 Ходясаел А. Из истарим лревних тюркав... Алмапгинское юд. С. 168.2,4 Хужаев А. Кдднмий хигой манбаларидагн туркнй халқпарга онл айрим этнонимлар //

«Ўэбекистои ўрта асрларда: тарнх ва мяданият Тоижент, 2003. 176-184-6 ; «Ўэбекисгон тарихи» № 1, 2003. 3-6.

*” Вэйшу. 9721(1339)-б ; Хужаея А , Хужаев КА. Қадимти манбаларда халюнмю ўтмиши. 21- 22- 6.

260

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 261: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Шулар асосида айтиш мумкинки, хитой манбаларида яйпан- лар ва гаочэлар бир тилда сўзлашганлиги ёзилган экан, демак уларнинг тили туркий бўлган. Аммо сўнгги минг йил давомида Ўзбекистон ва унинг атрофидаги ҳудудларда яшаётган туркий тилли қавмларнинг ёзуви аввалига араб, сўнгра лотин ва рус алифболарига асосланганлиги сабабли хозирги яйпанларнинг тили кадимги тилдан фарқ қилиши табиийдир

Яйпанларнинг урф-одатлари хдқида юкорида келтирилган маълумотлар изоҳ талаб этмайди. Аммо «Чжунггуо сичоу чжилу цидян» («Хитойнинг ипак йўли луғати»)да қайд этилишича, ҳунларнинг ўша даврдаги ўзига хос урф-одатлари бўлган. Бу ҳақда мазкур асарнинг уларга бағишланган бўлимида айтиб ўтилди.

Яйпан лавлати. Яйпан давлати хитой манбапарида «У |\уа(риап-

§ио» (замон. ўқил. «'Уиерап-^ио» '(Й.ЯЙШ) деб атапади. У нга оид

маълум отлар ниҳоятда қиска берилган. Д авлатнинг таш кил топган ва

йўқолган йиллари ҳам да ун ин г такдири аниқ кўрсатилмагам. Ш унга

карам ай , улар муҳим и лм ий аҳам ият касб этади. М асалан, маэкур

давлат илк бор тилга олинадиган «В эйш у»да «Я йпан давлати Асуэн

(У сун)н и нг ш им оли-ғарбида 811 ж ойлаш ган, Д айгача 078 10930 ли (6295.68 км) нарида [ж ойлаш ган] ( 1 Й И Й Ш Й М А 0 Н

Ч'Ж)879, деб ёзилган. У ш бу м аълум от ю қорида тилга олинган 4 та

м анбанинг ҳам м асида мавжуд.

Ундаги Асуэн (Усун) атамаси хитой манбаларида давлат ва халқ номи сифатида ишлатилади Асуэн (Усун) давлатининг ҳудуди ҳозирги Иссиқкўл атрофи, Или ва Чу дарёлари бўйлари, Торим воҳасидаги Кучар шаҳрининг шимоли-ғарбидаги жой- ларни ўз ичига олган. Бу маълумот «Вэй [сулоласи] тарихи» («Вэйшу»)да аниқ кўрсатилган

1,4 Чжунггуо сичоу чжилу ццдан. 237-6.817 Мклодцэн аввалги Ш асрда усуклар Такгритог (Тян-шан)нинг Шаркий Туркистон худуди

кисмидаги яйловларила яшаган [Чжуштуо шигао диту жи, 1-жилд. 67-68-6 ].678 Дай ( ^ ) етамаси Шимолии Вэй (386-534) хонлигининг илк номидир. Кейинчалик у

маакур хонликнинг пойтахти маъносида ншлатилган. Н.Я.Бичурин таржимасида пойтахт маъносига эга бўлган «дай» сўэи таржима қнлинмасдан, топоннм сифатида ишлатилган Натижада ушбу таржнмадаи фойдаланувчнлар учун «Дан» сўэининг асл маьносини билиб олиш кнйин бўлган. Шнмолни Вэн хонлигининг пойтахги Пинтонг(Р^л^сЬсп^) шахри булган. Ҳшир ушбу ихаҳдр Датунг деб агалади, у ХХРнинг Шанши (Шанси) ўлкаснда жойлашган.

' ” В эйш у. 970 0 (1 3 18Ьб

261

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 262: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ушбу манбада баён этилишича, Асуэн (Усун) давлати Кусаннинг (хитой манбаларида Гуйзи, ҳозир маҳаллий уйғур тилида Кучар, хитой тилида Кучэ деб номланади) шимоли-ғарби- га тўгри келар эди. Журженлар (руру) мазкур давлатга ҳужум уюштирганидан сўнг, асузн (усун)лар Помир тоглари (Цунг- линг)га кўчиб кеттан*1Ш. Шундан кейин асуэн (усунуюр жойини яйпанпар эгаллаган 881. «Шимолий [сулолалар] тарихи» («Бэй- ши»)да «Яйпан давлати Асуэн (Усун) давлатининг шимоли- ғарбида жойлашган бўлиб, у Шимолий Вэй пойтахтидан 10930 ли (6295.68 км) нарида эди»Я8?, деб кўрсатилган.

Шундан келиб чикиб айтиш мумкннки, Асуэн (Усун)нинг шнмоли-шаркида бўлган Яйпан хонлиги Иссиқкўлнинг шимоли- гарбига, яъни Балхаш кўли бўйларидан Орол денгизининг ши- моли-шарқий қиргоқларигача бўлган жойларга тўгри келади. 1996 йилда Шанхай (ХХР)да нашр этилган тарихий харитада ҳам V асрнинг охирида яйпанлар замини шу жойдалиги ва уларнинг шарқии томони гаочэлар ерлари эканлиги акс эттирилган . Шундан маълумки, яйпанлар ҳозирги яшаётган жойнга, яъни Фаргона водийсига кейинрок кўчиб келган.

Яйпан давлатининг ташкил топган вақгини ҳам хитой ман- баларидаги билвосита маълумотлардан аниқлаб олишимиз мумкин. Масалан, «Қонунлар ва урф-одатлар баёни» («Тунг- дян»)да ёзилншнча, «Тайъу» даврида Яйпан хукмдори Шимолий Вэй давлати (386-534) билан яқин муносабатда бўлиб турган884. «Тайъу» даври эса 408-452 йилларга тўгри келади.

«Вэйшу»да баён этилишича, Яйпандан биринчи элчи совға- лар билан «Чжэнжюннинг 9-йилида келган» ( Й ^ Л ^ Ш ^ Ц З ® ) ЯЯ5. Ушбу маълумотдаги Чжэнжюн Шимолий Вэй ҳукмдори Тай-унинг исми бўлиб, у 427 йилда ҳокимиятга келган. Унинг 9- йили 436 йилга тўгри келади Агар биз Яйпан давлати ташкил

' тоЎшаасар.9697(1315)-б.Шиюй тунгши. 94-95-6.

" 3 Бэйши. 13848(1292)-б.; Тунгдян. 3-жилд. 2749-6.,ю Чжунггуо шигво д т у жи. 1-жилд 67-68-6." 4 Тунгдян. 3-жилд. 2749-6. ш Вэйшу 9700(1318)-6.

262

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 263: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

топганидан сўнг бир йил ўтгач Шимолий Вэй сулоласига элчи юборган, деб ҳисоблаганимизда, ушбу давлатининг юзага келган вақти 435-436 йилларга тўғри келади. Яйпан давлати бундан бир неча йил олдин ташкил топган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Қолаверса, Кангкия давлатига келган ҳунлар унинг доирасида ўз давлатини қуриши мумкин эмас эди. Бу воқеа фақат Кангкия давлати емирилганидан сўнг содир бўлган бўлиши мумкин эди. Паркон давлатининг парчаланиб, унинг ўрнига бир қанча майда хонликлар ташкил топган вақги эса айнан V асрнинг биринчи чорагига тўгри келади. 435 йилда бу давлатлардан Шимолий Вэй марказига элчилар борган886.

«Шимолий [сулолалар] тарихи» («Бэйши»)да «Яйпан давлати Асуэн (Усун) давлатининг шимоли-ғарбида жойлашган бўлиб, у Шимолий Вэй пойтахтидан 10930 ли (6295.68 км) нарида эди»887, деб кўрсатилган. «Вэй [сулоласи] тарихи» («Вэйшу»)да баён эти- лишича, Асуэн (Усун) давлати Кусаннинг (Гуйзи, ҳозирги Кучар) шимоли-ғарбига тўғри келар эди. Журженлар (рурў) мазкур давлатга ҳужум уюштиргандан сўнг, усунлар Помир тоғлари (Цунглинг)га кўчиб кетган888. «Чжунггуо сичоу чжилу цидян» номли лугатда келтирилган маълумотларга кўра, чжурчженлар Асуэн (Усун)га карши ҳарбий юриш қилган вақги IV асрнинг охири-У асрнинг бошларига тўғри келади884

Бу маълумотлар асосида айтиш мумкинки, асуэн (усун)лар- нинг ерларини ҳунлар эгаллагандан кейин илгари иккига бўлиниб кетган ҳунлар ҳукмдори қабиласининг бирлашиши учун қулай вазият юзага келган. Бу бирлашув давлат ташкил қилишга асос бўлганлиги табиийдир. «Вэйшу»да «Яйпан давлатининг аҳолиси 200000 кишидан зиёд бўлган»840, деб кўрсатилиши бежиз эмас. «Чжунггуо сичоу чжилу цидян» («Хитойнинг ипак йўли луғати») номли иккинчи луғатда айтилишича, яйпанлар Асуэн (Усун) мам-

Тунгдян. 3-жилд 2736-6.Байши. 13848(1292)-б.; Тунгдян. 3-жилд. 2749-6.

