Պ Ա ՇՏՕ Ն Ա Կ Ա Ն ԱՄՍԱԳԻՐ

Ա Մ Ե Ն Ա ՅՆ Հ Ա Յ Ո Ց ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹ ԵԱՆ

ՄԱՑՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷԶՄԻԱԾՆԻ

2009

ՀՐԱՄԱՆԱՒ

Տ. Տ. ԳԱՐԵԳՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴԻ

ՎԵՀԱՓԱՌ ԵՒ ԱՌԱՋՆԱԳՈՅՆ

ԿԱՌՈՂԻԿՈԱԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

( Փ » ք ր * – ա ր

2009

Բ2009

Բ2009

Բ2009

3

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 3

ՄԱՅՐ ԱԹ՛ՈՌ– ՍՈՒՐԲ ԷՏՄԻԱԾՆՈՒՄ ԳՈՒՄԱՐՎԵՑ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ԺՈՂՈՎ

Փետրվարի 25-26-ին Մ ա յր Աթոռ Մուրր էջմիածնում Ն.Մ.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրա­

գույն Պատրիարք և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի բարձր նախագահությամբ գումարվեց

Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի ժողով րնդլայնված կազմով;

ժողովր բացվեց Տերունական աղոթքով; Ողջունելով Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի ան­

դամներին՝ Ամենայն Հա յոց Հայրապետն իր օրհնությունն ու բարեմաղթանքներր բերեց

ժողովականներին՝ հաջողություն մաղթելով ժողովի աշխատանքներին; Այնուհետև Վ ե ­

հափառ Հայրապետի կողմից կատարվեցին ծանուցումներ նախորդ ժողովի րնթացքին կա­

յա ցվա ծ որոշումների կատարման րնթացքի վերաբերյալ;

Օրակարգի քննարկումից և հաստատումից հետո Վեհափառ Հայրապետր հրավիրեց

Կոստանդնուպոլսի Հա յոց Պատրիարքության Կրոնական ժողովի ատենապետ Գերա­

շնորհ Տ. Արամ արքեպիսկոպոս Աթեշյանին՝՝ տեղեկություններ հաղորդելու Կ. Պոլսի Հայոց

Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Մութաֆյանի առողջական վի­

ճակի մասին; Մրբազան Հա յրր հայտնեց, որ բժիշկների ախտորոշմամբ Պատրիարք

Մրբազանի մոտ արձանագրված է հիշողության կորուստ և նրա հիվանդությունն անբուժե­

լի է; Արամ Մրբազանր նաև տեղեկացրեց, որ Կրոնական ժողովն այսուհանդերձ հայտա­

րարել է Պատրիարքի ցկյանս լինելու հանգամանքի մասին; Մրբազան Հոր փոխանցմամբ՜

Կրոնական ժողովր չի բացառել նաև անհրաժեշտության դեպքում Աթոռակից Պատրիար­

քի րնտրության հնարավորությունդ

Նորին Մրբությունն իր գնահատանքր հայտնեց Մրբազան Հորր ներկայացված տեղե­

կությունների համար և րնդգծեց, որ Մ այր Աթոռ Մուրբ էջմիածինր հարգելու է պոլսահա-

յության կամքր և որոշումներէ առնված Պատրիարքության րնկալյալ կարգի և կանոնա­

դրական սկզբունքների համաձայն; Ապա Նորին Մրբությունր հրավիրեց ներկաներին՝ ա­

ղոթելու և հայցելու Աստծո օրհնությունն ու զորակցությունր Պատրիարք Մրբազանին;

Այնուհետև քննության առնվեցին թեմական և ծխական կանոնադրությունների ուղենի­

շերի վերամշակված նախագծերր, որոնց մասին զեկույցով հանդես եկավ թեմական և

ծխական կանոնադրությունների ուղենիշերի մշակման հանձնախմբի նախագահ Գերա­

շնորհ Տ. Եզնիկ արքեպիսկոպոս Պետրոսյանր; Մրբազան Հա յրր տեղեկացրեց, որ հանձ­

նախմբում հանգամանորեն քննարկվել են թեմերից ստացված առաջարկություններր, ո րոնց արդյունքում ձևավորվել է լրամշակված տարբերակր; Գերագույն Հոգևոր Խորհուրդր

գոհունակություն հայտնեց կատարված աշխատանքների համար և հետքննարկման հա­

մապատասխան փոփոխություններով հաստատեց թեմական և ծխական կանոնադրութ­

յունների նախագծերի լրամշակված տարբերակներր; Առաջիկային հիշյալ փաստաթղթերր ներկայացվելու են թեմական-ներկայացուցչական ժողովի քննարկմանր;

Կաթոլիկ-Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիների կողմից ստեղծված համատեղ աստվա­

ծաբանական հանձնախմբի առաջին վեց հանդիպումների արդյունքների մասին զեկուցեց Մայր Աթոռի Միջեկեղեցական հարաբերությունների պատասխանատու Գերաշնորհ Տ.

4

4 Ռ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 2 0 0 9

Եզնիկ արքեպիսկոպոս Պետրոսյանր; Մրբազան Հա յրր տեղեկացրեց, որ ստեղծվել է «Ե ­

կեղեցու էությունր, կառուցվածքր և առաքելությունր» վերտառությամբ փաստաթուղթր;

Փաստաթուղթր Հա յ Եկեղեցու աստվածաբանական տեսանկյունից քննելու և Գերագույն

Հոգևոր Խորհրդին ներկայացնելու համար ստեղծվեց համապատասխան հանձնախումբ;

Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի նիստի ժամանակ ներկայացվեց նաև Մայր Աթոռի տարե­

կան գործունեության ֆինանսական տեղեկագիրր;

Օրակարգում րնդգրկված էին նաև ներեկեղեցական և միջեկեղեցական կյանքին առնչ­

վող հարցեր;ժողովր փակվեց Վեհափառ Հայրապետի օրհնության խոսքով և «Պահպանիչ» ա ղոթ ֊

քով ;

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

5

2 0 0 9 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն Ռ 5

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀՐ ԳՈՒԳԱՐԱՑ ԹԵՄՈՒՄ

Փետրվարի 19-իե Լոռու մարզ աշխատանքային այցի շրջանակներում Հ Հ նախագահ

տիար Մերժ Մարգսյանն այցելեց Գուգարաց թեմի Առաջնորդանիստ Մուրր Գրիգոր Ն ա ­

րեկացի եկեղեցի։ Մրրոց Վարդանանց նվիրված Մուրր և Անմահ Պատարագի ավարտին

Գուգարաց թեմի առաջնորդ Տ. Մեպուհ եպիսկոպոս Չուլջյանի րարիգալստյան խոսքից հե­

տո նախագահր մոմ վառեց եկեղեցում և առանձնացավ աղոթելու։ Ապա նախագահի շքա–

խումրր, թեմակալ առաջնորդի ուղեկցությամր, մասնակցեց եկեղեցու դահլիճում տեղի ու­

նեցող Վարդանանց տոնակատարությանր։ Միջոցառմանր Վարդանանց նվիրված շարա­

կանների, խմրերգերի և մեներգերի կատարմամր ներկաներին հիացմունք պատճառեց

Մուրր Գրիգոր Նարեկացի եկեղեցու Դպրաց դասր՝ տիկին Ռուզաննա Մխիթարյանի ղե-

կավարությամր:

Հաջորդիվ Հ Հ նախագահր, թեմի առաջնորդր, մարզային և քաղաքային իշխանության

ներկայացուցիչներր մասնակցեցին Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոս Վա զգեն Առաջինի անու-

նր կրող Վանաձորի թիվ 1 դպրոցի րակում տեղադրված Վեհափառ Հայրապետի կիսանդ­

րիի րացման արարողությանր, որի րնթացքում ելույթներով հանդես եկան Մրրազան Հ ա յ­

րր, դպրոցի տնօրենությունր և աշակերտներր։

ԴԻՎԱՆ ԳՈՒԳԱՐԱՑ ԹԵՄԻ

6

ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒԹՅՈՒՆ

Ն.Մ .Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի կոնդակով հունվար-փետրվար ամիսներին

«Ս . Ն երսես Շնորհա լի» շքանշանով պարգևատրվել են.Հովհաննես Ղազարյան (Արարատյան հայրապետական թեմ)Մամվել Հարությունյան (Կոտայքի թեմ)

Օ րհնությա ն գիր է տրվել.Տ. Վարդան ավ. քհն. Տյուլկերյան (ԱՄ Ն հայոց Արևմտյան թեմ)Տ. Գուրգեն քհն. Մուրադյան (ԱՄ Ն հայոց Արևմտյան թեմ)

Հակոբ սրկ. Ալեքսանյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Վա յլրթ Հերպեքյան (ԱՄՆ հայոց Արևմտյան թեմ)Արշավիր Կեոնճյան (Կանադայի հայոց թեմ)

Ա վա գությա ն պ ա տ իվ է տրվել.Տ. Վարդան քհն. Մկրտչյան (Արարատյան հայրապետական թեմ)Տ. Մեսրոպ քհն. Ալոյան (Արմավիրի թեմ)Տ. Թաթուլ քհն. Հակոբյան (Շիրակի թեմ)Տ.Թադեոս քհն. Ավագյան (Նոր նախիջևանի և Ռուսաստանի հայոց թեմ)

Լա նջա խ ա չ կրելու իրա վունք է տրվել.Տ. Հակոբ քհն. Գրիգորյան (Հ Հ Զինված ուժեր)

Տ. Պսակ քհն. Մկրտչյան (Հ Հ Զինված ուժեր)Տ. Գևորգ քհն. Տեր-Մկրտչյան (Գեղարքունյաց թեմ)Տ. Միմոն քհն. Տեր-Մկրտչյան (Գեղարքունյաց թեմ)Տ. Գարեգին քհն. Արսենյան (Արագածոտնի թեմ)Տ. Նորայր քհն. Կարապետյան (Արագածոտնի թեմ)Տ. Վահան քհն. Առաքելյան (Արարատյան հայրապետական թեմ)Տ. Արարատ քհն. Օրդոյան (Արարատյան հայրապետական թեմ)Տ. Զգոն քհն. Աբրահամյան (Արարատյան հայրապետական թեմ)Տ. Դերենիկ քհն. Միքայելյան (Արարատյան հայրապետական թեմ)Տ. Մեսրոպ քհն. Հունանյան (Արմավիրի թեմ)Տ.Շիրակ քհն. Խանոյան (Մյունյաց թեմ)Տ. Արսեն քհն. Համբարձումյան (Կոտայքի թեմ)Տ. Արմաշ քհն. Պողոսյան (Վիրահայոց թեմ)Տ. Մանուկ քհն. Զեյնալյան (Վիրահայոց թեմ)Տ. Թադեոս քհն. Տեր-Մկրտչյան (Վիրահայոց թեմ)Տ. Եզնիկ քհն. Գալստյան (Շիրակի թեմ)Տ. Փավստոս քհն. Մարգսյան (Շիրակի թեմ)

6 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

7

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 7

Ք Ա Հ Ա Ն Ա Յ Ի Ց Հ Ա Վ Ա Ք ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՏՄԻԱԾՆՈՒՄ

Փետրվարի 16-17-ր Մ. Ղևոեդյաեց քահանայից տոնի առիթով Մ ա յր Աթոռ Մուրր է ջ ֊

միածնում Ն.Մ.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկո­

սի րարձր նախագահությամր տեղի ունեցավ քահանաների ավանդական հավաքր, որին

մասնակցում էին թեմակալ առաջնորդներ, Մ ա յր Աթոռի միարաններ և շուրջ 300 քահանա­

ներ։ Այս առիթով Մ այր Աթոռ էին եկել ոչ միայն Հայաստանի թեմերի հոգևոր սպա սա վոր

ներր, այլև Մփյուռքից՝ Ա Մ Ն հայոց Արևմտյան թեմից, Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի,

Անգլիայի, Ռումինիայի, Հարավային Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Արգենտինայի, Վ ր ա ս

տանի հայոց թեմերից, Կենտրոնական Եվրոպայի Հայրապետական պատվիրակությունից

ներկայացուցիչ քահանա հայրեր։ Հա վա քի րնդհանուր խորագիրն էր «Հա յ Եկեղեցու առա-

քելությունր հայ ինքնության կերտման և պահպանման գործում»։

Փետրվարի 16-ին քահանայից հավաքր սկսվեց Մայր Տաճարում՝ ճաշու ժամերգութ ֊

յամր, որից հետո ճեմարանի հանդիսությունների դահլիճում Նորին Մրրության աղոթքով

րացվեց առաջին նիստր։

Ողջույնի խոսքով հոգևոր դասին դիմեց հավաքի կազմակերպիչ, Շիրակի թեմի առաջ­

նորդ Տ. Միքայել եպիսկոպոս Աջապահյանր։ Մրրազան Հայրն րնդգծեց նման հավաքների

անհրաժեշտությունր մտքերի և հոգևոր փորձառության փոխանակման համար։

Այնուհետև օրվա թեմային նվիրված զեկուցումներով հանդես եկան Տ. Զարեհ վարդա­

պետ Կարաղյանր (Գուգարաց թեմ), Տ. Արտակ ավ. քհն. Միմոնյանր (Արմավիրի թեմ), Տ. Փա-

ռեն քահանա Առաքելյանր (Շիրակի թեմ), Տ. Պսակ քահանա Մկրտչյանր (Գեղարքունիքի

թեմ) և Տ. Վիգեն քահանա Մանուկյանր (Արագածոտնի թեմ)։

Ծավալված քննարկումից և օրվա արդյունքների ամփոփումից հետո ամենքր մասնակ­

ցեցին երեկոյան ժամերգության։

Հավա քր շարունակվեց փետրվար 17-ին, Մրրոց Ղևոնդյանց քահանայից տոնին։ Այս

առիթով Միածնաէջ Մ այր Տաճարում մատուցվեց Մ. Պատարագ։ Պատարագիչն էր Կո­

տայքի թեմի Նոր Հաճնի հոգևոր հովիվ Տ. Արսեն քահանա Համրարձումյանր։

Այնուհետև հավաքի թեմայի շուրջ ևս երեք զեկուցումներ հանձնվեցին քահանայից դա­

սի ուշադրությանր։ Զեկուցողներն էին Տ. Շահե քահանա Հայրապետյանր (Արարատյան

հայրապետական թեմ), Տ. Մինաս քահանա Մովսիսյանր (Արցախի թեմ) և Տ. Մմրատ քա­

հանա Մարգսյանր (Կոտայքի թեմ)։

Երկօրյա նիստերի արդյունքում քննարկման առարկա դարձան ժամանակակից մ ա ր

տահրավերներր՝ աշխարհականացման և անձնապաշտության գործրնթացներր, արար­

չաստեղծ աշխարհր խեղող զանազան մեղքերն ու մոլություններր, ազգային և կրոնական

ինքնությունների սահմանների վերացման միտումներր, որոնք վտանգում են դարերով

թրծված և քրիստոնեական մեր սուրր հավատով շաղախված ազգային ինքնության անա­

ղարտ նկարագիրր։

8

8 Ռ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 2 0 0 9

Հոգևորականաց դասր շեշտեց աստվածսիրությունր և հայրենասիրությունր իրրև ա­

ռանցք ազգային ինքնության, որոնցից ծնունդ է առել մեր ժողովրդի ողջ արժեքային հա-

մակարգր՝ ազգային, հոգևոր ու մշակութային մեր թանկ ժառանգությունր։ ժողովականնե-

րր հաստատեցին, որ ինչպես Հայաստանում, այնպես և Մփյուռքում հայ ինքնության

կերտման ու ձևավորման մեջ կարևոր և անփոխարինելի դերակատարություն ունի Հա յ Ա­

ռաքելական Եկեղեցին՝ իր րազմադարյա ավանդությամր, փորձառությամր և ի Մփյուռս

աշխարհի տարածյալ իր կառույցների րնձեռած հնարավորություններով։

Հավա քր փակվեց Ն.Մ.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք և Ամենայն Հա յոց

Կաթողիկոսի օրհնության խոսքով։ Վեհափառ Հայրապետր վերստին շնորհավորեց հո­

գևորականաց դասին Ղևոնդյանց քահանայից տոնի առիթով և անսասան հավատի և

արդյունաշատ ծառայության իր րարեմաղթանքներր րերեց ամենքին։ Նորին Մրրությունն

իր գնահատանքր հայտնեց Տ. Միքայել եպիսկոպոս Աջապահյանին և թեմակալ առաջ­

նորդներին՝ քահանայից հավաքի կազմակերպմանր րերած աջակցության համար։

Ամենայն Հա յոց Հայրապետր մեր ինքնության հիմնաքարր նկատեց Վարդանանց

«Վ ա սն հաւատոյ եւ վասն հայրենեաց» նշանարանով պսակված արժեքային համակարգր,

որի պահպանությանն ու զորացմանր պիտի շարունակվեն ուղղվել Հա յ Եկեղեցու ջանքերր։

Նորին Մրրությունր հորդորեց եկեղեցականներին առավել եռանդով ու նախանձախնդրու-

թյամր իրականացնել իրենց հովվական ծառայությունր, որպեսզի նոր մարտահրավերների

փորձություններին րնդառաջ մեր Եկեղեցին հաջողությամր պսակի իր Քրիստոսատուր ա ­

ռաքելությունն աստվածասեր մեր ժողովրդի կյանքում։

Ապա տեղի ունեցավ շնորհարաշխություն։ Տոնի առիթով Նորին Մրրությունր տասնվեց

քահանաների շնորհեց լանջախաչ կրելու իրավունք, երեք քահանաների տրվեց ավագութ­յա ն պատիվ։

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ԱՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

9

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 9

ՍՐԲՈՑ ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ ՏՈՆՐ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՒՄ

Փետրվարի 19-ին Մ այր Աթոռ Մուրր էջմիածնում մեծ շուքով նշվեց Մ. Վարդանանց տոնր, որի առիթով, հանդիսապետությամր Ն.Մ .Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պ ա տ ­րիարք և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի, Մ այր Տաճարում մատուցվեց Մ. Պատարագ։ Պ ա ­տարագիչն էր Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի տեսուչ Տ. Մահակ եպիսկոպոս Մաշալյանր։

Մրրազան Հա յրն արարողության ավարտին հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց՝ անդրա­դառնալով մեր ժողովրդի և Եկեղեցու կյանքում Ավարայրի ճակատամարտի նշանակութ֊ յանր և նրա քրիստոնեական րնկալմանր (տե՜ս էջ 18)։

Հա յ Առաքելական Եկեղեցու րնկալյալ ավանդության համաձայն՝ Մ. Վարդանանց տո­նր նաև Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի անվանակոչության օրն է։ Պատարագիչ Մահակ Մրրազանր հոգևորականների և ներկա րազում հավատացյալների անունից ջերմորեն շնորհավորեց Վեհափառ Հայրապետին այս առիթով՝ մաղթելով քաջառողջ կյանքի եր­կար օրեր և անսասան հովվապետական գավազան։ Մրրազան Հայրն ուրախությամր ար­ձանագրեց, որ Նորին Մրրության գահակալության օրոք յուրովի վերազարթոնք է ապրում Հա յ Եկեղեցին և Մ ա յր Աթոռ Մուրր էջմիածինր։

Այնուհետև Իջման Մուրր Մեղանի առջև կատարվեց Հայրապետական մաղթանք, որի րնթացքում ներկաներն աղոթեցին Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսության անսասանության և Վեհափառ Հայրապետի կենաց արևշատության համար։

Մ. Պատարագից հետո Գևորգյան Հոգևոր ճեմարանի հանդիսությունների դահլիճում տեղի ունեցավ Վարդանանց տոնին նվիրված հանդիսություն։ Տերունական աղոթքին, Հ Հ օրհներգին և ճեմարանի քայլերգին հաջորդեց ճեմարանի փոխտեսուչ Տ. Դավիթ ար եղա Քարամյանի րացման խոսքր։ Օրվա խորհրդի մասին րանախոսությամր հանդես եկավ ճե­մարանի հայ ժողովրդի պատմության դասախոս Ավետիս Հարությունյանր՝ անդրադառ­նալով հայ ժողովրդի պատմության րնթացքում Վարդանանց անպարտելի ոգու դրսևորումնե­ր ի

Հանդիսության վերջում ներկաներին իր հայրական պատգամն ու հորդորր փոխանցեց Ամենայն Հա յոց Հայրապետր։ Նորին Մրրությունր խոսեց Մ. Վարդանանց խորհրդի, հա­յոց ոգու անպարտելիության հաղթանակի մասին, որոնցով դարեր շարունակ ներշնչվել են

մեր նախնիներր՝ որպես ա զգ և ժողովուրդ։ Հա յոց Հայրապետր հորդորեց ամենքին Ավա­րայրի հերոսամարտի ոգեկոչումով, Վարդանանց նույն արիությամր դիմակայել րոլոր փորձություններին և վտանգներին, որոնք մեր ժամանակներում ծառացած են մեր ժողովր­դի առջև և սպառնում են մեր ազգային ինքնությանր, քրիստոնեական նկարագրին ու րա- րոյահոգերանական արժեհամակարգին։ Նորին Մրրությունր Հայրենիքի, հայոց հավատի և ժողովրդի պաշտպանության սրրազան գործում մեծապես կարևորեց եկեղեցականների առաքելությունր՝ քաջությամր և վճռականորեն դուրս գալ նոր մարտահրավերներին դեմ հանդիման։

Մ. Վարդանանց տոնին նվիրված շարականներով, ազգային երգերով և րա նա ստ եղ ծություններով հանդես եկան ճեմարանականներր։

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ԱՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

10

1 0 Ռ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 2 0 0 9

ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

0ԱՐՈԶԽՈՍԱԿԱՆՏ. ՀՈՎԱԿԻՄ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԻ ՔԱՐՈԶՐ՝

ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՏՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ ՏԵԱՌՆԸՆԴԱՌԱՋԻ ՏՈՆԻՆ ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ

Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ(14 փետրվարի 2009 թ.)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. Ամէն»

Սիրելի՜ հավատացյալ քույրեր և եղբայրներ, այսօր Տեառնընդառաջ է։ Մ ենք սկսեցինք

տոնել այն երեկ՝ երեկոյան ժամերգության ժամանակ։ Կատարեցինք նախատոնակ, ապա

սաղմոսների և հոգևոր երգերի երգեցողությամբ Ավետարանի ընթերցմամբ կատարեցինք

Անդաստանի արարողություն՝ աշխարհի չորս ծագերի օրհնության արարողություն և ապա

լույսի արարողություն։

Տեառնընդառաջը մեծ շուքով է տոնում նաև մեր ժողովուրդը։ Բազմաթիվ ծեսեր, տո­

նախմբություններ, արարողություններ են կապված Տեառնընդառաջի հետ, որը նշում են

հատկապես այն ընտանիքները, որտեղ կան նորապսակ զույգեր։ Այս ավանդույթը, որ մենք կատարում ենք ամեն տարի փետրվարի 13-ի երեկոյան և փետրվարի 14-ի այս Սուրբ

և Անմահ Պատարագի մատուցմամբ, հիմնված է Ղուկասի Ավետարանի այն վկայության

վրա, որ երբ մեր Տերը քառասնօրյա էր, երբ Նրա ծնողները, համաձայն Հին Ուխտի ավան­

դության, բերում են ընծայաբերելու Հին Կտակարանի տաճարին։ Այդժամ նրան է մոտե­

նում Սիմեոն անունով մի ծերունի՝ իմաստուն և հոգևոր կյանքով ապրող մի անձ, որը Ս. Հո­

գու առաջնորդությամբ եկել էր եկեղեցի, և նա գրկում է Աստծուն՝ մանուկ Հիսուսին, գոհութ­

յուն է մատուցում Աստծուն և ասում. «Ո՜վ Տեր, խաղաղությամբ արձակիր Ք ո ծառային,

ըստ Ք ո խոսքի, որովհետև աչքերս տեսան փրկությունը Ք ո »։

Սիրելինե՜ր, Սիմեոն ծերունին արժանի դարձավ Աստծո խոստումին, այն խոստումին, ո

րին ձգտում էին, որի համար փափագում էին, որի համար ապրում և պայքարում էին Հին

Կտակարանի բոլոր արդարները, թագավորները, մարգարեները, դատավորները։ Նրանք

բոլորն ապրեցին և մահացան, սակայն չտեսան Աստծո խոստումի իրականացումը, որը

տեսավ Սիմեոն ծերունին։ Թ ե ինչո՞ւ միայն Սիմեոն ծերունին արժանի դարձավ Աստծո

ընտրյալ ժողովրդի մեջ տեսնելու այս խոստումի իրականացումը, շատ տեղեկություններ

չկան Ավետարանում, որ ասենք, սակայն մեկ ճշմարտություն հստակ է, որ յուրաքանչյուրն

իր կյանքում կոչված է հանդիպելու Աստծուն, և որպեսզի հանդիպենք Աստծուն, ամենքս

կոչված ենք ապրելու Աստծո պատվիրանների համաձայն և սրբությամբ։ Մեր կյանքը, որ

լի է շատ հաճույքներով, հաճախ դժվարություններ է ստեղծում մեզ, որպեսզի ապրենք

Աստծո պատվիրանների համաձայն և ապրենք մեր կյանքը սրբությամբ, սակայն եկեղեցու

Սուրբ հայրեը սովորեցնում են. «Եթե չձգտենք սրբության և եթե չձգտենք մեր կյանքն Աստ­

ծո պատվիրանների համաձայն ապրելու, ապա չենք հանդիպի Աստծուն»։

11

Իսկ եթե Աստծուն չհանդիպենք, ապա մեր կյանքում կլինի հուսալքություն, հուսահա­

տություն, կլինի հոգու սով, ինչպես բանաստեղծն է ասում, կլինի տրտմություն և բազում

դժվարություններ ու փորձություններ։ Օգոստինոս Երանելին իր «Խոստովանության» մեջ

գրում է. «Ո՜վ Տեր, Դու ես ստեղծել ինձ Ք ե զ համար, և իմ սիրտը չի հանգստանա, մինչև

չգտնեմ Ք ե զ » ։

Սիրելինե՜ր, կյանքում չկա ավելի մեծ պարգև, քան Աստծուն գտնելն է, Աստծո հետ

հանդիպելն է։ Աստծո հետ հանդիպումը նման է այն գանձին՝ Ավետարանական առակի, որ

մարդ պետք է իր ամբողջ ունեցվածքը վաճառի և ա յդ գանձը գնի։ Ո՜չ հարստությունը, ո՜չ

փառքը, ո՜չ իշխանությունը չեն կարող համեմատվել այն մեծ պարգևի հետ, որ մենք ձեռք

ենք բերում Աստծո հետ հանդիպման ժամանակ։ Աստծո հետ հանդիպելուց հետո, Հիսուս

մանուկին գրկելուց հետո Սիմեոն ծերունին մահացավ։ Ն ա գիտակցում էր, որ ինքը գնում է

մեռնելու, սակայն նա մահը տրտմությամբ չընդունեց, ա յլ այն ընդունեց ուրախությամբ, ո­

րովհետև գիտակցում էր, որ իրեն հավիտենականությունն է սպասում, իրեն հավիտենա­

կան կյանք է սպասում։

Սիրելիներ, Աստծո հետ հանդիպելը ամենամեծ պարգևն է մեզ համար, որը բերում է

հավիտենական կյանք և երջանկություն։

Տեառնընդառաջը յուրաքանչյուրիս համար Տիրոջ հետ անձնական հանդիպում ունենա­

լու տոնն է։ ճանապարհները բազում են, որ մեզ առաջնորդում են Տիրոջը հանդիպելու։

Մենք կարող ենք Տիրոջը հանդիպել, երբ բարեգործություն ենք կատարում, երբ խնամում

ենք աղքատներին, հոգ ենք տանում նրանց կամ հիվանդների մասին կամ այցելում ենք մե­

ծահասակներին, մեր օգնությունն ենք ցուցաբերում որբերին, սակայն Տեառնընդառաջը սո­

վորեցնում է, որ եթե այս ամենը բերում են մեզ հավատքի և ցույց են տալիս Տիրոջ հանդի­

պումը, ապա Տիրոջ հետ իրական և ճշմարիտ հանդիպումը տեղի է ունենում եկեղեցում, տեղի է ունենում տաճարում, երբ լսում ենք Ս. Դիրքը; Օրինակի համար ձեզ նրանք, ովքեր

ծանոթ են Ս. Անտոն Մ եծի վարքին, ապա տեղյակ են, որ Ս. Դիրք ընթերցելիս նա լսում էր

Աստծո ձայնը, որ իրեն ասում է, եթե ցանկանում ես ժառանգել Աստծո արքայությունը, ա ­

պա վաճառիր այն ամենը, ինչ որ ունես և գանձեր կունենաս երկնքում և ա յդ ամենը տուր

աղքատներին ու հետևիր Ինձ։

Սիրելինե՜ր, երեկ երեկոյան կատարվեց լույսի արարողություն. մենք խորանին դրված

ճրագից լույս վառեցինք և ա յդ լույսը բոլորս տարանք մեր բնակարանները։ Տարին մի քա ­

նի առիթներով կրկնում ենք այս արարողությունը։ Սա կրկնում ենք Ս. Ծննդյան ճրագա­

լույցին, սա կատարում ենք Տեառնընդառաջի երեկոյան, սա կատարում ենք Զատկական

ճրագալույցին։ Լույսը, որ մենք տանում ենք մեզ հետ, խորհրդանշում է Քրիստոսին, և լույ­

սի վառելը եկեղեցում հանդիպում է Տիրոջ հետ, տանելով լույսը՝ մեզ հետ տանում ենք

Քրիստոսի ջերմությունը մեր բնակարանները, տանում մենք մեզ հետ այն լույսը մեր բնա­

կարանները, որը երբեք չի խավարում։Այս օրը Տեառնընդառաջ է, կարևոր է երիտասարդ զույգերի համար, երիտասարդ ըն­

տանիքների համար և այն մեծ դաստիարակչական նշանակություն ունի։ Եվ պատահա­

կան չէ, որ Հա յ Առաքելական Ս. Եկեղեցին այս օրը հռչակել է երիտասարդ զույգերի օրհ­

նության օր։ Ինչպես Աստվածածնի ծնողներն էին, ինչպես Հիսուս մանուկի ծնողներն էին,

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 11

12

1 2 Ռ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 2 0 0 9

ինչպես Հին և Նոր Կտակարանի բոլոր արդար ընտանիքներն էին, որոնք ապրում էին

սրբությամբ, որոնք ամուր ընտանիք էին կառուցում, որտեղ բարեպաշտ զավակներ էին մե­

ծանում, այնպես էլ այս տոնի պատգամն է երիտասարդ ընտանիքներին, որպեսզի ամուր

ընտանիքներ կազմվեն նրանց ընտանիքների նմանողությամբ, որը դառնա մի ամուր եկե­

ղեցի, որը դառնա նաև հանդիպման վայր, որտեղ իրենց զավակները կարող են մեծանալ

առաքինի կյանքով։

Սիրելինե՜ր, մենք, որպես ժողովուրդ, շատ հաճախ տոնում ենք ավանդություններ՝ ա ­

ռանց անդրադառնալու դրանց իրական իմաստին, դրանց նշանակությանը, որոնք խոր

քրիստոնեական արմատներ ունեն։ Դրանցից մեկը հենց Տեառնընդառաջն է։ Եբր մենք

խարույկներ ենք վառում, երբ մեծ տոնախմբություններ ենք կատարում և շնորհավորում

ենք միմյանց, հատկապես նորապսակներին առանց եկեղեցի գալու, դա ոչինչ է, դա ամ­

բողջական կլինի և ա յդ ավանդությունը կհարստանա, երբ որ ա յդ տոնակատարությունից

հետո յուրաքանչյուր զույգ, յուրաքանչյուր նորապսակ ընտանիք գա եկեղեցի իր ուխտը

կնքի Աստծո հետ և հավատարիմ լինի, որ պիտի ծառայեն միմյանց այն ձևով, ինչպես

Քրիստոս ծառայում է Եկեղեցու համար և Եկեղեցին ծառայում է Քրիստոսի համար, որ­

պեսզի ա յդ ընտանիքները ամուր լինեն, ինչպես Եկեղեցին և որտեղ զավակները մեծանան առաքինի վարքով՝ փառավորելով մեր Տիրոջ անունը այժմ և հավիտյանս հավիտենից. Ա­

մեն։

13

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 13

Տ. ԳԱՎԻԹ ԱԲԵՂԱ ՔԱՐԱՄ0ԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ՝ ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՏՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ(15 փետրվարի 2009 թ.)

«Եթե մեկը ծարավ է, թող Ինձ մոտ գա - խմի։ Ով Ինձ հավատում է, նրա հերսից կեն­դանի ջրերի գետեր պիտի բխեն»։

(Հովհ. է 37)

Միրելի հավատացյալ քույրեր ու եղբայրներ, օրվա խորհրդածության համար վերցված այս խոսքերը մեր հավատքի գեղեցիկ ու խտացած պատկերներից մեկն են։ Հիսուս Քրիս­տոս Ինքը Հա յր Աստծո մարդացած պատկերը լինելով՝ մեզ հետ խոսում է մեր կյանքից առնված բնորոշ պատկերներով, որպեսզի մեր մտքի տկարության պատճառով անհաղորդ չմնանք Նրա բերած նոր կյանքին։ Եվ ահա Տերն այսօր ներկայանում է որպես կենաց ջուր։ Մենք բոլորս էլ առանց երկմտելու կարող ենք հաստատել, որ առանց ջրի պիտի դժվա– րությամբ ապրեինք նույնիսկ մեկ օր, ուրեմն բոլորս էլ հասկանում ենք, թե այսպես կամե­նում է մեզ ասել, որ առանց Աստծո մարդ չի կարող ապրել նույնիսկ մեկ օր։ Մակայն փոր­ձենք խորհրդածել այս խոսքերի մասին։ Հպանցիկ մի ակնարկով կարող ենք տեսնել, որ ջուրը հիշատակվում է Մ. Գրքի առաջին իսկ տողերում. «Եւ Հոգի Աստուծոյ շրջէր ի վերա ջուրց» (Եվ Աստծո հոգին շրջում էր ջրերի վրա) (Ծննդ. Ա 2)։ Չկամենալով մանրամասնո­րեն ներկայացնել ջրի մասին Աստվածաշունչ մատյանում եղած բոլոր հիշատակումներն ու դրվագները՝ պարզապես ասենք, որ ջուրը կենդանական ու բուսական աշխարհի բաղադ­րիչներից մեծագույնն ու կարևորագույնն է, սակայն որպեսզի ավելի լավ հասկանանք մեր Տիրոջ վերը հիշված խոսքերը, պիտի նայենք, թե ինչ կարևորություն և նշանակություն ու­ներ ջուրը հրեաների կյանքում, որովհետև Հիսուս խոսում էր մի միջավայրում, ուր ապրում էին հրեաներ և նրանց կյանքից վերցված պատկերներով պետք է խոսեր նրանց հետ։ Հին Կտակարանի տարբեր գրքերի էջերում տեսնում ենք, որ ջուրը ամենաարժեքավոր բանն էր անապատային երկրի բնակիչների համար։ Գիտենք, որ հիմնականում անասնապահութ­յամբ զբաղվող ժողովրդի համար, ինչպիսին հրեաներն էին, ամենաէականը խմելու ջուր հայթայթելն էր թե՜ իրենց և թե՜ իրենց հոտերի համար։ Այդ իսկ պատճառով մշտապես բնակություն էին հաստատում ջրհորների շուրջ։ Մ եզ հայտնի են նաև Իսրայելի նախահայ- րերի կողմից փորված բազմաթիվ ջրհորների մասին պատմող դեպքեր։ Մրանից զատ ջու­րը շատ կարևոր էր լվացումների համար, հատկապես անապատային փոշու մեջ ապրող մարդկանց պարագայում։ Շատ տարածված էր հատկապես ոտքերի և ձեռքերի լվացումը, որ հետագայում ստացավ նաև ծիսական իմաստ։ Եվ բոլորը նախքան տաճար մտնելը պետք է պարտադիր կերպով լվացվեին բակում տեղադրված լվացարանների մեջ՝ ի նշան իրենց մեղքերի մաքրման։ Ասվածի մեջ ակնհայտ են դառնում ջրի երկու կարևորագույն հատկություններ՝ կյանք՝ կենդանություն, և մաքրություն։

14

Այս փոքրիկ անդրադարձը մտքում ունենալով, սիրելի՜ հավատացյալներ, փորձենք քա յլ

առ քա յլ հասկանալ Հիսուս Քրիստոսի նշված խոսքերի իմաստը։ Հիսուս նախ ասում է. «Ե ­

թէ ոք ծարաւի իցէ» (Եթե մեկը ծարավ է), ուրեմն Քրիստոսին մոտենալու նախապայմանը

ծարավի՝ հոգու ծարավի զգացումն է։ Ինչպես սաղմոսերգուն է ասում. «Որպէս փափագէ

եղջերու յաղբերս ջուրց, այնպէս փափագէ անձն իմ առ Ք եզ , Աստուած» (Ծարավ է իմ ան­

ձը առ Ք ե զ , Աստված հզոր և կենդանի, ինչպես եղջերուն ջրի ակունքներին է փափագում,

այնպես էլ իմ հոգին Ք ե զ է փափագում, ով Աստված) (հմմտ. Մաղմ. ԽԱ 2)։

«Հոգիս ծարավ է Ք եզ , Աստված հզոր և կենդանի»։ Ծարավի զգացում ունեցող հոգին

անպայման պետք է հագեցում փնտրի, իսկ այն միայն Քրիստոս է տալիս։ Այդ իսկ պատ­

ճառով էլ հոգու ծարավ ունեցող մարդկանց դեպի Իրեն է Տերը կանչում. «Եկեսցէ առ Իս եւ

արբցէ». (Թ ող Ինձ մոտ գա և խմի)։ Աստծո հետ մեր առաջին հանդիպումը, սիրելինե՜ր, մկրտության ավազանն է, որի ջրով մաքրագործված ու կենաց ջուրն ըմպած՝ վերածնվում

ենք հոգով, սակայն դրանով էլ չի սահմանափակվում վերածնյալ մեր հոգու կյանքը։ Հիսուս

շարունակում է Իր խոսքը. «Որ հաւատա Յիս՝ ով հավատում է Ինձ»։ Մա նշանակում է, որ

մկրտությամբ վերածնվածներս պետք է ապրենք մեր նոր կյանքը՝ հավատքի կյանքը։ Այ­

սինքն չսահմանափակվենք միայն մեր անձնական նեղ հարաբերությամբ Աստծո հետ, այլ

Աստծուց մեզ տրվածը բաժանել մեր նմանի հետ՝ դրանով իսկ Մ. Հոգու գործակիցը դառնա­

լով։ Հենց դա նկատի ունի Տերը, երբ ասում է. «Գ ետ ք յորովայնէ նորա բխեսցեն ջրոց կեն­

դանութեան» (Նրա ներսից կենդանի ջրերի գետեր պիտի բխեն)։Այս ամենը հստակ կերպով մեզ ցույց է տալիս, որ մեր հոգիները ծարավի են Աստծուն և

որ մեկ անգամ կենաց ջուրն ըմպած մարդն այլևս ինքն է դառնում ա յդ ջրի մատռվակը։

Մակայն նայում ենք մեր կյանքին, տեսնում ենք, որ ամեն ինչ այդպես գեղեցիկ ու կատար­

յա լ չէ։ Մեզանից շատերը թեև մկրտությամբ ըմպել են կենդանի ջրի աղբյուրից ու վերածնվել,

սակայն անտարբերությամբ կամ էլ հավատի տկարության պատճառով թողել են, որ ջուրը

մեր հոգիներում լճանա։ Շատերիս հոգում էլ գուցե ճահիճ է արդեն, որովհետև Աստված

ինքն է դադարել այն ոռոգելուց, իսկ գո՞ւցե այստեղ կան նաև մարդիկ, որոնց հոգին երբեք

էլ ջուր չի տեսել։ Եթե նայելով այսօր զգանք, որ այս խոսքերն ինչ-որ չափով մեզ համար են

ասված, սրտի ցավով ու ափսոսանքով պիտի ընդունենք, որ մինչև հիմա ցամաք կյանքով

ենք ապրել։ Չէ՞ որ հոգին կենդանի է միայն այն ժամանակ, երբ մշտապես հաղորդության

մեջ է Աստծո հետ, այսինքն, երբ սնվում է կենդանի ջրի ակունքից, որ է՝ Քրիստոս Ինքը։ Եվ

թույլ է տալիս նաև, որ Իր հոգին ա յդ ջրի համար առու ու գետ դառնա։ Մա նշանակում է՝

ներծծվել ու հագենալ ա յդ ջրով և այն փոխանցել նաև մյուսներին։ Այդ դեպքում միայն մեր

հոգին կվերածվի ծաղկյալ դրախտի՝ նման ջրառատ այն առվակին, որի ափերը մշտապես

կանաչությամբ ու ծաղկունքով են պատված։

Միրելիներ, այս խորհրդածությամբ եկեք խոնարհ հայացքով նայենք մեր հոգիների

խորքը. արդյոք այնտեղ հոսո՞ւմ է կենաց ջուրը։ Եթե ոչ, ապա չհապաղենք, քանզի մեզ հա­

մար է հնչում Տիրոջ քաղցր ձայնը. «Որ ծարաւի իցէ, եկեսցէ եւ որ ոք կամի առնուլ զջուրն

կենաց ձրի». «Ո վ ծարավ է թող գա, նաև ով ուզում է առնել կենաց ջուրը ձրի»։

Շնորհք, սէր Տեաոն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եղիցի ընդ մեզ եւ ընդ ամենե– սեանս. Ամէն։

14 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

15

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 15

Տ. ԱՐՍԵՆ ՔԱՀԱՆԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ0ԱՆԻ ՔԱՐՈԶՐ՝ ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՏՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

Ս. ՂԵՎՈՆԴՅԱՆՑ ՏՈՆԻՆ ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ(17 փետրվարի 2009 թ.)

«Ինչպես Իմ Հայրն Ինձ ուղարկեց, Ես էլ Ձեզ եմ ուղարկում»

(Մտթ. ԻԲ 18)։

Վեհափառ Տեր, Գերաշնորհ, Հոգեշնորհ, Արժանապատիվ հայրեր և սիրելի հայորդիք։

Այսօր Հայաստանյայց Առաքելական Մ. Եկեղեցին տոնում է Մ. Ղևոնդ Երեցի և իր հետ

մարտիրոսացած սրբերի տոնը։ Տոն, որ դարեր շարունակ ոգևորել ու ոգևորելու է մի ժո­

ղովրդի, որն իր 1700-ամյա քրիստոնյա վիճակում հանուն հավատի և հայրենիքի պատե–

րագմաբեմ է եղել, նվաճվել է, քանդվել, ավերվել, կորցրել պետականությունը, բա յց որպես

քրիստոնյա երկիր՝ պահել է իր ոգին, իր հավատքը և լավատեսությունը դեպի ապագան։

Եվ մենք էլ, լինելով ապագայի մի մասնիկ, այսօր շարունակում ենք մեր նախահայրերի կի­

սատ թողած գործերը, ունենալով Մ. Ղևոնդ Երեցի ոգին՝ ցանկանում ենք մեգ վստահված

հովվությունը ապաշխարությամբ առաջնորդել դեպի Եկեղեցի, Եկեղեցով էլ փրկության։

Եթե ավետարանական քարոգչության համար հարկ էր, որ Քրիստոս Իր Հորից՝ Ամենա­

կարող Աստծուց, ուղարկվեր, առավել ևս պետք էր, որ նույն առաքելությունը շարունակողը

Քրիստոսից ուղարկված լիներ, ինչպես Պողոս առաքյալն էր վկայում՝ ասելով. «Ե վ որևէ

մեկը ոչ թե ինքն իրենից է առնում այս պատիվը, ա յլ առնում է նա, ով Աստծուց է կանչված»

(Եբր. Ե 4)։ Այս է Ղևոնդ Երեցի առաջնորդվելու սկգբունքը, և Ղևոնդ Երեցը եղավ սկիգբ

կառուցվելիք Եկեղեցու։Շինարարները, երբ որ մի շենք են կառուցում, առաջին հերթին շենքի ամրության մասին

են մտածում, որի վրա էլ պիտի վեր խոյանա կառուցվելիքը։ Փնտրում են այնպիսի մի հիմ­

նաքար, որի վրա հիմնվի ամբողջ շինությունը։

Հա յ ժողովուրդը, երկնքից ստանալով Միածնի իջման տեսիլքը, քրիստոնեությունը պե­

տականորեն կրոն ընդունելուց դար ու կես հետո, որպես միս ու արյուն, մարմին ու հոգի,

Ղևոնդյանց մարտիրոսների միջոցով վերջնականապես դարձավ մեկ մարմին։

«Ինչպես Իմ Հա յրն Ինձ ուղարկեց, Ես էլ ձեգ եմ ուղարկում» ավետարանական այս

պատգամը Ղևոնդ Երեցի համար գուտ խոսքեր կամ պատգամ չէին, ա յլ պատգամը կյան­

քի կոչելու և դրանով ապրելու սկգբունք։ Հոգևոր ու աշխարհիկ շինության հիմնաքար եղավ

Ղևոնդ Երեցը և որը միացրեց աշխարհիկն ու հոգևորը՝ շաղախ օգտագործելով ժողովրդին,

իսկ ամրությունը կախված է ժողովրդի միասնականությունից, որի նման ամուր շաղախ եր­

բեք ոչ մի ժողովուրդ չի տեսել։

16

Եթե շինության հիմքը ամուր եղավ, ո՜չ անձրևները, ո՜չ քամիները և ո՜չ էլ ջրհեղները չեն

կարող վնասել շինությանը։ Եվ այսպիսի ամուր ու անսասան հիմքերի վրա սկսվեց կա­

ռուցվել Հայաստանյայց Եկեղեցին, որի մի մասնիկն ու քարն է ամեն մի հոգևորական։ Երբ

որ քարերի մի շարք է դրվում, առաջինը դրվում է անկյունաքարը, որից և որի իշխանությու­

նից սկիգբ են առնում մյուս քարերը։ Քարերի ամեն մի շարք մի թեմ է, անկյունաքարը հան­

դիսանում է վիճակի առաջնորդը, իսկ մյուս քահանաները՝ առաջնորդի իշխանության ներ­

քո թեմից ներս սպասավորող հոգևորականները, իսկ խորհրդի միացնողը համարվում է

շաղախը՝ ժողովուրդը, որի նման ամրություն, ինչպես ասացինք, ոչ մի ժողովուրդ չի ունեցել

և չի տեսել։ Եվ այսպես, ամեն մի շարք, հանդիսանալով մի թեմ, կառուցել է ագգային Եկեղե­

ցին։

Պատերը կառուցելուց հետո թեպետ և ամուր ու հաստատուն է կանգնած ագգային ու

հոգևոր Եկեղեցին, սակայն նմանվում է մի մարմնի, որ գլուխ չունի։ Հա յ հոգևոր ճարտա­

րապետության մեջ տեսնում ենք, որ ամեն մի եկեղեցի ունի գմբեթ, որը և խորհրդով հան­

դիսանում է գլուխը, այսինքն՝ Հայրապետական Աթոռն իր գահակալով, իսկ այս ամենի

թագն ու պսակը համարվում է ամենահաղթ խաչը, որը մեր Տեր և փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի

խորհուրդն ունի։

Եվ այսպես, Ղևոնդ Երեցով կառուցվեց ագգային Եկեղեցին։ Հոգևորը հարավ, աշխար­

հիկը հյուսիս չգնացին, ա յլ միացան՝ դառնալով ամուր կառույց, որը հաստատուն կանգնած

է ու կանգուն էլ կմնա։

Ամեն մի քար իր շարքի մեջ ունի հարևան քարեր և կարևոր է, որ ա յդ քարերը, այսինքն՝

հարևան հովվությունները ամուր լինեն, որովհետև ա յդ ամրության կարիքը ունեն և առաջ­

նորդները և գահակալ հայրապետը։ Աստված մի՜ արասցե, եթե մի քանի քարեր սկսեն երե­րալ, ապա ա յդ պատը կդատապարտվի փլուգման, որը և մեծ կորուստներ առաջ կբերի։

Տեսնում ենք, թե ինչպես են շինության քարերը դրսից շփվում քամու, անձրևի և արևի

հետ, այդպես էլ հոգևորականը իր հովվական ծառայության մեջ շփվում է ամեն տեսակի ե­

րևույթների հետ, բայց և պիտի շարունակի իր ծառայությունը, քանի որ Տիրոջ լուծը թեթև է

իր ծառայության մեջ։ Ղևոնդ Երեցն էլ էր այսպես շարժվում։ Ինքն էլ շփվեց օտար ուժերի

հետ, իր գերության մեջ շփվեց-խոսեց կրակապաշտ մոգերի հետ, սակայն ամեն ինչից ան­

կախ ինքն իր հավատքը հաստատուն պահեց, մնաց իր սկգբունքներին հավատարիմ և գի­

տակցելով մահվան սպառնալիքը, այնուամենայնիվ, չուրացավ իր հավատքը, որ պիտի լի­

ներ որպես անկյունաքար։ Ավետարանական այսպիսի մի հատված կա «Եթե ցորենի հա­

տիկը հողի մեջ ընկնելով չմեռնի՝ ինքը միայն հատիկը կմնա, բայց եթե մեռնի՝ բագում արդ­

յունքներ կտա» (Հովհ. ԺԲ. 24)։ Այսպես և Ղևոնդ Երեցը գիտակցելով, որ պիտի լինի այդ

հատիկը, որ սերմանվելու է հողում, ու դրանից պիտի ծլարձակեն մեծ գործեր՝ մեկին երե­

սուն, մեկին վաթսուն, մեկին հարյուր։ Եվ եղավ. արտը մեծ էր և արտից բուսնած ամեն մի

հատիկ այսօր կառուցում է իր եկեղեցին։

Ո՞վ է քահանան։

Եկեղեցու պաշտոնյա և ամեն բանից առաջ Աստծո ծառա։ Նույն ինքը եկեղեցու հիմ­

նադրի՝ Հիսուս Քրիստոսի առաքելության, այսինքն՝ մարդկության փրկության նվիրված,

ձեռնադրությամբ Մ. Հոգու շնորհն ստացած, ուխտ կատարած և առ ա յդ հատուկ պ ա տ ա ս

16 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

17

2 0 0 9 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն Ռ 1 7

խանատվություններ ստացած անձ է։ Ոչ միայն կոչված է, ավելին, ընտրված է եկեղեցու իշ­

խանության կողմից, այնպես, ինչպես որ քարն է մինչև շարվելը՝ տեղադրվելը ընտրվում,

տաշվում, հղկվում և նոր տեղադրվում շարքի մեջ։

Ինքնակամ որոշումով, ինքնանշանակյալ հանգամանքով, ինքնադատ վճիռով, ինքնա­

տու պարտականություններով հատկանշված անձ չէ քահանան, ա յլ Քրիստոսի խորհրդա­

կան մարմինը եղող եկեղեցու գինվորյալ անհատն է, ինչպես Պողոս առաքյալն է ասում.

«Ե վ որևէ մեկը ոչ թե ինքն իրենից է առնում այս պատիվը, ա յլ առնում է նա, ով Աստծուց է

կանչված»։

«Ինչպես որ Հայրն Ինձ ուղարկեց, Ես էլ ձեգ եմ ուղարկում...»։ Որդին Հորից առաքվե­

լով՝ որպես խաչ հաստատվեց գմբեթի վրա, որը Հայրապետական Աթոռն է, նույն սկգբուն

քով գմբեթը հաստատվեց որմերի վրա, որը թեմակալ առաջնորդություններն են իրենց թե-

մերից ներս սպասավորող քահանաներով, և այս հոգևոր ու ագգային շինության հիմքը ե­

ղավ Ղևոնդ Երեցը։ Վերից վար հենվելով, վարից վեր օրհնություն ստանալով՝ կառուցվեց

Հայաստանյայց Առաքելական Մուրբ Եկեղեցին, որը, իր մեջ առնելով մի ժողովուրդ, պա­

հեց ու դեռ պահպանելու է։

Ղևոնդ Երեցի վարքը, նվիրվածությունն ու հայրենասիրությունը յուրաքանչյուրիս հա­

մար վառ օրինակ պիտի լինի։ Խնդրենք Ղևոնդ Երեցի բարեխոսությունը, որպեսգի մեգ

վստահված համայնքներն իրապես առաջնորդենք դեպի աստվածպաշտություն, դեպի Ե ­

կեղեցի և դեպի փրկություն, որպեսգի մեր կյանքի վերջում, երբ հանդիպենք Աստծուն,

նրանից լսենք քրիստոսավանդ հետևյալ խոսքերը. «Ապրե՜ս, բարի և հավատարիմ ծառա,

որովհետև ա յդ քչի մեջ հավատարիմ եղար, շատի վրա կկարգեմ քեգ, մտիր քո Տիրոջ ու­

րախության մեջ» (Մտթ. ԻԵ 21)։

18

18 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

Տ. ՍԱՀԱԿ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՇԱԼՅԱՆԻ ՔԱՐՈԶԸ՝ ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՏՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

Ս. ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ ՏՈՆԻՆ ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ(19 փետրվարի 2009 թ.)

Անվամբ Հոր և Որդվոյ և Հոգվույն Մրբոյ. Ամեն։

«Երանի՜ անոնց, որոնք կհալածվին ար­դարության համար, որովհետ– անոնց պիտի ըլլա երկնքի արքայությունը»։

(Մտթ. Ե 10)

Միրելի հավատացյալներ, երբ որ Ավետարանը կկարդանք մենք, հոն կնշմարենք հա­

կադարձված տրամաբանություն մը, որ կուզե մեզմե այս աշխարհին տարբեր աչքերով նա­

յի լ և դիտել։ Մեր Տերը կըսե. «Ան որ մեծնալ կուզե, պետք է փոքրանա։ Շատ վերջիններ ա–

ռաջիններ պիտի ըլլան, շատ առաջիններ՝ վերջին պիտի ըլլան»։Եթե դուք կուզեք Աստծո արքայություն մտնել, պետք է դառնաք և մանուկներու պես ըլ­

լաք։ Կըսե՝ երանի աղքատներուն, երանի սգավորներուն և կըսե՝ շատ մը պոռնիկներ ավելի

առաջ կմտնեն Աստծո արքայություն, քան փարիսեցիները։ Եվ մենք կդժվարանանք այս

հակադարձված տրամաբանությունը հասկնալու, որովհետև այս տրամաբանությունը կու­

զե, որ մենք դավաճանինք մեր աչքերուն. զոր օրինակ մեր աչքերը չըսեն՝ երանի աղքատնե­

րուն, ա յլ կըսեն՝ երանի հարուստներուն, մեր աչքերը չըսեն՝ երանի սգավորներուն, ճիշտ

հակառակն է, մեր աչքերը կըսեն՝ երանի խնդացողներուն, մեր աչքերը կըսեն՝ փառավոր են

անոնք, որոնք մեծ են և սպասավորություն կընդունին, քան թե նրանք, որ կը սպասարկեն

ուրիշներուն։

Ի՞նչ պետք է ընել, որպեսզի հասկնալ Ավետարանի այս տրամաբանությունը։ Նա յեցեք

Ավետարանը՝ Տեր Հիսուս Քրիստոսի կյանքի համառոտակի ամփոփումն է, և հոն մենք

կտեսնենք այս հակադարձված տրամաբանության մարմնացումը։ Հրեա ժողովուրդը

կսպասեր, որ Մեսիան ծնվեր։ Անիկա պիտի ըլլար Իսրայելի փրկիչը, և ի վերջո կծնի Մ ե­

սիան, բայց ու՞ր՝ ախոռի մեջ, մսուրի մեջ։ Ան, որ պիտի փրկեր, նոր թագավոր պիտի ըլլար,

բայց Հերովդես թագավորի առջևէ կփախչի և հետո երեսուն տարիներ ամբողջ՝ ոչ մեկ լուր

չկա այս Մեսիայեն։ Ի՞նչ կընե, ատաղձագորձությամբ կզբաղի և հետո երեք տարի կքա րո

զե, հետո կբռնեն խաչ կհանեն՝ ձեռքերեն և ոտքերեն կգամեն փայտին վրա։ Եվ մենք կը­

սենք, որ այս մարդը, որ ինք զինք չփրկեց խաչեն, ա՞յդ է փրկիչը։

Տարօրինակ, տարօրինակ, որովհետև մեք կուզենք առաջնորդվիլ մեր աչքերով։ Իսկ Մ.

Գիրքը կըսե, որ դուք պետք է ականջներով առաջնորդվիք, որովհետև հավատքի օրգանը

աչքը չէ՝ ականջն է։ Անոր համար մեր Տեր Հիսուսը շատ մը խոսքերեն հետո կկանգներ և

19

կըսեր. «Ո վ որ ականջ ունի, թող ան լսե»։ Աստված մեզի կհայտնե Մ. Գրքի մեջ։ Ի վերջո Տեր Հիսուս Քրիստոսի միջոցով մեզ կհայտնե, որ պետք չէ առաջնորդվիլ մեր տեսածին ու

անմիջականին հետ, պետք է ականջ տանք՝՝ Աստված ինչ կըսե, տիեզերքի Արարիչը, ամեն

ինչի դատավորը և տնօրինողը՝ Ան ի՞նչ գաղափար ունի մեր կյանքի մասին, լսենք անիկա և

ան կըսե՝ երանի աղքատներուն, երանի սգավորներուն, երանի հալածվողներուն, երանի ա­

նոնց, որոնք կծառայեն, երանի անոնց, որոնք ցորենի հատիկը կդառնան և կինան գետնին

և այդպես երբ որ մենք նայինք Տեր Հիսուսին ծնունդին ախոռի մեջ ծնած, տիեզերքի, աշ­

խարհի մեծագույն ծնունդն է Անկիա ։ Երկու ամիս մենք կտոնենք ա յդ սքանչելի ծնունդը,

որ անասուններու մեջ կծնի Աստված։ Եվ խաչին վրա գամված, ինքզինք չփրկած Մեսիա­

յին կնայինք մենք և կըսենք, որ հաղթեց հոն, մահվան հաղթեց, եսասիրությանը հաղթեց,

մեր աշխարհի բոլոր մեղքերուն հաղթեց, սատանային հաղթեց։

Պ ետ ք էր որ այս նախամուտը ընեի, որպեսզի հասկնայինք, թե այսօր մենք ինչ կտո­

նենք. Մրբոց Վարդանաց տոնը։ Մ ենք այսօր մեր պարտությունը կտոնենք, 451 թվականին

հայկական բանակը հսկա պարսիկ բանակին առջև պարտված է, 1036 նահատակներ

տված է և 1550 տարիէն ավելի ահա՜ կտոնենք այս պարտությունը. տարօրինա՜կ։ Չեք

կրնար հասկնալ, եթե քրիստոնյա չէք, չեք կարող հասկանալ, եթե հայ չեք։ Պ ետ ք է հասկ­

նալ Տեր Հիսուսի խաչելության խորհուրդը և պետք է հասկնալ, մի քիչ իմանալ հայոց ար­

յունոտ պատմությունը։ Եվ այն ատեն մենք Ավարայրի պատերազմին կնայինք, հոն մեր

պատմության ամենեն խորհրդավոր պարտությունը կդիտենք և կըսենք, որ մեր ա զգի ամե-

նեն փառավոր էջերեն մեկը ապրվեցավ այս պարտության մեջ, որովհետև խաչը պար­

տություն չէ ընդմիշտ, խաչը հաղթանակ է և անիկա հարությամբ կպսակվի ի վերջո։ Ավա-

րայրը պարտություն չէ, անիկա հաղթանակ է, որովհետև ամբողջ մի ա զգի հարությամբ

կվերջանա։

Երբ որ մենք, սիրելինե՜ր, կնայինք մեր կյանքին, այս գաղափարով մեծ մխիթարանք

կրնանք գտնել, որովհետև մենք ալ շատ հաջողած մարդիկ չենք հաճախ և պարտություն

ներ չեն պակսիր մեր անձնական կյանքի մեջ, կրնանք լալ, կրնանք ողբալ, բա յց մեկ հար­

ցում պետք է ընենք։ Ավետարանին մեջ և կամ Վարդանանցը ինչպե՞ս պարտութենեն հաղ­

թանակի կվերածվի, կվերածվի, որովհետև անոր մեջ Աստված կա, որովհետև անոր մեջ

արդարություն կա։ Երբ որ Աստված ձեր կողմեն է, երբ որ արդարության հողմերը ձեր կ ո ղ

մեն կփչին, կարելի չէ, որ դուք պարտության ենթարկվիք։ Ի վերջո կհաղթեք։ Բնության օ­

րենքն է՝ փայտը ձեր ուզածին չափ ջուրին մեջ ընկղմեք, անիկա ջուրին երեսը պիտի ելլնե և ծուխը պիտի բարձրանա երկինք։ Քա նի որ այս է իրենց բնությունը։ Արդար մարդու բնութ­

յունը ևս այսպես է. ուզե անիկա հալածվի, ուզե անիկա աղքատ ըլլա, չքավորություն քաշե,

հիվանդանա, ուզե անիկա մեռնի, կտոր-կտոր ընեն անոր մարմինը, առյուծներու առջև նե­

տեն՝ ան պիտի հաղթե ի վերջո, որովհետև Աստված անոր հետ է։Ինչո՞ւ համար մենք չենք տեսներ այս տրամաբանությունը, ինչո՞ւ համար մենք կդժվա­

րանանք հետևիլ այս տրամաբանությանը, ինչո՞ւ մեր աչքերով կհետևինք։ Անգլիկան աստ-

վածաբան մը կըսե, որ որովհետև մենք բոլորս մեղավոր ենք և մեղքը շրջեր է բոլորը, ամեն

ինչ գլխիվայր դարցուցած է, հետևաբար մենք բարիին չար կըսենք, չարին բարի կըսենք,

օգտակարին վնասակար, վնասակարին օգտակար կըսենք և ասկե փրկվելու համար մենք

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 19

20

ամենքս գլխիվայր պիտի դառնանք և այդպես դիտենք ամեն ինչ։ Այն ատեն շիտակ կտես­

նենք, որովհետև երբ որ այդպես կնայինք աշխարհին և մարդոց, միշտ մեր տեսած ամեն

ինչին կմիանա երկինքը, ինչ որ կտեսնենք երկինքը կմիանա, որ մեր առօրյա տրամաբա­

նության մեջ ա յդ կպակսի։ Մենք հիվանդությունը կտեսնեք, կըսենք որ աշխարհի վերջն է։

Մենք աղքատ մեկը կտեսնենք, օրերով կողբանք, բայց եթե գլխիվայր նայինք, Տեր Հիսո^

սին նայածին պես նայինք, միշտ երկինքը պիտի տեսնենք և այն ատեն պիտի հասկնանք,

որ ամեն ինչ մեր տեսածին պես չէ, մենք շիտակ չենք տեսներ։ Ոչ չարերու վերջավորությու­

նը կտեսնենք, ոչ ալ բարիներու վարձատրությունը։

Այսօր մենք Վարդանանքը կտոնինք, մարդիկ, որոնք որոշեցին դիմադրել իրենցմե պա-

տիկ-պատիկ ավելի հզոր բանակի մը։ Հոնտեղեն հոստեղեն հավաքված զինվորներով, ո

րոնցմե շատերը առաջին անգամ կռիվ կերթային, գյուղացիներ, եկեղեցականներ էին նույ­նիսկ, իրենց կյանքին մեջ առաջին անգամ սուր պիտի բռնեին, նիզակ պիտի բռնեին և երբ

որ տեսան իրենցմե հինգ-վեց անգամ մեծ բանակը, հավանաբար շատ լավ հասկցան, թե

ինչ պիտի պատահի վաղը, և գիտեին նաև, որ իրենց մեջ դավաճաններ ալ կային։ Եվ այս

բոլորին դիմաց աչքէ անցուցին իրենց կեանքի իմաստը և ապրելու նպատակը վերստին։

Մայիսի 26-ն էր, կանաչ էր դաշտը, ծաղիկներ կային, գետակներ աղվոր, խնջույք ընե­

լու օր մըն էր։ Կուզեին իրենց բալիկներու հետ ըլլալ, կուզեին հեռանալ, չէին ուզեր մեռնիլ,

չէին ուզեր կռվիլ, եթե առիթ ըլլար հետ կդառնային, իրենց այգիին կապույտ երկինքին,

կյանք վայելելու համար, բայց չէին կըրնար, որովհետև պահ մը կուգա, որ հոն ստիպված

եք դուք ձեր կյանքին հաշվեհարդարը տեսնալու։ Չեք կըրնար շարունակ հավատքեն խ ո

սիլ, և ահա օր մը ա յդ հավատքը փորձության կենթարկվի անխուսափելիորեն։ Չեք կրնար

շարունակ ձեր մանուկներուն և երիտասարդության հայրենասիրության դասեր տալ և հե­

տո օրը կուգա և դուք իրականության հետ դեմ հանդիման կգաք, զոհ կուզեն ա յդ բոլոր ա ր

ժեքները և կտեսնեք որ ձեզմե զատ ուրիշ մեկը չկա հոն սուրը քաշելու։ Չէին կրնար փախ­

չիլ, պիտի երթային, եթե մահ՝ մահ, եթե վիրավորանք՝ վիրավորանք, եթե հաղթանակ՝ հաղ­

թանակ։ Պիտի երթային։ Գիշեր էր, վեր նայեցան, աստղերը տեսան մահվան մէջ փայլող

աչքերու նման եւ հասկցան մահը որպես անմահություն։ Անոնք իրենց կյանքի բոլոր պար-

տությանց վերև տեսան երկինքը և հասկցան ամեն ինչ։ Եվ քալեցին իրենց մահվան

ընդառաջ։ 1036 մարդ ինկան։ Շատ կարևոր էր մեր ազգին համար այս, որովհետև մեր ամ­

բողջ պատմությունը կամփոփե այս կեցվածքը։ Մենք երախտապարտ ենք Վարդանանցի

հերոսներուն և անոց պես բյուր բյուրոց նահատակներուն, որովհետև եթե անոնք այս քա ­

ջությունը չունենային, մենք այսօր չէինք կրնար հոս գտնվիլ։ Հայու անունը սրբված կըլլար

աշխարհի վրայեն։

Մ ենք Վարդանանցեն շատ կարևոր բան մը ևս կսորվինք, սիրելինե՜ր։ Չեմ ուզեր հերո­

սական մեծ բառերով խոսիլ, բայց Վարդանանք մեզի կյանքի դաս մը կսորվեցնեն։ Ն ա յե­

ցե՜ք, 1550 տարիեն ավելի ժամանակ անցեր է, և տակավին մենք իրենց կնայինք և ա յդ հե­

ռու ժամանակեն ներշնչանք կստանանք, հույս կստանանք։ Եվ ասիկա սա ըսել է՝ եթե մեկը

լավ բան մը ընե, եթե մեկը իր գտնված տեղը հաստատ մնա և եթե մեկը զոհողություն կա-

տարե, ուրիշները տեսնելով օրինակ կվերցնեն եւ կը կրկնեն արդարությունը, և այսպիսով

բարին կավելնա, լույսը կավելնա։ Մ եզի դիտող աչքեր կան, մեր երեխաները, երիտասարդ

2 0 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

21

ները և աշակերտները. եկե՜ք մենք ալ Վարդանանց հերոսներու պես լավ արարքներով

փաստենք մեր հավատքը եւ ներշնչանքի աղբյուր հանդիսանանք անոնց։

Ավարայրի ճակատամարտին ինկած հերոսներեն ոմանց անունները պահված են և այդ

սուրբերեն մեկի անունն էր Գ Ա ՐԵԳ ԻՆ, որը կը կրէ մեր ներկա հայրապետը, Նորին Մրբո^

թյուն Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը։ Որդիական սիրով և ակնածանքով կը շնորհավորենք

Նորին Մրբության անվանակոչությունը։

Քաղաքական պատմությունը կը դասավորվի թագավորական տոհմերով։ Իսկ եկեղե­

ցական պատմությունը կշերտավորվի կաթողիկոսներու շրջաններով, որովհետև ամեն կա­

թողիկոս իր յուրահատուկ առաքելությունը ունի և իր կնիքը կզարնե մեր եկեղեցական

կյանքի և հավատքի պատմության վրա։ Եվ ահա քսանմեկերորդ դարուն՝ այս շատ բախ­

տորոշիչ շրջանին, Աստված և մեր ազգը ընտրած է Նորին Մրբությունը՝ մեր գլուխը՝ որպես

հովվապետ և քահանայապետ՝ հովվելու համար մեզ ու նոր հորիզոններ բանալու մեր առ­ջև։ Մ եք գիտենք, ո՞ վ չգիտեր, որ բոլոր հաստատությունները իր գլուխով կզորանան կամ

կտկարանան։ Այսօր Հայաստանյայց եկեղեցին կզորանա, ամեն տեղ մենք կտեսնենք ա­

նիկա, այս արկած մը չէ, որովհետև մենք ունինք հայրապետ մը, որ ժրաջան կաշխատի,

քրտինք ունի, աշխատանք ունի, վաստակ ունի և սրտամաշություն ունի՝ մեզ համար մտա­

հոգվող։ Մենք շատ հանգիստ ենք մեր սենյակներու մեջ, մենք միայն պատասխանատու

ենք մեր ընտանիքին, սակայն հայրապետ մը ունինք, որ Ամենայն Հա յոց է՝ ի Հայաստան և

ի Մփյուռս աշխարհի. բոլոր հայերու հոգիներու փրկության պարտականությունը դրված է

իր ուսերուն վրա, և մենք կտեսնենք, որ ա յդ գործը լա՜վ կկատարվի։

Վեհափա՜ռ Հայրապետ, մենք հոս ենք, հավաքված ենք եկեղեցականներս և ժողովուր­

դը՝ Ձեր զավակները, կաղոթենք Ձեր առողջության համար, արևշատության համար, որով­

հետև Դուք մեր ազգի միության խորհրդանիշն եք, եթե արտոնեք ա յդ բառը գործածել, մեր

միության իկոնան եք։ Անոր համար է, որ մենք մեր տուներու մեջ, եկեղեցիներուն մեջ, մեր

աշխատասեղաններուն վրա ձեր պատկերը ունինք։ Մենք դժբախտ ա զգ մըն ենք. երկու եր­

րորդը մեր ազգին տակավին Մփյուռքի մեջ սփռված է, ամեն օր կանդրադառնանք այս ցա­

վալի իրողության և դուք ահա մեր այս հույժ էական ազգային միության խորհուրդներեն

մեկն եք։ Ձեզ հետ մենք կբարձրանանք, ձեզ հետ մենք կփառավորվինք, պետք ունինք ձեր

առաջնորդության և Հայաստանի Հանրապետությունը վերստին քրիստոնեացման այս ըն­

թացքին պետք ունի Առաքելական սուրբ Եկեղեցիի աջակցության, որուն դուք կը գլխավորեք։

Չեմ ուզեր խոսքս երկնցնել, բա յց անոնք, որոնք հոռետես են Հա յ եկեղեցիի նկատմամբ,

կուզեմ օրինակ մը տալ, որպեսզի ավելի անաչառ ըլլանք մեր Հա յ Առաքելական եկեղեցիի

ներկայի մասին։ Ես տասնչորս փետրվարին թրքական հեռուստաալիքը կդիտեի. ես Թուր­

քիայից եմ։ Միրելիներու օրն էր։ Տասը տարի առաջ Թուրքիայում չէր տոնվեր ա յդ տոնը,

հիմա ամեն տեղ կտոնեն։ Յոթանասուն միլիոն իսլամ երկրին մեջ Արևմուտքը թափանցած

է, չեն կրնար դիմադրել, որպեսզի ա յդ ավանդությունը իրենց երկրին մեջ արմատ չբռնե, ո

րովհետև օտար է իրենց։ Կղերականները կբարկանային, բա յց ուժ չունեին անիկա կան­

խարգելու համար։ Ութսուն հազար մզկիթ կա Թուրքիայում, հարյուր հազար կրոնավոր ու­

նին, իրենց կրոնական տարեկան բյուջեն տասը միլիարդ դոլար է։ Եվ չեն կրնար արգելք

ըլլալ Արևմուտքեն եկած այս հոսանքին։ Նույն բանը պատահեցավ Հայաստան. սիրելինե-

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 21

22

2 2 Ռ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 2 0 0 9

րու օրը՝ Մ. Վալենտինի օրը տոնեցին։ Քրիստոնեական տոն մըն է, շատ վնաս չկա, կրնա

ըսել մեկը։ Մերինը չէ սակայն, իսկ մենք Մ. Մարգիսը ունինք, Տյառնընդառաջը ունինք, ու­

րիշ օրեր ունինք։ Եվ եկեղեցին՝ Հա յ Առաքելական եկեղեցին, մի քանի տարի առաջ ձ ե ռ

նարկեց փայփայելու այս տոները պետության հետ միասին, մամուլի հետ միասին, եկեղե­

ցականներու ջանքերով։ Եվ այսօր մենք Մ. Վալենտինի տոնը չենք տոներ։ Այս հաջողութ­

յուն է, կրնաք ըսել փոքր է, չէ, փոքր չէ։ Ասիկա ցույց կուտա, թե որքան հաստատված է Հա յ

Առաքելական եկեղեցիի հավատքը մեր ժողովուրդի մեջ, գենետիկայի մաս դարձած է,

պետք է արթնցնենք անիկա և ա յդ պիտի ավելանա։Ուրեմն նայեցե՜ք, ընելիք շատ գործեր ունինք մենք, բայց ամեն ասպարեզ Վ ա րդա նա ն

ցի հերոսներու պես հաստատ կեցած հավատացյալներ կպահանջե։Եկեք աղոթենք՝ այսօրվան օրհնությունը մեր բոլորին վրա ըլլա։ Ք ի չ հետո պիտի կա­

տարենք Հայրապետական մաղթանքը, եկե՜ք միացնենք մեր հայության բոլոր աղոթքները

մեր Հայրապետի առողջության և Հայրապետական Աթոռի անսասանության համար։

Տերը օրհնե ձեր բոլորը։

23

2 0 0 9 Տ. ՏԱԹԵՎ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀԱԿՈՌՑԱՆ Ռ 2 3

Տ. ՏԱՌԵՎ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀԱԿՈԲՅԱՆ

ՄԻ ՆՈՐԱՀԱՅՏ ԿԱՐԵՎՈՐ ՎԱՎԵՐԱԳԻՐ

Հայ-հոլանդական կապերը դարերի պատմություն ունեն։ Արդեն Ճ111դ. հոլանդական

վաճառականներն այցելում էին Կիլիկիա, իսկ Ամստերդամ եկած հայ վաճառականների

մասին հոլանդական աղբյուրներում հիշատակություններ հանդիպում են սկսած 1550-ա ֊

կան թվականներից։ Աոաջին հայ վաճառականների մասին եղած տեղեկության մեջ աս­

վում է, որ նրանք Ամստերդամում վաճառել են մարգարիտ և ադամանդներ 1։

Շահ Աբասի կազմակերպած բռնագաղթից հետո հայ վաճառականներից ոմանք, ով­

քեր կապեր ունեին Հոլանդիայի հետ, ընտանիքներով հաստատվել են Ամստերդամում։

Հոլանդիայի ժամանակագիրներից Վան էմդրեն այս մասին գրում է. «XVII դարում հայոց

երկրի մի մասը, հարձակման և ավերման ենթարկվելով, հայերը ստիպված են եղել ա յն­

տեղից գաղթել։ Նրանցից ոմանք եկել և հիմնավորվել են Ամստերդամում»2։

Այս կապերն և հայերի Հոլանդիա առևտրական գործերով գնալն ու այնտեղ հաս­

տատվելը առավել են տարածվում 1612թ. Հոլանդիայի և Թուրքիայի միջև կնքված պ ա յ­

մանագրից հետո, որի կետերից մեկով նշվում էր, որ երկու երկրների քաղաքացիների

հանդեպ փոխադարձ երթևեկի ժամանակ կրոնական խոչընդոտներ չպետք է հարուցվեն։

Հայ-հոլանդական առևտրատնտեսական հարաբերությունների ընդլայնումը հանգեց­

նում է նրան, որ 17-րդ դարի կեսերին Ամստերդամում արդեն բնակվում էր ավելի քան 70

հայ ընտանիք3։

Հոլանդիայում ձևավորված հայ համայնքի առկայությունը ևս իր դերն է ունեցել, որ

Հակոբ Դ Զուղայեցի կաթողիկոսի կողմից հայկական տպարան հիմնելու համար Իտ ա ­

լիա ուղարկված Մատթեոս դպիր Ծարեցին, հաջողություն չգտնելով Վենետիկում և Հ ռ ո

մում, գնա Ամստերդամ և 1660թ. այնտեղ հիմնի այն տպարանը, որն այնուհետև Ոսկան

Երևանցու անվամբ հայտնի էր դառնալու որպես Ոսկանյան տպարան։

Նույն այս շրջանին է վերաբերում և հայկական առաջին աղոթատան հիմնումը Ա մս­

տերդամում, որի մասին Ղևոնդ Ալիշանը գրում է. «Նշանակ յաճախութեան վաճառակա­

նաց հայոց յիշի եկեղեցի մեծ առ գերեզմանատան իւրեանց յանուն Ս. Կարապետի, որոյ

վէմ մի մնայ և պահի արդ ի Մարսիլիա, արձանագրեալ յամի 1663-4, կազմեալ «Ար­

դեամբք Զաքարի որդւոյ Դաւթի ճիւղայեցւոյ եւ ենթագրութեամբ Կարապետի բանի

սպասաւորի»4։

Համանման ձևով է գրում և Սարուխանը. «Ամստերդամի գաղութի համար առաջին

անգամ ժ է դարի կեսին զգալի եղաւ սեփական աղօթատուն ունենալու պէտ քը։ Գաղութի

1 Տես Սարուխաե, Հոլլանդիան եւ հայերը XVI-XIX դարերում, «Հանդէս ամսօրեայ», Վիեննա, 1926, էջ 571։

2 Նույն տեղում։

3 Նույն տեղում, էջ 574։

4 Հ . Ղ. Ալիշաե, Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 495։

24

անդամներն այդ ժամանակ բաւական բա զմա ցել էին և նրանց համար խորթ էր օտար ե ­

կեղեցին եւ անհասկանալի՝ օտար արարողութիւնը, մանաւանդ երբ շատերն արդէն հաս­

տատուն բնակութիւն էին հիմնել եւ իրենց գերդաստանը բերել տուել։ Նրանք, նախ ժա-

մանակաւորապէս մի տուն վարձելով, 1663-ին այդ տունը յանուն Ս. Կարապետի՝ մատ­

րան վերածեցին։ Առաջին քահանան եղաւ Անդրիանեցի Կարապետ վարդապետն»5։

Կարապետ վարդապետ Անդրիանեցին Մատթեոս դպիր Ծարեցու վախճանվելուց հե­

տո 1662թ. ավարտին է հասցնում 1661թ. սկսված «Սաղմոսարանի» տպագրությունը։ Այս

«Սաղմոսարանի» հիշատակարանում նա իրեն անվանում է «զՈսկան րաբունապետի ա-

շակերտ»6։

Կարապետ Անդրիանեցին հեղինակն է նաև 1662թ. Ամստերդամում լույս տեսած «Ա յբ­

բենարանի», որի հիշատակարանում իրեն դարձյալ անվանելով Ոսկան Երևանցու ա շա ­

կերտը, այնուհետև ասում է, որ հիշյալ «Այբբենարանը» տպագրվեց ոչ վասն վաճառման,

այլ ձրի և ի փառս Քրիստոսի տացի ում եւ կարիք լիցի»։

1664թ. տպագրված «Սաղմոսարանի» հիշատակարանում Ոսկան Երևանցին ևս գրում

է, որ Կարապետ վարդապետը իր աշակերտն է եղե. «...սեպհական աշակերտն իմ Կա­

րապետ վարդապետ, որ էր յԱմստէրտամ»7։

Ոսկան Երևանցին նույն ձևով իր հեղինակած «Քերականության» հիշատակարանում

է գրում. «Ն ա և զԿարապետ վարդապետն զաշակերտ իմ, որ բա զմօք աշխատեցաւ ընդ իս

ի սրբագրելն»8։

Ոսկանյան Աստվածաշնչի հիշատակարանում Կարապետ վարդապետն անվանվում

է Ոսկանի հավատարիմ աշակերտը, ով աշխատել է նաև այլ գրքերի տպագրության վրա

ևս. «Ընդ որս և զհաւատարիմ աշակերտն իմ զԿարապետ վարդապետ Անդրիանացի, որ

միշտ և անձանձիր տքնեցաւ ի վերայ սրբագրութեանն և այլ գործոց»9։ Ոսկանը Կարա­

պետ վարդապետին անվանում է նաև «բանի սպասաւոր»10։

Մատթեոս Ծարեցու՝ Ամստերդամում հիմնած տպարանի պարտքերը վճարում և

պարտատերերի բռնագանձումներից փրկում է Ոսկան Երևանցու եղբայր Ավետիս Ղ լի

ճենցը11, որն Ամստերդամ է հասնում այն ժամանակ, երբ Մատթեոսը գտնվում էր մահ­

վան մահճում՝ շրջապատված իրեն սպառնացող պարտատերերով։

Փրկելով մեծ զոհողությունների գնով հիմնված տպարանը՝ Ավետիսը Ամստերդամ է

կանչում իր եղբորը՝ Ոսկան վարդապետ Երևանցուն, որը Ուշիի Ս. Սարգիս վանքի վա ­

նահայրն էր։ Մինչև վանահայրության հանձնելը և տպագրվելիք գրքերի համար համա­

պատասխան ձեռագիր մատյաններ գտնելը Ոսկանը Հակոբ Դ Զուղայեցի կաթողիկոսի

գիտությամբ Ամստերդամ է ուղարկում իր աշակերտ Կարապետ վարդապետին, ով փ ա ս

2 4 Ռ ՄԻ ՆՈՐԱՀԱՑՏ ԿԱՐԵՎՈՐ ՎԱՎԵՐԱԳԻՐ 2 0 0 9

5 Սարուխաե, Հոլլանդիան եւ հայերը, «Հանդէս ամսօրեայ», 1928, էջ 339։

6 Նույն տեղում, էջ 40։

7 Նույն տեղում, էջ 43։

8 Նույն տեղում, էջ 50։

9 Նույն տեղում, էջ 50։

10 Նույն տեղում, էջ 53։

11 Նույն տեղում, էջ 39։

25

տորեն ունենում է նաև տեղի հայ համայնքին հովվելու հանձնարարությունը։

Հա յ համայնքի կողմից աղոթատուն դարձնելու համար վարձված տունը որպես մա­

տուռ Ս. Կարապետի անվամբ կոչելը, կարծում ենք, ինչ-որ տեղ պայմանավորված է եղել

նաև Կարապետ վարդապետի անվամբ։ Քանի որ վարդապետը եկեղեցի և եկեղեցու սե­

ղան օծելու իրավունք չուներ, ուստի կարելի է ենթադրել, որ այդ օծումը կատարել է Ոս­

կան Երևանցին, որը եպիսկոպոս էր, սակայն այդ ժամանակ ընդունված ձևով ի նշան իր

ունեցած գիտության, անվանվում էր վարդապետ։

Հոլանդացի գիտնական Ֆ . Ե. Դուբիեզը հոլանդական աղբյուրների վկայակոչմամբ

ևս գրում է, որ Ամստերդամի հայկական աղոթատունը կառուցվել է 17-րդ դ. երկրորդ կե­

սին և այն միտքն է հայտնում, որ այդ ժամանակ տեղի հայերի առաջնորդն է եղել Ոսկան

Երևանցին. «Ամստերդամի հայերը 17-րդ դարի երկրորդ կեսին, այն ժամանակ, երբ հիմ­

նեցին առաջին հայկական եկեղեցին, հավաքվում էին աղոթելու համար Դիկստրատի

վրա գտնվող մի տան մեջ, որից մենք կարող ենք հետևեցնել նույնպես, որ Ոսկան եպիս­

կոպոսը ևս, որն անչափ բա ն է արել հայերեն լեզվով Աստվածաշունչը հրատարակելու

համար, կարող էր միաժամանակ ղեկավարած լիներ կրոնական ժողովները Դիկստրա­

տի ժամանակավոր եկեղեցում»12։

Ամստերդամի այժմյան հայկական Ս. Հոգի եկեղեցին կառուցվել է 1713Վ4թթ., որի

հիմնարկեքը, ըստ Ալիշանի, կատարել է Թովմաս Վանանդեցին. «Ռայց սկիզբն Ժ Ը դա-

րու շինեցին հայք նոր եկեղեցի 1714թ. Ս. Հոգի անուն, օժանդակութեամբ նշանաւոր և

բազմաշրջիկ վաճառականի Պապաճանի որդի Սուլթանումի, որոյ արար նաւակատիս

Թովմաս Վա նա նդեցի»13։

Սարուխանը, շեշտելով, որ նոր եկեղեցու կառուցումը անհրաժեշտություն էր դարձել,

վերջինիս կառուցման մասին գրում է. «Առաջին հայ աղօթատունը բացի նրանից, որ վա ր­

ձու, ուրեմն ժամանակաւոր շէնք էր, անյարմար տեղ էր գտնվում, ուստի գաղութը

փնտռում էր աւելի յարմար մի վայր, որպէսզի յատուկ սեփական եկեղեցի կառուցանէ։

«Հայերը, ասում է մի հոլանդացի պատմագիր, ինչպէս բոլոր արեւելեան ժողովուրդները,

շատ էին սիրում արտաքին զարդարանքը, ուստի նրանք ոչ միայն իրենց սեփական եկե­

ղեցին ուզեցին ունենալ, այլ իրենց վայել եւ ճոխ եկեղեցի, այս նպատակով երկար ժամա­

նակ ժողովարարութիւն էին անում իրենց մէջ...»։ Այս դիտաւորութիւնը վերջապէս իրա­

գործվում է 1713-ին։ Հա յ վաճառականների աւագագոյն անդամները, որոնք աղօթարանի

աթոռակալներն էին՝ Պապաջան Սուլթանեան և Նիկողայոս Թէոդորեան, յանուն հայ

գաղութի աղերսագիր տուին Ամստերդամի քաղաքապետին, որով իրաւունք էին խնդրում

իրենց դրամական միջոցներով, սեփական հայ եկեղեցի կառուցանելու։ Քա ղա քա յին

վարչութիւնը յօժարութեամբ համաձայնուեց։ Քա ղա քա յին իշխանութեան 1713 հոկտեմբ

26-ի որոշման մէջ այսպէս է արձանագրուած այդ իրաւունքը. «Այստեղի հայ վաճառա­

կանների խնդիրքի հիման վրա, պատշաճաւոր խորհրդակցութիւնից յետոյ, բարի համա-

րուեց արտօնել, որ նրանք այս քաղաքում մի տուն գնեն եւ եկեղեցիի վերածեն իրենց յա-

2 0 0 9 Տ. ՏԱԹԵՎ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀԱԿՈՌՑԱՆ Ռ 2 5

12 Ֆ . ° . Դ ուբիեզ , Հայերեն գրքերի տպագրությունը Ամստերդամում ԺԷ-ԺԲ դարերում. «Տեղեկագիր», 1963,

հմ. 2, էջ 84։

13 Ղ. Ալիշաե, Սիսական, էջ 459։

26

տուկ աստուածային պաշտամունքը կատարելու համար»14։

Ստանալով քաղաքային վարչության թույլտվությունը՝ հայ վաճառականները գնում

են մի շինություն Ամստերդամի Ս. Հոգի հայոց եկեղեցու ներկայիս տարածքում, որը պ ա ­

հեստային մի շինություն էր, քանդում են այն և հանդիսավորապես կատարում եկեղեցու

հիմնարկեքը, որին ներկա են լինում նաև Ամստերդամի քաղաքապետը և մի շարք այլ

պաշտոնատար անձինք։

ժամանակի ականատես տարեգիր Վագենարը ( ^ յ § 6 ո յ յ 1՛) կառուցվող եկեղեցու մա­

սին գրում է. «Դա մի սիրուն շէնք էր վրայէ վրայ երկու կարգ պատուհաններով, ամէն մի

կարգում՝ վեց հատ »15։

Ալիշանը, ինչպես տեսանք, գրում է, որ այս նոր եկեղեցու հիմնարկեքը կատարել է

Թովմաս եպս. Վանանդեցին, որը, սակայն, վախճանվել է 1708թ., իսկ հայկական եկեղե­

ցի կառուցելու թույլտվությունը Ամստերդամի քաղաքապետը տ վել է 1713թ., ուստի և

1708թ. վախճանված եպիսկոպոսը չէր կարող կատարել հիմնօրհնեքը մի եկեղեցու, որի

կառուցման թույլտվությունը տրվել է 1713թ.։

Արդ, ինչո՞վ է պայմանավորված ժամանակային այս անհամապատասխանությունը։

Ամստերդամի հայկական տպարանի անունը անխզելիորեն կապված է Ոսկան Ե-

րևանցու հետ, և այս տպարանը անվանվում է նաև Ոսկանյան։ Միաժամանակ, Ոսկանը

նաև այս շրջանում Ամստերդամում գտնված միակ բարձրաստիճան հայ հոգևորականն

էր, որի հոգևոր իրավասությանն էր հանձնված և համայնքային կյանքը, քանի որ Ամս­

տերդամի հայկական հրատարակությունների հիշատակարաններից երևում է, որ Ոսկա­

նը Կարապետ վարդապետին համապատասխան կարգադրություններ է արել ոչ միայն

որպես տպարանի պատասխանատու, այլև որպես եպիսկոպոս։ Ն ա և անիմաստ կլիներ

Կարապետ վարդապետի՝ Ոսկանի մոտ միայն որպես տպագրիչ աշխատելը, եթե նա չու­

նենար համայնքային հոգևոր հովվի պարտականություններ և իրավասություններ։

Անհրաժեշտ է նշել, որ նույն ձևով, երբ Ոսկան Երևանցու հետ նա փոխադրվում է Լ ի ֊

վոռնո, դառնում է այնտեղի հոգևոր հովիվը՝ միաժամանակ Ոսկանի հետ այնտեղ հրա­

տարակելով ևս երեք գիրք։

Հատկանշական է և պատահականություն ու պ արզ զուգադիպություն չի կարելի հա­

մարել այն հանգամանքը, որ Թովմաս եպիսկոպոս Վանանդեցին Ամստերդամ է գալիս,

երբ այնտեղից հեռացել և արդեն վախճանվել էին Ոսկան Երևանցին և Կարապետ վա ր­

դապետը։

Թովմաս Վանանդեցու և ընդհանրապես՝ Վանանդեցիների գործունեությունը Ամս­

տերդամում դարձյալ հարաբերվում է Ոսկան Երևանցու և Ոսկանյան տպարանի հետ։

Թովմաս վարդապետ Վանանդեցին Գողթն գավառի Ս. Խ ա չ վանքի վանահայրն էր և

դարձյալ եպիսկոպոս։ 1660-ական թթ. վերջերին նա իր մորեղբոր որդու՝ Մատթեոս Հով ­

հաննիսյանի հետ մեկնում է Եվրոպա։

1670թ. Մատթեոսը գնում է Լիվոռնո, ուր գրաշարություն է սովորում Կարապետ վա ր­

դապետից, քանի որ այդ ժամանակ Ոսկանը տպարանը Ամստերդամից փոխադրել էր

2 6 Ռ ՄԻ ՆՈՐԱՀԱՑՏ ԿԱՐԵՎՈՐ ՎԱՎԵՐԱԳԻՐ 2 0 0 9

14 Սարուխաե, Հոլլանդիան եւ հայերը, «Հանդէս ամսօրեայ», 1928, էջ 339-340։

15 Սարուխաե, Հոլլանդիան եւ հայերը, «Հանդէս Ամսօրեայ», Վիեննա, 1928, էջ 340։

27

այստեղ, ապա հաջորդ տարում, երբ Ոսկանը տպարանն այնտեղից էլ փոխադրում է

Մարսել, նրա հետ գնում է այնտեղ և շարունակում զարմանալի մի նվիրումով ծառայել

հայկական տպագրությանը։

1679թ. իր եղբորորդիներին՝ Ղուկաս և Միքայել Նուրիջանյաններին, Թովմաս Վ ա ­

նանդեցին ուղարկում է Հռոմի Ուրբանյան վարժարանում սովորելու, իսկ 1683թ. դարձյալ

գալով Մարսել՝ Մատթեոսին ուղարկում է Ամստերդամ՝ այստեղ հաստատելու հայկա­

կան տպագրությունը, որը վերսկսվում է 1685 թվականից։ Ամստերդամում են հավաքվում

Վանանդեցիների գերդաստանի այս չորս ներկայացուցիչները՝ Թովմաս վարդապետը

Վանանդեցի, և Մատթեոս, Ղուկաս և Միքայել Նուրիջանյան Վանանդեցիները։

Ինչպես ասացինք, Թովմաս Վանանդեցին վախճանվել է 1708թ., իսկ մինչ այդ տպա­

րանից հեռացել էին Միքայելն ու Մատթեոսը, և մենակ մնացած Ղուկաս Վանանդեցուն

սկսում է օգնել Միքայելի որդին՝ Հովհաննես Վանանդեցին։

Այսպիսով, Թովմաս վարդապետ (եպիսկոպոս) Վանանդեցին ամստերդամյան իր

գործունեության շրջանում մասնակցել է նաև համայնքի եկեղեցական կյանքի կա զմա ­

կերպմանը, որի հիման վրա է Ալիշանը գրում, որ Թովմաս Վանանդեցին կատարեց Ամս­

տերդամի հայկական եկեղեցու հիմնարկեքը։

Ինչպես Ոսկանյան շրջանի հետ էր կապված քաղաքի հայկական տպարանի հիմնու­

մը, այնպես էլ Վանանդեցիների անվան հետ է կապվում հայկական նոր եկեղեցու կառու­

ցումը, որին իր մեծ մասնակցությունն է բերում հատկապես Ղուկաս Վանանդեցին։ Ն ա

ոչ միայն գործուն մասնակցություն է ունենում եկեղեցու կառուցման համար հանգանա­

կության կազմակերպմանը, այլև եկեղեցու կառուցումից հետո շարադրում է Աստվածա­

տուր Ա Համադանցի կաթողիկոսին (կթղ. 1715^725թթ.) ուղղված խնդրագիրը եկեղեցու

օծման և այնտեղ սպասավորելու համար հոգևորական ուղարկելու խնդրանքով։ Ինչպես

Սարուխանն է գրում. «Այս ամենը կատարվում էր նոյն Վանանդեցիների ջերմ յորդորան­

քովն և բարոյական անդուլ աջակցութեամբը։ Երբ շինութիւնը աւարտուեց, սկսան մտա­

ծել եկեղեցու օծման մասին եւ յանուն գաղութի հետեւեալ աղերսագիրն ուղարկուեց կա­

թողիկոսին։ Աղերսագիրը գրողը նոյն անխոնջ Ղուկաս Նուրիջանեանն է ր »16։

Հիշյա լ դիմումնագիրը Սարուխանը հրատարակել է ըստ «Արշալոյս Արարատեանի»։

Դիմումնագրին կից տրված խմբագրության բացատրությունում ասվում է, որ այս վա վե­

րագրի պատճենը իրենց է ուղարկել Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի ատենադպիր

Հարություն Տեր-Հովնանյանը 1861թ. հունվարի 10-ի թվակիր իր նամակով, որում գրված

է. «Ցամի 1855 ի լինելն իմ խուզարկու հնութեանց, ի թղթոց որք յաննշան անկիւնս մառա­

նաց Սրբոյ Ամենափրկչեան վանաց թափեալ կային ի փոշի, գտի զթերթ մի մագաղա­

թեայ գրեալ ի վաճառականաց Հայոց եղելոց յԱմստերդամ քաղաքի, յանուն Աստուա­

ծատրոյ կաթողիկոսի Սրբոյ էջմիա ծնի։ Ի սմին մագաղաթեայ թերթին ոչ գտանիւր ստո­

րագրութիւն խնդրարկու վաճառականացն։ Թուի ինձ թէ խնդրարկու վաճառականքն զայլ

մագաղաթեայ թերթ նոյն խնդրագրոյ իւրեանց առաքեալ իցեն ի Սուրբ Աթոռն էջմիածնի

և զայն թերթ առանց ստորագրութեան իւրեանց, ականաւոր վաճառականքն հայոց որք

յԱմստերդամ, գոլով ի Նոր-Ջուղայոյ, առաքեալ իցեն առ Առաջնորդն իւրեանց որ ի Ջ ո ^

2 0 0 9 Տ. ՏԱԹԵՎ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀԱԿՈՌՑԱՆ Ռ 2 7

16 Նույն տեղում, էջ 340-341։

28

ղա, իբրեւ տեղեկութիւն հաղորդելով նմա զա յն գործ։ Ի վաղուց հետէ եւ ցայսօր ժամա­

նակի իսկ պահի սովորութիւն ի մէջ գերամեծար հնդկահայոց, զի մինչև սակս ազգային

ինչ իրողութեանց հասարակապէս առնէին կամ առնեն թղթակցութիւն ինչ ընդ Սրբոյ Ա ­

թոռոյն էջմիածնի, զգաղափար այլն առաքէին ի վանքն Ամենափրկիչ ընդ որոյ իրաւա-

սութեամբն գտանին ինքնեանք, ի տեղեկութիւն առաջնորդի այնր վա նա ց»17։

Այսպիսով, այս նամակից իմանում ենք, որ հիշյալ խնդրագիրը Նոր Ջուղայի Ա մե­

նափրկիչ վանքի ատենադպիր Հարություն Տեր-Հովնանյանը 1855թ. գտ ել է Ս. Ա մե­

նափրկիչ վանքի վավերագրերի մեջ և որ այն գրված է եղել մագաղաթյա մի թերթի վրա։

Հովնանյանը նշում է, որ այս խնդրագրի ներքո ստորագրություններ չեն եղել, և այս հան­

գամանքը բացատրում է նրանով, որ մագաղաթյա այդ թերթը իր հերթին պատճենն է ե­

ղել բուն խնդրագրի, որն ուղարկվել է Աստվածատուր կաթողիկոսին, իսկ պատճենը՝ Ս.

Ամենափրկիչ վանք, քանի որ Ամստերդամի հայերը հիմնականում Նոր Ջուղայից էին

գնացել և Նոր Ջուղայի առաջնորդին համարում էին իրենց առաջնորդը։ Ահա այս պատ­

ճառով, ինչպես որ հնդկահայերն էին Մայր Աթոռ ուղղված իրենց գրությունների պատ­

ճենները ուղարկում Ս. Ամենափրկիչ վանք, այնպես է լ Ամստերդամի նոր ջուղայեցի վա ­

ճառականներն են վարվել։

«Արշալոյս Արարատեանում» տպագրված նամակում ասվում է, որ գտնված այդ վա ­

վերագիրը նույն 1855թ. Նոր Ջուղայի առաջնորդ Տ . Թադեոս արքեպիսկոպոսը ուղար­

կում է Մայր Աթոռ, որպեսզի Ս. էջմիա ծինն այս վավերագիրը ևս օգտագործի Ամստեր­

դամի հայկական եկեղեցու նկատմամբ իր ունեցած իրավունքները պաշտպանելու հա­

մար, քանի որ այդ շրջանում դրված էր եկեղեցու փակման և հայ համայնքից օտարման

հարցը, որով վտանգվում էին և այդտեղ պահվող եկեղեցական հանդերձներն ու սպասքը,

որոնք այնուհետև, Գևորգ Դ կաթողիկոսի ջանքերով վերադարձվեցին Ս. էջմիածին։

Պատահական չէ և այս վավերագիրը հենց Զմյուռնիայում լույս տեսնող պարբերակա­

նում տպագրելը։ Ամստերդամի հայ համայնքը ենթարկվում էր Զմյուռնիայի հայոց թեմի

առաջնորդին, քանի որ Զմյուռնիան ծովափնյա քաղաք էր և ծովային ուղիղ ճանապար­

հով կապվում էր Ամստերդամին, և վերջինիս հոգևոր հովիվներին Զմյուռնիայի հոգևոր

առաջնորդն էր նշանակում։

Ահա այս պատճառով հիշյալ վավերագիրը Ս. էջմիա ծին ուղարկելուց հետո վերջինիս

պատճենը ուղարկվում է Զմյուռնիա՝ տպագրելու, քանի որ վերջինիս հոգևոր իրավա­

սության ներքո էր Ամստերդամի հայոց եկեղեցին։

Այսպիսով, Սարուխանի հրատարակած բնագիրը փաստորեն պատճենի պատճենն է,

քանի որ բնագիրը Ամստերդամից ուղարկվել է Ս. էջմիա ծին, իսկ պատճենը՝ Նոր Ջուղա

և այս պատճենից կատարված ընդօրինակությունն է ուղարկվել Զմյուռնիա։ Հիշյա լ ընդօ­

րինակությունը «Արշալոյս Արարատեանի» հիման վրա տպագրել է Սարուխանը՝ որպես

Ամստերդամի հայ համայնքի դիմում՝ ուղղված Աստվածատուր Ա Համադանեցուն։

Մաշտոցի անվան Մատենադարանում Ամստերդամի հայ համայնքի պատմության

մասին վավերագրեր որոնելիս մեզ անակնկալ կերպով հաջողվեց գտնել այս դիմումնագ­

րից առաջ գրված համանման մեկ այլ դիմում, որը թվագրված է 1714 թվականի հունիսի

2 8 Ռ ՄԻ ՆՈՐԱՀԱՑՏ ԿԱՐԵՎՈՐ ՎԱՎԵՐԱԳԻՐ 2 0 0 9

17 «Արշալոյս Արարատեան», Զմյուռնիա, 3 յունիս, 1861թ.

29

տասով, այսինքն՝ ավելի քան մեկ տարի ավելի շուտ գրված և ըստ այդմ ուղղված արդեն

ոչ թե նորընտիր Աստվածատուր կաթողիկոսին, այլ նախորդ տարում վախճանված Ա-

ղեքսանդր Ա Ջուղայեցուն (կթղ. 1706^714թթ.)։

Այսինքն՝ Ամստերդամի Հայոց եկեղեցին օծելու համար արդեն պատրաստ է եղել

1714թ. և տեղի հայ համայնքը այս, ինչպես նաև սպասավորող քահանա ուղարկելու հա­

մար դիմել է Աղեքսանդր Ա Ջուղայեցուն և մինչ նրանց դիմումը Ս. էջմիա ծին կհասներ,

վախճանվել է կաթողիկոսը, որից հետո հաջորդ տարի նույն խնդրանքով նրանք դիմել են

արդեն նորընտիր Աստվածատուր կաթողիկոսին։

Մատենադարանում 1714թ. դիմումնագիրը պահվում է Մսերյանների արխիվում։ Այն

կազմված է տպագիր մեկ էջից, որի ներքո սակայն չկան դիմողների ստորագրություննե­

րը, որից կարելի է ենթադրել, որ այդ ստորագրությունները ներկայացվել են կից մի էջով

և կամ էլ Ղուկաս Վանանդեցու տպարանում այս մեկ էջից մի քանի օրինակ է տպագրվել,

որոնցից մեկը ուղարկվել է ստորագրությամբ, իսկ մյուսը կամ մյուսները պարզապես

պահպանվել են, և նրանցից մեկը հայտնվել է Մսերյանների արխիվում։

Անկախ ստորագրություններից, քանի որ այս դիմումնագիրը ոչ թե ձեռագիր է, որ ըն­

դօրինակություն լինի, ա յլ տպագիր, որով այն բնագրի արժեք ունի և Ամստերդամի հայ

գաղութի պատմության շրջանակում ներկայացվում է առաջին անգամ, ուստի ստորև բ ե ­

րում ենք նրա բնագիրը ամբողջությամբ։

Բ Ա Ր Ձ Ր Ա Գ Ա Հ, Ի Ն Ք Ն Ա Կ Ա Լ ՝ Ե Ր Ա Ն Ա Կ Ե Ն Ց Ա Ղ ՝ Ե Ր Ջ Ա Ն Կ Ա Պ Ա ՏԻ Ի , ԵԻ Վ Ե ՀԱ ­Փ ԱՌ Դիտապետի և Արամեան բանաւոր հօտին՝ ի վայրի դալարւոջ տածողի՝ հոգևոր

Հօրդ մերոյ Տեա ռն Աղեքսանդրի. երկնահանգէտ՝ և լուսաբնակ Ս|ուր1բ էջմիածնի Տ ե ղ ­

ւոյն Աթոռակալիդ. սքանչելագործ՝ պարգևաբեր՝ և գերարփիաշնորհ Հօրն մերոյ Լուսա­

ւորչի պանծալի Ցառաջորդիդ և երանելի Տեղա կա լիդ մատուցանեմք՝ և ձօնեմք մեծաւ

պատկառանօք և անշուշտ հընազանդութեամբ զողջոյն որդիական, նաև ակնակոր խո­

նարհութեամբ համբուրեմք զերկնաչու գարշապար Սրբութեան Ձերոյ մեք աստ յԱ մ ս տ ^

լօդամ եղեալ ներքոգրեալ Հայկազուն նուաստ որդիք Սուրբ Աթոռոյդ։

Ց Ա Ց Տ Ա Ր Ա Ր Ի Ր Ա Ը Զ Գ Ա Ծ Ո Ի Թ Ի Ի Ն ՍԱ ԿԱԻՈԻՔ ԼԻՑԻ ՀՕ Ր Դ Մ ԵՐՈՑ Ի Վ Ա Ղ Ե - Մ ԵԱ Ց Ժ Ա Մ Ա Ն Ա Կ Ա Ց Մ Ե Ր Ա Զ Ն Ե Ա Ց վտարանդի վաճառականքս վաճառաց աղագաւ

օրըստօրէ յուռթացեալ՝ յաճախեմք աստ յայսմ ծովապարփակ, ջրմղախաղ տիեզերահռ­

չակ, աշխարհախումբ, սքանչաշէն՝ բազմաբնակ՝ մարդախիտ, ամենահարուստ, մեծա­

զօր, բարեկարգ, և իրաւադատ Ամստէլօդամ քաղաքի. վասն որոյ՝ հարկաւոր վարկեալ

մեր որպէս որդւոց Սիօնի ունիլ մեզ առանձին տեղի սակս Քաւչարար սուրբ Պատարագի

մատուցմանն. սահմանեցաք մեզ տեղի մի առանձին հանդերձ Քահանայիւ. ուր լսեմք

միշտ և անխափան զԱստուածային պաշտօնն ըստ կարգի և օրինի Լուսաւորչական Եկե­

ղեցւոյն։

Բայց տեղին այն գոլով անպատշաճ և վարձու կալեալ յառաջ քանզի տասնամեայ ժա ­

մանակս յօժարեցաք Հայկազնեայքս կանգնել աստ հաստահիմն եկեղեցի. այն ևս յա յլ և

այլ պատահմանէ մինչև ցայսօր յետնեալ մնաց։ Իսկ այժմոյս բարեհաճութ|եամ1բ Հոգւոյն

2 0 0 9 Տ. ՏԱԹԵՎ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀԱԿՈԲՑԱՆ Բ 2 9

30

Սրբոյ (որ յա ջողէ զամենայն յամենայնի. որով եմք կեամք և շարժիմք) համախոհ՝ և միա­

բան հաւանութեամբ աստ եղեալ Արամազնեայ վաճառականքս գնեալ հաստահիմն տ ե­

ղի մի եկեղեցւոյ՝ հրամանաւ Մեծազօր և բարձրաբերձ իշխանացն քաղաքիս՝ ձեռնա ր

կաք շինել մեզ հարկաւոր, և զվա ղեմէ փափաքեալ եկեղեցին հաստակառոյց հիմամբ ի

փառս Ամէնօրհնեալ Փրկչին հանուրց. ի Պարծանս Լուսաւորչի Սուրբ աթոռոյն և ի հոգե­

շահ պայծառութիւն. նորին իսկ հօտին, որ ընդ ծայրածաւալ ոլորտս երկրի սփռեալ է։ Մ ե­

ծաւ ուրեմն թախանձանօք, և խնդրանօք հայցեմք ի Սրբազան Հօրէդ մեղմաբար ունկն­

դիր լինիլ համառօտաբանութեանս։

Հրամանաւ սուրբ աթոռոյդ միշտ լեալ է՝ աստ Քահանայ մի առ՝ ի կատարել զ Ա ս տ ո

ւածային պաշտօնն մինչև ի վախճանումն Երևանեցի Տէր Ցօհաննէսին. որոյ զկնի դոյզն

ինչ անցեալ՝ եւս հրամանաւ Վեհիդ եկն աստ Ցովակիմ վարդապետն միաբանիւքն հան­

դերձ որ աւելի Քա ն զամ մի մնացեալ գնաց ա ստի5 ի մեծն Հռօմ, ուր տակաւին դեգերալ

յամէ. զորոյ աջոյն կամ ձախուն ոչ ունիմք խօսիլ միայն թէ աստ ոչ է տեղի Եպիսկոպոսի,

այլ՝ մէն միոյ ևեթ Քահանայի ըստ ենթագրեալ սարասի։ Ցովակիմ վարդապետն յորժամ

աստի՝ ի Հռօմ ելանէր՝ եթող աստ ի գործ Քահանայութեան զիւր մատաղատունկ՝ և նո­

րահասակ միայնակեաց մի երևանեցի, Տէր Եղիսէ անուամբ, որդի Փիլիպպոսի՝ ի Նորք

գեղջէն. սա կամկար յօժարութեամբն ոչ կամի մնալ աստ. գոլով ինքն հասակաւ մատաղ՝

և կրօնակենցաղ, իսկ քաղաքս այս հոլանի, շպարադէմ և աշխարհի. աստէն փութայ գալ

յ՝ոտս Վեհիդ. այսպիս սորին՝ ի մէնջ խընդրուած մեզ ևս քանզևս առաւել հաճոյ թուեցաւ

սակս մատաղ հասակին՝ և կրօնակենցաղ վարուցն. մի՝ գուցէ թէ սա աստ իւիք սա յթ ա քի

ցի։ Ուստի միաբերան հաւանութեամբ խնդրեմք ի Բարձրագահէդ հոգալ մեզ և անընդ­

հատ փութով առաքել այսր քահանայ մի՝ հասակաւ առոյգ, և գիտութեամբ կատարեալ. ոչ

տնակալուչ կին ունօղ՝ այլ իցէ ըստ ըստ սահմանելոյն Պօղոսի. 1. Տիմ. 3. 2։ իցէ աղ՝ որով

անհամն յաղիցի. իցէ լոյս, որ լուսաւորիցէ զամենայն մարդ, իցէ ևս կարօղ ողջամիտ

վարդապետութեամբ՝ ի դիպուկ ժամու (հրամանաւ վեհիդ) մեզ քարոզելոյ, և պատասխա-

նելոյ հարցմանցն, զորս աստ առնեն մերթ այլազգեայ Բանասէրքն։ Ձիցէ քահանայն կա ­

նամբի. այլ՝ այրի, կամ կուսակրօն վանական, , որ մինչև՝ ի վախճան կենացն աստ մնայ­

ցէ։ Ունիցի ի վեհէդ (եթե մարթ է) հրաման օծանելոյ զայս մեր նորակերտ Եկեղեցին.

շնորհիցես նըմա զերկու թուղթս, որոց մինն իցէ յանձնառական վասն քահանային, միւսն՝

պատուէր առ աստ եղեալ Հայկազուն ժողովուրդն զի, թէ քահանայն բանիւ իւիք կամ

գործով վրիպիցի, կամ խոչընդակիցէ ընդդէմ մեր Եկեղեցական սահմանացն՝ և կար­

գացն, սոքա կարօղ իցեն խրատել զնա ըստ յանցանացն. որովհետև ոչ է մարթ յ՝աղօտ

ժամանակի փոյթընդփոյթ ծանուցանել Սուրբ Ա թոռոյդ զամենայն իրազեկութիւնս գոլով

այս վայր մեծաւ միջոցաւ հեռացեալ այդի։ Եւ մեք աստ եղեալքս խոստանամք հաստատել

անշարժ գանձանակ անուամբ սուրբ Աթոռոյդ ուստի լոմայասարաս պտուղինչ մատուսցի

սուրբ Տեղւոյդ զի աստ մերազնեայ բնակ գրեթէ և ոչ մի իսկ եկևերթ վաճառականք ևս

սակաւաթիւ, այսինքն տասնաթիւ կամ երեսնաթիւ. այս ևս երբեմնական։

Այս խնդիր հայցման մերոյ ի բարձրագահ վեհանձնութենէդ. որում միշտ՝ և յամ|ենայն1

ուրեք մնամք հարազատ, և հնազանդ որդիքս ենթագրեալք։

Եղև յԱմստէլօդամ. յԱմի Տեա ռն 1714. և ի Թուին Հայոց 1163։ Ցունիսի 10։ Հաւանող

3 0 Բ ՄԻ ՆՈՐԱՀԱՑՏ ԿԱՐԵՎՈՐ ՎԱՎԵՐԱԳԻՐ 2 0 0 9

31

թեամբ ստորանիշ վաճառականացն՝ Բանահիւսութեամբ և Տպիւք Ղուկասու Դպրի Վա-

նանդեցւոյ տ պ ա գրեա լ18։

2 0 0 9 Տ. ՏԱԹԵՎ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀԱԿՈԲՑԱՆ Բ 31

18 Եր-ա նի Մատենադարան, Մսերյանների արխիվ, թղթապանակ 209, վավերագիր՝ 2405, տե՛ս նա– Հայ

գիրքը 1512^800թթ., էջ 786-788։

32

Տ. ԼԵՎՈՆ ԱԲԵՂԱ ԳՈՒԼՅԱՆ

ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ ՄԵԿՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Ա . Մեկնաբանական ավանդույթի ձևավորումը և Սաեփաննոս Սյունեցու մեկնությանը.Ա նիբավ դատավորի աոակը Քրիստոսի պատմած մնացյալ բոլոբ աոակների նման

ստուգաբանվում է ավետարանական մեկնությունների ընդհանուր շրջանակում։

Սուրբ Գրքի, այդ թվում և Ավետարանների հայկական մեկնությունները, բնականա­

բար, սերտորեն կապված են և բխում են ընդհանուր քրիստոնեական մեկնողական գրա ­

կանությունից։ Ինչպես գրում է Փ. Անթապյանը. «Միջնադարյան հայ մեկնաբանական

գրականությունը ընդհանուր քրիստոնեական համաբնույթ գրականության հետ սերտ

առնչություններ ունի և մի շարք հիմնական հատկանիշներով նրա արժեքավոր բա ղա դ­

րիչներից է » 1։

Ինչպես հայտնի է, սկսյալ քրիստոնեության աոաջին դարերից ձևավորվել է Ա վետ ա ­

րանների մեկնաբանման երկու հիմնական սկզբունք.

ա. Տաոացի կամ բաոացի

բ. Այլաբանական

Աոաջին սկզբունքի կենտրոնն էր Անտիոքի դպրոցը, իսկ երկրորդինը՝ Ալեքսանդրիայի

նը։

Այլաբանական մեկնաբանման ներկայացուցիչները գտնում էին, որ սուրբգրային

բնագիրը» բացի իր արտահայտած ուղղակի իմաստից, ունի նաև թաքնված, այլաբանա­

կան ծածուկ խորհուրդ և մեկնել, բացատրել Սուրբ Գիրքը, նշանակում է վեր հանել այդ

ծածկյալ խորհուրդը։

Ռաոացի մեկնաբանման դպրոցի հետևորդները գտնում էին, որ Սուրբ Գրքի բնագիրը

պետք է մեկնաբանվի ուղղակի իմաստով, որովհետև Աստվածաշնչի գրքերը գրված են

աստվածային հայտնությամբ։ Հետևաբար, այլաբանական բացատրություններով ոչ թե

պետք է ինչ-որ տեղ հեոանալ արտահայտվող բուն իմաստից, ա յլ ուղղակիորեն ներկա­

յացնել արտահայտվող իմաստը, ճիշտ հասկանալ այն։

Հա յ մեկնիչները ևս քաջածանոթ են եղել մեկնաբանական հիշյալ երկու ուղղություն­

ներին էլ և հետևել են թե° մեկին և թե° մյուսին։ Ինչպես գրում է Փ. Անթապյանը, «Մեկնա­

բանական եղանակի ընտրության հարցում հայ մեկնիչները համեմատաբար ավելի լիբե­

րալ դիրք են բոնել, շարժվել են ավելի անկաշկանդ, նրանք պատկանում են քրիստոնյա

մեկնիչների այն խմբին, որը գրեթե հավասար չափով կիրաոել է նշված հիմնական եղա ­

նակներն էլ։

Այնուհանդերձ, մեր կարծիքով, դրանց երկերի քննությունը ցույց է տալիս, որ գերա­

3 2 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

1 Փ . Ա եթա պ յա ե , Հա յ մեկնաբանական գրականության տեսական նախահիմքերի շուրջ, Բանբեր Մատենա­

դարանի, հտ. 15, Երեան, 1982, էջ 60։

33

պատվությունը տրվել է բաոացի-տաոացի եղանակին, Անտիոքի դպրոցի մեկնաբանա-

կան-մեթոդական սկզբունքներին՝ համեմատաբար ավելի նվազեցնելով այլաբանական

եղանակի կիրաոությունը, ինչպես վարվել էին Եփրեմ Ասորին, Մեծն Կա պ ա դովկիա ցի

ները և ուրիշներ»2։

Համանման ձևով, սկսած հին աշխարհից, մեծապես որպես այլաբանություն էին ըն­

կալվում նաև աոակները, որոնք ունեն երկմաս կաոուցվածք։ Աոաջին մասը աոակի

պատմությունն է, իսկ երկրորդը՝ այդ պատմությունից կատարվող բարոյական եզրահան­

գումը, որը կարող է նաև որպես մի այլաբանություն ներկայացնել պատմված թեման և

տալ այդ այլաբանության բացատրությունը։

Ինչ վերաբերում է ավետարանական աոակներին, ապա դրանց մի զգալի մասի բա ­

ցատրությունը տալիս է Ինքը՝ Քրիստոս։ Այսպիսով, ավետարանական աոակներում ևս

հիմնականում պահպանված է երկմաս կաոուցվածքը՝ բուն պատմությունը և այդ պատ­

մությանը հաջորդող մեկնաբանությունը՝ կատարված Հիսուսի կողմից։

Ավետարանական աոակների մասին Մաղաքիա արքեպս. Օրմանյանը գրում է. « Ց ի

սուսի աոակները մեծաւ մասամբ ժողովրդական կեանքէն և հասարակ ժողովուրդի զբա ­

ղումներէն աոնուած են, վիպական ձև մը տրուած է անոնց, որպէսզի աւելի տպաւորիչ և

ազդեցիկ ըլլան, և աոակներուն ետևէն մեկնութիւնները ցուցուած են, երբեմն ընդարձակ

բացատրութեամբ և երբեմն համաոօտ ակնարկութեամբ։ Աոակներուն ոյժը անուրանալի

է, քանի որ հասարակ ժողովրդեան միտքին վրայ շատ աւելի տպաւորութիւն կը գործէ

նիւթական կամ նիւթական ձևի վերածուած պատկեր մը, քան թէ վերացեալ սկզբունք մը»3։

Անիրավ դատավորի աոակի մեկնությանը վերաբերող աոաջին երկու բացատրութ­

յունները հայ մատենագրության մեջ գտնում ենք հայ թարգմանական գրականության մեջ,

և երկուսն էլ կատարված Ոսկեդարյան շրջանում։

Այս երկու բացատրություններից ժամանակագրորեն աոաջինը գտնվում է Եփրեմ Ա ­

սորու (306 ֊373թ թ .) Ձորս Ավետարանների համաբարբաո մեկնության մեջ։ Ա յստեղ դա ­

տավորի համար նկատի ունենալով նրան տրված անիրավ բնորոշումը՝ Ս. Եփրեմը գրում

է. «Ցանօրէնութեան իւրում ոչ կամեցաւ նա դատ աոնել այրոյն և աո չարութեամբ իւրով

ոչ կամեցաւ հանգուցանել զնա »4։ Ս. Եփրեմը Անիրավ դատավորի անիրավությունը բա ­

ցատրում է նրանով, որ նա Աստծուց չէր երկնչում. «Արդ խիստ էր անօրէնութիւն սորա,

զի համարձակեցաւ և անց զերկիւղն Աստուծոյ. խիստ էր և ժպրհութիւն նորա, զի արհա-

մարհեաց զամօթն մարդկան»։

Շարունակելով այս միտքը՝ նշում է, որ ոչ միայն անցավ Աստծո երկյուղից, այլև որ

ապստամբ գտնվեց Աստծո հանդեպ. «Անօրէնութիւն այն, որ ապստամբ եղև յԱստուծոյ և

ժպրհութիւն ամբարհաւաճեցաւ ի մարդկանէ, ժտութիւն այրոյն խոնարհեցոյց զնոսա եր­

կուսին և զկնի կամաց իւրոց ած զնոսա, զի դատ արասցեն նմա ընդ ոսոխի իւրում»։

Այսպիսով, Ս. Եփրեմը շեշտում է աղոթքի և խոնարհության՝ ժտության կարևորությու­

նը, թե այրու այս խոնարհության և անդադար թախանձանքների աոջև տեղի տվեց դա ­

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 33

2 Փ . Աեթա պ յա ե , Հա յ մեկնաբանական գրականության տեսական նախահիմքերի շուրջ, էջ 85։

3 Մ ա ղա քիա պատրիարք Օրմաեեաե , Համապատում, Կ. Պոլիս, 1912, էջ 223։

4 Սրբոյն Եփրեմի մատենագրութիւնք, հտ. Բ, վենետիկ, 1836, էջ 174։

34

տավորը և կատարեց այրիի ոսոխի դատաստանը։ Համաբարբաո այս մեկնության մեջ Ս.

Եփրեմը հպանցիկ է գրում այս աոակի մասին և չի նշում, թե ով է այրին, դատավորը, քա ­

ղաքը և ոսոխը, որոնց բարոյաբանական բացատրությունն արդեն գտնում ենք Հովհան

Ոսկեբերանի՝ Ղուկասի Ավետարանի ճաոագրական մեկնության մեջ։

Ոսկեբերանը հայ մատենագրության մեջ աոանձնանում է ոչ միայն իր գործերի մեծա­

թիվ թարգմանություններով, այլև այդ գործերի՝ հայկական միջավայրում ունեցած մեծ հե­

ղինակությամբ և հայ մեկնաբանական մտքի վրա թողած իր ազդեցությամբ։ Ինչպես

գրում է Գ. Հ. Զարպհանալյանը, «Աստուածաշունչ գրքէն ետքը և գրեթէ անոր հաւասար,

մեր մատենագրութեան Ոսկեղէն դարու ամենընտիր և թանկագին ընծայք են Սրբոյն

Ցովհաննու Ոսկեբերան հայրապետի (354-407) հոգելից և սրտաոուչ ճաոից և մեկնու­

թեանց թարգմանութիւնք»5։

Հայերեն թարգմանված այս գործերի շարքում է եղել նաև Ղուկասի Ավետարանի ճա-

ոային մեկնությունը, որից պահպանվել են միայն աոանձին ճաոեր, այդ թվում և Անիրավ

դատավորին նվիրված ճաոը6։

Հ. Քյոսեյանը վերջերս հրատարակել է Հ. Ոսկեբերանի ցարդ անտիպ գործերից մի

խումբ ճաոեր, այդ թվում և Ղուկասի Ավետարանի մեկնությունից պահպանված ճաոերը,

որոնց մասին այս հրատարակության աոաջաբանում գրում է. «Թերևս կարելի է ենթա դ­

րել, որ ինչպես հունարեն բնագրով հայտնի, այնպես է լ միայն հայերեն թարգմանությամբ

կենցաղավարած այդ միավորները հատվածներն են հունարեն ձեոագրերում մինչ Ժ -Ժ Ա

դդ. շրջանաոություն ունեցած Ղուկասու Ավետարանի ընդարձակածավալ մի մեկնության

հայերեն թարգմանության։ Սրանից կարելի է հետևցնել, որ հայերեն թարգմանությունը

կատարվել է ժ դարից աոաջ։ Լեզվի դասական պարզությունն ու ոճական աոանձնահատ^

կությունները մղում են ենթադրելու, որ թարգմանությունն իրականացվել է Ե դարում»7։

Ոսկեբերանի այս գործը բերված է հետևյալ խորագրի ներքո. «Ցոհաննու Ոսկեբերանի

ասացեալ, զոր ասաց Տէր մեր Քրիստոս ի Դատաւորն եւ յայրին»8։

Այս գործի ճաոագրական բնույթը երևում է և նրանից, որ ոչ թե կապակցություն աո

կապակցություն բերվում է աոակի ավետարանական բնագիրը և բացատրվում, ա յլ բեր­

ված է միայն սկիզբը, մինչև «յոսոխէ իմմէ» խոսքերը, թեև այնուհետև, որպես բարոյական

մի խորհրդածություն, բացատրվում է ողջ աոակը։

Քանի որ աոակը սկսվում է դատավորի մասին խոսքերով՝ «Դատաւոր մի էր ի քաղաքի

ուրեմն», Ոսկեբերանը այս ճաոի հենց սկզբում անդրադաոնում է այն հարցին, թե ով է

դատավորը։ Ն ա մերժում է այն կարծիքը, թե դատավորի միջոցով ակնարկվում է Ա ստ ­

ված։ Ինչպես Ոսկեբերանն է գրում, «Դէմք աոակիս ոմանց այնպէս թուեցաւ, թէ վասն

Աստուծոյ ասացաւ և անդէպ է այնպէս կարծել, զի ոչ ունի նա զոք գեր ի վերայ, քան

3 4 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

5 Հ . Գ. Տա րպ հա եա լյա ե , Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց, վենետիկ, 1889, էջ 581։

6 Այս մասին տես Եզնիկ եպս. Պետրոսյանի «Երկու խոսք Սարգիս վրդ. Կունդի «Մեկնութիւն Ղուկասու» աշ­

խատության մասին» գործը, Հոդվածների ժողովածու, Ս. էջմիածին, 1997, էջ 32։

7 Ս. Յովհա ե Ոսկեբերա ն , ճառք, նշխարք ի մեկնութեանց Սուրբ գրոց, աշխտ. Հ. Քյոսեյանի, Ս. էջմիածին,

2008, էջ 21-22։

8 Նույն տեղում, էջ 398։

35

զինքն հզաւրագոյն, որ ի նմանէ երկնչի եւ ի մարդկանէ նա ոչ ամաչէ, վասնզի անկարիք է»։

Այսպիսով, դատավորի միջոցով Աստծուն նկատի ունեցողները այսպես էին ենթա դ­

րում՝ ելնելով աոակի այն խոսքերից, թե դատավորը Աստծուց չէր վախենում, որը միայն

հզորագույն Աստված կարող է լինել, և մարդկանցից չէր ամաչում, որովհետև կարիք չու­

ներ մարդկանցից ամաչելու։ Արտաքուստ համոզիչ թվա ցող նման բացատրությանն ի

պատասխան, Ոսկեբերանը վկայակոչում է աոակում դատավորին տրված անիբավ բնո­

րոշումը, ասելով, թե այդ բնորոշումը «վասն Աստուծոյ իմանալ կարի անտեղի իցէ», քա ն­

զի Աստված դատավոր է «իրաւանց եւ արդարութեան եւ ոչ անիրաւութեան»։

Ոսկեբերանի մեկնաբանությամբ սակայն, «դատաւոր անիրաւութեան ասէ զմիտս մեր

ի քաղաքի բնութեան»։ Համաձայն այս մեկնաբանության՝ քաղաքի դատավորը միտքն է

մարդկային բնության մեջ։ Ոսկեբերանը քաղաքը մարդկային բնության հետ է համեմա­

տում՝ ասելով, թե նրանում շրջում են, այսինքն՝ տեղ ունեն թե° բարի և թե° չար գործերը, և

որ այդ քաղաքի, այսինքն՝ մարդկային մարմնի՝ բնության դոներն են յոթ զգայարանները։

Իսկ միտքը, որպես դատավոր քննում է այն ամենը, ինչ որ կապ ունի մեր բնության հետ։

Իր իսկ բնորոշմամբ՝ «Իսկ միտս մեր դատաւոր է եւ ընտրող, զորս եւ կամի, ընտրէ եւ շ տ ^

մարանեալ պահէ եւ զորս ոչ ախորժէ ի բաց բարձուցանէ եւ արտաքս փակեալ պահէ եւ

կամ թէ մտեալ իցէ արտաքս հանէ»9։

Միտքը քանի որ ծածուկ է, ուստի ասում է, թե նրան են վերաբերում Աստծուց չերկն­

չելու և մարդկանցից չամաչելու մասին խոսքերը։ Միտքը, ձգտելով դեպ կրքերը և վնա ­

սակար ցանկությունները, չի լսում այրիի խոսքերը։ Այս աոակում, ըստ Ոսկեբերանի, ա յ­

րին մարդկային հոգին է հետևյալ մեկնաբանմամբ. «Այրի հոգին, որ ի մարդս է, եւ է

զրկեալ յոսոխ մարմնոյն և ա ղա չէ զդատաւոր միտքն՝ դատ աոնել նմա, զի մի ամենայնիւ

պակասեալ ի բարեաց, կորիցէ, վասնզի մեծ է եւ անըմբերելի տագնապ է հոգոյն դա ­

տարկանալ ի բարեաց», թեև հոգու հոգևոր աոաքինություններից մերկանալը հենց հո­

գևոր այրիությունն է ։ Ահա այս պատճաոով հոգին, որը կրում է ապականությունը մարմ­

նական ախտերի, բողոքում է մտքին՝ դատավորին, որ դատի մարմնին նրա գործած մ ե ղ

քերի համար։

Մտքի՝ մարմնին դատել ասելով Ոսկեբերանը նկատի ունի ոչ թե մարմինը դատա­

պարտելը, այլ որ միտքը, մարդկային բանականությունը պետք է զսպի մարմնավոր ցան­

կությունները և բավարարի մարդկային մարմնի անհրաժեշտ պահանջմունքները՝ մարմ­

նին հեոու պահելով «զարատաւոր կիրս վայրապար ցանկութեանց»։

Համանման ձևով միտքը, համակշոելով հոգու և մարմնի փոխհարաբերությունները,

պետք է այնպես անի, որ հոգին է լ զարդարվի, չամայանա հոգևոր աոաքինություններից,

որպեսզի կենդանի մնա և չհասնի հոգևոր մահը։

Հոգին՝ այրին, մտքին՝ դատավորին, բողոքում է այսպես. մտքին՝ դատավորին խոցո­

տում է՝ հիշեցնելով մարմնի վատթար ընթացքը։ Ա յդ հիշեցումից մենք զարհուրած պետք

է սարսենք և ապաշխարությամբ ետ դաոնանք։ Սա է, որ թախանձում և խնդրում է հոգին,

սակայն մեղքերի ցանկությունը, որով կապվել ենք, թույլ չի տալիս մերկանալ չարից և

մեր անձը պատժից ազատել, ա յլ մտածելով, որ ժամանակ կա դեո, շարունակում է մ ե ղ

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 35

9 Նույն տեղում, էջ 398։

36

քին տրվել՝ բարի գործերը թողնելով հետագային։ Նմա ն սնոտի հույսերով իրեն խ ա բե­

լով՝ գալիս է այն պահը, երբ անպատրաստ է գտնվում մահվան աոջև, ամայացած և դա ­

տարկ բարի գործերից և մշտնջենական կապանքների տակ է մտնում։

Դատավորի որոշումը՝ այրիի դատը աոնել, Ոսկեբերանը բացատրում է հետևյալ

ձևով. ամեն մարդ երբ որ մեղք է գործում, Աստծուց չի վախենում, այլապես, եթե Աստծուց

վախենար, ինչպ ե՞ս կհամարձակվեր մեղք գործել։ Վախենալու դեպքում մարդը չէր հա­

մարձակվի մեղք գործել, քանի որ քաջ գիտեր, որ Աստծո անքուն աչքը նայում և տեսնում

է մեղքերի գործվելը։ Այդուհանդերձ, մարդը չի վախենում, որովհետև Աստծո երկայնամ­

տությունը գիտի և Աստծո մարդասիրությունը ճանաչում է։ Մարդկանցից էլ չի ամաչում,

որովհետև վստահ է, որ մարդիկ չեն իմանա իր գործածը։ Ահա այս պատճաոով է, որ ա ­

սում է, թե Աստծուց չի երկնչում և մարդկանցից չի ամաչում։

Մեղքերից ետ դաոնալու մասին էլ մարդը ինչ-որ մի պահի հիշում է, լինի կյանքի ըն­

թացքում, որի դեպքում հետ է դաոնում, թե լինի մահվան օրը, երբ սարսափում է գեհենի

ահից, և տանջանքների ակնկալվող սպաոնալիքից արտասվում և ահաբեկվում է՝ ետ

դաոնալով չարի ճանապարհից։

Ոսկեբերանը, շեշտելով ապաշխարությամբ փրկվելու՝ մեզ տրված շնորհը, ասում է,

որ պետք չէ մնալ մեղքի անհուսության մեջ, որ Աստծուն ուրախություն է պատճաոում ա ­

մեն մի մեղավորի դարձը, և մի շարք օրինակներ է վկայակոչում Ավետարանից, գրելով.

«Իսկ արդ, ով սիրելիք, զի եթէ ի դարձն միոյ մեղաւորի ուրախութիւն է Աստուծոյ եւ հրեշ­

տակաց», ապա որքան ևս աոավել տրտմություն է մեղավորի մեղանչելը։ Ասվածը բա ­

ցատրում է հետևյալ գեղեցիկ օրինակով. մեղքից ետ դարձող մեղավորն Աստծունն էր և

դարձյալ Աստծուն դարձավ, իսկ այն մեղավորը, որը ետ չի դաոնում իր ընթացքից, նա

Աստծունն էր և Աստծուց ելավ և տրտմեցրեց Աստծուն և հրեշտակներին։

Անիրավ դատավորի աոակի համատեքստում Ոսկեբերանն անդրադաոնում է և

Տնտեսի աոակի «Զի որդիք աշխարհիս այսորիկ իմաստնագոյն են, քան զորդիս լուսոյ»

Հիսուսի խոսքերին՝ բացատրելով հետևյալ ձևով։ Հրեշտակներից սատանան «անկաւ ի

փաոացն, զրկեցաւ ի շնորհացն» և այսպես էլ մնաց աոանց Աստծուն դաոնալու, իսկ մար­

դը թեև մեղք գործեց՝ խաբվելով պատրողից, սակայն զղջաց և ապաշխարեց՝ արժանա­

նալով Տիրոջ գովեստին։

Այս հարաբերակցությունը ներկայացնելով՝ Ոսկեբերանը գրում է. «Եւ զի որդիք դևք

են, որ կորուսին զշնորհսն եւ որդիք աշխարհիս մարդիկք, որ հասանեն շնորհաց ի ձեոն

զղջման, խոստովանութեան եւ ապաշխարութեան»։

Համանման ձևով և Դատավորի աոակն է մեզ ուսուցանում, որ ինչ-որ մի պահից

մարդ իր հոգու թելադրանքով պետք է հետ դաոնա իր մեղավոր ընթացքից և բոնի ա ­

պաշխարության ճանապարհը։

Ոսկեբերանը Դատավորի աոակի բացատրությանն անդրադարձել է նաև Ղուկասի

Ավետարանի՝ Փարիսեցուն և մաքսավորին նվիրված աոակում։

Ա յստեղ նախ բացատրում է, թե այս աոակում հիշվող դատավորը, այրին և քաղաքը

ինչ են խորհրդանշում. «Դատաւոր զմիտքն ասէ, եւ քաղաք՝ զբնութիւնս, այրի՝ զհոգիս եւ

ոսոխ՝ զմարմինս»։ Այնուհետև մասնավորեցնելով խոսքը՝ ասում է, որ մարդկային բնութ-

3 6 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

37

յունը նման է մի քաղաքի, ուր կան չար և բարի բնակիչներ, որոնք հակաոակ են միմյանց,

ինչպես որ հոգին և մարմինը, համաձայն աոաքյալի այն խոսքի, թե «հոգիս ցանկայ հա-

կաոակ մարմնոյս»։ Այս հակաոակությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ո

սոխ մարմինը լեցուն է աշխարհային սիրով և ցանկություններով, որով և հարստահարում

է հոգուն՝ նրան այրիացնելով Քրիստոսի սիրուց, և որ այրիի աղոթքն է դատավորին՝

մտքին ստիպում, որ պահանջի ոսոխին՝ մարմնին, զսպել մարմնավոր ցանկությունները։

Հա յ մեկնաբանական գրականության մեջ Անիրավ դատավորի աոակի աոաջին մեկ­

նությունը գտնում ենք 8-րդ դարի նշանավոր եկեղեցական գործիչ և մատենագիր Սմ^

փաննոս Սյունեցու «Մեկնութիւն չորից Աւետարանացն» գործի Ղուկասու Ավետարանի

համապատասխան հատվածի մեկնության մեջ։

Ըստ Ալիշանի ենթադրության՝ Սյունեցին Սյունիքի վարդապետարանում դա սա վա ն

դելու ընթացքում էլ գրել է այս մեկնությունը։

Իր իսկ բնորոշմամբ, Սյունեցին այս մեկնությունը գրելիս հետևել է նախորդ շրջանի

մեկնիչների գործերին և իր նպատակն է եղել տալ չորս Ավետարանների դժվարհասկա-

նալի տեղերի բացատրությունները՝ նախ ներկայացնելով ըստ Մատթեոսի Ավետարանի,

ապա մյուս երեք Ավետարանների արդեն դժվարհասկանալի այն մասերը, որոնք չկան

Մատթեոսի Ավետարանում։ Այս գործում Սյունեցու որդեգրած մեկնաբանական մեթոդի

մասին Մեսրոպ արքեպս. Գրիգորյանը գրում է. «Ստ. Սիւնեցիի մեկնաբանական մեթոդը՝

մեթոդէ մը աւելի՝ սիստեմ մըն է մեթոդներու։ Անիկա փաստօրէն գիտէ մեկնաբանական

բազում մեթոդներ՝ պարզաբանական, այլաբանական, պատմական, բնագրային-քննա-

դատական, աստուածաբանական, քարոզչական, զորս կը գործածէ ըստ տեղւոյն՝ գեղեց­

կայարմար կերպով, մեկնելու համար աւետարանական դժուարիմաց պատմութիւնները,

խօսքերն ու բա ոերը»10։

Ինչպես կտեսնենք, ասվածը լիովին վերաբերում է նաև Անիրավ դատավորի աոակի

մեկնությանը։

Սյունեցին Անիրավ դատավորի աոակի սկզբի տողերն է բերում, սակայն մեկնությու­

նից երևում է, որ շարունակությունը ոչ թե չի պահպանվել, այլ նա, վկայակոչելով սկզբի

տողերը, մեկնել է ողջ աոակը։

Սյունեցու վկայակոչած հատվածը բնագրային որոշակի տարբերություններ ունի Ա վե­

տարանի համապատասխան հատվածի հետ.

Ղուկասի ԱվետարանԱսաց եւ աոակ մի նոցա աո այն, թէ

պարտ է յամենայն ժամ կալ նոցա յաղօթս

եւ մ ի ձանձրանալ։ Ասէ. Դատաւոր մի էր ի

քաղաքի ուրեմն, յԱստուծոյ ոչ երկնչէր եւ ի

մարդկանէ ոչ ամաչէր (Ղուկ. Ժ Ը 1-2)։

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 3 7

10 Ստեփանոս Սյուեեցի , Մեկնութիւն չորից Աւետարանացն, աշխտ. Գարեգին կող. Հովսեփյանի, հրտ պատ­

րաստեց Ա. Տեր-Ստեփանյան, ԵրԱան, 1994, էջ 11։

" Նույն տեղում, էջ 130։

Սյունեցու մեկնությունԱսաց նոցա զաոակս զայս աո ի հանա­

պ ա զ աղաւթել եւ մի ձանձրանալ։ Դա տ ա ­

ւոր մի էր ի քաղաքի միում, յԱստուծոյ ոչ

երկնչէր եւ ի մարդկանէ ոչ ամաչէր 11։

38

3 8 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

Շարադրանքի ոճական տարբերություններից բացի, այստեղ կա նաև մի կարևոր տա-

րընթերցում։ Ավետարանի «յամենայն ժամ կալ»-ը դարձել է «հանապազ»։ Թերևս Սյունե-

ցին Տերունական աղոթքի «զհաց մեր հանապազորդ» խոսքերի ազդեցությամբ է կատա­

րել այս փոփոխությունը։

Այս աոակի բացատրության սկզբում Սյունեցին Ոսկեբերանի հետևողությամբ մեր­

ժում է մեկնաբանական այն մոտեցումը, թե դատավոր ասելով Քրիստոսին պետք է նկա­

տի ունենալ։ Նման ձևով մեկնաբանողները հենվում էին այս աոակի այն խոսքերի վրա,

թե ո°չ Աստծուց էր երկնչում, և ո°չ մարդկանցից ամաչում։ Ըստ այդմ, նրանք ասում էին,

թե միայն Աստված կարող է Աստծուց չվախենալ և մարդկանցից չամաչել։

Սյունեցին սակայն մերժում է նման մեկնաբանությունը՝ ասելով, թե նույն աոակում

դատավորն անվանվում է անիրավության դատավոր, այնինչ «Դատաւոր արդարութեան

է Քրիստոս և ամենայն ճանապարհք նորա իրաւամբք են» և «յետին յիմարութիւն» է ա ն­

վանում արդարության դատավորին միաժամանակ անիրավության դատավոր անվանե­

լը, քանի որ իրար հակադիր են՝ «ընդդիմակաց են» արդարությունը և անիրավությունը12։

Նկատի ունենալով աոակում այրի կնոջ «Դատ արա ինձ յոսոխէ իմմէ» խոսքերը՝ Սյու­

նեցին գրում է, որ այստեղ հիշատակվում են անիրավության դատավորը և այրիի ոսոխը։

Քանի որ այրին դատավորին ասում է, թե կատարիր իմ ոսոխի դատաստանը, ուստի Սյու­

նեցին եզրակացնում է, որ այդ ոսոխը գտնվում էր դատավորի իշխանության ներքո, ինչ­

պես որ Ռեղզեբուղի իշխանության ներքո էին դևերը։

Դատավորի և սատանայի զուգահեոով դատավորի «Աստծուց չէր երկնչում» խոսքերի

համար ասում է, որ Աստծուց չէր երկնչում, քանի որ խաչել տվեց Աստծո Միածին որ­

դուն՝ սպանելով և Աստծո մարգարեներին և աոաքյալներին, և մինչ այժմ էլ հալածանք­

ներ է հարուցում քրիստոնյաների դեմ «ըստ ներելոյ Աստուծոյ», ա յդ ամբարտավան և ամ­

բարհավաճ դատավորը, որը նաև մարդկանցից չի ամաչում՝ արհամարհելով «զազգ մ ա րդ

կան»։

Սյունեցին այրի կնոջ համար էլ ասում է, թե այրին մարդկային հոգին է, այրիացած

Քրիստոսից՝ «այրի լեալ ի Քրիստոսէ», Ով է «փեսայ եկեղեցական հոգւոյ»։ Քրիստոնեա­

կան խորհրդաբանությամբ եկեղեցին քանի որ Քրիստոսի հարսն է և Քրիստոս երկրից

համբաոնացել է, ուստի եկեղեցին համեմատվում է փեսայից զրկված այրու հետ։ Հ ա ­

մանման ձևով հոգևոր-եկեղեցական աոումով մարդկային հոգին, որը ևս զրկված է Ք րիս­

տոսի երկրային ներկայությունից, մի այրի է։

Աոակի մեկնաբանության շարունակության մեջ ասվում է. «Այս այրոյ թողեալ զ Ք ր ի ս

տոս, ապաւինէր ի դատաւորն անիրաւութեան, լլկեալ յոսոխէն, ի դիւէ, իրաւունս խնդրէր

ի դիւաց, զի թաւթափեսցի ի բոնութենէ աւսոխին, աւսոխս այս, որպէս ասացի կամ դեւ

իսկ էր, որ լլկէր, կամ մարդ հնազանդեալ սատանայի, իսկ դատաւորն անիրաւութեան

յաշխատութենէ այրւոյն աոնէր, զոր ինչ խ նդրէրն»13։

Նմա ն մեկնաբանությամբ Քրիստոսից զրկված այս այրին ապավինում է անիրավութ­

12 Նույն տեղում։

13 Նույն տեղում, էջ 131։

39

յան դատավորին՝ լլկված ոսոխից, դևից, և իրավունք է խնդրում դևերից, որպեսզի թոթա ­

փի բոնությունը։ Սյունեցին վերստին նշում է, որ այս ոսոխը կա՜մ դև էր և կա՜մ էլ սատա­

նայի կամքին հնազանդած մեկը, և դատավորը կատարում է այրի կնոջ խնդրանքը։

Աոակի բացատրությունը ներկայացվում է միանգամայն համահունչ ավետարանա­

կան ոգուն. «Խրատէ աոակս, թէ պարտ է անձանձրոյթ աղաւթել աո Աստուած, զի եթէ

դատաւորն, որ անիրաւութեան ոչ յԱստուծոյ երկնչի և ոչ ի մարդկանէ ամաչէ, յաղագս

դեգերելոյ եւ թախանձելոյ այրւոյն արար նմա դատաստան, որչափ եւս աոաւել Քրիստոս,

արդարութեան արեգակն եւ դատաւոր, լուիցէ աղաչանաց եւ պաղատանաց այնոցիկ, որք

հանապազ պաղատին եւ աղաչեն զնա»։

Նմա ն մեկնաբանությամբ ասվում է, որ հարկավոր է անձանձրույթ աղոթել աո Ա ստ ­

ված, որովհետև եթե դատավորն անիրավության, որը ո՜չ Աստծուց էր երկնչում, և ո՜չ

մարդկանցից ամաչում, այրի կնոջ այս դեգերումների և խնդրանքների համար համապա­

տասխան դատաստան կատարեց, ապա որչափ աոավել Քրիստոս՝ արդարության արե­

գակը և դատավորը, կլսի աղաչանքները և պաղատանքները նրանց, ովքեր հանապազ

պաղատում և աղաչում են նրան։

Սյունեցու բացատրությունը միջանկյալ տեղ է գրավում բարոյական և այլաբանական

մեկնաբանությունների միջև։ Միջանկյալ, որովհետև այլաբանորեն են ներկայացված ա յ­

րին, որպես մարդկային հոգին, ոսոխը, որպես դևերը։ Դատավորը սակայն, որոշակի ա ­

նորոշությամբ է ներկայացված, իսկ քաղաքի, որպես մարդկային մարմնի մասին, ընդ­

հանրապես որևէ բացատրություն չկա, թեև Ոսկեբերանի մոտ բարոյական մի ա յլա բա ­

նությամբ ներկայացված են այրին, քաղաքը և դատավորը։ Ն ա և ավելի շատ բարոյական

բնույթ ունի աոակի իմաստի բացատրությունը, որի համար էլ Սյունեցու մեկնաբանական

ելակետը այս աոակի բացատրությունում միջանկյալ դիրք է գրավում բարոյական և ա յ­

լաբանական մեթոդների միջև։

Բ. Իգնատիոս Սևլեոցու մեկնությունը.

Հա յ մատենագրության մեջ Ղուկասի Ավետարանի մեզ հայտնի երկրորդ մեկնությու­

նը Իգնատիոս Օնորհալու կամ Սևլեոցու մեկնությունն է ։ Իգնատիոսը Կիլիկյան Հա յա ս­

տանի 12-րդ դարի եկեղեցական նշանավոր մատենագիրներից էր և այս մեկնությունը

գրել է Գրիգոր Գ Պահլավունի կաթողիկոսի (կթղ. 1113-1166 թթ.) պատվերով Կիլիկիայի

Սև լեոան Օափրին վանքում։

Ալիշանն այս մեկնության մասին գրում է. «Համաոօտ խօսքերով, այլ իմաստը բովա ն­

դակելով, աոանց երկար քննաբանութեանց և յիշատակութեան հին հարց գրուածոց,

միանգամայն և յստակ հայկաբանութեամբ և հանճարեղ դարձուածքներով, որով մեր

դպրութեան ամենէն ճարտար և յստակաբան գրչաց և համաոօտչաց մէկն կամ գլխաւորն

է » 14։

Արդեն հստակորեն այլաբանական ուղղվածություն ունի Իգնատիոս Օնորհալու բա ­

ցատրությունը։

Այս աոակի մեկնաբանության սկզբում Իգնատիոսը ևս մերժում է Դատավորի մ ի ջո

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 3 9

14 Հ . Ղ. Ալիշաե, Շնորհալի ե Պարագայ իւր, վենետիկ, 1873, էջ 51։

40

ցով այլաբանորեն Աստծուն նկատի ունենալը։ Իգնատիոսը գրում է, որ այդպես մտածող­

ները բերում են հետևյալ փաստարկը. «Զի ոչ ունի նա զոք ի վերոյ քան զինքն Աստուած,

թէ երկնչիցի ի նմանէ և ի մարդկանէ նա ոչ ա մա չէ»15։

Իգնատիոսը Ոսկեբերանի և Սյունեցու նման փաստորեն բաոացի նույնությամբ բ ե ­

րում է հայտնված այն կարծիքը, թե միայն Աստված է, որ Իրենից վեր ոչ ոք չունի, հե­

տևաբար Դատավոր ասելով Աստծուն պետք է ի նկատի ունենալ, Ով նաև մարդկանցից

չի ամաչում։ Արտաքուստ համոզիչ թվա ցող այս փաստարկը Իգնատիոսը ևս հերքում է,

Ոսկեբերանի հետևողությամբ գրելով. «Արդ որք զայս ասացին, զհետ կարգի բանիցն

գնալ ոչ գիտացին, վասն զի ի կատարածի անդ բանի աոակին, դատաւոր անիրաւութեան

զնա կոչէ, զոր վասն Աստուծոյ իմանալ կարի անտեղի է, քանզի դատաւոր է նա իրաւանց

և արդարութեան»։

Այսպիսով Իգնատիոսը ցանկանում է ասել, որ նման մեկնաբանությանը հետևողները

ըստ ավետարանական շարադրանքի ընթացքի չեն գնում, այլապես դատավորի համար

նման մեկնաբանություն չէին տա, քանի որ նա այնուհետև անվանվում է դատավոր անի­

րավության։

Իգնատիոսը դատավոր է անվանում մարդկային միտքը, որը քննում և դատում է տեղի

ունեցող երևույթները, իսկ քաղաքը, ինչպես որ և Ոսկեբերանն էր նշում, մարդկային

բնությունն է, որովհետև այն քաղաքի նման ընդարձակ է, որի դարպասներն են զգա յա ­

րանները, որոնցով ներս են մտնում «չարք և բարիք»։ Ա յդ քաղաքի դատավորն է մարդ­

կային միտքը, որն ըստ իր կամեցողության ընտրում և շտեմարանելով պահում է իրեն

դուր եկածը և քաղաքի դարպասներից դուրս է հանում այն, ինչ որ իրեն դուր չի գալիս։

Դատավորի մարդկային միտքը լինելով է Իգնատիոսը բացատրում և այս աոակի այն

խոսքերը, թե այդ դատավորը ո՜չ Աստծուց էր վախենում և ո՜չ էլ մարդկանցից, քանի որ

մարդկային միտքը, ծածուկ և նրբին լինելով, չի արտահայտվում։

Մեկնաբանական նման ընթացքով այրիի՝ զրկյալ հոգու ոսոխն է մարդկային մարմի­

նը։ Այսպիսով, հոգու և մարմնի հակադրության միջնադարյան ըմբոնմամբ այստեղ այրին

մարդկային հոգին է, իսկ նրա ոսոխը՝ մարմինը, և մարմնի ու հոգու դատավորն է դաոնում

մարդկային միտքը։ Այրին դիմում է դատավորին, որ նա դատի ոսոխին, որը նշանակում

է, թե մարդկային հոգին դիմում է մտքին, որ զսպի մարմնի այն ցանկությունները, որոնք

հոգին կործանման են տանում, քանի որ մարմնական մեղքերը հանգեցնում են հոգևոր անկ­

ման։

Ահա այս պատճաոով «ոգին որ կրէ զապականութիւն մարմնական ախտիւք լցեալ, բո ­

ղոքէ աո միտսն, զի դատ արասցէ»։ Մտքի դատելն էլ պետք է լինի չափավորելը մարմ­

նական ցանկությունների, որպեսզի մարմինը չտրվի «զարատաւոր կիրս վայրապար

ցանկութեանց»։

Հոգևոր աոաքինություններն է լ խորհրդանշում են այրի կնոջը, և մարմնավոր մեղքերը

դեպ մահ են տանում հոգուն։ Այն, որ մեր միտքը երբեմն կամ հաճախ անդրադաոնում է

մեր գործած մեղքերին, դա տեղի է ունենում շնորհիվ հոգու՝ «ի թախանձելոյ հոգւոյն է»։

Միտքը, կապված լինելով մեղքերին մարմնավոր ցանկությամբ, չի լսում այրիի՝ հոգու

4 0 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

15 Իգնատիոս վարդապ ետ , Մեկնութիւն Սրբոյ Աւետարանին որ ըստ Ղուկասու, Կ. Պոլիս, 1824, էջ 351։

41

բողոքները մեղքի ճանապարհով չգնալու մասին, սակայն, երբ գալիս է հաշվետու լինելու

պահը, միտքը տեսնում է, որ ամենևին անպատրաստ է և դատարկ, ամայացած բարի

գործերից, և այդ ժամանակ էլ միտքն ասում է, որ թեև Աստծուց չեմ երկնչում և մարդկան­

ցից չեմ ամաչում, սակայն «վասն աշխատ աոնելոյ զիս այրւոյն՝ արարից նմա դատ»։

Այրիի հոգու շարունակական դիմումներով է բացատրում և խղճմտանքի աոաջ գալը,

երբ միտքը որպես դատավոր մտածում է բավարարել հոգու՝ այրիի խնդրանքը և կատա­

րել ոսոխի՝ մարմնի դատը։

Իգնատիոսը գրում է, որ հոգու համար շատ դժվար է մտքի խղճմտանքը շարժել։

Աոակի այն եզրահանգումը, թե անիրավ Դատավորը, որ լսեց և տեղի տվեց այրիի

խնդրանքներին, ապա որքան ևս աոավել Աստված կընդաոաջի Իրեն հանապազ դիմող­

ներին, Իգնատիոսը արտահայտել է հետևյալ տողերով. «Իսկ Աստուած ո"չ աոնէ

վրէժխնդրութիւն ծաոայից Իւրոց, որ աղաղակեն աո Ն ա ի տուէ և գիշերի և երկայնամիտ

միայն լինի աո նոսա։ Զի թէ զանմարդի և զվայրենամիտ դատաւորն բազում մաղթանքն

հաւանեցոյց դաոնալ յիրաւունս, քանիաւն ապա զարդարադատ բնութիւն, որս յամենայնի

պատրաստ է տալ խնդրողին, միայն թէ զարժանն խնդրիցիմք որ մեզ օգտակար իցէ և

նմա տալն պ ա տ շա ճ»16։

Իգնատիոսը նաև նշում է, որ այս աոակի եզրափակիչ տողերը գալիս են հաստատելու

աոաջին տողի այն միտքը, թե հարկավոր է շարունակ աղոթել և չձանձրանալ։ Իր իսկ

ընդհանրացված բնորոշմամբ, այս աոակում «Վասն որոյ յորմէ սկսաւ, ի նոյն աւարտէ

զբա նն»17։

Ղուկասու Ավետարանի այս մեկնության մեջ արդեն գտնում ենք Անիրավ Դատավորի

աոակի այլաբանական բացատրության ողջ համակարգը՝ քաղաքը՝ մարդկային բնությու­

նը, այրին՝ մարդկային հոգին, այրիի ոսոխը՝ մարդկային մարմինը, և Անիրավ դատավո­

րը՝ մարդկային միտքը։

Գ . Անիրավ դատավորի աոակի բացատրությունը Սարգիս Կունդի Ղուկասու Ա վ ե­

տարանի շղթա յա ձև մեկնությունում.Միջնադարյան գրականության մեջ տարածված էր բանաքաղությանը դիմելը, որը

հայտնի է նաև կոմպիլյատիվ մեթոդ անվանմամբ։ Այս եղանակով գրված գործերում ի

րարահաջորդ ձևով բերվում են տարբեր հեղինակների գործերը և լուսանցքում նշվում է,

թե յուրաքանչյուր այդ հատվածի հեղինակն ով է։ Տա րբեր հեղինակների՝ միևնույն հար­

ցի մասին գրվածները նման եղանակով բերելիս, որպեսզի նրանք կապակցվեն միմյանց

հետ, ինչպես նաև համապատասխանեն շարադրանքի ընդհանուր ընթացքին, յուրա­

քանչյուր հատված սկզբից և վերջից որոշակի վերախմբագրման է ենթարկվում։ Տարբեր

հեղինակների իրարահաջորդ վկայակոչմամբ մեկնության նման եղանակը անվանվում է

խմբագիր կամ շղթայաձև մեկնություն։ Հա յ մատենագրության մեջ հայտնի նման աոաջին

աշխատանքը Սարգիս վարդապետ Կունդի «Մեկնութիւն Աւետարանին Ղուկասու» ա շ­

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 41

16 Նույն տեղում, էջ 353։

17 Նույն տեղում, էջ 354։

42

խատանքն է 18, որի մասին Հ. Ներսես Ակինյանը գրում է. «Մեկնութեան այն եղանակը,

զոր կիրարկեց ինքը, նորութիւն էր հայ գրականութեան մէջ և կը կազմէ մեկնողական

գրականութեան նոր սեո մը, որուն հիմնադիրը ինքը եղած է։ Գոնէ ինձ ծանօթ չէ իրմէ յա-

ոաջ որևէ մէկը ձեոնարկած ըլլայ յօրինել Ս. Գրոց մասերու խմբագիր մեկնութիւն»19։

Սարգիս վարդապետը Տաուշի Խորանաշատ վանքում ուսանել է Հովհաննես Սարկա­

վագ Իմաստասերի մոտ։ Ինչպես նա է գրում այս գործի ավարտման հիշատակարանում,

այս մեկնությունը նա ավարտել է 1146 թ .20։

Նկատի ունենալով իր երկի՝ տարբեր հեղինակներից բանաքաղություն լինելը՝ կոմ­

պիլյատիվ մեթոդով գրված լինելը, գործի վերջում գտնվող այս հիշատակարանում իր

կատարած աշխատանքի մասին նա այսպես է գրում. «Նմանեալ մեղուի անօսր թոչնոյ,

արձակեալ զթեւս ի վերինս բարձունս և ի հովիտս ծաղկանց, այլ թեպէտ և ունի յօժարու­

թիւն, սակայն վասն տկարութեան ոչ բովանդակէ զբնաւն, ա յլ զպայծաոագոյնն և զփ ոշե­

տեսակն և զանուշահոտն՝ ի միջոյ ծաղկանցն բաոնայ ի վերայ թիկանցն կամ ընդ ոտիւք

կաոուցեալ, ամայէ ի վեցանկիւնի բջիջսն, և գործէ զարմանալիս իմաստնոց»21։

Նմա ն մեկնաբանությամբ, ինչպես որ ծաղիկից ծաղիկ թոչող մեղուն է ցանկանում բո ­

լոր ծաղիկների փոշին և անուշահոտությունը ի մի հավաքել, սակայն հնարավորություն

չունենալով այդ ամենը ի մի ժողովել, բավականանում է ծաղիկների միջից լավագույնն

ընտրելով, այնպես էլ ինքը ծավալային աոումով քանի որ չէր կարող Ղուկասի Ա վետ ա ­

րանի բոլոր մեկնությունները ի մի հավաքել, ընտրել է աոավել բնորոշները և նրանցով

ամբողջացրել իր մեղրը՝ այս մեկնությունը։ Օարունակելով մեղվի հետ տարվող այս զո ^

գահեոը, ասում է, որ ինչպես մեղուն է ծաղիկից ծաղիկ անցնում նեկտար գտնելու, ա յն­

պես էլ ինքն է վանքից վանք գնացել Ղուկասու Ավետարանի մեկնություններ գտնելու

համար։ Այս մեկնության վերնագրում թվարկված են այն հեղինակները, որոնց գործերը

բանաքաղաբար ներկայացված են հիշյալ մեկնության մեջ. «Մեկնութիւն Սուրբ Աւետա­

րանին Ղուկասու, Սրբոյն Սարգսի Հայոց վարդապետի եւ անյաղթ հոետորի, ի սրբոց ա ս­

տուածաբան վարդապետացն մերոց Եփրեմի, Ոսկեբերանի, Կիւրղի, Ստեփանոսի, Իգնա-

տիոսի եւ այլոց վարդապետացն մերոց, զոր տեսանես յաոաջիկայդ»։ Ինչպես վերնագրից

իսկ երևում է, այստեղ հիշվում են այն հեղինակները, որոնց գործերից են հիմնականում

կատարվել այս մեկնության բանաքաղությունները։

Վերնագրում, ըստ հեղինակների կյանքի ժամանակագրական ընթացքի, անհատա­

պես հիշվում են Եփրեմ Ասորին, Հովհան Ոսկեբերանը, Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, Սմ^

փաննոս Սյունեցին և Իգնատիոս Սևլեոցին։

Սարգիս վարդապետը Ոսկեբերանից այստեղ զարմանալիորեն ուղղակի որևէ վկայա­

կոչում չի կատարում։ Այս հանգամանքը կարելի է բացատրել նրանով, որ Ոսկեբերանի

բացատրությունը կա Իգնատիոսի մոտ, որով և Ոսկեբերանը ևս անուղղակիորեն վկա յա ­

4 2 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

18 Տե՛՛ս Սարգիս Կուեդ , Մեկնութիւն Աւետարանին Ղուկասու, աշխտ. Եզնիկ եպս. Պետրոս յանի, Ս. էջմիա­

ծին, 2005, 656 էջ։

19 Հ . Ն . Ակիեեաե, Սարգիս վարդապետ Կունդ, «Սիոն», 1940, հունվար-փետրվար, էջ 21։

20 Տե՜ս Հ . Ղ. Ալիշաե, Հայապատում, էջ 371։

21 Սարգիս Կուեդ, Մեկնութիւն Աւետարանին Ղուկասու, էջ 637։

43

կոչված է այս մեկնության մեջ։

Կյուրեղ Ալեքսանդրացու՝ Ղուկասի Ավետարանի մեկնությունը ևս հատվածաբար է

պահպանվել։ Այս մեկնությունից աոանձին հատվածներ որպես ճաոեր են պահպանվել,

որոնցից մեկը վերաբերում է Անիրավ դատավորի աոակի մեկնությանը։ Կյուրեղ Ա լեք­

սանդրացու գործերի հայերեն թարգմանությունների շարքում Հ. Գարեգին Զարպհանաի

յանը ներկայացնում է նաև այս ճաոի նկարագրությունը՝ գրելով. «Մեկնութիւն Աոակաց

Աւետարանին, որ ըստ Ղուկայ (Օս աշաշ 1ա ՚6). «Դատաւոր էր ի քաղաքի ուրեմն, յԱստու­

ծոյ ոչ երկնչէր և ի մարդկանէ ոչ ամաչէր... Դատաւոր զմարդկային զիշխանական

զմիտսն ասէ, որ ի մէջ մարմնոյն հոգւոյն, որպէս կամի ներգործէ, երբեմն ի բարին միտե­

լով, որ են հոգեկան աոաքինութիւնք»22։

Սարգիս վարդապետի Ղուկասու Ավետարանի մեկնության Անիրավ Դատավորի ա-

ոակի հատվածում կա 29 վկայակոչում, որոնցից տասնմեկը Իգնատիոսից, ութը՝ Կյուրե-

ղից, յոթը՝ Ստեփաննոս Սյունեցուց և երեքը՝ Եփրեմից։

Սարգիս վարդապետը ավետարանական մեկնություններում ընդունված կարգով բ ե ­

րում է ավետարանական տողը կամ կապակցությունն ու բաոը, ապա նրա մեկնությունը։

Ղուկասու Ավետարանի Ժ Ը գլխի մեկնությունը Սարգիս վարդապետը միանգամից

սկսում է երկրորդ տողով՝ «Դատաւոր մի էր» կապակցությամբ, որի համար նախ բերում է

Կյուրեղ Ալեքսանդրացու հետևյալ տողերը. «Զիշխանական միտսն ասէ, որ ի մէջ մարմ­

նոյն և ոգոյն որպէս կամի ներգործէ, երբեմն ի բարիսն միտելով, որ են հոգեկան աոաքի­

նութիւնք, և է, զի զմարմնական վատթար ախտն»23։

Իշխանական բաոը այստեղ վերաբերում է մտքին, որպես բնորոշման, թե միտքն է իշ­

խան, և ոչ թե իշխանի, իշխանական բնույթի միտք։ Այնպես որ Կյուրեղի մեկնության հետ

համընկնում է Ոսկեբերանից եկող և Սյունեցիով շարունակվող բացատրությանը, թե դա ­

տավորը մարդկային միտքն է։ Ըստ Կյուրեղի՝ մարդկային միտքը երբեմն ի բարին է մի­

տում՝ ձգտում, և այդ բարին հոգեկան աոաքինություններն են և երբեմն էլ ձգտում է մարմ­

նական ախտերին։ Նման բացատրությունը ևս համահունչ է Իգնատիոսի այն մեկնաբա­

նությանը, որն արդեն ներկայացրեցինք, և որում ասվում է, որ մարդկային միտքը ինչը որ

ախորժում է՝ շտեմարաններով պահում է, և որը չի հավանում՝ դուրս է հանում։ Ահա այս

պատճաոով Կյուրեղից անմիջապես հետո վկայակոչում է Իգնատիոսի հիշյալ տողերը։

Դատավորի բացատրությունը ավարտում է Սյունեցուց վերցրած «Անիրաւ և չարի» խոս­

քերով, որոնք հետևում են Ավետարանի ոչ թե այլաբանական, ա յլ ուղղակի բացատրութ­

յանը, աոակից բխեցված այն եզրահանգմամբ, թե այս դատավորը անիրավ և չար էր։

Այս աոաջին կապակցության բացատրության մեջ իսկ երևում է, որ Սարգիս վարդա­

պետը վկայակոչում է թե՜ տաոացի-բարոյական և թե՜ այլաբանական մեկնությունները։

«Ի քա ղա քի». նույնը վերաբերում է և քաղաքի բացատրությանը, որի համար նախ բ ե ­

րում է Կյուրեղի բացատրությունը. «Աշխարհս ընդարձակ»։ Նմա ն բնորոշումը քաղաքի ոչ

թե այլաբանական, այլ ընդհանրացված բնորոշումն է, ուր աշխարհը ներկայացվում է ո ր

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 4 3

22 Հ . Գ. Զա րպ հաեալյաե, Մատենադարան հայկական թարգմանութեանց նախնեաց (Դար Դ-Ժ՜Գ), վ են ե ­

տիկ, 1889, էջ 507։

23 Սարգիս Կուեդ , Մեկնութիւն Աւետարանին Ղուկասու, էջ 407։

44

պես մի մեծ քաղաք։ Դարձյալ, ինչպես նախորդ դեպքում, այնուհետև վկայակոչում է Ի գ­

նատիոսի բացատրությունը, թե քաղաքը մարդկային բնությունն է, որի դոները մարդկա­

յին զգայություններն են, որ ընդունում են ներս մտնողներին։

«ՅԱ ստ ուծոյ ոչ երկնչէր և ի մարդկանէ ոչ ա մա չէր». այս նախադասության բա ցա տ ­

րությունը սկսում է Իգնատիոսի մարդկային մտքի ծածուկ և նուրբ լինելու մասին բա ցա տ ­

րությամբ, թե շնորհիվ այս հանգամանքի՝ ծածուկ է մնում և Աստծուց չի երկնչում և մարդ­

կանցից չի ամաչում։

Սարգիս Կունդը ժամանակակից է Իգնատիոսին և իր բանաքաղական այս մեկնութ­

յունը գրել է Իգնատիոսից անմիջապես հետո, սակայն թեև ոչ իմաստային, սակայն շա­

րադրանքի լեզվաոճական նկատելի տարբերություններ կան Իգնատիոսի մեկնության և

Կունդի մեկնության մեջ եղող Իգնատիոսի համապատասխան հատվածների միջև։ Ի ն չ­

պես ասացինք, բանաքաղություն կատարողները որոշակի վերախմբագրման են ենթար­

կել վերցվող հատվածների սկզբի և վերջի կապակցությունները, որպեսզի դրանք հար­

մարեցնեն իրենց բնագրին, սակայն այստեղ վկայակոչված ծավալուն հատվածի բոլոր

տողերն ասես վերաշարադրված լինեն Սարգիս վարդապետի կողմից, որը կարող է բա ­

ցատրվել երկու պատճաոով։ Աոաջին՝ Պոլսի հրատարակությունն իրականացնողները

կա՜մ Իգնատիոսի որոշակիորեն խմբագրված մի բնագիր են հրատարակել, որով է լ բա ­

ցատրվում է այդ բնագրի և Սարգիս վարդապետի բերած հատվածների միջև եղած տար­

բերությունը, և կա՜մ էլ Սարգիս վարդապետը համապատասխան կապակցմամբ մեխանի­

կորեն այդ հատվածները բերելու փոխարեն դրանք ներկայացրել է որոշակի վերաշա­

րադրանքով։

Համեմատության համար բերենք վերը հիշված հատվածը ըստ Իգնատիոսի բնագրի՝

Կ. Պոլսի հրատարակության և Սարգիս Կունդի խմբագիր մեկնության.