“"В эйш у. 9697(1315>6.8М Чжунггуо сичоу чжилу цидян 278-279-6.8,0 Вэйшу. 9700(1318)-б; Шинжянгпиши цидян. 554-555-6.

263

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 264: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

л а к а т и ҳудудини эгаллаганда, ўаларини Утоафиап деб аташган ЯЧ1. Мазкур маълумот Яйпан давлатининг ташкил топган вакти V асрнинг биринчи чорагидан илгари бўлиши мумкин эмаспигидан далолатдир.

Яйпан давлатининг йўқолган вақти ҳам хитой манбаларида аниқ кўрсатилмаган. Аммо «Чжунггуо сичоу чжилу цидян» («Хитойнинг ипак йўли лугати»)да келтирилган маълумотга кўра, 448 йилда Яйпан хукмдори Шимолий Вэй хонлигига элчи юбориб, унинг хукмдорига иттифоклашиб, бирга чжурчженларга қарши курашишни таклиф қилган. Бу таклиф ризолик билан қабул қилинган. Иттифоқчиларнинг иккн томондан уюштирган хужуми натижасида чжурчженлар мағлубиятга учраган. Яйпан ва Шимолий Вэй хонлигининг келишуви Яйлан давлатининг мустахкамланишига мадат бўлган*4 . Шундан кейин Вэй суло- ласи саройида яйпанлар мусиқаси ва ўйини ижро этила бошлаган. Вэйликлар бу мусиқани «Яйпан мусиқаси» деб аташ ган843 . Шундан кейин анча вақтгача тадрижий ҳодда ушбу давлатдан элчилар келиб турганЯЧ4. V асрнинг учинчи чорагида Яйпан давлати ўрнига Шимолий Вэй хонадонига Эфталитлар давлати номидан элчилар бора бошлаганяч5.

Бу каби маълумотлар Яйпан давлати V асрнинг учинчи чорагида Эфталит давлатига қўшилиб кетган, деган тахминга олиб келади. Япония тарихчиси Мацуда Хисаонинг фикрича, Эфталитлар давлати Яйпан ҳокимияти асосида ташкил топганЯЧ6. Бу нуқгаи назар асоссиз эмас, эеро эфталитларнинг келиб чиқиши хам ҳунларга бориб тақалади. Қолеверса, эфталитлар деб тилга олинадиган этноним ва давлат номи буларнинг ҳукмдори исмидан келиб чиққан. Бу ҳақда тадкиқотимизнинг эфталитларга бағишланган кейинги қисмидаяя7 айтиб ўтилган.

Чжунггуо сичоу чжилу цидян. 278-279-6. и2 Шинжянглиши цидян 523-6. м’ Чжунггуо сичоу чжилу цилян 278-279-6.

Лидай гззу чжшанжи хуэйбян 2001-6.№ Мацудо Хисао. Гудай Тяншан лншн дили сюэ яншю (Қадимий Тангритогнинг тарихнй

жугрофиясига оидтадкикот) Пгкин, 1989. 241-6Уша асар. 254-258-6.

"ч Бу хакда каранг: Ходокаев А. 0 6 этническом происхождеиии -к]гшпшх> (Яда) (Свсдения

264

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 265: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Мазкур маълумотларга қараганда, Яйпан давлатининг ташкил топган вакти V асрнинг биринчи чорагига ва эфталитлар давлатига ўзгарган вақги ушбу асрнинг учинчи чорагига тугри келади. Демак, Яйпан давлати ярим асрга яқин вақт давомида мустакил яшаган.

Келтирилган маълумотлар асосида хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, Фаргона водийсидаги Яйпан топоними яйпанларнинг миграцияси натижасида юзага келган. У шарқ томон маъносини билдирувчи Иўриткан сўзининг транскрипцияси бўлиши эхти- молдан холи эмас. Янпанлар ҳунлар хукмдорига тегишли қабила авлодларидир. V асрнинг иккинчи чорагидан сўнгги чорагигача бўлган ярим асрга якин вакт давомида яйпанлар мустакил давлатга эга бўлган. Ушбу давлат худудига Или водийси, Ғарбий Тангритоғнинг шарқий этаклари, Иссиккўл бўйлари ва унинг гарбидаги жойлар кнрган. Фарғона водийсига кўчиб келган вақгн хитой манбаларида аниқ кўрсатилмаган. Аммо эфталитлар давлати тарихидан келиб чикиб, бу воқеа V асрнинг охирига ёки ундан кейинги даврга тўғри келади, деб тахмин қилинади.

ЙЕДА (ЯДА, ИДА) - ЭФТАЛИТЛАР

Маълумки, эфталитлар (эфталийлар, эфталлар, хайтал- лар, абдаллар) Марказий Осиё тарихида нихоятда катта ахамият касб этган ва ўзбек халқининг шакпланиш жараёнида фаол қатнашган этнослардан бири ҳисобланади. Шунинг учун ушбу минтақа тарихи, жумладан Ўзбекистон тарихи ва ўзбек халқи этногенези хусусида қалам тебратган олим ва тадкиқотчилар уларни тилга олмай ўтмаган.

Мазкур кабила милодий V асрнинг бошларида Сирдарё ва Амударё оралиғидаги жойларга кўчиб келиб, Эфталитлар Йеда давлатини ташкил этган. Шундан кейин ярим асрдан кўпрок вакт давомида кучайиб, атрофдаги мамлакатларни ўз назоратига олган.

китайских нсгонников) // «ХйоузЬлпсй11кпт£ (к)1гагЪ твш1а1ап: Л1о 1о£1уқ (ака^қ Ъпх^йаос! уа 5]уо8В( та5а1а1ап». Тоиосент. 2009. 88-100-6.

265

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 266: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Ўзбек, рус, арман, араб тилларида чоп этилган асарларда эфтапитпар хдқида анчагина маълумотлар мавжуд898. Шу билан бирга бу асарларда бир катор ечимини топмаган ва турли бахсларга сабаб бўлиб келаётган масалалар хдм бор. Шулар жумласига эфтапитпарнинг зтник келиб чикиши хзм киради.

Ушбу масала юзасидан тожикистонлик тарихчи Б.Г.Гафу- ров ўзининг рус тилида нашр этган «Таджики» номли асарида фикр билдирган. Олим Н.Я.Бичуриннинг хитой тилидан қилин- ган таржималарида, Россия ва бошқа хориж мамлакатлар тадқиқотчиларининг, хусусан япониялик олим К.Еноки асарла- рида эфтапитларнинг этник келиб чиқишига оид мулоҳаза- ларинн тахдил қилиб, «эфталитлар кандайдир Ўрта Осиё ва Шарқий Эрон тиллик қабилаларга маълум турк элементлари-

8)4нинг аралашиши асосида шаклланган», деган хулосага келган ва илгариги Россия ва Европа тарихчи-олимларининг эфталит- ларнинг келиб чиқиши ҳунларга, масагетларга, юэчжиларга, туркларга бориб тақалади, деган фикрларини асоссиз, деб билиб, эфталитлар Бадахшондан келиб чиққан, деган назария- ни олға сурган900

Мархум олимнинг бундай хулосасига эфталитлар давлати ташкил топганидан сўнг ундаги расмий ишларнинг Шарқий Эрон тилида юритилганлиги сабаб бўлган. Бу борада Б.Г.Гафу- ровнинг фикрига қўшила олмаймиз, зеро хаётда ва давлат ишларида жорий этилган тил хапқларнинг этник келиб чиқишини белгиламаслити мисоллари кўп учраган. Мустақил- ликгача бўлган 70 йилдан ортиқ давр ичида собиқ СССР таркибидаги республикаларда асосан рус тилида иш юритилган. Маҳаллий халқлар зиёлилари шу тилда сўзлашдилар ва асарлар ёздилар. Лекин бу уларнинг этник ҳолатини ўзгартирмади. Асрлар ўтганидан кейин сақланиб қолган рус тилидаги давлат хужжатлари ва илмий, адабий асарларга асосланиб, уларнинг муалифларини ёки бу тилдан фойдланган рус бўлмаган халқ- ларни руслар эдилар, деб айтиш тўтри бўладими? Тарихда тили ва ёзуви ўзгарган этнослар кўп бўлган.

8,1 ГзфуровБ.Г. Таджики. Изд. второе. Душанбе 1989. С.264.НУЧ Аслиятда ушбу фикр куйидагина ёаилган: «эфталитъ* сложились на баэе каких-то

срсднеаэиатских, восточноиранских по язьису плсмсн с определенной примесью поркских этннческих элементоэ». Қвранг: Гчфуров Б.Г Таджики. Изд. второе. Душанбс. 1989. С. 264.

900 Ўша асар. 262-6.

266

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 267: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Яқинда ўқув қўлланмаси сифатида нашр этилган Ахмадали Асқаровнинг «Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи» номли асарида «Минтақанинг туб жой ахолиси фақат эроний тилли халқлар бўлган деб, улар билан бирга ягона худудий кенгликда туркий қавмлар ҳам яшаганлигини ҳисобга олмай, қадимги Турондаги туркий этносни инкор этиш даражасигача олиб келинди»901, деган танқидий фикр айтилган. Б.Г.Гафуров- нинг эфталитлар этногенезига билдирган муносабати мана шундай хато принципда туриш, яъни этносларнинг келиб чиқиши масаласини ўрганишда биргина уларнинг ишлатган тили ва ёзувини мезон қилиб олиш натижасида келиб чиққан.