4 4 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

Իգնատիոս

Արդարև այսպիսի են միտք վասն

նրբութեան և ծածուկ գոլոյն. երկիւղն Ա ս­

տուծոյ արհամարհեալ է ի նմանէ և իրա­

գէտ վկայութեամբ որով քննէ զամենայն

ապիրատութիւնս ամենայն ինչ յայտնի է

նմա, եթէ գործեաց ինչ աղտեղագոյն և եթէ

մտածութիւն ինչ անօրինեցաւ աո նա։ Եւ ի

խորհուրդս զա զրա ցեա լ շաղի ընդ ամօթա-

լիսն, սակայն ըստ որում ասացաք վասն զի

ոչ տեսանի ի մարդկանէ ոչ ա մա չէ24։

Նույնը Սարգիս Կունդի մոտ

Այսպիսի են միտքն վասն նրբութեան և

ծածուկ գոլոյն։ Աստուծոյ երկիւղն արհա­

մարհեալ է ի նմանէ։ Եւ իրաւագէտն վկայէ,

որ քննէ զամենայն ապիրատութիւն եւ ո՜չ

թաքչի ինչ ի նմանէ գործք աղտեղիք, թէ

մտածութիւն անաւրէն էաո, զի գարշ

խորհրդով շաղի ի զազրալիս։ Սակայն, զի

մարդիկ ո՜չ տեսանեն, և նա ո՜չ ամաչէ՝ զա ­

րատաւոր կիրս և վնասակար ցանկութիւնս

հանապազ յինքն ձգելով։ Եւ խստացեալ է

ընդդէմ սպաոնալեացն Աստուծոյ, և զա-

մաւթ մարդկան չգրէ ին չ25։

24 Իգեա տ իոս վարդապ ետ , Մեկնութիւն Սրբոյ Աւետարանին, որ ըստ Ղուկասու, էջ 351։

25 Սարգիս Կուեդ , Մեկնութիւն Աւետարանին Ղուկասու, էջ 407։

45

Սարգիս վարդապետը, հավատարիմ իր սկզբունքին՝ ներկայացնել երկու տարբեր

մեկնաբանություններ, հաջորդը բերում է Սյունեցու բացատրությունը, թե այդ դատավորը

սատանան էր, որը խաչել տվեց Աստծո Որդուն, այսինքն՝ չվախեցավ Աստծուց և այժմ էլ

հալածանքներ է հարուցում քրիստոնյաների հանդեպ, այսինքն՝ չի ամաչում մա րդկա ն

ցից։

Ամբողջովին բարոյաբանական ուղղվածություն ունի Եփրեմ Ասորու հետևյալ բա ­

ցատրությունը. «Անիրաւութիւն նորա խիստ էր, զի համարձակեցաւ և էանց զերկիւղն Ա ս­

տուծոյ։ Եւ ժպրհութիւն նորա արհամարհեաց զամաւթ մարդկան»։ Նման բացատրութ­

յամբ դատավորի անիրավ լինելը իրենց աոակի շրջանակում բացատրվում է նրանով, որ

նա Աստծուց չէր երկյուղում և մարդկանցից չէր ամաչում։

«Եւ այրի մի էր ի նմին քա ղա քի». այս կապակցության բացատրությունը սկսվում է

Կյուրեղով. «Հոգի մարդկան՝ անկեալ ի ճոխութենէ և ի փաոաց դրախտին, և զրկեալ ի բա ­

րեաց»։ Ա յստեղ այրի դարձյալ մարդկային հոգին է համարվում, սակայն այրիությունը

բացատրվում է ոչ թե Քրիստոսից երկրի վրա զատված լինելով, ա յլ դրախտի փաոքից և

բարձունքներից զրկված լինելով։ Հաջորդ վկայակոչմամբ սակայն, արդեն ընդլայնում է

այրի լինելու ըմբոնումը՝ վկայակոչելով Իգնատիոսի այն խոսքերը, թե հոգու համար մեծ

վտանգ է դատարկվել, ամայանալ աոաքինություններից։ Մեկնաբանական տարբեր ելա ­

կետերը ամբողջական ներկայացնելու համար այս կապակցության բացատրությունը ա ­

վարտում է Սյունեցու այն խոսքերով, թե այրին մարդկային հոգին է, որը որպես եկեղե­

ցական հոգի այրիացել է փեսայից՝ Քրիստոսից։

«Գ ա յր աո նա և ա սէր» կապակցության բացատրության աոաջին հատվածի դիմաց

լուսանցային մատնանշում չկա, թե ումից են վերցված այս տողերը, սակայն Իգնատիոսի

մեկնության հետ բաղդատումից երևում է, որ նրանից են վերցված, թեև որոշակի բնա գ­

րային տարբերություններով, սակայն, ինչպես տեսանք, նման տարբերությունները բնո­

րոշ են Սարգիս վարդապետի մոտ Իգնատիոսից վերցված հատվածներին։ Իգնատիոսից

որոշակի վերախմբագրմամբ բերված այս հատվածում ասվում է. «Ռողոքէր հոգոյն աո

միտսն, յորժամ զղջա ցեա լ խոցոտէ զմիտս մեր յիշատակաւ պիղծ գործոցն, որով զժա մա ­

նակն ծախեցաք, և զղջա ցեա լ յապաշաւանս դաոնամք։ Եւ երբեմն աոանց ջանից արտա-

սուեմք և յաստեացս յատելութիւն փոխեմք և զարձակեալն խնդրեմք։ Այս ամենայնի թա ­

խանձել հոգոյն է»։

Այս մեկնաբանությամբ այրիի՝ դատավորի մոտ գնալը նշանակում է հոգու բողոքը

մտքին և ինչպես արդեն ասացինք, աոաջ եկող խղճմտանքը ծագում է հոգու կողմից

մտքին բողոքելուց։ Իգնատիոսից հետո բերվում են Սյունեցու հետևյալ տողերը. «Այրոյն

թողեալ զՔրիստոս ապաւինի ի դատաւորն անիրաւ, լլկեալ ի մեղա ցն աԸյագութեաԸց»։

Ընդգծված կապակցության փոխարեն Սյունեցու բնագրում ասվում է՝ «յոսոխէն»։

«Դա տ արա ինձ» կապակցության համար բերում է Իգնատիոսի այն տողերը, որոն­

ցով ասվում է, թե միտքը՝ դատավորը, փորձում է համակշոել հոգու դիմումը և մարմնա­

վոր ցանկությունները։

«Յոսոխ է իմմէ» բացատրում է որպես սատանայից, որը մարմնավոր ցանկություննե­

րը որպես զենք է օգտագործում հոգու դեմ։ Սարգիս վարդապետը իր այս բացատրությո^

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 4 5

46

նից հետո բերում է նաև Սյունեցու մեկնաբանությունը, թե ոսոխը այն չարն ու անիրավն է,

որը գտնվում է Ռեհեզբուղի իշխանության ներքո։

«Եւ ո°չ կամէր ի բազում ժամանակս» - դատավորի նման ձևով շատ ժամանակ դա ­

տաստան չաոնելու մասին խոսքերը մեկնաբանում է այսպես. միտքը՝ դատավորը, հոժա­

րություն, համակրություն է ցուցաբերում վատթարագույն ցանկությունների հանդեպ։ Իր

կողմից կատարված այս մեկնաբանությունից հետո բերում է Կյուրեղ Ալեքսանդրացու

այն բացատրությունը. որ դատավորը՝ մարդկային միտքը, մեղքով կապված էր և թույլ չէր

տալիս մերկանալ չարից, մինչև որ զգում է, թե դատաստանի ժամանակ մերկացած կլինի

բարի գործերից26։

Դատավորի որոշումը՝ այրու դատը տեսնել, որպես իր բացատրություն Սարգիս վա ր­

դապետը գրում է, որ լավագույնն է խղճմտանքով դաոնալ արդարության և ա զատվել

տրտմական կրքերից։ Ասվածը Կյուրեղից կատարված հետևյալ վկայակոչմամբ է հաս­

տատում. «Վասնզի ստէպ յիշելով զերկիւղն Աստուծոյ, ստրջացեալ մտացն՝ խորհրդածէ

ի հոգևորսն»։ Այսինքն միտքը՝ դատավորը, հիշելով Աստծո երկյուղը՝ դատաստանը,

խորհրդածում է հոգևորի մասին։

Ավետարանական «լսեցեք անիրավության դատավորն ինչ արեց» խոսքերն Իգնա ­

տիոսի միջոցով բացատրվում են որպես դատավորի պահվածքի շրջադարձ աղոթքի և

Աստծո հանապազ երկյուղի ազդեցությամբ գործված։ Ինչպես Իգնատիոսն է ասում.

«Ցաղագս դեգերելոյն և թախանձելոյն արար նմա դատաստան»։

Եփրեմը դատավորի պահվածքը ներկայացնում է որպես այրի կնոջ հաղթանակը, որը

խոնարհեցրեց, հաղթեց թե՜ դատավորին և թե՜ ոսոխին և անիրավություններին հաջոր­

դեց բարի գործի պտուղը։ Նույն այս միտքը Իգնատիոսը արտահայտում է հետևյալ ձևով.

«է , զի և զանմարդի և զվայրենամիտ դատաւորն հաւանեցուցին մաղթանքն բազում գալ

յիրաւունս»։ Ինչպես տեսնում ենք, դարձյալ արտահայտված է այն միտքը, որ այրիի

խնդրածները վայրենամիտ դատավորին մղում են արդար դատելուն։

Այս աոակի էությունը արտահայտվում է Հիսուսի այն հարցման մեջ, թե անիրավ դա ­

տավորը որ տեղի տվեց այրի կնոջ թախանձանքներին, մի՞թե Աստված չի լսի, վ րեժխ ն

դիր չի լինի Իր ծաոաների համար, ովքեր աո Ն ա են աղաղակում գիշեր և ցերեկ։ Սարգիս

վարդապետը որպես իր մեկնաբանություն ասում է, թե «ովքեր աղաղակէն աո նա ստէպ

աղաւթիւք և պաղատանաւք», Աստված «աոնէ վրէժխնդրութիւն հոգեկանաց»։

Եփրեմ Ասորին Աստծո վրեժխնդրության արտահայտությունը հետևյալ ձևով է բա ­

ցատրում. դատավորի անօրենությունը թեև ընդդեմ էր Աստծո արդարությանը, սակայն

այրին իր թախանձանքով կարողացավ Աստծո արդարության ճանապարհին դնել դա ­

տավորին և որ Տիրոջ արդարությունը մեր վրեժխնդրությունն է սատանայից և Տիրոջ ո

ղորմությունը «հանգուսցէ զմեզ»։

Եփրեմի ոչ այնքան հստակ և դժվարընկալելի այս մտքից հետո բերում է Սյունեցու

արդեն հիշված այն հստակ մեկնաբանությունը, թե Քրիստոս՝ արդարության արեգակն և

դատավորը, կլսի աղաչանքները և խնդրանքները նրանց, ովքեր հանապազ աղաչում և

պաղատում են նրան։

4 6 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

26 Սարգիս Կուեդ , Մեկնութիւն Աւետարանին Ղուկասու, էջ 409։

47

Հիսուսի այս խոսքերը Իգնատիոսը բացատրում է վկայակոչելով նույն այս աոակի ա ­

ոաջին տողը, թե պետք է աղոթել և չձանձրանալ։

Հիսուս այնուհետև վերստին ասում է. «Այո ասեմ ձեզ, աոնէ վրէժխնդրութիւն նոցա

վաղվաղակի»։ Այս տողի բացատրության համար բերում է Իգնատիոսի այն մեկնաբա­

նությունը, թե ովքեր որ նեղյալներ են, հուսալով թող մխիթարվեն, քանզի Աստված ար­

դար դատաստան կանի։ Նույն այս խոսքերը Կյուրեղը մեկնաբանում է, որպես հանդերձ­

յալ կյանքում կատարվելիք դատաստան։

Աոակի եզրափակիչ՝ «Իսկ Որդի մարդոյ եկեալ՝ գտանիցէ արդեւք հաւատս յերկրի»

խոսքերը բացատրում է Կյուրեղից և Իգնատիոսից կատարված վկայակոչումներով։ Կ յո^

րեղից բերում է հետևյալ մեջբերումը. «Հաւատս աստ ոչ զխոստովանութիւն Սուրբ Երրոր­

դութեանն ասէ, ա յլ զսերտ և զաներկբայ հաւատոցն. որովք կարողք և մարտիրոսքն զա ­

րիւնս իւրեանց հեղին վասն Տեա ոն»։ Այսպիսով, ըստ Կյուրեղի, երկրի վրա հավատ

գտնելու մասին խոսքերը չեն վերաբերում դավանաբանական վեճերին և քննարկումնե­

րին և նկատի ունի դավանական հարցերից վեր եղող այն բացարձակ հավատը, որի հա­

մար քրիստոնեության նահատակները իրենց կյանքը զոհեցին։

Ռարոյաբանական այս բացատրությանը այնուհետև հաջորդում է Իգնատիոսի վա խ ­

ճանաբանական բնույթի այն մեկնաբանությունը, թե այս խոսքերը վերաբերում են Նեոի

գալուն և երկրի վրա նրա հարուցելիք պատերազմին ընդդեմ աստվածապաշտությանը։

Ղուկասի Ավետարանի հայկական միջնադարյան հաջորդ և վերջին մեկնության հե­

ղինակն է Մատթեոս վարդապետ Զուղայեցին։ Ն ա եղել է Հովհան Որոտնեցու և Գրիգոր

Տա թևա ցու աշակերտը27։

Այս մեկնության գրության թվականի և տեղի մասին Լ. Խաչիկյանը գրում է. «1391

թվականին Երնջակի Ապրակունյաց վանքում Զուղայեցին շարադրում է թվական ունե­

ցող իր աշխատություններից անդրանիկը՝ «Մեկնութիւն Ղուկասու աւետարանին»։ Պարզ

է ուրեմն, որ Գր. Տա թևա ցու մանկավարժական ինքնուրույն գործունեության սկզբից

(1386թ.) ընդամենը 4-5 տարի հետո, մեր հեղինակն արդեն դուրս էր եկել աշակերտական

շրջանից և շարադրում էր մեկնողական աշխատություններ»28։

Ինչպես այս մեկնության հիշատակարանում Զուղայեցին է գրում, իր գործը աոավել

ունեցել է մանկավարժական ուսուցողական նպատակ, որի համար ինքը օգտ վել է մինչ

այդ եղած մեկնություններից և դրանք համաոոտել29։

Այս մեկնության յուրաքանչյուր գլուխը հարաբերական ինքնուրույնություն ունի և ինչ-

որ տեղ ընկալվում է որպես քարոզ, որի համար ասես բնա բա ն են ծաոայում ավետարա­

նական համապատասխան տողերը։ Այսինքն՝ այստեղ ոչ թե տող-տող Ավետարանն է

բացատրվում, ա յլ յուրաքանչյուր գլխում բերվում են Ղուկասի Ավետարանի տվյալ գլխի

հիմնական ասելիքը ներկայացնող տողերը և դրանց շուրջը ծավալվում է քարոզխոսութ-

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 4 7

27 Այս մասին տես Լ. Խ ա չիկյա ե , Մատթեոս Տուղայեցու կյանքն ու մատենագրությունը, Բանբեր Մատենա­

դարանի, հտ. 3-րդ, ԵրԱան, 1956, էջ 60։

28 Նույն տեղում։ Տես նաԱ Լ. Խ ա չիկյա ե , Հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ժ Դ դ., ԵրԱան, 1950, էջ

591-592։

29 Ժ Դ դարի հիշատակարաններ, էջ 591։

48

յուն հիշեցնող բացատրությունը։ Ահա այս պատճաոով Մատթեոս Զուղայեցու Ղուկասի

Ավետարանի մեկնության գլուխներից յուրաքանչյուրը ինչ-որ տեղ հիշեցնում է նրա ու­

սուցչի՝ Գրիգոր Տաթևացու «Քարոզգրքի» երկու հատորների քարոզները։

Հատկանշական է, որ Զուղայեցու այս մեկնությունը տարբեր ընդօրինակությունների

խորագրերում անվանվում է նաև «քարոզք յոլովք», այսինքն՝ Ղուկասի Ավետարանը բ ա ­

ցատրող քարոզների խումբ։

Դատավորի աոակի բացատրությամբ է սկսվում Ղուկասի Ավետարանի Մատթեոս

Զուղայեցու մեկնության Ժ Ը գլուխ-քարոզը։ Այս քարոզ-բացատրության հենց սկզբում,

հանձինս այրու նկատի ունենալով մարդկային հոգին, կատարում է աոակի բացատրութ­

յունը կանխող հետևյալ բարոյական եզրահանգումը. «Ն ա թէև վասն մեր խաչեցաւ և զի

մեոաւ վասն մերոյ անօրինության, ուրեմն յայտնի է, զի կամի կեցուցանել զոգիս մեր

վասն որոյ զահ դատաստանին աոաջի եդ մեզ այսօր»30։ Այսինքն, քանի որ Քրիստոս

խաչվեց մեր անօրինությունները քավելու համար, հետևաբար Փրկիչը ցանկացավ փրկել

մեր հոգիները, որի համար էլ պատմում է դատաստանի աոակը։ Հետևաբար, այստեղ հո­

գին դատաստանի հետ աոնչելը ուղղակիորեն կապվում է Այրիի՝ Դատավորին դիմելու

հետ։

Զուղայեցին ևս չի ընդունում, որ Դատավորի միջոցով աոակը Աստծուն նկատի ունի։

Զուղայեցին ևս նշում է, որ դատավորը մարդկային միտքն է. «Այլ դատաւոր զմիտս մար­

դոյ ասէ, իսկ քաղաք զմարդ և այրի՝ զհոգին»։

Զուղայեցին Տաթևյան դպրոցին բնորոշ սխոլաստ ոճով նախ թվարկում է, թե դատա­

վորին ինչ գործեր են բնորոշ։

Դատավորի աոաջին գործն է լսել «զբան դատախազացն, զոր ասեն»։

Երկրորդ՝ պարզել բողոքները ճիշտ են ասում, թե՞ ոչ և ստույգը պարզել։

Երրորդ՝ քննել երկու կողմերին։

Չորրորդ՝ երկու կամ երեք վկաների քննել, համաձայն տերունական այն խոսքի, թե

«յերկուց և յերից վկայից հաստատէ»։

Հինգերորդ՝ կատարել օբյեկտիվ քննություն. «Զսուտն սուտ աոնել, զճշմարիտն՝ ճշմա­

րիտ»։

Վեցերորդ՝ երկուսի համար էլ՝ թե բողոքողի և նրա, ում դեմ բողոք կա, վճիո կայաց­

նել. «Զվճիո հատանել երկոցունց»։

Միտքը սակայն, վերը նշված պատճաոներից և ոչ մեկը չի կատարում, որի համար

Աստված միտքը անվանում է Անիրավ դատավոր, որը ո՜չ Աստծուց է երկնչում և ո՜չ էլ

մարդկանցից ամաչում։

Այնուհետև անդրադաոնում է այն հարցին, թե երբ դատավորը «թիւրի ի դատաս­

տանն»՝ երբ է շեղվում ճիշտ դատավճիո կայացնելուց։ Դատավորի՝ սխալ դատավճիո

կայացնելու հետևյալ հնարավոր պատճաոներն է մատնանշում.

Աոաջին՝ երբ չգիտի՝ իրականում ինչ է տեղի ունեցել և ըստ այդմ էլ սխալվում է դա­

տավճիո կայացնելիս։

Երկրորդ՝ կաշաոք է վերցնում, որով կապվում է նրա լեզուն և չի կարողանում ճշմա­

4 8 Ռ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱՌԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

30 ԵրԱանի Մատենադարան, ձեռ. հմ. 2518, թերթ 70բ։

49

րիտն ասել՝ «Վասն որոյ կապէ լեզու նորա և ոչ խօսել զճշմարիտն»։

Երրորդ՝ կողմնապահություն է անում, Զուղայեցու բնորոշմամբ «երես աոնէ», «կա՜մ

վասն մերձաւորութեան ազգականութեան կա՜մ վասն սիրելութեան կա՜մ վասն աղքա­

տութեան և աղաչանաց»։

Չորրորդ՝ թե «երկնչի ի բոնաւորաց և իշխանաց և յաղագս այսոցիկ թիւրի դատաս­

տան»։ Այս դեպքում կողմնապահությունը, միտումնավոր ոչ ճիշտ դատավճիո կայացնելը

պայմանավորված է ոչ թե դատավորի անձնական վերաբերմունքով կամ շահով, այլ իշ­

խանավորների հանդեպ ունեցած վախով։

Զուղայեցին նշում է, որ «թիւր դատաստան» ի պատասխան այրու բողոքների միտքը

կատարում է վերը նշված բոլոր չորս պատճաոների ազդեցությամբ, ուր իրար են միացած

թե՜ չիմացությունը, թե՜ շահի վրա հիմնված կողմնապահությունը և թե՜ անզորությունը ա ­

վելի ուժեղի հանդեպ։ Նաև, որովհետև «յիմարի ի մեղացն, զի ոգիք ըմբոնեալք ի մեղս, ի

մտաց և անկանին»։ Ապա տրվում է կաշաոքին՝ մեղքերի հեշտությանը, քանի որ նախ

միտքն է մեղանչում և հետո մարմինը, և միտքը պահում է մարմնի և ոչ թե հոգու՝ այրիի

կողմը։

Զուղայեցին ևս գրում է, որ քաղաքը մարդկային բնությունն է և թվարկում է այն պատ^

ճաոները, որոնց համար բնությունը քաղաքի հետ է համեմատվում։ Նախ, որովհետև քա ­

ղաքը ամրացված է պարիսպներով և բուրգերով՝ աշտարակներով։ Այսպես և մարդը

մարմնով, ջլերով, ոսկորներով և նյարդերով։ Ինչպես որ սպասավորներն են կարգված

քաղաքի համար, այնպես էլ մարդկային մարմնի զգայարաններն ու անդամներն են ծա-

ոայում մարդկանց։

Ինչպես որ քաղաքը տարբեր դոներ ունի, այնպես էլ մարդկային մարմինը 12 դուո ու­

նի։ 12 դոների թվարկման մեջ արտացոլվել են և ժամանակի մարդակազմական ը մ բ ո

նումները, ուր դոներ են համարվում երկու ականջները, երկու աչքերը, երկու ոունգերը և

այսպես մի քանի այլ թվարկումներով լրացվում են այս դոները։

Քաղաքի և մարդկային մարմնի միջև տարվող զուգահեոով այնուհետև ասում է, որ

ինչպես քաղաքում գիշերը գործերը դադարում են, և քաղաքը հանգստանում է անդոր­

րության մեջ, այնպես էլ մարդկային մարմինն է գիշերը քնում։ Միջնադարում դատավոր­

ներին բավականին բարձր իրավասություններ էին տրված քաղաքում վճիոներ կայացնե­

լու և քաղաքի դատավոր ասելով ինչ-որ տեղ հասկանում էին նաև քաղաքի իշխող, ուստի

քաղաքի դատավոր-մարդկային միտքը զուգահեոով Զուղայեցին գրում է, որ ինչպես որ

քաղաքում թագավորն է բարձր տեղում նստում, այնպես էլ միտքը մարդկային մարմնում

գլխում է։

Ինչպես որ քաղաքի թշնամիներն են քանդում քաղաքը, թալանում և ավերում այն,

այնպես էլ մարդկային մարմնի թշնամի մահն է քանդում և քայքայում մարդկային մարմինը։

Զուղայեցին, չնայած անցկացվող այս զուգահեոներին, մարդկային մարմինը քա ղա ­

քից բարձր է դասում, քանի որ քաղաքները մարդիկ են կաոուցում, իսկ մարդուն արարել

է Աստված։ Ն ա և ավերված քաղաքը կարող է նորից կաոուցվել, իսկ ավերված, քանդ­

ված մարմինը՝ ոչ։

Զուղայեցին այնուհետև անդրադաոնում է այն հարցին, թե որն էր այն դատաստանը,

2 0 0 9 ԱՆԻՐԱՎ ԴԱՏԱՎՈՐԻ ԱՌԱԿԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆԱԿԱՆ... Ռ 4 9

50

որը դատավորը՝ միտքը, չէր ցանկանում աոնել։

Մտքի վրա լուծ և պարտականություն է դրված դատել հոգին և մարմինը, որոնք մարդ­

կային բնության մեջ իրար են լծորդված, ինչպես որ արորի լուծը։ Նման համեմատութ­

յամբ, ինչպես որ եզան լուծը կրող արորը ուղիղ է ընթանում և վարում այն ժամանակ, երբ

երկու եզները հավասար են ընթանում, և վարի ընթացքը խոտորվում է այն ժամանակ,

երբ եզներից մեկը աոաջ կամ ետ է ընկնում, այսպես և միտքն է որպես լուծ դրված Ա ստ­

ծո կողմից հոգու և մարմնի վրա, դատել ու ուղղել նրանց ընթացքը և համակշոել այդ ըն­

թացքը՝ «միջինն գնալ ճանապարհ»։

Միտքը սակայն, չկատարելով Այրիի՝ հոգու պահանջը՝ կատարել խոտորվող մարմնի

դատաստանը, չի երկնչում՝ մտածելով, որ չի հատուցելու գործածի համար, քանի որ իր

թերացումը իրենից բացի ուրիշ ոչ մեկը չգիտի։ Ն ա և ոչ մեկը չի տեսնի, թե միտքն ինչ է

անում, ըստ այդմ և չի կարող հանդիմանել մտքին, որի համար էլ միտքը «ո՜չ ամաչի և ո՜չ

երկնչի, վասն որոյ և ոչ աոնէ դատաստան արդար»։

Ընդունված մեկնաբանական ավանդույթով Զուղայեցին ևս գրում, որ այրին մարդկա­

յին հոգին է, որովհետև «այրին յոյժ տագնապի կենայ»։ Նույն ձևով և հոգին է մեղքերի մեջ

տագնապում։ Ն ա և Այրին միշտ խնդրում է, և ոչ ոք չի լսում նրան, և նույն ձևով հոգին

միշտ աղաղակում է մտքին, և նա չի լսում։ Ինչպես որ այրին որևէ մեկից ակնկալություն

չունի, նույն ձևով և հոգին անհույս է անհուն մեղքերի մեջ։

Զուղայեցին այրի բաոը այսպես է ստուգաբանում. «Այրի՝ այսինքն կսկծի և խորովի»։

Նույն ձևով հոգին «յոյժ կսկծի ընդ կորուստ իւր»։

Այրիին և հոգուն բնորոշ աոանձնահատկություն է համարում այն, որ երկուսն էլ կախ­

ված են որոշակի արտաքին պայմաններից. «Այրին իւրովի ջանայ և ոչ կարէ ապրել, սոյն­

պէս և հոգին աոանց մարմնոյ ոչ կարէ արդարանալ»։

Ն ա և այրուն եթե ողորմում են, կամավորապես են ողորմում և ոչ թե պարտադրանքով։

Նույն ձևով, միտքը ոչ թե հարկադրանքով է կատարում այրիի դատը, այլ ինքն իր

մղմամբ։ Համանման ձևով այրին շատ անգամներ ցանկանում է մահանալ, սակայն չի

կարողանում։ Նույն ձևով և «հոգին ցանկայ ելանել ի մահամհոտ մարմնոյն և զերծանիլ ի

նմանէ, որպէս ասէ Դաւիթ. «Տէր, հան ի բանտէ զանձն իմ», վասն որոյ այրի կոչէ զնա»։

Հոգու՝ մտքին բողոքելը Զուղայեցին հետևյալ ձևով է ներկայացնում։ Բողոքման ըն­

թացքը նախ բաժանում է երեք մասի։ Աոաջին, երբ բողոքում է մտքին՝ զգուշացնելով

մարմնավոր մեղքի վատթար ընթացքի մասին։ Երկրորդ փուլը զղջումն է, երբ հոգու ա զդ­

մամբ մարդը զղջում է արտասվելով։ Երրորդ, երբ զղջալուց հետո ցանկանում ենք թոթա­

փել մեղքը. «Եւ այս ամենայն ի թաղանձանաց հոգոյն»։

Միտքը, սակայն, կապված լինելով մեղքերի ցանկությամբ, թույլ չի տալիս աոժամա-

նակ մերկանալ, ձերբազատվել չարից և միշտ խաբում է, թե «յաոաջիկայ ժամանակս բ ա ­

րի աոնես, այժմ ժամանակ չէ։ Եւ այսպիսի չար յուսով բազում են կորեալ, յանկարծակի

գալ ի վերա լուծումն կենաց անպատրաստ և դատարկ ի բարեաց գործոց գտեալ, մտեալ

ի մշտենջենաւոր կապանսն»։ Այրիի թախանձանքներից, սակայն, արթնանում է մտքի

խղճմտանքը և այս իմաստով պետք է հասկանալ Դատավորի այն խոսքերը, թե «վասն

աշխատ աոնելոյն արար դատաստան»։

5 0 Բ Տ. ԼԵՎՈՆ ԱԲԵՂԱ ԳՈԻԼՑԱՆ 2 0 0 9

51

2 0 0 9 Ա Ն Ի Ր Ա Վ Դ Ա ՏԱ Վ Ո Ր Ի ԱՌԱԿԻ Ա Վ Ե ՏԱ Ր Ա Ն Ա Կ Ա Ն ... Բ 5 1

Աոակի բացատրության վերջում Զուղայեցին ևս նշում է, որ այս աոակի գաղափարը

արտահայտված է աոաջին տողերում. «Եւ արդ սկիզբն բանին յայն եդ, թէ պարտ է ստէպ

յաղօթս կալ և ոչ ձանձրանալ։ Եւ թէ չէք հաւատալ, թէ աոնոյք զխնդրուածսն, օրինակ ձեզ

դատաւորն անիրաւութեան, որ բազում խնդրելով էաո»։

Բացի ավետարանական ընդհանուր հոգևոր-բարոյական եզրահանգումից, Զուղայե­

ցին, իր ապրած ժամանակի ազգային-քաղաքական ծանր իրավիճակը նկատի ունենա­

լով, ընթերցողներին ուղղված խոսքում ասում է. «Դարձեալ չարիք ի մարդկանէ թշնամի

են հաւատացելոցն և նեղեն զտնանկս և զաղքատսն զապրանքն տանին և թալանեն և

զայլ ամենայն, սակայն պարտ զրկելոցն զԱստուած ի վրէժխնդրութիւն կոչել, զի Աստո­

ւած զիւր դատաստանն դատէ և ոչ թողու խուն մի մինչև հատուսցէ զամենայն»։

Այստեղ Զուղայեցին նկատի ունի այն հարստահարությունները, որոնց ենթարկվում

էր հայությունը այլազգի իշխողների կողմից. թե՜ կրոնական հալածանքները և թե՜ ու­

նեզրկումը, ասելով, որ այդ ամենի համար Աստված կանի Իր դատաստանը և «ոչ թողու

խուն մի», այսինքն ոչինչ չի թողնի աոանց պատժելու և նրանց կհատուցի իրենց կատա­

րած չարիքների համար։

Նույն երանգավորումը ունի և այն բացատրությունը, որում ասվում է, թե սա նաև այն

մարդկանց համար ասվեց, ովքեր «ոչ համբերեն երկայնմտութեան տանջանաց, վասն ո

րոյ յուսադրէ զմեզ Աստուած, թէ ստուգիւ աոնէ վրէժխնդրութիւն»։

Այսպիսով, Ավետարանի հայկական մեկնություններում ընդհանուր քրիստոնեական

մեկնաբանական գրականության ավանդների շարունակմամբ Անիրավ դատավորի ա-

ոակը դիտարկվում է մի այլաբանություն, ուր քաղաքը մարդկային բնությունն է, այրի կի­

նը՝ մարդկային մարմինը, և անիրավ դատավորը՝ մարդկային միտքը, տեղի է տալիս այրի

կնոջ՝ մարդկային հոգու թախանձանքներին և կատարում է ոսոխի դատաստանը՝ զսպում

է մարմնավոր ցանկությունները, որն էլ իր հերթին բացատրվում է աղոթքի սրբարար զո ­

րությամբ։

52

ԱԱՏ. ՀԱՅՐԻԿ ԱԲԵՂԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

ՕՆՆԴՈՑ ԳՐՔԻՑ ԿԱՏԱՐՎԱօ ՎԿԱՅԱԿՈՉՈՒՄՆԵՐԸ ՀՈՎՀԱՆ­ՆԵՍ ԴՐԱՍԽԱՆԱԿԵՐՏՑՈՒ ԵՎ ԹՈՎՄԱ ԱՐօՐՈՒՆՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ

Իններորդ դարը Հայաստանի համար նշանավորվեց Արաբական խալիֆաթի դեմ

մղված պայքարով, որի արդյունքում 8 8 5 թ. վերականգնվեց Հա յոց թագավորությու­

նը Բագրատունյաց իշխանությամբ, իսկ տասներորդ դարի առաջին տասնամյակ­

ներն անցան նվաճված անկախության պաշտպանությամբ, որին այնուհետև հաջոր­

դեց տևական խաղաղության մի շրջան, որը հայտնի է որպես խ ա ղա ղ շինարարութ­

յան դար։

Անկախության ոգորումներով և խա ղա ղ շինարարությամբ հատկանշված այս դա­

րը մեր մատենագրությանը տվել է երկու նշանավոր պատմիչներ՝ Հովհաննես Դրաս-

խանակերտցի և Թովմա Արծրունի։ Դարաշրջանն իր կնիքն է դրել երկու պատմիչնե­

րի ստեղծագործությունների վրա՝ պայմանավորելով թեմատիկ, գաղափարական և

կառուցվածքային մի շարք ընդհանրություններ, որոնցից ամենացայտունը Մովսես

Խորենա ցու «Հ ա յո ց պատմության» ազդեցությունն է։ Երկու ստեղծագործություն­

ներն էլ գրվա ծ են Պատմահորը բնորոշ խոր հուզականությամբ, հայրենասիրական

մեծ շնչով։ Նրանց գործերում ևս պատմության լարված կետերում հնչում է ողբը, և որ

ամենակարևորն է, Խորենա ցու հետևողությամբ, նրանք ևս հայոց պատմությունը

սկսում են Ծննդոց գրքից՝ Նոյի սերունդներից բխ եցնելով հայ ժողովրդի ծննդա բա ­

նությունը և ծագումնաբանությունը։ Ահա այս պատճառով Դրասխանակերտցու

պատմության 1-15 գլուխների սկզբնաղբյուրը Խորենացին է։ 15-19-րդ գլուխները

գրվել են Սեբեոսի հետևողությամբ։ 20-րդ գլխում, ուր նկարագրվում են արաբական

սկսված արշավանքները՝ Ղևոնդի։ Խորենացու Պատմության նման Դրասխանա­

կերտցու և Թովմայի գործերը ևս բաժանվում են երեք մասի՝ խորհրդանշելով եռա­

մաս կառուցվածքը՝ սկիզբ, կատարումն և ավարտ, որոնց հաջորդում է հեղինակային

ամփոփումը՝ Խորենացու մոտ Ողբը, իսկ այս երկու պատմիչների մոտ հուզախառն

վերջաբանները։ Անհրաժեշտ է նշել, որ թեև այս երկու երկերն էլ ունեն եռամաս կա­

ռուցվածք, սակայն իրականում նրանք բաժանվում են երկու մասի. առաջինը՝

Ծննդոց գրքից մինչև սասունցիների 850 թ. բա րձրա ցրա ծ ապստամբությունը և երկ­

րորդ մասը՝ այս ապստամբությանը հաջորդող շրջանը՝ մինչև 923-24 թթ.։

Դրասխանակերտցու և Թովմայի երկերին բնորոշ է մի կարևոր ընդհանրություն

ևս՝ նրանց Պատմությունների շարադրանքում կատարվող համեմատություններով,

ուղղակի և անուղղակի վկայակոչումներով մեծ տեղ է տրված Աստվածաշնչին և

Սուրբ Գրքից կատարվող վկայակոչումներին։ Սուրբգրային պատմությունը ասես շա­

րունակ հարաբերվում է Հա յոց պատմության հետ։ Մ. Աբեղյանը այս հարցին անդրա­

5 2 Ռ Տ. ՀԱՑՐԻԿ ԱՌԵՂԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ 2 0 0 9

53

2 0 0 9 ԾՆՆԴՈՑ ԴՐ0ԻՑ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ՎԿԱՑԱԿՈՁՈԻՄՆԵՐԸ... Ռ 53

դարձել է թե՜ Դրասխանակերտցու և թե՜ Թովմայի մասին գրելիս։ Դրասխանակերտ­

ցու Պատմության մասին Աբեղյանը գրում է. «Ս. Գրքից ոչ միայն բազմաթիվ նմա­

նություններ և վկայություններ է մեջ բերում, այլև շատ խոսքեր այնպես աննկատելի

գործածում է իր գրվա ծքի մեջ, որ թվում է, թե իր մտածածները, իր սեփական դարձ­

վածներն են։ Նույն ձևով նա օգտվում է Ագաթանգեղոսից և ուրիշներից, մանավանդ

Մ. Խ որենա ցուց և Ե ղ իշեից»1 ։

«Հ ա յո ց հին գրականության պատմության»՝ Թովմա Արծրունուն նվիրված բա ժ­

նում էլ Աբեղյանը գրում է. «Լինելով ժամանակակից Հովհաննես կաթողիկոսին՝ Թով­

ման նույնպիսի հայացքների տեր է, ինչ որ Հովհաննեսը. նույնչափ և ավելի ևս ա զդ­

վում է Ս. Գրքից և Մ. Խ ո ր ե ն ա ց ո ւց»2 ։

Դրասխանակերտցու և Թովմա Արծրունու Պատմությունների բնագրագիտական

քննությունը կատարած Մ. Դարբինյանը գրում է, որ սուրբգրային շատ վկայակոչում­

ներ Դրասխանակերտցին ոչ թե ինքն է կատարել, այլ դրանք վերցրել է իր օգ տ ա գ ո ր ­

ծա ծ աղբյուրներից3 ։

Հայ պատմագրության մեջ ընդունված էր պատմությունը սկսել առաջաբանի խոս­

քով։ Այսպես էին վարվում հատկապես այն հեղինակները, ովքեր իրենց պատմությա­

նը հաղորդում էին ընդհանրական բնույթ, այսինքն այն սկսում էին Արարչագործութ­

յունից և հասցնում մինչև իրենց ժամանակը և սկսյալ իրենց ժամանակից, պատմութ­

յունը արդեն շարադրում որպես ժամանակի տարեգիրներ։ Այս առաջաբաններում

պատմիչները ներկայացնում էին իրենց գործի գրության նպատակը, պատմության և

պատմության ընթացքի իրենց ըմբռնումները, դրվատական խոսքով դիմում իրենց

հովանավորին ու պատվիրատուին, ինչպես Մովսես Խորենացին Սմբատ Բագրա-

տունուն և ճարտասանական ոճով մի ներքին երկխոսություն վարում ընթերցողի

հետ, համառոտ թվարկմամբ ներկայացնելով, թե հատկապես ինչի մասին են առա­

վել հանգամանալից գրելու։

Պատկերավոր նման խոսքը, բնականաբար, հիմնվելու էր տարբեր համեմատութ­

յունների և զուգահեռների վրա, որի գլխավոր երկու աղբյուրներն էին Սուրբ Գիրքը և

նախորդ շրջանի մատենագիրները։ Նույն այս օրինաչափությունը գտնում ենք նաև

Հովհաննես Դրասխանակերտցու և Թովմա Արծրունու երկերում։

Դրասխանակերտցին ևս իր պատմությունը սկսում է «Յա ռ ա ջա բա ն պատմու­

թեան» խ որա գրվա ծ մուտքի ծավալուն մի խոսքով, որի առաջին՝ ավելի քան մեկ

պարբերություն կազմող նախադասությունը սկսվում և ավարտվում է Սուրբ Գրային

տողերի հետևողությամբ։ Առաջին այս նախադասության մեջ այն միտքն է հայտն­

վում, որ թեև պատմության ընթացքը անիմանալի է, քանի որ կատարվում է աստվա­

ծային տնօրինությամբ, սակայն մարդիկ ապավինելով Աստծուն, փորձում են թեկուզ

և աղոտ կերպով հասու լինել կատարված դեպքերին։

1 Մ . Ա բեղյա ե , Պատմություն հայ հին գրականության, գիրք Բ, Երկեր, գիրք Գ, Երհան, 1986, էջ 485։

2 Նույն տեղում, էջ 496։

3 ՏՕՏՕՏՏՕ ,4բ30313&3տ6բ111&, 0Օ1Օր0« ճր«6Տ00, Ո6ր6Տ0^ 0 յր6ՏՏ63ր««ՏՕՏՕՐՕ, 0

ճօսաւձր&Յ 0 . ^3^600^03, ՏրշՔՁՏ, 1986, էջ 25։

54

Դրասխանակերտցին խոսքի սկզբում այսպես ցա նկա նա լով ասել, որ պատմութ­

յանը հասու լինելը վեր է մարդկային գիտակցությունից, այն արտահայտում է

«Գ ործք Ա ռա քելոց^ում, Հիսուսի հետևյալ խոսքերի հիշատակությամբ.

5 4 Ռ Տ. ՀԱՅՐԻԿ ԱՌԵՂԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ 2 0 0 9

ԴրասխանակԵրտցի«Զդադարումն դարուց, ժամուց և ժա ­

մանակաց թէպէտև իսկապէս զՀօրէ ա­

սաց Բանն դնել յԻւրում իշխանութեան՝ ի

բա ց միանգամայն տարեալ ի մարդկայ­

նոցս գի տ ութ եա ն ց»4 ։

Աստվածաշունչ«Ոչ է ձեզ գիտ ել զժամս եւ զժամա

նակս, զոր Հայր եդ յիւրում իշխանու

թեան» (Գործք Ա 7)։

Ինչպես տեսնում ենք, այստեղ բառացի համընկնում է ընդգծվա ծ կապակցությու­

նը։ Գործքի տվյալ համարում ասվում է, թե ձեզ տրված չէ իմանալ այն ժամը և ժա ­

մանակը, որը Հայրը կարգեց Իր իշխանությամբ։ Այս խոսքերի հիման վրա կատար­

ված ընդհանրացմամբ Դրասխանակերտցին էլ գրում է, որ դարերի և ժամանակների

իրար հաջորդելը Բանն ասաց, որ կա րգվա ծ է Հոր կողմից։ Այսպիսով, եթե Գործքում

ասվում է, որ Հիսուս ասաց, թե այդ ամենը կա րգվա ծ է Հոր կողմից, ապա Դրասխա­

նակերտցին միջնադարում ընդունված ձևով Հիսուսի փոխարեն գրում է Բանն, որ­

պես լոգոս, որպես Աստծո խոսք։

Դրասխանակերտցին, ինչպես ասացինք, ծավալուն այս նախադասությունը եթե

սկսում է շեշտելով, որ պատմության ընթացքը հասու չէ մարդկային իմացությանը,

սակայն վերջում այնուամենայնիվ նշում է, որ պատմությունը ճանաչելի է դառնում

Աստծուն ապավինելով և տեղի ունեցածները սերնդե-սերունդ պատմելով։ Եվ ինչ­

պես որ անհաս լինելն էր հիմնավորվում Սուրբ Գրքով, այնպես էլ մասնակիորեն

մատչելի լինելն է դարձյալ հիմնավորվում Սուրբ Գրքով։ Օրինա ց Երկրորդ գրքում

Տերն ասում է. «Իմացիր կատարվածները և թող հորից որդի այն պատմեն ք ե զ » ։ Եվ

Դրասխանակերտցին այս խոսքերն է բերում հիմնավորելու համար, որ մարդկային

մտքին հասու է պատմությունը գրելը և ներկայացնելը.

ԴրասխանակԵրտցի«Յիրս յիրս անցեա լ զա ռա նցեա լ ժա ­

մանակաց մատակարարեալ զմեզ, զի

դիւրաւ մեզ հեռացելոցս եղիցի հարցա­

նել զհարսն, որք ուսուսցեն մեզ և

զծերսն, որք պատմեսցեն մեզ» (էջ 3)։

Երկրորդ օրԵնք«Յուշ լիցին ք ե զ աւուրքն յաւիտենից.

իմացարուք զամսն ա զգա ց յա զգս. հարց

ցհարսն քո եւ պատմեսցեն քեզ, եւ

ցծերս քո եւ ասասցեն ք ե զ » (Բ օրենք ԼԲ

7)։

Երկու հատվածների զուգադրումից երևում է, թե ինչպես է Դրասխանակերտցին

4 Յովհաեեու կա թողիկոսի Դրասխաեակերտցւոյ Պատմութիւն հայոց, Թ-իֆլիս, 1912, էջ 3 (ԱյսուհետԱ

Դրասխանակերտցուց բոլոր մեջբերումները կկատարենք այս հրատարակությունից՝ մեջբերման վերջում նշելով

միայն բերվող մեջբերման էջը)։

55

Սուրբ Գրքի հիշյալ տողերը միահյուսել իր շարադրանքին՝ նրանց միջոցով արտա­

հայտելով այն միտքը, որ մեզ համար դյուրին է կատարվածները իմանալ մեր հայրե­

րից, ովքեր ուսուցանում են մեզ, և ծերերից, ովքեր պատմում են կատարված դեպքե­

րը։

Համանման ձևով և անգամ առավել ճոխ է Թովմա Արծրունու մուտքի խոսքը, ուր

ևս առաջին և բավականին ծավալուն նախադասության մեջ կան երկու ընդարձակ

մեջբերում Սուրբ Գրքից։

Եթե Խորենացին և Դրասխանակերտցին իրենց պատմությունները սկսում էին Ա­

դամից, ապա շարունակում Նոյով, Թովման իր գործը սկսում է Արարչագործությամբ՝

Ծննդոց գրքի և նրա հայկական մեկնությունների հետևողությամբ ներկայացնելով,

թե ինչպես Աստված արարեց աշխարհը։ Մինչ բուն արարչագործությանն անցնելը

Թովման շեշտում է, որ Աստված առանձնացրեց մարդուն և նրան տեր կարգեց աշ­

խարհի վրա։ Քանի որ Հնգա մա տ յա նը համարվում է Մովսեսի գրածը, Ծննդոց գրքում

մարդու՝ որպես Աստծո պատկերը լինելու մասին խոսքերը Թովման բերում է որպես

Մովսես մարգարեի կողմից գրվա ծ խոսքեր Աստվածային արարչագործության մա­

սին։

Մինչ մարդկային հասարակության պատմությունը ներկայացնելը, մարդու դերի

բացարձակացումը այսպես է արտահայտում Թովման մուտքի իր այս առաջին նա­

խադասությամբ՝ այն հիմնավորելով Սուրբ Գրային հետևյալ երկու վկայակոչումնե­

րով.

2 0 0 9 ԾՆՆԴՈՑ ԴՐ0ԻՑ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ՎԿԱՅԱԿՈՉՈՒՄՆԵՐԸ... Ռ 55

Թովմա Արծրունի«Եւ ըստ նմանակերպութեան պատկե­

րի Իւրոյ, յանձնիշխան կամայական կա­

մարարութեանն ձգեա լ պատիւ զնա՝ և

տէր բոլորակերտ իրողութեանց մ ա կ ա դ ֊

րեալ զհողանիւթեայ էակս, որպէս ասաց

նախամարգարէն Մովսէս. նմանագոյնս

ասացեալ և թագաւորազնն մարգարէաշ­

նորհն Դաւիթ՝ «փ ա ռ օք և պ ա տ ուովք

պ սա կեցեր զնա, և կա ցուցեր զնա ի վե­

րա յ ձեռա կերտ ա ց Քոց, և զա մենա յն ինչ

հնա զա նդ արարեր ի ներքոյ ոտ ից նո­

ր ա »5 ։

Աստվածաշունչ«Եւ ասաց Աստուած, Արասցուք մարդ

ըստ պատկերի մերում» (Ծննդ Ա 26, տե՜ս

և Ա 27)

« Փ ա ռ օ ք եւ պատուով պսակեցեր

զնա. եւ կացուցեր զնա ի վերայ ա մենայն

ձեռակերտաց Քոց. Զամենայն ինչ հնա­

զա նդ արարեր ի ներքոյ ոտից նորա»

(Սաղմ Ը 7-8)։

Ինչպես տեսնում ենք, այստեղ Ծննդոց գրքի տողերի համար ուղղակի վկայակո­

չում չկա, քանի որ մարդու՝ Աստծո պատկեր լինելը հանրահայտ ըմբռնում է և կարիք

5 Թ՛ովմա Արծրուեի - Ա1ւա1ւու1ւ, Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց, ԵրԱան, 2006, էջ 7 (այսուհետԱ Թովմա

Արծրունուց կատարված բոլոր մեջբերումների դեպքում Աս մեջբերման վերջում կնշենք այս հրատարակության

համապատասխան էջը)։

56

չկա ուղղակի վկայակոչման, իսկ մարդու՝ աշխարհի իշխան լինելը հավաստող տար­

բեր վկայակոչումներ կան Սուրբ Գրքում և կապված հեղինակի բուն ասելիքի շա­

րադրանքի բնույթի և հեղինակի նախասիրությունների հետ, կարելի է ընտրել դրան-

ցից որևէ մեկը, և այս դեպքում Թովման ընտրել է Դավիթ Մարգարեի հիշյալ խոսքե­

րը։ Ինչպես երևում է ընդգծվա ծ տողերից, քանի որ Թովման ուղղակիորեն վկայակո­

չել է Դավիթ մարգարեին, ուստի և բառացիորեն է բերում Սաղմոսաց գրքի համապա­

տասխան հատվածները։ Թովմայի մոտ սակայն, զարմանալիորեն բացակայում է

սաղմոսների՝ այստեղ ընդգծվա ծ ա մենայն բառը, որը ավելի կուժեղացներ պատմիչի

ասածը, թե մարդը կա րգվա ծ է ամենայն ձեռակերտների վրա։ Այս բառի բա ցա կա ­

յությունը կա՜մ կարող է արդյունք լինել գրչագրական կրճատման և կա՜մ էլ այս բառը

բա ցա կա յել է Թովմայի օգ տ ա գ ո ր ծա ծ ձեռագրում։ Անկախ այս մի բառի տարբերութ­

յունից, մնացյալ ողջ հատվածը բառացիորեն համընկնում է, որը վկայում է, որ գոնե

այս հատվածը Թովմայի ժամանակ նույնական է եղել Սուրբ Գրքի մեր այսօրվա

բնագրի համապատասխան հատվածի հետ։

Գիշերը և ցերեկը ներկայացնելով որպես Աստվածային կարգավորվածության

արդյունք, որ գիշերը հանգստյան համար է, իսկ ցերեկը՝ աշխատելու, Թովման

դարձյալ վկայակոչում է Դավթի սաղմոսները, ապա և Հիսուսի խոսքերը.

5 6 Ռ Տ. ՀԱՅՐԻԿ ԱՌԵՂԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ 2 0 0 9

ԹովմաՈրպէս ասաց սաղմոսերգուն՝ « ի ծա ­

գել արեւուն ելանէ մարդ ի գո րծս իւր, ի

վաստ ա կս ձեռա ց իւրոց մինչեւ յեր եկ ո յ».

և Փ րկիչն ասաց. «Պ ա րտ է գործել

զգո ր ծ ս մինչև աւուր կայ. գ ա յ գիշեր, յո–

րում ոչ ոք կարէ գ ո ր ծ ե լ» (Թովմա էջ 7)։

Աստվածաշունչ«Ի ծա գ ել արեւու ժողովին, եւ ի մորիս

իւրեա նց դա դա րեն։ Ելանէ մարդ ի գործս

իւր, եւ ի վաստակս ձեռաց իւրոց մինչեւ

յերեկոյ» (Սաղմ ՃԴ 22-23)։

«Ե ւ Ինձ պարտ է գործել զգո ր ծս այ­

նորիկ, որ ա ռա քեա ցն զիս, մինչ աւուր

կայ. գայ գիշեր, յորժամ ոչ ոք կարէ գոր­

ծ ե լ» (Հովհ. Թ 4)։

Այստեղ ևս երկու դեպքում էլ գործ ունենք բնագրային բառացի համընկնումների

հետ։ Թովմայի մոտ ընդգծումները նույնական են Աստվածաշնչի համապատասխան

տեղիների հետ, իսկ Սուրբգրային ընդգծվա ծ բառերի բացակայությունը Թովմայի

մոտ ոչ թե գալիս է բնագրային տարբերությունից, այլ արդյունք է խմբագրական մի­

ջամտության։ Դավթի Սաղմոսի համապատասխան կապակցությունը Թովման հանել

է, որպեսզի շատ չծանրաբեռնի իր ասելիքը և խոսքը լինի առավել կառուցիկ, իսկ

երկրորդ դեպքում նա կատարել է համապատասխան կրճատումներ, որպեսզի Հի-

սուսի՝ Իր համար ասված խոսքերը վերաբերեն ընդհանրապես մարդկությանը։ Հի ­

սուսի խոսքերն այստեղ շեշտված այլաբանական բնույթ ունեն և գիշերն ու ցերեկը

հարաբերվում են այս աշխարհի կյանքի ու աշխարհի կատարածի հետ, սակայն

Թովմայի խմբագրմամբ արդեն ուղղակիորեն կապվում են իր ասելիքի, այն է՝ ցերեկը

մարդու գործելու և գիշերը՝ դադար առնելու հետ։

57

Թովման ևս այնուհետև անցնում է Ծննդոց գրքի պատմությանը, դարձյալ որպես

մարդկային կյանքի սկզբնաղբյուր և բոլոր նման վկայակոչումները, որոնք պատմա­

կան բնույթի են, այստեղ չենք ներկայացնում։

Ծննդոց գրքի և հաջորդող աղբյուրների թվարկումը հասցնելով մինչև նահապետ-

ների շրջանի այն ժամանակահատվածը, որտեղից, ըստ պատմիչի, արդեն սկսվում է

նաև Արծրունյաց տոհմի պատմությունը՝ Թովման Խորենա ցու նման դիմում է իր

պատմության պատվիրատուին՝ Վասպուրականի Գրիգոր Արծրունի իշխանին՝ ասե­

լով, թե կատարում է նրա պատվերը՝ իր պատմության մատյանում արձանագրելու

այն ամենը, ինչ վերաբերում է Արծրունյաց տոհմի պատմությանը։ Ինչպես Թովման է

գրում. «Ն երքա դրեա լ ի յիշա տ ա կա րա նս մա տ ենից զնախնեացն քո ց զա զգա բա նո ւ­

թիւն» (էջ 9)։ Այստեղ ընդգծվա ծ բառակապակցությունը գալիս է Եզրասի գրքից՝

«Գտցես գիր յիշա տ ա կա րա նա ց» (Ա Եզր Ա 33, 42, Բ 22)։

Այնուհետև շարունակելով խոսքը՝ ասում է, որ ինքը կգրի Արծրունյաց տոհմի այն

հերոսների մասին, ովքեր «վա սն Քրիստոսի պ ա տ երա զմեա լ զբա րիոք պատերազմ,

և յաղթանակ կանգնեցին ի վերայ երկրի մինչև յերկինս» (էջ 10)։ Ըն դ գծ վ ա ծ այս

հատվածը վերցվա ծ է Պողոս առաքյալի՝ Տիմոթեոսին ուղղված նշանավոր խոսքե­

րից. «Զ բա ր ւո ք պատերազմ պատերազմեցայ, զընթացսն կատարեցի, զհաւատսն

պ ա հեցի» (Բ Տիմ. Դ 7)։

Առաջաբանին հաջորդող Առաջին դպրության սկզբում Թովման, թվարկելով իր

աղբյուրները, այնուհետև անցնում է բուն պատմությանը,՝ այն սկսելով դրախտից։

Ծննդոց գրքի (Բ 8) հետևողությամբ նա գրում է. «Տ ն կ ե ա ց, ասէ, Աստուած զդրախտն

յԵդեմ ընդ Արևելս» (էջ 16)։ Դարձյալ Ծննդոց գրքի հետևողությամբ նկարագրում է

նաև Դրախտից ելնող և երկիրը ոռոգող գետերը.

2 0 0 9 ԾՆՆԴՈՑ ԴՐ0ԻՑ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ՎԿԱՅԱԿՈՉՈՒՄՆԵՐԸ... Ռ 5 7

Թովմա«... յորդահոս աղբերն, որ ա րբուցա նե­

լով զդրախտն ընկղմի ընդ երկրաւ, և չո­

րեքվտակեան անյաղթ և զօրաւոր գե-

տովք ելանէ յաներևելոյն յերևելի աշ­

խարհս» (էջ 16)։

օննդոց Գիրք«Եւ գետ ելանէր յԵդեմայ ոռոգանել

զդրախտն. եւ անտի բաժանի ի չորս ա­

ռաջս։ Անուն միումն Փիսովն. նա է որ

պատէ զամենայն երկիրն Եւիլատայ... Եւ

գետն չորրորդ Եփրատէս» (Բ 9-11)։

Ահա դրախտի այս չորս գետերի նկարագրության հիման վրա ընդհանրացված

ձևով է Թովման ներկայացնում երկրի ոռոգումը դրախտի չորս գետերի կողմից։

Դրախտում, ըստ այդմ և աշխարհում մարդուն տեր կարգելու մասին գրելիս սա­

կայն, Թովման արդեն հոգևոր առավել մեծ ընդհանրացումների է դիմում, դրախտում

երեկոյի իջնելը, մեղք գործելը, դրախտից վտարվելը, ապա և երկրում իջած առաջին

գիշերը ներկայացնելով Սուրբ Գրքի վրա հիմնված քրիստոնեական խորհրդաբա-

նության միջոցով, և այն հարաբերելով վախ ճանաբանական տարբեր ըմբռնումների

հետ։

Նկարագրելով դրախտի վայելչությունը, ուր գտնվում էր Ադամը, Թովման ասում

58

է, որ նա դրախտում արտաքին լույսի կարիք չուներ։ Լույսին վերաբերող այս հատ­

վածը Թովման գրել է Հովհաննու Հայտնության՝ Տիրոջ քա ղա քի նկարագրության հե­

տևողությամբ.

Թովմա« . . .ոչ պ իտոյա ցեա լ եկամուտ լուսոյ,

որով նսեմասցի առ ի հասանել երեկո­

յին, ոչ ապաժամանութիւն արեգական

առ ի մերժել զմութ գիշերի լուսազգեստ

ստ եղծուա ծոյն.. .» (էջ 16)։

Ծննդոց գրքում ասվում է. «Եւ առ Տէր Աստուած զմարդն, զոր արար, եւ եդ զնա ի

դրախտին փափկութեան գործել զնա եւ պ ա հել» (Ծննդ. Բ 15)։ Անդրադառնալով այս

խոսքերի բացատրությանը՝ Թովման գրում է, որ գործել-ը այստեղ չունի աշխատելու

իմաստը, որ Դրախտում Ադամը ապրում էր անհոգս կյանքով և որ գործել ոչ թե նշա­

նակում է աշխատել, այլ արդարությամբ գործել, այսինքն պահել աստվածային

պատվերը. «Գ ործել զարդարութիւն և պահել զպատուէրն ա սացեալ նմա» (էջ 16)։

Տիրոջ պատվիրանները պահելը Թովման այն սակավ գործն է համարում, որով Ա­

դամը կարժանանար բազմերջանիկ կյանքին « ի սակաւուն հա ւա տ ա րիմ լինելով ոչ

այնմ ևեթ տիրեսցէ տնկոյն, այլև բազմերջանիկ երկնայնոցն հասցէ կենա ց» (էջ 17)։

Այստեղ Թովման յուրօրինակ մի վերաիմաստավորման է ենթարկել Մատթեոսի Ավե­

տարանի այն առակը, որում պատմվում է տրված քանքարների մասին։ Տերը, գովե­

լով քանքարները շահեցնող ծառային, ասում է. «Որովհետև ի սակաւուդ հաւատա­

րիմ ես. ի վերայ բա զմա ց կացուցից զ ք ե զ » (Մտթ. ԻԵ 23) ։ Ահա այսպես սակավ բա նե­

րում հավատարիմ եղող ծառայի առակը Թովման կապել է Ադամի հետ՝ ասելով, որ

եթե նա միայն կատարեր Տիրոջ պատվերը և չճաշակեր իմացության ծառի պտուղից,

այդ մեկ իսկ (սակավ) պատվերի կատարման համար նա կարժանանար բա զմերջա ­

նիկ կյանքին։

Առանց Ծննդոց գիրքը վկայակոչելու, սակայն գրեթե բառացի նրանից վերցված

նախադասությամբ է Թովման ներկայացնում Ադամի դրախտից վտարվելը.

Թովմա օննդոց«Եւ եհան արձակեաց զնա Տէր Ա ^ «Եւ եհան արձակեաց զնա Տէր Աս­

տուած ի դրախտէն փափկութեան՝ գ ո ^ տուած ի դրախտէ անտի փափկութեան՝

ծել զերկիր ուստի առաւ» (էջ 18)։ գործել զերկիր, ուստի առաւ» (Ծննդ. Գ

23)։

Թովման, ողբալով Ադամի վտարման համար, ասում է, թե ինքն էլ ողբակից դառ­

նալով ուրիշներին, կրկնում է մարգարեի խոսքերը, և բառացիորեն բերում է Դավթի

Սաղմոսների հետևյալ տողը. «Մարդ ի պատուի էր և ոչ իմացաւ, հաւասարեաց ա­

58 Ռ Տ. ՀԱՅՐԻԿ ԱՌԵՂԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ 2 0 0 9

Հայտնություն«Եւ քա ղա քին չէին պէտք արեգական

եւ լուսնի, զի լուսաւորեսցեն զնա, քա նզի

փառքն Աստուծոյ լուսաւորէին զնա յա ­

մենայն ժա մ» (Յայտն ԻԱ 23, ԻԲ 25)։

59

նասնոց անբանից և նմանեաց նոցա » (էջ 19, տե՜ս և Սղմ. Խ Ը 13)։

Կայենի ծնվելու մասին Ծննդոց գրքում ասվում է. «Եմուտ Ադամ առ Եւա կին իւր,

եւ յղա ցա ւ և ծնաւ զԿային. եւ ասէ. Ստացայ մարդ Աստուծով» (Ծննդ. Դ 1)։ Թովման,

բա ցա տ րելով ընդգծվա ծ այս կապակցությունը, գրում է. «Ասէ զնա Ստացուած, թէև

Աստուծոյ, այլ ոչ ա րժա նա ժա ռա նգ» (էջ 19)։ Այսինքն Ադամը մի կանխատեսությամբ

Կայենին իր ժառանգը չի համարում և պարզապես արձանագրում է այն փաստը, որ

մարդ է ծնվել։

Համանման ձևով Աբելի ծննդյան համար էլ գրում է, թե նույն կանխատեսությամբ

նրան էլ անվանեց լինել սգո որդի. «Կ ա նխ ա ծա ն իմն ոգւովն Աստուծոյ ասէ զնա գոլ

որդի սգոյ» ։ Աստվածաշնչում Աբելի անվան նման ստուգաբանություն չի տրված և

այս մեկնաբանությունը Թովման ամենայն հավանականությամբ վերցրել է որևէ պա­

րականոն պատմությունից կամ Ծննդոց մեկնություններից։

Ծննդոց գրքում ասվում է, որ Աստված ասաց. «Ամենայն որ սպանանէ զԿային,

եօթն վրէժս լուծցէ» (Ծննդ Դ 15)։ Թովման, վկայակոչելով այս խոսքերը, փորձում է

բա ցա տ րել դրանց իմաստը. «Իսկ ասելն՝ ամենայն որ սպանանէ զԿայէն՝ եօթն վրէժս

լուծցէ, եօթն ա րդեօք իցեն մեղանացն պ ա րտ իք» (էջ 19)։ Կայենի մեղքերը թվարկե­

լով՝ Թովման նաև բառացիորեն վկայակոչում է Տիրոջ՝ Կայենին ուղղված հետևյալ

խոսքերը. «Եթէ ուղիղ մատուցանէս և ուղիղ ոչ բաժանես՝ մեղար» (Հմմտ. Ծննդ. Դ 7)։

Կայենի վեցերորդ մեղքը Թովման այն է համարում, որ նա եղբորը սպանելուց հե­

տո խա բեց Աստծուն և հանդգնաբար պատասխանեց Նրան և թվարկման շարքի այս

վեցերորդ մեղքի հիշյալ բացատրությամբ դարձյալ գրեթե բառացիորեն մեջ է բերում

Կայենի երկու խոսքերը. «Վեցերորդ՝ զի խաւարաւ չարեացն պատրուակեալ զոգին,

մինչև զԱստուած ևս անգէտ կարծելով՝ լրբենի երեսօք պատասխանէր, հարցեալ

ցնա. «Ո՞ւր է Աբէլ եղբայր քո »՝ ասէ. «Չ գի տ եմ. միթէ պահապան իցեմ եղբօրն իմոյ»

(հմմտ Ծննդ. Դ 9)։

Կայենի համար այնուհետև Ծննդոց գրքում ասվում է. «Եւ ել Կային՝ յերեսաց Աս­

տուծոյ, եւ բնակեցաւ յերկրին Նայիդ յանդիման Եդեմայ» (Ծննդ. Դ 16)։ Այս խոսքերի

բացատրությունը հիմնելով եբրայական հին ավանդությունների վրա, Կայենի հա­

մար Թովման գրում է. «Եւ ելեալ յերեսացն Տեառն՝ սնոտի տաժանմամբ շինէր ք ա ­

ղաք, չհամարեալն յա զգս զղջա լից և ա րդարաքարոզ նա հա պ ետ ա ցն» (էջ 20)։

Ադամի հաջորդների թվարկումը շարունակելով ըստ Սուրբ Գրքի՝ Թովման բն ա գ­

րային վկայակոչումներ կամ մեկնաբանություններ չի կատարում մինչև Ենովքի մա­

սին գրելը։ Վերջինիս համար վկայակոչում է Հուդայի թղթի տողերը.

2 0 0 9 ԾՆՆԴՈՑ ԴՐ0ԻՑ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ՎԿԱՅԱԿՈՉՈՒՄՆԵՐԸ... Ռ 5 9

Թովմա«Մարգարէացաւ ութերորդն յԱդամայ

Ենովք և ասէ. «Ահաւասիկ եկն Տէր բիւ­

րովք հրեշտակօք առնել դատաստան

ըստ ամենայնի, և յանդիմանել զա մե­

նայն ամբարիշտս վասն գործոց ի ^

Հուդա առաքյալ«Մարգարէացաւ վասն նոցա եւ եօթ­

ներորդն յԱդամայ Ենովք, եւ ասէ. Ահա­

ւասիկ եկն Տէր բիւրովք սրբովք հրեշտա­

կօք, առնել դատաստան ըստ ամենայնի,

եւ յանդիմանել զամենայն ամպարիշտս

60

րեանց, զոր ա մբա րշտ եցա ն» (էջ 21)։ վասն գործոց իւրեանց զոր ամպարշտե-

ցին (Յուդա 14-15)։

Ինչպես երևում է ընդգծվա ծ բառերից, ծավալուն այս պարբերությունում բնա գ­

րային երկու տարբերություններ միայն կան։ Թովման յոթերորդի փոխարեն ութերորդ

է գրում, տալով հետևյալ բացատրությունը. «Եւ զի զթիւ եօթներորդիս յաւելուածով

ասաց ութս լինել, թուի ինձ թէ և զարդարն Հաբէլ ի սոյն շարի կա րգեա լ համարեցաւ.

իսկ եթէ ընդէ՞ր ոչ ի ծննդաբանութեան՝ վասն զի ոչ իսկ ունէր զաւակ Հա բէլ» (էջ 22)։

Այսպիսով, այստեղ Թովման հետևում է այն ըմբռնմանը, որ աղջիկները ծննդա բա ­

նության մեջ չէին հաշվվում, ինչպես որ ընդունված էր հրեական ավանդույթով։

Թովման չի բերել նաև սրբովք բառը։ Առաքյալի խոսքի շարունակության մի փոքր

մասը նա բերում է վերաշարադրանքով, ապա գրեթե բառացի վկայակոչմամբ.

6 0 Ռ Տ. ՀԱՅՐԻԿ ԱՌԵՂԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ 2 0 0 9

Թովմա«Աստանօր և զհայհոյական բարսն «Եւ յանդիմանել զամենայն ամպա-

նշանակէ, և վասն ամենայն խիստ բա- րիշտս վասն գործոց իւրեանց, զոր ա ^

նից, զօր խօսեցան զնմանէ մեղաւորք և պարշտեցին. եւ վասն ամենայն խիստ

ա մբա րիշտ ք» (էջ 21- 22)։ բանից, զոր խօսեցան զնմանէ մեղաւորք

եւ ամպարիշտք (Բ 15-16)։

Շարունակելով ծննդաբանության ընթացքը՝ այնուհետև Թովման բառացիորեն

մեջ է բերում Աստծո որդիների՝ մարդկանց կնության առնելու տողը.

Թովմա«Ք ա նզի տեսեալ, ասէ. որդւոցն Աս­

տուծոյ զդստերսն մարդկան, զի գեղեցիկ

էին՝ առին իւրեանց կանայս յամենեցունց

զոր ընտրեցին» (էջ 22)։

«Տ ե ս ե ա լ որդւոցն Աստուծոյ զդստերս

մարդկան զի գեղեցիկ էին, առին իւ­

րեանց կանայս յամենեցունց զոր ընտրե­

ցին» (Ծննդ. Զ 2)։

Բառացիորեն են համընկնում և մարդկանց ու երկրի ապականությանը վերաբե­

րող Ծննդոց գրքի նույն գլխ ից վկայակոչված հետևյալ երկու հատվածները (Զ 5 և Զ

12)։ Ոչ թե բառացի մեջբերմամբ, այլ բնագրի հետևողությամբ է բերվա ծ հետևյալ

նախադասությունը. «Եւ ստրջացաւ Աստուած, զի արար զմարդն ի վերայ երկրի»

(Ծննդ. Զ 6)։ Թովման գրում է. «Եւ ստրջացաւ Աստուած քա նզի արար զմա րդն» (էջ

22)։

Նոյյան տապանի շինության պատմությունը Թովման պատմելով Ծննդոց գրքի

հետևողությամբ՝ բառացի մեջբերում չի կատարում, միաժամանակ նա հետևում է

հին մատենագիրներին և եբրայական ավանդություններին։

Միաժամանակ Թովման նշում է, որ Տերը քանիցս փորձեց չար ճանապարհից ետ

դարձնել մարդկանց, որովհետև Աստված, լինելով բարի, չի ցանկանում մեղավորնե­

րի կորուստը, այլ նրանց փրկությունն է կամենում։ Ասվածը հավաստելու համար

61

2 0 0 9 ԾՆՆԴՈՑ ԴՐ0ԻՑ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ՎԿԱՅԱԿՈՉՈՒՄՆԵՐԸ... Ռ 61

վկայակոչում է Եզեկիել մարգարեի խոսքերը ոչ թե ուղղակի վկայակոչմամբ, այլ այն

անուղղակիորեն երրորդ դեմքով բերելով.

Թովմա«Կենդանի եմ ես Տէր Տէր, զի ոչ կա­

միմ զմահ մեղաւորի, որպէս դառնալ նո­

րա ի չար ճանապարհէն և կեալ» (էջ 23)։

Եզեկիել«Մի՞թէ կամելով կամիցիմ զմահ մե­

ղաւորին, ասէ Տէր Տէր՝ որպէս զդառնալ

նորա ի չար ճանապարհէ եւ կեալ» (ԺԸ

23)։

Ջրհեղեղից հետո Աստված Նոյին ասում է. «Եւ ամենայն զեռուն որ է կենդանի,

ձեզ լիցի ի կերակուր. իբրեւ զբանջար խոտոյ ետու ձեզ զամենայն։ Բայց զմիս ա­

րեամբ շնչոյ մի ուտիցէք» (Ծննդ. Թ 3)։ Այս երեք նախադասությունների միախառն-

մամբ սակայն, Թովմայի մոտ ստ ա ցվել է հետևյալ անհասկանալի նախադասությու­

նը. «Յ ե տ ջրհեղեղին հրամայեալ՝ կերիջիք միս իբրև զբա նջա ր խոտ ոյ» (էջ 23)։

Թովման, բառացիորեն բերելով Տիրոջ՝ Աստծո որդիների և մարդկանց դուստրերի

ամուսնությունից ծնվա ծ սերնդի համար ասված «Մի մնասցէ ոգի Իմ ի մարդկանդ

յայդմիկ յաւիտեան, վասն լինելոյ դոցա մարմին» (Ծննդ. Զ 3), այնուհետև ներկա­

յացնում է այս խոսքերի իր մեկնությունը, թե «ա յսինքն մարմնասէրք և ոչ հոգիասէր»

(էջ 24)։Սուրբ Գրքից հաճախ գրեթե բառացի ծավալուն հատվածներ բերող Թովման բա ­

վականին ազատ վերաշարադրանքով է ներկայացնում Նոյին ուղղված Տիրոջ պատ­

վերը, թե մտիր տապան, թեև Թովման Տիրոջ խոսքերը բերում է հենց առաջին դեմ­

քով, որպես Նոյին ուղղված պատվեր.

Թովմա«Մուտ ի տապան դու և որդիք քո և

կանայք որդւոց քոց. զի ահա ևս եօթն օր՝

և ածից ջրհեղեղ ջուրց ի վերայ երկրի՝

սատակել զամենայն, յորում է շունչ կեն­

դանի» (էջ 24)։

օննդոց գիրքԵւ ասէ Տէր Աստուած ցՆոյ. Մուտ դու և

ամենայն տուն քո ի տապանդ. զի զ ք ե զ

տեսի արդար առաջի իմ յա զ գ ի դ յայդմիկ.

և յամենայն անասնոց սրբոց մոյծ ընդ

ք ե զ եօթն եօթն արու եւ էգ։ Եւ յամենայն

անասնոց որ ոչ են սուրբ, երկուս երկուս

արու եւ էգ... եւ ածից Ես անձրև ի վերայ

երկրի զքառասուն տիւ և զքառասուն գի­

շեր և ջնջեցից զամենայն հասակ զոր ա­

րարի յերեսաց երկրէ» (է 1-4)։

Թովման ջրհեղեղի ահեղ տարերքը ներկայացնում է Ծննդոց Գրքի համապա­

տասխան հատվածի միջոցով, սակայն ոչ որպես սուրբգրային վկայակոչում, այլ որ­

պես Սուրբ Գրքի հետևողությամբ և նրանից գրականորեն ա զդվա ծ նկարագրություն.

62

Թովմա օննդոց գիրք«Որով պատառեցան ամենայն ա ղ ֊ «Եւ պատառեցան ամենայն աղբիւրք

բերք անդնդոց, և սահանք երկնից բ ա ֊ անդնդոց բազմաց, եւ սահանք երկնից

ցան անընդմիջաբար երկրի և երկնային բացան, եւ եղեւ անձրեւ ի վերայ երկրի»

ծովուն լինել» (էջ 25)։ (է 11-12)։

Խորենա ցու նման Թովմա Արծրունին ևս շարունակելով Նոյի երեք որդիների

ծննդաբանությունը, այն հասցնում է մինչև Բելի ժամանակը։ Բելի մասին գրելիս բա ­

ռացիորեն, առանց որևէ բնագրային տարբերության վկայակոչում է Բելի մասին Ե ր ե ֊

միա մարգարեի հետևյալ խոսքերը. «Ես խնդրեցից զվրէժ ի Բելայ ի Բաբելոն, եւ հա­

նից զոր եկուլն ի բերանոյ նորա» (Երեմ. օ Ա 43-44) ։

Թովման գրելով նահապետների շրջանի այն անձերի մասին, ովքեր վախճանվե­

ցին իրենց հայրերից առաջ, նրանց կորստյան համար հայրական սիրո չափը ներկա­

յացնում է Սողոմոնի Իմաստության հետևյալ օրինակի միջոցով՝ որոշակի վ ե ր ա խ ^

բագրմամբ վկայակոչելով Սողոմոնից բերվող նախադասությունը.

Թովմա Իմաստություն Սողոմոնի«Հա յր թախծեալ տարաժամ սգով՝ «Զ ի տարաժամ սգով թախծեալ հայր՝

վասն վաղամեռիկ լինելոյ որդւոյ արար վաղամեռիկ լինելոյ որդւոյ իւրոյ արար

պ ատկեր» (էջ 30)։ պ ատկեր» (Իմաստ. ԺԴ 15)։

Թովման ևս գրում է Հայկի և Բելի՝ միմյանց հետ մարտնչելու մասին՝ որպես իր

սկզբնաղբյուր և գրական բարձրագույն հեղինակություն վկայակոչելով Խորենա-

ցուն։ Հայկի և Բելի երկխոսությունից նա բերում է նաև Հայկի՝ Բելին ուղղված հետև­

յա լ անարգական խոսքերը, որոնք վերցվա ծ են Չորրորդ թագավորության գրքից,

ուր դրանք ասվում են միանգամայն այլ իրավիճակում.

Թովմա«Ոչ միայն զի չես աստուած՝ այլ շուն «Ո՞վ է ծառայ քո շուն մի, եթէ առնիցէ

ես դու, և երամակ շա նց» (էջ 31)։ զ բա նդ զ ա յդ » (Դ Թագ. Ը 13)։

Իր պատմության այս երրորդ գլխում Թովմա Արծրունին, խոսելով դրախտի տե­

ղադրման և սնոտի տարբեր հավատալիքների մասին, անդրադառնում է նաև կրակի

ու արեգակի պաշտամունքին։ Նման ունայն հավատալիքներ ունեցողների համար

պատմիչը վկայակոչում է Պետրոս առաքյալի խոսքերը. «Եւ կորուստ նոցա ոչ ն ի ^

հեսցէ» (էջ 38 հմմտ. Բ Պետր., Բ 3)։ Այնուհետև վկայակոչում է Պողոս առաքյալի

խոսքերը, որոնք ևս նման հավատալիքներին են վերաբերում (Հռովմ. Ա 21-23) ։ Ա­

ռաքյալի խոսքից բերվող ծավալուն հատվածը բառացիորեն համընկնում է, բա ցա ­

ռությամբ վերջին կապակցության.

6 2 Ռ Տ. ՀԱՑՐԻԿ ԱՌԵՂԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ 2 0 0 9

63

Թովմա Առ Հռովմայեցիս«Ի նմանութիւն գոյիցս եղծանե- «Ի նմանութիւն պատկերի եղծանելի

լեա ցս» մարդոյ»

2 0 0 9 ԾՆՆԴՈՑ ԴՐ0ԻՑ ԿԱՏԱՐՎԱԾ ՎԿԱՅԱԿՈՉՈՒՄՆԵՐԸ... Ռ 63

Այս տարբերությունը վստահաբար բնագրային չէ, այսինքն Թովմայի օ գ տ ա գ ո ր ­

ծա ծ Աստվածաշունչը նման տարընթրեցված բնականաբար չի ունեցել։ Սա խ մ բա գ­

րական տարբերություն է։ Թովման այս փոփոխությունը կատարել է, որպեսզի ա­

ռաքյալի խոսքի շեշտադրումը ուղղի եղծանելի գոյերի, այսինքն հրի և կրակի դեմ, ո­

րոնք ոչ թե արարիչ են, այլ արարված։ Այսինքն, առաքյալը այստեղ խոսում է այն

մասին, որ մարդիկ Աստծո պատկերը փոխեցին մարդադեմ և կենդանակերպ կուռքե­

րի պատկերով։

Նույն ձևով, իր խոսքի հաջորդող շարադրանքին հարմարեցնելու համար Առաք­

յալի այս խոսքի նախորդ հատվածը, նրա սկիզբը ենթարկում է որոշակի վերախմ­

բագրման, որպեսզի այն առավել լավ կապակցվի և համահունչ դառնա իր պատ­

մության ընդհանուր շարադրանքին.

Թովմա«Զ ի աներևոյթքն աստուածայինք յա ­

րարածոց աստի, ասէ, իմացեալ տեսա­

նին, այսինքն մշտնջենաւորութիւն և զ օ ­

րութիւն և աստուածութիւն նորա, զի ոչ

գտ անիցին ամենևին տալ պա տ ա սխա ­

նի» (էջ 39)։

Առ Հռովմայեցիս«Զ ի աներևոյթք նորա ի սկզբանէ աշ­

խարհի՝ արարածովքս իմացեալ տեսա­

նին, այսինքն է՝ մշտնջենաւորութիւն եւ

զօրութիւն եւ աստուածութիւն նորա, զի

ոչ գտ անիցեն ամենեւին տա լ պատաս­

խա նի» (Հռովմ Ա 20)։

Ասվածի որպես կանոնական հիմնավորում բերում է նաև Ղևտացոց գրքից Տիրոջ

հետևյալ պատվերը՝ այդ պատվերը ևս որոշակի վերախմբագրմամբ և կրճատմամբ

հարմարեցնելով իր բուն ասելիքին.

Թովմա Ղևտացոց« . . .զճա ր պ մեռելոտւոյ տանել ի գործ «. . .եւ ճարպ մեռելոտւոց եւ գազա նա -

ինչ արտաքին, այլ ոչ թէ ի կերակուր» (էջ բեկաց՝ լինիցի յամենայն գործ, բայց ի

40) ։ կերակուր մի ուտիցի» (է 23)։

Թովմա Արծրունու Պատմության Չորրորդ դպրության չորրորդ գլխ ից սկսած ա­

ռավել է նվազում պատմության՝ Սուրբ Գրքի հետ ընթանալը և այստեղից Թովմայի

գլխավոր աղբյուրն է դառնում Եվսեբիոս Կեսարացու «Ժա մա նա կա գրությունը»6 ։

Ժամանակային հետագա ընթացքով հինգերորդ գլխ ից էլ արդեն Թովմայի կա­

րևոր սկզբնաղբյուրն է դառնում Խորենա ցու պատմությունը։

Վերստին վերադառնալով Դրասխանակերտցուն՝ ասենք, որ Խորենացու նման

6 Տե՜ս Եւսեբիոսի Պամփիլեայ Կեսարացտյ ժ՜ամանականք երկմասնեայ, վենետիկ, 1818, աշխտ. Մ. Ավգերյանի;

64

նա ևս հայ ժողովրդին սերված է համարում Նոյի Հա բեթ որդուց, ուստի ասում է, որ

Նոյի մյուս երկու որդիներից կառանձնացնի նրան և կշարադրի նրա ծննդաբանութ­

յունը, ինչպես որ Խորենացին է նախ ներկայացնում Նոյի երեք որդիների ճ յուղա գ­

րությունը, ապա պատմությունը շարունակում Հաբեթից սերված Թորգոմի որդի Հայկ

Նահապետի ազգաբանությամբ, որն էլ դառնում է հայ ժողովրդի առաջին նահապետ-

ների ազգաբանությունը։

Դրասխանակերտցին, այս առաջաբանի վերջում գրելով, թե կյանքը նորոգվեց

Նոյի միջոցով, ասում է, թե ջրհեղեղով ողողված աշխարհը փրկվեց մի չնչին փայտի

միջոցով, այսինքն Նոյյան տապանի։ Չնչին փայտի այս պատկերը ևս վերցված է

Աստվածաշնչից՝ Սողոմոնի իմաստության գրքից.

6 4 Ռ Տ. ՀԱՅՐԻԿ ԱՌԵՂԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ 2 0 0 9

ԴրասխանակԵրտցի«Եւ այսպէս չնչին փայտի առհասա­

րակ զնոսա հաւա տա ցեա լ պահեաց առ

ի նախախնամեալ նո քօք զկրկին նորո­

գութիւն երկրի» (էջ 9-10)։

Իմաստ.«Վասն որոյ և զհեղեղեա լ երկիր՝ միւ­

սանգամ փրկեաց իմաստութիւն՝ չնչին

փայտիւ արդարոյն նա ւա պ ետ եա լ» (Ժ 4)։

Սողոմոնի այս մեկ նախադասությունը, պահելով իր իմաստը, ահա այսպես ընդ­

լայնվել և բա ցվել է Դրասխանակերտցու մոտ՝ դառնալով մի յուրօրինակ մեկնութ­

յուն Աստվածաշնչի հիշյալ համարի, շեշտելով, որ այդ չնչին փայտին ապավինեց

Նոյը և այն պահեց ոչ միայն Նոյին, այլև նրա սերունդը, ինչպես նաև կենդանական

աշխարհը։

Ինչպես տեսնում ենք, այստեղ Դրասխանակերտցին ոչ թե վկայակոչում է Սողո­

մոնի խոսքերը՝ դրանցով իր ասածը հիմնավորելու համար, այլ պարզապես օ գ տ ա ­

գործում է դրանք, այսինքն նրա մտածողությունը խարսխված է Սուրբ Գրքի վրա և ոչ

թե միայն մտածական իմացական առումով է նա իր խոսքը կառուցում Աստվածաշն­

չից բերված օրինակների վրա, այլ նրա մտածողության եղանակն իսկ հիմնված է

Աստվածաշնչի վրա։

Դրասխանակերտցու պատմության այս առաջաբանին հաջորդող հինգ գլուխ նե­

րում Սուրբ Գրքից նման վկայակոչումներ չկան, քանի որ խոսքը վերաբերում է նա­

խաքրիստոնեական շրջանի հայ նահապետներին, որոնք արդեն ա ռա նձնա ցվա ծ են

Նոյի որդիների ընդհանուր ճյուղագրությունից և մասն են կազմում Հա յոց պատմութ­

յան։ Այս գլուխներում Սուրբ Գիրքը ոչ թե վկայակոչման, հավաստման ու պատկերա­

վորման միջոց է ծառայում, այլ պատմական սկզբնաղբյուր նահապետական այս

ճյուղագրությունը բխեցնելու համար։ Ասվածը բնորոշ է նաև ոչ միայն Խորենացուն,

այլև, ինչպես տեսանք, Թովմա Արծրունու Պատմության նույն այս ժա մանակահատ­

վածին, որը ձգվում է մինչև Աբգարի թղթի պատմությունը։

65

Տ. ՆԵՐՍԵՀ ԱԲԵՂԱ ԽԱԼԱՌՅԱՆ

ԳՐԻԳՈՐ ԽԼԱԹԵՑԻ(Կենսագրական ակնարկ)

Գրիգոր Խլաթեցին ապրել և ստեղծագործել է Ժ Դ դարավերջին և ԺԵ դարի ս կզրնե ֊

րին, Հայաստանում ստեղծված հասարակական-քաղաքական բարդ իրավիճակում, հո­

գևոր արժեքների անկման, ծավալված հալածանքների և օտար զավթիչների ասպատա­

կությունների պայմաններում։

Նրա ուսման, քարոզչության, գրական ու գրչագրական գործունեության շրջանը ու­

ղեկցվում էր համընդհանուր բոնագաղթերով, որոնց պատճառով անվանի գիտնական

վարդապետը ստիպված էր տեղափոխվել մի վայրից մյուսը՝ ստեղծագործելով և ուսու­

ցանելով Հայ Եկեղեցու բազմադարյա ուսմունքը, ջանալով իր համեստ լուման ներդնել

հայ մշակույթի և ազգային նկարագրի պահպանման գործում։ Ուստի Գրիգոր Խլաթեցու

ապրած ժամանակաշրջանը ճիշտ հասկանալու համար անհրաժեշտ է ներկայացնել

տվյալ ժամանակաշրջանի հասարակական և քաղաքական համառոտ պատկերը։

Կորցնելով պետականությունը՝ հայ ժողովուրդը գտնվում էր պատերազմների թատե­

րաբեմում և հայտնվել էր օտար նվաճողների տիրապետության լծի տակ։ Պարբերաբար

նվաճվում, ավերվում ու թալանվում էին ծաղկուն քաղաքներ, գյուղեր և մշակութային 0 -

ջախներ։ Տևական հարձակումները, կոտորածն ու բռնագաղթը, ծանր հարկահանություն­

ները պատճառ դարձան զանգվածային արտագաղթի, ինչպես նաև շատ բնակավայրերի

ու հոգևոր կենտրոնների կործանմանն ու անկմանը։

Սկսյալ Ժ Դ -Ժ Ե դարերից Հայաստանում գրեթե ամենուր վերանում են Զաքարյաննե-

րի օրոք Արևելյան Հայաստանում ձեռք բերված խոշոր ֆեոդալական տիրույթները։ Սա­

կայն այդ բարդ ժամանակահատվածում Եկեղեցին պահպանում է որոշ իրավունքներ։ Ե ­

կեղեցու համար բարենպաստ եղավ հատկապես հայրապետական աթոռի տեղափո­

խությունը Սսից էջմիածին։

Դեռևս Ժ Դ դարի վերջերին Վանա լճի շրջակայքում և Տուրուբերանում հաստատվե­

ցին Կարա-Կոյունլու, իսկ Մոկսում, Աղձնիքում և Ծոփքի արևելյան շրջաններում՝ Ա կ - կ ո

յունլու թուրքմանական ցեղերը, որոնք Հայաստան էին ներխուժել դեռևս մոնղոլոկան ա ­

ռաջին արշավանքների շրջանից։ Հետագայում նրանց քաղաքական և ռազմական հզո­

րությունն այնքան մեծացավ, որ նրանք կարողացան իրենց գերիշխանության տակ առնել

Հայաստանի տարբեր շրջաններ։ 1378 թ. Կարա-Կոյունլուների առաջնորդներ Ղարա-

Մահմեդը և նրա որդի Ղարա-Ցուսուֆը հիմնեցին իրենց իշխանությունը Տարոնի, Սասո^

նի և Քաջբերունիքի շրջաններում, իսկ Ակ-կոյունլուները՝ Օսմանի գլխավորությամբ,

Հայաստանի հարավային շրջաններում՝ կենտրոն ունենալով Դիարբեքիր կամ Ամիդ քա ­

ղաքը 1 ։

2 0 0 9 ԳՐԻԳՈՐ ԽԼԱԹԵՑԻ Ռ 65

1 Հա յ ժողովրդի պատմություն, ԵրԱան, 1975թ., էջ 596։

66

Հասարակական և քաղաքական նման բարդ իրավիճակի մեջ էր Հայաստանր, երբ

սկսվեցին Լենկ Թեմուրի արշավանքներր։ Պատերազմներր, որոնք տեղի էին ունենում

Թեմուրյանների, կարա-կոյունլու և Ակ-կոյունլուների միջև, էլ ավելի աղետալի դա րձրե ֊

ցին հայ ժողովրդի վիճակր2։

Տնտեսական ու քաղաքական նման ծանր պայմաններում Հայաստանում, այնուամե­

նայնիվ, շարունակվում էր գիտական, հոգևոր և մշակութային կյանքր։ Հայկական վան­

քերում, դպրոցներում ու համալսարաններում պատրաստվում էր նոր սերունդ, գրվում

էին գիտա-մշակութային նոր ստեղծագործություններ ու աշխատություններ։ Արդյունքում,

այդ բախտորոշ ժամանակաշրջանում իրենց ազգային-եկեղեցական գործունեությունր

ծավալեցին այնպիսի խոշոր հոգևոր ու գիտական եկեղեցական դեմքեր, ինչպիսիք են

Հովհան Որոտնեցին, Գրիգոր Տաթևացին, Գրիգոր Խլաթեցին, Հակոբ Ղրիմեցին, Մ ա տ ­

թեոս Զուղայեցին, Աոաքել Սյունեցին, Թովմա Մեծոփեցին, Մկրտիչ Նաղաշր, Աոաքել

Ռաղիշեցին և բազմաթիվ ականավոր այլ հոգևորականներ, որոնց շարքում իր ուրույն

տեղն է գրավում Գրիգոր Խլաթեցին։

Խլաթեցին ծնվել է 1349 թ. Ծեր և Խոյանդ ամուսինների րնտանիքում, Վանա լճի ա ­

րևմտյան ափին գտնվող Ռզնունյաց գավաոի Խլաթ քաղաքում3։ Խլաթեցին պատմությա-

նր հայտնի է նաև «Ծերենց» մականունով, որր նա ստացել է իր հոր անունից «որդի Ծ ե ­

րին», իսկ Խլաթեցի անունր ժաոանգել է ծննդավայրից։ Հայտնի է նաև «Ռզնունի», «Տիսի

նացի» կամ «Գրիգոր վարդապետ Արծկոյ» անուններով4։ 1361 թվականին, երբ դեո Խ լա ­

թեցին տասներկուամյա պատանի էր, իր ուսումնաոությունր սկսում է Տիրատուր վարդա­

պետի աշակերտ Վարդան ճգնավորի մոտ. «Սուրբ վարդապետն Գրիգորիոս էր սնեալ և

վարժեալ ի գործ քահանայութեան, աո սուրբ ճգնաւորի միոյ Վարդան կոչեցեալ՝ որ հնգե­

տասան ամ յանապատի էր բնակեալ աո մեծ վարժապետն Տիրատուր» 5։ Եվ ապա

նշվում է նաև նրա ուսման տևողությունր. «...Եւ աո նմա կացեալ ամս վ ե ց . . . »6։ Վարդան

ճգնավորի մոտ վեց տարի սովորելուց հետո 1367 թ. Խլաթեցին ձեոնադրվում է աբեղա։

Թողնելով իր ուսուցչին՝ նա մոտ տասր տարի ուսուցչական և քարոզչական գործունեութ­

յուն է ծավալում Ռզնունյաց գավաոում. «Մինչ զի լուսաւորէր զամենայն բնակիչս գաւա-

ոին իմաստութեամբ և ուսմամբ՝ իբրև զկատարեալ վարդապետ»7։

Այնուհետև իր հոգևոր եղբայրներր խորհուրդ են տալիս «երթալ աո մեծ վարժապետն

6 6 Ռ ՆԵՐՍԵՀ ԱՌԵՂԱ ԽԱԼԱԹՑԱՆ 2 0 0 9

2 Հ . Մ ա նա նդյա ն, Երկեր, ԵրԱան, հ. Գ, էջ 356։ Հա յ ժողովրդի պատմություն, ԵրԱան, 1972 թ., էջ 23-55։ Լ.

Խ ա չիկյա ն , ԺԵ դ. հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, մաս. Բ, ԵրԱան, 1958 թ., էջ 135։

3 «Գրիգոր որդի հաւատարիմ առն Աստուծոյ Ծերի, գոլով ի քաղաքէն Խլա թա յ», վկայում է Թովմա Մեծոփե­

ցին։ Թ . Մ եծոփ եցի , Պատմութիւն, էջ 41։

4 Լ. Խ ա չիկյա ն , Ժ Դ դ. հիշատակարաններ, ԵրԱան, 1957, էջ 331։ Հայոց նոր վկաներ, էջ 276։

5 Տիրատուր վարդապետ Կիլիկեցին սովորել է Գլաձորում, ապա Նչեցու հետ աշխատել որպես վարդապետ։

1338 թվականին Գլաձորից տեղափոխվում է Հերմոնի վանք (դարձյալ վա յոց Ձորում) Ա ղեկավարում համալսա–

րանր մինչԱ 1356 թվականր։ Ժամանակի այս նշանավոր վարդապետի աշակերտներից է հիշյալ վարդանր, որր

տասնհինգ տարի նրա մոտ սովորելուց հետո իր գործունեության վայր է դարձնում Ցիպնա վանքր։

6 Հայոց նոր վկաներ, աշխտ. Հ. Մանանդյանի Ա Հ. Աճաոյանի, վաղարշապատ, 1903, էջ 264։

7 Նույն տեղում, էջ 265։

67

Ցոհաննէս Որոտնեցի՝ մականուն Կախիկ՝ կախեալ ի սէրն Յիսուսի...»8։ 1378 թ. Գրիգոր

Խլաթեցի աբեղան Որոտնավանքում աշակերտում է հռչակավոր գիտ նա կա ն-վա րդա ս^

տին։ Ութամյա աշակերտության ընթացքում Խլաթեցին սովորում է մարդաբանություն,

փիլիսոփայություն, տիեզերագիտություն, աստվածաբանություն, ճարտասանություն և

այլ առարկաներ։ Կարճ ժամանակամիջոցում նա աչքի է ընկնում իր բացառիկ ընդունա­

կություններով՝ դառնալով իր ուսուցիչ վարդապետի սիրելին. «Ուսումնակից իւր ունենա­

լով զհամանուն Գրիգոր Տաթևացի...»9։

1384 թ. արշավանքների հետևանքով ավերվում ու թալանվում է Սյունիքը։ Որոտնեցու

աշակերտներից մեկը՝ Հակոբը, ընդօրինակում է մի ձեռագիր, որն ավարտելուց հետո

գրում է. «Սկիզբն առեալ ի յերկիրն Որոտան՝ ի դրունս Սուրբ Կարապետի և աւարտեալ ի

յերկիրս Գողթան՝ ի յանապատս Սինէական, ի դրան Սուրբ Ցովհաննիսի, առ ոտս մեծ

րաբունապետի Ցոհաննիսի...ի թուաբերութեան Յաբեթական տոմարիս Պ ԼԴ (1385թ.)»10։

Սրանից երևում է, որ ավերումների հետևանքով Որոտնեցին թողել էր Որոտանը և արդեն

1385 թվականին իր աշակերտներով գտնվում էր Գողթան գավառում։ 1386 թ. նրանց

տեսնում ենք Երնջակում. «Ռ ամ բոլոր յայլ և յայլ տեղիս շրջէր աշակերտօք հանդերձ՝

կարդալով և ուսուցանելով...»11։

1386 թ. հունվարի 6-ին Երնջակ գավառի Ապրակունյաց վանքում վախճանվում է Հով-

հան Որոտնեցին։ Նրա մահվան թվականի հավաստի աղբյուրներից են Թովմա Մեծոփե­

ցու և Գրիգոր Խլաթեցու երկերը։ Մեծոփեցին նկարագրելով Լենկ Թեմուրի 1386 թվակա­

նի առաջին արշավանքը՝ գրում է. «Եւ ի սոյն աւուրս մեծ վարդապետն Ցովհաննես հ ա ն

գեաւ ի Քրիստոս»12։ Որոտնեցու մահից և Լենկ Թեմուրի ավերածություններից հետո

Խլաթեցին թողնում է Ապրակունիսի վանքը։

Աստապատի րաբունապետ Սարգիս Ապրակունեցու գլխավորությամբ հավաքվում են

վարդապետները և համալսարանի րաբունապետ կարգում Գրիգոր Տաթևացուն։ Որոտ­

նեցու մահից հետո միաբանները մեկնում են տարբեր վայրեր. «Զի համշիրակ եղբարքն

իւր գնացին ի նմանէ։ Մեծն Ցակոբ գնաց յերկիրն Արարատեան...եւ վարդապետն Գրի­

գոր (կամ Գէորգ) գնաց աշակերտովք իւրովք ի գաւառն Եկեղեցեաց յԵրզնկայն և այլք

աստ և անդ...»13։

Գրիգոր Խլաթեցին Երնջակից գնացել էր Երևան և ապա 1387 թ. Այրիվանք՝ իր վաղե­

մի երազանքը կատարելու համար, Մխիթար Այրիվանեցու՝ հարյուր տարի առաջ (1286

թ.) գրած Գանձարանը տեսնելու։ Այդ առիթով նա գրում է.

...Զի ի վաղուց հետէ ըղձեալ,

Տեսլեան տեղոյս ես տենչացեալ...

2 0 0 9 ԳՐԻԳՈՐ ԽԼԱԹԵՑԻ Ռ 6 7

8 Նույն տեղում։

9 «Եւ ութ ամ վարժեալ Ա սիրեցեալ ի նմանէ», Հայոց նոր վկաներ, էջ 265։

10 Ժ Դ դ. հիշատակարաններ, էջ 553։

11 Նույն տեղում, էջ 560։

12 Մ եծոփ եցի , Պատմութիւն, էջ 56։

13 Նույն տեղում, էջ 33։

68

Քա ն զկամացս իմ կատարեալ,

Քսան ու վեց ամ յաոաջեալ,

Զի Այրիվանաց անուն լըվեալ...14։

Այրիվանքից նա վերադաոնում է Քաջբերունիք, երբ Սարգիս Ապրակունեցին Աստա-

պատից անցել էր Հեր գավաո և ապա եկել Քաջբերունիք՝ Խաոաբաստա վանք, որտեղ և

հաստատել էր իր դպրոցը15։ 1387 թվականին Խլաթեցին աշակերտում է Սարգիս Ապրա-

կունեցուն. «Եկն դարձեալ ի բնիկ գաւաոն իւր աո մեծ վարժապետն Սարգիս՝ յերկիրն

Քաջբերունեաց՝ ի հոչակաւոր և աստուածաբնակ ուխտն Աստուածածնի, որ Սուխարա-

վանք վերակոչի։ Եվ անդ վարժեալ և բազում աշակերտութեամբ դեգերեալ՝ ընկերակից

իւր ունելով զմեծ ճգնաւոր վարդապետն Վարդան Հոգեաց վանացն...»։

Ինչպես ասվում է նրա վարքում, շուրջ տասը տարի Խլաթեցին մնում է Սարգիս Ա ս^

րակունեցու մոտ և ստանում դասավանդելու իրավունք և վարդապետական աստիճան.

«Եւ տասն ամ աո նմա համեալ՝ ընկալեալ ի նմանէ զաստիճան վարդապետութեան և լու­

սաւորէր աոհասարակ զամենեսեան իմաստութեամբ... եւ աոեալ հրաման ի վարժապե­

տէն իւրմէ դաս ասել և աշակերտ ժողովել, եւ նա եկաւ բնակեցաւ յերկիրն Ռզնունեաց՝ ի

քաղաքն Արծկէ, ի սուրբ ուխտն Ստեփաննոսի Նախավկայի, ի վանս Ցիպնա, յաոաջին

տեղին իւր»16։ Խլաթեցու վարդապետական աստիճան ստանալու ճիշտ թվականը հայտ­

նի չէ։ Սակայն 1391 թ. ընդօրինակած մի Ոսկեփորիկում Խլաթեցին իրեն անվանում է

«պիտականուն վարդապետ»17, իսկ 1393 թ. Խաոաբաստա դպրոցի աշակերտ Մխիթարը

մի ձեոագիր է ավարտում, որտեղ գրում է. «Աո ոտս երջանիկ և հեզահոգի Սարգիս րա­

բունապետի և վարդապետին իմոյ Գրիգորի»18։

Քանի որ 1387 թ. Խլաթեցին գալիս է Այրիվանքից Սարգիս Ապրակունեցու մոտ աշա­

կերտելու և արդեն 1391 թ. նա իրեն անվանում է «պիտականուն վարդապետ», հետևա­

բար նա այդ աստիճանը չէր կարող ստանալ 1400 թվականին կամ ավելի ուշ, ինչպես

նշվում է Խլաթեցու վարքում։ Պարզվում է, որ 1391 թ. Խլաթեցին արդեն վարդապետ էր,

և հաճախ մենք նրան տեսնում ենք Խաոաբաստա վանքում արդեն որպես ուսուցանող, ո

րը վկայում է վերը նշված 1393 թ. ընդօրինակած ձեոագիրը, որտեղ ասվում է. «Հեզահոգի

Սարգիս րաբունապետի և վարդապետին իմոյ Գրիգորի»։ Այսպիսով, ավարտվում է Գրի­

գոր Խլաթեցու երկարամյա ուսումնաոության շրջանը։

Գրիգոր Խլաթեցին այնուհետև ծավալում է մանկավարժական, քարոզչական, գիտա­

կան և գրչական բեղմնավոր գործունեություն, որի ընթացքում դարձյալ չեն դադարում 0 -

տար զավթիչների հարձակումներն ու հալածանքները։ Գիտնական վարդապետն աշխա­

տում է, ըստ կարելվույն ձեոնհաս լինել կարիքավորներին, օգնել բազմաչարչար իր ժո­

ղովրդին ու Եկեղեցուն։ Ն ա օր ու գիշեր կատարում էր տարբեր տեսակի ընդօրինակութ­

6 8 Ռ ՆԵՐՍԵՀ ԱՌԵՂԱ ԽԱԼԱԹՑԱՆ 2 0 0 9

14 ՄՄ. ձեռ. թիվ. 6529, էջ 4բ, 5ա։

15 Թ . Մ եծոփ եցի, Պատմութիւն, էջ 35։

16 Հայոց նոր վկաներ, էջ 266։

17 Հ . Թ ոփ չյա ն , Ցուցակ ձեռագրաց Արմաշի, էջ 20-21։

18 Ժ Դ դ. յիշատակարաններ, էջ 606։

69

յուններ։ Դրա համար առանձին բծախնդրությամբ փնտրում ու գտնում էր առավել արժե­

քավոր գրքեր։ Ընդօրինակություններից ստացված գումարը բաժանում էր աղքատներին,

կերակրում և հագցնում նրանց. «Զի գրէր յամենայն ժամ, յամարայնի և ի ձմերայնի, յա- շուն և ի գարուն, ի տուէ և ի գիշերի, ի տուն և ի դուրս, ի վանք և ի գեօղ և ի քաղաք։ Եւ

զայս ոչ եթէ ի մանկութեան ժամանակն միայն, այլ ի ծերութեան, մինչև յօր նահատակու­

թեան, գրէր և վաճառէր և գինն տայր կարօտելոց, և ոչ միայն քրիստոնէից, այլ այլազ-

գաց ևս առնէր ողորմութիւն...Եւ սա անձամբ վաստակէր ի գործ գրչութեան...օգնէր...զո

մանց հանդերձիւ, զոմանց գէրիս ազատէր...եւ զամենայն վարդապետս և կարգաւորս ի

նոյն յորդորէր»19։

Գրիգոր Խլաթեցին միևնույն ժամանակ նյութեր է հավաքում Հայսմավուրքի հա­

մ ա րեին նահատակների շարքում ավելացնելով նոր վկաներին՝ իր ժամանակակիցնե­

րին։ 1401 թ. Ն ա արդեն ավարտում է Հայսմավուրքը, որը հայտնի է Ծերենցի խմբագ­

րություն ա նվամբ20։ Իսկ մինչ այդ ավարտել էր ճառերի մի մեծ ժողովածու։

Խառաբաստա վանքի րաբունապետ Վարդանը, որը Սարգիս Ապրակունեցու մահից

հետո (1401թ.) ստանձնել էր դպրոցի րաբունապետությունը, թշնամիներից հալածվելով՝

դպրոցը տեղափոխում է Սալնապատի վանք և քիչ անց մահանում։ Նոր րաբունապետ է

նշանակվում Գրիգոր Խլաթեցին, որը, ելնելով քաղաքական անբարենպաստ պայմաննե­

րից, դպրոցը տեղափոխում է Ցիպնավանք, իսկ որոշ ժամանակ անց ցրում ա յն21։

1408 թ. Մեծոփավանք է գալիս արդեն մեծ հռչակի հասած Գրիգոր Տաթևացին և

կազմակերպում բարձր տիպի դպրոց։ Տարիուկես դասավանդելուց հետո՝ նա հեռանում

է։ Անհայտ է, թե իրենից հետո Տաթևացին ում է թողել դպրոցի րաբունապետությունը։ Օ­

րինակ՝ Ա. Մովսիսյանը գտնում է, որ այդ պաշտոնը Տաթևացին հանձնել է Թովմա Մ ե­

ծոփեցուն22։ Իսկ Գրիգոր Խլաթեցու մի նամակից պարզվում է, որ այդ պաշտոնը նա

հանձնել է իրեն։ Արդյոք դրանից չի դժգոհել Հովհաննես Մեծոփեցին, որ հեռացել էր Մե-

ծոփա վանքից իր մտերիմների՝ այդ թվում նաև Թ. Մեծոփեցու հետ և այլևս վանք չէր վե­

րադարձել։ Սա պարզվում է Խլաթեցու սույն նամակից, որը ուղարկել էր Թովմա Մեծո­

փեցուն՝ խնդրելով նրան վերադառնալ Մեծոփա վանք՝ խոստանալով հանձնել դպրոցի

րաբունապետությունը. «Այսուհետև առ իս դարձիր, ի տուն քո, և առ եղբարս քո...Եւ թէ

կու ջանաս՝ զՑովհաննես վարդապետդ ի հետ բերես, ապա թէ չէ ի գալ, դու եկ ի տուն

քո՝ առ ընտանիս քո...Դու առ մեզ արեկ, մեր աչացս լոյս ես և սրտի սուն։ ի Տեր Ցուսկայ

2 0 0 9 ԳՐԻԳՈՐ ԽԼԱԹԵՑԻ Ռ 6 9

19 ^ . Մ եծոփ եցի , Պատմութիւն, էջ 42։

20 Ժ Դ դ. հիշատակարաններ, էջ 593։

21 «Ա յլ ոչ պարապեալ վարդապետական դաս։ վա սն սառնացեալ բարուց ուսումնականաց մերում ազգի», -

գրում է Թ. Մեծոփեցին, (Պատմություն, էջ 41)։ Թ. Մեծոփեցին փորձում է գտնել դպրոցի քայքայման պատճառր

ոչ թե ժամանակի ծանր կացության, այլ մեր ազգի «սառնացեալ» բարքերում, որոնք նույնպես հետևանք են այդ

կացության։ Ըստ երևույթին, ուսումնականաց ասելով ոչ միայն սովորողներին, այլև ուսումր հովանավորողներին

նկատի ունի հեղինակր, առանց որոնց որևէ դպրոց չի կարող գոյատևել։ Մանավանդ, որ ինքն ականատես է եղել

«ուսումնականաց» եռանդին։ Հենց ինքր 12 րնկերների հետ գնաց Տաթև՝ սովորելու։ Գ. Տաթևացին, երբ եկավ Մե­

ծոփավանք հարյուրից ավել աշակերտներ ուներ։

22 Ա. Մ ովսիսյա ե, Ուրվագծեր հայ դպրոցի և մանկավարժության պատմության, Երևան, 1958 թ., էջ205։

70

որդոյ վանացն մինչ ի Սքանչելագործն քո է » 23։

Ինչպես տեսնում ենք, նամակում նշված է Մեծոփա դպրոցի ազդեցության սահման­

ները՝ Ռերկրի գավառի տեր Հուսիկի որդու վանքից մինչև Արծկե գավառի Սքանչելա­

գործ վանքն ընկած տարածքը։ Ըստ երևույթին այդ տարածքում ապրող բնակիչներից

հավաքված գումարով էլ պահվում էր Մեծոփա դպրոցը։

Հովհաննես Մեծոփեցին այդպես էլ չի վերադառնում Մեծոփավանք և մահանում ու

թաղվում է Հավուց թառում։ Թ. Մեծոփեցին Մեծոփավանք է վերադառնում միայն 1410

թ. և վարում դպրոցի րաբունապետությունը ավելի քան երեսուն տարի՝ Խլաթեցու հետ

պահպանելով բարեկամական և մտերմական հարաբերություններ մինչև Խլաթեցու եղե­

րական մահը՝ 1425 թվականը։ Եվ հենց Մեծոփեցու խնդրանքով Խլաթեցին գրում է իր

նշանավոր Պատմությունը, որը դժբախտաբար մեզ չի հասել։

Լինելով Գրիգոր Տաթևացու ուսումնակից ընկերը՝ արդեն ալեհեր Գրիգոր վարդապե­

տը ունկնդրում է Տաթևացու դասախոսությունները, իսկ հաջորդ տարում համառոտում

Վարդան Արևելցու «Արարածոց մեկնությունը»24։ Այս աշխատությանը նա կրկին անդրա­

դառնում է 1413 թ .25։

1415 թ. Գրիգոր Խլաթեցին ուղևորվում է Երուսաղեմ, որով իրագործվում է նրա վա ­

ղեմի երազանքը՝ տեսնել Տիրոջ սուրբ քաղաքը։ Երուսաղեմում Խլաթեցին մնում է մինչև

1415-17 թթ. և ընդօրինակում «Յաճախապատում ճառքը»26։

Թովմա Ռաղիշեցին այդ առիթով գրում է. «Եւ հասեալ ի բարիոք ծերութիւն՝ աւելի

քան զեօթանասուն ամ, կամեցաւ գնալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, վարդապետօք և ա-

շակերտօք, մխիթարել զհոգևոր և զմարմնաւոր աղքատսն՝ որ անդ կային՝ տրօք և իմաս­

տութեամբ։ Եւ երկու ամ յամեալ յԵրուսաղէմ, և ապա անտի եկեալ ուրախութեամբ և

ցնծութեամբ ի բնիկ գաւառն իւր՝ զամենեսեան ուրախ առնէր»27։

Եթե մինչև Երուսաղեմ գնալը մենք նրան տեսնում էինք Խառաբաստայի դպրոցում,

ապա այժմ՝ Երուսաղեմ գնալուց հետո, հստակ երևում է Խլաթեցու կապվածությունը Մ ե­

ծոփա դպրոցի հետ, որտեղ ապրում և ստեղծագործում էին իր բարեկամները՝ Թովմա և

Մկրտիչ Մեծոփեցիները, Հակոբ Ղրիմեցին և ուրիշները։ Իր նահատակությունից երկու

տարի առաջ Խլաթեցին ընդօրինակած մի Գանձարանի վերջում դնում է իր նշանավոր

«Ողբը», որը մեզ հայտնի է «Յիշատակարան աղէտից» վերնագրով28։ Այն մանրամասն

7 0 Ռ ՆԵՐՍԵՀ ԱՌԵՂԱ ԽԱԼԱԹՑԱՆ 2 0 0 9

23 վենետիկ, ձեռ. թիվ 1091, էջ 398։ Ս. Մ ա րա բյա ե, Գրիգոր Խլաթեցու նամակներր, էջ 81։

24 ՄՄ ձեռ. թիվ 2783, էջ 32ա։

25 ՄՄ ձեռ թիվ 5435։

26 ՄՄ ձեռ թիվ 8775։ Գ. Նժդեհյանր Խլաթեցու Երուսաղեմ գնալու թվականր 1402-ն է համարում և գտնում է,

որ այդ է պատճառր, որ Սարգիս վարդապետի մահից հետո Խառաբաստա դպրոցի րաբունապետ չդարձավ նա։

Երուսաղեմ գնալր 1400-1405 թվականներին է դնում Գ. Խալաթյանցր։

Ինչպես տեսնում ենք, ճիշտ չեն թ ե մեկր, թե/ մյուսր։ Դպրոցի րաբունապետն ուսուցանելիս աշակերտներից

առավել աչքի րնկնողներին պատրաստում էր իրեն փոխարինող։ Այսպես՝ Հ. Որոտնեցին իր աշակերտներից ամե­

նից շատ Գրիգոր Տաթևացու հետ էր կապված, որր և փոխարինեց իրեն։ Կամ Սարգիս վարդապետի և իր աշա­

կերտի՝ վարդանի կապվածությունր, Հովհաննես Մեծոփեցու և Թովմա Մեծոփեցու հարաբերություններր և այլն։

27 Հայոց նոր վկաներ, էջ 268։

28 Գ. Խ ա լա թ յա նց , Պատմական վիպասանութիւն, Յիշատակարան աղէտից Գրիգորի Խլաթեցւոյ, Վ ա ղա ր

71

նկարագրում է 1386-1423 թթ. Հայաստանում տեղի ունեցած ավերածությունները և դա­

ժան կոտորածները, որոնց ավարտն է կարծես իր՝ Խլաթեցու եղերական մահը։

1425 թ. Ռաղեշի քուրդ բեկ Ռոշկանը թալանի և ավերի նպատակով իր զորքերով հար­

ձակվում է Արծկե քաղաքի վրա և անխնա կոտորում ու թալանում տեղի բնակիչներին։

Մի խումբ հրոսակներ գաղտնագողի մոտենում են Ցիպնավանքին. «կամէին զբնակեալ

սուրբ եղբարսն ի նմա սրոյ ճարակ տալ...»։ Այդ դեպքի մասին Թովմա Ռաղիշեցին գրում

է. «Իսկ զերջանիկ և զերանելի այրն Աստուծոյ զմեծն Գրիգորիոս վարդապէտն ոչ կարա-

ցին հանել ի վանացն քանզի ասէր. «Աստ կեցից և աստ մեոայց»...Եւ մինչ նա յայնպիսի

խորհրդեայն էր, հասին ի վերայ նորա բազմութիւնք անօրինացն՝ ծարաւիք արեան իբրև

զշուն կատաղի և իբրև զգազան աղտեղի։ Ըմբոնեցին զնա իբրև զոչխար անմոունչ և ա-

սէն եթէ. «Դու ես որ Իսայուն Աստված ասես»։ Եւ նա ասէ. «Այո՜, ես եմ, որ Իսայուն Աստ­

ված ասեմ, զի ճշմարիտ Աստված է»։ Եւ ապա որպէս ոչխար զենին և հեղին զարիւն նո­

րա՝ իբրև զգաոին անմեղի։ Եւ նա աղօթիւք կարդայր աո Աստված, ասելով. «Տէ՜ր Ցիսուս,

ընկալ զհոգի իմ ընդ անմեղ վկայիցն Քոց և խաոնեա՜ զմահս իմ ընդ երանելի սրբոցն

գնդից»։ Եւ օրհնութեամբ և ճշմարիտ դաւանութեամբ աւանդեաց զհոգի իւր ի փաոս Հօր և

Որդւոյ և Հոգւոյն Սրբոյ»29։

Գրիգոր Խլաթեցին նահատակվում է 1425 թվականի մայիսի 27-ին. «Հաւուր կիրակէի

մեծի Պենտեկոստէին Գալստեան Հոգւոյն Աստուծոյ»։ Մեկ տարի անց՝ 1426 թվականի

մայիսի 9-ին մահանում է նշանավոր գիտնական Հակոբ Ղրիմեցին։

Մ եզ հայտնի գրեթե բոլոր սկզբնաղբյուրները Գրիգոր Խլաթեցու մահը համարում են

Պ Հ Դ (1425 թ.)։ Ռացաոություն են կազմում միայն մի քանի ձեոագրեր, որոնցում հիշվում է

Պ Հ Գ (1424 թ.), որն ըստ երևույթին Գ և Դ տաոերի շփոթմունք է։ Սակայն մահվան օրը

բոլորը միաբերան ընդունում են Հոգեգալստյան կիրակին, որը 1426 թ. ընկնում էր մայիսի

27-ին։ Ռացաոություն է կազմում Թովմա Ռաղիշեցին, որը Խլաթեցուն նվիրված վարքում

հիշում է. «ի մայիս ամսոյ ինն»30։

Հիմնվելով այն բանի վրա, որ Հոգեգալստյան կիրակին համընկնում է 1426 թ. մայիսի

19-ին (ԺԹ), իսկ իրենք ունեն 1425 թ. մայիսի 9-ը (Թ), Մ. Օրմանյանը, Հ. Աճաոյանը և Հ.

Մանանդյանը գտնում են, որ Թ (9^ն վրիպակ է, որ նրանցից աոաջ եղել է Ժ (10) թիվը և

մայիսի 19-ը (Ժ Թ ) 1426 թ. Հոգեգալստյան կիրակին Խլաթեցու մահվան օրն է։ Մ. Օրման­

յանը, ելնելով դրանից, Հակոբ Ղրիմեցու մահը, որը տեղի է ունեցել Խլաթեցու մահից մեկ

տարի հետո, դնում է 1427 թ. մայիսի 29-ը։ Ղ. Ալիշանը ոչ թե 1426 թ. մայիսի Ժ Թ (19), այլ

ԻԹ (29) է ընդունում։

Այս կարևոր հարցը պարզաբանելու համար դիմենք սկզբնաղբյուրներին, որոնցից ա-

մենահավաստին Մկրտիչ Մեծոփավանեցի վարդապետի մի հիշատակարանն է։ Թովմա

Մեծոփեցու, Թովմա Ռաղիշեցու և Աոաքել Ռաղիշեցու՝ Խլաթեցուն նվիրված վկայաբա-

նությունների գրման որոշակի թվականը հայտնի չէ, սակայն Մկրտիչ Մեծոփավանեցու

վկայության թվականը 1426-ն է։ Այդ թվականին Մեծոփավանեցին վերադաոնում է Երու-

2 0 0 9 ԳՐԻԳՈՐ ԽԼԱԹԵՑԻ Ռ 71

շապատ, 1898 . ։

29 Հայոց նոր վկաներ, էջ 269։

30 Նույն տեղում, էջ 272։ Հմմտ. ՄՄ. ձեռ. Թիվ 992, էջ 504 ա,։ Ձեռ. թիվ 1511, էջ 26 ա։

72

սաղեմից Մեծոփավանք և իմանում Խլաթեցու մահվան մասին։ Իր հետ բերած մի ձեոա-

գրի 201 բ էջում նա գրում է. «Պ Հ Դ (1425 թ.) թուականին հանգեցաւ նահատակութեամբ

Գրիգոր վարդապետն Ծերենց ի Քրիստոս, Հոգւոյն գալստեան կիրակէին, և միւս ամի

Պ ՀԵ (1426 թ.) Ցակոբ վարդապետն Ղրիմեցի հինգշաբթի, օր Համբարձման, պակաս քան

վարդապետն ի փաոս Աստուծոյ Ամէն»31։

1425 թ. Հոգեգալստյան օրը, ըստ տոմարական հաշվարկների, ընկնում է մայիսի 27-

ին՝ Գրիգոր Խլաթեցու նահատակության օրը։ 1426 թ. Համբարձման օրը, հինգշաբթի,

մայիսի 9-ը Հակոբ Ղրիմեցու մահվան օրը։ Հոգեգալստյան օրը 1426 թվին ընկնում է մա­

յիսի 19-ին, որը «Ժ /10/ պակաս, քան վարդապետին», այսինքն՝ 1426 թ. համբարձման օ ­

րը՝ մայիսի 9-ը, 10 օրով պակաս է նույն թվականի Հոգեգալստյան թվականից՝ մայիսի 9-

ից։ Այսինքն՝ վարքագիրը սխալմամբ Հակոբ Ղրիմեցու մահվան ամսաթիվը՝ մայիսի 9-ը,

համարել է Գրիգոր Խլաթեցու նահատակության ամսաթիվը և թյուրիմացության տեղիք

տվել։ Հետաքրքիր է նաև Աոաքել Ռաղիշեցու ընդօրինակած Հայսմավուրքներից մեկի

մեջ եղած ներբողյան ավարտը, որտեղ երևում է գիտնական րաբունապետի համբավը ոչ

միայն իր հավատակիցների, այլև օտարազգիների միջավայրում. «Զի անհաւատ ազգն

քրդաց ի Խլաթայ եկեալ ի վերայ Արծկոյ երկիրն, և էր րաբունին Գրիգոր ի վանքն Ցիս^

նայ։ Եւ միաբանք վանացն փախեան և նա միայն մնաց, զի յօժար է զկամաւոր մահն՝ որ

կեանքն է որ մահ, մանաւանդ փաոաց պատճաո և պատւոյ։ Եւ ըմբոնել զերջանիկ մեր

ոմն քուրթ և յորժամ ծանեան, որ վարդապետն էր՝ ի նենգութենէն որպէս զոչխար զենին

զնա ի վանքն Ցիպնայ ի մէջ այգեացն։ Իսկ վաղվաղակի էաո զվրեժ անմեղ արեան վար­

դապետին։ Զի գնացեալ ի քաղաքն Արծկէ և ըմբոնեցան Խ /40/ քուրթ, ընդ նոսին և

զսպաննող վարդապետին, և ասէ քուրթն՝ թէ վարձ սպանման վարդապէտին թող ձեզ լի­

նի՝ ի բաց թողեք զիս։ Եւ յորժամ լուան ի բերանոյ նորա զայս բան ազգն թուրքաց, աո

ժամայն ի նոյն օրն կտոր կտոր արարին զնա։ Եւ զայլ ընկերսն սպանին չարաչար։ Զոր

տեսեալ քրիստոնէինց յոյժ ուրախացեալ ետուն փաոս Աստուծոյ։ Նահատակեցաւ սուրբ

վարդապէտն մեր Գրիգոր Խլաթեցին՝ որդի Ծերին ի թվականիս հայոց Ռ Հ Դ (1425) ի

մայիս ամսոյ Ի է (27) յաւուր Հոգւոյ գալստեան մեծի կիրակէին ի փաոս Քրիստոսի Ա ս­

տուծոյ»32։

Գրիգոր վարդապետ Խլաթեցին եղել է Ժ Դ -Ժ Ե դարերի ականավոր և վաստակաշատ

հոգևոր այրերից մեկը։ Պատմագրության և բանասիրության ասպարեզում ներդրած մեծ

ավանդի համար տաղանդաշատ և սրբակրոն հոգևորականը մեծ գնահատականի է ար­

ժանացել ինչպես ժամանակակիցների, այնպես էլ հետագա պատմիչների ու գիտնական­

ների կողմից. «Սուրբ հայրն մեր Գրիգորիոս, Նմանեալ Հօրն Երկնաւորի, որ զարեգակն

ծագէ ի վերայ չարեաց և բարեաց, և ածէ անձրև արդարոց և մեղաւորաց»33։

Ողջ կյանքում Գրիգոր Խլաթեցին ընդօրինակել է բազմաթիվ ձեոագիր մատյաններ,

պայքարել է հավատափոխության և դավանափոխության դեմ։

7 2 Ռ ՆԵՐՍԵՀ ԱՌԵՂԱ ԽԱԼԱԹՑԱՆ 2 0 0 9

31 ՄՄ. ձեռ. թիվ 1419, էջ 201 բ։

32 ՄՄ. արխիվ, Գ. Հովսեփյանի ֆոնդ, թղթ. 91, վ. 6, էջ 14 ։

33 ՄՄ ձեռ. թիվ 4866, էջ 251 ա։

73

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 73

Տ. ՄԱՏՌԵՌՍ ԱԲԵՂԱ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵԲԱՍՏԱՑՈՒ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՌԵՄԱՆԵՐՈՎ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

16-րդ դարի հայ մատենագրության համեստ մշակներից Հովասափ Սերաստացին ոչ

միայն իր զգացմունքներն ու հոգևոր բարեպաշտական ապրումներն է թղթին հանձնել,

ինչպես նաև գրել տոմարագիտական ու մեկնաբանական բնույթի մի շարք երկեր, այլև

ուղղակիորեն ու անուղղակիորեն արձագանքել ժամանակի ազգային-հասարակական

կյանքի հուզող խնդիրներին, սպասումներին ու ակնկալիքներին։

ժամանակի իրադարձությունների ծանր և անմիջական ազդեցության ներքո են

գրված «Վասն մեղաց մեր մահացու» և «Փրկիչ մ ի տար զմեզ ի փորձանք չարին»

սկսվածքներով բանաստեղծություններդ որոնց մեջ հիշվող դեպքերր կատարվել են

1540-50-ական թվականներին։ Ընդհանրապես անհրաժեշտ է նշել, որ այս և հաջորդող

տասնամյակներր Օսմանյան Թուրքիայի և Սեֆյան Պարսկաստանի միջև րնթացող պա­

տերազմների մի տևական ժամանակաշրջան էին, և այդ հակամարտությունր տեղի էր ու­

նենում Արևմտյան ու Արևելյան Հայաստանի տարածքներում՝ մեծ ավերածություններ

պատճաոելով հայ ժողովրդին։ Այդ ավերածությունների և ամայացման բարձրակետն էր

դաոնալու Շահ Աբասի 1604 թ. կազմակերպած բոնագաղթր, որի նախօրինակր արդեն

գտնում ենք Հովասափի ապրած ժամանակաշրջանում։ Ասվածի համար բնորոշ է հետև­

յալ օրինակր։ Շահ Թահմազր գրում է, որ թուրքական բանակի աոջևից նահանջելուց ա-

ոաջ ինքր պատվիրում է հրկիզել և այրել այն տարածքներր, որտեղից իրենք նահանջելու

էին. «Երբ ես լուր ստացա, որ Խոնդկարր հասել է Սվազ և պետք է երեք շաբաթ այնտեղ

սպասի, մինչև որ ուղտերր յուղեն, ես ինձ մոտ հրավիրեցի շրջակա վայրերի ավագներին,

երևելիներին և քյադխուդաներին և հայտնեցի նրանց, որ կարգադրված է իմ զինվորնե­

րին՝ նահանջելով թուրքական բանակի աոջևից, այրել և ոչնչացնել մոտակա վայրերի բո ­

լոր հացահատիկն ու բերքր։ Այդ վայրերի հացահատիկր ոչնչացրինք և այրեցինք, իսկ

ջրի ակունքներր փակեցինք։ Որովհետև ինչպես ամեն մի խելացի մարդու համար պարզ է,

պատերազմի գործր թղթախաղի նման է. ինչ միջոցով էլ որ լինի՝ պետք է գործր աոաջ տա­

նել և հակաոակորդին ծնկի բերել։ «Պատերազմր խարդախություն է ^ ասել է Ալին^ պա­

տերազմի ժամանակ, լինի փախչելով, լինի խաբելով, այնպես պետք է անել, որ թշնամուն

ոչ մի միջոց չտրվի»1։

«Փրկիչ, մ ի տար զմեզ ի փորձանք չարին» բանաստեղծության մեջ Հովասափր հա­

տուկ շեշտում է, որ այս կոիվներից տուժում էին հատկապես քրիստոնյաներր, քանի որ

նրանք էին կազմում երկրի հիմնական բնակչությունր.

Անթիւ արիւն հեղինքբիստոնեաւ ազգին,

1 Հ . Փա փա զյ աե, Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակներ, հտ. Բ, Երեան 1959, էջ 8։

74

Անթիւ եկեղեցիք, ոբ աւեբեցին,

Վանորեաւք, սբբութիւնք հբձիգ աբաբին,

Խաբանաւք բա զում տեղ քանտեաչ քակեցին,

Աո և աւաբ, անպաբտ ա բիւնշա տ հեղին2՛.

Դիմելով Փրկչին, որ մեզ չենթարկի նման փորձությունների, միաժամանակ միջնա­

դարյան րնդունված աշխարհայացքով Հովասափր այս ամենի պատճաոր համարում է

գործված մեդքերր, որոնց պատճաոով աշխարհն է սասանվում և ավերվում.

Փբկի°չ, մի° տաբ զմեզ ի փոբձանք չաբին,

Նշանք և աբհաւիբքս այս, ոբ կու փնին.

Վասն մեղաց մեբոց աշխաբհ տատանին,

Պատեբազմ և աւեբք յա շխ ա բհ տաբածին։

Այս իրադարձություններր Սերաստիայում մեծ արձագանք են գտել և ծանր տպավո­

րություն են թոդել, որովհետև այս քադաքր ևս ավերման անմիջական սպաոնալիքի ներ­

քո էր։ Այս մասին Հովասափր գրում է.

Աոաւեւ խբոխտային Սեբաստիային,

Բա յց ոչ հասաւ այն պ եղծնի կամս սբտին3։

Այն, որ համատարած ավերածությունների մեջ Սերաստիան չի ավերվել, Հովասափր

բացատրում է աստվածային խնամքով և Սեբաստիայի նահատակ Քաոասուն մանկանց

բարեխոսությամբ.

Խ նա մքն աստուածային և Սուբբ Քաոասնին

Պահեաց զՍեբաստիայ և զեբկիբ սոբին4:

Սեբաստիային ևս սպաոնացոդ այս արհավիրքին Անանուն Սեբաստացուց և Հովա–

սափ Սեբաստացուց բացի անդրադարձել է և մեկ այլ սեբաստացի՝ Թադեոս վարդապետ

Սեբաստացին5։

1547-48 թթ. այս իրադարձություններին է վերաբերում Սեբաստացու նաև հաջորդ՝

«Վասն մեդաց մեր մահացու» սկզբնատոդով բանաստեդծությունր։ Ինչպես այս տոդն իսկ

հուշում է, այստեդ ևս վերահաս ադետների պատճաո է համարվում գործված մեդքր։

Քադաքի հնարավոր ավերման սարսափի տակ գտնվոդ բանաստեդծր այստեդ ևս ա ­

7 4 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

2 Հովա սա փ Սեբաստացի, Բանաստեղծություններ, աշխտ. վ . Պ. ԳԱորգյանի, ԵրԱան, 1964, էջ 88։

3 Նույն տեղում, էջ 88։

4 Նույն տեղում։

5 Տե՜ս Հ . Ղ. Ալիշաե, Հայապատում, Ս. Ղազար, 1901, էջ 593-595, ինչպես նաԱ Հ . Մ . Չամչյաե, Պատմություն հա­

յոց հտ. Գ, վենետիկ, 1783, էջ 514։

75

պավինում է Աստծուն և Քաոասուն մանկանց բարեխոսությանը.

Բա յց յուսանանք ի Տէր Նոբու

Եւ յօգնութիւն Սուրբ Քաոասնու,

Զողոբմութիւնն անբաւ հեղու՝

Փ րկէ զգաոինս ի ցայչեբու6։

Այստեղ, ինչպես նշում է Վ. Գևորգյանը, Նորու բաոը Սեբաստիա իմաստը ունի և ոչ

թե նորից, վերստին, քանի որ միջնադարյան մատենագրության մեջ Սեբաստիան ա ն­

վանվել է Նոր քա ղա ք7։

Բանաստեղծության շարունակության մեջ ևս Հովասափը, հիշելով Քաոասուն ման­

կանց, գրում է, որ «Աջողութիւն Սուրբ Քաոասնու», շնորհիվ որոնց փախցվեց չարը քա ­

ղաքի մատույցներից։ Միևնույն թեմայով գրված երկու բանաստեղծություններում երիցս

Քաոասուն մանկանց հիշատակելը վկայում է, թե ինչ կարևորություն է տվել Հովասափը

սրբերի բարեխոսությանը ապավինելուն։

Թուրք-պարսկական հակամարտությունների այս շրջանին է վերաբերում և Խոջա

Կոճկայի 1536 թ. կատարված նահատակությունը։ Այն ցնցող տպավորություն է թողել

ժամանակակիցների վրա, որի արտահայտությունն են և Հովասափի հետևյալ տողերը.

Ով ոբ ւսեց զտանջանք սորին՝

Սևաստ ՚ երկիրն ամենչացին։

Այս նահատակության մասին Անանուն Սեբաստացու նահատակության մեջ ասվում

է. «Եւ զխոճա Կոկճան բոնեցին, զլեզուն կտրեցին և բերնէն ի ցիցն զարկին վասն Քրիս­

տոսի հաւատոյն»8։

Ձամչյանն էլ գրում է. «Ի թուին ԶՁԵ նահատակեցաւ ի Սեբաստիա ազնուական ոմն

խօճա Ոգջայ»9։

Խոջա Կոկճային բոնում են իբրև թե պարսիկների կողմն անցնելու մեղադրանքով և

ընդունված կարգով որպես հանցանքի ներման գին պահանջում են հավատափոխ լինել՝

ասելով.

Թ է ուրացիր զՔբիստ ոս Որդին...

Խորհրդանշական է խոջա Կոկճայի տված պատասխանը, որը մեր օրերի համար ևս

այնքան արդիական և ուսանելի է.

Սէրն Յիսուսի ծաղկէր հոգին,

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 75

6 Վ . Գ -որգյա ե, Հովասափ Սեբաստացի, էջ 85։

7 Նույն տեղում, էջ 211։

8 Վ . Հա կոբյա ն, Մանր ժամանակագրություններ, հտ. Ա, ԵրԱան, 1951, էջ 170։

9 Մ . Չամչյաե, Պատմութիւն հայոց, հտ. Գ, էջ 516։

76

Անվեհեբ տայբ պատասխանին,Թէ. Ես զՔբիստ ոս խոստովանիմ՝Սուբբ հաւատով Լուսաւոբչին10։

Այսպիսով, ինչպես երանելի այս նահատակն է ասում, հայ մարդր ի Քրիստոս խոստո­վանելու է Լուսավորչի հավատքի՝ Հայոց Եկեդեցու միջոցով։

Խոջա Կոկճայի կրած չարչարանքներր Հովասափր համեմատում է Պետրոս աոաքյա- լի և Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկայի կրած չարչարանքների հետ, որովհետև գլխիվայր ցից են հանում, ինչպես աոաքյալին գլխիվայր խաչեցին և քարկոծեցին, ինչպես Սուրբ Ստեփաննոսին քարկոծեցին։

Քանի որ Սեբաստիայի գլխավոր բարեխոսր Քաոասուն մանուկներն էին, ուստի և նրանց հետ է կապում և նահատակությանր հաջորդած հրաշքր.

Տա բա ն զմաբմինն հանկուցին,Հետ Քաոասնիցն նշխաբին,Ծաոագեց մէջ գիշեբին Լոյսնի վեբայ գեբեզմանին։

Եվ այս լույսր դաոնում է մխիթարություն քրիստոնյաների համար և նախատինք՝ ա ն հավատների համար.

Զ ոբ անաւբէնք զչոյսն տեսին Եւ փոշըման վայբ մնացին,Եւ քբիստ ոնեա յքն մխիթաբին,Աւբհնեն զՀա յբ և զԻւբ Ո բդին11։

Անհրաժեշտ է նշել, որ Հովասափր գրել է նաև այս նահատակության արձակ տարբե- րակր, որպես հայսմավուրքային վկայաբանություն։ Համանման ձևով նա գրել և վերաշա­րադրել է ևս չորս վկայաբանություն և այս հինգն էլ ի մի հավաքել իր ինքնագիր ձեո ա գ ֊ րում12, որտեդ ի մի են բերված նրա բոլոր ստեդծագործություններր։

Հայկական վկայաբանություններր ավանդաբար և հատկապես նոր վկաներր, խորհր­դանշելով հավատքի անսասանությունր, միաժամանակ դաոնում էին հայրենասիրության օրինակ, քանի որ քրիստոնեությունր անխզելիորեն միաշադախված է մեր ժոդովրդի ինք- նությանր։ Նահատակներր նաև կենդանի օրինակներ էին իրենց ինքնությունր չուրանա­լու և օտար իշխոդներին չենթարկվելու։

ժամանակի տարբեր իրադարձություններին են նվիրված նաև Հովասափի մի քանի ներբոդներր, որոնցից մեկր նվիրված է Խոջա Խտրին։ Վերջինս այն անձնավորությունն է, ում պատվերով Տ . Թադեոս քահանան սկսել էր գրել մի «Ցայսմաւուրք», որն այնուհե­

7 6 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

10 Վ . Գ -որգյա ե , Հովասափ Սեբաստացի, էջ 103։

" Նույն տեղում, էջ 105։

12 Նույն տեղում, էջ 182-184։

77

տև 1543 թ. ավարտելու էր Հովասափը։ Ահա այս Հայսմավուրքի վերջում նա զետեղում է պատվիրատուին ուղղված հետևյալ հիշատակարանանման ներբողյանը՝ բարձր գնահա­տելով նրա մարդկային արժանիքները և մտավոր պատրաստվածությունը՝ իր խոսքը բարձրացնելով որոշակի հասարակական հնչեղության և ընդհանրացման աստիճանի13։ Ինչպես գրում է Աշ. Հովհաննիսյանը, «Խըդըրի մեջ Հովասափը անձնավորում է արևմ­տահայ միջավայրում դիրք ստացած խոջաների իդեալական տիպարը։ XV-XVI դարերից ի վեր այստեղ խոջաները նշվում էին որպես ազդեցիկ հայ ոեսներ ու տանուտերեր, եկե­ղեցու և վանքի վերանորոգողներ ու նվիրատուներ, գրչագրերի պատվիրատուներ և այլն։ Իրենց ձեոքն աոնելով հանրային գործերի ղեկը՝ հաճախ նրանք մեծարվում են որպես «խնամակալք ընդդէմ այլազգեաց»։ Հավանորեն նրանց մեջ կային այնպիսիները, որոնք իրոք անդրադաոնում էին եկեղեցու և ժողովրդի նվաստացած վիճակին և երազում նրանց բարվոք ապագան»14։

Հովասափը իր հիշատակարաններից մեկում խոջա Խտրի մասին նաև գրում է. «Զի էր Աստուածատուր պատրիարքն Կոստանդնուպօլսի, որ էր քեոորդի խոջայ Խ տ րի»15։ Ա յ ս պիսով, խոջա Խտրը աոանձնակի դիրք է ստանում՝ լինելով Կ. Պոլսո Աստվածատուր պատրիարքի քրոջ որդին։

Հովասափը ներբողական մի բանաստեղծություն է նվիրել նաև մեկ այլ խոջայի՝ Թմրին։ Հովասափի ձեոագրում այս անունը բերված է հապավված Թմր ձևով, ուստի, ինչ­պես գրում է Հովսեփյանը, դժվար է ասել, որն է այս անվան ուղիղ ձևը16։ Այն կարող է լի­նել և Թամուր, և Թեմուր։ Բանաստեղծության սկզբում Հովասափն ասում է.

Յայտնի եղև սէրն ի լման Յաւարտ թխտիս, զոր գբեցան։

Այս խոսքերից երևում է, որ Հովասափը միայն ներբողյան չէ, որ գրել է, այլ մի նամակ, որին կցել է այս չափածոն։ Այս հանգամանքն էլ վկայում է, որ նա կապ և գրագրություն է ունեցել նաև մեկ այլ խոջայի հետ։ Հովսեփյանը ենթադրում է, որ այս բանաստեղծությու­նը պետք է գրված լինի 1548 թ. հետո, քանի որ Հովասափի ինքնագրում զետեղված է մինչև 1548 թ. գրված բանաստեղծություններից հետո 17։

Հովասափը նաև մի ներբող է նվիրել Մինաս Թոխաթցուն, որում վերջինս դրվատվում և որպես հոգևորական այսպես է ներկայացվում.

Վաոեալ սիրովն ես Քրիստոսի, ժամու պաշտման անձանձբալի,Դետ և հովիւ քա ջ և արի,

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 7 7

13 Նույնը, էջ 205։

14 Ա. Հովհա ննիսյա ն, Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, ԵրԱան, 1959, հտ. Բ, էջ 38։

15 Վ . Գ -որգյա ն, Հովասափ Սեբաստացի, էջ 33։

16 Տես Գ. Հովսեփ յա ն, Յովասափ Սեբաստացի, էջ 237։

17 Նույն տեղում։

78

Հմուտ գբոց ամենայնի1՛8։

Ինչպես գրում է Գ. Հովսեփյանը, այս շրջանից հայտնի են երկու Մինաս Թոխաթցի։

Աոաջինը տաղասաց Մինաս դպիր Թոխաթցին է, և երկրորդը՝ 1536-1560 թթ. Ս ե բա ս

տիայի աոաջնորդ եղած Մինաս արքեպիսկոպոսը։ Քանի որ Հովասափի ներբողյանը

բարձրաստիճան հոգևորականի է ուղղված, ինչպես որ իսկ երևում է վերը բերված քա-

ոատողից, ուստի Հովսեփյանը գտնում է, որ այս ստեղծագործությունը նվիրված է Սե-

բաստիայի աոաջնորդին, մանավանդ որ Հովասափը ինքն էլ Սեբաստիայից էր։

Հովասափը նաև մի ներբող է նվիրել իր եղբորը, որը վախճանվել է 32 տարեկանում։

Բանաստեղծը գրում է, որ իր սիրտն այրվում է, որովհետև իր եղբայրը Աստծո հրամանով

գնաց այս աշխարհից։ Ներքին այս բողոքը, սակայն, այնուհետև աստվածային փաոաբա-

նության է փոխվում հետևյալ քաոատնում.

Փաոք տանք Աստուծոյ փաոացն

Բերանաւք յաբժանաւոբնուն,

Յերես անկեալ աղաչեմք

Զ Տ է բ Աստուած ստեղծող ամենուն19։

ժամանակի հասարակական կյանքի անցուդարձն է ներկայացնում և Հովասափի՝

մեզ հայտնի միակ երգիծական բանաստեղծությունը, որի սկզբում ասվում է.

Ասեմ՝ զաշըխ այն կտբճնեբն

Եւ սիրոյ տէր գինէխմեբն.

Թ ևերն ի բաց, կուբցն է ճեղքեր,

Մէջ պաղչաին ուրախացեր20։

Նման կտրիճների համար ասվում է, որ նրանք ողջ տարին անցկացնում են գինեխ-

մությամբ և երբ գալիս է ձմեոը, դժվարին կացության մեջ են ընկնում և սպասում գարնան

գալուն։

Նկատի ունենալով Հովասափ Սեբաստացու այս կապերը ժամանակի խոջաների ու

հոգևոր նշանակալից դիրք ունեցող գործիչների հետ՝ Վ. Գևորգյանը այն միտքն է հայտ­

նում, որ նա սերտորեն կապված է եղել Սեբաստիայում խմորվող ազատագրական գա ­

ղափարների հետ։ Ինչպես ինքն է գրում. «Հովասափ Սեբաստացու այդ ուղղակի կապերը

Արևմտյան Հայաստանի տարբեր վայրերի աչքի ընկնող գործիչների հետ հիմք են տալիս

ենթադրելու, որ նա հեոու չի եղել այդ միջավայրում արծարծվող ազատագրական գաղա­

փարներից։ XV I դարի 40-50-ական թվականներին բուն Սեբաստիայում նման գաղա­

փարներով տոգորված լայն գործունեության կոնկրետ փաստեր հայտնի չեն։ Սակայն,

արդեն 60-ական թվականներին նկատվող որոշակի խմորումները անմիջաբար կապվում

7 8 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

18 Վ . Գ -որգյա ն, Հովասափ Սեբաստացի, էջ 118։

19 Վ . Գ -որգյա ն , Հովասափ Սեբաստացի, էջ 116։

20 Նույն տեղում, էջ 122։

79

են Սեբաստիայի հետ։ Հիշենք թեկուզ նշանավոր խորհրդաժոդովր՝ Միքայել Սեբաստա-

ցու գլխավորությամբ, որր հրավիրվեց Սեբաստիայում 1562 թվականին։ Ձի կարելի կաս­

կածել, թե Հովասափր կանգնա՜ծ էր Միքայել Սեբաստացու, Աբգար Թոխաթեցու և մյուս

գործիչների ու մեծատունների դիրքերում և նրանց հրահրած շարժումր իր կնիքն էր դնում

նաև նրա ստեդծագործության վրա»21։

«Ոտանաւոր վասն անփոփոխ եդանակաց» տոմարական բնույթի չափածո ստեդծա­

գործության վերջի հիշատակարանային քաոատոդում Հովասափր գրում է.

Ընկա°ւ, մեծ իմաստուն, քում աստիճանէ,

Ստեփանո°ս գովեփ յա մ է ն բեբանէ,

Անմեղադիբ եղիբ, անյաբմաբ բա ն է,

Ըստ քում իմաստութեանդ նոբ նոբոգէ22։

Այս ժամանակաշրջանում Ստեփաննոս անունով երկու նշանավոր հոգևորականներ

են եդել, որոնց կարոդ էր ուդդված լինել նման մեծարանքր։ Աոաջինր ժամանակի Ամե­

նայն Հայոց կաթոդիկոս Ստեփաննոս Ա Սալմաստեցին է (կթդ.՝ 1545Վ567թթ.), իսկ երկ-

րորդր՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Ստեփաննոսր (պտր. 1550-1561թթ.): Ամենայն հավա­

նականությամբ, Հովասափր այս տոդերր ուդդել է Ստեփանոս Սալմաստեցուն, որր սեր­

տորեն կապվում է Սեբաստիայի խորհրդաժոդովի հետ և որր այնուհետև Աբգար դպիր

Թոխաթեցուն Հայաստանի ազատագրության խնդրով աոաքել է Եվրոպա։

Հովասափր, որ սերտորեն աոնչվել է ժամանակի ազատագրական գադափարների

հետ, լավագույնս հավաստում է «Ոտանաւոր վասն տեսլեան տեաոն Ներսեսի» ստեդծա-

գործությունր։ Ինչպես հայտնի է, միջնադարում ազատագրական գադափարներր արտա­

հայտվում էին հատկապես տեսիլների միջոցով։ Տեսիլի միջոցով Հայաստանի ապագան

ներկայացնելր այնքան րնդհանրացած և կենսունակ րմբոնում էր, որ անգամ նոր շրջանի

գրականությունում Րա ֆֆին իր երազած և զինական պայքարի միջոցով ազատագրվելիք

Հայաստանի իր րմբոնումր ներկայացրեց Խենթի երազի միջոցով, որր ևս տեսիլային

գրականության ավանդների շարունակությունն էր նոր շրջանի գրականության մեջ։

Ներսես Մեծի տեսիլր կապվել է նաև վախճանաբանական րմբոնումների հետ, և հայ

վախճանաբանական գրականության գործերի զգալի մասր գրական տարբեր անդրա­

դարձներն են այս տեսիլի։ Նույնր վերաբերում է և Հովասափի այս գործին։ Ի դեպ, այս

գործի գրության ժամանակն իսկ ուդդակիորեն հարաբերվում է վախճանաբանական

սպասումների հետ։ Ինչպես հայտնի է, միջնադարում ակնկալվում էր, որ աշխարհի կ ո ր

ծանումր լինելու է 1000 թվականին, և այս թվականին նախորդոդ սպասումներր իրենց

արտացոլումն են գտել ժամանակի գրականության մեջ, այդ թվում և հայ գրականության,

որի արտահայտություններից է և Գրիգոր Նարեկացու Ադոթամատյանր։ Այս սպասում­

ների արտահայտությունր եդոդ գրականությունր անվանվել է նաև հազարամյայի վար­

դապետություն։ Նույն այս րմբոնմամբ էր պայմանավորված անգամ եկեդեցաշինության

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 7 9

21 Վ . Գ -որգյա ե, Հովասափ Սեբաստացի, էջ 33-34։

22 Ձեռ. հմր. 805 (Բեռլին), թերթ 311ա։

80

յուրօրինակ վերելքը 666 և 1000 թվականներից աոաջ, որոնք համարվում էին Նեոի հա­

վանական գալստյան տարեթվեր։ Հատկանշական է, որ 1000 թվականին նախորդող

տասնամյակներին կաոուցված մի շարք եկեղեցիների վիմագիր արձանագրություննե­

րում պատվիրվում է այդ եկեղեցիներում անխափան պատարագ մատուցել «մինչև ի կա­

տարածս աշխարհի»։ Անշուշտ, այդ եկեղեցիները կաոուցողները չեն մտածել, որ այս

տաճարները տևականորեն կանգուն են լինելու, այլ սպասել են 1000 թվականին՝ ենթադ­

րելով, որ այն լինելու է Կատարածի տարին և իրենց իսկ կաոուցած եկեղեցիներն էլ ի ն ^

որ ձևով մասնակիցն են դաոնալու մղվելիք հոգևոր պատերազմին։

Մեսրոպ Վայոցձորեցու միջոցով վկայված Ներսես Մեծի պատմության, ինչպես նաև

վերջինիս հիման վրա գրված Ագաթրոնի և Կոզեոնի տեսիլներում նաև ասվում է, որ Ն ե ­

ոի գալստյանը նախորդելու է Հայաստանի ազատագրությունը, որով վախճանաբանա­

կան ըմբոնումներն իսկ սկսվում են կապվել Հայաստանի ազատագրության հետ։

Հովասափի ապրած ժամանակաշրջանում աոկա էին այս երկու գործոնները՝ թե° ա ­

զատագրական գաղափարները և թե° վախճանաբանական սպասումները, որոնք կապ­

վում էին 1551 թ. հետ հետևյալ պատճաոով։ Ինչպես որ 1000 թվականի համար էր սպաս­

վում որպես սկիզբը կատարածի, այնպես էլ այս ըմբոնումը հայկական միջավայրում

կապվում է նաև 1551 թվականի հետ, քանի որ հայոց թվականին՝ 551 թ., որպես ժամա­

նակագրական համակարգի սկիզբ եթե գումարենք 1000, ապա կստացվի 1551 թվականը։

Եվ հայ ազատագրական գաղափարների ձևավորման կենտրոն հանդիսացող Սեբաս­

տիայում 1540-ական թթ. աոաջին կեսին գրված այս ստեղծագործությունը կրկնակիորեն

էր կապվում Ներսես Մեծի տեսիլի հետ։

Ներսես Մեծի տեսիլի բուն գրական սկզբնաղբյուրը Փավստոս Ռուզանդի պատմութ­

յունն է, որում ասվում է, թե երբ Պապ թագավորը նենգությամբ թունավորել է տալիս Հ ա ­

յոց քահանայապետին, վերջինս մինչ վախճանվելը ասում է. «Եւ կործանումն՝ որ բերա­

նով մարգարէին ածի ի վերա ձեր, ըմպել ազգիդ Արշակունեաց զյետին բաժակն, արբջիք,

արբեսջիք և կործանեսջիք, և այլևս մի կանգնեսջիք»23։

Ղազար Փարպեցին հիշատակում է Փավստոսի միջոցով վկայված այս խոսքերը՝ ա ­

սելով, թե այս անեծքով Հայոց աշխարհից վերացավ Արշակունյաց թագավորությունը24։

Փարպեցու Պատմությունում այս թեման կապվում է նաև Ս. Սահակի տեսիլի հետ։

Պատմիչը գրում է, որ քահանայապետը տակավին իր սարկավագության շրջանում Վա-

ղարշապատում տեսնում է մի տեսիլ, որի մեկնության Տիրոջ հրեշտակի խոսքում ասվում

է. «Տեսանող ակամբ ի զօրութենէ Սուրբ Հոգւոյն տեսանէր այրն Աստուծոյ ի սպաո ի

սպուո զկործանումն աշխարհիս Հա յոց»25։

Ս. Սահակի տեսիլում նաև արդեն ուղղակիորեն արտահայտվում է այն գաղափարը,

որ Արշակունյաց թագավորությունը և Լուսավորչի տոհմի քահանայապետությունը վերս­

տին նորոգվելու են Նեոի գալուց աոաջ, ինչպես Փարպեցին է գրում. «Մերձ երևումն

8 0 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

23 Փա վստ ոս Բուզանդ, Պատմութիւն հայոց, վենետիկ, 1832, էջ 15։

24 Ղա զա ր Փա րպ եցի , Պատմութիւն հայոց, Թիֆլիս, 1907, աշխտ. Գ. Տեր-Մկրտչյանի, էջ 46, 57։

25 Նույն տեղում, էջ 41։

81

պդծոյն անապատիս»26։

Այս րմբոնումր իր աոաջին ամբոդջական և ամփոփ արտահայտությունն է գտնում

Մեսրոպ Վայոցձորեցու կոդմից 967 թ. գրված «Պատմութիւն Սրբոյ Ներսիսի Հայոց Հա յ­

րապետի» պատմական գործում։

Ռուզանդի, Փարպեցու և իրեն նախորդոդ շրջանի տարբեր ադբյուրների ու իր ժամա­

նակ ձևավորված րմբոնումների հիման վրա Վայոցձորեցին գրում է, որ Ս. Ներսեսր վախ­

ճանվելուց աոաջ ասում է. «Ռայց յետ լնլոյ յիսուն ամաց՝ բարձցի քահանայութիւն յազգէս

մերմէ, որ է սրբոյ նախնոյն իմոյ Գրիգորի, րնդ նմին և թագաւորութիւնդ յա զգէդ Արշա­

կունեաց, մինչև ի մերձենալ պդծոյն անապատի»27։

Այնուհետև ասվում է, թե ինչպես է հայոց ազգր իր գործած մեդքերի համար րնկնելու

օտարների ծաոայության ներքո, թե ինչպես ամայանալու են երկիրր և սրբատեդիներր։

Երեմիայի Ոդբի հետևոդությամբ Վայոցձորեցին գրում է, թե այդ ժամանակ մարդիկ ասե­

լու են «լերանց թէ անկերուք ի վերայ մեր, և բլրոց՝ թէ ծածկեցէք զմեզ»28 (հմմտ. Ղուկ. Ի Գ

30)։

Սակայն հետո խադադվելու է երկիրր և լինելու է «Փրկութիւն ամենայն աշխարհաց

քրիստոնէից» և մարդիկ արդեն ափսոսալու են վախճանվածերի համար, որ նրանք չեն

տեսնելու այդ ամենր։ Ինչպես Վայոցձորեցին է գրում. «Եւ մարդիկ աւադեսցեն զա ն­

ցեալսն և զոչ հանդիպեալն այնմ բարեաց»29։ Այնուհետև սակայն, գալու է Նեոր, բայց

պարտվելու է և հաջորդելու է Տիրոջ Երկրորդ գալուստր։

Ինչպես նշում է Ա. Հովհաննիսյանր, Մեսրոպ Վայոցձորեցու այս տեսիլր ևս մի քանի

խմբագրությունների է ենթարկվել, որոնցում արտահայտվել են նաև 10-րդ դարին հա ջոր

դոդ պատմական իրադարձություններր, որոնք հարաբերվելով Ներսես Մեծի այս տեսիլի

հետ, պատմական յուրաքանչյուր որոշակի ժամանակաշրջանի ազատագրական մտքի ո

րոնումների և վախճանաբանական րմբոնումների հետ ծնունդ են տվել նման նոր ս տ ե դ

ծագործությունների, որոնցից ամենատարածվածն էին Ագադրոնի և Կոզեոնի տեսիլներր30։

Ագադրոնի տեսիլի մասին Հ. Անասյանր գրում է. «Հայ մատենագրության մեջ այս ա ­

նունով կա մի մարգարեական գրվածք, որր խոսում է հոոմայեցիների կամ ֆրանկների

ձեոքով «նետոդների ազգի» կործանման ու ամբոդջ աշխարհի փրկության և նրանց օգ­

նությամբ հայոց թագավորության վերականգնման մասին, ինչպես նաև Նեոի հայտնվե­

լու և վերջապես Քրիստոսի Երկրորդ գալստյան մասին, որ է աշխարհի վերջր։ Այս մ ա ր

գարեությունր գոյություն ուներ դեոևս ժ Գ դարի սկզբում, եթե ոչ ավելի վադ»31։

Ագադրոնի պատմությունր լսել և իր Ուդեգրությունում վերաշարադրված բերել է 13-

րդ դարի ֆրանցիսկյան միաբանության անդամ Ուիլիամ Ռուբրուքր։

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 81

26 Նույն տեղում, էջ 40։

27 Սոփերք Հայկականք, վենետիկ, 1853, գիրք Տ , էջ 89։

28 Նույն տեղում, էջ 92։

29 Նույն տեղում, էջ 93։

30 Տե՜ս Ա. Հովհա եեիսյա ե, «Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության» գործի 1-ին հատորի

«Ներսես ՊարթԱի տեսիլը» Ա «Ագաթոն Ա Կոզեռն» գլուխները, ԵրԱան, 1957, էջ 13-32, 33-57։

31 Հ . Աեասյաե , Հայկական մատենագիտություն, հտ. Ա, ԵրԱան, 1959, էջ 144-145։

82

Ներսես Մեծի այս տեսիլը թե որքան տարածված և ընդունված է եղել Հայաստանում,

վկայում են Ռուբրուկի հետևյալ խոսքերը. «Ամբողջ Հայաստանում պատմում էին այս

մարգարեությունը այնքան վստահ, որքան Ավետարանի մասին»32։Հատկանշական է, որ Հովասափին ոչ միայն ծանոթ է եղել Ագադրոնի պատմությու­

նը, այլև այն նա ընդօրինակել է իր ինքնագիր ձեոագրում33։ Այստեղ Ագադրոնի տեսիլից հետո նա զետեղել է իր հեղինակած «Վասն հանդերձեալ դատաստանին» գործը, որն ունի հետևյալ սկսվածքը. «Արարչագործն Աստուած ստեղծող համայնին»34։ Պատահական չէ, որ վախճանաբանական բնույթի իր այս ստեղծագործությունը նա զետեղել է Ագադրոնի հիշյալ Տեսիլքից հետո, որով ներքին մի կապակցություն է ստեղծվել այս երկու ստեղծա­գործությունների միջև։

Այժմ տեսնենք, թե Ներսես Մեծի տեսիլում նկարագրվածը ինչպես է բանաստեղծա­կան չափածոյով ներկայացրել Հովասափը։

Հայ միջնադարյան ընդունված պատմահայեցողությամբ Վայոցձորեցին գրում է, որ Հայաստանի անկման պատճաոը հայ իշխանների անմիաբանությունն է եղել, որի պատ^ ճաոով էլ կործանվել է երկիրը։ Հովասափը սակայն շեշտում է ոչ թե հայերի անմիաբան լինելը, այլ թշնամիների միաբանությունը՝ դրանով միասնության կոչելով հայ ժող ով ր դին.

Թշնամիք զօբասցեն, լինին միաբան,Աւեբեսցեն զաշխարհ ամէն հայկազան,Զտաճար սուրբ քակեսցեն, արասցեն կոխան Եւ սրբութիւն նոցա աոցեն յաւաբան։

Ուղղակիորեն հենց հայ ժողովրդին ի նկատի ունենալով, որը 11-րդ դարից սկսել էր բոնել գաղթականության ճանապարհը, Հովասափն ասում է.

Սրտաբեկ լիցին ազգ քրիստոնեական,Թողեալ զտունս իւրեա նց՝շբջին փախըստեան35

Տեսիլում գերության այս շրջանի համար եթե Երեմիայի մարգարեության խոսքերի հե­տևողությամբ ասվում էր, թե այնպիսի ծանր վիճակ է լինելու, որ մարդիկ ասելու են, թե ավելի լավ կլիներ, որ լեոները ընկնեին մեր վրա և բլուրները մեզ ծածկեին, ապա երբ հոոմեական զորքերը գան և ազատեն քրիստոնյաներին, արդեն լիության և խաղաղութ­յան այնպիսի շրջան է լինելու, որ մարդիկ ափսոսալու են ննջեցյալների համար, ովքեր չտեսան այս ամենը. «...եւ մարդիկ աւաղեսցեն զանցեալսն և զոչ հանդիպեալսն այնմ բա-րեաց»36։

8 2 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

32 Հովհ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հտ. Ա, Ժ Դ -Ժ Տ դդ., Երեան, 1933, էջ 17։

33 Տե՛՛ս ձեռ. հմր. 805 (Բեռլին), թերթ՝ 256ա–264ա։

34 Նույն տեղում, թերթ՝ 264ա–265ա։

35 Նույն տեղում, տե՛՛ս նաԱ Վ. Գ -որգյա ն , Հովասափ Սեբաստացի, էջ 97։

36 Մեսրոպ Վ ա յոցձորեցի , Պատմութիւն..., էջ 92-93։

83

Խադադության հաստատվելիք այս շրջանի համար Հովասափր բաոացիորեն նույն ձևով գրում է.

Հանցեղ, ոբ մեոեչոց եբթա ն և վայ տան,

Թ է չէք հասեչ բա բի յա յս ժամանակեան...37։

Գտնում ենք նաև պատկերային րնդհանրություններ։ Վայոցձորեցին գրում է, որ Նեոի

դեմ պայքարում «Ցօլանան մասունք ամենայադթ նշանին»38։ Նույն ձևով Հովասափն է

գրում.

Ցա յնժա մհուբ ցոչանայ կեբպ խաչայնման...

Այս բոլոր րնդհանրություններով հանդերձ, մի էական տարբերություն կա Վայոցձո­

րեցու Պատմության և Հովասափի այս ստեդծագործության միջև։ Եթե Ներսես Մեծի տ ե­

սիլում անհամեմատ ավելի ծավալուն տեդ է գրավում վախճանաբանական մասր, ապա

Հովասափի մոտ վեջինիս նախորդոդ այն հատվածր, ուր նկարագրվում է քրիստոնյանե­

րի, րստ այդմ և հայ ժոդովրդի ազատագրությունր։ Այս հանգամանքր պայմանավորված

էր հետևյալ պատճաոով։ Ներսես Մեծի տեսիլր իր վերջնական խմբագրությանն է հասել

խաչակրաց արշավանքների ժամանակ և այնտեդ րնդհանուր ձևով ակնարկվում է Երո^

սադեմի՝ խաչակիրների կոդմից գրավելու մասին և այս շրջանում դեոևս չէր ձևավորվել

խաչակրաց և հաջորդոդ շրջանի այն ակնկալիքր, թե արևմտյան քրիստոնեությունր ն ե ր

կայացնոդ ուժերր գալու և ազատելու են Արևելքի քրիստոնյաներին։ Հովասափի ժամա­

նակ սա արդեն րնդհանրացած րմբոնում էր, որի համար էլ նա այնքան մեծ խանդավա-

ոությամբ է նկարագրում Հայաստանի ազատագրությունր եկոդ քրիստոնյաների միջո­

ցով։ Այս հանգամանքր ևս վկայում է, որ հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ վախ­

ճանաբանական րմբոնումներր սերտորեն միահյուսված էին ազատագրական րմբոնում

ներին։

Հովասափի այս ստեդծագործության նպատակր նույն այս շարժաոիթով է բա ցա տ ­

րում Գարեգին Հովսեփյանր՝ գրելով, որ այն «ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ սուրբի անուան հետ

կապուած յայտնի անվաւերականի համաոօտ բովանդակութիւնր, մեր միջնադարեան մա­

տենագիրների և բանաստեդծների սիրելի նիւթերից մէկր, որ հոլուում է նրանց գրուածք-

ների մէջ՝ այլևայլ եդանակաւորութիւններով և դորանով վաո է պահուել հայ ժոդովրդի

հոգևոր և քադաքական ազատութեան տենչանքներր»39։

Թե՜ ժամանակային և թե՜ թեմատիկ աոումով Ներսես Մեծի տեսիլին նվիրված բա-

նաստեդծության հետ սերտորեն աոնչվում են Հովասափի՝ Մուշեդ Մամիկոնյանին նվիր­

ված երկու բանաստեդծություններր։

Ավելին, այս երկու բանաստեդծությունների գրությունն իսկ Հովասափի գրական նա­

խասիրություններից բացի պայմանավորված էր նաև Ներսես Մեծի տեսիլով, քանի որ իր

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 83

37 Վ . Գ -որգյա ե ,Հովասափ Սեբաստացի, էջ 99։

38 Մեսրոպ Վ ա յոցձորեցի , Պատմութիւն..., էջ 100։

39 «Արարատ», 1918, էջ 236։

84

ինքնագիր ձեոագրի (Ռեոլին 805) 200բ-222ա էջերում Հովասափը համաոոտ վերաշա­

րադրանքով ներկայացրել է Մեսրոպ Վայոցձորեցու հիշյալ ստեղծագործության համա­

ոոտ վերաշարադրանքը հետևյալ խորագրի ներքո՝ «Ցաղագս զարմից Սրբոյն Գրիգորի

Լուսաւորչին և Ներսէսի և թագաւորին Տրդատայ»։ Ինչպես կտեսնենք «Ալեքսանդրի

պատմության» իր ընդօրինակությունը Հովասափը ընդմիջարկել է կաֆաներով։ Համան­

ման ձևով Վայոցձորեցու գործի համաոոտած այս վերաշարադրանքում բերել է Մուշեղ

Մամիկոնյանին նվիրված այս երկու ստեղծագործությունները։ Դրանցից աոաջինը՝

«Աւրհնեալ անուն արարչական» սկսվածքով, զետեղել է Վայոցձորեցու պատմության «Եւ

Սմպատ Սահաոունի էհան զսուրն պողովատիկ և անց ընդ փողսն Մուշեղա. և այնպէս

աւանտեաց զհոգին իւր աո Աստուած և զմարմինն տարան ի Տարաւն և եդին ի վանս

Գլակայ» նախադասությունից հետո40։

Ահա այս պատճաոով այն ուղղակիորեն վերաբերում է Մուշեղ Մամիկոնյանի կատա­

րած քաջագործություններին և դավաճանաբար սպանվելուն, որին և վերաբերում էր

Պատմության այն նախադասությունը, որից հետո, ինչպես ասացինք, զետեղված էր այս

բանաստեղծությունը։ Երկրորդը, նվիրված լինելով հանդերձ Մուշեղ Մամիկոնյանին,

գտնվում է Վայոցձորեցու Պատմության վերջում, որով այն արդեն վերաբերում է ոչ թե

Մուշեղ Մամիկոնյանին, այլ ողջ պատմությանը, որի համար թեմատիկ աոավել մեծ

ընդգրկում ունի։ Եվ ինչպես Ներսես Մեծի տեսիլում ասվում է Արշակունյաց թագավո­

րության մոտալուտ անկման մասին, այնպես էլ այս ստեղծագործության մեջ արդեն ոչ թե

Մուշեղ Մամիկոնյանի մահն է սգում Հովասափ Սեբաստացին, այլ Արշակունյաց թա գա ­

վորության անկումը, ինչպես որ բանաստեղծության աոաջին տան մեջ է ասվում.

Սո՜ւգ աշխարհի Հա յոց Մեծին,

Իւրեանք եղեն պատճաո չարին,

Անհնազանտ միմեանց լինին,

Զա շխ ա րհ հայոց աւեբեցին41։

Ինչպես Ներսես Մեծի տեսիլի, այնպես էլ Մուշեղ Մամիկոնյանի կյանքի և դավաճա­

նաբար սպանվելու պատմական աոաջին սկզբնաղբյուրը Փավստոս Ռուզանդի «Հայոց

Պատմությունն» է։ Հովասափի՝ Մուշեղ Մամիկոնյանին նվիրված երկու ստեղծագործութ­

յուններում հայոց քաջարի այս սպարապետը ավելի լայն պատմական համապատկերում

և գործողությունների շրջանակում է ներկայացված, քան Վայոցձորեցու Պատմության

մեջ է նա հիշվում, որից կարելի է եզրակացնել, որ Հովասափը կարդացել և ազդվել է

նաև Ռուզանդից, սակայն քանի որ այս երկու գործերը նա գրել է որպես Վայոցձորեցու

Պատմության համաոոտությանը կից բանաստեղծություններ, ուստի դրանք աոավելա-

գույնս է հարմարեցրել հիշյալ հեղինակի այդ գործին։

Ինչպես արդեն ներածության մեջ նշել ենք, Գ. Հովսեփյանը գրում է, որ Հովասափը

Մուշեղ Մամիկոնյանին ներկայացնում է ժողովրդական վիպական գույներով։ Ն ա հայոց

8 4 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

40 Հմմտ. «Սոփերք», Տ , էջ 119։

41 Վ . Գ -որգյա ն, Հովասափ Սեբաստացի, էջ 89։

85

սպարապետին համեմատում է աոյուծի հետ և այս համեմատության վրա հիմնում իր կա-

ոուցած բանաստեղծական բոլոր պատկերները.

է բ քաջասիրտ յաոիւծ նման

Ոբ ի յա հէն աշխարհ դողան։

Զարգացնելով այս պատկերը՝ հաջորդ տան մեջ ասում է.

է բ ահընկեց գա զա ն նըման,

Ոբ պատաոէբ մարդ և ձիան։

Փավստոս Ռուզանդը և նրա հետևողությամբ Վայոցձորեցին գրում են, որ երբ Պապը

գալիս է բյուզանդական բանակի աջակցությամբ թագավորելու Հայաստանում, Պարսից

զորքերի հետ տեղի ունեցած ճակատամարտում Մուշեղը այնքան է խորանում դեպ

թշնամու բանակը, որ անգամ թվում է, թե նա հակաոակորդի կողմն է անցել։ Պատերազ­

մի այս դրվագը ևս Հովասափը ներկայացնում է որպես աոյուծի հաղթական ընթացք.

Չմնաց զա ւբա ցն հայկազան,

Կտրեց, գնաց յաոիւծ նըման։

Հովասափն այնուհետև բանաստեղծորեն ներկայացնում է Ձիրավի ճակատամարտի

մյուս դրվագները և վերջում ցավով նշում, թե ինչպես անարգաբար սպանեցին նրան։

Ինչպես ասացինք, եթե այս մի բանաստեղծությունը ուղղակիորեն վերաբերում էր

Մուշեղ Մամիկոնյանին, ապա մյուսը, որը թեև վերստին նրան նվիրված, սակայն դրված

լինելով Վայոցձորեցու պատմության վերջում, արդեն ներկայացնում է ողջ Արշակունյաց

Հայաստանը։

Արշակունյաց Հայաստանի այս ժամանակաշրջանը կապելով Մուշեղ Մամիկոնյանի

քաջագործությունների հետ՝ Հովասափը գրում է.