1992 йилда нашр этилган икки жилдли «Ўзбекистон халқ- лари тарихи»да эфталитларнинг этник келиб чикиши ва тарки- би ҳақида жаҳон адабиётида турли фикрлар борлигини эътироф этиш билан бирга, «Бизнинг фикримизча, «Авесто»да тилга олинган татпар — кушяон ва эфтапитпар бўлиб, юкорида айтилган арман, араб, юнон ва хитойча номланишларга эгадир»902, деб тахмин қилинган.

Марҳум ўзбек олими Карим Шониёзовниниг «Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни» номли асарида ҳам эфталит- ларнинг келиб чиқиши масаласи эътибордан четда қолмаган. Асарда эфталитларнинг ўзбек халқининг шаклланиш тарихида салмоқли ўрин эгаллаган этнослардан бири эканлигн таъкид- ланиши билан бирга улар хион (хионий) ва кидарий каби келиб чиқиши (этногенези) ҳанузгача номаълум қолаётган этнос эканлиги айтилади903 Шунинг билан бирга яқинда нашр этил- ган «Ўзбекистон миллий энциклопедияси»да «эфталитларнинг илк аждодлари ҳунлардан бўлиши тахмин этилади»904, деган тезис келтирилади.

Сўнги 20-30 йил давомида Хитой Халқ Республикасида нашр этилган этимологик ва энциклоледик луғатларда, хитой олимларининг тадқиқотларида, айникса, юқорида тилга олинган Ванг Чжилайнининг «Чжунгъя шиганг» (Марказий Осиёнинг қисқача тарихи) асарида эфталитларнинг этник келиб чиқиши

м 1 Асҳсрол А. Ўэбос хаш^снинг этаогемези ва тгник тарихн. Тошкент, 2007.9-6.903 Ўэбекистон халкпари тарихи. 2 жилддан иборат 1-жилд. 56-6.903 Шониёзов К Ўэбек ха-ткининг шлклланиш жара£ни. Тошкент, 2001.127-6.904 Ўзбскистон миллий энциклопедияси. 10-жклд 292-6.

267

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 268: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

масаласи эътибордан четда қолмаган. Бирок бу асарларнинг кўпчилиги тил билмаслик туфайли ўзбек тарихчилари учун номаълум бўлиб келмоқда. Шундай экан, эфталитпарнинг эт- ногенези масаласининг хитой манбапарида ва олимларнинг асарларида ёритилишини тадқик этиш янада долзарблашади.

Аввало таъкидпаб ўтмоқ жоизки, хитой манбалари ва адабиётларида эфталитлар йеда, ида ёки яда, улар томонидан ташкил этилган давлат эса Йеда-гуо, Ида-гуо ёки Яда-гуо деб номланган. 8 жилдли «Ханюй дазидян» (Хитой тили ёзувининг катта луғати)да «йеда Марказий Осиёдаги қадимий халқ ва давлат номидир, бай-шюнну (оқҳунлар) деб хам аталади. Аслида улар кўчманчи халқ бўлган»903, деб ёзилган.

Шу ерда бай-шюнну атамасига шарх бериб ўтмоқ керак бўлади. Ҳозирги хитой тили нуктаи назаридан келиб чиққанда, ушбу атаманинг таржимаси оқ ҳун маъносини англатади ва китобхонларда дарҳол бадани оқ бўлган ҳунлар шундай аталган бўлса керак, деган фикр тугилади. Лекин амалда мазкур атама- нининг мазмуни ўзгача. Юқорида қай этилганидек, узоқ ўтмишда туркларда оқ сўзи гарбни, қизил — жанубни, кўк - шарқни, қора - шимолни билдирган. Хитойда ҳам шундай одат бўлган. Оқ (бай) ғарбнинг ранг белгиси сифатида ишлатилган900. Шунинг учун бай-шюнну этнонимини гарбий ҳунлар деб тушунмоқ тарихий ҳақиқатга тўгри келади

Хитойнинг «Цихай» («Сўзлар денгизи») номли энцик- лопедик лугатида йеда йитян деб атапганлиги ва қадимги ўқилишда бу атама 1Ср!а1, 1ерсНеп деб талаффуз этилганлиги ҳам айтилади907. «Циюан» («Сўзларнинг келиб чиқиши») номли 4 жилдли этимологик луғатда ҳам «Йеда қадимги халк в а давлат

908 -номидир» , дейилган.Тилга олинган Хитой лугатларида келтирилган маълумо-

ларни ва шархларни тахдил қилганимизда, йеда атамаси авваплига халқ номи бўлиб, кейин давлат номига айланганми ёки унинг тескариси бўлганми, деган муҳим савол туғилди. Бу саволга жавоб топиш учун имкониятимиз доирасидаги хитой

Ханюй доидян 1-жилд. 096-6. 404 Ўша жойда .901 Цихай. 740-6.°°* Циюан.|-жилд. 553-6.

268

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 269: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

манбаларига ва тарихий адабиётларга мурожаат қилдик. Натижада маълум бўлдики, аслида Йеда эфталитлар аждодлари томонидан Шаркий Туркистон худудида ташкил этилган ва хитой манбапарида «Гу» (Й1, Хуа деб ҳам ўқилади), қадимги талаффузда Ғуэт (уо\уэ1 , у\^аг() деб аталган хонлик ҳукмдорининг исми Яндаййи-Пияотуо (қадимги ўқилишда 1еш- 1а1-у1е1 Пе1-1ио ёки 1а т - (а 1-р Пе(-у1)нинг қисқартирилган шакли бўлган. Тарихий адабиётларда бу ҳукмдорнинг исми ЕрЬ(ЬаН(е8 деб номланади. Ғуэт (Гу) хонлигининг номи эса исми Петғуэт (Дт& замон. тапаф Багу) деб аталган ва 126 йилда Кейинги Хан сулоласи (25-220 йй.) кўшинларининг қўмондони Бан Юнг бошчилигида хитойларнинг шимол томонидаги халқларга қарши қилинган ҳарбий юришларига жалб этилган Шарқий Туркистондаги Турфон вилояти (Чэши) ҳокимининг исмидан келиб чиққан.

Ушбу ҳоким кўрсатган хизмати учун мазкур сулола томо- нидан мукофотланган ва унга «Хан хонадонига яқин бўлган ҳоким» (цинханхоу) унвони берилган. Қадимги хитой талаф- фузидаги Петғуэт маҳаллий халқ тилида Борқут ёки Буркут бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Шунинг учун хитой манба- ларида «Ғуэт давлати Турфон (Чэши)нинг бошқа бир тоифа- сидир»чпч, деб айтилади. Ушбу маълумотни шархдар эканмиз, шуни таъкидлаш жоизки, Турфон (Чэши) - ер номи, унинг билан биронта этнос ёки қабила аталган эмас. Шунинг учун мазкур атамани турфонликлар маъносида тушиниш хдқиқатга тўғри келади. Қолаверса, милодцан аввапги 174 йилга қадар бўлган бир неча аср давомида Турфон Руэие (Юэчжи) деб ном- ланган гузлар давлати таркибига кирган. Ғузлар давлати худуди эса қадимий турклар яшаган жойлар эди. Бу ҳақда биз рузие. (юэчжи)ларга оид тадқиқотимизда батафсил тўхтаб ўтганмиз.

В анг Ч ж илай ўзи н и н г «Ч ж унгъя ш и ган г» ном ли асарида Е вроп а тар и х ч и л ар и , ай н и кса В иэантия тари хчи си Т еопхан с (ТЬеорЬап(8) м аъ л ум оти га иш ора қилиб, эфталит этнон им и улар бош ли ғин и нг исм и ЕрЬ(ЬаН(е8 (хи той ч а тран скри п ц и яси Я н д ай й и -П и яотуо )н и н г

9)0қи сқарти ри л ган ш акли д ан и борат бўлган ли ги айтилади .

Лянппу (Ллнг [сулоласи] тарихи) // 24 тарих 7-жнлд 8075 (457)-б.; Тунгдян. З-жилп 2740-6.; Тайпинг хуанюн жи. 183-6об. 7а-6.

,10 Ванг Чжилай. Чжунгъя шиганг. 156-6.

269

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 270: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Шимолий Чжоу сулоласи (557-581) тарихчиси Лю Фан (Ш ЭД) битган «Лянг дян» (1ВЙ - Лянг [сулоласи]911 тарихи) номли асарда «Ғуэт (Гу) давлати [хони]нинг фамилияси Иеда эди, унинг авлодлари ўзларининг давлатини шу фамилия билан ата- ганлар»912, деб ёзилган. Мазкур маълумот «Тайпинг хуанюй жи»да ҳам келтирилган. Шу билан бирга бу асарда эфталитлар ўзларини 1ет1а1 (Й Ш , замон. ўқил. Ида) деб ҳам аташади, деб таъ к и длан ган413.

Суй сулоласи императори Янгди даврида (605-616) Мар- казий Осиёга юборилган ва ҳозирги Узбекистоннинг Шаҳри- сабз вилоятини, Афгонистоннинг Газни, Вазиробод каби шаҳар- ларини зиёрат килган элчи Вэй Ж е914нинг ватинига қайтиб келганидан сўнг ёзган «Шифан жи» (Ғарбдаги кўшни давлатлар хотираси)да915 «мен шахсан ўзим бу мамлакат [Эфталитлар хонлиги] одамларидан сўрадим, улар ўзларини 1ет<йеп (Уерфеп

замон.ўқил. Итян) деб аташар экан»916, деб ёзилган. Ушбу манбалардаги 1ет1а1 (Ида) ва 1етФ еп (Итян) эфталит атамасининг хитой иероглифлари билан транскрипция этили- шидан иборатдир.