Զի ի սոցայ ժամանակին

Մուրող մարդ ոչ գտանէին,

Ամենեքեան ուրախ կային

Քա ջն՝ պարիսպ ամենին42։

Մուշեղ Մամիկոնյանի միջոցով Հովասափը ընդհանրացված ձևով ներկայացնում է

ողջ Մամիկոնյան տոհմին։ Փավստոս Ռուզանդը Վասակ Մամիկոնյանի մասին, որը Ա ր

շակ Երկրորդի հետ Տիզբոն էր գնացել, գրում է, թե Վասակն ասում է, որ Ռյուզանդական

կայսրությունը և Սասանյան Պարսկաստանը իր համար երկու լեոներ էին, որոնց վրա

կանգնած էր ինքը և երբ հենվում էր այդ լեոներից յուրաքանչյուրի վրա, այսինքն պ ա տ ^

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 85

42 Նույն տեղում, էջ 89-90։

86

րազմում դրանց դեմ, այդ մի բլուրր վայր էր իջնում և հարթանում43։ Ռուզանդի՝ Վասակ

Մամիկոնյանին վերաբերվոդ այս տոդերր Հովասափր կապել է Մուշեդ Մամիկոնյանի

հետ՝ գրելով.

Պաբիսպ և բչուբք հաբթ փ նէին՝

Ցա հէ իշխ ան քա ջ Մուշեղին44։

Եթե նախորդ բանաստեդծության մեջ Մուշեդի ժոդովրդական-վիպական պատկերո^

մր արտահայտվում էր նրան աոյուծի հետ համեմատելով, ապա այստեդ այն արտա­

հայտվում է նրա ձիու գրեթե էպոսային նժույգի կերպավորմամբ.

Եբբ ոբ հեծնոյբ յիւբ ահեղ ձին...

կամ

Ձին էբ սպիտակ, ահեղագին,

Սմպակ ՝ նման ուշկապաբին.

Տեսողքն յա հէն մեոանէին,

Զի պատաոող էբ գա զա նին45։

Ինչպես արդեն ասացինք, Հովասափր նկարազարդել է իր րնդօրինակած ձեոագրերր

և հատկապես Ռեոլինի հմր 805 ինքնագիրր, ուր Մուշեդ Մամիկոնյանին նվիրված բա-

նաստեդծություններին կից բերել է նաև Ձիրավի ճակատամարտր ներկայացնոդ երեք

մանրանկար և այս մանրանկարներր գտնվում են տվյալ տոդերի կոդքին։ Այսպես, Մու­

շեդ Մամիկոնյանր սրով ասես գերանդիով հնձում է դիմացի ձիավորներին, և պատկեր­

ված է այն պահր, երբ սուրր ուր որ է պետք է կտրի մյուս հեծյալների գլուխներր, իսկ ներ­

քևում րնկած են «հնձված» զինվորներն ու ձիերր, և այս մանրանկարի կոդքին գրված է. «Եւ

հնձէր զպարսիկսն և աոհասարակ րնդ որ գնաց»46։ Այս մակագրությունն արվել է համա­

ձայն Հովասափի «հնձեն զպարսիկք զետ զարտորայն» տոդի։

Հովասափր հոր մահից հետո շարունակել և ավարտին է հասցրել հոր րնդօրինակել

սկսած «Ցայսմաւուրքր»։ Իր րնդօրինակած տարբեր ձեոագրերում և հատկապես Ռեոլինի

ինքնագիր օրինակում կան նրա վերաշարադրած և համաոոտած վարքերն ու վկայաբա-

նություններր, որր ցույց է տալիս նրա աոանձնակի սերն ու հետաքրքրությունր ս րբա խ ո

սական գրականության այս երկու ժանրերի հանդեպ, որն արտահայտվել է ոչ միայն այդ

երկու պատմություններր համաոոտելով ու վերաշարադրելով, այլև գիտական մշակման

ենթարկելով, որի արդյունքում գրվել են Երինե կույսին ու Հովհաննես կամավոր ադքա-

տին նվիրված վարքերր և Սեբաստիայի քաոասուն մանկանց նահատակության պատ^

8 6 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

43 Տե՜ս Փա վստոս Բուզաեդ, Հայոց Պատմություն, աշխտ Ստ. Մալխասյանցի, ԵրԱան, 1987, էջ 261։

44 Վ . Գ -որգյա ե, Հովասափ Սեբաստացի, էջ 90։

45 Նույն տեղում։

46 Ձեռ. հմր. 805 (Բեռլին), թերթ՝ 210։

87

մությունը։

Ինչպես հայտնի է, Քաոասուն մանկանց նահատակությունը տեղի է ունեցել 306 թ.։ Այն

կարևոր տեղ է գրավում ընդհանուր քրիստոնեական սրբախոսական գրականության մեջ47։

«Ցայսմաւուրքում» նրանց մասին գրված է մարտի 9-ի ներքո։ Հովասափի գրածը, սա­

կայն, չափածո վկայաբանություն լինելու փոխարեն ավելի շատ ներբող է հիշեցնում։

Նահատակության բուն պատմությունը այստեղ այնքան է համաոոտած, որ երբեմն ա-

նընկալելի կդաոնար, եթե նրանց բուն վկայաբանությունը հայտնի չլիներ։ Զարմանալի է,

որ Քաոասուն մանկանց մասին Հովասափը այսքան համաոոտ է գրել, այնինչ այն

կրկնակիորեն սիրելի պետք է լիներ նրան, քանի որ Քաոասնից նահատակությունը կապ­

վում էր Հովասափի ծննդավայրի՝ Սեբաստիայի հետ, ուր կենդանիորեն պատմվում էին

այս նահատակության ժողովրդական մի քանի տարբերակները, ինչպես նաև մի շարք

տեղավայրեր կապվում են այս մանկանց անվան հետ, ինչպես օրինակ Սեբաստիայի

լճակը, ուր տեղի է ունեցել նրանց նահատակությունը։

Քաոասուն մանկանց վկայաբանության մեջ ասվում է, որ նրանք Կապադովկիայից

էին՝ Լիկիանոս կայսեր զորաբանակից։ Երբ իմացվում է նրանց քրիստոնյա լինելը, պ ա ­

հանջում են ուրանալ և զոհ մատուցել ու պաշտել կուոքերին։ Երբ նրանք հրաժարվում են,

բանտ են նետվում, ուր և նրանց երևում է Հիսուս և քաջալերում, որ ամուր մնան իրենց

հավատում։ Տարբեր չարչարանքներ կրելուց հետո երբ չեն ուրանում, նրանց տանում են

Սեբաստիայի լիճը նետում։

Ռուն նահատակությանը հաջորդող ողջ այս պատմությունը Հովասափը չի ներկայաց­

նում, այլ նրանց նվիրված «Վասն քաոասուն մանկանցն փոքր ի շատէ» ստեղծագործութ­

յունը սկսում է այս նախապատմությունը ամփոփող հետևյալ տողերով.

Ցիշեմք ըզսքանչելիս մանկանց

Քա ոա սնիցնի Սեբաստիին,

Ոբ թողին զպաշտամունք կոոցն

Եւ եղան բա ժին Փըբկըչին48։

Քաոասուն մանկանց լիճը նետվելու պատմությունը որոշակի զուգահեոներ է գծում Ե ­

րեք մանկանց՝ Նաբուգոդոնոսորի կողմից հնոցը նետվելու պատմության հետ (Դանիել Գ

49-51)։ Դանիելի մարգարեության մեջ ասվում է, որ «ի մէջ հնոցին իբրև զհողմ որ ցօղա­

գին շնչիցէ. եւ ոչ մերձենայր ամենևին հուրն ի նոսա, ոչ տրտմեցուցանէր և ոչ նեղէր զնո­

սա» (Դան. Գ 51)։ Եվ ահա, ինչպես որ երեք մանուկները չայրվեցին հնոցում և աստվա­

ծային զորությամբ զովությամբ պատվեցին, այնպես էլ ձմոանը սաոած լիճը նետված քա ­

ոասուն մանուկներն են ջերմությամբ պատվում։ Նրանց վկայաբանության «Ցայսմաւուր

քի» տարբերակում ասվում է, որ «ծագեաց ի վերա նոցա արև, որպէս յամարայնի»49։ Այս

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 8 7

47 Այս մասին տես Հ. Մ. Աւգերեան, Լիակատար վարք Ա վկայաբանութիւնք սրբոց, հտ. Բ, վենետիկ, 1811, էջ

482-519։

48 Վ . Գ -որգյա ն , Հովասափ Սեբաստացի, էջ 106։

49 «Յայսմաւուրք», 9-ը մարտի։

88

խոսքերի հետևոդությամբ Հովասափր գրում է, որ նրանք «ի պադենալ ջրին... տ ա ­

պէին»50։

Երեք մանկանց համար Դանիելի մարգարեության մեջ ասվում է, որ նրանք «օրհնէին

և գովէին և փաոաւոր աոնէին զԱստուած ի մէջ հնոցին» (Դան. Գ 51)։ Նույն ձևով Ք ա ֊

ոասնից վկայաբանության մեջ է ասվում. «Ի մէջ լճին օրհնէին զԱստուած»51։ «Ցայսմա-

ւուրքում» սակայն ասվում է, որ լճի մինչև ջերմությամբ պատվելր ջրի սաոնությունից Ք ա ֊

ոասնից մարմինր պատաոոտվում է. «Եւ ի խստութենէ օդոյն սաոուցեալ պադեցան

ջուրքն և պատաոեցին զմարմինս նոցա»52։ Նրանց օրհնաբանության և ցրտից մարմին­

ների պատովելու մասին վկայաբանության հետևոդությամբ Հովասափր գրում է.

Աւբհնէին զ Տ է բ անդադաբ,

Տա նջա նա ցն համբեբէին,

Եւ պատաոատէբ մաբմինքն,

Զոբ և պաղն կաբմբէին։

Վկայաբանությունում ասվում է, որ քաոասունից մեկր, չդիմանալով ջրի ցրտությանր,

ջրից ելնում և վազում է ափին կաոուցված բադնիքր, որտեդից տաք գոլորշի էր ելնում և

նա մահանում է ջերմաստիճանների այս տարբերություններից։ Ֆիզիկական այս մահվա-

նր հոգևոր խորհուրդ հադորդելով՝ Հովասափր գրում է.

Մէկն ի բա ղա նին անկաւ

Եւ եղաւ բա ժին սատանին։

Վկայաբանության մեջ ասվում է, որ Քրիստոս քաոասուն լուսապսակ է իջեցնում

նրանց համար լճի վրա, որր կրում են երեսունիննր և մեկր մնում է, քանի որ քաոասունից

մեկր դեպ բադնիքն էր գնացել։ Քաոասնից հսկելու համար թոդնված պահապաններից

մեկր, տեսնելով այս լուսապսակր, իրեն ջուրն է նետում, որ ինքր ևս տիրանա երկնային

պսակին։ Նույն ձով Հայսմավուրքային տարբերակում է ասվում. «Եւ մի ոմն ի զօրակա­

նացն, որք պահէին զսուրբն, զի մի ոք փախիցէ ի լճէն, արթուն էր և տեսանէր զայն»։

Հովասափր սակայն, այս դրվագր ներկայացնելիս գրում է, որ բադնեպանն է գնում

պսակի ետևից։ Հայսմավուրքում նաև ասվում է, որ լճի վրա ճաոագոդ լույսր և ջերմութ-

յունր ջրի մեջ եդոդ 39-ի վրա իջած լուսապսակներից էր։ Այնինչ, Հովասափր գրում է, որ

բադնեպանր տեսնում է, թե 40-րդի համար նախատեսվածր լոդում է ջրի վրա և նետվում

է լիճր, որ ինքր տիրանա այս լուսապսակին.

Բաղնապանն տեսեաչ զմինն,

Ոբ շուբջ գայբ ի վեբայ ճ ի ն ,

88 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

50 Վ . Գ -որգյա ե, Հովասափ Սեբաստացի, էջ 107։

51 Յայսմաւուրք, էջ 551։

52 Նույն տեղում։

89

Անկաւ նա ի մէջ ջրին

Տիրացաւ անանց պըսակին։

Հովասափն ամենայն հավանականությամբ օգտագործել է այս պատմության՝ Սեբաս­

տիայի տեղային մի ավանդությունը։

Վկայաբանության մեջ, այդ թվում և Հայսմավուրքային տարբերակում, ասվում է, որ

աոավոտյան քաոասունին էլ հանում են ջրից և նահատակում։ Նրանցից մեկը, թեև վի­

րավոր, սակայն ողջ է մնում։ Նրան ասում են, եթե ցանկանաս, կբուժենք քո վերքերը։ Այդ

ժամանակ մայրը որդու կողքին գոտեպնդում է նրան, որ չգայթակղվի և բուժվել ցանկա­

նալով զրկվի երկնային պսակից։ Զինվորները նահատակվածների մարմինները մի սայ­

լին են դնում, որ տանեն և այդտեղ են թողնում այս Մելիտոն պատանուն։ Մայրը սակայն,

վերցնում է նրան, գրկում և գնում սայլի ետևից և ճանապարհին այս պատանին ավան­

դում է հոգին՝ միանալով իր ընկերներին և լրացնելով քաոասուն թիվը։

Գեղեցիկ և հուզիչ այս դրվագը, սակայն, բավականին անորոշ և տարտամ է ներկա­

յացնում Հովասափը, և եթե մեկը չիմանա բուն պատմությունը, ապա դժվար թե նա կարո­

ղանա այն հասկանալ հետևյալ տողերից.

էրա նի այն ծնողին,

Ոբ զաւակն ուսովն ունէին,

ԶՄ ելիտուն մանուկս ընկալ

Տէր Յիսուս և եդ ի սայլին։

Հաջորդ տողերում արդեն բանաստեղծորեն ներկայացնում է, թե ինչպես նահատակ­

ների մարմինները տանում և այրում են և լցնում մի գետ, որտեղ նրանց մասունքները ջրի

վրա փայլում են աստղերի նման, որոնք ի մի է ժողովում և ամփոփում այս գավաոի եպիս­

կոպոսը։

Վաղ շրջանի քրիստոնեական գրականության սիրված պատմություններից էր Հով ­

հաննես կամավոր աղքատի պատմությունը, որի Հայսմավուրքային տարբերակում այն

ունի հետևյալ վերնագիրը՝ «Վարք Ցովհաննու վասն Քրիստոսի աղքատացելոյ»53։

Այս վարքի ընդարձակ տարբերակի սկզբում ասվում է, որ Հովհաննեսը որդին էր

Եվտրոպիոս ստրատելատի Արկադեոս կայսեր ժամանակ և երբ Կոստանդնուպոլսի հայ­

րապետն էր Հովհաննես Ոսկեբերանը։ Եվտրոպիոսը ուներ երեք որդի, որոնցից երկուսը

պալատում էին ծաոայում և Հովհաննեսին ևս ցանկանում են ամուսնացնել և պալատա­

կան դարձնել։

18 տարեկանում սակայն, նա հանդիպում է մի կրոնավորի, որը իր վանքից եկել էր Ե-

րուսաղեմ ուխտի գնալու համար, ու Հովհաննեսը նրան խնդրում է, որ ետ վերադաոնա-

լուց իրեն ևս վերցնի իր հետ և տանի իրենց վանքը։ Երբ վանականը գնում է, հորը

խնդրում է իր համար մի Ավետարան ընդօրինակել, որպեսզի ծնողներից այն հիշատակ

մնա իրեն։ Երբ կրոնավորը գալիս է, ծածուկ ծովափ են գնում, որպեսզի այնտեղից նրա

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 8 9

53 Յայսմաւուրք, Կոստանդնուպօլիս, 1834, էջ 29։

90

վանքը գնան, նավապետը սակայն ասում է, որ նավը մինչև ամբողջությամբ չլցվի, ինքը

նավարկության դուրս չի գա, հակաոակ պարագային պահանջում է, որ վճարվի ողջ նա­

վի համար։ Հովհաննեսը գնում, ծնողներից խնդրում է այդ գումարը, տալիս նավապետին,

և նրանք ծով են դուրս գալիս54։

Հովասափը այստեղ ևս զանց է աոել այս ողջ նախապատմությունը։ Փոխարենը, մինչ

վարքին անցնելը, նա խրատա-ուսուցողական ուղղվածություն հաղորդելով իր գրածին,

հորդորում է նմանվող լինել այս Հովհաննես աղքատին։ Ռուն պատմությունը նա սկսում է

հետևյալ քաոատողով, որում խտացնում է վարքի՝ Հովհաննեսի մինչև ծնողներից հեոա-

նալն ընդգրկող հատվածը.

Ուներ փոքր Աւետաբան մի՝

Կազմեալ ի տիպս արծաթի

Եւ գաղտ փախաւ ի ծնողաց,

Ել ի վանքն կբաւնաւոբի։

Այս ստեղծագործության հաջորդող տները, սակայն, զուգահեո են ընթանում վարքին՝

բանաստեղծական սեղմ ձևի մեջ գեղեցիկ կերպով ներկայացնելով ողջ պատմությունը,

ծնողների հուզիչ ապրումները, թե ինչպես չեն իմացել, որ իրենց կալվածքի մուտքի մոտ

երկար տարիներ մնացող վիրալից աղքատը իրենց որդին է եղել։ Հովասափը, ծնողների

ապրումներին միախաոնելով և իր ապրումները, իր կողմից ավելացնում է. «Այլև զողբամ

ծնողացն»։

Այս ուսանելի պատմության գլխավոր իմաստն այն է, որ յուրաքանչյուրը պետք է օգնի

իրեն հանդիպած աղքատին, որովհետև միգուցե այդ աղքատը հենց իր հարազատն է և

որ օտարին օգնելով մենք մեր հարազատների համար ենք հոգևոր բարիք գործում։ Ռա-

նաստեղծության վերջին քաոատնում այս միտքն արտահայտվում է հետևյալ ձևով.

Երրորդութեան միակին

Փաոս տանք աո Հայր և Որդին,

Ով ոբ զմեզ յի շէ աո Տէր,

Տէր ն տա Իբ արքայութիւն55։

Հովասափ Սեբաստացու թե° պատմական թեմաներով ստեղծագործությունները և թե°

ընդհանուր քրիստոնեական թեմաներով գրված սրբախոսական գործերը և թե° հատկա­

պես հայոց նոր վկաներին նվիրված գործերը բացի կրոնա-եկեղեցական իրենց կարևո­

րությունից, ունեին նաև ազգային մի մեծ խորհուրդ՝ ծաոայելով հոգևոր-քաղաքական այն

մաքաոմանը, որը նպատակամղված էր հայոց դավանանքի պաշտպանությամբ նաև ա զ ­

գային ինքնության պահպանմանը։ Ինչպես գրում է Հ. Սիմոնյանը, սրբախոսական գրա­

կանության տարբեր ժանրերին դիմելով՝ Հովասափ Սեբաստացին «գեղարվեստական

9 0 Ռ Տ. ՄԱՏԹԵՈՍ ԱՌԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ 2 0 0 9

54 Վ . Գ -որգյա ն , Հովասափ Սեբաստացի, էջ 109։

55 Վ . Գ -որգյա ն , Հովասափ Սեբաստացի, էջ 113։

91

պատկերավորությամբ ներկայացրել է քրիստոնեության բարոյագիտական աոանցքային

դրույթներր, հայոց նահատակների օրինակով քարոզել հավատացյալների վարքի կա-

նոններր, վկայաբանական երկերն օժտել հայրենասիրական պաթոսով, ինչի շնորհիվ

Քրիստոսի ուսմունքի նահատակ հերոսներր դարձել են նաև հայրենիքի ուխտյալ հավա­

տավորների խորհրդանիշներ»56։

2 0 0 9 ՀՈՎԱՍԱՓ ՍԵՌԱՍՏԱՑՈԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԹԵՄԱՑՈՎ... Ռ 91

56 Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Հովասափ Սեբաստացի բառահոդվածը, ԵրԱան, 2002, էջ 604։

ՊԱՏՄԱ– ա%ա&ԻԲաԿա%ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Ս6ՈՒՆԵՑԻ ԱՌԱՏԻՆ՝V ԴԱՐԻ ԿԱՐԾԵՑՅԱԼ ՀԵՂԻՆԱԿ

«Օարակնոց»֊ում պահպանվել է հոգևոր երգերի մի կանոն՝ նվիրված Քրիստոսի հ ա ֊

րությանր, անվանված Հարության ավագ օրհնություններ։ Հայ հին և միջնադարյան գրա­

կանության ուսումնասիրությամբ զբաղված գրեթե բոլոր հայագետներն անդրադարձել

են այս կանոնի շարականներին, համաոոտ կամ ծավալուն քննությամբ արժևորել դրանք։

Ուսումնասիրողներին միավորել է դրվատական կարծիքր շարականների գեղարվեստա­

կան արժանիքներն ու ամբողջությամբ վերցրած՝ կանոնի կաոուցվածքային ինքնատի–

պությունր գնահատելիս։ Սակայն շարականների հեղինակային պատկանելության խնդի–

րր երկար ժամանակ տարակարծությունների տեղիք է տվել, մինչև այսօր էլ մնացել

չլուծված։ Բանասիրության մեջ ավելի հաճախ շարականների հեղինակ է համարվել VIII

դ. հայտնի շարականագիր, փիլիսոփա, թարգմանիչ Ստեփանոս Սյունեցին, երբեմն՝ V դ.

համանուն մի կարծեցյալ հեղինակ՝ Սահակ Պարթևի ու Մեսրոպ Մաշտոցի «կրտսեր աշա­

կերտներից»։

Աոաջինր Մ. Ձամչյանն էր, որ վկայակոչելով մի քանի տեղեկություններ՝ անդրադար­

ձավ V դ. Ստեփանոս Սյունեցու խնդրին և արձանագրեց այդպիսի մի պատմական անձի

գոյությունր՝ միաժամանակ հավաստելով, թե նա է կանոնի շարականների հեղինակր1։

Այնուհետև նույն կերպ վարվեցին շարականագիրների միջնադարյան ցուցակի «անա­

նուն» կոչվող խմբագրության հեղինակն2 ու «Նոր բաոգիրք Հայկազեան լեզուի» կազմողնե-

րր3։

Սակայն ուշ շրջանի մեծ թվով բանասերներ, մատենագրական այլ տեղեկություններ

հիմք րնդունելով, շարունակեցին կանոնի շարականներր դիտել որպես VIII դ. Ստեփա­

նոս Սյունեցու ստեղծագործություններ4՝ աոանց անդրադաոնալու Մ. Ձամչյանի եզրա ­

հանգումներին, միայն երբեմն կտրուկ հերքելով դրանք5։

1 Մ . Չամչեաե, Պատմութիւն Հայոց, հ. Ա, վենետիկ, 1784, էջ 780-782։

2 Հ . Աեասյաե, Հայկական մատենագիտություն, հ. Ա, ԵրԱան, 1959, էջ ԼXVIII:

3 Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի, հ. Ա, վենետիկ, 1836, էջ 19։

4 Տե՜ս Ղ. Ալիշաե, Սիսական, վենետիկ, 1893, էջ 23, 128, նույնի՝ Յուշիկք հայրենեաց հայոց, վենետիկ, 1922,

էջ 279։ Գ. Տա րբհա եա լեա ե , Հայկական հին դպրութեան պատմութիւն, վենետիկ, 1897, էջ 494-495։ Դ. Խաչ–

կոեց, Հայոց կրօնական բանաստեղծութիւն, Թիֆլիս, 1904, էջ 43։ Ս. Ամատուեի, Հին Ա նոր պարականոն կամ

անվաւեր շարականներ, վաղարշապատ, 1911, էջ 60-61։ Մ . Օրմաեյաե, Ազգապատում, Կ. Պոլիս, 1912, էջ 864–

865։ Ա. Զամիեեաե, Հա յ գրականութեան պատմութիւն, մաս Ա, Նոր ՆախիջԱան, 1914, էջ 179։ ° . Դուրեաե,

Պատմութիւն հայ մատենագրութեան, Երուսաղէմ, 1933, էջ 144։

5 Այս առումով թերԱս միակ բացառությունը Մ. Բրոսսեն է, որ քիչ թե շատ ծավալուն անդրադառնում է V դ.

Ստեփանոս Սյունեցու գոյության խնդրին Ա ժխտում Մ. Չամչյանի եզրահանգումները (տե՜ս ատէօոտ ժտ 1& Տւօսուտ

բա՛ Տէտբ^ոօտ Օւետ^ոա էաժաէտ ժտ Րա՚ատուտո բա՛ 8ատտտէ, տտօօոժ 1^աւտօո, աէաժսօէւօո, Տ. Րտէտւտեա՚ց 1866, բ.

92

Այս պարագայում, ահա, զարմանալի չէր, որ բանասիրության մեջ ձևավորվեց մի եր­

րորդ խումբ էլ, որն արձանագրեց իր անորոշ կարծիքը թե° շարականների ստեղծման ժա­

մանակի, թե° հեղինակի վերաբերյալ6։

Տարակարծությունները շարունակվում են մինչև օրս։ 1973 թ. երաժշտագետ Ն. Թահ–

միզյանը «էջմիածին» ամսագրում տպագրեց մի հոդված, որը հավակնում էր վերջնական

պատասխան տալ հարցին, և Մ. Ձամչյանից հետո փաստորեն երկրորդ հանգամանալից

խոսքն էր այս կապակցությամբ7։ Ավելին, եթե Մ. Ձամչյանը սահմանափակվել էր V դ.

կարծեցյալ Սյունեցու գոյությունը մատնանշող մատենագրական հաղորդումները վկայա­

կոչելով, երաժշտագետը կատարում է նաև դրանց քննությունը և, հավելելով մի քանի այլ

փաստարկներ, եզրակացնում, որ նշված շարականները հորինել է «ամենայն հավանա­

կանությամբ՝ սահակ-մեսրոպյան կրտսեր աշակերտներից մեկը՝ Սյունիքի Ստեփանոս ա ­

նունով աոաջին եպիսկոպոսը»8։ Շուտով՝ 1975 թ., Ն . Թահմիզյանի հոդվածին մանրա­

մասնորեն անդրադառնում և խնդրի վերաբերյալ իր նոր մոտեցումն է ներկայացնում

Ստեփանոս Սյունեցու մատենագրական ժառանգության ուսումնասիրողներից Մեսրոպ

վրդ. (այժմ արքեպս.) Գրիգորյանը՝ կտրուկ եզրահանգմամբ՝ «...Կարելի է հանդարտ

մտօք եւ պարզ խղճով եզրակացնել թէ Ե. դարուն Ստ. Սիւնեցի մը գոյութիւն չէ ունե­

ցած»9։ 1980 թ. հրատարակած գրքում Գ. Հակոբյանը, դարձյալ միայն կարճաոոտ հերքե-

լով V դ. Ստեփանոս Սյունեցու գոյությունը, կանոնի շարականները համարում է VIII դ.

Սյունեցու ստեղծագործություններ և քննում ըստ ա յդմ10։ 1982 թ. երաժշտական մի ժողո­

վածուում այս շարականներից հատված է տպագրվում V դ. Ստեփանոս Սյունեցու անու­

նով11, որի գոյությունն այնուհետև վավերացվում է Հայկական սովետական հանրագի­

տարանում12, իսկ 2002 թվականին լույս ընծայված «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագի­

տարանում Ստեփանոս Սյունեցի Աոաջին չի արձանագրվում13։

Ինչպես երևում է, խնդրո աոարկա շարականների հեղինակային պատկանելության

հարցը չի սպաովում երկու համանուն հեղինակների շփոթով միայն. շփոթի դեպքում

կյանքի է կոչվում մի պատմական անձ, որի գոյությունը հավաստող Մ. Ձամչյանի վկայա­

կոչած մատենագրական տեղեկությունները, ինչպես նաև Ն. Թահմիզյանի ե զրա հ ա ն

9 2 Ռ ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՑԱՆ 2 0 0 9

44, 49 Ա այլն); Մ. Բրոսսեին համամիտ է Ն. Ակինյանը, որը ես, կարճառոտ հերքելով V դ. Սյունեցու գոյությունր,

հղում է Բրոսսեի աշխատության նշված էջերը (տես «Հանդէս ամսօրեայ», 1903, թիվ 8, էջ 249-250);

6 Հմմտ. Հ . Կ. –Քիպարեաե, Պատմութիւն հայ գրականութեան, առաջին մաս, վենետիկ, 1944, էջ 200-201։

Մեսրոպ արքեպս. Գրիգորեաե, Ստեփաննոս Սիւնեցի, Պեյրութ, 1958, էջ 44;

7 Ն . Թ ա հմիգյա ե, Սյունեցի համանուն երկու երաժիշտներ Ա Հարության ավագ օրհնությունները, «էջմիա­

ծին», 1973, ^ 2;

8 Նույն տեղում, էջ 37;

9 Մեսրոպ վրդ. Գրիգորեաե, Ե. դարու Ստեփանոս Սիւնեցիի մը գոյութիւնը վիճելի, «Հանդէս ամսօրեայ», 1975;

10 Գ. Հա կոբյա ե, Շարականների ժանրը հայ միջնադարյան գրականության մեջ, ԵրԱան, 1980, էջ 148-156;

11 Ոսկեփորիկ, հայ երգի գոհարներ, կազմող Ա խմբագրող՝ Ն . Թ ա հմիգյա ե, ԵրԱան, 1982, էջ 15;

12 Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 11, ԵրԱան, 1985, էջ 137-138; Հոդվածի հեղինակն է Ն. Թ-ահ֊

միզյանը;

13 Այստեղ խոսվում է միայն VIII դարի Ստեփանոս Սյունեցու մասին, Ա Հարության օրհնությունները ներկա­

յացվում են որպես նրա ստեղծագործություններ;

93

գումները խիստ երկբայելի են, ուրեմն և՝ նոր քննության ու լուսաբանման կարոտ։

Միջնադարյան մատենագիրները, որոնց իբրև V դ. Ստեփանոս Սյունեցու մասին տե­

ղեկություններ հաղորդող անկախ և մեկը մյուսին լրացնող աղբյուրներ վկայակոչում է Մ.

Ձամչյանը, չորսն են՝ Կիրակոս Գանձակեցի (XIII դ.), Հայսմավուրքի խմբագրող (XIII

դ.), Թովմա Մեծոփեցի (XV դ.) և Ղազար Ջահկեցի (XVIII դ.)։

Անդրադաոնանք նրանց աոանձին-աոանձին։

1. Կիրակոս Գանձակեցին «Պատմութիւն Հայոց» աշխատության աոաջին էջերում,

խոսելով V դ. թարգմանիչների մասին, տալիս է մի ցուցակ, որի մեջ հիշատակվում է ոմն

Ստեփանոս Սյունեցի։ Ցուցակը բավական ծավալուն է, ուստի մեջբերում ենք նրա վերջին

մասը. «... Արձան, Խոսրով, Ղազար և յետոյ Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս, և որ

զգիրսն յարմարէր գեղեցիկ՝ Հոոփանոս Սամոստացի»14։ Ընդգծված «և յետոյ» բաոերը

Ստեփանոս Սյունեցի եպիսկոպոսին որոշակիորեն աոանձնացնում են մյուս թարգմանիչ­

ներից։ Սակայն թարգմանչաց շարքում այս Ստեփանոս Սյունեցու հիշատակության

փաստն ինքնին դիտվել է այնքան վճոորոշ, որ V դ. Սյունեցու գոյությունն ընդունողները

կամ լոելյայն անտեսել են «և յետոյ» բաոերը, կամ աշխատել ժխտել դրանց ժամանակա-

տարբերիչ նշանակությունը։ Այսպես՝ Մ. Ձամչյանը Գանձակեցու այս հատվածը մեջբե­

րում է աոանց «և յետոյ» բաոերի՝ տպավորություն ստեղծելով, թե Գանձակեցին հաստա­

տապես հիշում է V դ. մի Ստեփանոս Սյունեցի եպիսկոպոսի15։ Նկատենք, սակայն, որ

Ստեփանոս Սյունեցին ցուցակում վերջինը չէ, ուստի նրա անվան կողքին «և յետոյ» բա ­

ոերի գործածությունը ոչ մի կերպ չի կարելի բացատրել ոճական նկատաոումներով։

Մնում է «և յետոյ» բաոերն ընդունել իրենց ուղղակի և ըստ էության միակ նշանակութ­

յամբ. դրանցով Գանձակեցին Ստեփանոս Սյունեցուն ժամանակով աոանձնացնում է

մյուս թարգմանիչներից։

Նույն՝ Թարգմանչաց վերաբերող պարբերության մեջ Գանձակեցին մի քանի տող հե­

տո նորից է հիշում Ստեփանոս Սյունեցուն՝ վերջինիս մատենագրական երկերի կապակ­

ցությամբ. «Եվ յետոյ մեծն Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս, բազում մեկնութիւնս գրոց

սրբոց եթող՝ Աւետարանացն համաոօտ, և Ցոբայ, և Դանիէլի, և Եզեկիէլի, և զպատաս­

խանիս թղթոյն Գերմանոսի պատրիարքի Կոստանդնուպօլսի»16։ Այստեղ թվարկված եր­

կերի հեղինակը հաստատապես VIII դ. Ստեփանոս Սյունեցին է, Գանձակեցին ևս գիտի

ա յդ 17։ Ուրեմն նա VIII դ. մատենագրին V դ. Թարգմանչաց շարքում հիշում է՝ նրա և ինք­

նությունը, և ժամանակը ստույգ իմանալով, ինչպես նաև նրան երկու դեպքում է լ միևնույն

ձևով («և յետոյ») աոանձնացնելով մյուսներից։ Ն . Թահմիզյանն էլ չի տարակուսում, որ

երկրորդ անգամ հիշված այս Սյունեցին VIII դ. համանուն մատենագիրն է. երաժշտա­

գետն ընդունում է նաև, որ այս երկրորդ հատվածում Սյունեցու կապակցությամբ գործած­

2 0 0 9 ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍՑՈԻՆԵՑԻ ԱՌԱՋԻՆ՝ V ԴԱՐԻ ԿԱՐԾԵՑՅԱԼ... Ռ 93

14 Կիրակոս Գաեձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, ԵրԱան,

1961, էջ 28;

15 Մ . Չամչեաե, նշվ. աշխ., էջ 781;

16 Կիրակոս Գաեձակեցի, Պատմութիւն, էջ 29;

17 Հմմտ. նույն տեղում, էջ 72;

94

ված «և յետոյ» բաոերով «փաստորեն երկու պատմաշրջաններ են զատորոշվում»18՝ V և

VIII դարեր։ Իսկ թե աոաջին հատվածում նույն Սյունեցու աոթիվ գործածված նույն «և յե­

տոյ» բաոերը ինչպե՜ս կամ ինչո՜ւ են ըստ երաժշտագետի կորցնում իրենց «ժամանակա-

տարբերիչ նշանակությունը», որով և աոաջին հատվածի Սյունեցին «մնում է» V դարում,

հասկանալի չէ։ Այդ հատվածի «և յետոյ» բաոերին երաժշտագետի տված մեկնաբանութ­

յունը, թե՝ «քանի որ հեղինակի (իմա՝ Գանձակեցու՝ Լ. Ս.) մտքերի շարունակությունը ևս

ամբողջականությամբ վերաբերում է Թարգմանչաց շրջանին, որով պարզապես կորչում

է «և յետոյ» խոսքի ժամանակատարբերիչ նշանակությունը»19, բոնազբոսիկ է։ Նախ՝

նույն հիմունքով կարելի էր ժխտել նաև երկրորդ հատվածի «և յետոյ» խոսքի ժամանակա­

տարբերիչ նշանակությունը, ապա՝ չէ" որ Գանձակեցու «մտքերի շարունակության» մեջ

երկրորդ անգամ հիշված Ստեփանոս Սյունեցին հաստատապես VIII դ. հեղինակ է, ինչը

ստույգ գիտի Գանձակեցին։ Եվ եթե V դ. թարգմանչաց վերաբերող պարբերության մեջ

հիշված է VIII դ. մատենագիրը, որի ապրած ժամանակը հայտնի է Գանձակեցուն, ապա

ու"ր է մնում պատմիչի «մտքերի շարունակությունը» իբր թե «ամբողջությամբ» V դ. թարգ­

մանչաց վերաբերելու Թահմիզյանի համոզումը, որի հիմամբ էլ նա փորձում է ժխտել «և

յետոյ» բաոերի ժամանակատարբերիչ նշանակությունը։

Մ. Ձամչյանը և Ն . Թահմիզյանը համոզված են, որ Թարգմանչաց պարբերության մեջ

երկու անգամ հիշատակելով Ստեփանոս Սյունեցուն՝ Գանձակեցին շփոթում է V և VIII

դարերում ապրած երկու համանուն հեղինակների20։ Արդյո՞ք այդպես է։ Արդեն ասվեց,

որ Սյունեցիներից մեկին՝ VIII դ. մատենագրին Գանձակեցին գիտի որոշակիորեն։ Ա ն ո

րոշ-անծանոթը մյուսն է՝ V դ. կարծեցյալ Սյունեցին։ Արդ, անհասկանալի է, թե անծանոթ

V դ. Սյունեցու գոյությունն արձանագրող Գանձակեցին նույն այդ Սյունեցու աոիթով, ըն­

դամենը մի քանի տող հետո, ինչու" է հիշում 300 տարի հետո ապրած, իրեն ստուգապես

հայտնի մատենագրի երկերը։ Տրամաբանական կլիներ, եթե Թարգմանչաց պարբերութ­

յան մեջ մի անգամ հիշելով իրեն անծանոթ V դ. հեղինակին՝ Գանձակեցին այլևս չա ն դ

րադաոնար նրան։ Պատմիչը, սակայն, վերադաոնում է մի անգամ արդեն հիշված Սյունե­

ցուն և վստահորեն թվարկում VIII դ. մատենագրին պատկանող երկերը։ Կարծում ենք՝

Գանձակեցին չի շփոթում երկու համանուն Սյունեցիների, և Թարգմանչաց պարբերութ­

յան մեջ երկու անգամ հիշատակված Ստեփանոս Սյունեցի եպիսկոպոսը նույն ինքը VIII

դարի մատենագիրն է։

Այլ հարց է, թե Գանձակեցին VIII դ. մատենագրին ինչու" է, այնուամենայնիվ, հիշա­

տակում V դ. թարգմանչաց շարքում։ Այս հարցին դեո կանդրադաոնանք, այժմ մի քանի

խոսք V դ. կարծեցյալ Սյունեցու եպիսկոպոսության մասին։ Ե՜վ Մ. Ձամչյանը, և՜ Ն . Թահ­

միզյանը անվերապահորեն ընդունում են V դարում այդպիսի մի եպիսկոպոսի գոյությու­

նը։ Երկուսն էլ թեև չեն նշում իրենց աղբյուրը, բայց ակներևաբար նկատի ունեն Գանձա­

կեցու հիշյալ փաստորեն ճիշտ չմեկնաբանված հատվածները։ Հայ մատենագրության

մեջ Սյունյաց եպիսկոպոսների, նրանց հաջորդության միակ և ըստ ամենայնի վստահելի

9 4 Ռ ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՑԱՆ 2 0 0 9

18 Ն . 1ւ) ւս1ւմ|ս|յա1ւ, նշվ. աշխ., էջ 30;

19 Նույն տեղում;

20 Մ . Չամչեաե, նշվ. աշխ., էջ 780-782, Ն . Թ ա հմիզյ աե, նշվ. աշխ., էջ 30-31;

95

աղբյուրը Ստեփանոս Օրբելյանի (XIII-XIV դդ.) «Պատմութիւն նահանգին Սիսական»

աշխատությունն է։ Նպատակ ունենալով շարադրել Սյունիքի ոչ միայն քաղաքական, ա յ­

լև եկեղեցական պատմությունը, լինելով Սյունյաց մետրոպոլիտ՝ հեղինակն ինքը բնակա­

նաբար շահագրգոված էր աոավել անսխալ իմանալու իր նախորդներին։ Անշուշտ, չենք

ժխտում, որ մեկ ուրիշը, տվյալ դեպքում՝ Դանձակեցին, կարող էր ավելի ստույգ տեղե­

կություններ ունենալ հարցի մասին, եթե միայն ունենար։ Իսկ Օրբելյանը, ահա, մեզ հե-

տաքրքրող ժամանակահատվածում (IV-VI դդ.) Ստեփանոս անունով Սյունեցի ոչ մի ե ­

պիսկոպոս չի հիշում։ Բերում ենք նշված ժամանակահատվածում Սյունյաց եպիսկոպոս­

ների ցանկն ըստ Օրբելյանի21՝ կից տալով նաև նրանց աթոոակալման թվականներն

ըստ Ղ. Ալիշանի22.

Տէր Մաշտոց - 369-415

Տէր Անանիա - 415-458

Տէր Նուն - 458-466

Տէր Դաղատ - 466-483

Տէր Մուշէ - 483-519

Ավելին՝ իր աշխատության Լ գլխում, թվարկելով Սյունեցի մի քանի եպիսկոպոսների

և հասնելով VIII դ. Ստեփանոս Սյունեցուն, Օրբելյանը կարծես հարևանցիորեն նշում է

վերջինիս՝ Սյունյաց եպիսկոպոսների մեջ աոաջինը Ստեփանոս անունը կըելու մասին.

«Ապա բաղձալին բնաւից, արեգակն ջահաւորեալ ի տանս Թորգոմեան, երանելի և մեծ

նահատակն, պարծանաց զաւակն և անդրանիկ ոըղին սուրբ և երկնահանգէտ աթոոոյս

Սիւնեաց՝ Ստեփաննոս»23։

Վերադաոնանք Դանձակեցու Պատմությանը, որի էջերում Ստեփանոս Սյունեցին հի­

շատակվում է մի երրորդ անգամ ևս։ Թվարկելով VIII դ. մի քանի նշանավոր վարդա­

պետների՝ պատմիչը հիշում է նաև Սյունեցուն. «... մեծն իմաստասէր Ստեփանոս Սիւնե-

ցի, աշակերտ Մովսիսի, զոր ի վերագոյնն յիշատակեցաք...»24։ Ն . Թահմիզյանի կարծի­

քով՝ «զոր ի վերագոյնն յիշատակեցաք» խոսքով Դանձակեցին ակնարկում է թարգման­

չաց պարբերության մեջ երկու անգամ հիշատակված Ստեփանոս Սյունեցիներից երկ­

րորդին միայն, քանի որ, «դիտել» է տալիս երաժշտագետը, միայն այդ երկրորդ և այս

հատվածներում է Սյունեցին բնութագրվում «մեծն» ածականով25։ Սյունեցու անունը հ ի

շատակող աոաջին հատվածում այս ածականը չկա, ուրեմն «զոր ի վերագոյնն յիշատա-

կ ե ցա ք »^ չի վերաբերում այդ հատվածի Ստեփանոս Սյունեցուն. վերջինս այսպես ա-

ոանձնանում և դարձյալ «մնում է» V դարում։ Հարկ է, սակայն, նշել, որ Դանձակեցին այս­

տեղ և այլուր «մեծն» ածականը բնավ չի գործածում տարբերիչ մականունի նշանակութ­

յամբ. այն սոսկ մատնանշում է իր հերոսի նկատմամբ հեղինակի վերաբերմունքը, և պ ա ­

տումի բնույթն է հաճախ պայմանավորում այդ և նման բաոերի գործածությունը։ Եթե ա-

2 0 0 9 ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍՑՈԻՆԵՑԻ ԱՌԱՋԻՆ՝ V ԴԱՐԻ ԿԱՐԾԵՑՅԱԼ... Բ 95

21 Ստեփաեոս Օրբելէաե, Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հ. Բ, Փարիզ, 1859, էջ 161։

22 Ղ. Ալիշաե, Սիսական, էջ 20։

23 Ստեփաեոս Օրբելէաե, Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հ. Ա, Փարիզ, 1859, էջ 173-174։

24 Կիրակոս Գաեձակեցի, Պատմութիւն, էջ 72։

25 Ն . 1ւ) ւսհմ|ս|յա1ւ, նշվ. աշխ., էջ 30։

96

ոաջնորդվելու լինենք Ն . Թահմիզյանի դատողությամբ, Գանձակեցու աշխատության

վերջին էջերում մեկ անգամ ևս հիշվող, VIII դ. հեղինակ լինելու իրողությամբ ոչ մի կաս­

կած չհարուցող26 Ստեփանոս Սյունեցին դարձյալ... ինքը չէ, այլ V դ. կարծեցյալ համա­

նուն եպիսկոպոսը, քանի որ այստեղ ևս, ինչպես որ երաժշտագետի մատնանշած հատ­

վածում, Սյունեցու անվան կողքին չկա «մեծն» ածականը27։ Ինչ վերաբերում է «զոր ի վե­

րագոյնն յիշատակեցաք» խոսքին, այն, մեր կարծիքով, չի վերաբերում Թարգմանչաց

պարբերության մեջ հիշատակված Սյունեցիներից և ոչ մեկին։ «Վերևում հիշատակվածը»

ոչ թե Ստեփանոս Սյունեցին է, ա յլ վերջինիս ուսուցիչը՝ Մովսեսը։ Ի դեպ, հատվածը

հենց այդպես էլ թարգմանել է Վ. Աոաքելյանը. «... մեծն Ստեփանոս Սյունեցի եպիսկոպո­

սը՝ վերևում հիշատակված Մովսեսի աշակերտը (ընդգծումը մերն է՝ Լ. Ս.)»28։ Ռնագրի

այսպիսի ըմբոնումը դյուրին է դարձնում այն հարցի լուսաբանումը, թե Կիրակոս Գանձա-

կեցին, որոշակիորեն իմանալով V III դ. Սյունեցու և՜ ապրած ժամանակը, և՜ ինքնությունը,

ինչու" է նրան հիշատակում V դ. թարգմանչաց շարքում։

Ստեփանոս Սյունեցու վարքագիրներից Ստեփանոս Օրբելյանը և Մխիթար Այրիվա-

նեցին (X III դ.) հաղորդում են, որ նա ուսումնաոել է Մովսես Սյունյաց եպիսկոպոսի

մոտ 29։ Սակայն Գանձակեցուն հայտնի չէ Ստեփանոսի ուսուցչի՝ Սյունյաց եպիսկոպոս

լինելու իրողությունը. նա միայն գիտի, որ այդ ուսուցիչը կոչվել է Մովսես։ Վերջինս հայ

մատենագրության մեջ ներկայանում է նաև «քերթող», «քերթողահայր» պատվանուննե­

րով30։ Ենթադրում ենք, որ Գանձակեցուն ծանոթ է եղել Սյունեցու ուսուցչի «Մովսես քեր­

թող» անվանումը։ Այս ենթադրությունը հաստատվում է քանիցս հիշված «զոր ի վերա ­

գոյնն յիշատակեցաք» խոսքով, որով, ինչպես նշել ենք, Գանձակեցին ակնարկում է Սյու­

նեցու ուսուցչին՝ Մովսեսին։ Գանձակեցու աշխատության մեջ «վերևում հիշատակված»

այլ Մովսես, որի հետ հնարավոր լիներ կապել Սյունեցու անունը, բացի Խորենացուց,

չկա։ Ուրեմն պատմիչը, Սյունեցուն համարելով «աշակերտ Մովսիսի», վերջինիս ընկա­

լում է իբրև Մովսես Խորենացի՝ շփոթելով նույնանուն մատենագիրներին։ Այդպիսի

շփոթն անսպասելի չէ «Մովսես քերթող» (Սյունեցի) - «Մովսես քերթող» (Խորենացի) հա­

մանունության պարագայում։ Սրանով էլ բացատրվում է Գանձակեցու կողմից VIII դ.

թարգմանչին V դ. Թարգմանչաց շարքում հիշատակելու փաստը։ Որպես «աշակերտ

Մովսիսի»՝ Սյունեցին «մուտք է գործում» V դ., բայց քանի որ Գանձակեցուն V III դ. Ս յո^

նեցուց աոաջ այլ Ստեփանոս Սյունեցի հայտնի չէ, նա ժամանակագրական այս փակու­

ղուց ելքը գտնում է՝ Թարգմանչաց պարբերության մեջ հիշատակված Ստեփանոս Սյու­

նեցուն երկու դեպքում էլ «և յետոյ» բաոերով ժամանակով աոանձնացնելով մյուս թարգ­

մանիչներից։

2. V դ. Ստեփանոս Սյունեցու մասին տեղեկություններ հաղորդող մյուս մատենագրա­

9 6 Ռ ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՑԱՆ 2 0 0 9

26 Տե՜ս Կիրակոս Գաեձակեցի, Պատմութիւն, առաջաբանը՝ Կ. Մելիք Օհանջանյանի, էջ ԽԱ;

27 Նույն տեղում, էջ 331;

28 Կիրակոս Գաեձակեցի, Հայոց պատմություն, թարգմանությունը, առաջաբանը Ա ծանոթագրությունները՝

վա րա գ Առաքելյանի, ԵրԱան, 1982, էջ 63;

29 Գ. Հովսեփ եա ե, Մխիթար Այրիվանեցի, նորագիւտ արձանագրութիւն Ա երկեր, Երուսաղէմ, 1933, էջ 17;

30 Մ . Չամչեաե, նշվ. աշխ., էջ 367;

97

կան աղբյուրը, որ մատնանշում է Մ. Ձամչյանը, Հայսմավուրքն է ։ Հենց սկզբից ասենք,

որ Հայսմավուրքի համապատասխան հաղորդումներում ակնարկ իսկ չկա որևէ Սյունեցի

եպիսկոպոսի մասին։ Մեսրոպ Մաշտոցին, V դ. հայ թարգմանիչներին և Հայոց գրերի

գյուտին նվիրված եկեղեցական տոների ընթերցվածներում ընդամենը հիշվում է Թարգ­

մանչաց շրջանի մի Ստեփանոս, որ մի դեպքում անվանվում է «Ստեփանոս Ասողիկ»31,

մյուս դեպքում՝ «Ստեփանոս Ասողիկ պատմագիր»32, ի վերջո՝ «Ասողիկ»33։ Մ. Ձամչյանն

իրավացիորեն գտնում է, որ նշված Ստեփանոսը շփոթված է մեկ ուրիշ համանուն հեղի­

նակի՝ X դ. Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնացի պատմագրի հետ, բայց միևնույն ժամանակ

վերոբերյալ հիշատակությունից դուրս է բերում մի ա յլ Ստեփանոս՝ եպիսկոպոս Սյուն­

յա ց34։ Դժվար չէ տեսնել, որ այդպիսի եզրահանգման համար Յայսմավուրքի հաղոր­

դումները որևէ հիմք չեն տալիս։ Հայսմավուրքի այս հաղորդումների պատմական արժե­

քը գերագնահատում է նաև Ն . Թահմիզյանը. «Հայսմավուրքում... փաստորեն (՞) երեք

անգամ հիշատակվում է Ստեփանոս Սյունեցի եպիսկոպոսը, երեք տարբեր ձևերով»35։

Մ. Ձամչյանը և Ն . Թահմիզյանը իրենց տեղեկությունները քա ղել են Հայսմավուրքի

1730 թ. Կ. Պոլսի հրատարակությունից, որի հիմքում ընկած է Դրիգոր Ծերենց Խլաթեցու

(XV դ.) խմբագրությունը։ Նկատի ունենալով, որ մինչև Խլա թեցին Հայսմավուրք ժողո­

վածուներն ունեցել են մի քանի խմբագրություններ, փորձեցինք պարզել, թե ու՞մ ձեոքով

կարող էին Հայսմավուրք թափանցել V դ. Ստեփանոս կարծեցյալ թարգմանչի մասին ա ­

ոաջին տեղեկությունները։

Հայսմավուրքի աոաջին՝ Տեր-Իսրա յել Խաչենցուն (X III դ.) պատկանող խմբագրութ­

յան ձեոագրերն իրենց համապատասխան ընթերցվածներում որևէ Ստեփանոս Սյունեցի

եպիսկոպոս կամ Ստեփանոս թարգմանիչ չեն հիշատակում։ Մաշտոցի անվան Մ ա տե­

նադարանի՝ Տեր Իսրայելի խմբագրությանը պատկանող ձեոագիր մի Հայսմավուրք «Մե­

հեկի Ժ Դ և փետրուարի Ժ Դ , Վարք և կատարումն սուրբ հօրն մերոյ Մեսրովբա վարդա­

պետին» տոնանիշ խորագրի տակ հաղորդում է. «Իսկ նախ քան զդարձ նոցա, որք կատա-

րեցան ի փիլիսոփայական իմաստս՝ Դաւիթ, Մովսէս, Եզնակ, Մամբրէ և այլք, վաղճան

եհաս հայրապետին Սահակայ»36։ Սրա հետ նույնական են և Ստեփանոս թարգմանչի

մասին որևէ հիշատակություն չեն բովանդակում Տեր Իսրայելի անվամբ հայտնի ա յլ ձե-

ոագրերի համապատասխան ընթերցվածները ևս37։ Դա բնական է, քանի որ V դ. կար­

ծեցյալ Սյունեցու մասին հիշատակություն չունեն նաև Տեր Իսրայելի խմբագրության հա­

մար հիմք ծաոայած38 այլ ժողովածուների (ճաոընտիր, Տոնական) համապատասխան

2 0 0 9 ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍՑՈԻՆԵՑԻ ԱՌԱՋԻՆ՝ V ԴԱՐԻ ԿԱՐԾԵՑՅԱԼ... Բ 9 7

31 Յայսմաւուրք, տրէի Ժ է Ա նոյեմբերի ԻԵ։

32 Նույն տեղում, մեհեկի Ժ Գ Ա փետրվարի ԺԹ ։

33 Մ . Չամչեաե, նշվ. աշխ., էջ 781-782։

34 Ն . 1ւ) ահմ|ս|յա1ւ, նշվ. աշխ., էջ 31։

35 Մաշտոցի անվան Մատենադարան (այսուհետԱ՝ ՄՄ), ձեռ. թիվ 6283, էջ 69բ։

36 Հմմտ. ՄՄ, ձեռ. թիվ 7463, էջ 115ա, 207ա, ձեռ. թիվ 4737, էջ 29բ, ձեռ. թիվ 4873, էջ 58բ^9ա , 252բ, 323բ,

ձեռ. թիվ 4741, էջ 201ա։

37 Այս մասին տե՜ս Մ . Ավդալբեկյաե, «Յայսմաւուրք» ժողովածուները Ա նրանց պատմագրական արժեքը,

ԵրԱան, 1982, էջ 63-67։

38 Տե՜ս ՄՄ, ձեռ. թիվ 8179, էջ 159ա։

98

ընթերցվածները ևս։ Մատենադարանի թիվ 8179 ձեոագիր ճաոընտիրը, օրինակ, «Վարք

և կատարումն սուրբ հաւրն մերոյ և վարդապետին Մեսրոպայ» խորագրի ներքո հաղոր­

դում է նույն տեքստը՝ նույն անունների թվարկումով, որ մեջբերվեց վերևում39։

Հայսմավուրքի երկրորդ խմբագրությունը հայտնի է Կիրակոս Արևելցու անունով (XIII

դ.)։ Այս խմբագրության ձեոագրերում արդեն հիշատակվում է մի Ստեփանոս թարգմա­

նիչ, ընդսմին՝ մեզ համար կարևոր է ոչ այնքան հիշատակման փաստը, որքան այս թարգ­

մանչին հիշատակելու կերպը. «Եւ աոաքեն յաշակերտաց իւրեանց ի Կոստանդնուպաւլիս

և յԱթէնս ... որոց էին գլխաւորք՝ Մովսես Խորենացի, և Կորիւն, և Եզնակ, և Արձան, և

Ցովսէփ , և Ղեւոնդ, Եղիշէ, և Դաւիթ, որպէս և ւետոյ Ստեփանոս»40։ Տարակույս չկա, որ

այս ցուցակում ևս Ստեփանոս թարգմանիչը ժամանակով աոանձնացվում է մյուսներից

և, որ ուշագրավ է, միևնույն ձևով («և յետոյ»)։ Սա չի կարող դիտվել իբրև պատահական

համընկնում, մանավանդ երբ մտաբերում ենք, որ բանասիրության մեջ նույնացվում են X III

դ. Կիրակոս Գանձակեցի և Կիրակոս Արևելցի մատենագիրները41։ Այս պարագայում մեզ

երկու կարևոր հետևություն անելու հնարավորություն է ընձեովում. նախ՝ Հայսմավուրքն

այլևս չի կարող համարվել V դ. կարծեցյալ Սյունեցու մասին տեղեկություններ հաղորդող

անկախ-լրացացիչ աղբյուր, ինչպես ջանում են ներկայացնել Մ. Ձամչյանն ու Ն . Թ ա հ

միզյանը, և ապա՝ Ստեփանոս թարգմանչի կապակցությամբ «և յետոյ» բաոերի այս եր­

րորդ գործածությունը ոչ մի կասկած չի թողնում դրանց ժամանակատարբերիչ նշանա­

կության մասին։

Ստեփանոս թարգմանչի մասին Կիրակոս Արևելցու հիշատակությունն ամբողջովին

այլափոխվել է Հայսմավուրքի հաջորդ՝ Գրիգոր Ծերենց Խլաթեցուն պատկանող խմբա­

գրությունում։ Նախ՝ Արևելցու կողմից միայն Թարգմանչաց տոնի ընթերցվածում հիշվող

այս Ստեփանոսը Խլաթեցու խմբագրությունում հայտնվում է նաև Մեսրոպ Մաշտոցին,

Հայոց գրերի գյուտին նվիրված տոների ընթերցվածներում42։ Այնուհետև Ստեփանոսը,

որ Արևելցու կողմից հիշվում է Թարգմանչաց ցուցակի վերջում «և յետոյ» բաոերով, Խ լա ­

թեցու խմբագրության աոաջին՝ Թարգմանչաց տոնի ընթերցվածում հիշվում է ցուցակի

մեջ (ոչ վերջում)՝ բնականաբար արդեն աոանց «և յետոյ» բաոերի43։ Ռայց Խլաթեցու կող­

մից իր աղբյուրի՝ Արևելցու Հայսմավուրքի աոավել ուշագրավ այլափոխում ենք դիտում

հետևյալը. եթե Արևելցին թարգմանիչներին հիշում է միայն անուններով (բացաոությամբ

Մովսես Խորենացու), Խլա թեցին հավելում է նաև նրանց ծննդավայրը, ազգակցական

կապը ցույց տվող մականուն-բացատրություններ, այլ մանրամասներ. «... Եւ գլխաւորք

յաշակերտք նոցա (Սահակի և Մեսրոպի՝ Լ. Ս.) այսոքիկ՝ Սուրբն Ցովսէփ և Սուրբն

9 8 Ռ ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՑԱՆ 2 0 0 9

39 ՄՄ, ձեռ. թիվ 7530, էջ 40ա;

40 Հմմտ. Յայսմաւուրք, տրէի ժ է Ա նոյեմբերի ԻԵ; Մեհեկի Ժ Գ Ա փետրվարի ԺԹ;

41 Տե՜ս Կիրակոս Գաեձակեցի, Պատմութիւն հայոց, Կ. Մելիք-Օհանջանյանի առաջաբանը, էջ Թ-ԺԱ; Ա.

Սրապյաե, Բանասիրական ճշգրտումներ, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1972, ^ 4, էջ 137-145; Մ . Ա վ դ ա լ֊

բեկյա ե, նշվ. աշխ., էջ 68; Երկու Կիրակոսների նույնության խնդրում բանասիրությունը քանի դեռ անվերապահ չէ,

ձեռագիր տարբեր աշխատությունների եույե խոսքային հատվածում եույե «Ա յետ ոյ»փ կրկնությունը դառնում է

կարԱոր մատենագրական փաստ երկու համանուն հեղինակներին եույե պատմական անձը համարելու համար։

42 Նույն տեղում, հոռի Ժ Ը Ա սեպտեմբերի ժ է ;

43 Նույն տեղում;

99

Ղևոնդ երէց որք ի Պարս վկայեցին։ Սուրբն Եղիշէ վարդապետն, եւ Մովսէս Խորենացի,

եւ եղբայրն Մովսէսի Մամբրէ վերծանօղ։ Եւ Եզնակ Կողբացին...»44։ Թարգմանիչների

ինքնությունը ճշտելու, նրանց բնութագրելու այս մղումով հասնելով Արևելցու հիշած

Ստեփանոսին՝ Խլա թեցին անծանոթ այս թարգմանչին ընթերցողի համար «պարզ» է

դարձնում «Ստեփանոս Ասողիկ»45 հորջորջումով՝ ակներևաբար շփոթելով, ինչպես ա ր­

դեն նշվել է, X դ. Ստեփանոս Ասողիկ Տարոնացի պատմագրի հետ։ Շփոթն ավելի է խո­

րանում հաջորդ՝ գրերի գյուտին նվիրված տոնի ընթերցվածում, որտեղ ավելի են ընդար­

ձակվում թարգմանիչների ինքնությունը ցույց տվող բացատրությունները, և Ստեփանոս

թարգմանիչն էլ կնքվում է «Ստեփանոս Ասողիկ պատմագիր» անունով։ Այսպես, Խ լա թե­

ցու ձեոքով հայտնվում է Թարգմանչաց շրջանի ոմն «Ստեփանոս Ասողիկ», որը և բա նա ­

սիրության մեջ դաոնում է այլազան ենթադրությունների աոարկա46։

3. Մյուս մատենագիրը, ում վկայակոչում է Մ. Ձամչյանը, Ղազար Ջահկեցին է։ Վերջինս

«Դրախտ ցանկալի» գրքում տալիս է հայ մատենագիրների մի ցանկ, որտեղ V դ. մատե­

նագիրների շարքում հիշվում է մի Ստեփանոս, բայց ամենևին ոչ Սյունեցի47։ Անմիջա­

պես ասենք, որ այս ցանկի մասնավորապես V դարին վերաբերող հատվածը, մատենա­

գիրների հերթականության չնչին փոփոխություններով, նա քաղել է Դանձակեցու Պատ­

մությունից։

Կիրակոս Գանձակեցի

1. Մովսէս

2. Կորիւն

3. Եղիշէ4. Ղազար

Եզնակ

Դաւիթ

5. Մամբրէ

6. Ստեփաննոս48

6. Ստեփաննոս49

2 0 0 9 ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍՅՈԻՆԵՑԻ ԱՌԱՋԻՆ՝ V ԴԱՐԻ ԿԱՐԾԵՑՅԱԼ... Բ 9 9

44 Նույն տեղում։

45 Նույն տեղում։

46 Ն . Թահմիզյանը, օրինակ, ամբողջ շարք ենթադրություններ է անում V դ. կարծեցյալ Սյունեցու «Ասողիկ»

մականվան մասին՝ չենթադրելով, որ մականունը մի պարզ շփոթի հետԱանքով է հայտնվել Խլաթեցու Հայսմա­

վուրքում։ ԹերԱս տեղին է հիշել այս Հայսմավուրքի՝ պատմական ոչ լիարժեք աղբյուր լինելու վերաբերյալ Մ. ԱՎ-

գերյանի կարծիքը, որը նշում էր նրանում «բազում ինչ աւելորդ» լինելու մասին (տես Մ . Ավգերեաե, Լրումն լիա­

կատար վարուց եւ վկայաբանութեանց սրբոց, հ. ԺԱ, վենետիկ, 1814, էջ Հէ)։

47 Գիրք Աստուածաբանական որ կոչի Դրախտ ցանկալի, շարադրեալ ի Ղազարու աստուածաբան վարդա­

պետէ ճահկեցւոյ (այսուհետԱ՝ Ղա զա ր Ջահկեցի), Կ. Պոլիս, 1735, էջ 624-625։

48 Կիրակոս Գաեձակեցի, Պատմութիւն, էջ 28-29։

49 Ղա զա ր Ջահկեցի, նշվ. աշխ., էջ 620-625։

Ղազար Ջահկեցի

1. Մովսէս

Դաւիթ

2. Կորիւն

3. Եղիշէ4. Ղազար

5. Մամբրէ

100

Ն շենք, որ այս ցանկը ներկայացնելուց աոաջ և հետո Ջահկեցին ամբողջ էջեր ևս քա ­

ղում է Գանձակեցուց, ավելի ստույգ՝ արտագրում50։ Այս պարագայում, բնականաբար,

Ջահկեցին նույնպես չի կարող V դ. կարծեցյալ Սյունեցու մասին անկախ-լրացուցիչ ա ղբ­

յուրի նշանակություն ունենալ։ Ն . Թահմիզյանն էլ է Ջահկեցուն համարում անկախ ա ղբ­

յուր։ «Ջահկեցին ևս խարխափում է»,- գրում է երաժշտագետը51՝ չնկատելով, որ Ջահկե­

ցին ոչ թե խարխափում, այլ պարզապես բաոացի կրկնում է Գանձակեցուն52։

4. Վերջին պատմական աղբյուրը, որն իբր տեղեկություններ է հայտնում V դ. կա րծեց­

յալ Սյունեցու մասին, Թովմա Մեծոփեցու «Պատմութիւն Լանկ Թամուրայ և յաջորդաց իւ­

րոց» երկն է, որտեղ տրված է եկեղեցու «սուրբ վարդապետաց» մի ցուցակ, որի մեջ նախ

հիշվում են համաքրիստոնեական նշանակության մի քանի աստվածաբաններ, ապա

«մեր աստվածաբաններից»՝ Ստեփանոս Սյունեցին, Անանիա Շիրակացին, Պողոս Տ ա ր ո

նացին, Հովհանը, Սարգիս Հաղպատեցին, Դավիթ փիլիսոփան, Մովսես Քերթողա հա յ­

րը, Ասողիկ թարգմանիչը (թվարկում ենք բնագրային հերթականությամբ)53։ Ինչպես ե ­

րևում է, Մեծոփեցու կողմից աստվածաբանները հիշվում են ամենևին էլ ոչ ժամանա­

կագրական կարգով. Պողոս Տարոնացուց (X II դ.) հետո են հիշվում, օրինակ, V-VI դդ.

մատենագիրներ Դավիթ փիլիսոփան ու Մովսես Քերթողահայրը, ուրեմն՝ աոաջինը

Ստեփանոս Սյունեցու անվան հիշատակությունից բնավ չի ենթադրվում, թե նա ժամա­

նակագրական աոումով նախորդում է թվարկված մյուս աստվածաբաններին և կարող է

համարվել V դ. աստվածաբան։ V դ. Ստեփանոս Սյունեցու գոյության վերաբերյալ Մ.

Ձամչյանի տեսակետին չի կարող նպաստել նաև այդ ցուցակում Ասողիկ թարգմանչի հի­

շատակությունը. նախ՝ անհնար է այդ հիշատակությունից Ստեփանոս Սւունեցի դուրս

բերել, երկրորդ՝ Ստեփանոս թարգմանչի Ասողիկ մականունը, ինչպես արդեն ցույց ենք

տվել, թյուրիմացության հետևանք է և գալիս Խլաթեցու Հայսմավուրքից։

Այսպիսով՝ Միքայել Ձամչյանի նշած պատմական աղբյուրներից երեքը՝ Կիրակոս

Գանձակեցու, Ղազար Ջահկեցու աշխատություններն ու Հայսմավուրքը, որոնք տ եղե­

100 Ռ ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՑԱՆ 2 0 0 9

50 Հմմտ. նույն տեղում, էջ 620,645;

51 Ն . Թ ա հմիզյա ե, նշվ. աշխ., էջ 30;

52 Աղբյուրից բառացի օգտվելու մի փաստ է նաԱ հետԱյալը. Գանձակեցին, իր աշխատության մեջ թվարկելով

V դ. թարգմանիչներից մի քանիսի ինքնուրույն երկերը, պարբերությունն ավարտում է VIII դ. Ստեփանոս Սյու­

նեցու մատենագրական երկերը հիշատակելով, որին անմիջապես հետևում է Թարգմանչաց կողմից հորինված

հոգԱոր երգերի թվարկումը՝ «Արարիե - երգս շարակաեաց քա ղցր - գեղեցիկ եղաեակաւ...» Ա այլն (Կիրակոս

Գաեձակեցի, Պատմութիւն, էջ 29); Տա հկեցիե բա ռա ցի կրկեում է եույեը՝ սխալմամբ իր աղբյուրի

«ա րա րիս» հոգեակի բա յը ըեկալելով եզակի՝ «ա րա ր», - Թ -արգմաեչաց վերա գրվող բոլոր հոգ-որ եր­

գերը հատկացեում է Ստեփաեոս Սյուեեցուե. «Երգեաց - երգս շարա կա նաց քա ղցր - գեղեցիկ եղա ­նակաւ...» - ա յլե (Ղա զա ր Ջահկեցի, էջ 625); Բանասերներից Մեսրոպ արքեպս. Գրիգորյանը Տահկեցու այս

հաղորդումը համարում է հավանական (հմմտ. Մ . Գրիգորյա ե, Ստեփանոս Սիւնեցի, էջ 43-44), իսկ Ն. Թ-ահմիզ֊

յանը, տեսնելով V դ. ստեղծված հոգԱոր երգերի մասին Գանձակեցու Ա Տահկեցու հաղորդումների նմանությունը,

չի նկատում դրանց բացարձակ նույնությունը (Ն . Թ ա հմիզյա ե, նշվ. աշխ., էջ 38); ԱյնուհետԱ նա «կիսում է» Մ.

Գրիգորյանի կարծիքն առ այն, որ Սյունեցին գուցե «ոչ թե գրեր, այլ կարգեր, շարեր է, կանոնի վերածեր... տոներու Ա

սուրբերու շարականները» (Մ . Գրիգորյա ե, նշվ. աշխ., էջ 44); Սկզբնաղբյուրի սխալ ընկալման վրա հիմնված

Տահկեցու այս տեղեկությունները, ինչպես նաԱ դրանցից բխող ենթադրությունները պետք է, սակայն, մերժել;

53 Թ ովմա Մ եծոփ եցի, Պատմութիւն Լանկ Թամուրայ Ա յաջորդաց իւրոց, Փարիզ, 1860, էջ 38;

101

կություններ են հաղորդում V դ. կարծեցյալ Սյունեցու մասին, փաստորեն անկախ ա ղբ­

յուրներ չեն. ղրանց ակունքը նույնն է՝ Դա նձակեցին, իսկ վերջինիս կողմից V ղ. Թարգմանչաց շարքում V I I I ղ. Ստեփանոս Սյունեցու հիշատակությունը պայմանա­

վորված է Մ ովսես (Ք երթ ող) Սյունեցի - Մովսես (Ք երթ ող ) Խորենացի շփոթով։ V դ.

Սյունեցու գոյության օգտին, ինչպես տեսանք, ոչ մի նոր բան չի ավելացնում նաև Թովմա

Մեծոփեցին։ Հետևաբար, գոյություն չունի մատենագրական որևէ հավաստի տվյա լ

կամ տեղեկություն, որի հիմամբ հնարավոր լիներ ընղունել Ստեփանոս Սյունեցի Ա ե– պիսկոպոսի և շարականագրի, «Սահակ-մեսրոպյան շրջանի կրտսեր աշակերտի» գո­

յությունը V ղարում։

Արդ փորձենք կարճաոոտ անդրադարձ կատարել Ն . Թահմիզյանի հիշված հոդվա­

ծում հօգուտ V դ. Սյունեցու գոյության բերված մի քանի լրացուցիչ փաստարկների։ Ն ա ­

խապես ընդգծենք, որ որևէ պատմական անձի գոյություն արձանագրվում է պատմական,

մատենագրական փաստերով , ոչ թե սոսկ փաստարկներով , որոնք մատենագրական ա ­

նորոշ տվյալների կանխակալ ընկալմամբ և աոաջադիր վարկածին դրանք ամեն գնով

ծաոայեցնելու ձգտմամբ երկբայելի են և, ինչպես կտեսնենք, անհամոզիչ։Շարականագիրների միջնադարյան ցուցակներում և այլ մատենագրական աղբյուրնե­

րում Հարության ավագ օրհնությունների գկ (երրորդ կողմ) շարքի երգերը ներկայացվում են որպես Ներսես Շնորհալու ստեղծագործություններ։ X IX դարի սկզբից կասկածի տակ է աոնվում այդ տեղեկությունների ստուգությունը (Դ . Ավետիքյան, այնուհետև՝ Ղ. Ա լի շան, ուրիշներ)։ Մեր օրերում ևս բանասիրությունը հակված է ոչ միայն կասկածելու, այլև արդեն փաստարկելու դրանց անստույգ լինելը։ Այդպես են վարվում, օրինակ, Դ. Հա կոբ­յանը, Ն . Թահմիզյանը։ Մասնավորապես վերջինը Հարության կանոնի գկ շարքի հեղի­նակության վերագրումը Շնորհալուն համարելով «պատմական թյուրիմացության ա րդ­յունք» (իր տեսակետի ամրապնդման համար՝ արդարև «արդյունք»), աշխատում է կանո­նի, նաև գկ շարքի երգերի «երաժշտական բաղկացուցչի» քննությամբ ապացուցել, որ ամբողջ կանոնը հեղինակել է V դարի Ստեփանոս Սյունեցին, քանի որ այդ դարում էր հնարավոր այնպիսի երաժշտական ստեղծագործությունների ծնունդը, որպիսիք էին Հ ա ­րության երգերը։ Վերջիններս, ըստ երաժշտագետի, բնութագրվում են «պարզ լադային հիմքով», «մեղեդիների ելևէջային կողմի» անպաճուճությամբ, «միջակ կամ չափավոր» ըն­թացքով։ Բոլոր այս յուրահատկությունները վերագրելով նույնիսկ խիստ որոշակի ժամա­նակի՝ «մասնավորապես V հարյուրամյակի երկրորդ կեսին»54՝ հենց այն ժամանակաշրջա­նին, երբ ապրել ու ստեղծագործել է կարծեցյալ Ստեփանոս Սյունեցի աոաջինը, Ն . Թահ­միզյանը դրանով փաստարկում է թե° V դարի Ստեփանոս Սյունեցու գոյությունը, թե° Հ ա ­րության կանոնի նրա հեղինակությունը։ Մինչդեո եթե երաժշտական այդ յուրահատկութ­յունները հատկանշական համարվեին Ներսես Շնորհալուն վերագրվող, այն է՝ X II դա ­րում ստեղծված երգերին, կնշանակեր այդպիսի երգերի ստեղծումը կարելի կլիներ հնա­րավոր համարել նաև VIII դարում Ստեփանոս Սյունեցի երկրորդի կողմից։ Իսկ դա ի չիք կդարձներ V դարի Սյունեցու գոյության և Հարության կանոնի՝ V դարում վերջինիս կող­մից հորինված լինելու երաժշտական «փաստարկ-ապացույցը»։ Եվ նկատելով այս երգա-

2 0 0 9 ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍՅՈԻՆԵՑԻ ԱՌԱՋԻՆ՝ V ԴԱՐԻ ԿԱՐԾԵՑՅԱԼ... Բ 101

54 Ն . Թ ա հմիզ յ աե, նշվ. աշխ., էջ 37։

102

շարքում Շնորհալու երաժշտության ազդեցության հետքեր՝ երաժշտագետը եզրա կա ց­նում է. «Մեր համոզմամբ, Շնորհալու ստեղծագործություններից եկող սույն ակնհայտ ազդեցությունն է, որ, ի վերջո, տեղի է տ վել ավագ օրհնությունների գկ շարքը մեծ ե- րաժշտագետ-բանաստեղծին վերագրելու»55։

Հարկ է նշել. այս երգաշարքում աոկա են Շնորհալուց եկող ոչ միայն երաժշտական, այլև գրական ազդեցության ակնհայտ նշաններ, որպիսի դեպքում խոսքը, բնականաբար, սոսկ պ արզ ազդեցության մասին չի կարող լինել։ Ձենք կարծում, թե V III և, աոավել ևս, V դարում հնարավոր էր տաղաչափորեն կանոնավոր այնպիսի հոգևոր երգի ծնունդ, ի ն ^ պիսին է, դիցուք, հետևյալը՝ նույն գկ շարքից.