«Лянгшу» (Лянг [сулоласи] тарихи)да Яндаййи-Пияотуо (қадим.ўк. 1е т - 1ае-у|е1-1]еМио ёки 1ат-1а1-)|-Не1-у|) Ғуэт (Гу) давлати хони (ванг) бўлиб, у илк бор 514 йилда (Тянцзян даври-

9 1 *7нинг 15 йилида) Лян сулоласи (502-556) саройига совғалар билан элчи юборган918. Ушбу маълумот «Тунгдян»да919 ҳам келтирилади.

Шулардан маълумки, эфталит атамаси аввалига одам номидан хонлик номига, сўнгра мазкур хонликнинг фукаролари номига айланган. Шундай экан, унда бу хонликнинг фукаро- лари кайси этносга тегишли, деган саволга жавобни яна хитой манбаларидан излаймиз.

*1 Лякг — 502-557 йилларда мавжуд бўлган хокимиятнинг номи.*13 Тунгдян. 3-жндд 2740-6.,13 Тайпинг хуанюй жи 183-боб 86-6.,м Цихай. 1234-6.,м Ушбу асар хознргача сахланмаган. лскин унингдан олинган анрнм маглумогглар «Туиг-

дян»да сақланиб қолган.9и Тунгдян 3-жкпд. 2740-6411 Тянизян - 502-519 Йиллар даярининг номи. Ушбу даврнинг 15-йиди 514 Йилга тўгри

кслвдн.Лянпяу. 8075 (457>б

,|5 Тунгдан 3-жндд. 2739-6

270

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 271: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Шу ерда қайд этмок керакки, Б.Г.Гафуровнинг юқорида тилга олинган асарида «хитой манбаларида эфталитларнинг келиб чиқишига оид кўп тахминлар мавжуд», деб ёзилган920. Яъни олим хитой манбаларидаги маълумотларга шубха билан қараган. Бизнинг фикримизча эса, уларга ишонса бўлади, зеро, биринчидан, ишонмасликка бизда қеч қандай асос иўк; иккин- чидан, давримизгача етиб келган қадимий хитой манбалари кўп марта қайта-қайта нашр этилган ва тахрир қилинган бўлсада, улардаги фактологик хабарлар ўзгармасдан сақланиб қолган; учинчидан, айрим қадим даврлардаги Марказий Осиёга оид тарихий воқеаларни тиклашда хитой манбалари ягона манба ҳисобланади. Бундан ташқари, қадимги манбаларда ўта тарқоқ ҳолда келтирилган маълумотлар энг қадимий иероглифларни билишни, уларни ҳозирги иероглифлар билан таққослаб, тўгри мазмунини топишни ва, энг муҳими, ҳар хил даврларга мансуб тарихлардан олинган маълумот ва санапарнинг таҳлилилини тапаб қилади. Шусиз келтирилган маълумотлар шубҳали туюлиши муқаррардир.

Яна бир муҳим ҳолат эфталитпарнинг келиб чиқишига оид маълумотлар ҳакикатга жуда яқин эканлигидан далолат беради. Милоддан аввалги II асрдан, яъни Ғарбий Хан империяси ташкил топганидан сўнг, Хитой ҳукмдорлари Марказий Осиёда содир бўлган воқеалар, халклар ва улар ўртасидаги муноса- батларни синчиклаб ўрганиб, улардан ўз манфаатлари йўлида, яъни ташқи сиёсат стратегиясини тузиш учун тўла фойдала- нишнинг йўлларини ахтарганлар. Шу боис сарой тарихчилари ҳар бир халқнинг этник келиб чиқиши ва улар орасидаги низоларни эътибордан четда қолдирмаганлар Хитой манба- ларидаги маълумотлар бир қараганда ҳар хил бўлсада, уларни чуқурроқ ўрганганда, бир-бирини тўлдириши мумкинлигининг гувоҳи бўламиз.

Зфталитларнинг этник келиб чиқиши масаласида хитой манбаларида 4 хил фикрни юзага келтирадиган маълумотлар мавжуд. Буларнинг бирига кўра, улар улуғ гуз-ерликлар (дай- рузие / да-юэчжи) авлоди, иккинчисига кўра — гаочэлар (канли- лар) авлоди, учинчисига кўра - гарбий ҳунлар авлоди ва тўртин-

430 Гафуров Б.Г. Таджнки. Иэд. аторое. С.258.

271

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 272: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

чисига кўра - кянг (чялг)лар авлоди. Масалан, «Циюан» номли этимологик луғатда «йеда дай-рузиелар авлодидир, гаочэ- ларнинг бошқа бир тоифасидан иборат, деган фикр \ам мавжуд», дейилган921 . Хитой манбалари билан танишиш натижасида маълум бўлдики, ушбу маълумот илк бор «Вэйшу»да келти- рилган, кейин бошка манбаларда, жумладан «Тунгдян» ва «Тайпинг хуанюй жи» каби асарларда ҳам қайд этилган922.

«Ханюй дазидян»да таъкидланишича эса, «йеда ... бай- шюнну деб ҳам аталади. Аслида улар кўчманчи халқ бўлган»923. Юқорида айтилганидек, бай-шюнну атамасини кўпчилик олимлар оҳ уун деб таржима килганлар. Бинобарин, бай ( Й ) иероглифи кадим замонда гарб маъносида ишлатилган 924 . Шунинг учун бу атамани гарбий ҳунлар деб тушунмоқ лозим.

Бу фикрлар бир-бирига зидми ёки улар яхлит бир нуқтаи назарга бўлган ҳар хил ёндашувми, деган савол ҳам олимлар олдида кўндаланг турган масалалардан биридир.

Агар хитой манбаридаги биринчи фикрга асослансак, дай- рузие (да-юэчжи) ким эди, деган саволга аниқлик киритишимиз зарур. Бинобарин, биз олдинги гадқикотларимизда да-юэчжи этноними милоддан аввалги иккинчи асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб қўлланилганлиги, шу даврида у дай-рузие деб талаффуз этилганлиги, ундан олдинги бир асрга яқин даврда эса рузие, милоддан аввалги Х-Ш асрлар давомида П21мш21е, п§1м/о121е п§1\уо-сЬ|е, п§1\уе(-сЬ1е, п§1\уе-1с1е, п£0 -сЬ1е или пёеи-сЬ1е, п21\уо-(С1е, п§о-1с1е, п§еи-1с1е пеик-сЬ1е, «Г1еик-Пе», «Г1еик-1с1е» деб аталганлиги ва бу Ғузер, Огузер (гузлар ёки огузлар замини) деб аталган мамлакат номидан трансформация этилганлиги, ҳамда мазкур мамлакат одамлари қадимги туркларнинг бир тармоғи бўлганлиги ҳакида фикр юритган эдик925 . Рузиелар (гуз-ерликлар) милоддан аввалги иккинчи асрнинг сўнги чорагида Или дарёси бўйлари ва Фаргона водийси оркали Амударё бўйига кўчишидан илгариги 9 аср давомида (мил. авв.

” Циюан. 1-жкди. 553-6.Тунгдян. З-жидд. 2739-6 ; Тайпинг хуанюй жи. 183-баб 76-6.

931 Ханюй дазиддн 1-жилд. 696-6.,3< Ўша асар. 4-жипд 2642-6

Бу хахда каранг: Ходлсаа А. О трансформаоии «юэчжи» иэ топонима е этноним // 0 /Ьск].ч1ол (апх|. № 1. 2005. 3-14-6.; Шу муалчифнинг. Сасдсния юггаиских исгочникои о тюркском происхождении Кушанского царсгва I/ АРАИС спсциальнос пркложение к журналу «Араис». Казакь. 2006. С. 8-17.

272

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 273: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Х1-Н асрларда) Ордос яйловлари, Хэси йўлаги (Хэси зоуланг) ва Тангритог (Тяншан)нинг Шаркий Туркистондаги кисми этакларидаги жойларда яшаганлар. Ҳун хоқонлиги ташкил топгунга кадар уларнинг давлати Шарқий Туркистон ва Хэши йўлаги ҳудудидаги йирик ҳокимият бўлган.

И ккинчи фикрга асосланиб, гаочэлар (канглилар ёки ба- ланд араваликлар) кимлигини аниқлар эканмнз, тадқиқотчилар ва китобхонлар диққатини 2000 йилда нашр этилган «Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши» номли тадқиқотмизда келти- рилган маълумотларга426 жалб этишимиз мумкин. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, милодий II-V асрларда хитойлар турк этно- нимини (чиле), тиетлэк (телэ) деб транскрипция этган. Шу туркларнинг Хуанхэ дарёсига якин жойларда яшаб, Вэй хона- донига (мил. 220-260) итоат қилган қисмини улар гаочэ- динглинг (баланд аравалик динглинглар), кискачасига гаочэ (баланд араваликлар), қумликнинг 927 шимолида яшаб, ж урженлар итоатида бўлганларни эса тиетлэк / телэ (турклер) деб аташ ган928. Аммо гаочэлар ўзларини бундай деб аташ-

929маган .Эфтапитпар гарбий ҳунлар авлолидан, деган учинчи фикр

бўйича манбаларга эътибор бериладиган бўлса, ҳунларнинг илк бор хитой битикларида тилга олиниши милоддан аввалги 2 мингинчи йилларга бориб такалади. Шу даврда улар бир катор авлодларга бўлинганлиги ва ҳар бирининг ўз номи бўлганлиги туфайли хитойлар орасида ҳунлар бир қанча номлар билан аталган.