Հաստատեցան սիրտըք մեր աո քեզ, փաոաց Թագավոր, որ ի յերկնից խոնարհեալ իջեր փրկել զարարածս։

Պահեա զմեզ նշանաւ յաղթող խաչի Քո Քրիստոս, յոր բարձրացար կամաւ Հօր բարձէր զանէծս Ադամայ։

Որ զնախամօրն ըզյանցանս լուծէր ծննդեամբ Քո սուրբ կոյս. բարեխօսեա անդադար վասըն մերոյ փրկութեան։

Ռանաստեղծական այս նմուշը տաղաչափական աոումով, ինչպես նաև ոճի պարզու­թյամբ ակնհայտորեն տարբեր է Հարության կանոնի բոլոր մյուս երգերից և հարազատո­րեն մերվում է Ներսես Շնորհալու բանաստեղծական ժաոանգությանը56։ Հետևաբար պատճաո չկա չընդունելու ա) միջնադարյան մատենագիրների, բ) Հայսմավուրք ժողովա­ծուների, գ) շարականագիր հեղինակների միջնադարյան ցուցակների միաբերան և ա– ներկբա վկայությունները գկ շարքի երգերի հեղինակային պատկանելության վերաբերյալ։

Հարության կանոնի շարականների գրական տեքստի լեզվական քննությունը ևս բ ե ­

102 Ռ ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՑԱՆ 2 0 0 9

55 Նույն տեղում։ Եթե նույնիսկ ընդունենք, որ երաժշտական նշված յուրահատկություններով երգերի ծնունդը

հնարավոր էր միայն V դարում, արդյո՞ք կարելի է դա հիմնավոր ապացույց համարել այդ երգերի գրական տեքս­

տի հորինումը Աս նույն ժամանակին վերագրելու համար, ինչպես անում է Ն. Թահմիզյանը; Արդյո՞ք հնարավոր չէր

նոր գրական տեքստի (դիցուք՝ VIII կամ XII դարի) Ա հին մեղեդիների (օրինակ՝ V դարում ստեղծված) զտ^

գորդմամբ նոր երգերի ծնունդը; Խոսելով Մեսրոպ Մաշտոցին վերագրվող շարականների մասին՝ իր մի հոդվա­

ծում Ն. Թահմիզյանը ոչ միայն հնարավոր է համարում, որ «հնագույն մի երգի միայն եղանակը կարող է փոխված

լինել», այլԱ «մի հիե եղաեակ եոր խոսքերի կարող է հարմարեցված լինել (ընդգծումը մերն է՝ Լ. Ս .)» (տես

«Բանբեր Մատենադարանի», թիվ 7, 1964, էջ 198);

56 Պայմանավորված այս տարակարծություններով, ինչպես նաԱ խնդրի անհարկի խճողմունքով՝ սույն երգա-

շարքին, որպես Շնորհալու գրական-երաժշտական ժառանգության, առ այսօր բանասիրական, գրականագիտա­

կան պատշաճ անդրադարձ չի կատարվել;

103

րում է համոզման, որ դրանք չէին կարող հորինված լինել V դարում։ Նկատի ունենք այս շարականների բաոապաշարում աոկա բազմաթիվ միավորներ, որոնց գոյությունը V դա ­րում համարում ենք աոնվազն անհավանական։ Մասնավորապես V դարում ստեղծված հայոց հոգևոր երգերին անդրադարձած բանասերները նշում են դրանց լեզվական պար­զությունը, մաքրությունը։ Մինչդեո, ինչպես նկատում է Ա. Զամինյանը, Հարության կա­նոնը «կբովանղակէ շատ անսովոր, խորթ ու բազմավանկ բաոեր (ընդգծումը մերն է՝ Լ. Ս.)»57։ Ահա փոքրիկ մի ցանկ այդպիսի բաոերի՝ անիծաղրութիւն, անսաղարթաբեր, ղաոնաճաշակ, լուսաճեմ, հրանիւթ։ Նշվա ծ բաոերից և ոչ մեկը V դարի մատենագրութ­յունից ավանդված չէ 58։ Բնականաբար, եթե դրանք բացակայում են պատմագրական ծավալուն երկերում, որոնք բաոաստեղծման ավելի լայն հնարավորություններ (և կարիք) ունեին, ուրեմն գրեթե անհնար է այդպիսի բաոեր ենթադրել նույն դարում ստեղծված հո­գևոր երգերում, որոնք, Աբեղյանի նկատումով, «IV և հավանորեն V դարերում եղել են դեո մեծ մասամբ փոքրիկ կտորներ և իբրև հավելված ասվել են Ս. Դրքի օրհնություններից հետո»։

Ն . Թահմիզյանը որպես լրացուցիչ փաստարկ է ընդունում նաև այն, որ Հայկազեան բաոգրքի հեղինակները ևս արձանագրում են V դարում Ստեփանոս Սյունեցի եպիսկոպո­սի գոյությունը և Հարության օրհնությունները վերագրում են նրան։ Անհրաժեշտ է, սա ­կայն, նշել, որ բաոգրքի հեղինակներն իրենց համոզումը որևէ ձևով չեն հիմնավորում. նրանք միայն մատնանշում են տարբեր դարերում ապրած Ստեփանոս անունով մի քանի Սյունյաց եպիսկոպոսների (և ոչ թե սոսկ մեզ հետաքրքրող երկու համանուն հեղինակնե­րի) «գործերի» ոչ միաոճ լինելու հանգամանքը։ Թահմիզյանը բաոգրքի հեղինակների հա­մոզումը համարում է «միանգամայն ուշագրավ», «հիմնված բազմաթիվ գրչագրերի ծանո­թության վրա» (՞)։ Հա յկա զյա ն բաոգիրքը ստեղծվել և հրատարակվել է Մ. Ձամչյանի «Պատմութիւն Հա յոց» աշխատությունից բավական ժամանակ անց, հետևաբար չի բա- ցաովում բաոգրքի հեղինակների՝ այդ աշխատությունից օգտված լինելու հանգամանքը։ Կարծում ենք՝ այս ենթադրությունը հիմնավորող փաստեր կան։

2 0 0 9 ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍՅՈԻՆԵՑԻ ԱՌԱՋԻՆ՝ V ԴԱՐԻ ԿԱՐԾԵՑՅԱԼ... Բ 103

Մ. Զամչյան Հա յկա զյա ն բա ոգիրք

1. « ... Ստեփաննոս Սիւնեցի ոչ է մի կամ «Ստեփաննոս Սիւնեաց եպիսկոպոս՝ ոչ

երկու, այլ բա զում»։ մի, ա յլ բազում ի զանազան դարս

2. « ... Յայսմաւուրքն և Կիրակոս և այլք ո

մանք յետինք խաոնեալ զսոսա ընղ մ ի և գործ նոցա խաոն ընղ ի ր երա ց...»։

մեանս , զգործս երկրորդին տան աոաջնոյն,

և գործս աոաջնոյն տան երկրորդին»։

57 Ա. Զա միեյա ե, նշվ. աշխ., էջ 179։

58 Հմմտ. Ագաթանգեղոսի, Կորյունի, Բուզանդի, Եղիշեի, Խորենացու երկերի համաբարբառները։ Զարմա­

նալի չէ, որ Հայկազեան բառգրքի օրինակները հետոսկեդարյան են, այդ թվում՝ նաԱ Հարության կանոնի

շարականներից։ Հետաքրքրական է, որ, օրինակ, հրաեիւթ բառը չունի նույնիսկ Նարեկացին, իսկ ահա VIII դարի

Սյունեցին բառը գործածել է ոչ միայն շարականի մեջ, այլԱ իր մի մեկնաբանական երկում։

104

Օգտվելու փաստը, մեր նկատումով, ակնհայտ է։ Ուշագրավ է «ի զանազան դարս»

արտահայտությունը, որը յուրովի է մատնանշում բաոգրքի հեղինակների՝ Ձամչյանից

օգտվելու փաստը. վերջինիս բավական երկար հատվածի փոխարեն, որում թվարկվում

են զա նա զա ն դարերում ապրած Ստեփանոս անունով Սյունյաց եպիսկոպոսներ, բա ոգր­

քի հեղինակները սեղմ, որպես պատշաճ է բաոարանի «Գրոց ցանկին», նշում են՝ «ի զա ­

նազան դա րս» ։ Այսպիսով՝ խիստ տարակուսելի և թույլ փաստարկ է վկայակոչել բա ոգր­

քի հեղինակներին՝ որպես «բազմաթիվ գրչագրերի» ծանոթությամբ V դարի շարակա-

նագրի գոյությունը իբրև թե փաստողներ։

Կարծում ենք, անգո այս հեղինակի մասին մատենագրական աղբյուրների «տեղեկու­

թյունների» անարժեք կամ աոնվազն ոչ լիարժեք լինելն է պատճաոը, որ Ն . Թահմիզյանն

իր հոդվածում պարբերաբար կարիք է զգում վկայակոչելու Հա յկա զյա ն բաոգրքի հեղի­

նակների կամ Մ. Ձամչյանի «ձեոքի տակ եղած», բայց այժմ անհայտ «աղբյուրներ», ինչը,

խնդրի բանասիրական կարևորությունը նկատի ունենալով՝ աոնվազն տարօրինակ է։ «Եվ

չնայած այս մեծ խաոնաշփոթին (Ստեփանոսների՝ Լ. Ս.), Ձամչյանը նախանձելի հստա­

կատեսությամբ պարզում է հարցը (ըստ բոլոր տվյալների (") օգտագործելով ա յլ գրչագիր

աղբյուրներ էլ, աոանց հիշատակելու դրա նք)...»։ Եթե Ն . Թահմիզյանի այս համոզման

հիմքը Ձամչյանի՝ վերը մեջբերված խոսքն է (« ... Յայսմաւուրքն և Կիրակոս և այլք ո–

մանք յետ ինք . » ) , ապա հիշեցնենք միայն, որ «ոմանք յետ ի նք »^ Ձամչյանը հետո պար­

զում է՝ Թովմա Մեծոփեցի և Ղազար Ջահկեցի՝ ժամանակագրորեն իսկապես «յետինք»։

Հետևաբար հարկ չկա Ձամչյանի «ձեոքի տակ» դնել անգո աղբյուրներ, որոնց գոյության

պարագայում մեծանուն պատմագետը դրանք կօգտագործեր-կհիշատակեր անպայման,

ա յլ ոչ թե ստիպված կլիներ բավարարվել իր աղբյուրների երկբայելի տեղեկություննե­

րով։

Ամփոփենք։ V դարի Ստեփանոս Սյունեցու գոյությունը փաստող մատենագրական ոչ

մի հավաստի տվյա լ չկա, եղածներն էլ, ինչպես տեսանք, միանգամայն անստույգ են,

տարտամ և ամենևին չեն կարող դիտվել մատենագրական համոզիչ վկայություններ՝

այդպիսի մի պատմական անձի գոյությունը վավերացնելու համար։ Ռանասիրության մեջ

ծայր աոած տարակարծությունները սկսվում են Մ. Ձամչյանի՝ V դարի Ստեփանոս Սյու­

նեցու գոյության և Հարության կանոնի հեղինակ լինելու փաստազուրկ, անհիմն եզրա ­

հանգումից, մինչդեո կանոնի շարականների լեզվական քննությունը ևս վկայում է դրանց՝

հետոսկեդարյան գրաբարով հորինված լինելու հանգամանքը, ինչով վերանում է V դա ­

րում մի շարականագիր հորինելու անհրաժեշտությունը։

104 Ռ ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՑԱՆ 2 0 0 9

105

2 0 0 9 ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ Ռ 105

ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ Բանասիրական գիտությունների թեկնածու

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ՐՆԹԱՑՔՐ Ա. ԾՆՆԴԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ՀՈԳԵԳԱԼՈՒՍՏ

Հա յ միջնադարյան գրականության և ի մասնավորի հոգևոր բանաստեղծության մի ու­

րույն ժանրն են գա նձերը1։ Շարականների նման գանձերը ևս գրվել են եկեղեցական տ ո­

ների և արարողությունների ժամանակ կատարվելու համար։ Նույն այս պատճաոով, ինչ­

պես որ շարականները բերվում են ոչ թե ըստ հեղինակային շարքերի, այլ Շարակնոցում

ցրված են եկեղեցական տարբեր տոների կանոնների ներքո, այնպես էլ գանձերը բեր­

վում են ոչ թե այս կամ այն հեղինակի ստեղծագործությունների շարքում, այլ Գանձա­

րաններում այն տոնի կանոնի ներքո, որին նվիրված է տվյալ գանձը։

Անհրաժեշտ է նշել, որ Շարակնոց, Գանձարան, Հայսմավուրք, ինչպես նաև ճ ա ո ը ն ֊

տիր, Տոնապատճաո և Տոնական ժողովածուներին բնորոշ է երկու էական հատկանիշ։

Աոաջին, այս ժողովածուները ոչ թե ստեղծվել են գրական տարբեր գործերի ի մի հա-

վաքմամբ, այլ հակաոակը՝ եկեղեցական տոների ընթացքն է թելադրել, որ այս ժողովա­

ծուներից յուրաքանչյուրում ի մի հավաքվեն թեմատիկ ժանրային աոումով նույնաբնույթ

ստեղծագործությունները, որով եկեղեցական Տոնացույցում կատարված յուրաքանչյուր

նոր հավելում թելադրում էր տվյալ տոնին նվիրված նոր շարականի, քարոզի, վարքի և

գանձի գրությունը։ Ասվածը աոավել բնորոշ ձևով երևում է Ներսես Շնորհալու օրինա­

կով։ ժՌ դարում հենց Շնորհալու գործունեության և հայրապետության տարիներին նո­

րանոր տոներով հարստացավ Տոնացույցը և Շնորհալի հայրապետը այդ տոների համար

գրեց բազմաթիվ շարականներ, տաղեր և գանձեր։

Այսպիսով, տոնական բնույթի բազմաթիվ ստեղծագործությունների գրությունը պ ա յ­

մանավորված էր ոչ միայն տվյալ հեղինակի գրական թեմատիկ նախասիրություններով,

այլև այն հանգամանքով, թե տվյալ ժամանակամիջոցում Շարակնոցի, Գանձարանի կամ

որևէ այլ ժողովածուի որ տոնի կանոնը կարիք ուներ համապատասխան գրական հա­

մալրման։

Նույն այս հանգամանքն է պայմանավորել, որ «ժա մա գրքի» քարոզ անվանվող գոր­

ծերի հիման վրա աստիճանաբար ձևավորվի նախ գանձը՝ որպես գրական աոանձին

ժանր, և ապա ստեղծվի Գանձարանային կանոնը և նրանից կազմված տոնական կանոն­

ներից «Գանձարան» ժողովածուն։ Այս պատճաոով է, որ Նարեկացու, ինչպես նաև հին

խմբագրությունների Գանձարանների գանձերը հանդես են գալիս քա րոզ անվանմամբ։

Հետագա ընդօրինակություններում է, որ աստիճանաբար քարոզ անվանումը փոխարինվում

1 Գանձի՝ որպես գրական ժանրի մասին տե՜ս Գրիգոր Նարեկացի, Տաղեր եւ գանձեր, աշխտ. Ա. Քյոշկերյանի,

Երեան, 1981, էջ 21-39, ինչպես նաե Գանձարան, գիրք Ա, աշխտ. վ . Դերիկյանի, Մատենագիրք Հայոց, Ժ Գ հա­

տոր, Անթիլիաս, 2008, էջ 9-24։

106

է գանձով։

Գանձարանների համար անցումային եղող 14-րդ դարում միևնույն Գանձարանում

գանձարանային վաղ շրջանի միավորները անվանվում են քարոզ, իսկ արդեն նոր

գրվածները՝ գանձ, սակայն սկսած 15-րդ դարից աստիճանաբար հին ստեղծագործութ­

յուններում աոկա քարոզ բաոն է փոխարինվում գանձով՝ որպես ընդհանուր ժանրային բնո­

րոշում։

Այս քա րոզ բաոը հուշում է, որ գանձերի համար որպես ժանրային սկզբնօրինակ հան­

դես է եկել քարոզը, որը մունետիկ, քարոզ, հայտարարող, նախակարապետ իմաստնե­

րով Հովհաննես Մկրտչի բնորոշումներից է, ինչպես որ Եսայի մարգարեի խոսքերի հե­

տևողությամբ Մատթեոսի Ավետարանում նրա մասին ասվում է. «Անապատում կանչողի

ձայնն է, պատրաստեցեք Տիրոջ ճանապարհը» (Մտթ. Գ 3)։

Քարոզի համար «Հայկազեան բաոարանում» ասվում է. «Ռան սարկաւագի ի ժամա­

սացութեան իբր ազդարարողի»2։

Քարոզները, որպես ժամասացության, ըստ այդմ և «ժա մա գրքի» մաս, Հովհաննես

քհն. Մկրյանը այսպես է բնորոշում. «Ամէն քարոզ անուամբ ընթերցուածք, զորս սարկա­

ւագը կը կարդայ Քահանայի աղոթքէն աոաջ, ընտիր եւ պատուական խրատներ են, թէ

ինչպէս պարտի քրիստոնեայն աղօթք ու պաղատանք մատուցանել, եւ որպիսի վարք եւ

աոաքինութիւն ունենալ։ Արդէն քա րոզ բաոն ինքնին կը ցուցանէ այս նշանակութիւնն,

ուստի կու թուի, թէ այս քարոզք ժողովրդեան դաոնալով կը կարդացուէին ի հնումն»3։

«ժա մա գրքի» քարոզի և սկզբնապես քա րոզ անվանվող գանձերի հարաբերակցութ­

յան մասին Մաղաքիա արքեպս. Օրմանյանը գրում է. «Գանձ կը կոչուին մեծ քարոզներ,

որ հանդիսաւորապէս կը5 երգուին աոտուներն ու երեկոները մեսեդիներէն ետքը, եւ « Գ ո

հանամք զՔ էն» եւ «Լուր ձայնից» աղօթքներէն աոաջ։ Գանձ անունը պատահաբար գոր­

ծածուած է, որովհետև այդ ձևով մեծ քարոզներուն աոաջինները Ս. Գրիգոր Նարեկացին

գրած է եւ իր անուան տաոերով տուներու սկզբնագիրները կազմել ուզելով՝ միշտ Գ տա-

ոով եւ «Գանձ» բաոով սկսած է երեք քարոզներն, եւ անկէ աոնուելով ամէն նման ձեւով

քարոզներ «Գանձ» կոչուած են»4։

Հ. Վ. Հացունին գանձերի համար գրում է, որ նրանք «նոյն քարոզներու նման արձակ

երգեր են»5։

Ինչպես նշում է Ա. Քյոշկերյանը, «Ձեոագրերում ևս հանդիպում են զանազան ակ­

նարկներ, որոնք իրենց հերթին վկայում են գանձերի ու քարոզների զուգահեոաբար օգ­

տագործված և երբեմն միմյանց փոխարինած լինելու մասին»6։ Ն ա բերում է նաև մի

շարք ձեոագրային վկայություններ, որոնցում որպես հրահանգ ասվում է, որ եթե քարոզ

չես ասում, գանձս ասա և կամ էլ հակաոակը, որը վկայում է եկեղեցական ամենօրյա ա ­

106 Ռ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ԸՆԹԱՑՔԸ... 2 0 0 9

2 Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի, հտ. Բ, Վենետիկ, 1837, էջ 239։

3 Աղօթագիրք րստ ժամակարգութեան Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւոյ, դասաւորեալ եւ բացատրեալ ի Տ. Յ ո վ ֊

հաննէս քահանայէ Մկրեան, Կ. Պոլիս, 1895, էջ 91։

4 Մ ա ղա քիա արքեպս. Օ րմա եյա ե , Ծիսական բառարան, մասն երկրորդ, Անթիլիաս, 1957, էջ 96։

5 Հ . Վ . Հա ցուեի , Պատմութիւն հայոց աղօթամատոյցին, Վենետիկ, 1965, էջ 256։

6 Գրիգոր Նա րեկա ցի , Տաղեր ե գանձեր, էջ 25։

107

րարողություններում նրանց զուգահեո կամ միմյանց փոխարինելով հանդես գալը։

ժա նրա յին և կաոուցվածքային աոումով ևս նկատելի է այն ընդհանրությունը, որ կա

քարոզի և գանձի միջև։ Ա. Քյոշկերյանը Ռարսեղ Կեսարացու «Քա րոզ Զատկաց» և Գ րի­

գոր Նարեկացու ու 11-12-րդ դարերի գանձերի համադրմամբ ցույց է տ վել տոնական քա ­

րոզներից դեպ տոնախոսական գանձերը ձգվող ճանապարհը՝ գրելով. «Ռերված համե­

մատությունները ցույց են տալիս գանձերի կապը ժամագրքային հնագույն քարոզների

հետ, որոնցից հիմնականում օգտ վել է Գրիգոր Նարեկացին նորորակ իր քարոզները՝

գանձերը հորինելիս»7։

Գրիգոր Նարեկացու՝ մեզ հասած և Գանձարանային կանոնին մաս կազմող միավոր­

ների քննության և դասակարգման հիման վրա Ա. Քյոշկերյանը գալիս է հետևյալ եզրա ­

հանգմանը. «Այն իրողությունը, որ որոշ տոների համար աոկա են և գանձեր, և տաղեր,

տարակույս չի թողնում, որ այդ բանաստեղծությունները ստեղծված են եղել միասին օգ­

տագործվելու նպատակով։ Իսկ եթե տոների մի մասի համար այժմ աոկա են լոկ գանձեր

կամ լոկ տաղեր, ապա պիտի մտածել, որ նախկինում դրանք ևս ունեցել են իրենց համա­

պատասխան զուգահեո միավորները»։ Պայմանավորված տոնական այս շարքով՝ Ա.

Քյոշկերյանը գրում է. «Նյութերի դասավորությամբ Գանձարանները կարող են համե­

մատվել աոաջին հերթին Տոնացույցների հետ»8։ Ըստ այդմ էլ, Գանձարանների «զարգա­

ցումը հիմնականում ընթանում է այն ուղիով, որպեսզի հարստանա տոների շարքը»9։

Գանձերը եկեղեցական տոները ճոխացնող ստեղծագործություններ են անվանվում

Գանձարանների կանոնները ներկայացնող ցանկերում։ Այսպես, Մխիթարյանների Վ ե­

նետիկի ձեոագրային հավաքածուի հմ. 607 ձեոագրում, որը գրվել է 1425թ. Ք ա ջբերունի

քում, կանոնների ցանկում՝ «Ցաոաջաբանութիւն գրոցս, որ կոչի ցանկ», ասվում է. «Կա-

մաւն Աստուծոյ Ամենակալին եւ մարդասէր ողորմածին Հաւր և Որդոյ և Հոգոյն Սրբոյ.

Այս ինչ եւ կայ եդեալ ի տուփ գրոցս կարգաւ, ի պայծաոաթիւն տաւնից եւ ի զըւարճաթիւն

տօնասիրաց անձանց, վասն որոյ եւ դրոշմագիծ մելանաւ ցուցանեմք զշարադրութիւն

գանձուց և ըզմեղեդեաց, զտաղից և զյորդորակաց։ Նաեւ զանուանս իւրաքանչիւրոցն ասո­

ղա ց»10։ Նույն այս բնորոշումը գտնում ենք և Վենետիկի հմ. 1662 ձեոագրում, որը գրվել է

1468թ.։

Գանձարան անվանվող ժողովածուները բաժանվում են չորս գլխավոր խմբերի.

ա. ժողովածուներ, որոնք բաղկացած են բացաոապես գանձերից, ինչպես Երևանի

Մատենադարանի հմ. 4068 Գանձարանը՝ Ժ Դ դ.։

բ. ժողովածուներ, որոնք կազմված են միայն տաղային միավորներից, ինչպես Երևա­

նի Մատենադարանի հմ. 3503 Տաղարանը՝ գրված 1394թ. Սիսում և կամ է լ Վենետիկի հմ.

2070 Տաղարանը՝ գրված 1348թ. դարձյալ Սիսում։

գ. ժողովածուներ, որոնք կազմված են երկու աոանձին բաժիններից, որոնցից ա ո ա ջի

2 0 0 9 ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ Ռ 107

7 Նույն տեղում, էջ 29։

8 Նույն տեղում, էջ 47։

9 Նույն տեղում, էջ 50։

10 Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Մատենադարանին Մխիթարեանց ի վենետիկ, հտ. Ե, աշխտ. Հ. Մ. ճեմ–

ճեմեանի, Մ. Ղազար, 1995, էջ 319-320։

108

նը Գանձարան է, իսկ երկրորդը՝ Տաղարան, ինչպես օրինակ Փարիզի ազգային գրադա­

րանի հմ. 79 Գանձարան-Տաղարանը, որի գանձարանային մասը գրվել է Ժ Դ դարում,

իսկ Տաղարանը՝ 1241թ. և կամ էլ Վենետիկի հմ. 1335 ձեոագիրը՝ գրված 1371թ., որի ա ­

ոաջին մասը Գանձարան է, իսկ երկրորդ մասը՝ Տաղարան, ուր տաղերը հանդես են գա ­

լիս իրենց փոխերով։

Հատկանշական է, որ այս բաժնի աոաջին միավորների մի մասը անվանվում է քա ­

րոզ, իսկ մյուս մասը՝ գանձ, որը ցույց է տալիս, որ հնուց եկած միավորները ընդօրինակ­

վել են նույնությամբ, և պահպանվել է նրանց խորագրերի քարոզ անվանումը, իսկ նոր

գրվածները արդեն խորագրվել են գանձ անվանմամբ։

դ. ժողովածուներ՝ ձևավորված գանձարանային կանոնով, ուր գանձին հաջորդում են

տաղը, փոխը, մեղեդին և հորդորակը։ Նմա ն հնագույն երեք Գանձարանները, որոնք

վկայակոչել ենք մեր այս աշխատանքում, հետևյալ երեք ձեոագրերն են. Երևանի Մ ա տե­

նադարանի հմ. 7785 Գանձարանը՝ գրված Ժ Դ դարում Ղրիմում, Փարիզի ազգային գրա ­

դարանի հմ. 80 ձեոագիրը՝ գրված 1380 թ. Կաֆայում և Վենետիկի հմ. 382 ձեոագիրը՝

գրված 1394 թ. Լիմում։

Անհրաժեշտ է նշել, որ Գանձարանների բոլոր այս չորս տարբերակներում է լ Գա նձե­

րը ներկայացնող կանոնները դասավորված են ըստ տոնացուցային ընթացքի։

Նկատի ունենալով այն հարաբերակցությունը, որ կա Գանձարանների կանոնների և

Տոնացույցի տոների միջև՝ մեր աշխատանքում փորձել ենք ցույց տալ, թե Տոնացույցի

տոները որքանով և տոնական ընթացքը ինչ համապատասխանությամբ են արտացոլվել

այդ տոները ներկայացնող գանձարանային կանոններում։ Տոնացույցը ինքը դարերի ըն­

թացքում ենթարկվել է մի շարք խմբագրությունների, հավելումների և կաոուցվածքային

փոփոխությունների, որոնք, բնականաբար, իրենց ազդեցությունն են թողել և Գանձարա­

նի կանոնների թվի վրա։

Այսպիսով, մեր այս աշխատանքում փորձել ենք ցույց տալ, թե եկեղեցական այսօրվա

Օրացույցի տոները որքանով և ինչ հաջորդականությամբ են արտացոլվել նախախլաթե-

ցիական կամ մինչև 14-րդ դարի վերջը գրված Գանձարաններում։ Այս նպատակով հա­

մապատասխան քննությամբ փորձել ենք ցույց տալ, թե 14-րդ դարի Գանձարանները որ­

քանով են զուգահեո ընթանում եկեղեցական Օրացույցին։ Անհրաժեշտ է նշել, որ աոան­

ձին դեպքերում դիմել ենք 15-րդ դարի Գանձարաններին, որտեղ աոկա են նախորդ

շրջանի ձեոագրերում պակասող տոները։

Համեմատության համար որպես հիմք ընդունել ենք հմ. 7785 Գանձարանը, որն ամե-

նահներից է և միաժամանակ աոավել ընդգրկունը։ Փորձել ենք նաև ցույց տալ, թե որքա­

նով են համընկնում տոների այսօրվա տոնացուցային անվանումները Գանձարանային

կանոնների անվանումների հետ։

Նմա ն համեմատությունը ցույց է տալիս, որ Գանձարանի կանոնները իրենց ընթա ց­

քով և աոանձին միավորներով եթե անգամ չեն համընկնում եկեղեցական տոնացույցի

տոների հետ, միևնույնն է, իրենցում կրում են եկեղեցական տոների զարգացման փոփո­

խությունների ու ներքին տեղաշարժերի անդրադարձը։

Ըստ եկեղեցական Տոնացույցի՝ տարեկան տոների շարքն սկսվում է «Սրբոյն Ռարսղի

108 Ռ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ԸՆԹԱՑՔԸ... 2 0 0 9

109

հայրապետին եւ եղբօր նորին Գրիգորի Նիւսացւոյն, Սեղբեստրոսի Հոովմայ հայրապե­

տին եւ Ա բբա յ Եփրեմի խուրին Ասորւոյ» տոնով։

Տա րեկա ն տոների և գանձարանային միավորների կանոնների աոավել ընդգրկո^

նություն ունեցող և միաժամանակ Գանձարան ժողովածուի նախախլաթեցիական շրջա­

նը ներկայացնող հմ. 7785 գանձարանում Ռարսեղ Կեսարացուն նվիրված կանոնով ե զ ­

րափակվում է այս Գանձարանը, որով նման ավարտը, փաստորեն, նույնանում է սկսվող

տոների սկզբի հետ, քանի որ, թեև օրացուցային աոումով այս տոնը ընկնում է նոր տար­

վա սկզբին՝ Ծննդյան պահոց հինգերորդ օրը, սակայն, քանի որ տարեկան տոների շար­

քը, ըստ էության, սկսվում է Ծննդյան ճրագալույցով, որն ավետում է մարդկության

Փրկչի ծնունդը, ապա Ռարսեղ հայրապետին նվիրված տոնով ավարտվում է տոների

տարեկան ընթացքը։

Նույն այս պատճաոով հմ. 7785 ( ժ Դ դ.), ինչպես նաև հմ. 4068 ( ժ Դ դ.), հմ. 382

(1394թ., Ս. Ղազար), հմ. 8251 ( ժ Դ դ.), հմ. 4011 (ժ Ե դ.) Գանձարաններն են սկսվում Ս.

Ծննդյան ճրագալույցի կանոնով։

Եկեղեցական այժմյան Օրացույցում այս տոնն անվանվում է «ճրագալոյց Ծննդեան եւ

Աստուածայայտնութեան Տեա ոն մերոյ Ցիսուսի Քրիստոսի»։ Գանձարաններում այս կա ­

նոնը բերվում է հիմնականում «Գանձ ճրագալուցի Ծննդեան» (հմ. 382, Ս. Ղազար),

«Գանձ ճրագալուցին» (հմ. 8251) խորագրերի ներքո։ Հմ. 7785 Գանձարանի սկզբից մի

քանի թերթ պակասում է, որի համար է լ այս գանձի խորագիրը չի պահպանվել, սակայն

ձեոագրի թերթերի ստորին լուսանցքներում մատնանշվում է, թե տվյալ գանձը կամ գա ն­

ձի կանոնին մաս կազմող միավորը գանձարանային որ կանոնին է վերաբերում։ Այս կա ­

նոնի համար համանման ձևով ասվում է. «ճրագալուցին է Աստուածայայտնութեան

Ծննդեան Տեաոն», որով մեկ բնորոշման մեջ արդեն հիշվում է թե° Ս. Ծնունդը և թե° Աստ^

վածահայտնությունը՝ համաձայն «Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ» ընդունված բանաձևի։

Քանի որ ճրագալույցին այնուհետև հաջորդում է Ս. Ծննդյան Ութօրեքը՝ ութ օր շա ­

րունակ նշվում Ս. Ծննդյան և Աստվածահայտնության տոնը, որն, ըստ էության, սկսվում

է ճրագալույցի երեկոյից հետո, երբ մատուցված Ս. Պատարագով ազդարարվում է Ք րիս­

տոսի Ս. Ծննդյան մասին, ուստի ճրագալույցից դեպ Ս. Ծնունդ տոնային անցումը իր ա ր­

տացոլումն է գտ ել և Գանձարանի ճրագալույցի կանոնի «Սրբոյ Ցայտնութեան Տեա ոն

ճրագալուցին» (հմ. 7785) տաղի վերնագրում11։

Գանձարանային միավորների ձեոագրային խորագրերը նաև տվյա լ տոնի խորհրդի և

կատարման ընթացքի մի-մի բնորոշում-բացատրություններ են։ Եվ այս տաղի խորագիրը,

ըստ էության, բացատրությունն է այն իրողության, որ երեկոյան կատարվող այս տաղը

հաջորդում է ճրագալույցի պատարագին և նախորդում Ծննդյան աոաջին օրվան, որն

արտացոլվել է այս տաղի վերնագրի տարբեր ձեոագրերում ունեցած տարբերակների

խորագրերում, որոնց բնորոշ է հատկապես հետևյալը՝ «Տա ղ Սուրբ Ցայտնութեան ճրա ­

գալուցին աւուրն» (հմ. 80, Փարիզ, 1380 թ., էջ 37)։

Ս. Ծննդյան տոնը եկեղեցական Օրացույցում անվանվում է «Տօն Ծննդեան եւ Աստուա-

2 0 0 9 ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ Ռ 109

11 Մատենագիրք հայոց, հտ. ԺԳ, Գանձարան, Գիրք Ա, էջ 31 (ԱյսուհետԱ այս հրատարակությունից կատար­

ված վկայակոչումների էջերը կբերենք մեջբերման վերջում)։

110

ծայայտնութեան Տեա ոն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»։ Հմ. 7785 ձեոագրի այս տոնին նվիր­

ված կանոնի և նրա աոաջին միավորը եղող գանձի խորագրում Ս. Ծննդյան և Աստվածա-

հայտնության տոնը ներկայացվում է հետևյալ անվանմամբ. «Մեծի կենսաբեր յայտնու­

թեան Տեա ոն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»։ Այսպիսով, այստեղ Աստվածահայտնությունը

բնորոշված է որպես կենսաբեր հայտնություն, մի հայտնություն, որը կյանք բերեց, կյանք

պարգևեց մարդկությանը։

Ս. Ծննդյան պատարագից հետո քանի որ կատարվում է Զրօրհնյաց արարողությունը

և Գանձարանը իր բնույթով այնպես է կազմված, որ ներկայացնում է եկեղեցական արա­

րողությունների ոչ միայն տոնական, այլև ծիսական ընթացքը, ուստի Ս. Ծննդյան կանո­

նում որպես աոանձին տաղային միավոր բերված է Գրիգոր Նարեկացու՝ Զրօրհնյաց

նվիրված տաղը, որն ունի հետևյալ խորագիրը. «Տեա ոն Ներսիսի կաթուղիկոսի Զ րա ւրհ

նեացն աոաւաւտին տաղ» (էջ 51)։ Անշուշտ, այս վերնագիրը ա վելա ցվել և խմբագրվել է

հետագա գրիչների կողմից, և տաղը վերագրվել է Ներսես Շնորհալուն։ Որպեսզի շեշտ ­

վի, որ այս արարողությունը կատարվում է Ս. Ծննդյան տոնի աոավոտյան, նույն այս ձե­

ոագրի լուսանցային նշման մեջ ասվում է. «Տա ղ Զրաւրհնեացն աոաւաւտին Տեա ոն Ն ե ր ­

սիսի կաթուղիկոսի ասացեալ Ծննդեան Տեա ոն աոաջի աւուրն է»։

Այս տաղի՝ Շնորհալուն վերագրվելը թերևս պայմանավորված է այն հանգամանքով,

որ Շնորհալին ունի Զրօրհնյաց կամ Ս. Ծննդյան տոնի երեկոյան արարողությունների

ժամանակ կատարվող մի տաղ, որը Գանձարաններում Ս. Ծննդյան կանոնում անմիջա­

պես հաջորդում է Զրօրհնյաց աոավոտի՝ Նարեկացու տաղին և ունի հետևյալ խորագիրը.

«Տա ղ նմին աւուր երեկոյին ի Ներսիսէ կաթուղիկոսէ ասացեալ» (էջ 55)։

Հմ. 7785 և Փարիզի հմ. 80 Գանձարաններն ունեն Ժ Դ դ. հեղինակ, Ղրիմ կենտրոնով

«Ամենայն հիւսուսական կողմանց» աոաջնորդ Հովհաննես Սեբաստացու մեկ գանձը, որի

ծավալուն վերնագրի մեջ հիշվում են Ս. Ծննդյան տոնի երեք գլխավոր հասկացություննե­

րը՝ Ս. Ծնունդը, Քրիստոսի մկրտությունը Հորդանանում և մկրտության ժամանակ տեղի

ունեցած Աստվածահայտնությունը հնչած հայրական ձայնով. «Մեծի աւուր Աստուածա­

յայտնութեան Ծննդեան եւ մկրտութեան Տեա ոն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»։ Ինչպես ե ­

րևում է այս խորագրից, Հովհաննես Սեբաստացին հետևել է այն ըմբոնմանը, որ Ծնունդը

ինքը նաև Աստվածահայտնություն էր, որ Քրիստոս, ծնվելով որպես Աստված հայտնվեց

մարդկանց, իսկ բուն Աստվածահայտնությունն էլ արդեն ներկայացվում է որպես մկրտութ­

յուն Հորդանանում։

Ծննդյան Ութօրեքի աոաջին օրը քանի որ Ս. Ծննդյան և Աստվածահայտնության

տոնն է, ուստի չի նշվում, որ այն աոաջին օրն է։ Հաջորդող օրերի համար, ինչպես որ ե ­

կեղեցական Օրացույցում է ասվում «Ռ օր Ծննդեան», Գ օր, Դ օր և այսպես մինչև ութե­

րորդ օրը, այնպես էլ Գանձարաններում հաջորդ յոթ օրերին նվիրված կանոններն ունեն

համանման խորագրեր։ Հմ. 7785 ձեոագրում Ս. Ծննդյան երկրորդ օրվա կանոնի խորա­

գիրն է. «Քա րոզ Ծննդեան Տեա ոն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի երկրորդ աւուրն» (էջ 77)։

Ա յս ձեոագրի գրիչը, ցանկանալով շեշտել Ս. Ծննդյան և Աստվածահայտնության

միասնությունը, այս կանոնի լուսանցային անվանման մեջ գրում է. «Ծննդեան և Յա յտ ­

նութեան Տեա ոն Յիսուսի երկրորդ աւուրն» (էջ 77)։

110 Ռ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ԸՆԹԱՑՔԸ... 2 0 0 9

111

Գանձարանային միավորները քանի որ նախատեսված էին ըստ տարեկան տ ոնա ցո^

ցային ընթացքի կատարվելու համար, ապա մի շարք դեպքերում մատնանշվում է, թե որ

միավորը տվյա լ օրվա աոավոտյան պետք է կատարել և որը՝ երեկոյան, ինչպես օրինակ

«Կանոն երրորդ աւուրն աոաւաւտոյն» (ձեո. հմ. 3503, թերթ 20բ) և կամ «Նմին աւուր երե­

կոյին ժամուն» (ձեո. հմ. 3503, թերթ 19բ)։

Ս. Ծննդյան կանոնների տարբեր միավորների վերնագրերը նաև Քրիստոսի ծննդյան,

մարդեղության և աստվածության խորհուրդն են շեշտում, ինչպես օրինակ հետևյալ տ ա ­

ղի խորագիրը. «Տա ղ Ծննդեան Տեա ոն Աստուծոյ Ցիսուսի Քրիստոսի» (Ձեո. հմ. 7785,

թերթ 66բ, էջ 200)։

Եկեղեցական Օրացույցով Ծննդյան Ութօրեքին հաջորդում է Հովհաննես Կարապե­

տի (Մկրտչի) տոնը։ Գանձարանի քննական բնագրի կազմության համար մեր կողմից

հիմք ընդունված հմ. 7785 ձեոագրում Հովհաննես Մկրտչին նվիրված երկու կանոն կա, ո

րոնցից աոաջինը նվիրված է գլխատման հիշատակին (էջ 706) և հաջորդում է Ս. Հարութ­

յան՝ Զատիկի կանոնին, իսկ երկրորդը նվիրված է ուղղակի նրա հիշատակին և գտնվում

է Տիրամոր Վերափոխման և Ս. Խաչի կանոնների միջև (էջ 1165)։ Անհրաժեշտ է սակայն

նշել, որ 14-15-րդ դարերի մի շարք գանձարաններ պահել են եկեղեցական Տոնացույցի

տոնական ընթացքը և հմ. 7785 ձեոագրի հիշյալ երկու կանոնների մեջ զետեղված գանձե­

րը, և գանձարանային միավորները բերված են Ծննդյան Ութօրեքի կանոնից հետո12։

Փարիզի հմ. 80 (1381 թ.) ձեոագիրը, որը գրված է գանձարանային ամբողջական կա­

նոնով՝ գանձ-տաղ-փոխ կապակցությամբ, հնագույն Գանձարաններից մեկն է, և Հով ­

հաննես Մկրտչի կանոնը բերվում է Տյաոնընդաոաջի կանոնից անմիջապես հետո, որով

այդ տոնը այստեղ արդեն ներկայացվում է Ս. Ծննդյան Ութօրեքին բավականին մոտ։

Միաժամանակ, հմ. 7785 ձեոագրի Ծննդյան ութերորդ օրվա կանոնի միավորներից

մեկը նվիրված է Հովհաննես Մկրտչին (էջ 208), որով ինչ-որ տեղ վերանում է տոնական

շարքի անհամապատասխանությունը։

Ծննդյան ութերորդ օրը նաև կատարվում է Հիսուսի անվանակոչության հիշատակը,

երբ, համաձայն Մովսիսական օրենքի, կատարվում էր նորածնի թլփատումը և անվանա­

կոչությունը։ Այս մասին Ղուկասի Ավետարանում ասվում է. «Եվ երբ ութ օրերը լրացան,

և նա թլպատվեց, նրա անունը Հիսուս դրվեց, ինչպես հրեշտակի կողմից կոչվել էր, երբ

դեո չէր հղացվել մոր որովայնում» (Ղուկ Ռ 21)։Անվանակոչության հիշատակությունը ևս իր արտացոլումն է գտել Գանձարանում։

Ա յդ օրվա կանոնի գանձերից մեկը նվիրված է հենց այս հիշատակին և կոչվում է «Գանձ

թլփատութեան ութ աւուրն» (հմ. 8251, թերթ 45բ, 224 էջ)։

Հովհաննես Մկրտչի հիշատակի կանոնին եկեղեցական Օրացույցում հաջորդում է

«Սրբոյն Պետրոսի հայրապետին, Վլասայ եպիսկոպոսին եւ Աբիսողոմայ սարկաւագին»

տոնը։ Նույն այս ընթացքով Գանձարանի հաջորդ կանոնն է «Պետրոսի հայրապետին և

Աբիսողոմայ սարկաւագին» կանոնը (էջ 227)։ Վլաս եպիսկոպոսը չի հիշվում մեզ հայտնի

գանձարանային որևէ կանոնում։

2 0 0 9 ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ Ռ 111

12 Տես ձեռ. հմ. 79 (1241թ.), Ժ Գ դ., Փարիզ, թերթ 28բ, ձեռ. հմ. 2061 (1310թ.), թերթ 29ա, ձեռ. հմ. 4068 (Ժ Դ դ.,

թերթ 35բ)։

112

Հաջորդ կանոնի դեպքում ևս շարունակվում է զուգահեո այս ընթացքը։ Եկեղեցական

Օրացույցում այն նվիրված է «Սրբոցն ճգնաւորացն Անտօնի, Տրիփոնի, Պարսամայ եւ Ո-

նոփրիոսի»։

Գանձարանում այս տոնը ներկայացված է աոավել լայն ընգրկմամբ՝ որպես Անտոն

Անապատականին և մնացյալ ճգնավորներին նվիրված կանոն (էջ 237)։ Ահա այս պատ^

ճաոով այս կանոնը մի շարք ձեոագրերում բերված է անգամ աոանց Անտոն Անապա­

տականի անվան հիշատակության և ունի հետևյալ խորագրերը՝ «Քա րոզ ճգնաւորաց»

(հմ. 4068, թերթ 215ա), «Քա րոզ համաւրէն Սուրբ ճգնաւորացն» (հմ. 1335, Վենետիկ,

թերթ 109բ), «Գանձ սրբոյ ճգնաւորաց» (հմ. 382, Վենետիկ), իսկ հմ. 8251 ձեոագրում հիշ­

վում է նաև գանձի հեղինակը՝ Մխիթար Այրիվանեցին. «Նորին Մխիթարայ գանձ ճգնա ­

ւորացն» (թերթ 64ա)։ Նույնը վերաբերում է և այս կանոնի տաղին, որն ունի «Տա ղ Ա ն տ ո

նի Սուրբ ճգնաւորին եւ նմանեաց նորա» (հմ. 3503, թերթ 67ա) և համանման այլ խորագ­

ր իԱյս տոնի խորագրում հիշված մյուս երեք ճգնավորներից այս կանոնում հիշատա­

կություն կա երկուսի՝ Պարսամ և Ոնոփրիոս Անապատականների մասին։

Տոնացուցային հաջորդ՝ «Սրբոյն Թէոդոսի թագաւորին եւ մանկանցն Եփեսոսի» տոնը

Գանձարանում ներկայացված է որպես թագավորներին նվիրված կանոն և Թեոդոս

կայսրը հիշվում է իրար հաջորդող «Թագաւորաց սրբոց» (էջ 254) և «Տրդատայ թա գա ւո

րին» (էջ 263) կանոններում։

Համընկնում է նաև հաջորդ՝ «Սրբոցն Կիրակոսի եւ մօրն Յուղիտայի եւ վկայիցն՝ Գ ո ր

դիոսի, Պօղիքտոսի եւ Գրիգորիսի» տոնը և Գանձարանի «Գանձ Կիրակոսի եւ Յուղիտա­

յի» կանոնը։

Ինչպես տեսնում ենք, գանձարանային կանոնը նվիրված է Կիրակոսին և Հուղիտա-

յին, իսկ մյուս երեք սրբերի մասին Գանձարանում հիշատակություն չկա։

«Սրբոց հայրապետացն Աթանասի եւ Կիւրղի եւ Գրիգորի Աստուածաբանին» տոնին

Գանձարանում համապատասխանում է «Գրիգորի Աստուածաբանի» կանոնը, իսկ Աթանաս

Ալեքսանդրացին և Կյուրեղ հայրապետն էլ հիշվում են «Երից սուրբ ժողովոյն» կանոնում։

Վահան Գողթանցուն նվիրված տոնի կանոնը թեև չկա մեր հիմք 7785 ձեոագրում, սա­

կայն «Վահանայ Գողթնեցւոյ» խորագրով այս կանոնը գտնում ենք մի շարք այլ Գանձա­

րաններում (հմ. 8251, թերթ՝ 85ա, 4011, թերթ՝ 55բ)։

Հաջորդ՝ «Սրբոց վկայիցն Եւգինէոսի...» սկսվածքով տոնին, որը նվիրված է քրիստո­

նեության աոաջին դարերի մի շարք նահատակների, Գանձարանում որևէ կանոն չկա

նրանց վերաբերող։

Գանձարանում չի հիշվում և «Սրբոցն Անդրիանոսի...» սկսվածքով տոնը։

Տոների հաջորդ խումբն սկսվում է Աոաջավորաց պահքով և հասնում մինչև Ռուն Ռա-

րեկենդանը։ Հմ. 7785 ձեոագրում թեև Աոաջավորաց պահքին և Հովնան մարգարեին

նվիրված կանոն չկա, սակայն այն գտնում ենք մի շարք այլ ձեոագրերում՝ «Գանձ Յունա-

նու Աոաջաւորին» (հմ. 8251, թերթ 88բ), «Աոաջաւորին ուրբաթուն է» (հմ. 4011, թերթ

68ա)։ Վերջին այս հրահանգը, որ Հովնան մարգարեին նվիրված գանձը պետք է կատա­

րել Աոաջավորաց պահքի ուրբաթ օրը, որը և Հովնան մարգարեի հիշատակության օրն է,

112 Ռ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ԸՆԹԱՑՔԸ... 2 0 0 9

113

ցույց է տալիս գանձերի շեշտված տոնական-արարողական բնույթը։

Մեր եկեղեցում Քրիստոսի քաոասնօրյա ընծայումը տաճարին կատարվում է փետր­

վարի 14-ին։ Քանի որ Զատիկը ունի 35-օրյա շարժականություն և ընկնում է մարտի 22-

ից ապրիլի 25-ի միջև, ըստ այսմ, Տյաոնընդաոաջը տարբեր տարիներին կարող է հա­

մընկնել Ռուն Ռարեկենդանի և Մեծի Պահոց շրջանի հետ կապված մի շարք տոների

հետ, ուստի օրացուցային ամենամյա դիրքից դուրս ընդհանուր տոների շարքում նրա

դիրքը տարբեր ձևերով է ներկայացվում՝ Ս. Հարության հետ հարաբերվող կիրակիների

երկայն շարքի այս կամ այն տոնից և կիրակիից աոաջ կամ ետ։

Հմ. 7785 ձեոագրում Տյաոնընդաոաջի տոնը նախորդում է Ս. Սարգսի տոնին (էջ 296)

և քանի որ այս ձեոագրում բացակայում է Աոաջավորաց կանոնը, ուստի համաձայն այս

Գանձարանի տոնաշարքի, Տյաոնընդաոաջը դրված է Աոաջավորաց պահքից աոաջ։

Քանի որ փետրվարի 13-ի երեկոյան կատարվում է Տյաոնընդաոաջի տոնի նախատո­

նակը, որի աոիթով հնուց եկող ավանդույթով նաև խարույկ է վաովում, ուստի այս դեպ ­

քում ևս գանձարանային կանոնը հարմարեցվել է եկեղեցական արարողություններին և

Տյաոնընդաոաջին նվիրված մի շարք գանձեր ունեն «Տեաոնընդաոաջին երեկոյին» խո­

րագիրը (հմ. 8251, թերթ թերթ 49բ, էջ 313)։ Ավելին, նույն այս Գանձարանում Տյա ոնըն­

դաոաջի երեկոյի գանձին հաջորդում է Տյաոնընդաոաջի գիշերվա գանձը՝ «Գանձ Տ յա ո ­

նընդաոաջին գիշերոյն ասա» (թերթ 8251, էջ 318)։

7785 ձեոագիրը չունի Ս. Սարգսի տոնին հաջորդող Ատոմյանց, Սուքիասյանց և Ոսկ-

յանց կանոնները, որոնք որպես ձևավորված կանոններ կան հմ. 8251 և 4011 ձեոագրերում

(էջ 341-354)։

Եկեղեցական այժմյան Օրացույցում Թարգմանչաց նվիրված երեք տոն կա, որոնցից

աոաջինը նվիրված է Սահակ Պարթևին և նշվում է Ռուն Ռարեկենդանին նախորդող շա ­

բաթվա շաբաթ օրը։ Երկրորդ տոնը նվիրված է Ս. Սահակին և Ս. Մեսրոպին ու նշվում է

Հոգեգալստից հինգ շաբաթ անց հինգշաբթի օրը և վերջապես երրորդը՝ Թարգմանիչ

վարդապետներին նվիրված տոնն է, որը կատարվում է Վարագա խաչի տոնից երկու շա ­

բաթ անց շաբաթ օրը։

14-15-րդ դարերի Գանձարանների քննությունը ցույց է տալիս, որ այս շրջանի Գա ն­

ձարաններում այս երեք տոներին մեկ կանոն է հատկացվել և նվիրվել է Ս. Սահակին և Ս.

Մեսրոպին և ընդհանրապես՝ Թարգմանիչ վարդապետներին։ Ա յդ մեկ կանոնը հմ. 7785

ձեոագրում համապատասխանում է Տոնացույցի Ս. Սահակի տոնին՝ նախորդելով

Ղևոնդյանց տոնին։ Եկեղեցական Օրացույցում այս տոնն անվանվում է «Սրբոյն Իսահա-

կայ Պարթևի հայրապետին մերոյ»։ Հմ. 7785 Գանձարանի կանոնների ցանկում այն վեր­

նագրված է «Սրբոյն Սահակայ Հայրապետին»։ Ռուն կանոնը և նրա գլխավոր միավոր

գանձը, որի հեղինակն է Կիլիկյան Հայաստանի ժ Գ դ. նշանավոր մատենագիր Գևորգ

Սկևոացին, ունի հետևյալ խորագիրը. «Սրբոյն Սահակայ հայրապետի եւ Մեսրոբայ եւ ա յ­

լոց Թարգմանչացն հայոց»։ Մեկ այլ Գանձարանում այս կանոնի գանձի հեղինակն է Ա-

ոաքել Ռաղիշեցին, և նրա հեղինակած գանձն ունի «Կանոն Սահակայ եւ Մեսրոպայ» խո­

րագիրը։

Գևորգ Սկևոացու՝ Թարգմանչաց նվիրված գանձը 14-րդ դարի կեսերից Գ ա նձա րա ն

2 0 0 9 ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ Ռ 113

114

ներում աստիճանաբար սկսել է փոխարինվել Մխիթար Այրիվանեցու գանձով, որը

Թարգմանչաց կանոնի մաս կազմող միավորների հետ զետ եղվել է կա՜մ նույն տեղում՝

նախորդելով Ռուն Ռարեկենդանին, և կա՜մ է լ դրվել Թարգմանչաց նվիրված տոնի տ ե­

ղում՝ հաջորդելով Ս. Խ ա չին նվիրված տոներին։ Հատկանշական է սակայն, որ այս գա ն­

ձը ևս տարբեր ձեոագրերում տարբեր խորագրեր ունի, որոնցում գտնում ենք Թարգման­

չաց երեք տոների բնորոշումներն էլ։ Այսպես, հմ. 4068 Գանձարանում այն անվանված է

«Քա րոզ Թարգմանչաց» (թերթ 271ա, էջ 1291), հմ. 8251 Գանձարանում՝ «Գանձ Սրբոց

Թարգմանչացն Սահակայ հայրապետին և Մեսրոպ վարդապետին», հմ. 4011 ձեոագրում՝

«Գանձ Սրբոյն Սահակայ»։

Թարգմանչաց և Ղևոնդյանց տոների միջև գտնվող «Սրբոյն Մարկոսի եպիսկոպո­

սին...» սկսվածքով տոնի կանոնը բացակայում է Գանձարաններում։

Ինչպես որ եկեղեցական Օրացույցում է Ղևոնդյանց տոնը նախորդում Վարդանանց

տոնին, այնպես էլ Գանձարաններում Ղևոնդյանց կանոնն է նախորդում Վարդանանց

կանոնին։

Վարդանանց եկեղեցական տոնի ամբողջական անվանումն է «Սրբոց Վարդանանց

զօրավարացն մերոց՝ հազար երեսուն և վեց վկայիցն, որք կատարեցան ի մեծի պատե­

րազմին»։ Վարդանանց նվիրված գանձարանային կանոնը և տարբեր գանձերը Գանձա­

րաններում սովորաբար ունեն «Սրբոց Վարդանանց» անվանումը։ Հատկանշական է, որ

հմ. 4068 գանձում, որը թվագրվում է 14-րդ դարով, այս գանձն ունի «Համաւրէն մարտիրո­

սաց» խորագիրը, որով փաստորեն, այն նվիրված է եղել վասն հավատո բոլոր նահա­

տակներին և այնուհետև կապվել հենց Վարդանանց անվան հետ։

Ռուն Ռարեկենդանի կիրակիի նախորդ օրը՝ շաբաթը, տոնն է «Կոստանդնուպոլսոյ Ս.

ժողովոյն հարիւր յիսուն հայրապետացն (381 թ.)»։ Այս տոնի կանոնին որպես գանձ հին

խմբագրության Գանձարաններում դրվում է Գևորգ Սկևոացու, իսկ հաջորդող խմբագ­

րություններում արդեն Մխիթար Այրիվանեցու գանձը։ Սկևոացու գանձը ևս տարբեր ձե­

ոագրերում տարբեր խորագրեր ունի, որոնք հարաբերվում են այս տոնի անվանման հետ։

Հմ. 7785 ձեոագրում այն անվանվում է «Երից սուրբ ժողովոյն», այսինքն ներկայացվում է

աոավել լայն ընդգրկմամբ։ Փարիզի հմ. 79 ձեոագիրը այս գանձը նվիրված է համարում

Նիկիայի ժողովին։ Փարիզի հմ. 80 ձեոագրի խորագիրը նշում է, թե կատարման ժամա­

նակը՝ Ռուն Ռարեկենդանին նախորդող շաբաթ օրը, և որ այն վերաբերում է Տիեզերա ­

կան երեք ժողովներին և վերջապես շեշտում է, որ կապված է աոաջին հերթին Կ. Պոլսի

ժողովի հետ։ Ինչպես հիշյալ գանձի այս ձեոագրի խորագրում է ասվում, «Ռուն Ռարեկեն­

դանին Շաբաթի օրն տաւն է Սուրբ Հայրապետացն, որք ի Կոստանդնուպաւլիս ժողովե-

ցան Գէորգեա վարդապետի ասացեալ Գանձ Երից Սուրբ ժողովոյն» (էջ 390)։ Գանձա­

րաններում սակայն, այնուամենայնիվ գերակշոում է «երից ժողովոյն» բնորոշումը, որով

այն կապվում է Տիեզերա կա ն երեք ժողովների հետ, և համանման վերնագրով է ներկա­

յացվում և Խաչատուր Կեչաոեցու այս կանոնի գանձը (էջ 400)։

Եկեղեցական տոնի անվանման մեջ Կ. Պոլսի ժողովից բացի հիշվում են նաև այս ժո­

ղովին մասնակցած հարյուր հիսուն հայրապետները։ Այս հիշատակությունը աոանձին մի

կանոն է դարձել Գանձարան ժողովածուի մեջ և հաջորդում է Երեք ժողովների կանոնին։

114 Ռ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ԸՆԹԱՑՔԸ... 2 0 0 9

115

Հմ. 7785 ձեոագրում որպես այս կանոնի գանձ բերված է Մխիթար Այրիվանեցու գանձը և

հատկանշական է, որ տարբեր ձեոագրերում այն տարբեր խորագրեր ունի՝ «Համաւրէն

Հայրապետաց Սրբոց» (հմ. 7785, թերթ 133բ), «Սրբոց Հայրապետաց երեք ժողովոյն» (հմ.

1335, Վենետիկ, թերթ 98ա), «Գանձ Հայրապետացն Վեշտասանիցն» (հմ. 382, Վենետիկ,

թերթ 37ա)։

Ռուն Ռարեկենդանի կանոնի գանձը ևս գրել է Մխիթար Այրիվանեցին։ Մեծի Պահոց

կիրակիները անվանվում են նաև Աղուհացից կիրակիներ։ Աղը և հացը խորհրդանշում են

հաշտությունը և խաղաղությունը, ինչպես որ աղուհացով դիմավորումն է խորհրդանշում

հաշտությամբ և խաղաղությամբ դիմավորումը։ Նույն ձևով աղի թափվելը ժողովրդական

մեկնաբանությամբ կովի նշան է, որովհետև սասանվում է խաղաղությունը։ Մեծի Պահոց

կիրակիները Աղուհացից են անվանվում, քանի որ պահոց շրջանը Աստծո հետ խաղա­

ղությունը և հաշտությունը վերագտնելու շրջան է։ Մեծ Պահքի կիրակիների շղթան

սկսվում է Ռարեկենդանի կիրակիով, որի համար Ռարեկենդանի և ընդհանրապես Պա­

հոց շրջանի կիրակիներին նվիրված այս գանձը անվանվել է «Աղուհացից կիրակէիցն»։

Հմ. 7785 ձեոագրի լուսանցային նշման մեջ այս գանձի համար ասվում է. «Ռուն Ռարեկեն

դանին և Աղուհացից կիրակէիցն» (թերթ 139ա,142բ)։

Մեծի Պահոց շրջանի կիրակիներից յուրաքանչյուրն ունի իր անվանումը և նախորդող

շաբաթ օրը՝ իր տոնը։ Այս շաբաթներից յուրաքանչյուրի շաբաթվա մնացյալ օրերին

սրբոց նվիրված տոներ չկան։ Մեծ Պահքի կիրակիների և նրանց նախորդող շաբաթ օրե­

րի հաջորդական ընթացքի լիակատար համապատասխանությունն ենք գտնում եկեղե­

ցական Օրացույցի և Գանձարանի իրար հաջորդող կանոնների միջև։

Ռուն Ռարեկենդանից հետո Մեծ Պահքի երկրորդ կիրակին է Արտաքսման կիրակին,

որին նախորդող շաբաթ օրը տոնն է «Սրբոյն Թէոդորոսի զօրավարին»։ Այս կանոնի գա ն­

ձերի խորագիրը լիովին համընկնում է տոնի անվանման հետ՝ բացաոությամբ Գրիգոր

Խլաթեցու գանձի, ուր այն ունի «Գանձ Սրբոց Զաւրավարացն Թէոդորոսի եւ Մ եոկեոիո

սի» խորագիրը։

Մեծ Պահքի երկրորդ կիրակին Արտաքսման է կոչվում՝ խորհրդանշելով գործված

մեղքով Ադամի վտարումը դրախտից։ Հմ. 7785 Գանձարանում Մեծ Պահքի կիրակինե­

րին նվիրված կանոնները չկան։ Հմ. 4011 և 8251 ձեոագրում թեև կան այս կանոնները,

սակայն երկրորդ այս կիրակիի Արտաքսման անվանումը ո°չ կանոնի և ո°չ էլ կանոնին

մաս կազմող որևէ միավորում չի հիշվում, ա յլ միշտ տրվում է «Երկրորդ կիրակէին» բնո­

րոշումը (էջ 440-447)։

Երրորդ՝ Անաոակի կիրակիի կանոնի և նրա միավորների խորագրերում է լ համանման

ձևով գերիշխում է «Երրորդ կիրակէին» անվանումը։ Միայն հմ. 4011 ձեոագրում այս կա­

նոնի գանձի խորագրում ասվում է. «Երրորդ կիրակէին գանձս Անաոակին»։

Չորրորդ՝ Տնտեսի կիրակիին նախորդող շաբաթ օրվա տոնը նվիրված է «Սրբոցն

Ցովհաննու Երուսաղէմայ հայրապետին, և հայրապետին մերոյ Ցովհաննու Օձնեցւոյն եւ

վարդապետացն մերոց՝ Ցովհաննու Որոտնեցւոյն եւ Գրիգորի Տաթեւացւոյն»։ Գանձա­

րանում նրա համապատասխան կանոնն է «Ցոհաննու եւ Եպիփանու սուրբ հայրապե­

տացն», որի գանձը գրել է Գրիգոր Խլաթեցին, և այս կանոնը Գանձարաններ մուտք է գործել

2 0 0 9 ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ Ռ 115

116

15-րդ դարի սկզբից և մինչև այդ գրված Գանձարաններում այս կանոնը ընդհանրապես

չի հանդիպում։

Գանձարանային կանոնի և տոնի խորագրերի համեմատությունից տեսնում ենք, որ

հին կանոնը բավականին հետաքրքիր ազգային վերիմաստավորման և զարգացման է

ենթարկվել։ Գանձարանում եկեղեցական հին տոնի հետևողությամբ եթե հիշվում են Ե-

րուսաղեմի Հովհաննես հայրապետը և Եպիփան Կիպրացին, ապա տոնի հետագա վե­

րախմբագրման արդյունքում Երուսաղեմի Հովհաննես հայրապետին են միացել Հովհա ն­

նես անունը կրող Հայոց երկու հայրապետներ, որոնք հոչակված էին նաև Հայոց եկեղե­

ցու դավանանքի և ազգային ինքնուրույնության համար իրենց մղած պայքարով։ Ահա

այս պատճաոով, ինչպես նաև պայմանավորված այն հանգամանքով, որ Գրիգոր Տ ա ­

թևացին եղել է Հովհան Որոտնեցու աշակերտը, Հովհան Օձնեցու և Հովհան Որոտնեցու

հետ միասին հիշվել է և Գրիգոր Տա թևա ցին։Մեծի Պահոց չորրորդ կիրակին անվանվում է Տնտեսի, որովհետև այդ օրը նվիրված է

Տնտեսի աոակին։ Հմ. 4011 և 8251 ձեոագրերում, ուր ներկայացված են Մեծ Պահքի կիրա­կիների Գանձարանային կանոնները, Տնտեսի աոակի փոխարեն այդ կիրակիի ներքո բերված է Աղքատ Ղազարոսի և Մեծատան աոակը, որը այդ կիրակիի եկեղեցական արա­րողությունների ժամանակ դարձյալ հիշվում է, քանի որ, ինչպես Տնտեսի աոակը, գտնվում է Ղուկասի Ավետարանի ժ Զ գլխում։

Հինգերորդ կիրակին նվիրված է Անիրավ դատավորի աոակին և այս կիրակիի գա ն­ձարանային կանոնը դարձյալ ունեն հիշյալ երկու Գանձարանները հետևյալ խորագրերի ներքո՝ «Ի դատաւորն և յայրին» (հմ. 4011, թերթ 116ա) և «Հինգ կիրակէին ի Դատաւորն և յայրին է» (հմ. 8251, թերթ 158ա)։

Քանի որ Անիրավ դատավորի աոակին Ղուկասի Ավետարանում հաջորդում է Փա րի­սեցու և մաքսավորի պատմությունը (Ղուկ ժ Ը 9-14), ուստի Դատավորի կիրակիի կանո­նում Գանձին և տաղին հաջորդում է Փարիսեցու և մաքսավորի պատմությանը նվիրված հորդորակը։

Ղազարոսի հարությանը հաջորդող «Մուտքն յԵրուսաղէմ» տոնին արմավենու ոստեր ընծայելու, ինչպես նաև հին հայկական համանման ժողովրդական տոնի համար այն ա ն­վանվում է նաև Ծաղկազարդ։

Այս տոնի գանձարանային երկու կանոն կա, որոնց միավորներում հիշվում են տոնի թե՜ ավետարանական և թե՜ ժողովրդական անվանումները։ Հմ. 7785 Գանձարանում այս տոնի կանոնը և գանձն ունեն հետևյալ խորագիրը. «Քա րոզ Մեծի Աւուր Գալստեան Տեա ոն յԵրուսաղէմ Ծաղկազարդին» (էջ 568)։ Ա յստեղ վարպետորեն իրար են միահյուս­ված երկու անվանումները և որպես Քրիստոսի՝ Երուսաղեմ մուտք գործելու ժամանակ՝ ներկայացվում է Ծաղկազարդը։

Այս կանոնի անվանման վրա ժողովրդական անմիջական ազդեցությունն ենք գտնում հմ. 7785 Գանձարանում հիշյալ գանձի տաղի «Գալստեան Տեա ոն յաւանակաւն յԵրուսա­ղէմ» խորագրի հմ. 3503 տաղարանում աոկա տարբերակում. «Այլ տաղ գալստեան իշով յԵրուսաղէմ» (էջ 573)։

Երուսաղեմ մուտքի գանձարանային հաջորդ կանոնն սկսվում է Մխիթար Այրիվանե­

ցու գանձով։ Ծաղկազարդ բաոի հետևողությամբ այս տոնը անվանվել է նաև «Ողոգոմե-

116 Ռ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ԸՆԹԱՑՔԸ... 2 0 0 9

117

նից տաւն» ինչպես որ Մամբրե Վերծանողի ճաոի հայսմավուրքային տարբերակում է

ասվում. «Ի մեծի աւուր գալստեան Տեա ոն մերոյ Ցիսուսի Քրիստոսի յԵրուսաղէմ Մամբ-

րէի վերծանողի ասացեալ յողոգոմէն, որ է արմաւենեաց տ օն»13։ Գրաբարյան հին դա ­

սական այս անվանումը և տոնի բնորոշումն ենք գտնում Այրիվանեցու գանձի Փարիզի

ազգային գրադարանի հմ. 80 ձեոագրում աոկա ընդօրինակության խորագրում. «Ի մեծի

աւուր Ողոգոմէնից տաւնի հրաշափաո եւ փրկագործ եկաւորութեանն յԵրուսաղէմ»։

Այս տոնն անվանվում է նաև Արմավենյաց, ուստի և Ծաղկազարդին նվիրված տ ա ղե­

րից մեկի ձեո. 2061-ի խորագրում ասվում է. «Տա ղ Գալստեանն Տեա ոն յԵրուսաղէմ յաւր

Արմաւենեաց» (էջ 587)։

Ա վա գ շաբաթվա օրերի բնորոշումներից հետաքրքիր է Ա վա գ հինգշաբթիի «Մեծի

Հինգշաբաթւոջ աւուրն» տաղի Փարիզի ազգային գրադարանի հմ. 80 ձեոագրի «Այլ տաղ

նմին աւուր Ոտնալուային ասի եւ բաղարջ ուտի» խորագիրը։

Ա վա գ ուրբաթն է լ հմ. 8251 ձեոագրի կանոնում բնորոշվում է որպես «Մեծի և հրաշա­

փաո ուրբաթ գիշերն» (էջ 665)։

Ա վա գ շաբաթվա կանոնը սկսվում է Այրիվանեցու գանձով, որն ունի հետևյալ խորա­

գիրը. «Մեծի աւուր Շաբաթուն, թաղման Տեա ոն ճրագալուցի Զատկին»։

Զատիկին հաջորդող շաբաթ օրը կատարվում է հիշատակը Հովհաննես Մկրտչի

գլխատման, իսկ հաջորդ օրվա կիրակին անվանվում է Կրկնազատիկ կամ Նոր կիրակի։

Հմ. 7785 ձեոագիրն ընթանում է տոնական այս շարքին համապատասխան, միայն

Կրկնազատիկ անվանումը չի հիշվում Նոր կիրակիի կանոնին նվիրված ո°չ խորագրում և

ո չ էլ լուսանցային նշումներում։ Նրանում ընդգծվում է այս կիրակիի անմիջապես Ս. Հա ­

րությանը հաջորդելը, և որ Փրկչի հարությունից հետո հաջորդող շրջանը մարդկության

համար դարձավ մի նոր շրջան, որի համար էլ այս կիրակին անվանվում է Նոր կիրակի։

Հմ. 7785 ձեոագրում այս կանոնի խորագիրն է՝ «Քա րոզ Ցարութեան Քրիստոսի Աստու­

ծոյ մերոյ Նոր Կիրակէի»։ Ռացատրելով այս անվանումը՝ Մաղաքիա արքեպս. Օրմանյա-

նը գրում է. «Նոր կիրակի կը կոչուի Զատկին անմիջապէս յաջորդող կիրակին, որովհետև

Միաշաբթի օրը Քրիստոսի յարութեամբ նուիրագործուեցաւ և կիրակի տէրունի օր եղաւ

և հետեւաբար աոաջին անգամ անոր յաջորդող Միաշաբաթը կըլլայ Նոր Կիրակի մ ը»14։

Հմ. 7785 ձեոագրում Նոր կիրակիին հաջորդում է Ավետման տոնը, որն անշարժ տոն է

և կատարվում է ապրիլի յոթին։ Քանի որ Զատիկն ընկնում է մարտի 22-ից ապրիլի 25-ի

միջև, ուստի այն տարիներին, երբ Ս. Հարության տոնը լինում է մարտի 22-ից մինչև ապ­

րիլի վեցը ընկած ժամանակահատվածում, այն նախորդում է Ավետման տոնին։ Այս հան­

գամանքի հաշվաոմամբ էլ այստեղ Ավետման տոնի կանոնը հաջորդում Ս. Հարության

տոնի կանոնին։

Քանի որ Զատիկից մինչև Համբարձում ընկած քաոասուն օրերը Հարության ցնծութ­

յան օրեր են, այդ շրջանում սահմանված պահոց օրեր չկան, ուստի հմ. 7785 Գանձարանի

հաջորդ երկու կանոնները ևս նվիրված են Հարությանը։ Նրանցից աոաջինի «Գանձ Ց ա ­

րութեան Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ եւ ամենայն կիրակէի» խորագրով նաև այն միտքն է

2 0 0 9 ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ Ռ 117

13 Յայսմաւուրք, Կ. Պոլիս, 1834, մաս Բ, էջ 19։

14 Մ ա ղա քիա արքեպս. Օրմաեյաե, Ծիսական բառարան, մասն առաջին, էջ 50։

118

շեշտվում, որ տարվա յուրաքանչյուր կիրակին Հարության խորհուրդն ունի, որի համար

էլ ամեն կիրակի Ս. Հարության Ս. Պատարագ է մատուցվում։

Նոր կիրակիին հաջորդող երեք՝ Աշխարհամատրան, Կարմիր և Երևման Ս. Խաչի տո­

նի կիրակիները ներկայացված չեն հմ. 7785 ձեոագրում, ուր Հարության կիրակիներին

հաջորդում է միանգամից Համբարձման կանոնը։

Հմ. 6495 Գանձարանում Նոր կիրակին կամ Կրկնազատիկը նույնացվում է Կարմիր

կիրակիի հետ։ Ըստ այդմ, միևնույն կիրակիին վերապահված Կրկնազատիկ, Նոր կիրա­

կի և Կարմիր կիրակի անվանումները այս կանոնի գանձում իրար են զուգորդվում և

միահյուսվում հետևյալ մեկնաբանությամբ.

Իսկ այսօր կոչի սա Նոր կիրակի, խորհրդով ի լի,

Զա տ իկ կրկնակի, Կարմիր անուանի, աւրս այս նազելի,

Զի Տէր ն երեւի, որպէս ի Զատկի, աւրըն կիրակի,

Յարուցեալ պատուի եւ փաոաւորի Աստուածն ամենի,

Եւ այն զի կոչի Կարմիր կիրակի և յոյժ պատշաճի,

Զի արեամբ ծաղկի և պայծաոասցի, մերս եկեղեցի,

Արեամբն Յիսուսի, սրբոցն երամի, վասըն Քրիստոսի,

Որպէս Մամասի յիշատակն յարգի, յայսմ աւուր տաւնի,

Զոր Սուրբ Գրիգորի Աստուածաբանի ներբողեալ ճաոի

Եւ ա յլ զի ասի սա Նոր Կիրակի և այն ըստ կարգի,

Զի նոր սկսանի բա նքն Ղուկասի Աւետարանի15։

Գանձարանային նման մեկնաբանությամբ այս կիրակին Կրկնազատիկ է կոչվում, ո

րովհետև Քրիստոս ինչպես Զատկին է երևում աշակերտներին, այնպես էլ այս կիրակի,

որով նկատի ունի Քրիստոսի՝ աոաքյալներին Վերնատանը երևալը։

Կարմիր անվանում էլ բացատրվում է նրանով, որ Քրիստոսի թափած արյամբ ծա ղ­

կեց և պայծաոացավ եկեղեցին։

Նոր կիրակիին վերստին ընթերցվում է Ղուկասի Ավետարանի Ս. Հարության հատ­

վածը և Գանձարանային այս մեկնաբանմամբ ևս ասվում է, որ նոր է անվանվում, որով­

հետև այդ օրը նորից սկսում են կարդալ «բանքն» Ղուկասի Ավետարանի։

Աշխարհամատրան կիրակիի կանոնը թեև չկա հմ. 7785 ձեոագրում, այն սակայն

գտնում ենք ժ Դ դարի երկու այլ ձեոագրերում՝ հմ. 8251 և 4011։

Նույն ձևով, Ս. Խաչի երևման տոնը թեև չկա հմ. 7785 ձեոագրում, այն սակայն մի քա ­

նի գանձերով է ներկայացված 14-րդ դարի Գանձարաններում։ Փարիզի հմ. «79 ձեոագ­

րում «Քա րոզ Երևման Սուրբ Խա չին» խորագրից հետո բերված է գրչի հետևյալ ծանուցու­

մը. «Այս գանձս Վարագա է, մեք երեւման դրաք, զի մէկ մի այլ Վարագայ կայ» (էջ 867)։

Ինչպես երևում է գրչի նշումից, այս տոնը ոչ թե ուղղակիորեն Ս. Խաչի երևմանն է նվիր­

ված, այլ Վարագա խաչի տոնին։ Վերջինիս սակայն, քանի որ նվիրված երկու տոն կա,

գրիչը այս մեկը բերել և դրել է Երևման տոնի ներքո։ Այս հանգամանքը մեկ անգամ ևս

118 Ռ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՏՈՆԵՐԻ ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ԸՆԹԱՑՔԸ... 2 0 0 9

15 Մատենագիրք, հտ. ԺԴ, Գանձարան, Դիրք Բ, էջ

119

2 0 0 9 Վ Ա Ր Դ Ա Ն Դ Ե Վ Ր Ի Կ ՑԱ Ն Ռ 1 1 9

վկայում է, որ Գանձարան ժողովածուի կանոնները կազմվել են ըստ եկեղեցական Օրա­

ցույցի ընթացքի ու հաջորդության, և որ Գանձարանը ընդօրինակող խմբագիր գրիչներն

աշխատել են, որ որևէ տոն աոանց գանձարանային կանոնի չմնա։

14-րդ դարի մի շարք այլ Գանձարաններ ևս ունեն այս կանոնը, որի ներքո բերում են

տարբեր գանձեր՝ նվիրված Ս. Խաչի երևմանը (ձեո. հմ. 4068՝ թերթ 160ա, Վենետիկ, 1335՝

թերթ 246ա, 4011՝ թերթ 214բ)։

Եկեղեցական Օրացույցում Համբարձման հինգշաբթիին հաջորդում է երկրորդ Ծ ա ղ­

կազարդի կիրակին, վերջինս սակայն, բացակայում է հմ. 7785 ձեոագրում։ Այն սակայն,

կա Փարիզի հմ. 79 և 80 ձեոագրերում։ Հմ. 79 ձեոագրում այն խորագրված է «Քա րոզ Երկ­

րորդ Ծաղկազարդին» (թերթ՝ 125բ), իսկ հմ. 80 ձեոագրում՝ «Քա րոզ Մեծի աւուր Ծ ա ղկա ­

զարդին և կենսաբեր համբարձմանն Քրիստոսի» (թերթ 207ա)։ Այս խորագիրը մի կա­

պակցություն է ստեղծում Համբարձման հինգշաբթիի և նրան հաջորդող Երկրորդ Ծ ա ղ­

կազարդի միջև։

Զատիկից մինչև Հոգեգալուստ սրբերին նվիրված տոներ չկան, և նույն ձևով Գանձա­

րանում Համբարձմանը և Երկրորդ Ծաղկազարդին հաջորդում է Հոգեգալստյան տոնը։

Տա րբեր Գանձարաններում, սակայն, այն տարբեր բնորոշումներով է ներկայացվում հմ.

7785 Գանձարանում՝ «Ի գալուստ Սուրբ Հոգւոյն» (թերթ 312բ), հմ 79 (Փարիզ)՝ թերթ 127բ

(Քա րոզ Հոգոյն Սրբոյ Գալստեան), Փա րիզ 80՝ թերթ 212բ «Ի Հոգին Սուրբ, ի մեծի աւուրն

Պէնտէկոստէին ասացեալ», հմ. 2061, թերթ 94բ «Քա րոզ Գալստեան Հոգոյն Սրբոյ ի Վ եր­

նատանն ի դասս աոաքելոցն», Վենետիկ 1335՝ թերթ 197բ «Գանձ Հոգոյն Սրբոյ Պենտա­

կոստէի»։

120

120 Ռ ԱՐՄԵՆ ԻՍՐԱՑԵԼՑԱՆ 2 0 0 9

ԱՐՄԵՆ ԻՍՐԱՑԵԼՑԱՆ

ՀԱՐԿԱՅԻՆ, ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՏԵՐՄԻՆՆԵՐԸ ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆԻ 15-19-ՐԴ ԴԴ.

ՊԱՐՍԿԵՐԵՆ ՀՐՈՎԱՐՏԱԿՆԵՐՈՒՄ

Հայաստանի, Անդրկովկասի, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքի երկրների 15-19-րդ

դդ. սոցիալ-տնտեսական կյանքի ուսումնասիրության համար հարուստ և բա զմա զա ն

նյութեր են պարունակվում Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերում։

Վերոնշյալ պարսկերեն վավերագրերը կարելի է բաժանել երեք խմբի 1։

Աոաջին խմբի մեջ են մտնում շահերի հրովարտակներն ու հրամանագրերը, խաների

և այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաների հրամանագրերը և մահմեդական հոգևոր աոաջ–

նորդների կողմից զանազան վիճելի հարցերի վերաբերյալ արձակած վճիոները։

Երկրորդ խմբի մեջ են մտնում միայն շարիաթական-նոտարական գրասենյակներում

կազմված արձանագրությունները, որոնք վերաբերում են հողի կամ սեփականության ա-

ոուծախին, նվիատվությանը, վարձակալման և այլ գործարքներին։

Երրորդ, համեմատաբար ավելի փոքր խմբի մեջ են մտնում այն բոլոր ոչ շարիաթա-

կան-նոտարական բնույթի համաձայնագրերը, պայմանագրերը, համախոսական գրութ­

յուններն ու այս կարգի այլ փաստաթղթերը, որոնք վերաբերում են աոանձին քա ղա քա ցի­

ների միջև տեղի ունեցած ժաոանգական վեճերին, տարբեր գյուղական համայնքների մի­

ջև սահմանային և ոոոգման հարցերի շուրջ աոաջացած տարաձայնություններին։

Վավերագրերում իրենց իրավական արտացոլումն են գտ ել հողատիրության ու հո­

ղօգտագործմանը, հողի սեփականատիրոջ և նրա հողերի վրա աշխատող հողագործ

հպատակների դասակարգային փոխհարաբերություններին, ինչպես կալվածատիրոջ,

այնպես նաև գյուղական համայնքների իրավասության սահմաններին վերաբերող բա զ­

մաթիվ հարցեր։

Շոշափելի թիվ են կազմում հատկապես 17-րդ դարի հրովարտակները, որոնք մեծ մա­

սամբ ձեոք են բերված էջմիածնի կաթողիկոսների կողմից2։ Նկատելի է, որ շահերի փո­

փոխման շրջանին վերաբերող հրովարտակները ավելի շատ են։ Ընդունված էր, որ նոր

շահի գահակալությունից հետո կաթողիկոսներն ու ա յլ վանքերի աոաջնորդներն, իրենց

հետ վերցնելով նախորդ շահերից ստացած հրովարտակները, գնում էին մայրաքաղաք

Սպահան՝ դրանց հիման վրա նոր հրովարտակներ ստանալու։

Նույնը տեղի էր ունենում նաև այն ժամանակ, երբ կաթողիկոսներից կամ աոաջնորդ-

ներից մեկը փոխարինում էր մի ուրիշին։ Նման դեպքերում այդ մասին նշվում էր հրո­

վարտակի սկզբում։

Հարկային, հասարակական և վարչական տերմինները, ինչպես նաև աշխարհագրա­

1 Տե՛՛ս Հ . Դ . Փա փ ա գյա ե, Մատենադարանի պարսկերեն վավերագրերր, Երեան, 1956 թ.;

2 Ս. Եր-ա եցի, Տամրռ, վաղարշապատ, 1873 թ.;

121

կան անուններն ու օտար անձնանունները ներկայացրել ենք բնագրի պարսկական ար­

տասանությամբ։

Տերմինների բացատրությունը տրված է որքան հնարավոր է համաոոտ՝ աշխատելով

տալ տերմինի այն հիմնական իմաստը, որ պարունակել է տվյալ ժամանակաշրջանում։«ազդար»– նշանակում է արժանի, պետական պաշտոնյաներին և ա յլ բարձրաս­

տիճան անձանց, նրանց դիրքին և աստիճանին արժանի պարտադիր կարգով հատուց­

վող «նվերը» կամ նվիրաբերությունը։Հգ յՀ Հ - «բահրաչե»- Այսպես էր կոչվում հողագործ գյուղացիության կողմից կալվածա­

տիրոջն ու պետությանը վճարվող հողային վարձավճարը3։- « բ ի գ ա ^ Հողագործ գյուղացիության պարտադիր անվճար աշխատանքը ամ­

րությունների, բերդերի, ջրանցքների և ճանապարհների վրա, ինչպես նաև ոազմական

արշավանքների ժամանակ4։յ1ձյ| - բաոացի նշանակում է «ձեոք նետող»։ Խոսքը վերաբերում է պետական

պաշտոնյաների կողմից զանազան պատրվակներով գյուղացիներից գանձվող տուրքե­

րին, երբ նրանք «ձեոք էին երկարում» գյուղացիության ունեցվածքին և փորձում էին դրամ

կամ ա յլ արժեքավոր իրեր շորթել նրանցից5։յ Ս յ յ յ - «թիուլդար»- Այսպես էին կոչվում այն բարձրաստիճան զինվորականներն ու

պետական պաշտոնյաները, որոնք աշխատավարձի փոխարեն ստանում էին գյուղերից

գանձվող ամբողջ պետական հարկերի կամ նրանց մի մասի գանձման իրավունքը։ յ - «թոբրե»- Տոպրակ, հացահատիկի կամ ընդեղենի պարկ6։

- «խաջե» կամ «խոջա» - Այսպես էին կոչվում մեծահարուստ վաճաոականները։

Այն խոջաները, որոնք աոևտրի բնագավաոում ձեոք բերած հարստությամբ սկսում էին

կալվածքներ գնել, հաճախ ազդեցիկ դիրք էին գրավում արքունիքում7։- «հաղաբե»- Տերմինը կազմված է արաբերեն (3 – «իրավունք» և պարսկերեն V ՝

«ջուր» բաոերից և նշանակում է «ջրի իրավունք»։ Այսպես էր կոչվում ջրի այն բաժինը, որ

հատկացվում էր տվյալ հողամասի, հանդի, այգու և, աոհասարակ, որևէ մշակելի տարա­

ծության ոոոգման համար։- Կալվածատիրոջը կամ մալիքին վճարվող հողային վարձավճար։

Օ * - «ման»- Ծանրության չափ, որ հավասար էր մոտ 4.5 կգ8։

յ հ յ ճ յ - « ն ա մ ո ^ ա ^ Այս բաոը կազմված է ՝-> «նա» ժխտական մասնիկից և

«մորդար» պիղծ բաոից։ Հա յ գյուղացիներից մի բան շորթելու միջոց էր մշակվել նրանց

տանը իջևանող պաշտոնյաների կողմից։ Պատճաոաբանելով, որ իրենք, շփվելով հայերի

հետ և սնվելով նրանց տանը, ըստ մուսուլմանական հասկացողության, պղծվում էին, ուս­

տի և իրավունք էին վերապահում իրենց այդ վնասի դիմաց որոշ դրամական հատուցում

2 0 0 9 ՀԱՐԿԱՑԻՆ, ՎԱՐՁԱԿԱՆ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ... Ռ 121

3 Րա՚ա^-տ Այտյո Ճ1ւ Օհա՚օ1տ։օ>7սո1ս;1468.

4 Րա՚ա^-տ ^^հա սձ աւռՕտհձո ^օ1ւ ճայւտէ™ Ճաէտ1;1594.

5 Նույն տեղում

6 ^օհ^աա^ձ ^^7§հ^աե^^-8 աօտէտ օաա^տ տսաէ ^ձ ;1568 .

7 Րա՚ա^-տ Տօ1է™ ^օհ^աա^ձ-^ ճ հ օ ^ ե ^ ձ տ Տ^ք^V^;1582.

8 Րա՚ա^-տ Տ հ ^ X^հա^տե Տ^ք^V^;1555.

122

պահանջելու։^ յ յ յ յ յ - «ն ո ո ւ^ս ^ի ^ Նոր տարվա աոաջին օրը՝ գարնանամուտին, ֆեոդալին կամ

պետական պաշտոնյաներին վճարվող պարտադիր նվեր-տուրքը9։- « շ ի գ ա ^ Այս հարկային տերմինը «շահ ք ա ^ Նշա նա կել է շահի հա­

մար կատարվող անվճար աշխատանք։յ յ - «զար-է չերիք»- Սա այն տուրքն էր, որ գանձվում էր հպատակ գյուղացինե­

րից այն դեպքում, երբ քոչվորությունից աշխարհազոր էր հավաքվում։ Ա յդ տուրքը հա­

տուցվում էր ոսկով։- •^ա վա րի^ Հատուկ տուրք էր, որ գանձվում էր գյուղացիներից, երբ տվյալ

վայրից անցնում կամ այնտեղ իջևանում էր շահը, կամ թագավորական ընտանիքից որևէ

մեկը՝ իր շքախմբով։ «Սավարի» էր գանձվում նաև դեսպանների երթևեկության ժամա­

նակ։ Հաճախ պատահում էր, որ օտար դեսպաններ էին գալիս և ամիսներ շարունակ

կանգ էին աոնում Երևանում, մինչև որ կենտրոնից իրավունք կստացվեր շահին ներկա­

յանալու։ Ամբողջ այդ ժամանակահատվածում նրանք կերակրվում և հանգստանում էին

շրջակա գյուղերից գանձվող «սավարիի» հաշվին։4 յ ՝ յ յ յ յ - «վազիրանե»- Սա այն տուրքն էր, որ գանձվում էր ինչպես գլխավոր «վ ա զի ր

է դիվանի», այնպես էլ նահանգային վազիրների օգտ ին10։4^ ֊տ ՝յյյ - «փարվանչե»- Պաշտոնական գրություն, հրամանագիր, հրովարտակ 11։

- «փիշքեշ»- Զանազան աոիթներով բնակչության կողմից ֆեոդալային և պ ե­

տական պաշտոնյաներին նվերների անվան տակ հատուցվող տ ուրք12։- . ^ ա ^ ն թ ա ^ Ռաոացի նշանակում է «ամենամեծ«։ Այսպես էին կոչվում քա ­

ղաքագլուխները, որոնք զբաղվում էին բնակչության քաղաքացիական հարցերով և հե­

տևում էին քաղաքի հասարակական գործերին։ Նրանք սովորաբար ընտրվում էին քա ­

ղաքի մեծահարուստներից 13։1ձձ..ճ - «քյադխոդա»- Այսպես էին կոչվում գյուղական ավագները։ Մի գյուղում կարող

էին լինել մի քանի «քյադխոդաներ», նրանք գյուղի ավագների խորհրդի անդամներ էին,

որոնք այդ անունը ստացել էին երբևէ գյուղի տանուտեր եղած ժամանակ։ Ա յդ պաշտո­

նից ազատվելուց հետո էլ նրանք շարունակում էին կոչվել քյադխոդաներ 14։օե^ճյ - « վ ^ ^ շ ա ^ թագավոր, արքա։

- «ֆարման»- հրաման, թագավորական հրովարտակ։

122 Ռ ԱՐՄԵՆ ԻՍՐԱՑԵԼՑԱՆ 2 0 0 9

9 Րա ՚ա ^-Տ Տհօհ Քտաա1 Տ^ք^V^;1573.

10 Րօոոօո-տ ^օհա սձ աւռՅձտհձո ճայւտէ™ Ճաէտ1;1594

11 Րօոոօո-տ Տ հ ^ X^հա^տե Տօք^ւ;1570;

12 Րա՚աօո-տ Տ հ ^ Քտաա1 Տ^ք^V^;1545.

13 Նույն տեղում;

14 Րօոոօո-Տ Տօ1է^ յ^ ^ տ հ օ հ Օհա^էօ^սո1ս;1582.

123

2 0 0 9 ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԲԱՑԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ... Ռ 123

ՀԱՅԿԱՆՌՒՇ ՄԻՍԿԱՐՅԱՆ

ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԲԱՅԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ ՆԱՂԱՇ ՀՈՎՆԱ^ԱՆԻ ԱԻՐԱՅԻՆ

ՏԱՂԵՐՈՒՄ

Տասնյոթերորդ դարը հայոց լեզվի զարգացման որակական անցումների ժամանա­

կաշրջանն է, երր պայքարում են գրաբարյան, միջինհայերենյան, բարբաոային և նոր-նոր

ձևավորվող աշխարհաբարյան կաոույցները։

Լեզվական փոփոխությունները, ձևավորված լեզվական նոր կանոններն ավելի ցա յ­

տուն են դրսևորվում բայերի խոնարհման ընդհանուր համակարգի մեջ, որը և իր զա ր­

գացման օրինաչափություններով մեծ ազդեցություն է թողնում հայերենի հետագա զա ր­

գացման վրա։

Միջին հայերենում ձևավորվում են գրաբարին անհայտ վաղակատար և հարակա-

տար դերբայները, որոնցով էլ կազմվում են բայական նոր ժամանակներ։

Միջին հայերենն ունի հետևյալ ժամանակները՝ ներկա, անցյալ անկատար, անցյալ

կատարյալ, ապաոնի, վաղակատար, հարակատար, որոնցից մի մասը ժամանակակից

հայերենի նման կազմվում է դերբայով և օժանդակ բայով։

Լեզվական վերոհիշյալ բոլոր իրողություններն իրենց արտացոլումն ունեն այդ ժամա­

նակաշրջանում ստեղծված գրեթե ողջ գրականության մեջ՝ լինի դա գիտական, փիլիսո­

փայական, գեղարվեստական թե պատմական։ Սակայն անգամ տասնյոթերորդ դարի ո

րոշ հեղինակներ, աշխատելով հավատարիմ մնալ գրաբարին, փորձել են գրել ավելի կա-

նոնիկ լեզվով, թեև ժամանակաշրջանի լեզվական ազդեցություններն անվերապահ թող­

նում էին իրենց հետքը։ Այսպիսով, ստեղծվում էր լեզվական ուրույն մի որակ, որտեղ

գրաբարը, միջին հայերենը, բարբաոները հանդես էին գալիս գիրկընդխաոն՝ փոխա զդե­

ցության տարբեր աստիճաններ ի հայտ բերելով։

Այս հոդվածում կներկայացնենք այդօրինակ հեղինակներից մեկի՝ Նա ղա շ Հովնա-

թանի սիրային տաղերում արտացոլված բայական համակարգի լեզվական իրողություն­

ները և զուգահեոներ անցկացնելով գրաբարի հետ՝ կփորձենք պարզել, թե հեղինակն

ինչքանով է հարազատ մնացել հայոց լեզվի դասական շրջանի օրինաչափություններին։

Պետք է նշել, որ Նա ղա շ Հովնաթանը մեկն է այդ լեզվով ստեղծագործող այն հեղի­

նակներից, որոնք գրել են ավելի հասկանալի ու միևնույն ժամանակ՝ փոքրիշատե կ ա ն ո

նիկ լեզվով։ Այս երևույթը պայմանավորված է մի կողմից բանաստեղծի անհատակա­

նությամբ, մյուս կողմից էլ՝ այն միջավայրով, որի մեջ անցել է նրա կյանքը։

Նա ղա շ Հովնաթաը հիմնականում ապրել ու ստեղծագործել է Թիֆլիսում։ Դրա հե­

տևանքով էլ, թերևս, նրա ստեղծագործություններում նաև թիֆլիսահայ բարբաոի տար­

րեր են պարունակվում։

Նա ղա շ Հովնաթանի սիրային տաղերում գերակշոում են բայական համակարգի մ ի

124

ջինհայերենյան դրսևորումները, թեև աոկա են նաև դրանց գրաբարյան և արդեն աշխար­

հաբարյան կաոույցներ։

Ավելի հաճախ նկատվում են կաւ (կը) մասնիկի կիրաոության դեպքերը, որոնք այս հե­

ղինակի տաղերում հանդիպում են թե° ներկա («...դու մինակ կա խմես1...», «Ծարավ կա

կանչեմ...» (էջ 16), «...Թամաշա կանեմ...» (էջ 17), «Հոգիս կա հանես...» (էջ 19), «...Խելքս

կա տանեն...» (էջ 19), «...Խելքս կա ցբվի...» (էջ 25) և այլն) և թե° պայմանական ապաոնի

ժամանակների իմաստներ արտահայտելու համար («Դու էլ կա մեռնիս, չես անմահա­

կա ն...»* (էջ 50))2։

Սակայն Հովնաթանը ներկա ժամանակի համար գործածում է նաև անկատար դերբայ

+ եմ օժանդակ բայ աշխարհաբարյան կաոույցը։ Ռերենք օրինակներ. «Ծիծաղում ես...»