Мазкур авлодларнинг умумий номи махаллий тилда ҳун бўлиб, уни хитойлар ўқилиши бир, ёзилиши ва маъноси хар хил бўлган иероглифлар билан транскрипция этишган. Натижада ҳун атамасининг шюнюй, шюнгюй, шюн, шюнюн, ху (ҳу) каби турли транскрипциялари пайдо бўлган. Ҳунлар авлодлари бир- лашиб, ягона давлат ташкил килганидан сўнг хитойлар улар- нинг умумий номини айта бошлаган. Ҳозирги адабиётимизда мавжуд бўлган «шунну» (рус адабиётида сюнну) атамаси милоддан аввалги II асрда пайдо бўлган.

’2‘ Х$жаев А Хўасаев К. Қааимги манбаларда халкимт ўтмиши. 30-6. 422 Жвк)6ий Мўғулистондаги чўллнк хўада тутклган.921 Люй Симян. Чжупггуо минзу ши. 87-6.925 Чжунггуо Шикжянг гудай шэхуэй шэнгхуо ши. 164-6.

273

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 274: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Хунпарнинг келиб чиқиши ҳам хитой манбаларида туек, тиук (замон. талаф. ди) деб номланган қадимги турклар каби куй (куй-фанг), ту (ту-фанг), куй-ривем (рунг)ларга бориб такалади чэо. Айрим холларда хитойларнинг ҳунларни бэй-тиек (бэй-ди - шимолий турклар), циак-тиек (чиди - жанубий турклар) деб аташи ҳунларнинг турклар билан келиб чиқиши бир бўлганлигини кўрсатади. Милодий биринчи асрда Шаркий Хан империяси ҳунларга карши курашни авж олдиради. Натижада ҳунларнинг бир қисми Европа томонга, иккинчи бир қисми Паркон (Кангжюй) давлати худудига кўчишга мажбур бўлган. Шу замонда Паркон давлати қукмдори билан ҳунлар тангрикутлари ўртасида қудачилик муносабатлари ҳам мавжуд

91]эди .Тўрт инчи фикрга кўра , эфталитлар кянг (чянг)лар

авлодидан. Тош ва суякларга ёзилган қадимий битикларда ёзи- лишича, кянг (к1ап§, рус адабиётида цян) - бундан 4 минг йил илгари Хуанхэ дарёсининг юкори қисми бўйларида ва унинг гарб томонида яшаган хапқ. Кейинчалик булар ши-рунг (сией- ривем), ди-чянг (тиек-кянг) деб хам аталган. Чянг (кянг)лар қаётида чорвачилик, айниқса қўй боқиш асосий ўриннн эгал- лаган. Уларнинг этник номи бўлмиш кянг (чянг) сўзи хам кўйни

932билдирувчи «янг» сўзидан келиб чиққан . Кейинчалик кянг (чянг)лар ҳар томонга тарқалган. Шунда буларнинг бир қисми хозирги тибетликлар таркибига кириб кетган Ч33.

«Пэнсу тунйи» (Умумий қоидалар ва урф-одатлар) номли асарда «кианглар (чянглар) ривем (рунг)лар ичидаги камба- галлардан иборат эди, улар қўй боқиш билан шуғулланганлиги туфайли мазкур ном билан аталган. Кянг қўй атамасидан келиб чиккан»934, деб зикр этилган. Рунг атамаси (рус тилидаги адаби- ётларда жун) қадимги Хитой (Шя, Ся, Хуася)нинг гарбий ва шимоли томонидаги туркий халқларнинг хитойча умумий номидир. У жангчи, қуроллик одамлар маъносини англатган. Кейинчалик хитойлар бу атамани ўэларининг гарб томонидаги,

4,0 Хужал А Ҳунларнинг лтник жиқатдан кадимий туркларга оид эканлиги хдхидаги хшой манбаларилаги магьлумсггпар//«Турон тарихи». 2002, № 5,10-18-6.

531 ХоджлеяА. Кятайский фахтор в Централъной Ааии. Ташкснт. 2007. С.20-22.533 Цихай 391-6.333 Ўшв лайда чз- Ўша асар ]23-€

274

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 275: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

жумладан Хэси йўлаги ва Шарқий Туркистон ерларида яшаган халқларга нисбатан ишлатишган.

Келтирилган 4 фикрга асос бўлган маълумотларни умум- лаштирган холда қиёсий тахдил килганимизда, эфтапит- ларнинг келиб чиқиши хитой манбаларида қуй, куй-фанг, тиек ёки тиук (ди) деб номланган 4 минг йилдан ортиқ тарихга эга бўлган қадимий туркларга бориб такалади. Буни хитой манба- ларидаги эфталитларнинг аждодлари кадимда Олтой тоглари ва унинг жанубида яшаганлигига оид маълумотлар хам тасдиқлайди. Масалан, «Вэйшу»да эфталитлар, яъни йедалар- нинг илк аждодлари шимолдаги Олтинтог (Олтой, хитойча Жин-шан / Цзиншан) ва унинг жанубида яшаган, хозир Иеда давлати Хотаннинг гарбида жойлашган, деган маълумот мавжуд935. У «Бэйш и»93й, «Тунгдян» 931 ва «Тайпин хуанюй жи»93* номли манбаларда хам келтирилади.

Хитой олимларининг асарларида беш инчи фикр ҳам мав- жуд. Бу фикрга кўра, эфталитлар ҳунлар билан Шарқий Тур- кистондан ғарб томонга кўчиб кетган улуг рузиелар (да-юэч- ж илар) билан аралашиш натижасида ташкил топган939. Бу фикр юкорида айтилган тўртта нуктаи назарга зид эмас. Бинобарин, милоддан аввалги XI асрдан П асргача давр давомида ҳунлар ва улуг рузиелар хитой манбаларида Рузие (Ю эчжи) деб номланган бир давлат аҳолиси бўлган. Бизнинг фикримизча, бу аҳоли келиб чиқиши бир бўлган, аммо турли номлар билан аталган қабилалардан иборат бўлганлиги туфайли унинг этногенези хар хил бўлган, деб айтиш мумкин эмас. Қолаверса, биз юкорида таърифлаган ҳунлар одатига кўра, бир авлод ёки қабила дои- расида кудачилик муносабатларини ўрнатиш мумкин бўлмаган.

Асаримизнинг олдинги бобларида «Лянг шу», «Тайпинг хуанюй жи» ва «Тунгдян» каби манбаларга ишора қилиб, йедатлт Тангритоғ (Тян-шан) этакларида яшаган чэшилик- ларнинг бир кисмидан иборатлиги хакида айтиб ўтган эдик. Бошқа хитой манбаларида кўрсатилишича, Чэши аслида милод-

Вэйшу. 9705(132Э)-б.’“ Бэйши. 13853(1297)6.М1 Чжонггуо лабвйс! цюаншу. Чжонггуо лнши. 856-6 ; Тунгдан. 3-жилд. 2739-6. Тайпинг

хуинюй жи. 183-боб. 76-6 438 Тайгшнт хуанюй жи. 183-6о6. 76-8а-б 414 Цихай 740-6.; Тунгдян 3-жицд. 2739-6.

275

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 276: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

дан аввалги П-1 асрлардаги давлат номи бўлиб, у ўз замонасида Гуши деб аталган. Олдинги Хан сулоласи (мил. авв. 206 - мил. 8») тарихида («Чян Ханшу») кўрсатилишича, милоддан аввалги II асрнинг иккинчи ярмида Ли Гуангли бошчилигидаги хан қўшинлари Фарғона давлати (Дайюан, Даван)га қарши ҳарбий юриш қилганида, Гуши давлати катта йўл устида бўлганлиги сабапи биринчи зарбага учраган. Ўша замонда мазкур давлат- нинг ҳудуди Тангритогнинг ўрта қисми ва унинг шимолий ҳамда жанубий этакларига тўгри келган. Хитой археологла- рининг маълум қилишича, бу жойлардаги Чэши шаҳарларининг қолдиқлари ҳали ҳам сақланиб қолган. Гуши давлати тор-мор қилинганидан сўнг аҳолининг бир қисмн ғарб томонга, яъни рузиеларга яқин жойга кўчиб кетишга мажбур бўлганлиги, маълум бир вақт ўтиши билан уларнинг тили ўзгарганлиги эҳтимолдан холи эмас.

Ванг Чжилайнинг юқорида тилга олинган асарида келти- рилган маълумотларга кўра, дастлаб Ғуэт (Гу, Хуа) деб аталган хонлик аҳолиси Алтой тогининг жанубий томонидаги жойлардан то Тангритоғнинг шарқий қисмигача бўлган ҳудудда яшаган440. «Бэйши»да эса шу даврда Ванг Чжилай кўрсатган жойларда чибни, бўржи, жидв, сигноқ, нак (нахэ), угуз, қиргиз, иртиш (вде) ва унгур каби туркий қабилалар яшаган 441 , дейилган.

Ванг Чжилайнинг тахминича, Ғуэт (Гу, Хуа) хонлигининг аҳолиси 460-470 йилларда журженлар (жужу, рурў) зулмидан қутилиш мақсадида ўз жойларни тарк этган ва орадан бироз вақт ўтгандан сўнг Сугдиёнада пайдо бўлган942. «Бэйши»да кўрсатилишича, 454 йилда (Тайъаннинг 2-йили) Йеда давла- тидан Хитойга илк бор элчи келган943. Шундан кейин мазкур

944 1тмамлакат элчиларининг кети узилмаган . Ушбу даврдаги Хитойда Сунг сулоласи (420-457) ҳукмрон эди. Шунга қара- ганда, Ғуэт (Гу, Хуа) хонлиги аҳолисининг ғарб томонга кўчиши V асрнинг иккинчи чорагига тўгри келади. Янги жойга келгандан сўнг қисқа вақт давомида давлат ташкил этишга

5-0 Лянпиу. 8075(457)-б Еэйши. 13881 ( 1325)-б.Ванг Чжияай. Чжунгья шигвнг. 156-6.Бэйши. 12598(42)6

944 Ўша » с а р 13853( 1297)6.