(էջ 23), «Միտս եմ բեբաւմ...» (էջ 17), «Ես խիստ եմ եբվա մ **...» (էջ 17), «Ծածուկ կենաւմ

ես...» (էջ 33) և այլն։

Եմ օժանդակ բայը Հովնաթանը հիմնականում գործածում է աոանց որևէ հնչյունափո­

խության, սակայն չպետք է մոոանալ, որ նա 17-րդ դարի բանաստեղծ է և իր ստեղծագոր­

ծական ողջ կյանքն անցկացրել է Թիֆլիսում, ուստի զերծ չի մնում թիֆլիսահայ բարբա-

ոի ազդեցություններից (դա վերաբերում է ոչ միայն ներկա ժամանակի կազմությանը),

այն է՝ եմ օժանդակ բայի խոնարհված ձևերի համար ունի ամ, իս, այ տարբերակները։ 0 -

րինակ՝ «Մնացեւ ամ հէյրան ու մաթ...» (էջ 26), «Դեղեցիկ պատկեր իս դու...» (էջ 25), «...թէ

իմ եարըն տ ա ՞ն այ...» (էջ 29) և այլն։

Հովնաթանի տաղերում հանդիպում են նաև գրաբարյան ներկա ժամանակով դրված

ձևեր, որոնք արտահայտում են հենց սահմանական ներկայի և ոչ թե ըղձականի իմաստ։

Օրինակ՝ «Ք եզ հետ նստիմ...» (էջ 24), «Կարոտ շատ աւնիմ...» (էջ 15), «Գիտէ...» (էջ 17),

«Մատնումդ կայ...» (էջ 16), «Մեջլիս նստեն...» (էջ 21), «Դինի խմեն...» (էջ 21) և այլն։ Ի ­

հարկե, այսպիսի կիրաոություններն անհամեմատ քիչ են, և հիմնականում այդ ձևերն ար­

դեն ըղձական ապաոնու իմաստ են արտահայտում՝ «Թող մէկ համբաւբեմ...» (էջ 15),

«...հեռա նա միմ տանէն...» (էջ 17), «սուտաթիս նման քա շէ...» (էջ 33), «...սիրտս հավանայ...»

(էջ 18), «Ք եզ ո՞նց մառանամ...» (էջ 5), «Ես ո՞նց հեռանամ...» (էջ 6), «Ամա՜ն-ամա՜ն զքեզ

ցօվեմ3...» (էջ 27) և այլն։

Դրաբարատիպ և միջինհայերենյան սահմանական ներկայի ձևերը մրցակցում էին,

սակայն արևելյան բարբաոներում արդեն ձևավորվում է նոր օրինաչափություն. հայոց

լեզուն պահպանում է գրաբարատիպ և կը, կաւ մասնիկով բայական կաոույցները՝ դրանց

մեջ, սակայն, զարգացնելով այլ եղանակի իմաստ՝ ըղձական և ենթադրական կամ պ ա յ­

մանական։ Իսկ ներկայի արտահայտման համար ստեղծվում է և գնալով ավելի լայն տ ա ֊

1 Նա ղա շ Հովեա թ ա ե , Տաղեր, Երեան, 1983, էջ 15։

(Այս գրքից կատարված մեջբերումների էջերր կնշվեն տեքստում)։

* Պայմանական ժամանակի իմաստով օրինակն այստեղ միակն է։

2 Կը (կու) մասնիկով րղձական ապառնու արտահայտությունր հեղինակի սիրային տաղերում հանդիպում է

մեկ անգամ։

* * Սա բարբառային արտահայտությամբ բայ է՝ աշխարհաբարյան ներկայի կառույցով։

3 Այս բայի համար Հովնաթանր ունի երկու տարբերակ՝ գօվել (Աման-աման զքեզ գօվեմ) ե գովել («Ուրախութեան զքեզ գովեմ,...» (էջ 27))։

124 Ռ ՀԱՑԿԱՆՈԻՕ ՄԻՍԿԱՐՑԱՆ 2 0 0 9

125

րածում գտնում անկատար դերբայ + եմ օժանդակ բայի ներկայի կաոույցը։

Մենք կատարել ենք վիճակագրական քննություն՝ պարզելու համար տասնյոթերորդ

դարում լեզվական հին ու նոր որակների մրցակցության աստիճանը։ Ներկայի իմաստ

արտահայտելու վերը նշված միջոցը (անկատար դերբայ + եմ) Հովնաթանի սիրո տ ա ղե­

րում հանդիպում է քաոասունութ անգամ, մինչդեո կը (կու) մասնիկով ներկա ժամանակի

կիրաոությունները հարյուր երեսունհինգն են4։

Գրաբարյան անցյալ անկատարի ձևեր հեղինակի սիրային տաղերում չեն հանդի­

պում, սակայն աշխարհաբարյան կաոույցով այս ժամանակն ունի իր դրսևորումները՝

«Գիր էի գրում....» (էջ 18), «...Միտք էի անում...» (էջ 18), «...շատ էր կապել...» (էջ 53)։

Ա նցյա լ անկատարի աշխարհաբարյան նման ձևերը այս երեքն են։

Այժմ անդրադաոնանք սահմանական եղանակի անցյալ կատարյալի ձևերին, որոնք

նույնպես շատ են տաղերում։ Այս ժամանակի արտահայտման համար ևս Հովնաթանն

ունի ինչպես գրաբարյան, այնպես էլ միջինհայերենյան ու աշխարհաբարյան կամ բ ա ր

բաոային ձևեր. ընդ որում դրանք հաճախ կողք կողքի էին գործածվում (»Ես մնացի...» (էջ

14), «Ողջացայ, զալում, զալում...» (էջ 17), «Նոր ծաղկեցաւ...» (էջ 22), «...ես իմ բանին

նստայ...» (էջ 19), «Նոր գարուն է հնչեաց հարաւ...» (էջ 38), «Աչքս ելա ց*, խելքս գնաց...»

(էջ 38), «Այսօր ծագեցաւ պայծաո արև, իմ սիրելին ետ ինձ բարև...» (էջ 44), «Գարուն ե–

ղև...» (էջ 44) , «...սիրտս ընկաւ ղարար...» (էջ 44), «Հա բաս փուչացրիր ումս...» (էջ 52), «Ես

եղէ քեզ հէյրան...» (էջ 36), «Սրտիդ սէրն ա չքովդ ինձ յայտնեցիր...» (էջ 35), «Ինձ փըչաց–

րիր...» (էջ 16, «Սիրտս վառեցիր...» (էջ 17), «Ինձ հանեցիր...» (էջ 17), «Անունս գրեցիր...»

(էջ 18), «Ասացիր...» (էջ 19) և այլն։

Պետք է նշել, որ անցյալ կատարյալի շատ ձևեր նույնական են թե° գրաբարում, թե° ա շ­

խարհաբարում և թե° միջին հայերենում։ Մասնավորապես կատարյալի եզակի աոաջին ու

երրորդ և հոգնակի երրորդ դեմքերը ձևով նույնն են, իսկ քանի որ Հովնաթանը նշված օ ­

րինակներում գրեթե միշտ գործածում է հենց այդ դեմքերը, ապա չենք կարող ասել՝ նա

իբրև գրաբար է դրանք գրում, թե աշխարհաբար։ Սակայն եթե հաշվի աոնենք այն հան­

գամանքը, որ երկրորդ դեմքի կիրաոության ժամանակ հեղինակն այդ բայերը միջինհայե­

րենյան կամ աշխարհաբարյան ձևերով է արտահայտում (յայտնեցիր, փուչացրիր, գրե­

ցիր, աոիր և այլն), ապա կարող ենք գրաբարատիպ աոաջին կամ երրորդ դեմքերի գոր­

ծածությունները համարել միջին հայերեն կամ աշխարհաբար։ Ուստի այս ժամանակային

ձևի համար կատարած վիճակագրական հաշվարկները պայմանական են։

Կը (կու) մասնիկով կազմված ներկա ժամանակից հետո ամենաշատ հաճախակա­

նությամբ բանաստեղծը գործածում է վաղակատար ներկան, ընդ որում այս դերբայն ա ­

վելի շատ հանդիպում է լ վերջնահնչյունով, ինչն էլ ցույց է տալիս, որ Հովնաթանը համե­

մատաբար ձգտել է գրել ավելի կանոնավոր։ Բերենք օրինակներ. «Ունքերդ կապել է...»

(էջ 14), «...գիր ես գրել...» (էջ 14), «... խապար ես ղրկել...» (էջ 18), «...քո սիրոյդ եղեր ե մ դա-

լու դիւանայ...» (էջ 28), «...դու քան ինձ եղեր ես...» (էջ 36), «Մաշվել եմ...» (էջ 17), «Հա քել

ե ս դիպայ զաո բա ֆն...» (էջ 46), «Նաղաշին թողել ես...» (էջ 15) և այլն։

2 0 0 9 ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԲԱՑԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ... Ռ 125

4 Այս Ա վիճակագրական մյուս մանրամասնություններր տես վիճակագրական 1 Ա 2 աղյուսակներում;

* Մեր կարծիքով այս ձԱր հանգավորում ապահովելու պատճառով է գործածված;

126

Հարակատար դերբայի կիրաոություններից ևս, բնականաբար, զերծ չեն Հովնաթանի

տաղերը։ Այս դերբայը հեղինակը կիրաոում է թե՜ կախյալ («Գ բա ծ եմ զալում, զալում...»

(էջ 19), «...լուսնի նման պայծաո երես բալաբած...» (էջ 14)) և թե՜ անկախ («Ես բերեմ գինի,

տապակած հ ա ւ ն .» (էջ 30), « .ե ր ե ս ս դնեմ ալաբած ծ ա լի ն .» (էջ 33), «Սպիտակ բուխա­

րիդ վերայ շա բա ծ սիահ խ ա լի ն .» (էջ 33) և այլն արտահայտություններով։

ժխ տ ա կա ն խոնարհման գրաբարյան կիրաոությունները Հովնաթանի սիրային տ ա ղե­

րում բացակայում են։ Ն ա բայերի ժխտման համար գործածում է միայն միջինհայերենյան

և աշխարհաբարյան կաոույցներ՝ «Ք եզնէ զատ էլ չաւնիմկուման...» (էջ 26), «...էլ չի կան­

չեմ...» (էջ 34), «...չաւնիս դինար...» (էջ 36), «...սապր ու ղալար չաւնես...» (էջ 40), «Ես սիրոյ

բանի չէի խապաբ...» (էջ 17), «...մարդ չիմանայ...» (էջ 18), «...չեմ կաբիլ...» (էջ 33), «...մեր

մէջն չըլնեբ թշնամի...» (էջ 68), «...էլ չկա քան զքեզ սիրուն...» (էջ 46), նաև՝ «...չկայ քան

զքեզ աղիկ...» (էջ 47) և այլն։

Հրամայական եղանակի բուն և արգելական հրամայական ժամանակների կիրաոութ­

յունները Հովնաթանի սիրային տաղերում հաճախադեպ չեն, բայց կան։ Այս եղանակի

կազմության տեսանկյունից իրավիճակը նույնն է՝ վերցված են և՜ գրաբարյան, և՜ միջին­

հայերենյան, և՜ բարբաոային-աշխարհաբարյան տարրեր։ Հստակ բացակայում են հորդո­

րական հրամայականի ձևերը։ Ռերենք օրինակներ՝ «...ինձ մոտ նստիբ...» (էջ 16), «...Ետ

բա ց երեսիդ վրայ չարաւն...» (էջ 30), «...ինձ մի՜ մեղադբեք...» (էջ 73), «...ջուր տա ւբ...» (էջ

26), «...տեսէք...» (էջ 29), «...թաս մի խմեբ...» (էջ 15), «...ինձ շատ մի անեբ աչքաւ-ունքաւ...»

(էջ 16) (գրաբարատիպ), «Տետր գբէ տաղով...» (էջ 18), «...դու ինձ հետ զբաւցէ...» (էջ 25),

«...նշանց մի՜տալ...» (էջ 27), «...ինձ ասայ...» (էջ 33), «Ինձ շատ մի թաղիլ*...», «...դիպչիլ մի

երած սրտիս...» (էջ 42) (խաոն) և այլն։

Բանաստեղծի սիրային տաղերում գրաբարյան ստորադասական երկրորդ ապաոնու

մեկ կիրաոություն կա՝ «Շատ բարև հասցէ Ցովնաթանին...» (էջ 19), իսկ աոաջին ա պ ա ո ֊

նու օրինակներ չեն հանդիպում։

Հեղինակն ունի գրաբարյան անցյալ դերբայի մեկ կիրաոություն՝ «Ելեալ ես այվանն...»

(էջ 56)՝ չհաշված այն դեպքերը, երբ անցյալ դերբայը գործածված է տաղերի վերնագրե-

րում։ Ա յդ երևույթը բավականին տարածված էր հայերենի միջին շրջանի հեղինակների

ստեղծագործություններում։

Կրավորական սեոի արտահայտման համար Հովնաթանը գործածում է վ (աւ) կրավո­

րական ածանցը՝ « .վ ա ր դ ն կաւ փ ռվի...» (էջ 25), « .խ ե լք ս կաւ ց բ վ ի .» (էջ 25), « .հ ա լն

կաւ գ բ վ ի .» (էջ 25) և այլն։

Հեղինակն ունի նաև ապաոնի դերբայով նպատակի պարագայի 6 գործածություն՝

«...ետ տալայ համաբ...» (էջ 14), «...տեսնելայ համաբ...» (էջ 14), «...խմելայ համաբ...» (էջ 15)

և այլն։ Ապաոնի դերբայի կախյալ գործածություն այստեղ ևս հանդիպում է՝ «Մէկ օր գա–

լայ եմ...» (էջ 18)։

Հովնաթանն իր սիրային տաղերում գործածում է նաև ապաոնի երկրորդ դերբայը՝

«...է՞ր ես ինձնէ հեռանալիս...» (էջ 22), «Մենակ ու ծածուկ մ ն ա լի ս .» (էջ 22), «Սիրու սէրդ

մա ռա նա լիս.» (էջ 22), «Դարդերս է՞ր չես հ եռ ա ն ա լի ս .» (էջ 23) և այլն։ Այսպիսի կիրա­

ոությունները բավականին շատ են, սակայն պետք է նշել, որ այդ ձևերը հանդիպում են

126 Ռ ՀԱՑԿԱՆՈԻՕ ՄԻՍԿԱՐՑԱՆ 2 0 0 9

127

միայն երկու տաղերում և ծաոայում են որպես յուրահատուկ հանգավորման միջոց։

Փաստորեն տեսանք, որ տասնյոթերորդ ղարի բանաստեղծ Նա ղա շ Հովնաթանը հիմ­

նականում ձգտել է գրել ավելի կանոնավոր և բարբաոային միջամտություններից համե­

մատաբար զերծ լեզվով։ Իհարկե, նրա տաղերում միջինհայերենյան և աշխարհաբարյան

ձևերն են գերիշխում, սակայն այդ դարաշրջանի հեղինակի համար քիչ չեն նաև գրաբար­

յան կաոույցները։ Այսինքն, տասնյոթերորդ դարում, քանի դեո լիովին ձևավորված չէր

աշխարհաբարը, և բարբաոային ձևերն էլ համատարած էին ժողովրդախոսակցական

լեզվում, կանոնավոր ու բանաստեղծական լեզվով գրել ձգտող հեղինակները փորձում

էին գործածել գրաբարյան կաոույցներ, ինչքանով որ դա նրանց հաջողվում էր։

2 0 0 9 ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԲԱՑԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ... Ռ 127

Վ ԻՃԱ Կ Ա Գ ՐԱ Կ Ա Ն ԱՂՑՈԻՍԱԿ 1

Գրաբարյան ձևեր Ընդհանուր քանակ

Սահմանական եղանակ

Ներկա 57

Ա նցյա լ անկատար -

Անցյաւ կատարյաւ 69

Ստորադասական եղանակ

Աոաջին ապաոնի -

Երկրորդ ապաոնի 1

Հրամայական եղանակ

Ռուն հրամայական 25

Արգելական հրամայական 4

Հորդորական հրամայական -

Վ ԻՃԱ Կ Ա Գ ՐԱ Կ Ա Ն ԱՂՑՈԻՍԱԿ 2

Կը (կու) - ով սահմանական ներկա 135

Անկատար դերբայ + եմ օժ. բայ 48

Ըղձական անցյալ -

Ըղձական ապաոնի 35

Ըղձական ապաոնի՝ գրաբարյան ներկայի կաոույ-

ցոՎ

115

Միջինհայերենյան անցյալ կատարյալ 18

Աշխարհաբարյան անցյաւ կատարյաւ 11

Աշխարհաբարյան անցյալ անկատար 3

128

1 2 8 Ռ ՀԱ ՑԿԱ ՆՈ ԻՕ Մ ԻՍ Կ Ա ՐՑԱ Ն 2 0 0 9

Հարակատար դերբայ

Կախյալ գործ. 33

Անկախ գործ. (միայն

որոշիչ)

23

Ապաոնի աոաջին 1

Ապաոնի երկրորդ 81

Վաղակատար (/–ով) հաստատական 77

ժխտական 15

Վաղակատար (^ ֊ո վ ) հաստատական 11

ժխտական 2

129

ՌԱՄԱՐՅԱՆ ՄԱՐՈՒՍ

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔԸ ԶԵՅԹՈՒՆՈՒՄ

Հայերը Զեյթունում և Կիլիկիայում հաստատվել են անհիշելի ժամանակներից։ Սա­կայն իրրե զանգվածային աոաջին գաղթի թվական պատմական վավերագրերում նշվում է 451 թ., երբ Վարդանանց պատերազմից հետո պարսիկների վարած դաժան հարկային քաղաքականության պատճաոով շատ հայեր ստիպված թողնում էին հայրենիքն ու ուղղվում դեպի Փոքր Ասիա և Կիլիկիա։ Արաբական տիրապետությունը Հայաստանում ավելի է ուժեղացնում հայերի հոսքը դեպի այդ երկրամաս, քանի որ Արաբական խալիֆայության հարկային, սոցիալական և ազգային ճնշումները երկրի վիճակը անտանելի են դարձնում։ Ստեղծված պայմաններում հայրենիքը թողնում են անգամ հայ նախարարներից շատե­րը՝ իրենց ժողովրդի հետ անցնելով Բյուզանդիա, որն է լ իր հերթին նպաստում էր գա ղ­թին։ Հեոանալով հայրենի երկրից ու բնաշխարհից՝ հայերը հիմնականում հաստատվում էին Միջերկրական ծովի ափերին գտնվող քաղաքներում, որոնք հայտնի էին աոևտրով։ Հաստատվելով այդ քաղաքներում՝ հայերն էլ զբաղվում էին աոևտրով և արհեստներով, իսկ գյուղերում բնակվողները՝ հողագործությամբ։ Ա. Ալպոյաճյանը իր «Պատմական Հ ա ­յաստանի սահմանները» աշխատության մեջ հանգամանորեն քննելով հայերի գաղթի շարժաոիթներն ու դրանց ժամանակաշրջանները՝ եզրակացնում է, որ «Արդեն Հա րա վա ­յին Տավրոսի և Կիլիկիո մեջ հայերը հաստատված էին Նիկեֆոր Փոկասի (963-969) օրե- րեն սկսյալ։ Հայերով լեցվեցա վ Սեբաստիա, Կեսարիա և այլն, ինչպես նաև Իսոսի ծոցին բոլորտիքը, որ անկե վերջ Հայոց ծոց հորջորջումը ստ ա ցա վ»1։

Զեյթունում գործել է այն հասարակական-սոցիալական կարգը, որը գոյություն է ունե­ցել Կիլիկյան թագավորությունում, սակայն ելնելով ժամանակի պահանջներից՝ Զեյթու­նում հաստատված սոցկարգն սկսեց ավելի նմանվել Եվրոպայում գոյություն ունեցող ֆեոդալական կարգերին։

Չնայած թուրքական լայնածավալ պետության սահմաններում գտնվելուն՝ գավաոակը ապրել է ինքնամփոփ կյանքով և ղեկավարվել է չորս իշխանական տների կողմից, որոն­ցից մեկը կոչվում էր իշխանապետ, իսկ մյուսները՝ իշխան։ Նրանց անվանել են նաև ըխ- թիյոր (ծեր) կամ չորպաճիներ2։ Իշխանապետը քաղաքի կաոավարիչն էր, որին ենթարկ­վում էին ոչ միայն մյուս իշխանները, այլև բնակիչները։

Չնայած իշխանին կամ իշխանապետին ենթակա լինելուն՝ Զեյթունի հայ բնակչությու­

նը մեծ նվիրվածությամբ է ծաոայել Հա յ Եկեղեցուն։ Դա է վկայում Զեյթունում հոգևորա­

կանների ազդեցիկ դիրքը։ Ըստ որոշ պատմագիրների՝ Եկեղեցին մասնակցություն չի ու­

նեցել աշխարհիկ գործերին և «Այս պզտիկ հանրապետութեան մէջ եկեղեցին միշտ բա ­

ժանված էր պետութենէն»3։ Այսպիսի կարծիք, սակայն, ոչ բոլոր պատմաբաններն ունեն։

2 0 0 9 ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԿՑԱՆՔԸ ԶԵՑԹՈԻՆՈԻՄ Ռ 129

1 Ալպոյաճեաե Ա., Պատմական Հայաստանի սահմանները, Գահիրե , 1950 , էջ 96։

2 Գալուստյաե Գր. , 0ա րա շ կամ Գերմանիկ ֊ հերոս Տեյթուն, Նիւ– Յորք, 1934 թ., էջ 99։

3 «Տեյթունի պատմագիրք», Բուենոս Այրես, 1960 թ., էջ 107։

130

Հ. Պողոսյանը այն հաստատ համոզումն ունի, որ հոգևորականների դասը միշտ էլ խաոն­

վել է աշխարհիկ գործերին, մանավանդ որ արքեպիսկոպոսը կաոավարության կազմի

մեջ է եղել։ Եվ վերջապես §1862 թ. ապստամբությունից հետո եկեղեցականների ներկա­

յացուցիչները չէին արդյո՞ք, որ խնդրագրերով գնացին Կոսանդնուպոլիս, և ապա Փ ա ­

րիզ»4,– գրում է նա։

Զեյթունցիները միշտ էլ ամբողջությամբ պատկանել են Հա յ Աոաքելական Եկեղե­

ցուն, սակայն 1866-67 թթ. քաղաքական տարբեր խնդիրների աոաջացմամբ Զեյթունում

կատարվում է կրոնական մասնաբաժանում, և հայերից ոմանք հարում են կաթոլիկությա­

նը, իսկ 1878 թ. բողոքականությանը, որը Մարաշից մուտք է գործում նաև Զեյթուն։ Սա­

կայն այս շարժումները լայն տարածում չեն ունենում. այս հարանվանություններում

ընդգրկվում են մոտավորապես 20-ական ընտանիքներ։ Կաթոլիկ հայերն իրենց եկեղե­

ցական պաշտամունքը կատարում էին այդ նպատակով իրենց տրամադրված հատուկ սեն­

յակում, որին կից ունեին նաև փոքրիկ դպրոց։ Բողոքականներն էլ ունեցել են փոքրիկ ժողո­

վարան և դպրոց։

Զեյթունցիները միշտ աչքի են ընկել իրենց ջերմ կրոնասիրությամբ, նախանձախնդրութ­

յամբ դեպի իրենց կրոնն ու հավատալիքները։ Եվ քանի որ շատ հաճախ կրոնասիրութ­

յունն ու ազգասիրությունը հանդես են եկել միասնաբար, ուստի զեյթունցիների համար

խորթ է եղել ցանկացած կրոնական հարանվանություն։ Սակայն 19-րդ դարի երկրորդ կե­

սից կրթության և ուսման հանդեպ բուոն ցանկության հետ կապված նվազում է արտաքին

թշնամանքը կաթոլիկության, բողոքականության և ա յլ հարանվանությունների հանդեպ։

Ռացի այդ, Զեյթունն իբրև ինքնավար կյանքով ապրող տարածաշրջան իր վրա էր հրա-

վիրել ժամանակի տարբեր միսիոներական ու գաղափարական կազմակերպությունների

ուշադրությունը, որոնց համար բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվում Զեյթունում ի

րենց աշխատանքային գործունեությունը ծավալելու համար։

Եկեղեցին ունենալով իբրև իրենց հայեցի կյանքի շարունակության գրավական՝ զեյ-

թունցիներն արդեն իսկ 17-րդ դարի աոաջին կեսում ունեին 8 եկեղեցի՝ Ս. Սարգիս, Ս.

Հրեշտակապետ, Ս. Հակոբ Մծբնա, Ս. Աստվածածնա, Ս. Կարապետ, Ս. Գրիգոր Լուսա­

վորիչ, Ս. Պարսամ և Ս. Թեոդորոս։ Հետագայում կաոուցվում են Ս. Պողոս-Պետրոս և Ս.

Հովհաննես եկեղեցիները։ 1884 թվականի հրդեհի ժամանակ այս եկեղեցու հետ այրվում

են նաև նրանում գտնվող մատյանները, որոնց մեջ էր նաև հայտնի Վասիլի Ավետարանը։

Հրդեհվում են Ս. Սարգիս, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Աստվածածին, Ս. Հակոբ և Ս. Հով ­

հաննես եկեղեցիները։ Որոշ ժամանակ անց վերակաոուցվում են Ս. Աստվածածինը՝ Սո^

րենյան թաղում, Ս. Սարգիսը՝ Ցաղուպյան, Ս. Հովհաննեսը՝ Օովրոյան և Ս. Գրիգոր Լու­

սավորիչը՝ Ենիտունյան թաղերում։ Ս. Աստվածածին եկեղեցում իբրև թանկագին մա­

սունք պահպանվել է 12-րդ դարում Հոոմկլայում գրված մագաղաթյա պատկերազարդ մի

Ավետարան։

Զեյթունի յուրաքանչյուր թաղ ունեցել է իր եկեղեցին, որում նստել է թեմի ա ոա ջնոր

դը։ Մ ինչև 1850-ական թվականները վանքի վանահայրերը եկեղեցու նկատմամբ ունեցել

են անսահմանափակ իրավունք։ Վանահայրը վանքի ունեցվածքը «կաոնե, կծախե, կշինե,

130 Ռ ԹԱՄԱՐՑԱՆ ՄԱՐՈԻՍ 2 0 0 9

4 Պ ողոսյա ե Հ ., Տեյթունի պատմությունը , Եր-ան, 1969, էջ 70։

131

կքակե ըստ իր քմահաճոյից, և նահապետական ավանդական դրությամբ մը, ոչ ոք իրա­

վունք ունի միջամտելու հայր սուրբին գործերուն»5։

Բնակչությունը վանքին վճարել է պտղի և աթոոի հարկեր։ Ռացի դրանից, ուխտագ­

նացությունների ժամանակ բնակչությունը մեծ քանակությամբ նվերներ է տ վել վանքին։

Զեյթունցիները հարկ են վճարել նաև թաղման, կնունքի և եկեղեցիների ու վանքերի վե­

րանորոգության համար՝ «հանուն շինության և նորոգման»։ Սակայն շուտով նրանք

սկսում են անտարբերություն ցուցաբերել եկեղեցու հարկերը վճարելու նկատմամբ։ «Զեյ-

թունի պատմագրքում» այս մասին ուշագրավ տեղեկություններ կան։ Մի անգամ Ս. Սար­

գիս եկեղեցու Տեր Սարգիս քահանան քաջություն է ունենում չընդունել սրբազանին, որն

եկել էր պտղի հարկը հավաքելու։ Այս դեպքից հետո Զեյթունում հրավիրվում է աշխար­

հիկ վերնախավի և եկեղեցականների ժողով-հավաք։ Այստեղ ընտրվում է վանական

խորհուրդ, որին իրավունք է տրվում տնօրինել վանքի բոլոր հասույթները և ունեցվածքը։

Զեյթունցիներն աչքի են ընկել հատկապես իրենց եկեղեցական ծիսական սովորույթ­

ներով։ Չցանկանալով ունենալ «օտար» հոգևորական՝ նրանք ծայրաստիճան բծախնդիր

են եղել հատկապես քահանայի ընտրության հարցում. այս հարցում նրանք նախապատ­

վությունը տալիս էին այն թեկնածուին, ով սերում էր քահանայի ընտանիքից։ Թեկնածուի

ողջ կյանքը ենթարկվում էր քննության. նա չէր կարող գողության կամ մարդասպանութ­

յան մեջ մեղադրված լինել (պատերազմում մարդ սպանելը հանցանք չէր)։ Շատ կարևոր

էր. «Հին և Նոր կտակարաններուն քիչ-շատ հմուտ ըլլալը, քարոզելու կարողութիւնը, ա զ­

գասիրութիւն ու պատերազմասիրութիւնը, ինչպես նաև ֆիզիկական կազմն ու կորովը։

Ընծայացուին կնոջ հաւանութիւնն ալ կաոնուեր ձեոնադրութենէն աոաջ՝ ժողովին կողմէ

տաներեց քահանան ղրկուելով»6։

Եթե այս ամենը գոհացուցիչ էր, դիմում էին Ս. Աստվածածին վանքի եպիսկոպոսին՝

քննելու ընծայացու քահանային։ Եպիսկոպոսը քաղաք էր իջնում մեծ տոնակատարութ­

յամբ՝ իշխանների, հոգևորականների և ժողովրդի ուղեկցությամբ, աղոթելով և շարա­

կաններ երգելով։ Շա բա թ երեկո կատարվում էր «Կոչումի» արարողությունը՝ ընծայացո­

ւին լողացնելուց հետո։ Կիրակի աոավոտյան եպիսկոպոսը պատարագ էր մատուցում՝

ձեոնադրելով և օծելով նորընծային։ Ապա սկսվում էր նորընծա քահանայի քաոասունքը,

որը նա անցկացնում էր եկեղեցու խցում՝ փիլոնով ծածկված, աղոթքով և ծոմապահությամբ,

Սաղմոս ու Նարեկ կարդալով և «քահանայական պարտականութիւններու վարժութիւննե-

րով»7։

Ա յդ քաոասուն օրվա ընթացքում ժողովուրդը պահքի կերակուրներ է ուղարկում նո­

րընծա քահանային։ Ամեն երեկո նորընծան եկեղեցի էր մտնում, դեմքը ծածկած ծունր էր

իջնում գրակալի աոաջ, Ավետարան ընթերցում և նորից վերադաոնում իր խուցը։ Քաոա-

սուներորդ օրը մի քահանա էր գալիս, կատարում նորընծայի լվացումը և հագցնում կնքա ­

հորից նվեր ուղարկված սպիտակեղենը, գոտին և «մերտին մեշլահը ըսուած վ եր ա ր

2 0 0 9 ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԿՑԱՆՔԸ ԶԵՑԹՈԻՆՈԻՄ Ռ 131

5 «Տեյթունի պատմագիրք», էջ 107։

6 Գալուստյաե Գ ր ., Մարաշ կամ Գերմանիկ ֊ հերոս Տեյթուն, էջ 106։

7 Նույն տեղում, էջ 107։

132

կուն»8։ Հաջորդ օրն իսկ նորընծան մատուցում էր իր անդրանիկ պատարագը, ապա ժո­

ղովրդի աոաջնորդությամբ գալիս իր տունը՝ օրհնելով իր կնքահոր կողմից պատրաստ­

ված մատաղը։ Սովորույթ է եղել, որ նորընծայի կինը, շրջապատված այլ երեցկիններով,

ծածկվել է սավանով և վերմակով, ականջները փակած բամբակով,իսկ նորընծա քա հա ­

նան նրա գլխին մի քանի էջ Ավետարան է կարդացել։ Ենթադրվել է, որ երեցկինը, լսելով

ամուսնու ձայնը, կմահանա, ինչպես որ մի անգամ իրոք պատահել է։ Սակայն Կարապետ

եպիսկոպոսը վերացրել է այս սովորույթը։ Նորընծան մատաղն օրհնելուց հետո վերա-

դաոնում է եկեղեցի, հանում հոգևորականի իր զգեստը և գալիս իր տուն՝ մասնակցելու

ճաշկերույթին։ Այս բոլորից հետո նա վերադաոնում է իր վանքը և մեկ ամբողջ տարի ի

րավունք չի ունենում գնալ իր տուն։ Ն ա սնվում է պահքի կերակուրներով և միայն շաբաթ

և կիրակի օրերին կարող է յուղով կերակուրներ և մատաղ ուտել։

Նույնպիսի բծախնդրությամբ զեյթունցիները վերաբերել են թաղմանը, հարսանիքին,

երեխայի ծնունդին և մկրտությանը։ Ցանկացած աոիթի և արարողության ժամանակ

գլխավոր դերը պատկանել է հայ քահանային, աոանց որի չի կատարվել ուրախության

կամ տխրության ոչ մի ծես։

Աոհասարակ զեյթունցիներն աչքի են ընկել իրենց ծայրահեղ եկեղեցասիրությամբ։

Յուրաքանչյուր զեյթունցի ամեն օր պարտադիր պետք է գնար եկեղեցի և մինչև ժամեր­

գությունը չավարտվեր, ոչ ոք չէր կարող տեղից շարժվել. դա համարվում էր գայթակ­

ղություն և պատժի աոիթ տալիս թաղի իշխանին ու տաներեցին։ Թերևս սրանով էլ կարե­

լի է պայմանավորել այն հանգամանքը, որ Զեյթունից են սերել հայ նշանավոր եկեղեցա ­

կաններից շատերը։ Բավական է նշել միայն, որ Կիլիկիայի կաթողիկոսական աթոոին են

բա զմել զեյթունցի եպիսկոպոսներ Սիմոն Ա Զեյթունցին (1539-1545), Ղազար Ա Զ ե յթ ո ւն

ցին (1545-1547), Խաչատուր Ռ Զեյթունցին (Խաչիկ Ուլնեցի), ով հայտնի է նաև Երաժիշտ

անունով (1560-1584)։ Իսկ 1726-1730 թվականներին էջմիածնի կաթողիկոսական ա թո­

ոին է բա զմել Կարապետ Ռ Ուլնեցին։ Զեյթունցի են եղել նաև Կ. Պոլսի Սարգիս Ուլնիո

(1587-1590) և Սարգիս Ռ Պարոն-Տեր Զեթունցի (1592-96) պատրիարքները։

Զեյթունում, սակայն, հայ հոգևորականը չի սահմանափակվել միայն ծիսական արա­

րողություններով։ Զեյթունում կրթական համակարգը սկիզբ է աոել և շարունակվել է

միայն Եկեղեցու շնորհիվ ու միջոցներով։ Մ ինչև 19-րդ դարը Զեյթունում կրթական ոչ մի

հաստատություն չի գործել. լինելով ազատատենչ ու հայրենասեր ժողովուրդ՝ կրթական

աոումով, սակայն, զեյթունցիները շատ հետամնաց էին։ Աստվածաշունչ և այլ գրքեր

միայն եկեղեցականն է իրավունք ունեցել կարդալու։ Եվ փաստորեն մինչև 1850 թ. Զ ե յ­

թունում 23 գրաճանաչ մարդ է եղել և միայն 3 մարդ է կարողացել կարդալու հետ մեկտեղ

նաև գրել։

Աոաջին անգամ 1848 թ. Հովհաննես Գաոնեցի վարդապետը Ս. Հովհաննես եկեղե­

ցուն կից հիմնում է մի դպրոց, ուր դասավանում են ինքն ու Տ . Ղազար քահանան։

Սկզբնական շրջանում շատ քչերն էին հաճախում այս դպրոցը, սակայն գնալով Զեյթու­

նում գաղափարական լուսավորության փափագի շնորհիվ ավելանում է երկսեո դպ րոց­

ների քանակն ու մինչև 1915 թ. Զեյթունում աշակերտների թիվը հասնում է 2000-ի։ Հա յ

132 Ռ ԹԱՄԱՐՑԱՆ ՄԱՐՈԻՍ 2 0 0 9

8 Նույն տեղում։

133

ազգայիններից շատերը, հատկապես 1862 թ. ապստամբությունից հետո իրենց ուշադ­

րությունը սևեոում են Զեյթունին։ Կարճ ժամանակ անց Զեյթունի ուշիմ և խելացի երեխա­

ներից շատերը տեղավորվում են Պոլսի, Երուսաղեմի և ա յլ հայտնի վարժարաններում։

Այսպես՝ Մկրտիչ վրդ. Տիգրանյանը զեյթունցի յոթ պատանիների տանում է Պոլիս և տ ե­

ղավորում Նուպար Շահնազարյան վարժարանում, իսկ 1871 թ. Երուսաղեմի միաբան Տ .

Աթանաս վարդապետը դարձյալ յոթ ուշիմ զեյթունցի պատանիների տանում է Երուսա­

ղեմի ժաոանգավորաց վարժարանում սովորելու։

ժամանակի ընթացքում Զեյթունի կրթական գործն սկսում են իրենց ձեոքն աոնել ա ­

ոանձին ընկերություններ ու կազմակերպություններ, որոնք ձեոնամուխ են լինում կրթութ­

յան տարածմանը ոչ միայն Զեյթունի չորս թաղերում, այլև հարակից գյուղերում։ Զեյթու­

նի ուսուցչական կազմը համալրելու նպատակով զեյթունից աշակերտներ են ուղարկվում

հեոավոր քաղաքների բարձրագույն վարժարաններ՝ Պոլիս, էջմիա ծին, Արմաշ, Երուսա­

ղեմ, Սիս, Կարին, Սեբաստիա, Տարսոն, Պրուսիա և այլուր։ Սակայն այս զարթոնքը

տևում է մինչև 1915 թ., երբ մարտի աոաջին իսկ օրերից փակվում են Զեյթունի և շրջակա

գյուղերի բոլոր վարժարանները։

Զեյթունի նշանավոր կրթական մշակներից են Մնացական Սեմերճյանը (Զեյթունցի),

Սմբատ Ռյուրատը (Տեր Ղազարենց), Ն շա ն Եզեկիելյանը, Խաչիկ Ս. Ցաղուպյանը, Հ ա ­

րություն Ս. Ցաղուպյանը, Գրիգոր Գասպարյանը և ուրիշներ։

Ռացի կրոնական և կրթական գործերից հայ եկեղեցականը Զեյթունում մասնակցել է

նաև կոիվներին ու պատերազմներին, թուրք կաոավարության հետ բանակցություններին

ու միջնորդություններին։

Չկա Զեյթունում տեղի ունեցած մի կոիվ, ճակատամարտ կամ պատերազմ, ուր զենքը

ձեոքին հայտված չլինի հայ հոգևորականը այն էլ միշտ զինված, բնակիչներին ոգևորող

և մարտնչող։ Այս աոիթով տեղին է նշել Տ . Ռարդուղիմեոս վարդապետ Թագաճյանին՝

«վեղարավոր հերոսին», ով իբրև քաջարի հոգևորական 1895-96 թթ. կովի ժամանակ իր

սրի տակով անցկացրել էր մոտ 700 թուրքական զինվորների, ովքեր համբուրելով իր

լանջախաչն ու Զեյթունի դրոշակը՝ գերի են վերցվել զեյթունցիների կողմից։ Մի քանի

անգամ բանտարկվել է և աքսորվել Զեյթունից, սակայն միշտ վերադարձել է հայրենիք և

ի վերջո 1915 թ. հայրենակիցների հետ բոնել է երկարատև աքսորի ճամփան։

Արժանահիշատակ է Նիկողայոս եպիսկոպոս Դավթյանը, ում թուրքերը կոչում էին

Տելի Մահրասա իր քաջության և խիզախության համար, իսկ հայերի շրջանում հայտնի

էր Ֆոնուզի աոյուծ անունով։ Պատմում են, որ մի օր Նիկողայոս եպիսկոպոսը, երբ եկե­

ղեցում պատարագելիս է լինում, հայտնում են, որ չերքեզները հափշտակել են իրենց

գյուղի այծերն ու տավարը։ Եպիսկոպոսը թողնում է պատարագը կիսատ, զինվում և իր

կտրիճներով մի քանի ժամում ետ է վերադարձնում ավարը, ապա գալիս վանք և զգես­

տավորվելով՝ շարունակում պատարագը։

Փաստորեն Զեյթունում Հա յ Եկեղեցին իրականացրել է իրավական, կրոնական,

պաշտպանական, մի խոսքով՝ պետական-պաշտոնական գործաոույթներ։ Ըստ էության

Հա յ Եկեղեցին ունեցել է հայկական պետության դերն ու նշանակությունը՝ նպատակ ու­

նենալով միայն ապահովել իր զավակների հնարավորինս խաղաղ ու բարեկեցիկ կյանքը։

2 0 0 9 ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ Կ ՑԱ Ն 0Ը ԶԵՑԹՈԻՆՈԻՄ Ռ 133

134

1 3 4 Ռ Թ Ա Մ Ա Ր ՑԱ Ն ՄԱՐՈԻՍ 2 0 0 9

134

1 3 4 Ռ Ա Ր ՏԵ Մ Ս Ա ՐԳ Ս ՑԱ Ն 2 0 0 9

ՀՐԱ ՊԱՐԱԿՈՒՄ

ԱՐՏԵՄ ՄԱՐԳՄՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ թղթակից աևդաՎ

ԱՎԵՏԻՔ ԻԱԱՀԱԿ6ԱՆԻ ԱՆՏԻՊ ՆԱՄԱԿՆԵՐԻՑ

Ստորև հրապարակվող երեք նամակները նոր լույս են սփոում Ավետիք Իսահակյանի՝

Գերմանիայում և Օվեյցարիայում Աոաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին

ապրած շրջանի, նրա աշխարհընկալումների, րացաոիկ պարտաճանաչության, խնամա­

կալ հոգատարության մասին։ Երեք նամակներն է լ նույն հասցեատերին են ուղղված՝ էջ–

միածնի սինողի դատախազ պարոն Փարսաղան Մելիք-Օհանջանյանին։ Փ. Մելիք-Օ–

հանջանյանը հորեղբայրն էր հայագիտության մեծ երախտավոր, Հ Հ Գ Ա Ա ակադեմիկոս

Կարո Մելիք-Օհանջանյանի։ Փարսաղան Մելիք-Օհանջանյանը իրավագիտության թեկ­

նածու էր։ 1880 թվականին Օդեսայում նա տպագրել էր իր գիտական աշխատանքներից մե­

կը՝ “ԲօՅւ՚թ&տացտտատ ււօ/ւշ^/ււաօշ՚ա տօւատթցտօտաճւ օ^/օտ օւ ոօ/օ^/տօօ՚ա օ^/տքտաճ

^տթտ^/տտա; օքաշճ ա ^աթօտաճ” արժեքավոր մենագրությունը։ Ինչպես երևում է Ավ. Ի-

սահակյանի գրած նամակներից, Փ. Մելիք-Օհանջանյանը հոգացել է Կ. Մ ելիք-Օ հա ն

ջանյանի Գերմանիայում ուսանելու ընթացքում անհրաժեշտ եղած բոլոր ծախսերը։ Ռ եո

լինում ուսանելու տարիներին ապագա մեծանուն հայագետը ապրել է Վարպետի տանը։

Ավ. Իսահակյանը 1915 թ. հունվարի 25-ին ժնևից գրած նամակում հատուկ շեշտել է. «...

Ձեր եղբոր որդին՝ Կարապետը, իմ մոտ է ապրում...»։ Այնուհետև Ավ. Իսահակյանը

պարտք է համարում մի քանի տեղեկություն տալ նրա մասին։ «Հոկտ եմբերից^ գրում է

Վարպետը^ Կարապետը Մարբուրգից տեղափոխվեց Ռեոլին, որ այնտեղից էլ Ռուսաս­

տան ուղևորվեր...»։

Արդեն հինգերորդ ամիսն էր, ինչ սկսվել էր Աոաջին համաշխարհային պատերազմը

և, բնականաբար գերմանական կողմը արգելքներ էր հարուցել՝ Կարապետ Մ ելիք-Օ հա ն

ջանյանի վերադարձը դարձնելով անհնար։ Պատճաոը հստակ էր. «Գերման կաոավա-

րությունը թույլտվություն չտվեց, իբրև զինվորական հասակի մեջ գտնվողի, և միջա զգա ­

յին օրենքի հիման վրա նա ստիպված է մնալ Գերմանիայում մինչև պատերազմի վերջը»։

Այնուհետև Ավ. Իսահակյանը շտապում է հանգստացնել Կ. Մելիք-Օհանջանյանի հորեղ

բորը. «... միայն այսքանն ուրիշ ո°չ մի նեղություն, ո°չ մի ճնշում. ազատ է ոստիկանական

հսկողությունից. ամբողջ Ռեոլինում ուր ուզում է՝ կարող է գնալ, միայն Ռեոլինը թողնել ի

րավունք չունի»։

Տարիներ շարունակ ցարական օճթ&տտծ-յի գաղտնի ծաոայությունների հսկողությունը

«վայելած» Վարպետը պարզաբանում է ստեղծված կացությունը։ Հակիրճ, ընդամենը մեկ

նախադասությամբ Վարպետը սպաոիչ տեղեկություններ է տալիս Կարապետի թե° ա-

ոողջության, թե° զբաղմունքի և թե° տրամադրության մասին, ընդ որում աոանց գունա­

զարդելու, հավաստի բնութագրումներով. «Տրամադրությունը վատ չէ, աոողջ է չափա­

135

զանց, լավ պարապում է»։ Շնորհիվ Փարսադան Մելիք-Օհանջանյանի հոգացողության

«մինչև օրս,– գրել է Ավ. Իսահակյանը^ չի նեղվել, թող որ Ցյուրիխի մի պրոֆեսոր (կարծեմ

2շ1161՛) Ս. Մեսրոպ եպիսկոպոսի միջնորդությամբ պատրաստակամություն է հայտնել

դրամ հասցնելու»։

Ավ. Իսահակյանը բավական պատկերավոր է ներկայացնում Կարապետի կենցա ղա ­

յին պայմանները, ապրած միջավայրն ու շրջապատը. «Ես,– գրել է Վարպետը,– մի ամ­

բողջ բնակարան ունեմ, և Կարապետը ուրիշ մի տղայի հետ ապրում են ինձ մոտ, մի հար­

կի տակ, միասին եփում ենք, միասին ուտում»։ Անշուշտ իդիլլիկ պատկեր չի ստեղծում

նամակագիրը, նա շեշտում է նաև այն մտահոգությունները, որ տանջում են Կարապե­

տին. «Միայն ձեզնից նամակ չստանալը մեծ հոգս է պատճաոում նրան, այնպես որ

խնդրում եմ բարի լինեք հաճախ գրելու Ձեր աոողջության մասին և ընտանիքի՝ նույն­

պես» (ընդգծումը մերն է ^ Ա. Ս.)։ Ինչպիսի՜ հոգատարություն, նուրբ «հիշեցում», ազնիվ

տակտ։ Պատերազմական իրավիճակում երկու թշնամի երկրների միջև աոաջացած

դժվարին պայմաններում Ավ. Իսահակյանը հորդորում է օգտվել Դանիայի մայրաքաղաք

Կոպենհագենի «Կարմիր խաչի» հասցեից։ Ինչպես պարզվում է շուրջ 10 ամիս անց գրած

հաջորդ նամակից (21 նոյեմբեր 1915), Կարապետը նշված հասցեով փող ստանում էր Զ ե ֊

լիկի միջոցով Ցյուրիխից, բայց Հայաստանի իր հարազատներից վաղուց է, ինչ տ եղե­

կություն չուներ։ Ն շելով այս մասին՝ Ավ. Իսահակյանը ընդգծում է պատերազմի պատ­

ճաոով ստեղծված ծանր նյութական կացությունը. «... ապրուստը սաստիկ թանկացել է

Ռեոլինում...»։ Ա յդ ծանր պայմաններում Կարապետ Մելիք-Օհանջանյանը «Համալսարա­

նում դասեր է լսում. ժամանակը զուր չի վատնում...»։ Այնուհետև, նամակագիրը վերստին

նկարագրում է Աոաջին աշխարհամարտի պատճաոած ավերներն ու կորուստները. «... ա ­

մեն տեղ սուգ ու լաց է ...»։

Երրորդ նամակում Ավ. Իսահակյանն ավելի հանգամանորեն է անդրադաոնում հա­

մաշխարհային պատերազմի պատճաոով ստեղծված անտանելի կացությանը. «Հիմա

Դերմանիայում դրությունը օրեցօր վատանում |է1, թա՜նկ, թա՜նկ, թա՜նկ. ապրել անկարե­

լի է դաոնում ... Ա յստեղ Զվիցերիայում էլ դժոխք է դարձել. նզովված Դերմանիան ա շ­

խարհ քանդեց, և դեո քանդում է, տեսնենք երբ է հերթը իրեն գալու, սպասենք և հու­

սանք...»։ Ավ. Իսահակյանը, պատկերելով իրավիճակը, միաժամանակ շեշում է, որ շնոր­

հիվ Փարսադան Մելիք-Օհանջանյանի նյութական օժանդակության հնարավոր է լինում

մեղմել կացությունը. «Ձեր հայրական խնամքով է, որ նա պիտի կարողանա այդ դժվա ­

րություններից գլուխ հանել...»։

Այդպես էլ լինում է։ Հետագայում Կարապետ Մելիք-Օհանջանյանը պիտի վերա դա ո

նա Հայրենիք, տպագրության պատրաստի «Սասունցի Դավիթ» ազգային էպոսի լա վա ­

գույն պատումները, թարգմանի դրանք ոուսերեն, անցնի բոնադատվածի դաժան, բայց

սուրբի ճանապարհով։ Տասնամյակներ շարունակ նա իր հիշողության մեջ ջերմորեն

փայփայել է Ռեոլինում՝ Ավ. Իսահակյանի հարկի ներքո ապրած տարիներից ստացած

տպավորությունները։

Ավ. Իսահակյանը իրական մեծություններին հատուկ մարդկային ջերմությամբ և հո­

գատարությամբ արտագրել է Ռեոլինից իր միջոցով Կովկաս, հարազատներին գրած Կա­

2 0 0 9 ԱՎԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿՑԱՆԻ ԱՆՏԻՊ ՆԱՄԱԿՆԵՐԻՑ Ռ 135

136

րապետի նամակները, գնահատել է Փարսադան հորեղբոր գուրգուրալից խնամքն ու նյու­

թական զոհողությունները։ Խորհրդանշական է Ավ. Իսահակյանի գրած երրորդ նամակի

օրը. 8 նոյեմբերի 1917 թվական - հոկտեմբերյան հեղաշրջման ճիշտ հաջորդ օրը։

Երկու տարի անց Կարապետ Մելիք Օհանջանյանը պիտի վերադաոնա Հայաստան,

անցնի իրեն վերապահված «տաոապանքի ուղիներով», տպագրի հայագիտական իր մե­

ծարժեք գործերը։ Հետո վերջնականապես Հայաստան պիտի վերադաոնա Վարպետը՝

գրական, մշակութային սերունդներ պատրաստելու սրբազան աոաքելությամբ։ Շնորհիվ

ներկայացվող այս ընդամենը երեք նամակի ակնհայտ է դաոնում, որ հեոավոր Դերմա-

նիայում Ավ. Իսահակյանը հսկայական ջանքեր է թափել եվրոպական մակարդակի գի­

տական սերունդ պատրաստելու գործին ի նպաստ։ ճշմարիտ մեծությունը զգա ցնել է

տալիս անգամ մի փոքրիկ նամակով։ Ստորև տպագրվող նամակները սրբազան մա­

սունքներ են Վարպետի՝ Եվրոպայի սրտում ապրած, պատերազմի թոհուբոհում իր հայ­

րենիքի ճակատագրով տաոապող մեծ Մարդու մտահոգությունների, քաղաքացիական

կեցվածքի, հայրական խնամքի ու հոգացողության պատրաստ հայրենակցի ներաշխար­

հի բացահայտման աոումով։ Նամակագիրը՝ Ավ. Իսահակյանը, և նամակներում բնու­

թագրվող անձը՝ Կարապետ Մելիք-Օհանջանյանը, հայտնի են ընթերցող լայն հասարա-

կայնությանը, հասցեատերը՝ Փարսադան Մելիք-Օհանջանյանը, շնորհիվ այս նամակնե­

րի ներկայացվում է իր գնահատելի կեցվածքով, անսակարկ նյութական օժանդակութ­

յամբ, որ հետագայում վերածվում է բարոյական և ազգային վավերական արժեքի։ Այս

նամակների հաջորդականության մեջ ի հայտ է գալիս նաև Վարպետի՝ աստիճանաբար

ձևավորված մոտեցումը, գնահատականը։ Եթե աոաջին նամակը ավարտվում է սոսկ

«մնամ իսկական հարգանքներով և բարևներով Ձերդ՝ Ա վ. Իսահակյան» տողերով, ապա

երկրորդ նամակը արդեն ունի «ջերմ հարգանքներով մնամ՝ Ավ. Իսահակյան» ավարտը,

իսկ վերջապես երրորդ նամակը Վարպետն ավարտում է «Ձերդ անկեղծ՝ Ավետիք Իսա ­

հակյան»։ Աստիճանաբար ձևավորվում է մի վերաբերմունք, որ նախ բնութագրվում էր

իսկական հարգանքով, ապա այն դաոնում է ջերմ և վերջապես բնութագրվում անկեղծ

հատկանիշով։ Վարպետը երբեք խոսքաշոայլումներ չէր սիրում։ Ահավասիկ ընդամենը

երեք նամակ. նամակներ, որոնք «արտացոլում» են Աոաջին աշխարհամարտի թոհուբո­

հում Ավ. Իսահակյանի դատումներն ու բնութագրումները՝ հընթացս ներկայացնելով

հայտնի ու անհայտ դեմքեր ու դեպքեր։ Ներկա յա ցվող նամակները կարելի է դասել նա­

մակագրական ժանրի տիպական նմուշների շարքին։ Մեծ մարդիկ ի հայտ են գալիս նաև

«փոքր գործերում»՝ աոերևույթ սովորական համարվող նամակներում։ Եվ որ դա այդպես

է, կարող են վկայել և սույն նամակները։

ԱՌԱՏԻՆ ՆԱՄԱԿԴ25/1 1915 թ.

ժընև.

136 Ռ ԱՐՏԵՄ ՍԱՐԴՍՑԱՆ 2 0 0 9

Մեծապատիւ Պ. Փ. Մելիք-Օհանջանեան.

137

Ես մի կարճ ժամանակով Ռեոլինից եկել եմ ժընև, և շուտով մեկնելու եմ նորից Ռ եո

լին.– որովհետև Ձեր եղբօր որդին, Կարապետը, իմ մօտս է ապրում, ուստի պարտք եմ

համարում մի քանի տեղեկութիւններ տալ նրա մասին։

Հոկտեմբերից Կարապետը Մարբուրգից տեղափոխւեց Ռեոլին, որ այնտեղից էլ Ռու­

սաստան ուղևորւեր, սակայն գերման կաոավարութիւնը թոյլատւութիւն չ՜տւեց, իբրև զ ի ն

ւորական հասակի մէջ գտնւողի, և միջազգային օրէնքի հիման վրայ նա ստիպւած է մնալ

Գերմանիայում մինչև պատերազմի վերջը. միայն այսքան.– ուրիշ ո՜չ մի նեղութիւն, ո՜չ մի

ճնշում. ազատ է ոստիկանական հսկողութիւնից. ամբողջ Ռերլինում ուր ուզում է՝ կարող

է գնալ, միայն Ռերլինը թողնել իրաւունք չունի։

Տրամադրութիւնը վատ չէ, աոողջ է չափազանց, լաւ պարապում է. նիւթականի կող­

մից է լ շնորհիւ Ձեր հոգացողութեան մինչև օր|ս1 չի նեղւել, թող որ Ցիւրիխի մի պ րոֆե­

սոր (կարծեմ 2 Ճ Խ ) Տ . Մեսրոպ եպիսկոպոսի միջնորդութեամբ պատրաստակամութիւն է

յայտնել դրամ հասցնելու։

Ես ամբողջ մի բնակարան ունեմ. և Կարապետը ուրիշ մի հայ տղայի հետ ապրում են

ինձ մօտ, մի յարկի տակ, միասին եփում ենք, միասին ուտում։

Միայն Ձեզնից նամակ չ՜ստանալը մեծ հոգս է պատճաոում նրան, այնպէս որ

խնդրում եմ բարի լինէք յաճախ գրելու Ձեր աոողջութեան մասին և ընտանիքի նոյնպէս։

Ցարմար է գրել Դանիայի՝ Կօպենհագէնի «Կարմիր խ ա չի» վրայ Կարապետին ու­

ղարկելու համար. հասցէն հետևեալն է՝ «Կօպէնհագէն. Կարմիր խա չ» (ոուսերէն կամ

ֆրանսերէն)

Տշճա , ՜^ւ1տ61տճօւք.

ատտծսւտ .... տէատտշ 3211

ճտաբշէ ^6եե–ՕԽով)ծոտ ո

եշւ ճ . ւտտօհօեաո.

Մնամ իսկական յարգանքներով և բարևներով

Ձերդ՝ Աւետիք Իսահակեանց։

ԵՐԿՐՈՐԴ ՆԱՄԱԿԸ (փոստային քարտ)21 նոյեմբ. 1915

ժընև

Մեծարգոյ Պարոն

Փ. Մելիք-Օհանջանեան

Սեպտեմբերին ողջ և աոողջ թողի Կարապետին. այդ մասին գրեցի Ձեզ իր ժամանա­կին. հիմա նրանից նամակ եմ ստանում, որ գրում է, թէ Ձեզնից վաղուց է տեղեկութիւն չունի. խնդրում է, որ շուտ-շուտ գրէք, փող ստանում է պ. Զէլիկի միջոցով, Ցիւրիխից. ապրուստը սաստիկ թանգացել է Ռերլինում. այդ ի հարկէ ի նկատի ունենալով Ձեր բա ­րութիւնը պիտի չխնայէք Կարապետից, որը լացով է Ձեր անունը միշտ տալիս, թէ խեղճ

2 0 0 9 ԱՎԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿՑԱՆԻ ԱՆՏԻՊ ՆԱՄԱԿՆԵՐԻՑ Ռ 137

138

հօրեղբայրս օր չտեսաւ մեր ձեոքից, այս վերջն է լ որ պակասը լրացըրեց։ Հիմա նա հա­մալսարանում դասեր է լսում. ժամանակը զուր չի վատնում. մի քանի հայ ընկերներ ունի՝ իրարով մխիթարւում են. Աստուած ողորմած է. մի բան կլինի, ամեն տեղ սուգ ու լաց է, գոնէ նա միանգամայն ապահով կացութեան մէջ է. կ՜աշխատեմ նրանից՝ հենց որ լուրեր իմացայ Ձեզ իմաց տամ։

ջերմ յարգանքներովմնամ՝ Աւետիք Իսահակեան

փոստ քարտի վրայի կնիքը28.11.15

Տստտա-Տա^ռ(Շ13Ա03Տ6)

Ք. ^թտտօօճօ^ա^տ.

^թօտ^թօթ^ Յ ^ յօյյ. օատօ^ծտ ւ. Յթատ&տւ

ԵՐՐՈՐԴ ՆԱՄԱԿՐ8 նոյեմբ. 1917

ժընև

Մեծարգոյ բարեկամՊ. Փ. Մելիք-Օհանջանեան.

Պատիւ ունեմ Ձեզ հետեւեալը գրելու. այսօր մեր սիրելի Մելիքից, Ռերլինից, այս ի մաստով գրած նամակ ստացայ Ձեզ հաղորդելու.– «Սիրելի հօրեղբայր, շա՜տ ուրախ եմ, թէ դուք, թէ ամբողջ ընտանիքը գիւղում թէ քաղաքում ողջ և աոողջ էք։

Ցուսով եմ, որ դուք իմ նամակները վաղուց ստացած կը լինիք, որովհետև նրանք ես ուղարկել եմ կոնսուլ Սուտէրի վստահելի հասցէով. և մանաւանդ որ շատ նամակներ ես գրել|եմ1 նոյն հասցէով։

Ես շատ լաւ եմ, և հանգիստ շարունակում եմ պարապմունքներս. շուտով էլ տեղիս համալսարանում ուսանող կը գրւեմ։

Այսօր ստացայ Ձեր 7.1Ճ գրած նամակը. նոյնպէս ստացել եմ և Ռագրատի նամակը. և իր ժամանակին պատասխանել կոնսուլի ապահով հասցէով։ Կարօտալի համբոյրներով ու բարևներով ամբողջ ընտանիքին մնամ միշտ ձեր Մելիք.»։

Մելիքը շարունակ ինձ գրում է. մինչև հիմա լաւ է. նեղութիւն չի քաշել. հիմա Դերմա- նիայում դրութիւնը օրէ օր |է1 վատանում, թա՜նգ, թա՜նգ, թա՜նգ. ապրել անկարելի է դաո­նում և միայն Ձեր հայրական խնամքով է, որ նա պիտի կարողանայ այդ դժւարութիւննե- րից գլուխ հանել։

Այստեղ Զուիցերիայումն էլ դժոխք է դարձել, նզովւած Դերմանիան աշխարհ քանդեց, և դեո քանդում է. տեսնենք երբ է հերթը իրեն գալու. սպասենք և յուսանք։

Յարգանքներով և բարևներով

138 Ռ ԱՐՏԵՄ ՍԱՐԴՍՑԱՆ 2 0 0 9

139

2 0 0 9 Ա Վ Ե Տ Ի Ք Ի Ս Ա ՀԱ Կ ՅԱ Ն Ի Ա Ն Տ Ի Պ Ն Ա Մ Ա Կ Ն Ե Ր Ի Ց

Ձերդ անկեղծ՝Աւետիք Իսահակեան

Ռ 1 3 9

139

2 0 0 9 ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՑՈՑ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՆ ՈԻ ... Ռ 139

ԳԱՅԱՆԵ ՀԱԿՈԲՅԱՆ Հյուսիսային համալսարանի դասախոս, բանասիրական գիտությունների թեկնածու

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՆ ՈՒ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒՀԻՆ.

ՀՈԳԵՎՈՐ ԱՌՆՉՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Յուրաքանչյուր ստեղծագործող, յուրաքանչյուր գրող, նախքան իր «ձայնով խոսելը»

անպայմանորեն անցնում է այն ճանապարհը, որն անվանում են հոգևոր ազդեցության ո–

լորտ։ «Չէ" որ ամեն գրող ոչ ա յլ ինչ է, եթե ոչ՝ իրենից աոաջ եղածների համագումար - մե­

կից շատ, մյուսից քիչ, որ ընդունում, հալում է իր ոգևորության հնոցի մեջ և ձուլում, ձևա­

կերպում իր ճա շա կով»1,– ասում է Հովհաննես Թումանյանը։ Եվ նույնիսկ այն ժամանակ,

երր գրողը վեր է բարձրանում «ազդեցության սանդուղքով», ստեղծում իր գրականությու­

նը, թելադրում ճաշակ ու սնում գեղարվեստական միտքը, միևնույնն է, նրա ստեղծած

«համաձուլվածքի»2 մեջ մի գույն, մի նրբերանգ «մատնում է» այն ակունքը, որի ազդեցութ­

յամբ ձևավորվել է գրողի աշխարհայացքն ու հոգևոր աշխարհը։

Հա յ գրականության բազմադարյան պատմության մեջ դժվար է մատնացույց անել մե­

կին, ում ազդեցությունն այնքան տիրական ու հզոր լինի իր ժամանակակիցների ու սե­

րունդների վրա, որքան Հովհաննես Թումանյանինը։ Ռնավ պատահական չէ, որ նույնիսկ

մեր մեծանուն շատ գրողների ստեղծագործություններն աոավել հաճախ քննվում են Թու-

մանյանի ազդեցության ոլորտում։ Եվ եթե Թումանյանը «Արարատ է անհաս» Չարենցի

համար, «օլիմպական մեծություն»՝ Տերյանի, «գոհարակերտ բարձունք»՝ Իսահակյանի,

իսկ Վահագն Դավթյանի համար՝ «աոաջին սեր»3, ապա Ս. Կապուտիկյանի խոստովա­

նությամբ՝ «դեո մանկությունից օդի, ջրի, արևի հետ, մայրական խոսք ու օրորի, շրջապա­

տի ձայների հետ Թումանյանը թափանցում է հայ մարդու հոգին և մարմինը, սնում նրա

սիրտն ու միտքը, մեծացնում և ... ինքն էլ մեծանում նրա հետ»4։ Կյանքի մայրամուտին

հասած բանաստեղծուհին վերստին հաստատում է, որ Թումանյանն իր համար և «աոա­

ջին սեր» է, և տարեց հասակի նեցուկ. «Պարտք ու բեոից կքած հոգուս // Մի հենարան

հանդիպեր. // Հեքիաթի ծեր մի իմաստուն - // Մի Թումանյան հ ա նդիպ ե^^ գրում է բա ­

նաստեղծուհին։

Ս. Կապուտիկյանը գրական ասպարեզ իջավ յուրօրինակ «մարտահրավեր» ^ ա ն ա ս

տեղծությամբ՝ «Ձեզ պես չենք ապրում» կամ «Պատասխան Թումանյանին», որը գրվել է

գրական խանդավաոությամբ՝ որպես արձագանք Թումանյանի «Հին օրհնություն» բա ­

1 Թ ումա նյա ն Հ ., Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հ. 4, Երհան, 1951, էջ 336-337։

2 Հա խ վերդյա ն Լ ., Թումանյանի աշխարհր, Երհան, 1966, էջ 75։

3 Դ ա վթյա ն Վ ., Տուգահեռ ճանապարհ, Երհան, 1976, էջ 126։

4 Կապուտիկյան Ս., Իմ ժամանակր, Երհան, 1979, էջ 78։

140

նաստեղծությանը5։ «Այդ ժամանակ ես սովորում էի Երևանի Կրուպսկայայի անվան

դպրոցում, 12 տարեկան աղջնակ էի։ Իմ սիրելի ուսուցիչ Սիմակ Սահակյանն ինձնից

գաղտնի բանաստեղծությունս հանձնել էր «Պիոներ կանչին», ուր և տպագրվեց։ Այնպես

որ՝ Թումանյանով եմ ս կ ս ե լ .» 6, ֊ հիշում է բանաստեղծուհին։ ճիշտ է, Կապուտիկյանն

այդ ազդեցության մասին հաճախ չի խոսել կամ գրել, չի քննել իր աշխարհայացքի վրա

Հ. Թումանյանի ունեցած ազդեցության նրբերանգները, սակայն Ս. Կապուտիկյանի՝ ամե­

նայն հայոց բանաստեղծին նվիրված՝ նրա մարդկային նկարագիրն ու ազգանվեր գոր­

ծունեությունը վերլուծող երկու հոդվածները, տարբեր տարիների ելույթներում ու զրույց­

ներում Թումանյանի խոսքերի և ասույթների հիշատակումները, ինչպես նաև գրա կա ն ֊

հասարակական ազգանվեր ամբողջ գործունեությունը խոսում են ա շխ ա րհա յա ցքա յին ֊

հոգևոր այն հարազատության մասին, որով կապված է եղել Ս. Կապուտիկյանն իր հան­

ճարեղ ուսուցչին։

«Լինում են գրողներ, որոնց ոչ միայն գեղարվեստական ստեղծագործությունը, այլ

նաև անձնական ողջ կյանքը դաոնում է տվյալ դարաշրջանի ճշմարիտ արտացոլումը։ Եվ

ուսումնասիրել այդպիսի գրողների կյանքն ու գործունեությունը, նշանակում է ծանոթա­

նալ տվյալ ժամանակի մշակույթին, ժողովրդի հասարակական-քաղաքական դրությանը,

նրա ճաշակին, գրական-գեղարվեստական ձգտումներին և ա յլն»7,- համոզված է թումա ն

յանագետ Սուսաննա Հովհաննիսյանը։ «ժամանակի շունչը դաոնալ» հաջողվում է, իհար­

կե, ոչ բոլոր գրողներին։ Այս աոումով Ս. Կապուտիկյանը բացաոիկ անհատ էր։ Հա վա կ­

նություն չունենալով դաոնալ «իր ժամանակի տարեգիրը»8՝ գրողն ակամա ստանձնում է

այդ դերը, և իր գրական ժաոանգությամբ արտացոլում խորհրդահայ իրականության, ա ­

պա նաև հետխորհրդային շրջանի բազմաթիվ իրողություններ ու իրադարձություններ։

Եվ եթե Պ. Սևակի համոզմամբ, Հ. Թումանյանը «հայ ժողովրդի ետմիջնադարյան պատ­

մության կենսագիրն է »9, ապա Ս. Կապուտիկյանին վիճակվեց դաոնալու իր օրերի ժա ­

մանակագիրը։ Պատահական չեն բանաստեղծուհուն տրված «գիտնական-պատմա-

բա ն»10 և «արդիականության պա տմա բա ն»11 բնորոշումները։

«Կապուտիկյանի մեջ թումանյանական-հրապարակային մի բան կա ր»12^ կարծիք է

հայտնում գրականագետ Ազատ Եղիազարյանը՝ նկատի ունենալով իր շուրջը մարդկանց

համախմբելու, ոգեղեն ազդեցիկ դաշտ ստեղծելու և գրական ճաշակ սերմանելու Կապու­

տիկյանի բացաոիկ տաղանդը։ Այսօր արդեն ավելի հաճախ է խոսվում կապուտիկյանա-

կան «Վերնատան» մասին, որը ձևավորվել է բանաստեղծուհու՝ Ռաղրամյան պողոտա­

յում գտնվող բնակարանում։ Ա յն դեպի իրեն էր գրավում ժամանակի աոաջադեմ, հայրե-

նասեր մտավորականությանը, հասարակական, քաղաքական գործիչներին։ Ռավակա-

140 Ռ ԳԱՑԱՆԵ ՀԱԿՈՌՑԱՆ 2 0 0 9

5 Ս. Կապուտիկյանի տուն-թանգարանի արխիվ, տեսաերիզ ^ 23։

6 Լալախանյան Ս., Սիլվա Կապուտիկյանր մանկագիր, Երեան, 1969, էջ 3։

7 Հովհա ննիսյա ն Ս. , Թումանյանր ե հայ գրողների կովկասյան րնկերությունր, Երեան, 2007, էջ 28-29։

8 Կապուտիկյան Ս., էջեր փակ գզրոցներից, Նախաբան, Երեան, 1997։

9 Ս-ա կ Պ . , Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հ. 5// Թումանյանի հետ, Երեան, 1974, էջ 353։

10 Սիլվա Կապուտիկյանի տուն-թանգարանի արխիվ, Շնորհավորական ուղերձ ^ 97։

11 Տրբա շյա ն է դ ., Գրողր ե ժողովուրդր, Երեան, 1989, էջ 350։

12 Եղիա զա րյա ն Ա, Սիլվա Կապուտիկյանր մեր հուշերում ե խոհերում, Երեան, 2008, էջ 105։

141

2 0 0 9 Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն ՀԱ ՑՈ Ց Բ Ա Ն Ա Ս ՏԵ Ղ Ծ Ն ՈԻ ... Ռ 1 4 1

նին լայն էր մերօրյա «Վերնատանը» քննարկվող հարցերի շրջանակը՝ գրական, հասա­

րակական, քաղաքական, սոցիալական խնդիրներ և այլն։ Նույնիսկ սովորական, աոտ^

նին հարցերի շուրջ ծավալված զրույցները Կապուտիկյանի խորիմաստ վերլուծություննե­

րի ու մեկնաբանությունների շնորհիվ ստանում էին բանաստեղծական շունչ ու ոգի։ Իսկ

ժողովրդի համար բախտորոշ պահերին նրա բնակարանը վերածվեց յուրօրինակ շտաբի,

որտեղ բոլոր հարցերի, խնդիրների վերաբերյալ վճոական խոսքը դարձյալ բա նա ստ եղ

ծուհունն էր։ Հիշենք ղարաբաղյան շարժման սկզբում Կապուտիկյանի ակտիվ գործու­

նեությունը, երբ նա պայքարի աոաջին շարքերում էր՝ իր խոսքով ու գրչով, իր մեծ հեղի­

նակությամբ փորձելով նպաստել հարցի արդարացի լուծմանը։ Ա յդ շրջանում ևս Կապու-

տիկյանին պայքարի մեջ էր մղում Թումանյանի այն տեսակետը, որի համաձայն « . Ի ն չ ­

պ ե՞ս կարող էի ես չօգտ վել մի այլ զենքից՝ իմ բանաստեղծական տաղանդից և իմ գրչից,

որոնք, հավատացեք ինձ, ավելի զորավոր են, քան բոլոր տեսակի ատրճանակները»13։

Եվ եթե «Թումանյանի վիթխարի դերը պայմանավորվում է ոչ միայն նրա թողած գրական

ժաոանգությամբ, այլև նրանով, որ հենց Թումանյանը դարձավ իր ապրած շրջանի գրա ­

կան կյանքի ղեկավարն ու շարժիչ ուժը, իր պետականությունը չունեցող երկրի պետա­

կան գործիչը»14, ապա, գրականագետների համոզմամբ, Ս. Կապուտիկյանը իշխանութ­

յուն ունեցավ բոլոր իշխանությունների մ եջ15՝ իրագործելով «ճշմարտության և արժանա­

պատվության զա նգա հա րի»16 աոաքելությունը։

Բավական շատ են նաև երկու մեծանուն գրողների՝ իրենց ժողովրդի ճակատագրին

աոնչվող մտահոգություններն ու այս կամ այն խնդրի հետ կապված դիրքորոշումների

ընդհանրությունները։ Այսպես, Լևոն Հա խվերդյա նը17, անդրադաոնալով Ս. Կապուտիկ­

յանի «Քարավանները դեո քայլում են» ուղեգրությանը, ընդհանրություններ է տեսնում

Թումանյանի՝ 1894 թ. գրված «Երկու սև ամպ» բանաստեղծության և վերոհիշյալ ուղե­

գրությունը գրելու շարժաոիթների միջև։ Խոր տագնապ ու անհանգստություն երկատված

ժողովրդի ճակատագրի նկատմամբ՝ մի դեպքում արտահայտված բանաստեղծական տո­

ղով, մյուս պարագայում՝ կապուտիկյանական արձակով։

Այս համատեքստում հատկանշական են նաև ղարաբաղյան շարժման սկզբում Կա­

պուտիկյանի մտորումները Շարժման և նրա ընթացքի վերաբերյալ։ Ա յդ շրջանի իր հոգե­

վիճակը Կապուտիկյանը համեմատում է Հ. Թումանյանի հոգեվիճակի հետ, որն արտա­

հայտվել էր նրա մի նամակում՝ 1903 թվականի սեպտեմբերին հայոց եկեղեցական կալ­

վածքները բոնագրավելու վերաբերյալ ոուսաց ցարի հրամանի դեմ հայության ընդվզում­

ների աոնչությամբ. «Ես ականատես եղա դեպքերի, որոնք դարձյալ հաստատեցին՝ թե

շատ տարբեր բաներ են մտածող անհատն ու բազմությունը, ժողովուրդը, որ իր մեջ պ ա ­

րունակում է ամեն բան, ավելի շատ խավար, քան պայծաո^ բոլորովին տարբեր բաներ

են, բայց իրար կապված ճակատագրական կապերով։ Եվ մարդ երբեմն իրեն զգում է

13 Թ ումա նյա ն Հ ., Երկերի լիակատար ժողովածու տասր հատորով, հ. 9, Երհան, 1997, էջ 465։

14 Հովհա ննիսյա ն Ս., Թ-ումանյանր հ հայ գրողների կովկասյան րնկերությունր, Երհան, 2007, էջ 29։

15 Կապուտիկյան Ս., Չեմ կարող լռել, Երհան, 2000, էջ 425։

16 Սիլվա Կապուտիկյանր մեր հուշերում հ խոհերում, Երհան, 2008, էջ 366։

17 Հա խ վերդյա ն Լ., ժամանակի հետ//Մտերիմ խոսք քայլող քարավաններին, Երհան, 1976, էջ 146։

142

Գրիգոր Լուսավորչի դրության մեջ - Խոր Վիրապի անդունդի մեջ ընկած, շուրջը՝ օձեր ու

կարիճներ»18։ Իր ժողովրդի համար բախտորոշ պահին ծագած հարցերի պատասխաննե­

րը բանաստեղծուհին բնականաբար պիտի փնտրեր նաև իր հոգևոր աոաջնորդի ստ եղ­

ծագործության մեջ։

Ընդհանուր շատ բան կա նաև երկու գրողների՝ ոուս ժողովրդի նկատմամբ ունեցած

վերաբերմունքի և գնահատումների մեջ։ Ավելին, Կապուտիկյանի՝ ժողովուրդների բա րե­

կամությանը, և հատկապես Ռուսաստանին ու ոուս ժողովրդին տրվող բնութագրումնե­

րում թերևս աոավել ցայտուն են դրսևորվում հոգևոր աշխարհայացքային այն ընդհան­

րությունները, որոնք գոյություն ունեն երկու գրողների միջև։ «Թումանյանն այն մտածողն

էր, որի համար գոյություն չուներ ոուսակա"ն, թե" եվրոպական կողմնորոշման հարցը, ո

րովհետև նրա կողմնորոշումը ոուսական էր միանգամայն և անվերապահ»19^ գրում է

Լևոն Հախվերդյանը։ «էսպ ես գիտեմ ես մեր արյունոտ պատմությունից, էսպես է ասում

ինձ Փոքր Ասիայի ու Կովկասի զարհուրելի տարեգրությունը, էսպես է խոսում ինձ հետ

հայոց գրականությունն ու իրականությունը, էսպես է թելադրում ինձ իմ հասկացողութ­

յունն ու խիղճը»20^ իր ոուսամետ կողմնորոշման պատճաոներն այսպես է բացատրում Հ.

Թումանյանը՝ հետագայում էլ բազմաթիվ հոդվածներում հիմնավորելով այս դիրքորոշումը։

Անվերապահ ու միանշանակ էր նաև Ս. Կապուտիկյանի վերաբերմունքը ոուս ժողովրդի

նկատմամբ։ Լինելով ազգային ինքնության ու արժեքների ջատագովն ու պաշտպանը՝

բանաստեղծուհին միաժամանակ չէր պատկերացնում Խորհրդային Հայաստանի գոյութ­

յունը ԽՍՀՄ-ից դուրս։ Ավելին, Հայաստանի գոյությունն աոանց Ռուսաստանի աղետալի

էր համարում հայ ժողովրդի համար։ Ա յդ էր պատճաոը, որ Կապուտիկյանը 80-ականնե-

րի վերջին անկախության ճանապարհը բոնած հայ ժողովրդին հորդորում - համոզում էր

չխ զել կապերը Ռուսաստանի հետ, որովհետև «չպետք է շփոթել ոուս այս կամ այն ֆունկ-

ցիոներին ոուս ժողովրդի հետ, որ Անդրեյ Գրոմիկոն դեոևս ոուս ժողովուրդ չէ, ակադե­

միկոս Լագունովը դեոևս ոուս ինտելիգենտ չէ»21։ Անգամ Շարժման ամենաբուոն պահին,

երբ ամենուրեք խոսվում էր հայ ժողովրդի հավաքական միասնության և անկախ պ ե­

տություն ստեղծելու մասին, գրողը համարձակվում է ընդդիմանալ ընդհանուր հոսանքին՝

ակամա որակվելով որպես «հակաանկախական» գործիչ։ «Հայաստանը կարող է ապրել

միմիայն Ռուսաստանին կաոչած, ուրիշ քաղաքական հեոանկար չունի նա»22^ համոզ­

ված ասում էր Կապուտիկյանը՝ հղում անելով Աոաջին Հանրապետության վարչապետ

Հովհաննես Քաջազնունու խոսքերին։ Անշուշտ, Կապուտիկյանը գիտեր, որ Ք ա ջա զնո^

նին Թումանյանի մտերիմն էր և, լինելով ազգային գործիչ, այնուամենայնիվ ճիշտ էր հա­

մարում ոուսական կողմնորոշումը։

Անդրադաոնալով Հովհաննես Թումանյանի կյանքի վերջին շրջանին՝ Լ. Հախվերդյա ­

նը գրում է. «Թումանյանի գործունեությունը կյանքի վերջին երկու տասնամյակում եղել է

142 Ռ ԳԱՑԱՆԵ ՀԱԿՈՌՑԱՆ 2 0 0 9

18 Թ ումա նյա ն Հ ., Երկերի լիակատար ժողովածու տասր հատորով, հ. 9, Երեան, 1997, էջ 419։

19 Հա խ վերդյա ն Լ ., Թումանյանի աշխարհր, Երեան, 1966, էջ 453։

20 Թ ումա նյա ն Հ ., Երկերի ժողովածու 6 հատորով, հ. 4, Երեան, 1951, էջ 209։

21 Կապուտիկյան Ս., Ավելի դժվարր չհավատալն է // Երեկոյան Երեան, 1988, 29 հոկտեմբերի, թիվ 254։

22 Քա ջա զնունի Հ ., Բաց նամակ 2-ին. Թուրքիա՞, թե Ռուսիա, Երեան, 1990, էջ 46։

143

մաքաոման գործունեություն»23, և որ «քաղաքացի ու բանաստեղծ ըմբոնումները հակա­

սություն չունեին նրա ա չքին»24։

Միշտ լինելով հասարակական-քաղաքական կյանքի կիզակետում՝ Ս. Կապուտիկյա­

նի գործունեությունը նոր թափ ստացավ հատկապես ղարաբաղյան շարժման սկզբում և

դրան հաջորդող տարիներին։ Եվ Լ. Հախվերդյանի՝ Թումանյանին տրված՝ «ժամանակի

թելադրանքով քաղաքագետ դարձած բա նա ստեղծ»25 բնորոշումն անչափ բնութագրա­

կան է նաև Սիլվա Կապուտիկյանի համար։ Ընդսմին, բանաստեղծուհուն քննադատում

էին քաղաքականությամբ չափազանց շատ տարվելու մեջ։ «Ես քաղաքականությամբ չեմ

զբաղվում, այլ պարզապես դժվար պահերին իմ ժողովրդի կողքին եմ, ինչպես միշտ^^

պատասխանում էր բանաստեղծուհին և հավելում. «Իմ մեջ խոսում է մի զգացում, որը ե ­

րևի նման է զինվորական հրամանատարի զգացածին, երբ նա շրջում է իր ջոկատները՝

ստուգելու նրանց մարտական պատրաստ ականությունդ^ իր ակտիվությունն այսպես է

բացատրում 80-ի շեմն անցած բանաստեղծուհին։ Իսկ այդ շրջանում իր դեմ ուղղված մե­

ղադրանքներին ու պարսավանքներին Ս. Կապուտիկյանը դարձյալ պատասխանում է Հ.