276

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 277: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

муяссар бўлганлигига қараганда, кўчиш даврида эфтапит- ларнинг нуфуси кам бўлмагаи Эхтимол, булар бир неча туркий қабилалардан иборат бўлган.

Хитой манбалари ва адабиётларидан келтирилган маълу- мотлар асосида хулоса қилиб куйидагиларни айтиш мумкин:

1) Эфталит (эфталийлар) этнонимининг пайдо бўлиш вақ- ти V асрга тўгри келади. Этноним уларнинг хукмдори Яндаййи- Пияотуо (кадим. ўкил. 1е т 1а1-у1е1 Не(-(ио ёки 1ат -(а 1-р 11е(-у], Европа адабиётида ЕрН(ЬаН(е£) исмидан келиб чиккан.

2) Эфталитларнинг аждодлари Олтой ва Тангритог яй- ловлари ва улар этагидаги жойларда яшаган туркий кавмлардир. Улар милодий V асрнинг иккинчи чорагида Амударё ва Сир- дарё оралигига кўчиб келган

3) Уларнинг этник келиб чиқиши қадимий туркларга бо- риб тақалади. Манбаларда эфталитларнинг келиб чиқиши ҳунларга, рузие (гузер)ликлар (юэчжи), турфонликлар, гаочэлар ва туркларнинг аралашишига боглиқ бўлган, деган хулосалар бир-бирини инкор қилмайди. Аксинча, улар бир-бирини тўлди- ради. Бинобарин, бу этнонимлар билан аталганларининг хамма- сининг келиб чикиши туркийдир.

277

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 278: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБАЛАР ВА АДАБИЁТЛАР

1. М а н б а л а р

Хитой типида:!. Бан Гу. Ханшу (Хан [сулоласи] тарихи) // Эршиси ши (24

тарих). 2-жилд. Ш ангхай, 1952-1958. Қуйида 24 тарихнинг нашр этилган жойи ва йили кўрсатилмайди.

2. Вангьу Тянчжу-гуо чжуан (Ҳиндистондаги 5 та давлатга килинган сафар ҳақида баён) // Гу ш иш инг жи. 107-125-бетлар.

3. Вэй Ч ж энг. Суйшу (Суй [сулоласи] тарихи) // Эршиси ши (24 тарих). 9-жилд.

4. Вэй Ш оу. Вэйшу (Вэй [сулоласи] тарихи) // Эршиси ши (24 тарнх). 8-жилд.

5. Гуйэи шиляо (Кучар тарихига оид маълумотлар). Урумчи, 1996.

6. Гу шишинг жи (Қадимги гарбий сафар хотиралари тўплами). Йинчуан (Нннгшя вилояти), 1989.

7. Датанг Шиюй жи (Бую к Танг даврида гарбий мамлакатларга қилинган сафарлар хотираси) // Гу шишинг жи. 62-106-бетлар.

8 Ду Хуан жингшинг жи (Ду Х уаннинг борган жойлари хотираси)// Гу шишинг жи. 130-137-бетлар.

9. Ду Ю . Тунгдян (Конун-қоидалар ва урф-одатлар баёни). 3 жилддан иборат. Чангша, 1995.

10 Зуо Ч ю м инг. Зуочжуан (Зуо Чю мингнинг баёни). 3-нашр. 2 жилддан иборат. Пекин, 1996.

11 Зуо Ч ю м нн г Зуочжуан (Зуо Чюмингнинг баёни). Э-нашр. 2 жилддан иборат. Ш ангхай, 1997.

12. Лидай гэзу чжуанжи хуэйбян (Тарихий халкларга онд маълумотлар тўплами). 2-тўплам. 2-жилд. Ш ангхай. 1959.

13. Л и М инвэй. Суй Танг сичоу чжнлу (Суй ва Танг сулолалари давридаги ипак йўли). Ланчжоу, 1994.

14 Л и Я нш оу. Бэйши (Ш имолий сулолар тарихи) // Эршиси ши (24 тарих). 11-жилд.

15 Л инху Дэфэн. Чжоушу (Чжоу [сулоласи] тарихи) // Эршиси ши (24 тарих). 10-жилд.

16. Лэ Ш и. Тайлинг хуанюй жи (Тинчилик ўрнатилган замин баёни). Асарнинг чоп этилган жойи ва вакти маълум эмас, муаллиф 960-1007 йилларда яшаган.

17. Л ю Ш юн. Ж ю Тангшу (Танг сулоласининг аввалги тарихи) // Эршиси ши (24 тарих). 12-жилд.

18. Оу Я нгш ю , С унг Чи. Шин Тангшу (Танг суполасининг янги тарихи) // Эршиси ши (24 тарих). 13-жидд.

19. С нм в Ч ян. Шижи (Тарихий хотиралар) // Эршиси ши (24 тарих). 1-жилд.

278

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 279: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

20. С им я Гуянг. Зичжи тунгжян (Ҳукумдорларга сабок берувчи вокеалар баёни). 12-нашр 2 жилддан иборат. Ш ангхай, 1995.

21. С унг Л ян . Ю анши (Ю ан [сулоласи] тарихи);22. Шиюй шингчэнг жи (Ғарбий мамлакатларга килинган сафар

хотираси) // Гу шишинг жи. 263-280 бетлар.23. С унг Л ян . Ю анши (Ю ан [сулоласи] тарихи // Эршиси ши (24

тарих). 21-22-жилдлар. Ш ангхай, 1952-1958.24. Ф ан Йи, С им а Бяо. Х оу Ханшу (Кейинги Хан [сулоласи]

тарихи) // Эршиси ши (24 тарих). 3-жилд.25. Ф эн Ж яш эн . Ч эн С улуо, М у Г уангвэн . Вэйвуэр зу шиляо

жлнбян. 2 жилддан иборат. 2-чи нашр. Пекин, 1981.26. Э рш иси ши (24 тари х ). Ф акси м и л наш ри. 24 ж илддан

и борат . Ш ан гхай , 1952-1958 .27. Ю ан Ш у. Тунгжян жиши бэнмуо (Муҳим тарихий воқеалар

баёни). 8 жилддан иборат. Ш ангхай, 1955.

Уйгур тилида:28. Б ан Гу. Ханкома. Урумчи, 1994.29. Л и Я нш у. Ш имолий [сулсшалар] тарихи. Урумчи, 2002.30. М ахмуд К ош гарий . Туркий тиллар дивонн. 3 жилддан иборат.

Урумчи, 2008.31. Ф ан Й и, С нм а Бяо. Кейинги ханнома. Урумчи, 1996.32. С им а Ч я н Тарихий хотиралар. Урумчи, 1989.33. Ч ин Ш у, Ф ан г Ш ю ан лн н г. Уч подшохлик тазкираси,

Ж иннома, Сунгнома. Урумчи, 2001.34 О у Я нгш ю , С унг Ч и. Янги Тангнома. Урумчи, 2010.35. Ғарбий юрт тарихий материаллари. Урумчи, 2004.

Узбек тилида:36. А булғозий. Ш ажарайи турк. Қ. Муниров ва Қ. Маҳмудовлар

томонидан нашрга тайёрланган. Тошкент, 1992.37. М ахм уд К ош гарий . Девону Луғотит турк. Тажима ва нашрга

тайёрловчи С.М. М уталлибов. 3 жилдан иборат. Тошкент, 1961.

Рус тилида:38. Б и чури н Н .Я . (И акинф ). Собрание сведений о народах,

обитавших в Средней Азии в древние времена В 3-х томах. М осква-Ленинград, 1950.

39. Б и чури н Н .Я . (И акннф ). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Аэии в древние времена. В 3-х томах. А лматм, 1998-1999.

40. К ю нер Н.В. Китайские известия о народах Ю жной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. М осква, 1961.

41. М ахм уд ал-К Д ш гярй Дйван Лугат ат-Турк (свод тюркских слов). В 3-х томах. Перевод с арабского АА.Рустамова. Москва, 2010.

279

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 280: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

42. С и м я Ц ян ь. Историчесхие записки («Ш нжи») Хитойчадан русчага Р.В.Вяткин таржима килган. 5 жилддан нборат. 4-ж. Москва, 1986

2. А д а б и ё т л а р

Узбвк тилида:43 Лбдухолик Абдурасул угли. Чин ва Мочин Тоткент, 2006.44. Абдухолик Абдурасул ўгли. Қадимги Фаргона тарихидан.

Тошкент, 2002.45. А скаров А. Аждодларимиз хунари // Фан па турмуш. 1984, 1-

сон, 8-6.46. А скаров А.А. Марҳаматга ташриф ва Эрши мудофааси ҳакида

мулохдэалар // Археология Узбекистана. Самарканд, 2010. 151-6.47. А скарон А. Ўэбек халқининг этногенеэи ва этник тарихи.

Тошкент, 2007.48. Сую н Қ ораев. Ўзбекистон вилоятлари топонимлари. Тошкет,

2005.49. Х ўжаев А. Буюк ипак йўли: муносабатлар ва такдирлар. Тошкент,

2007.50. Хўжаев А., Хўжаев К.А. Кадимги манбаларда халқимиз ўтмиши.

Тошкент, 2001.51. Ўэбекистон халқлари тарихи 2 жилддаи иборат. Тошкент, 1992.52. Х ўж аев А. Канг давлати // Ўзбекистон миллий энциклопе-

дияси. Т. 10. 2005. 600-6.53. Ш оннёзов К. Канг давлати ва канглилар. Тошкент, 1990.54. Ш ониёзпв К. Ўзбек халкининг шакгшаниш жараёни. Тошкент,

2001 .55. Ўзбекистон ўрта асрларда: тарих ва маданият. Тошкент, 2003.56. Ўзбекистон тарихи. № 1, 2003.57. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 12 жилддан иборат.

Тошкент, 2000-2006.58. Қ ўлдаш еи Ш. Қадимги Фарғона (Дайюан) давлатининг

пойтахти хақида // Ў збекистон тари хи н и н г долэарб муаммолари ёш тадқикотчилар талқинида. Самарканд, 2010. 94-98-6.

Хитпй тилида:59. В анг Гуовэй Гуан Танг жилин (Гуан Танг тўплдган

маълумотлар). «Чжунгхуа шужюй» (Нанкин), 1923. Илова 2. 13-боб (жюан).

60. В анг Дужян. Чж унпуо минэу гуанши ши гангьяо (ХХР халқлари муносабатларинингкискачатарихи). Пекин, 1990.

61. В анг Ч ж нлай . Чжунъя шиган (М арказий О сиёнинг кисқача тарихи). Чанша, 1986.

62. В янг Ч ж и лай Чжунъя тунгши (М аркаэин О сиёнинг умумий

280

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 281: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тарихи). 2 жилддан иборат. Урумчи, 2007.63. В анг Ч ж и л ай , Д инг Мабэн. Чжунгья гуожи гуанши

(М арказий Осиё халкаро муносабатлари). Чангша, 1997.64. В анг Ч ж унгхан . Чжунггуо минзу ши. (ХХР халқлари тарихи).

Пекин, 1994.65. Гудай Ш инжянг шиши жи (Ш инжянгнинг кадимги тарихида

утган вокеалар хотираси). Пекин, 1988.66. Дуян Л янцнн. Динглинг, гаочэ юй телэ (Динглинглар, қанглилар

нателелар) Шангхай, 1988.67. Ж ян г Й инглянг. Чжунггуо минэу ши (ХХР халклари тарихи), 1-

2 жилд, Пекин, 1990,68. Л и М ингвэй. Суй Танг сичоу чжилу (Суй ва Танг давридаги ипак

йўли). Ланчжоу, 1994.69. Л ин М знцун. Шиюй ю нминг (Ғарб мамлахатларининг

маданияти). Пекин. 1995.70. Л ин М эЙцун. Хан Танг Ш июй юй Чжупггуо вэнминг (Хан ва

Танг даврларидаги Ғарбий Мамлакатлар ва Хитой маданияти) Пекин, 1998.

71. Л ю Й ин гш эн г. Силу вэнхуа - цаоуюан жуан (Ипак йўли маданияти — яйлов йўлига оид жилд). Чжэжянг, 1996.

72 Л ю й С им ян. Чжунгтуо минэу ши (ХХР халклари тарихи), Шангхай, 1987.

73. М яцуда Хисао. Гудай Тяншан лиши дили сюэ янжю (Қадимий Тангритогнинг тарихий жугрофиясига оид тадкикот) Пекин, 1989

74. М эн Ф анрен . Лоулан шинши (Круроннинг янги тарихи). Санхэсян. 1990.

75. Сима Чян юй шижи (Сима Чян ва Тарихий хотиралар). Пекин, 1957.

76. Сичоу чжилу гудай жюйминг чжунгзу ренлэй янжю (Буюк ипак йўлидаги кадимий аҳолидар ва халқларга оид антропологик тадқикотлар). Урумчи, 1995.

77. С у Б эй хай . Х асакээу вэн хуа ши (Қ озок халки маданиятининг тарихи). 2-нашр. Пекин, 1996.

78. Х асакэзу ж янш и (Қ о зо к хал к и н и н г қискача тари хи). У р у м ч и ,1987

79. Ш июй каоца юй янжю. (Ғарбий мамлакатларга онд изланишлар ва тадкикотлар). Урумчи, 1994.

80. Ш июй тунгши (Ғарбий мамлакатларнииг умумий тарихи). Чангша, 1995.

81. Ш ю й Ш ю йъя. Тангдай сичоу чжилу юй Чжунгъя лиши дили янжю (Қадимги ипак йўли ва М арказий Осиё тарихий географиясига доир тадқиқотлар). Ш иан, 2000.

82. Ч ж ан г Г уангда Ш июй шиди цунггао чубян (Ғарбий мамлакатлар тарихий жугрофиясига оид тадқикотнинг дастлабки баённомасн). Ш ангхай, 1995.

28)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 282: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

83. Ч ж анг Чингж е Бэйчао Суй Танг Сутэ ди «хутэнгъу» (Шимолий сулолалар, Суй ва Танг [сулолаларн давридаги] «хуларнинг шўх ўйини») // Сутэрэн зай Чжунггуо - лиши, каогу, юйян ди шинтансуо (Сугдийлар Хитойда - тарик, археология ва тилшуносликка доир янги тадкикотлар). Пекин, 2005. 391-398-6.

84. Ч ж аа Ш эн гл ян г, Ч ж а к г Я нмэй. М уо гаоку (Дунхуанг минг уйи). Пекин, 1995.

85. Чжунгтуо дабайкэ чюаншу. Чжунггуо лиши (Хитойнинг катта энциклопедияси. Хитой тарихи). Пекин, 1997.

86. Чжунггуо шигао диту жи (Х итойнинг тарихий хариталари туплами). 2 жилддан иборат. 1-ж., 4-нашр, Ш ангхай, 1996

87. Чжунггуо Ш инжянг гудай шэхуэй шэнгхуо ши (ХХР Ш инжянгнинг кадимги жамияти ва ҳаёти тарихи). Урумчи, 1997.

88. Ш ан г Ю э. Чунгго лиши гангьяо (Хитой тарихидан қисқача баён). Пекин, 1954.

89. Ю й Тайш ан. Шиюй тунгши (Ғарбий мамлакатларнинг умумий тарихи). Пекин, 1996.

90. Ю й Т яй ш ан . Гуэу шиккао (Қадимги халкларга оид янги тадкиқот).

91. Я н г Ж я н ш и н , Л у Вэй. Сичоу чжилу (Ипак йўли). Ланчжоу, 1988.92. Я н г Хуайчжунг. Хуэйзу ши лунгао (Тунгонлар тарихига оид

илмий мақолалар). Нинся, 1992.

Хитой луғатлари

93. Ханэи гуйннг шоунэ (Хитой иероглифларининг кадимий тапаффузи кўпланмаси). Пекин, 1986.

94 Ханюй даэидян (Хитой тили ва ёэувининг катга лугати). 8 жилддан иборат Чэнгду, 1986-1990.

95. Цихай (Сўзлар денгизи). 6-чи нашр. Ш ангхай, 1985.96. Циюан (Сўзларнинг келиб чикиши). 4 жилддан иборат.

Ш ангхай, 1985.97. Чжунггуо гужин диминг дацидян (Х итойнинг кадимдан

хоэиргача бўлган давр толонимлари луғати). Ш ангхай, 1930.98. Чжунггуо гужин мингрен дацидян (Хитойнинг кадимдан

хоэиргача ўтган машхур шахслари лугати). Пекин, 1991.99. Чжунггуо лидай гуанчжи цидян. (Х итойнинг ўтмишдаги

маъмурий лавозимлари луғати). Хэфей, 1991.ЮО.Чжунггуо лиши дацидян. Лиш и шюэ (Х итойнинг катта

тарихий лугати. Тарихнавислик). Ш ангхай, 1995.101.Чжунггуо мингшэнг цидян. 5-чи нашр. Ш ангхай, 1987.102 Чжунггуо ренминг дацидян (Хитой исмлари катта луғати). 2-

чи нашр. Ш ангхай, 1984.

282

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 283: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

ЮЗ.Чжунггуо сичоу чжилу цидян (Х итойча Буюк ипак йўли лугати). Урумчи, 1994.

104. Ш инжянг лиши цндян (Ш инжянг тарихи лугати). Урумчи, 1994.

105. Шиюй диминг каолу (Ғарбий мамлакатлар топонимикасига оид тадқиқотлардан лавхалар). Пекин, 2008.

Уйгур тилида:106. А бдуқайим хўж а. Ғарбий юрт ва қадимий маданият. Урумчи,

1994.107. А блат Н урдун. Ғарбин юртнинг тарихи ва маданийити

тўғрисида издиниш. Урумчи, 2001.108. А нвар Б ой тур , Х айринисо С нднк . Ш инжонгдики миллатлар

тарихи Пекин, 1991.109. В анг Ч ж илай . Ўттра Осиё тарихи. 2 жилддан иборат. Урумчи,

2000. Хитойчадан таржима.110. В анг Ч ж и л ай , Д и н г М абэн. Чжунгья гуожи гуанши

(М арказий Осиё халкаро муносабатлари). Чангша, 1997.111. Л ин Гян. Т урктарихи. Урумчи, 2002.112. Л ин Г ан . Хунларнинг умумий тарихи.Урумчи, 2004.ИЗ.Тургун Олмос. Ҳунларнинг қискача тарихи. Қашкар, 1986.114.Тургун О лм ос. Уйғурлар. Урумчи, 1989.115.Хуа Тао. Ғарбий ю рттарихи хақида тадқиқот. Урумчи, 2002.

Рус типида:116. А нарбаев А.А. Еше раз о локализации столичних городов

Ф ергани (Даван / Дайюань) и некоторие спорние вопроси, свяэанние с ними // Археология Узбекистана. Самарканд , 2010, С. 65-71.

117. А нарбаев А. Қадимги ва ўрта асрлзрда Ахсикент// Ўзбекистон тарихида қадимги Фаргона. Ташкент, 2001. 14-15-6.;

1 1 8 . А скаров А. Древнеэемледельческая культура эпохи бронэи Ю га Узбекистана. Ташкент, 1977.

119. А скаров А. Сапаллитепа. Ташкент, 1973.120. Б ер н ш там А.Н. Древняя Фергана. Ташкент, 1951.121. Б ерн ш там А.Н. Очерки истории гуннов. Ленинград, 1951.122. Б оровковя Л .А. Залад Центральной Азии. Москва, 1989.123. Боровкова Л А Царство «Западного края». Москва, 2001.124. В осточний Туркестан в древности и раннем средне- вековье.

Очерки истории. М осква, 1988.125. Гафуров Б .Г Таджики Изд. второе. В 2-хт. Душанбе. 1989.126. Гинзбург В.В. Древнее население цешрального Тянь-Шаня и

Алая по антропологнческим данним (I тисячелетие до н.э. — I

283

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 284: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

тмсячелетие н.э.) // Средьеаэиатский этнографический сборник. Москва, 1954.

127. Гумилев Л.Н. Хуннм. Средная Азия в древние времена. Москва, 1960.

128. Гумилев Л.Н. Хуннм в Китае. Санк-Петербург, 1994.129. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. Москва, 2008.130. Зуев Ю .Л Ранние тюрки: Очерки истории и ндеологии.

А лматн, 2002.131. История государственности Уэбекистана. Т. I. Ташкент, 2009.132. История народов Узбекистана. Таш кент, 1950. Т. 1.133. К аряев С .К . Топонимия Узбекистана. Таш кент, 1991.134. Мурзаев Э.М. География в наэваниях. М осква, 1982.135. М атериалм по истории сюнну. М осква, 1973.136. О ш я н и н И.М. К итай ско-русскнй словарь. М осква, 1952.

343-6 .137. О ш ани н И .М Большой китайско-русский словарь. В 4-х

томах. Москва, 1984. Т. 3 С. 142-143.138. Советский энциклопедический словарь. Москва, 1985.139. Ходясаев А. Можно ли считатъ Эрши столиией древнего

государства Фергана? // 0 ’гЬек|51оп 1апхг № 2. 2010. С. 63-73.140. Х одж аев А . Сведения китайских источников о южнмх

границах государства Кангкия (Канцзюй) // Уэбекистон этнологияси: янгнча карашлар ва ёндашувлар. Ташкент, 2004. С. 67-75.

141 Х одясаев А. Сведения китайских источников о государстве Кангкия (Канцзюй) // КагакЬя1ап. 2, 2005. С. 96-108.

142. Х одж аев А. Д ревн ей ш ая ки тай ская и срогл и ф и ч еская тран скри п ц и я этн он и м а тю рк // ЗЬ у зу з К.агакЬ$1ап. № 1, 2008 . С . 7-26.

143. Х одж аев А. Из истории древних тю рков (сведения древнекитайских источников). Ташкент, 2010. С. 19-31.

144 Х одж аев А. К этимологии топонима Дайюань (Давань) в китайских источниках // Фарғона водийси тарихи янги тадки- қотларда (История Ферганм в новьтх исследованиях). Ф ергана, 2009. С .135-140.

145. Х оджаев А. Наиболее ранние сғедения китайских источников о государстве Шаш (Ташкент) // 0'2Ьек15(оп (агтхт (Исторня Узбекистана). 2005. № I. С. 3-18.

146. Х одж аев А. О самой ранней кнтайской транскрипции этнонима тюрк // Актуальнме проблемм китаеведения: вопросьт филологии, политики, экономики и философии. Ташкент, 2006. С .12-17.

147. Ходжаев А . Сведения китайских источников о «юэчжи» // «Ўзбек халкининг келиб чиқиши: илмий-методологик ёндашувлар, этноге-

284

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 285: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

нетик ва этник тарих» мавзусцдагн республика илмий-назарий семинар материаллари. Ташкент, 2004. С. 13-16.

148. Х одж аев А. Сведения о Ташкенте в китайских источниках древнего периода // 0 ’2Ъек1з1оп 1аг1Х1. X" 3. 2009. С. 52-66.

149. Х одж аев А. Сведения о Ташкенте в китайских источниках периода средневековья // Ўзбекистон тарихи, 2009, Хв 4. С. ЗЯ-50.

150. Х о д ж аев А. Х одж аев К .А . С ведения китайских источников о топоним е К ангкия (К ангцэю й) // Т руди м еж д ун арод н ой н аучн о-п ракти ческ ой конф ерен ци и «Проб- лем и наухи, образования и устойчивого социально-экономического развития обш ества в начале XXI века». Чимкент. 2003. С. 135-140.

151. Х олж аев А. Н овий вэгляд к проблеме локализации территории государства рузие (Ю эчжи) // Лунвэн тиганг (Тезиси научних докладов). Ш инжянг тулуфаншюэ янжю юан (Синь- цзянский институт турфановедения), 19-21 октябрь 2008 г. С. 28- 330.

152. Х одж аев А. Сведения китайских источников о царстве Яйпан // Ўзбекистон эгнологиясинииг долзарб муаммолари. Тошкенг-Наманган, 2007. 59-63-6.

285

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 286: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

Кириш ............................................................................................................................3

1-Қ И С М : Т А Р Ж И М А Л А Р1. С улолаляр тари хи д аги кядим ий Ф ар го н ага оид м аъ л ум отл ар

Ш ижи (Тарихий хотиралар)............................................................................... 20Ханшу (Хан [сулоласи] тарихи)........................................................................ 70Хоу Ханшу (Кейинги Хан [сулоласи] тарихи)............................................ 74Ж иншу (Жин [сулоласи] тарихи).....................................................................76Вэйшу (Вэй [сулоласи] тарихи)........................................................................ 78Суйшу (Суй [сулоласи] т а р и х и )...................................................................... 79Бэйши (Ш имолий [сулолалар] тарихи).......................................................... 81

Шин Тангш у (Танг сулоласининг янги т а р и х и )......................................... 82

2. УШ -ХП асрларда стилган тарихий асарлардаги м яъ лум отлар

Туигдян (Қонун-коидалар ва урф-одатлар бабни)...................................... 87Тайпинг хуанюй жи (Тинчлик ўрнатилган эамин басни)......................... 93Тунпкян жиши бэнмуо (Мухим тарихий воқеалар баёни)............................97

3. Қ адим ий Х итой сайёхларннинг м аъ л ум отл ари

Датанг Ш июй жи (Буюк Танг [даврцдаги]гарбий мамлакатлар хоти раси ).......................................................................118Вангьу Тянчжу-гуо чжуан (Ҳ индистондаги 5тадавлатга килинган сафар хақида баён ) ........................................................ 120Д у Хуан жингш инг жи (Д у Хуаннннг борган жойлари хотираси)....122

2-Қ И С М : Ш А РҲ Л А Р Ф арғонага оид м аъ лум отларда учрайдиган айрим топоним ва этноним лар хакида

«Дайюан» («Даван») топонимининг келиб чикиши ва маъноси 124Қадимий Фаргона давлатининг маркази - Ю ан-чэнг(Паркона ш ах р и )...................................................................................................131Эрши шахри каерга тўғри келади?.................................................................140Йвэтсэнг-чэнг (Ю йчэнг-чэнг) - Ўзган ш ахри..............................................143Кангкия (Кангжюй) д ав л ати ............................................................................ 144Канг-гуо — Самарканд д ав л ати .......................................................................150«Ш июй» топонимининг келиб чнқиши ва маъкоси................................. 164

М У Н Д А Р И Ж А

286

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 287: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

«Чилян-шан ва Дунхуанг атрофи» каерда ж ойлаш ган.......................... 166Рузие (юэчжи) атамасининг келиб чикиши.................................................181Сэк ва сэкчжунг - саклар ......................................................................... 192Кунна (шюнгну) этнонимининг келиб чикиши...........................................209Асуэн (усун ) - уйсунлар...................................................................................233Хитой манбапаридаги «ху» этноними...........................................................237Йивапуан (юэпан) - яйпан.................................................................................251Йеда (яда, ида) - эфтапитлар........................................................................... 265Фойдаланилган адабиётлар..............................................................................278

287

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 288: ФАРҒОНА ТАРИХИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАРn.ziyouz.com/books/tarixiy/Ablat Xo'jayev. Farg'ona...КИРИШ Қадимги Марказий Осиё халқларининг,

А блат ХЎЖАЕВ

Ф АРҒОН А ТА РИХИ ГА О ИД М А Ъ Л У М О ТЛ А Р

(Қадимий ва илк ўрта аср хитой манбаларидан таржималар

ва уларга шархлар)

Муҳаррирлар: Г.С.Джумаева, А.СодиқовТех. муҳаррир: Н.ҲошимовДизайнер: О.Фозилова

Нашриёт лицензияси: А.1.№ 162. 2009 йил 14 август. Босишга рухсат этилди: 04.11.2013 йил. Босма тобоги 18,00.

Қогоэ бичими 60x84 1/1 .̂ Л т е з К о т ап гарнитураси.Офсет усули. Адади: 1000 нусха.

Бахоси шартнома асосида.Буюртма № 276.

И л м и й нашр

«Ф аргона» нашриёти.

150100. Ф а ртна шахри, Сохибкирон Темур кўчаси, 28-уй.

«К О -Н М Л Ж » МЧЖ босмахонаси.100097. Тошкент шахри, Буиёдхор шохкўчвси, 44-уй.

288

www.ziyouz.com kutubxonasi