Թումանյանի խոսքերով. «Եղիր անկեղծ, շիտակ ու բարի, այնուհետև թեկուզ ամբողջ ա շ­

խարհքը վեր կենա քո դեմ, վերջը դու ես հաղթելու»26։

Երկու մեծանուն բանաստեղծները հրաշալիորեն գիտակցել են այն մեծ դերը, որն ու­

նի հայ գրողն ու մտավորականը հայության կյանքում։ Հատկանշական է Հ. Թումանյանի

զրույցը Համազասպ Համբարձումյանի հետ. « . .մ ե ն ք երկուսս կարծես պետություն ենք

պետության մեջ։ Մեր ժողովուրդների հասարակական ու կուլտուրական կյանքին վերա ­

բերող որևէ հարց կա" արդյոք, որ մեր իրավասության մեջ չ մ տ ն ի . Իսկ ի"նչ բան է պ ե­

տությունը, եթե ոչ հենց այնպիսի մի ֆունկցիա, որ մշտապես կատարում ենք մենք եր­

կուսս»27։ Այս աոումով ակնհայտ են Հ. Թումանյանի ու Ս. Կապուտիկյանի հասարակա­

կան գործունեության ընդհանրությունները. Ս. Կապուտիկյանը գրող-մտավորականին

վերապահել է կյանքի բոլոր ոլորտները վերահսկողի, աոաջնորդողի գործաոույթ։ «Ռա-

նաստեղծը Հայաստանում ավելին է, քան պարզապես բանաստեղծ», սիրում էր կրկնել

Կապուտիկյանը՝ տեղայնացնելով իր ոուս գրչընկեր Եվգենի Եվտուշենկոյի հայտնի տ ո­

ղը՝ դրանով իսկ իր ազգանվեր գործունեությամբ ընդլայնելով գրող-մտավորականի գոր­

ծունեության սահմանները։ Հատկանշական է նաև այն, որ և Թումանյանը, և Կապուտիկ­

յանը աոաջնորդներ եղան իրենց ժողովրդի համար։ Սակայն այդ աոաջնորդությունը

միանգամայն տարբեր էր աոաջնորդի մասին ընդունված պատկերացումներից։ Նրանք

իրենց ամբողջ կյանքով ու գործունեությամբ ապացուցեցին, որ աոաջնորդել նշանակում

է ծաոայել, նվիրվել ու զոհաբերվել՝ դրանով իսկ ստեղծելով աոաջնորդի միանգամայն

նոր՝ հոգևոր հզոր ուժի տեր անհատի կերպար։

Հատկանշական է, որ տասնամյակներ շարունակ Ս. Կապուտիկյանը եղել է Թ ումա ն

2 0 0 9 ԱՄԵՆԱՑՆ ՀԱՑՈՑ ՌԱՆԱՍՏԵՂԾՆ ՈԻ ... Ռ 143

23 Հա խ վերդյա ն Լ., Թումանյանի աշխարհր, Երեան, 1966, էջ 454։

24 Նույն տեղում, էջ 452։

25 Նույն տեղում, էջ 13։

26 Թ ումա նյա ն Հ ., Երկերի լիակատար ժողովածու տասր հատորով, հ. 7, Երեան, 1995, էջ 433։

27 Թումանյանր ժամանակակիցների հուշերում, Երեան, 1969, էջ 700։

144

յանին նվիրված բոլոր միջոցաոումների ակտիվ մասնակիցն ու կազմակերպիչներից մե­

կը։ 1969 թվականին բանաստեղծուհին է անցկացրել թումանյանական ընթերցումները,

հետևել, որպեսզի հավուր պատշաճի անցնեն գրողի 100-ամյակին նվիրված հոբելյանա­

կան հանդիսությունները։ Իսկ 1999 թվականին, չանսալով մտերիմների հորդորներին,

խնայել իրեն և հրաժարվել Թումանյանի ծննդյան 130-ամյակին կազմակերպվող միջոցա-

ոումներին մասնակցելուց, 80-ամյա վատաոողջ բանաստեղծուհին մեկնում է Դսեղ։ «Ինչ­

պե՞ս կարող եմ չգնա լ»^ տարակուսում է նա։

Սիլվա Կապուտիկյանի բուոն, ոգեշունչ ու մաքաոումներով լի կյանքը սպասում է իր

տարեգրին։ Ռայց ինչպես էլ որ այն վերլուծեն ու քննեն ուսումնասիրողները, ինչ գնահա­

տական է լ տան գրողի բարդ ու երբեմն էլ հակասական կերպարին, մի բա ն անժխտելի է՝

բանաստեղծուհու կենսափիլիսոփայության հիմքում թումանյանական խորը, անպարա­

գիծ սերն է Մարդու հանդեպ, «վատը լավ տեսնելու, ներելու և սիրելու» փիլիսոփայությունը։

«Ուր էր, թե մենք էլ Թումանյանի նման սիրել կարենայինք»2 ասում Կապուտիկյանը,

բայց միաժամանակ իր ամբողջ կյանքով, ստեղծագործությամբ, ժողովրդի հանդեպ իր

անսահման սիրով ու նվիրումով ապացուցում ամենայն հայոց բանաստեղծի ժա ոա նգոր

դը լինելու անժխտելի իրողությունը՝ դրանով իսկ վաստակելով ամենայն հայոց բա նա ս­

տեղծուհին լինելու պատիվը։

144 Ռ ԳԱՅԱՆԵ ՀԱԿՈԲՅԱՆ 2 0 0 9

28 Կապուտիկյան Ս ., Չեմ կարող լռել, Երհան, 2000, էջ 430։

145

2 0 0 9 ՀԱՑՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻՑԹՆ... Ռ 145

ՀԱՍՄԻԿ ՌԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ ԵՊ Հ Հնագիտության - ազգագրության ամբիոն

ՀԱՅՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹՆ ՈՍՏ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ

ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

Հ. Թումանյանի արձակ և չափածո ստեղծագործություններում բազմաթիվ վկայութ­

յուններ կան հայ ժողովրդի կարևորագույն տնտեսաձևերից մեկի՝ անասնապահության մա­

սին։ Ըստ այդ վկայությունների՝ ժողովուրդը կենդանիներին աոավել հաճախ անվանել է

չորսոտանի. «Ոչ ջեբումը կոպեկ ունի, ոչ դոանը չորսոտանի, ոչ գլխումը խելք» (Աղքատի

պատիվը), «Մին է լ էն տեսանք՝ աոաջի երկու ոտը վեր դրավ, դաոավ չո ր ս ո տ ա ն ի .» (Ա ր­

ջաորս)։

Ընտանի կենդանիների վերաբերմամբ Հ. Թումանյանն օգտագործում է նաև ձեոնա–

սուն, ինչպես նաև տանու անել, ձեոնասուն անել արտահայտությունները՝ ընտելացնել,

ընտանի դարձնել իմաստով. «Ձեոնասուն կենդանիների մեջ շունը մարդու ամենահին ըն­

կերն է» (Շունը)։

Ինչպես խոշոր, այնպես էլ մանր եղջերավորների վերբերյալ ժողովրդական լեզվում

անասուն1 բաոին զուգահեո գործածվում է ապրանք բաոը. « .գ ո ւթ ա ն ի ժամանակ ընկեր

էր դաոնում անասուն ունեցողի հետ» (Աղքատի պատիվը), «Մի ախտ կոտորում է անա­

սունը» (Սովի ժամանակից), «էսօր էլ դու ապրանքը ջուրը տար» (Խելոքն ու հիմարը),

«Տղեք, զգույշ կացեք, ապրանք չտաք ոեխը»(Դելը), «Ապրանքն ական ու անվնաս ետ բ ե ­

րին հանձնեցին սարվորին» (Դրա զը), « ... էսքան ապրանքս փ չացավ» (Տերն ու ծաոան)։

Ապրանք բաոի բուն իմաստը ապրուստի միջոցն է, ունեցվածքը2։ Քանի որ հայոց

կենցաղում անասնապահությունը կարևոր նշանկություն է ունեցել, ժողովուրդը, հավա­

նաբար ցանկանալով շեշտել այդ հանգամանքը, աոանձնապես ապրուստ մատակարա­

րող ընտանի կենդանիներին՝ արջաոին, ոչխարին, անվանել է ապրանք։

Բանաստեղծն անդրադաոնում է ընտանի և վայրի կենդանիների ժողովրդական ա ն­

վանումներին՝ բնականաբար օգտագործելով նաև գրական հայերենը։ Նա խ իր3 բաոին

զուգահեո որպես հոմանիշ նա գործածում է խոսակցական տավար ձևը. «...հոգնած-ծա-

րավ տավարն ու հոտ» (Դետակը)։

Ոչխարի հոտը Լոովա ու հայերենի մի շարք այլ բարբաոներում հայտնի է նաև քոչվոր

1 Նկատենք, որ «անասուն» բառն օգտագործվում է նաԱ ձիու վերաբերյալ. «Ինչու՞ էք տանջում անասունին»

(Պառավ ձին), «Հոգնած անասուն» (Սովի ժամանակից);

2 Մ ա լխա սյա ե Ս., Հայերեն բացատրական բառարան, հ. I, ԵրԱան, 1944, էջ 211;

3 Նշենք, որ եղնիկների խումբր նույնպես բանաստեղծն անվանում է նախիր. «Երանի որսկանն ինձ տասր

գնդակ տար, միայն թե դու չխառնվեիր մեր նախրին,– պատասխանեց եղնիկր» (Եղնիկն ու կրիան-Գրառումներ);

146

անասնապահ ժողովուրդներից փոխառված սյուրու կամ սուրու ձևով4. «ճանապարհին

սյուրուները անց են կացրել արտերից» (Լոռեցի Սաքոն), խոզերի խումբը՝ բոլուկ5, ձիերի,

ջորիների, գոմեշների խումբը՝ երամակ անունով6 (Հսկան, Աստղերից իջած կինը)։

Ըստ այդմ տարբեր կերպ են անվանվում տարբեր կենդանիներ ունեցող կամ խնամող

մարդիկ՝ ուլատեր, գառնատեր, կովատեր, գոմշատեր7 (Սասունցի Դավիթը)։ Սա ակն­

հայտորեն արտացոլված է Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում, ինչի ցայտուն

դրսևորումն է մասնավորապես հովիվ-տավարած զուգադրությունը. «Աշուղ են դարձել

հովիվ-տավարած» (Անուշ)։

Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում հստակորեն տարանջատված են հովիվը

և տավարածը. հովիվը մանր եղջերավոր անասուններին՝ հոտը խնամող անձն է, որին

որպես հոմանիշ (գուցե մի փոքր վերապահությամբ) օգտագործվում է նաև գառնարած

բառը՝«գառնարած Մոսի» (Անուշ)։ Ն շենք, որ շատ հաճախ անասունների խնամքն ապա­

հովող անձն արտահայտող բառը ժողովրդական լեզվում կազմվում է կոնկրետ տվյալ ա ­

նասունի անվան և արածեցնել բայի միջոցով, այն է՝ տվյալ անասունը արածեցնող։

«Սասունցի Դավիթը» ստեղծագործությունում Հ. Թումանյանն օգտագործում է նախ­

րապանին հոմանիշ նախրորդ բառը, ինչպես նաև մզդուր բառաձևը.

«Նրանց փարախում Աստծու գիշերը

Հավաքվում ձորի ողջ մզդուրները...» (Լոռեցի Սաքոն)։

Հեղինակը ծանոթագրությունում այդ բառը բացատրում է որպես անասնապահ՝ հո­

վիվ, խոզարած, տավարած և այլն։ Մզդուր, մազդուր կամ մուզդուր բառը գործածական

էր նաև Ղարադաղում, որտեղ նշանակել է վարձու անասնապահ8։

Լոռիում հավաքած դաշտային ազգագրական նյութերը վկայում են, որ մզդուր ա նվա ­

նել են մսուրային շրջանում ստերջ (սուբահ) խոշոր եղջերավոր անասուններին ձմեռա­

նոցներում (գոմահանդ) խնամող անասնապահներին, ովքեր հիմնականում դեռահաս

պատանիներ էին։ Ն շենք, որ կթի անասունները պահում էին գյուղերում, որպեսզի կա ­

նայք կաթնամթերքը մշակեին9։

146 Ռ ՀԱՍՄԻԿ ԹԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈԻԹՑՈԻՆՑԱՆ 2 0 0 9

4 Ըստ Հ. Աճաոյանի՝ «սյոտու» բառը թյուրքական ծագում ունի Ա նշանակում է հոտ; Հ . Աճառյաե , Թուրքերէ­

նէ փոխառեալ բառեր հայերէնի մէջ, էմինյան ազգագրական ժողովածու (այսուհետԱ՝ ԷԱԺ), հ. Գ, Մ.– վաղարշա­

պատ, 1902, էջ 321;

5 Հատկանշական է, որ գայլերի ոհմակին լոռեցիները նույնպես բոլուկ են անվանում (Գելը);

6 Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում առկա որոշ բառեր՝ երամակ, խաշնարածություն Ա այլն բնորոշ

չեն ժողովրդական խոսվածքին; Ավելին, «երամակ» բառն, ըստ Յու. Մկրտումյանի, առավելապես հատուկ է միջին

հայերենին. ա . 0 . ^ տ բ ւյ^ ո ո , Փօբւսււ ^աxօտօց^xտ^ տ 8օօւօդոօո (տւօբօտ ոօ^օտոա X IX – ազօոօ X X տ.);

«ՄօբոաՀՅւոօւ^ՓոԴտ^օտ «^տցօտ^ոտ.– Հայ ազգագրություն Ա բանահյուսություն, պր. 6, ԵրԱան, 1974, էջ 23-24;

7 Գոմեշի կաշին կիրառվել է որպես պաշտպանական միջոց. «Օխտը գոմշի կաշի հագավ, որ չպատռի իրեն

զոռից»; Գոմեշը համարվել է ամենաուժեղ կենդանին. «Տասը գոմշի ուժ պակասեց» (Սասունցի Դավիթը);

8 Հ . Հովսեփ յա ն , Ղարադաղի հայերը, I, Ազգագրություն, էջ 205;

Նշենք, որ Հ. Աճառյանի բացատրության մեջ չի շեշտվում անասնապահի վարձու լինելը. Հ . Աճառյաե, Հա յե­

րէն գաւառական բառարան, ԷԱԺ, հ. Թ , Թիֆլիս, 1913, էջ 809;

9 Հ . Թ . Հա րությունյա ն , Դաշտային ազգագրական նյութեր (այսուհետԱ՝ ԴԱՆ), 2000;

147

Ըստ Ցու. Մկրտումյանի՝ հայոց անասնապահական տերմինների համակարգում

զգալի տոկոս են կազմում քրդերեն և թուրքերեն (ադրբեջաներեն) բաոերը, որը նա բա ­

ցատրում է հայերի և նշված ժողովուրդների միջև տևական շփումներով ու տնտեսական

կապերով, որի վաո արտահայտություններից էր հայկական շատ գյուղերում քուրդ կամ

ադրբեջանցի հովիվ վարձելու սովորույթը10։ Հայոց մեջ այս սովորույթի գոյության մասին

ուշագրավ նյութ է հաղորդում նաև Հ. Թումանյանը. «Իմ քեոիներից ամենից փոքրը՝ Ա հ

մադը հովիվ է ր . Ահմադը թուրք է ր . » (Ահմադը։)

Հայոց անասնապահական մշակույթում ավանդաբար գերակշիո նշանակություն է ու­

նեցել խոշոր եղջերավոր անասունը՝ կաթնատնտեսության, մսի արտադրության ա ոո^

մով։ Ա յն կարևորվել է նաև երկրագործական մշակույթում՝ որպես լծկան, և տնտեսութ­

յան շատ այլ ճյուղերում։ Ըստ Հ. Թումանյանի ստեղծագործությունների՝ հայերի տնտ ե­

սական կյանքում էական դեր է ունեցել նաև ոչխարաբուծությունը։

Ավանդաբար հյուրերի պատվին ոչխար մորթելու սովորությունը, որ հայոց մեջ ըն­

դունված էր մինչև 20-րդ դարի հիսունական թվականները, նույնպես արտացոլված է Հ.

Թումանյանի ստեղծագործություններում (Տերն ու ծաոան)։

19-20-րդ դարերում հայոց մեջ ձիաբուծությունն ու խոզաբուծությունը տնտեսական

կարևորություն չունեին, որը հիմնականում պայմանավորված էր դարեր շարունակ մահ­

մեդական արգելքներով ու ճնշումներով11։ Խոզաբուծությունը բավականին զարգացած

էր Լոոիում, Տավուշում և Արցախում, որտեղ մահմեդական տարրը խիստ նվազ էր և,

շնորհիվ անտաոների, հնարավոր էր կերով ապահովել գրեթե ողջ տարվա ընթացքում։

Հ. Թումանյանն իր պատմվածքներից մեկը աոաջին տարբերակում անվանել է «Լ ո ո

վա խոզարածների կյանքից» (Արջաորս)։ Դա արդեն փաստում է, որ խոզաբուծությունը

կարևոր տեղ է գրավել լոոեցիների անասնապահական մշակույթում։ Դա է վկայում նաև

հայոց ուտեստի համակարգում խոզի մսի կիրաոությունը, ինչի մասին հեղինակը հիշա­

տակում է «Ահմադը» պատմվածքում12։ 1906 թ. Աշխեն Թումանյանին գրած նամակից

տեղեկանում ենք, որ դստեր ծննդյան աոթիվ հեղինակը Դսեղից գոճի է ուղարկում Թիֆ-

լիս։ Հ. Թումանյանն օգտագործում է նիստը անեի ղանը անեի ղանատեղ բաոակապակ-

ցությունները. «Հիմի մի աշունքվա գիշեր բերել ենք խոզը իր նիստը ա ր ե լ .» , «խոզը ղանն

ենք արել» (Արջաորս)։ Խոսքը խոզերի հանգստատեղի մասին է 13, իսկ ոչխարի մակաղա­

տեղը, ըստ Հ. Թումանյանի ստեղծագործությունների, արխաջ է կոչվում.

«Իրիկները մութն ընկնելիս Ռերում, ուրթումն արխաջ տ ա լի ս .» (Ալեք)։«Ռայց հովիվը դեո արթուն է,

10 Յու. Մկրտումյաե, նշվ. աշխ., էջ 24;

11 Նույն տեղում;

12 «Երբ մենք խոզի միս էինք ուտում, միշտ տանեցիք հանաք էին անում, ծաղրում, ծիծաղում էին Ահմադի վրա,

թե՝ Ահմադր հայացավ...» (Ահմադր);

13 Ղան-գետնափոր՝ վրան ճյուղերով ծածկած տեղ սարերում, որտեղ պատսպարում են խոզերր գիշերներր–

Ս. Մ ա լխա սյա ե, շվ. աշխ., հ. III, ԵրԱան, 1944, էջ 184; Նշենք, որ րստ Հ. Աճաոյանի, «նիստ տալ» արտահայտու–

թյունր կիրառվում է նաԱ տավարի վերաբերյալ. «Տաւարր նիստ էր տուել;». Հ . Աճառյաե, Հայերէն գաւառական

բառարան, էջ 813;

2 0 0 9 ՀԱՑՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻՑԹՆ... Ռ 147

148

Դեռ կանգնած է արխաջում» (Սարերում)։

Հ. Թումանյանը բարեխղճորեն բացատրում ու ծանոթագրում է բարբառային այդ ար­տահայտությունները. արխաջ-ոչխարի գիշերվան մնալու, հանգստանալու տեղն է (Ալեք)։ Արխաջ-տեղը, ուր վեր են անում (կանգնեցնում են) ոչխարների հոտը։ Արխաջ, թուրքե­րեն բա ռ է. հոտի բա ցօթյա հանգստության տեղն է (Սարերում) 14։

Հ. Թումանյանը հարազատ մնալով իր բարբառին՝ հիմնականում օգտագործում է դրան բնորոշ բառեր, մայր խոզի վերաբերյալ՝ մերուն15. «Մի հաստլիկ (մեկ այլ տ ա րբե­րակում՝ քյամար) մերուն ունեինք» (Արջաորս)։ Հ. Թումանյանը գործածում է խոզերին վե­րաբերող «խորթխորթալե անց կենա լ»16 և «քանդ էին արել» դարձվածքները. «Մի ժամից հետո ամբողջ դաշտը կարծես վարած էր գութանով կամ հազարավոր խոզեր քանդ էին արել» (Արջաորս), ինչպես նաև խոզապարկուկի բառը, որը նա բացատրում է ծանոթա­գրությամբ՝ միասին, կողք-կողքի ընկնել17(Անուշ)։

Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում շատ արժեքավոր ազգագրական նյութեր կան հատկապես սարի կյանքի վերաբերյալ, քանի որ նա այդ նյութի կրողն է, սարի կեն­ցաղի ու դեպքերի անմիջական մասնակիցը, սար-ընտանիքի լիարժեք անդամը։

Ամառային ամիսները Լոռու և մասնավորապես Դսեղի երեխաները, ավանդական սո­վորույթի համաձայն, անց էին կացնում սարերում։ Դա ուներ գործնական երկու նշանա­կություն՝ ամառվա տապը անցկացնել զով սարերում և օգնել տնտեսությանը անասուն­ների խնամքի հարցերում։ Ընդ որում, մեր կարծիքով, երկրորդը ավելի կարևոր էր նաև ե ­րեխաների դաստիարակության և կյանքի հետագա դժվարություններին նախապատրաս­տելու առումով։

Հ. Թումանյանն էլ մանկության լավագույն տարիներին այդ «դպրոցն» է անցել, որի անջնջելի տպավորություններն ուղեկցել են նրան ողջ կյանքում։ Վստահորեն կարելի է ասել, որ Թումանյան-անհատականության ձևավորումը շատ կողմերով կապված է հենց սարի կյանքի հետ, ինչի մասին հեղինակը վկայում է ոչ միայն կենսագրական հուշերում, այլև գեղարվեստական ստեղծագործություններում.

«Այն աղմուկի մեջ զվարթ, վայրենիԾանոթ է հոգուս ամեն մի հնչյուն։.Մ ա ն ո ւկ հասակիս հնչուն ծիծաղի արձագանքն

ահա լսում եմ ն ո ր ի ց .

Եվ անքուն հովվի սաստող, ազդարար

Աղաղակները ականջումս են դեռ։

148 Ռ ՀԱՍՄԻԿ ԹԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈԻԹՑՈԻՆՑԱՆ 2 0 0 9

14 Նշենք, որ ըստ Հ. Աճառյանի Ա Ս. Մալխասյանի՝ արխաջը կովերին հավաքելու Ա կթելու տեղն է. Հ . Աճառ­

յա ե , Հայերէն գաւառական բառարան, էջ 152, Ս. Մ ա լխ ա սյա ե , նշվ. աշխ., հ. I, էջ 269;

15 Ըստ Հ. Աճառյանի՝ մերունը նույնպես Լոռվա Ա հայերենի մի քանի այլ բարբառներով գոճեմայրն է, ծնունդ

ունեցող խոզը, Հ . Աճառյաե, Հայերէն գաւառական բառարան, էջ 772;

16 Խորդ խորդ՝ խոզի ձայնն է, ինչ-որ բան առատ-առատ խմելու ժամանակ հանած ձայնը, խորդխորդալը հո­

մանիշ է խռնչալ բային. Հ . Աճառյաե, Հայերէն գաւառական բառարան, էջ 485, Ս. Մ ա լխ ա սյա ե , նշվ. աշխ., հ. II,

ԵրԱան, 1944, էջ 291;

17 Այս արտահայտությունը Հ. Աճառյանը բացատրում է որպես ըմբշամարտի մի տեսակ.- Հ . Աճառյաե, Հա յե­

րէն գաւառական բառարան, էջ 480;

149

Իսկ աոավոտյան աղմուկը բինի^

Հա չոց, բաոաչոց, խրխինջ ու գ ո չ յո ւ ն .

Այն աղմուկի մեջ կիսավայրենի ինձ սիրելի է ամեն մի հնչյուն

Ես այն սարերումն էի ե ր ե խ ո ւց .

Ու թարմ, ցողապատ լեոների լա ն ջ ո ւմ .

Սուս, ականջ արա-հովիվն է կանչում» (Անուշ)։

«Ես իմ մանկության գարուններն անց եմ կացրել մեր սա րեր ու^^ գրում է Հ. Թուման­

յանը։ «Շատ էի սիրում իմ տատոնց տունը ու միշտ այնտեղ էի լինում։ Իմ քեոիներից ամե­

նից փոքրը՝ Ահմադը, հովիվ էր։ Ն ա ինձ տանում էր, ման էր ածում գաոների մ ե ջ .ո ւ

աստղալի, լուսնյակ գիշերները, ահագին խարույկի շուրջը բոլորած, ծափ էին տալի,

խնդում էին իմ պապն ու տատը, իմ քեոիները, իսկ ես թիթեոի նման թրթոում, պար էի գա ­

լի նրանց շրջանի մեջ» (Ահմադը)։

Բանաստեղծը սարի կյանքը մանկան անմիջականությամբ ներկայացնում է որպես

անհոգության և երկնագույն երազների աշխարհ.

«Ախ, ինչ լավ են սարի վրա

Անցնում օրերն անուշ, ա ն ո ւ շ .

Ախ ինչ հեշտ են սարի վրա

Սահում ժամերն անուշ, ա ն ո ւ շ .» (Ախ, ինչ լավ են սարի վրա)։

Չնայած լավ գիտեր նաև սարի կենցաղին բնորոշ դժվարությունները.

«Ուրիշ մի գիշեր-տխուր ու խավար,

Դողի ու գայլի գիշեր ա հ ա բ ե ր .» (Անուշ)։

Այսպիսով, սարի կյանքը Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում ներկայացված է

իր բոլոր կողմերով՝ նաև դժվարություններով ու վտանգներով, ինչպես օրինակ ոչխար

գողանալու երևույթը, որի կենդանի նկարագրությունը չափածո ձևով Հ. Թումանյանը

ներկայացրել է «Սարերում» բանաստեղծության մեջ, իսկ արձակ ձևով՝ «Դրազը» պատմ­

վածքում։ Պատահական չէ, որ այս պատմվածքի աոաջին տարբերակը Հ. Թումանյանը

վերնագրել է «Սարերի կյանքից»։ Դա մեկ անգամ ևս վկայում է, որ ոչխար գողանալու

(թեև վտանգներով լի) երևույթը սարի կյանքի անքակտելի մասն է՝ իր հետաքրքիր, բա զ­

մերանգ և վաո գույներով (օրինակ, երբ հաջողվում է ոչխարն անվնաս ետ բերել)18։

Բանաստեղծը, հավանաբար, հաշվի աոնելով ազգամիջյան հարաբերությունների

նուրբ հարցերը, իր ստեղծագործություններում դրանց անդրադարձել է հպանցիկորեն՝

նկարագրելով, թե ինչպես էին մութ, ամպամած ու անձրևոտ գիշերներին թուրքերն ու

քրդերը փորձում ոչխար (ապրանք) գողանալ19. «Մի մթնագիշեր էր. անձրևն էլ անընդհատ

2 0 0 9 ՀԱՑՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻՑԹՆ... Ռ 149

18 «Լուսադեմին տղերքր վերադարձան; Դեռ հեռվից լսվում էր նրանց ուրախ-ուրախ խոսոցն ու ծիծաղներր

թանձր մշուշի մեջ; Ապրանքն ական ու անվնաս ետ բերին հանձնեցին սարվորին, իրենք հավաքվեցին հովիվ

Չատնի վրանր, որ հաց ուտեն» (Գրազր);

19 «Նրա (թուրք Ղափրչօղլու–Հ.Հ.) մարդիկր այդ սարերի ամենահռչակավոր գողերն էին; Դատաստանից

150

տեղում էր միալար։ Քնած էր հայերի բինեն» (Գրազը), «Ալին սարիցն ապրանք քշեց» (Ալեք)։

Գողություն անում էին նաև հայերը, որպես վրեժի արտահայտություն.

«Ով գիտի, գուցե հենց էս գիշեր էլ

Իգիթ ոսոխներն, անհաշտ ու համառ

Մեկմեկու հոտից ոչխար են քշել,

Մեկ մեկից վրեժ առնելու համար» (Անուշ)։

Ըստ Հ. Թումանյանի՝ սարի կյանքն աներևակայելի է առանց հովվի, որն այդ կյանքի

առանցքն է։ Սարն ու հովիվը անբաժան հասկացություններ են, նա նույնիսկ օգտագոր­

ծում է բառակապակցություն՝ սաբեբի չոբան։ Փորձված հովիվները համարվում էին «ուս­

տա չոբան»։ Նկատենք, որ առավել հաճախ գործածվում է թյուրքական չոբան բառը։

Հովվի հիմնական գործառույթը հոտի պահպանությունն ու անվտանգությունն է, երբ

բոլորը քնած են, նա հսկում է հոտը20։

Վտանգի դեպքում նա ազդանշան է տալիս սարվորներին ու շներին, նաև՝ գողերին,

որ պատրաստ է դիմագրավել նրանց, դիմում է բոլորին՝ օգնության աղերս-բացականչութ-

յա մբ21։

Հայերի մեջ ընդունված էր օտարազգի հովիվ վարձելու սովորույթը։ Նույնիսկ օտ ա ­

150 Ռ ՀԱՍՄԻԿ ԹԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈԻԹՑՈԻՆՑԱՆ 2 0 0 9

փախածները նրա մոտ էին ծածկվում, սարերով անցնող ավազակային խմբերը նրա հարկի տակ էին ապաստան

գտնում» (Գրազը); Գուցե կարելի է Աս մի տարբերակ առանձնացնել, երբ հայը թուրքից է գողանում, թուրքը՝ հայից՝

որպես իգիթության, քաջության արտահայտություն. «Նրա մի կողմը թուրք սարվորն է իջնում, իր բինեն զարկում,

մյուս կողմը՝ հայը; Բայց նրանց իգիթները գիշերվա մթնով էլ անցնում են այն խոր անդունդը, իրարից ոչխար են

գողանում, ձի, կով կամ գոմեշ են քշում; Նրանց հովիվները հանդերում են հասնում ու փետակռիվ են անում»

(Գրազը);

20 «Մենակ, անքուն հովիվն ահա

Կանգնած իրեն արխաջում,

Արթուն աչքով հսկում է նա,

Գողից երկյուղ է քաշում» (Սարերում);

«Երբեմն-երբեմն հովիվներն այս կամ այն կողմից խուլ «հեյ-հեյ...» կանչելով իմացնում էին, որ հսկում են դեռ»

(Գրազը); Հեղինակի ծանոթագրությամբ՝ «հեյ-հեյ - մի բացականչություն է, որով հովիվը հայտնում է յուր արթ­

նությունը Ա սպասում է գողերին կամ գազաններին» (Սարերում);

21 «Հասեք, հ ե յ . տարավ, տարավ, հ ե յ . » (Գելը), «Մեկ էլ տեսար մի սարի ուսից տարածվեց մի զիլ, առաձգական

ձայն-ՀՀՀավար հ ե յ . » Այդ գուժավոր ձայնը ձգվելով՝ տարածվում է լեռներում, ու հանկարծ երկու կողմն էլ բինեքում

իրարով են անցնում» (Գրազը);

«Հովիվն «հե յ հ ե յ » . » աղաղակեց,

Շունը թԱից վեր կ ա ց ա վ .

Հավարն ընկավ, ողջ զա րթ նեցին.

Գիշերը մութն, ա կնա կիր. »(Սարերում);

«Գիշերվա մի ժամանակը մի թմփթմփոց անցավ վրանների մոտից; Շները վեր կացան, վրա տվին, ոչխարը

խրտնեց, ձիաները փախան, տավարը ցրվեց; Հովիվները հավար կանչեցին» (Գրազը); Հեղինակի ծանոթագրու­

թյամբ՝ հավար՝ օգնության աղերս-բացականչություն է (Սարերում); Նշենք նաԱ, որ ըստ Ս. Մալխասյանի՝ «հա­

վար» քրդերեն նշանակում է շտապ, փույթ, դա ազդանշան է, որով օգնություն են կանչում, հավար կանչել՝ նշանա­

կում է օգնություն կանչել^ Ս. Մալխասյան, նշվ. աշխ., հ. III, էջ 84;

151

րազգի հովիվը դաոնում էր ընտանիքի սիրելի անդամը, և նրանից բաժանումը ծանր է ր 22։Վարձկան հովվի վարձատրության չափի մասին կարող ենք որոշակի պատկերացում

կազմել «Ահմադը» պատմվածքի միջոցով՝ «...մի երկու կով, հորթ, գոմեշ, ձագ, մի կտրկան ոչխար, մի բարձած էշ աոաջն արած, մի երկու շուն էլ ետը գցած, ճանապարհ ընկավ», իսկ պարտավորությունների և իրավունքների մասին՝ Հայաստանի տարբեր պատմազ- գագրական շրջաններում հայտնի անեկդոտի՝ Հ. Թումանյանի գրանցած տարբերակով՝ լոոեցին արածեցնում է թուրքի ուղտը, որը ձորն է ընկնում, ջախջախվում։ Լոոեցին ուղտի տիրոջն ասում է. «Թե հավատում չես, բու (էս) բաշի (գլուխը), բու կաշի, էտ էլ իստերսան ափար, իստերսան (ուզում ես տար, ուզում ես) բաշխի»։

Հովվին բնորոշ հատկանիշներից էր նաև սրինգ նվագելը, որը դիտվում էր որպես նրա փորձվածությունն ու հմտությունը վկայող ա րժանիք23։

«.իրիկունները հանում էր սրինգը ու ածում» (Ահմադը)։«Սուս. ականջ արա-հովիվն է երգում։Ախ, ձենիդ մատաղ, այ իգիթ չոբան...» (Անուշ)։

Ըստ որում, հովվական մեղեդիները կարելի է բաժանել երեք խմբի.Հոտի վարքագիծը կարգավորող երաժշտություն.

«Զիլ, երկար ու ձիգ, կանչում էր, ծորում,Ռերա էր կանչում իրան գաոներին...»24 (Անուշ),

Սիրո տխուր եղանակներ (բայաթիներ)25.«էն, որ լանջերին խաղեր եմ ասում,Ու՞մ հետ եմ խոսում...»(Անուշ),«Եվ մելամաղձոտ նրանց բայաթին Դովեստ է տալիս վեհանձն իգիթին,Կամ հայրենիքի հողին ու քարին,Սիրավաո կանչում սևաչյա յարին» (Լոոեցի Սաքոն)։

«Շվին փչեց հովիվն ահա-Աղջիկն ու սերն անուշ, անուշ» (Ախ, ինչ լավ են սարի վրա)։

ժա մանցի մեղեդիներ.«Իրիկները մութն ընկնելիս

2 0 0 9 ՀԱՑՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻՑԹՆ... Ռ 151

22 «Ահմադր հիվանդանում էր թե չէ, մեր ուրախությունն էլ հետր կտրում էր; ...տատս ու պապս չորս կողմր

պտտվում էին... Ահմադր չուխի փեշով աչքերր սրբեց, վեր կացավ, եկավ մոտեցավ իմ պապին; Պապս գրկեց, համ­

բուրեց Ահմադին, ու աչքերր լցվեցին արտասուքով» (Ահմադր);

23 Յու. Մկրտումյաե, նշվ. աշխ, էջ 77;

24 «Օրվա տարբեր պահերին «ոչխարի եղանակր» տարբեր էր հնչում, որպեսզի կենդանիներին կողմնորոշե-

ին; Այն առաջին հերթին «սովորեցնում էին» հոտի այծ-առաջնորդին»; Նույն տեղում;

25 Հ. Թումանյանր բայաթի բառր բացատրում է որպես թուրքերեն կարճ ժողովրդական երգ (Լոռեցի Սաքոն);

Նշենք, որ Ս. Մալխասյանն այլ ծագում է վերագրում՝ պարսկերեն, արաբերեն-արԱելյան երաժշտության տխուր

եղանակ, Ս. Մ ա լխա սյա ե, նշվ. աշխ., հ. I, էջ 323;

152

Ռերում, ուրթումն արխաջ տալիս,Նստում իրանց պ արզ վրանում

Ու ղովտիցը շհուն հանում,

Ածում, կանչում, զվարճանում,

Մինչ հոգնում է, քունը տանում» (Ալեք)։

Հանկարծ բայաթին փոխվում է պարի՝ լրացնելով հովիվների ժամանցը.«Աստծու գիշերը գալիս են հանդեն,Փետ են հավաքում, վառում են օդեն,Ծիծաղ ու աղմուկ խառնում են իրար,Ածում են, խաղում, խնդում միալար» (Լոռեցի Սաքոն)։

Կարծիք կա, որ սրինգ նվագելը բնորոշ է եղել միայն հովիվներին26, սակայն, ըստ Հ. Թումանյանի վկայության՝ սրինգ են նվագել նաև խոզարածները. « .բ ե ր ե լ ենք խոզը իր նիստը ա ր ե լ.մ ի լուսնյակ գիշեր է։ Ես պկու27 եմ ածում, էս Ավագն էլ մի բայաթի է վեր քաշել, որ սար ու ձոր գվգվում են» (Արջաորս)։

Հովիվները (անասնապահները) կողմնորոշվում էին ոչխարների (անասունների) վարքով, և փորձված անասնապահի համար անասունների վարքը յուրօրինակ ա զ դ ա ն շան էր. « .մ ի ն էլ տեսնեմ ոչխարը դես ու դեն խախալ-խախալ է ա ն ո ւ մ . ոչխարը կտրկան էլա վ ու փախս առավ» (Գելը)։

Հովվի անբաժանելի ատրիբուտներից էր հովվական ցուպը, որն արտացոլված է նաև Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում՝ դագանակ, չոմբախ, կոռ և մահակ ձևերով28։ «Իմ հերը մի դագանակ ուներ, որ էստեղից մեկնում էր, երկնքի աստղերը խառնում էր» (Սուտասանը), « .դ ա գ ա ն ա կ ը պտտեցի, ուսախառը վեր բերի, ա°ռ հա կ տ ա ս .» (Գրազը), «...խոսքն առավ մի հովիվ, որ դագանակին հենված կանգնած էր»,

«Ծանր չոմբախը գլուխը մեխած,Օճորքում դրած պիտի մրոտի» (Անուշ);«Հենված հովվական երկայն մահակին...» (Լոռեցի Սաքոն),«Մահակն ուսին, շունն ետևիցՆերս է մտնում մի զըռ չոբան» (Մի կաթիլ մեղրը)։

Ն շենք, որ հեղինակը դագանակ բառը բացատրում է որպես մահակ, հովվական ցուպ՝ ծանոթագրելով «Անուշի» հետևյալ տողերը.

«Սարոն էլ վերցրեց իրանց շները,Դագանակն ուսեց, ոչխարը գնաց» (Անուշ)։

152 Ռ ՀԱՍՄԻԿ ԹԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈԻԹՑՈԻՆՑԱՆ 2 0 0 9

26 Ցու. Մկրտումյաե, նշվ. աշխ., էջ 77;

27 Պկուն սրնգի մի տեսակ է^ Հ . Աճառյաե, Հայերէն գաւառական բառարան, էջ 919;

28 Այս բառերը, որոնց մի մասն ունի թյուրքական ծագում, հիմնականում նշանակում են կորացրած ծայրով

հովվական գավազան, որով հովիվները ոչխար են քշում-բռնում^ Հ . Աճառյաե, Հայերէն գաւառական բառարան,

էջ 594, Ս. Մ ա լխա սյա ե, նշվ. աշխ., հ. I, էջ 481, հ. IV, ԵրԱան, 1945, էջ 26,470;

153

Որպես հովվի ատրիբուտ է ներկայանում նաև սև յա փ նջին29.

«Ո՞վ է քնած էն տղեն,

Վրեն քաշած սև յափնջին,

Կուոը հանած էն տ ղ ե ն .» (Անուշ)։

«Դլխարկը ծոած, յափնջին ո ւ ս ի ն .» (Լոոեցի Սաքոն)

Հ. Թումանյանը հովիվներին, որպես բնության արհավիրքներին, գազաններին ու ա ­

վազակներին դիմագրավողների, թերևս աոասպելական հատկանիշներ է վերագրում։

« .Ա ժ դ ա հ ա Սաքոն ընչի՞ց է վախում։

Հապա մի նայիր հսկա հասակին... (Լոոեցի Սաքոն),

«Ներս է մտնում մի զըռ չոբան» (Մի կաթիլ մեղրը),

« .գ ո ո ա ց աժդահա հովիվ Չատին» (Դրա զը)։

ժողովրդա կա ն պատկերացումներում հովվին վերագրվում են մարդկային ամենա-

փայլուն հատկանիշները՝ ազնվություն, հնարամտություն, իգիթություն30, նա աոանձնա-

հատուկ տեղ էր գրավում, վայելում շրջապատի հարգանքն ու սերը։ Օրինակ, թեև Ահմա­

դը հայ չէր, այնուամենայնիվ, նա վայելում էր Հ. Թումանյանի ընտանիքի անդամների

սերն ու հարգանքը։ Նույնիսկ օտարազգին այսպես է արտահայտվում հայ հովվի մասին.

«Դրանց մեջ Չատի անունով մի չոբան կա, իգիթ եմ ասում, որ մենակ էն մի տղի դեմը

դուրս գա» (Դրա զը)։

ժողովուրդը նույնիսկ երգ է հորինում Սարոյի մասին.

«Եվ գյուղացին երգ հորինեց,

Դովեց հովվին ու յա ր ի ն .» (Անուշ)։

Անկախ բոլոր դժվարություններից, հովվի (անասնապահի) կյանքը Հ. Թումանյանը

ներկայացնում է որպես պարզ (Լոոեցի Սաքոն), անհոգ, թումանյանական պատկերաց-

մամբ՝ երջանիկ կյանք. «Այդ աչքերը տավարածի զվարթ անհոգության փոխարեն մի

վիշտ ունեին» ( Դեպի հայրենիք),

«Ինչը կհասնի Սաքոյի կ յա ն ք ի ն .» (Լոոեցի Սաքոն),

«Նրանց փարախում Աստծու գիշերը

Հավաքվում ձորի ողջ մզդուրները,

Շհուն ու պկուն խաոնում են իրար,

Խաղում են, ասում, խնդում միալար» (Լոոեցի Սաքոն)։

Հովվի և խոզարածի կացարանները տարբեր անվանումներ ունեն, աոաջինի դեպ ­

քում՝ փարախ և յաթաղ (Լոոեցի Սաքոն), խոզարածների համար՝ դափ (Արջաորս)։

«Թեկուզ և մենակ լինի յաթաղում,

Աժդահա Սաքոն ընչից է վախում» (Լոոեցի Սաքոն)։

2 0 0 9 ՀԱՑՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻՑԹՆ... Ռ 153

29 Նշենք, որ յափնջին համարվում է հովվի պարտադիր տարազ, Յու. Մկրտումյաե, նշվ. աշխ., էջ 80;

30 Յու. Մ կրտ ումյա ե , նշվ.աշխ., էջ 80;

154

154 Ռ ՀԱՍՄԻԿ ԹԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈԻԹՑՈԻՆՑԱՆ 2 0 0 9

Ն շենք, որ այս դեպքում ևս նկատվում է օտար ազդեցությունը։Ցաթաղը թյուրքական բա ռ է, որ նշանակում է մակաղատեղ, իսկ փարախը անասնա­

գոմի ներսում պ արզ կահավորում ունեցող մի հատված էր, որ կովկասյան լեզուներում նշանակում է ոչխարների հանգստանալու պատսպարված տեղ, գոմ31։

Դափը կիսագետնափոր պ արզ կառույց էր։ Երկու սյուների վրա նստող փայտամածը ծածկվում էր ճիմերով32։

Հովիվը և սարվորները հիմնականում սնվում էին կաթնամթերքով։ Հետաքրքիր է, որ բա ­նաստեղծը գործածում է ոչ թե կաթ խմեի այլ կաթ ուտեւ ժողովրդական արտահայտությունը.

«Գնում է տեսնում՝ մի հովիվ անհաց կաթն է ուտում» (Ծիտը)։Ռանաստեծը իր գրանցած անեկդոտների շարքին խոսուն վերնագիր է տվել՝ «Մեր

կյանքից»՝ դրանցում հստակորեն տեսնելով կյանքի արտացոլումը, ինչը լիովին հիմք է տալիս անեկդոտները ևս համարել ազգագրական ինքնատիպ սկզբնաղբյուր։

Անասնապահական մշակույթում դեռևս վաղնջական ժամանակներից կարևորագույն դեր է ունեցել մարդու ընտելացրած առաջին կենդանիներից մեկը՝ շունը, առանց որի գրեթե անհնար կլիներ ընտանի կենդանիների պահպանությունն ու խնամքը։ Հովվի դժվարին գործում շունը դառնում էր նրա օգնականը, «ապրուստը, տեղը ու տունը» (Մի կաթիլ մեղրը), դժվար օրերի ընկերն ու եղբայրը.

«Թեպետև Սաքոն եղբայրներ ունի Ու նրանց համար արյունը կտա,Ռայց Զորու նման էլ ով կլինի,Նրա ն հավասար եղբայր էլ չկա» (Լոռեցի Սաքոն)։

Հովիվը շատ հաճախ շան հետ էր կիսում մի կտոր հացը, իսկ երբ շունը պառավում է, «չի կարողանում ուտի, որ ապրի, չեն ուզում սպանեն, ասեղ են դնում հացի մեջը, տալիս, անծամիլ կուլ է տալիս ու սատկում։ էսպ ես են անում և անբուժելի հիվանդության (քոսի և այլն) դ ե պ ք ո ւ^^ նշում է Հ. Թումանյանը (Շունը)։

Հենվելով Հ. Թումանյանի հաղորդած նյութերի վրա՝ վստահորեն կարելի է ասել, որ լավ շունը ոչ միայն հոտի33, այլև հովվի (անասնապահի) անփոխարինելի պահապանն է, ընդհուպ մինչև անձնազոհություն34։ Վտանգի դեպքում հովվի կանչի առաջին ա րձա գա ն

31 Ս. Մ ա լխա սյա ե, նշվ. աշխ., հ .^ , ԵրԱան, էջ 490;

32 Հ . Հա րություեյա ե, ԴԱՆ, 2000;

33 «Ծնող ոչխար մնա- թե կտրկան մի որԱէ քարի տակ մնում է կողքին, պահում, որ գառը ղշերը տանեն ոչ, աչ­

քերը հանեն կամ կտրկան- մեջը մնում է, ետ է բերում;

«Ոչխարը որ կտրկան է լինում կորչում, շունն էլ հետն է գնում; Սոված է մնում, ոռնում ու կողքից չի հեռանում»

(Շունը); Նշենք, որ շան հոտի պահապան դերին անդրադառնում է նաԱ Յու. Մ կրտ ո^ա նը^ Ցու. Մ կրտումյաե ,

նշվ. աշխ., էջ 59;

34 «Նորա փարախին հսկում է Տորին,

Ազազիլ Տորին հսկում է անքուն,

ՆերքԱ է բերում նա ձիավորին,

Ղուշն էլ չի անցնում նրանից թաքուն;

Մթնագիշերին հեղեղ է թափում,

155

քողը շունն է։

Դիշերով բա ցօթյա մակաղատեղում հոտին հսկող ամեն մի շուն իր հատուկ տեղն ու­

ներ, որը Լոոիում հայտնի է թ և 35 անունով։ Հավանաբար այս բաոը պետք է ստուգաբա­

նել ոչ թե որպես մակաղատեղի անկյուններ՝ թևեր, այլ վրացերենից փոխաոյալ թևի բա-

ոով, որը նշանակում է հսկում36։

Հ. Թումանյանի որոշ արտահայտություններ, ինչպես. «Լեոներում ամեն մարդ լավ է

հասկանում, թե ինչ կնշանակի «շունը տարան» (Դրա զը), բացատրության կարիք ունի։

Ա յստեղ խոսքը վերաբերում է ոչ թե պահապան կենդանուն ուրիշ տեղ տանելուն, այլ իր

տեղից՝ թևից հանելուն ու շեղելուն։ Դա փորձված անասնագողերի հնարքներց էր, երբ

թալանից աոաջ շներին հեոացնում էին բինայից ու մակաղատեղից։ Ըստ մեր հավաքած

դաշտային ազգագրական նյութերի՝ նման ամենատարածված հնարքներից մեկը գիշեր­

վա խավարում, մակաղատեղի վերևից քարեր գլորելն էր, որոնց ետևից շները վազում՝

հեոանում էին, հոտը թողնելով անպաշտպան37։

Դրազը պատմվածքում Հ. Թումանյանը գրում է. « . մ ի ոչխար էլ աոաջն արավ ու

շներն անցկացրեց, տարավ ճամփու գցեց»։ Խոսքն այն մասին է, որ բինա գնացող կամ

այնտեղից հեոացող օտար մարդկանց շները հսկում էին, և նրանք կարող էին մոտենալ

կամ հեոանալ հովվի կամ սարվորների ուղեկցությամբ։

Շունը, ըստ ժողովրդական փորձի ու պատկերացումների՝ կանխազգում է տան ա ն

2 0 0 9 ՀԱՑՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻՑԹՆ... Ռ 155

Հողմր վշշում է, շանթր փայլկտում,

Սաքոյի վրա գազանր գալիս,

Սաքոյի հոտին գող վրա տալիս,

Քնա ծ է Սաքոն, բան չէ իմանում,

Զորին է նրանց դիմացր կանգնում;

Քնկել է Սաքոն թշնամու հետքին,

Կռվում է Սաքոն թշնամու դիմաց^

Զորին գալիս է յուր հետ-կրնկին,

Յուր կողքին դարձյալ Զորին է կանգնած» (Լոռեցի Սաքոն);

«Մին էլ տեսա շունր կլանչելով գալիս է; Եկավ, հասավ; «Ալաբաշ, օգնի, ասի, ինձ կ ե ր ա վ .» Հա յ քեզ մա­

տաղ, շուն. որ հասավ մեջքին տվավ էլի, ոնց որ մի գնդակ րլի... որ տակին վեր րնկա, շունն ավելի կատաղեց;

Արջն րնկել է ինձ վրա, շունր ետԱից իրեն ուտում է, որտեղից բռնում է՝ օգուտ չի անում; Դու մի ասիլ վարպետ շուն

է, գիտի արջր որտեղից կխեղճանա; Մեջքին վեր էլավ, ականջներիցր բռնեց; Որ ականջներիցր բռնեց, արջր ինձ

թողեց; Անտերր գազազեց, շանր թափ տվեց մեջքից, վեր գցեց ու բռնեց, հուպ տվավ թե չանչեց, էլ գիտեմ ոչ՝ ինչ

արավ, որ բաց թողեց, շունր կլանչելով ձորն րնկավ, փախավ, կորավ» (Արջաորս);

«Գյառգյառեցու շունր մնացել էր սպանած ու թաղած տիրոջ մոտ» (Շունր);

35 «Որտեղ թԱին անում մնում է- մինչԱ լուս, թեկուզ թԱր ջուր լցվի; Եթե մյուս կողմր իրարանցում է պատահում,

թաքուն գնում է տեսնում ինչ է- ետ գալիս իր թԱր պահում» (Շունր); «Քշերներր շներր ունեն իրենց նստելու տեղր,

որր կոչվում է շան թԱատեղ»^ Վ. Գ. Ղազարյաե, Լոռվա գավառի Դսեղ գյուղի ազգագրական նյութերր (ձեռագիր),

1970 թ., Տնտեսական կենցաղ, 3-րդ մաս, էջ 204; Հ Հ հնագիտության Ա ազգագրության ինստիտուտի արխիվ;

36 Հ . Աճառյաե , Հայերէն գաւառական բառարան, էջ 360;

37 Հենց այս երևույթն է նկարագրում հեղինակր «Գրա զր» պատմվածքում. «Գողերր միշտ մի կամ երկու հոգով

վազում րնկնում են բինեն, ոչխար, ձի, տավար խրտնացնում, խառնում են իրար; Շներն րնկնում են նրանց ետևից;

Նրանք էլ շներին հաչեցնելով տանում, հեռացնում են բինից; Այնուհետև խառնված, անշուն բինին ետևից վրա են

տալիս նրանց րնկերներր Ա շփոթի ու խավարի մեջ քշում են նրանց անասուններր»;

156

դամի մահը՝ կանխազգացումն արտահայտելով անընդհատ ոռնալով, չի մոռանում չար

մարդկանց արարքները։

Շան իմաստնության, կանխազգացման հատկությամբ օժտվածության, հավատար­

մության մասին ժողովրդական պատկերացումների բազմաթիվ վկայություններ կան Հ.

Թումանյանի ստեղծագործություններում և դրանց սևագիր տարբերակներում ու ծանո­

թագրություններում, ինչն առավել բարձրացնում է հաղորդվող նյութի ճշմարտացիությու­

նը38։ Ա յն հանգամանքը, որ որոշ գրառումներ նա զետ եղել է «Մեր կյանքից, փորձից և

դիտողություններից» վերնագրի ներքո, մեկ անգամ ևս հաստատում է, որ նրա գործերը

հավաստի են, քանի որ վերցված են ժողովբդի կյանքից, փոբձից և դիտողություննեբից։

Ռավականին հետաքրքիր է շների և տարբեր հաչոցների ժողովրդական բնութագիրը.

«Գյուղացու շունը կոպիտ ու անճոռնի, անշնորհք է լինում, հովվի գամփռը (ոչխարի շու­

նը) խելացի ու ժիր է լինում, որսկանի շունը՝ ճարպիկ ու հնարագետ ու սրտով նվիրված

իր գործին, անբան, պարապ-սարապ պարոնի շունը՝ ծույլ ու քմապաշտ և գյուղացու ա ն­

կիրթ շանից է լ ավելի կոպիտ, փակ, անհյուրասեր մարդու շունը՝ տխուր ու մռայլ։ Հովվի

շունը քիչ է ա պ րում գրեթե տան շան կյանքի կեսն է ունենում, որովհետև գիշեր-ցերեկ

հսկում է ու տանջվում»39 (Շունը)։

« .հ ա չ ե լը տանու շան հատկությունն է ։ Որտեղից է առաջ եկել՝ հայտնի չի։ Երևի տ ի­

րոջն իմացնելու պահանջից, որովհետև հաչելն էլ տեսակ-տեսակ է լինում՝ գողահաչ,

թուրքահաչ, աղքատի հաչ, ղարիբահաչ, ապրանքահաչ, գիլահաչ» (Շունը)։ Անշուշտ,

այս մասին առավել մանրամասն գրված է մասնագիտական գրքերում, սակայն Հ. Թու­

մանյանի նմանատիպ հաղորդումները հենված են ժողովրդական հազարամյա փորձի և

դիտողականության վրա, որոնք փոխանցվելով սերնդեսերունդ՝ հասել են մինչև մեր օրե­

րը և այսօր ժողովրդին դրանք հասու են հենց Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններից։

Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում հանդիպում ենք շների հետևյալ անուննե­

րին՝ Ալաբաշ, Թոբլան, Զորի, Զոլակ։ Թարգմանական պատմվածքներից մեկում հանդի­

պում ենք Կուտիկ անվանը (Համլիկի աղոթքը)։

Հեղինակը հիշատակություն ունի նաև շան կերի մասին՝ «Ո"վ գիտի՝ պարկում շնա-

156 Ռ ՀԱՍՄԻԿ ԹԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈԻԹՑՈԻՆՑԱՆ 2 0 0 9

38 «Մեր հարԱան հովիվը մեռավ; Նա երեք շուն ուներ; Էս երեք շունը իրենց տիրոջ մեռնելուց մի քանի օր

առաջ անդադար ոռնում էին էնքան ողբալի ու չարագուշակ, որ ահ ու սարսափ էին գցել մեր ամենքի սիրտը;

- Չոռ, չոռ, ձեր գլուխն ուտեք, քանի՞ ոռնաք^ կանչում էր երիտասարդ հովվի մերն ու փետով զարկում շներին;

Շները կլանչկլանչելով էս կողմ, էն կողմ էին փախչում ու մի քանի րոպեից հետո նորից սկսում ոռնալ; Հովիվը մե­

ռավ թե չէ՝ բոլոր հարԱանները բացականչեցին.

- Այ, ընչի համար էին շները ոռնում .

Շունը եթե դունչը վեր է ոռնում հրդեհ է գուշակում, թե ներքԱ մահ մեռնել, թե նստած է ոռնում-իր մահը;

Եթե բարեկամ մարդը խայինանում է(չարանում է-^Հ .), շունը գլխի է ընկնում ու սկսում է վրեն հաչել ու կծել;

Չալակն ուրիշի ու մեր հավերը ջոկում էր;

Մեր Թ ոբլա նը անտառումը թուրքերը խանչալով խփել էին, էն օրվանից որտեղ թուրք է տեսնում, էլ դժար է լի­

նում ազատելը; Եվ միշտ ջոկում է թուրքը;

Մեր ոչխարը որ ծախեցին, մեր շները լաց էին լինում» (Շունը);

39 Ուշագրավ է, որ ինչպես շատ անգամ, այս դեպքում էլ հեղինակը բարեխղճորեն նշում է աղբյուրը. նյութը

հաղորդել է իր եղբայր Ռոստոմը;

157

լի՞ր չ կ ա ր .» , ծանոթագրությունում բացատրելով, որ դա այն ալյուրն է, որից շների հա­մար լափ են պատրաստել (Լոռեցի Սաքոն)։

Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում հանդիպում են անասունների սեռա տ ա րի

քային կազմը ներկայացնող հետևյալ տերմինները. կով, մոզի, հորթ (նաև եղջերուի ձա­

գը), եզ, գոմեշ, ձագ, ոչխար, գառ, շիշակ,40 էծ (այծ), ուլ, ձի (նժույգ), մադիան, խոզ, մե-

րուն, էշ, քուռակ։

Մասնավորապես, օրինակ՝ ձագ ասելով, ժողովուրդը նկատի ունի գոմեշի ձագը, որձ

և էգ ձիու համար ժողովուրդը կիրառում է հատուկ տերմիններ։ Տերմինների գերակշռող

մասն ունի զուտ հայկական արմատներ, չնայած խոսակցական լեզվում կիրառվում է

նաև օտար հոմանիշների հետ զուգահեռ41։

«Ծիրան անունով մի եզն ունեինք» (Գելը). կենդանիների մի մասին հատուկ անուններ

դնելը, ըստ Ցու. Մկրտումյանի բացատրվում է նրանով, որ խոշոր եղջերավոր կենդանի­

ները շատ կարևոր դեր ունեին հայոց տնտեսական կյանքում42։ Հ. Թումանյանը Ծիրան

անունը բացատրում է այսպես. «Ծիրան և եզան անուն է, և պտղի. այստեղ էլ գույնի

նմանությունն է պատճառը» (Գելը)։ Հետևաբար, ժողովուրդը կենդանիներին անուններ է

տալիս ըստ գույների, արտաքին նշանների և ա յլ հատկանիշների։ Ծիրան անունը հանդի­

պում ենք նաև Ցու. Մկրտումյանի և Վ. Ղազարյանի նյութերում43, քանզի եզանը տրվող

ծիրան անունը բավական լայն տարածում է ունեցել հայոց մեջ և կրել է համահայկական

ճանաչում և ընդգրկում։ Ըստ մեր հավաքած Դ Ա Ն -ի՝ գնված գրաստային կենդանիներին

երբեմն տալիս էին նախկին տիրոջ անունը։

Ըստ Հ. Թումանյանի նյութերի՝ մեծ համբավ ուներ կարմիր կովը.

«Կարմիր կովեր բերեն կթան,

Գարնան շինենք եղ ու չորթան» (Սասունցի Դավիթը), որը հայկական հեքիաթներում

օժտված է գերբնական հատկանիշներով 44 և կապույտ ձին. «Կապույտ ձին քեզ փեշքեշ»

(Գրազը)։

«է յ կանանչ ախպեր» գողտրիկ բանաստեղծության մեջ գարունը բնութագրող հատ­

կանիշներից մեկն էլ Հ. Թումանյանը համարում է ոչխարի ծինը.

«է յ կանանչ ա խ պ ե ր .

Արի, քեզ հետ բ ե ր .Գառների մ ա յո ւն .»

ժողովրդա կա ն լեզվով տարբեր կերպ են բնորոշվում տարբեր կենդանիներին հա-

2 0 0 9 ՀԱՑՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻՑԹՆ... Ռ 157

40 Վերլուծելով Հովնաթանի աշխատությունը՝ Հ. Թումանյանն արտահայտում է իր համոզմունքն այն մասին,

որ չնայած «շիշակ կնշանակե ջահել, բայց ավելի շատ գործ է ածվում ոչխարի ու տավարի համար, Ա հենց այդ

իմաստով է գործածել Հովնաթանը»; Նշենք, որ «շիշակ» բառը պարսկերեն է, հայերենի մի շարք բարբառներում

հիմնականում նշանակում է մեկ կամ երկու տարեկան գառ, նաԱ՝ բարձրահասակ, նուրբ, մատղաշ. Հ.Ա ճա ռյա ե ,

Հայերէն գաւառական բառարան, էջ 829, Ս. Մ ա լխա սյա ե, նշվ. աշխ., հ. IV, էջ 517;

41 Ցու. Մկրտումյաե, նշվ. աշխ., էջ 24;

42 Նույն տեղում; Անուն տալիս էին նաԱ ձիերին՝ ՍԱուկ, Ղռաթ (Պառավ ձին, Սովի ժամանակից);

43 Ցու. Մ կրտ ումյա ե , նշվ. աշխ., էջ 22, Վ. Ղ ա զա րյա ե , նշվ. աշխ., էջ 215;

44 Ցու. Մկրտումյաե, նշվ. աշխ., էջ 18;

158

տուկ ձայները. ոչխարները մնչում են, գաոները՝ մայում, բղղում (Դաոնիկ ախպեր), խոզը՝

ճղղում, բվվացնում (Արջաորս), մրթմրթում, խորթխորթում (Մեր կյանքից), ձին խրխնջում

է, շունը՝ կլանչում, կլանչկլանչում (Արջաորս)։ ժողովուրդը տարբեր անուններով է կո­

չում նաև տարբեր կենդանիների գարշապարը, օրինակ՝ կովի կճղակ, ձիու սմբակ (Դ ա ո­

նիկ ախպեր)։ Հ. Թումանյանը գաոների որոճալը ներկայացնում է նույնպես լոոեցիներին

հարազատ բարբաոով՝ արոճ անել։ Հեղինակը կիրաոում է անասնապահական մշակույ­

թին բնորոշ ևս մի քանի արտահայտություններ, օրինակ՝ օրգեյ (օրիգեյ),45 կետ անեի որ

Լոովա և հայերենի մի քանի բարբաոներով նշանակում է հորթերի հանկարծ փախչելը։

Հեղինակի վկայությամբ՝ փուփ Լոովա բարբաոով նշանակում է «երեխայի կերակուր, ա ­

վելի կաթ, մածուն, սակայն կիրաովում է նաև կթի անասուն նշանակությամբ»։

«Լուսաբացին» բանաստեղծության միջոցով տեղեկանում ենք, որ նախիրը հանդ են

տանում մինչև լուսաբաց, քանզի ժողովրդական գիտելիքների համաձայն՝ լուսաբացն

ազդարարվում է աքլորի երրորդ կանչից հետո, մինչդեո նախիրը հանդ են տանում երկ­

րորդ կանչից հետո.

«Ծուղրուղու.

Խոսեց ծեգին երկրորդ բերան.

^ո -հ ո , հո-հո,

Նախիրն արդեն հանդը տարան։

^ ո ւ ^ ո ղ ո ւ .

Լույսը բա ցվեց երրորդ կ ա ն չի ն .»

Ոչխարն արոտ տանելու ժամանակի մասին հեղինակն ուղղակի վկայություն ունի.

«Նոր է լուսաստղն երեսը հանում,

Որ Սաքոն ոչխարն արոտ է տանում» (Լոոեցի Սաքոն)։

«Անուշ»փ «Ոչխարդ բեր կիթ, օրը ճաշ դաոավ» տողը հստակորեն ցույց է տալիս, որ

կեսօրին ոչխարը կթում էին։

Ոչխարը կթում էին հատուկ հարմարեցված վայրում, որը կոչվում էր բերատեղ

(բեր)46։ Հ. Թումանյանի գրվածքներում հանդիպում է երկու արտահայտություն՝ «բերին»

(այսինքն՝ կթելու ժամին, կթելու ժամանակ) և «բերա կանչել» (այսինքն՝ ոչխարին բերել

կթելու տեղը՝ (բերատեղ).

«Երբոր նա «բերին»,

Զիլ, երկար ու ձիգ, կանչում էր, ծորում,

Ռերա էր կանչում իրան գաոներին» (Անուշ)։

158 Ռ ՀԱՍՄԻԿ ԹԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈԻԹՑՈԻՆՑԱՆ 2 0 0 9

45 Հեղինակր կիրառում է «օրիգած էշ» արտահայտությունր (Կախարդի քսակր), թեԱ րստ Հ.Աճառյանի՝ « օ ր

գել» վերաբերում է ձիուն. «ձին կապել Ա թողուլ արածելու համար». Հ . Աճառյաե , Հայերէն գաւառական բառա­

րան, էջ 1138;

46 Ըստ Հ. Աճառյանի՝ «բեր» նշանակում է Ա7 ոչխարներր կթելու գործողությունր, Ա7 կթելու ժամանակր, Ա7 կթե­

լու մակաղատեղր՝ բերատեղր. Հ . Աճառյաե, Հայերէն գաւառական բառարան, էջ 182;

159

Հեռագնա անասնապահությանը բնորոշ ամառային բնակավայրը Լոռու բարբառում

հայտնի է բինա ձևով47։

«Իսկ առավոտյան աղմուկը բ ի ն ի .

Թնդում է զվարթ աղմուկը բինի,

Ռարձրանում է ծուխն իմ ծանոթ ո ւ ր թ ի ց .» (Անուշ)։

«Սարերում» բանաստեղծության ծանոթագրության մեջ հեղինակը բինա բառը բա ­

ցատրում է որպես սարվորների վրանների խումբ։ Սրանից հետևում է, որ անասունների

ամառային խնամքը, ամռանը անասնապահական կյանքը կազմակերպելու նպատակով

սար (Լոռվա բարբառով՝ ուրթ, յայլաղ) տեղափոխված բնակչությունը հայտնի է սաբվոբ

անունով։

Երբ խոսքը քոչվոր անասնապահական տնտեսաձև վարող ժողովուրդների մասին է,

գործածվում են քոչ, օբա բառերը.

«Այս իրիկուն նորա ափին

Թուրքի քոչ է վայր ե կ ե լ . »

«Մուսաբեկի դաժան օբեն

Դարձյալ իջավ յուր ուրթում» (Լոռեցի Սաքոն)։

Ըստ Դ Ա Ն -ի՝ սարերում կառուցում էին մշտական և ժամանակավոր կացարաններ։

ժամանակավոր կացարանների ամենատարածված տեսակը Լոռիում թաղիքածածկ դա-

գե կամ դագա կոչվող կացարանն էր, որը Հ. Թումանյանը «Անուշի» տարբերակներից մե­

կի ծանոթագրությունում բացատրոմ է որպես վրան (Անուշ)48։

Թեև անասնապահական մշակույթի որոշ բնագավառների, օրինակ՝ կաթնատնտե­

սության վերաբերյալ Հ. Թումանյանի ստեղծագործություններում հանդիպում ենք ընդա­

մենը թռուցիկ հիշատակությունների կամ առանձին բառերի՝ կովկիթ, խնոցի, եղ ու չոր­

թան, մոթալ, ղայմաղ (սերուցք), սեր (թթվասեր), այնուամենայնիվ, հեղինակի գրական

ժառանգությունը իրավամբ արժեքավոր ազգագրական աղբյուր է նաև հայոց անասնա­

պահական մշակույթի ուսումնասիրության համար։

Այն հանգամանքը, որ «Լոռեցի Սաքոն» պոեմի նախնական տարբերակներում մեծ

տեղ հատկացված հովվական կյանքի մանրամասներից հեղինակը հրաժարվել է հետա­

գա մի քանի հրատարակություններում՝ իր տեսանկյունից ստեղծագործության գեղա ր­

վեստական շահերից ելնելով, բայց հետագայում, կարծես ափսոսալով, նորից վերա ­

կանգնել է նախկին տարբերակը, մեր կարծիքով վկայում է այն մասին, որ Հ. Թումանյա­

նի մեջ հավասարապես խոսել են բանաստեղծն ու ազգագրագետը։ Երբեք չիջնելով

պարզ գյուղագրության մակարդակին՝ մեծ բանաստեղծը հնարավորինս «փրկել է» նաև

ազգագրական նյութը։

2 0 0 9 ՀԱՑՈՑ ԱՎԱՆԴԱԿԱՆ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈԻՑԹՆ... Ռ 159

47 Ըստ Ս. Մալխասյանի՝ «յայլաղներում որոշ տեղ, որ մի գյուղ կամ տոհմ վրաններ է խփում Ա տավար արա­

ծեցնում». Ս. Մ ա լխա սյա ե, նշվ. աշխ., հ.Լ էջ 370;

48 Ս. Մալխասյանի բացատրությամբ՝ արԱելյան, թյուրքական ծագում ունեցող «դագա» բառը նշանակում է

թաղիքե հյուղ, «որ շինում են ամառը սար գնացողները». Ս. Մ ա լխ ա սյա ե , նշվ. աշխ., հ. I, էջ 481;

160

1 6 0 Ռ ՀԱՍՄԻԿ Թ Ե ԼՄ Ա Ն Ի ՀԱ Ր Ո Ի Թ Ց Ո Ի Ն Ց Ա Ն 2 0 0 9

160

160 Ռ ԵՐԿԱՆՑԱՆ ԱՆՆԱ 2 0 0 9

ԵՐԿԱՆՅԱՆ ԱՆՆԱ

ՀԱՑ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՔՆԱՐԵՐԳՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՑՈԼՈՒՄԴ ԳԵՎՈՐԳ ԴԵՎՐԻԿՅԱՆԻ

ԱՐՁԱԿՈՒՄ

20-րդ դարի 60-85-ական թվականները հայ գրականության պատմության և մշակու­

թային կյանքում նշանավորվեցին գեղարվեստական մտքի աոաջընթացով, ստեղծագոր­

ծական նորանոր ձեոքրերումներով։ Այս ամենով հանդերձ նկատելի էր ազգային ա րժեք­

ների ու չափանիշերի անտեսում ու մոոացում։ Տնտեսական չարաշահումներն ու բարոյա­

կան ավանդույթների խախտումն իրենց հետ բերեցին մի շարք սպասելի անկումային հե­

տևանքներ՝ այս շրջանը որակելով որպես լճացման շրջան։ Ստեղծվեց գրական ընդդի­

մադիր շարժում՝ ազգային ինքնությունը, հոգևոր ու բարոյական արժեքները պահպանե­

լու համար։ Գրողները հայացք նետեցին անցյալ դարաշրջանի գրականությանը, մասնա­

վորապես՝ հայ միջնադարյան քնարերգությանը՝ վերածնության հոգևոր բարձր արժեքնե­

րը ներկա դարաշրջան փոխանցելու, ժամանակի խնդիրներին լուծում տալու և ազգային

ավանդույթը շարունակելու նպատակով։

Միջնադարյան Հայաստանում զարգացում է ապրում գրչության ու գրքի պատկերա­

զարդման արվեստը։ Վանական խցերում՝ ճրագի աղոտ լույսի տակ, գրիչներն ու նկարի^

ծաղկողներն օրնիբուն գրում ու ծաղկում էին հայոց գիրքը։ Չնայած քաղաքական ու

տնտեսական երբեմն խիստ դժվարին պայմաններին՝ իրենց զարգացման բարձրակետին

են հասնում կաոուցողական արվեստն ու հայկական մշակույթը։

Խորհրդային շրջանում հայ միջնադարյան քնարերգությանն ու մշակույթին կարևո­

րություն են տվել շատերը. դեոևս 1934 թ. Խ Ս ՀՄ գրողների աոաջին համագումարում Ե.

Չարենցն իր ելույթում նշել է. «Եվ ես տեսնում եմ, որ այնպիսի վարպետներ, ինչպիսիք են

մեր միջնադարյան աշխարհիկ բանաստեղծները, «այդ հանճարեղ ճորտերը», չի կարելի

գտնել ուրիշ ոչ մի գրականության մեջ, իհարկե ոչ թե նրանց հանճարեղության, այլ գույ­

ների ու երանգների, ձևի և նյութի մշակման ինքնատիպության իմաստով։ Այսօր նրանք

մեծ օգնություն են ցույց տալիս ինձ կերտելու այնպիսի ձևեր, որոնք արմատապես տար­

բեր են խորհրդային մյուս բոլոր պոետների գործածած ձևերից»1։

Այս նույն դրույթն էր որդեգրել 20-րդ դարի վերջին քաոորդի հայ արձակի խիստ ինք­

նատիպ դեմքերից մեկը՝ Գևորգ Դևրիկյանը, ով իր պատմական վեպերի, պատմվածքնե­

րի ու էսսեների նյութը քաղում է հայկական միջնադարից. «Նրա խորաթափանց հայաց­

քը միշտ ուղղված էր մեր արմատներին. այնտեղ, որտեղից գալիս ենք՝ դարերի կորուստ­

ներով, հոգևոր ձեոքբերումներով, արարող ոգով։ Նրա գրքերից յուրաքանչյուրը ճ յո ւղ

ճյուղ ձգվում է դեպի կենսարմատը, որ ժողովրդի հոգու մեջ է ու էո ւթ յա ^ ^ նշում է Լ. Կա-

1 ° . Չարեեց, Երկերի ժողովածու, հ. 6, 1967, էջ 273։

161

րապետյանը2։

Նրա գրական հերոսները սովորական մարդիկ չեն՝ գրիչներ են, ծաղկողներ ու կառու­

ցողներ, տպագրիչներ ու քարգործներ, որոնք անգամ ամենադժվարին պայմաններում

չեն վհատվում, ջանասիրաբար տքնում են հանուն հայկական մշակույթի, հոգևոր ա րժեք­

ների և կառուցողական արվեստի հարատևության։ Իր ստեղծագործությունների համար

Դևրիկյանը մի բնաբան է ընտրել միջնադարյան հիշատակարաններից. «Ձեռս մաշի,

դառնա ի Հող, Դիրս մնա հիշատակող», այն նաև Դ. Դեմիրճյանի «Դիրք ծաղկանց»

պատմվածքի բնաբանն է, որտեղ Դեմիրճյանն առաջինն էր, որ անդրադարձավ համանման

խնդիրներին։Նա խ քա ն Դեմիրճյանը հայ գրողները՝ բանաստեղծները, թատերագիրներն ու վիպա­

սանները, ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարն ու դարավոր մաքառումը ներ­կայացնելու համար իրենց ստեղծագործություններում անդրադարձել են հայոց պատ­մության հերոսական էջերին՝ գլխավոր հերոս ընտրելով պատմական այս կամ այն դեմ­քերին, իսկ հոգևոր մշակույթի հարատևությունը մնացել է ստվերում։ «Դեմիրճյանի «Դիրք 5աղկանցը»^ գրում է գրականագետ Ս. Աղաբաբյանը,փ հայտ է բերում այդ թ ե­ման՝ նյութ քաղելով հայկական Վերածնության ժամանակաշրջանից»3։

«Դիրք ծաղկանց» ծավալուն պատմվածքում Դեմիրճյանը բարձր է գնահատում հայի կառուցողական ուժն ու աշխատասիրությունը.

«Աշխատ առնե բնությունն, կառուցանե ծառն, շինարարե մրջյունն։ Եղեք և դուք կա- ռուցողք և շիանարարք, որպես մարդիկք երկրի, սիրեցեք աշխատք, զի կառուցումն և աշ- խատք սուրբ ե ն . Չքանա բռնություն, փոշիանան գահք և թագավորությունք և մնա շի­ն ա ր ա ր ն .»4։

Դ. Դևրիկյանի հետաքրքությունը միջնադարով այլ խորհուրդ ուներ՝ մշակելով միջ­նադարյան սյուժեներ, նա ցանկանում էր իր ժամանակակիցներին ներկայացնել միջնա­դարյան հոգևոր բարձր արժեքները, անցյալի արժեքների մեջ օգտակար հատկություններ տեսնել, և դրանք իր ժամանակի խնդիրների լուծմանը ծառայեցնել՝ ցույց տալով, որ հայ ժողովուրդն հարատևել է ոչ միայն հերոսամարտերով և զինված պայքարի միջոցով, այլև հոգևոր ուժի և արվեստի զորությամբ՝ Մ. Մաշտոցի սխրանքը շարունակելով բոլոր ծանր ժամանակներում.

Այն, ինչ որ անել չկարողացան Արշակ - Վաղարշակ,Մուշեղ ու Մուշե,Սա արեց միայն՝ անզեն ու ա ն զ ո ր ք .5

Հոգևոր մշակույթի նկատմամբ սերն ու հավատը, հայ հանճարների կառուցող բա զու­կը, ստեղծագործ և արարող միտքն ու ուժը միայն կտանի հայ ժողովրդին փրկության դու­ռը։ Եվ ոչ միայն զենքի միջոցով կհաղթի ու կհարատևի հայը, այլև հոգևոր զենքի ու

2 0 0 9 ՀԱՑ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՔՆԱՐԵՐԴՈԻԹՅԱՆ ... Ռ 161

2 «Հայաստան», հոկտեմբերի 4, 2002, էջ 3։

3 Ս. Աղաբաբյա ե, Հա յ սոփյտական գրականության պատմություն, հ. 1, Երեան, 1986, էջ 371։

4 Դ . Դեմիրճյա ե, Գիրք ծաղկանց, Երեան, 1985, էջ 17։

5 Պ . Ս-ա կ, Ե ^ այր մի՝ Մաշտոց անուն, Երեան, 1991, էջ 44։

162

բարձրարժեք մշակույթի միջոցով, որն ավելի զորեղ է ու հաղթական։ Ա յստեղ է անհրա­ժեշտ հիշատակել... ««Ոչ միայն հացիւ կեցցէ մ ա ր դ .» , ոչ միայն մարմնով, ա յլ նաև ոգով, այլ նաև «բ ա ն ի ւ» . մարմնական ուժի դեմ դնել հոգեկան զորությունը, ահոելի բազուկի դեմ՝ հուժկու միտքը. համընդհանրության դեմ՝ ինքնությունը»6։

Դևրիկյանի ստեղծագործություններում միջնադարը պատկերվում է իր ամբողջ շքե­ղությամբ ու կենդանությամբ, արարման ոգով ու ստեղծագործ ուժով։ Նրա արձակում միջնադարը կենդանություն է աոնում և խոսում է հերոսների շուրթերով. փոքրիկ միջնա­դարյան քաոատողը գրողը ենթարկում է վերլուծության՝ նրա շուրջ կաոուցելով ամբողջ պատմվածքի բովանդակությունը։ Միջնադարյան հայրենը Դևրիկյանի արձակում հենց իր հերոսի սիրո խոստովանությունն ու լքված սիրո տանջանքն է, նժդեհ երկրացու ա ն­մարդկային բողոքն ու տվայտանքն է, սիրահարի անքուն գիշերների տաոապանքն ու սի­րո գովքն է ։ Ընթերցողը վերադաոնում է միջնադարյան աշխարհ, ծանոթանում նրա վե­հացնող ու ապրեցնող ուժին, պատմական իրադարձություններին, հոգևոր արժեքների բա ­ցահայտմանը, կենսասիրությանն ու աշխատասիրությանը, աոնչվում իր հոգևոր արմատնե­ր ի

Դևրիկյանի ստեղծագործություններում միջնադարյան թեմատիկան համապատաս­խանաբար է տեղաբաշխված. պանդխտության թեման պատկերված է «Վիրավոր կոունկ» վիպակում, հայրենասիրությունը՝ «Գոյամարտ», «Տրդատ ճարտարապետ» վեպերում, սի­րո թեմատիկան աոկա է մի շարք պատմվածքներում՝ հյուսված միջնադարյան ոճով ու մերօրյա մարդու նուրբ զգացողությամբ։

«Մի ծովական գիշեր» պատմվածքի սյուժեն հետևյալն է. ձկնորս Եղբայրիկ պատանին սիրահարված է Խնձորիկ աղջկան ու «երազելով երազում է աղջկան նավակն աոնել ու ծովի բացերն ելնել, սեր ասել ու սեր լսել և ունկն դնել աղջկա մանրիկ ծիծաղին խաոնվող ալյաց խշշյունին»7։ Սակայն շատ խիստ է Խնձորիկ աղջկա հայրը, և պատանին լավ է գի­տակցում, որ սիրո տեր երբեք չի լինելու։

Դևրիկյանը Քուչակի հայրեններն իր պատմվածքում սիրահարի գովքն ու սիրո ա ն­հուն տվայտանքների ու տաոապանքների խոսքն է դարձնում, հյուսում իր նկարագրութ­յուններին և այնքան մերձեցնում իրար, որ միջնադարյան չափածոն ու Դևրիկյանի արձա­կը ձուլվում են, նույնանում և մի չքնաղ սիրո պատկեր դաոնում. «Ռոլորել ու լիալուսին էր դարձել դեմքը և աչք-ունքը խելքից ու մտքից զրկում էին տեսնողին։ Եվ ձայնն էր աղբյու­րի կարկաչ և այտերն էին կարմիր խնձորներ։ Նայում էր Եղբայրիկ պատանին ասես ե ­րազում և խիստ էր ցանկանում ձայնեղ երգել.

Այս աստնվորիս վերա,

Դու մատնի՝ ես ակն ի վերա.

Ուր որ պաղ աղբյուր մի կա,

Դու կանաչ, ես ցողն ի վերա.

Խնձոր ես ծաոի ճղին,

Ես կանաչ թփիկն ի վերա.

Վախեմ, թե աշունն գա,

162 Ռ ԵՐԿԱՆՑԱՆ ԱՆՆԱ 2 0 0 9

6 Պ . Ս-ակ, Երկեր, հ. 3, Թրի դեմ՝ գրիչ, Երեան, 1983, էջ 32։

7 Գ. Դ -րիկյա ե , Մանկության տունը, Երեան, 1989, էջ 39։

163

Զ քեզ քաղեն, թուփս չորանան»8։

Հեղինակն այնպիսի գունագեղությամբ և ներշնչանքի անհատակ խորությամբ է կա­

ռուցում իր սյուժեն, որտեղ մեջբերված քուչակյան հայրենը նրա սյուժեի տրամաբանա­

կան շարունակությունն է դառնում, որ մի պահ երկմտում ես՝ արձակն է ձուլվել չափածո­

յին, թե չափածոն՝ արձակին. «Աստղալույսին սիրահար ձկներն ավելի ու ավելի էին

թռչկոտում վեր։ Եվ բոլորակ լուսինը նրանց էր նայում երկնքից։ Պատանին լուսնի լույսով

նայեց աղջկան։ Աղջկա երեսը լուսնից էր առավել։ Ու ցանկացավ ամոթով թողնել լուս­

նին.

Լուսին, պարծենաս, ասես,

«Լուս կըտամ ես աստընվորիս»։

Ահա, հողեղեն լուսին

Ի գրկիս ու երեսն երեսիս,Թե չես ավտալ այս գերուս,

Հետ տանեմ զփեշ կապայիս.

Վախեմ սիրու տեր լինես,

Լուս պակաս տաս աստընվորիս9։

«Կանաչ թուփ՝ կարմիր խնձորով» պատմվածքում Անանիա պատանին ծաղկող է և

Աստվածատուր անուն գրչի հետ ճրագի աղոտ լույսով մատյան է ծաղկում։ Ն ա սիրա­

հարվել է Շաղիկ աղջկան, սակայն Շաղիկը ուրիշի կինն է դառնալու։ Շատ լավ է հաս­

կանում Անանիա պատանին, որ եթե «կյանքն ու տառապանքն անցավոր են, գիրն է հա­

վիտենականն ու անանցը»։ Հետևապես սերը ևս թող մնա հավիտենականի մեջ։ «Չէ, չկա

գիր առանց սիրու»^հասկանում է նա, բայց և համոզված է, որ շատ քչերն են հասնում ի

րենց սիրուն։ «Չէ, սերը դրամով չի գնվի երբեք։ Սերը սիրուն է վայել ու ոչ՝ դրամին։ Եվ ով

էր Շաղիկի կողքին կանգնածը։ Ռազեին պիտի սիրել ու ոչ կռկռան ագռավու ձագին։ Թե

կարենար Շաղիկ աղջկան կասեր».

Թողեր ես շահան բազան,

Ագռավու ձագն կու սիրես

Պագն երեսեդ տվեր ես,

Ա յդ նազերդ ում կու ծախես,

Մոխիրս աչերուդ վրա,

Դու սիրու մարդն թե գ ի տ ե ս .. 10

Անցողիկ են սերն ու վայելքները, անցողիկ են տառապանքն ու կյանքը. սերը սրտում

պատանին ծաղկում է ձեռագիրը, իսկ գրիչ Աստվածատուրը նրան իր վաղեմի կյանքի

փորձն է փոխանակում. «Անցավոր է կյանքը, սակայն անանց է մեր թողածը։ Եվ շատ

տարիներ հետո գիրն է մնալու մեր և շատ երկար է ապրելու մեր անձից»։

2 0 0 9 ՀԱՅ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՔՆԱՐԵՐԴՈԻԹՅԱՆ ... Ռ 163

8 Նույն տեղում , էջ 40։

9 Նույն տեղում, էջ 4։

10 Նույն տեղում, էջ 18։

164

«Մատյանը փրկության» պատմվածքում Դևրիկյանը գլխավոր հերոս է ընտրում ծա ղ­

կող Սարգիս Պիծակին՝ հայրենի գրի հարատևման նվիրյալին։ Դրողը պատկերում է Հա ­

յաստանում տիրող ծանր աղետալի իրավիճակը, Կիլիկյան Հայաստանի անկումը։

Վտանգի առջև է նաև մայրենի լեզուն, և այս օրհասական պահին հայ ժողովրդի նվիրյալ­

ներին ոչինչ չի մնում, բացի տքնաջան ու համառ աշխատանքից։ Դրիչը լույս է աղերսում

արեգակից. «Ռարի արեգակից լույս է պահանջում աչաց համար և արդար է պահանջը»։

Հուսալքվել պետք չէ, պետք է աշխատել, գրել ու ծաղկել և պահ իսկ չտրվել անզոր հո^

սալքումին։ Դժվարին ու ծանր պայմաններում անգամ Սարգիս Պիծակը երբեք չընկճվեց

և չմտածեց, որ դողդոջ են դարձել ձեռքերը, և նվազել է աչաց լույսը։ Մատյան գրեց հու­

սալքվածների համար, որ «չար թշնամին երբեք չասի, թե հատեց հայոց ծառը կենաց»։

«Կա և կապրի հայրենին, եթե հավատավոր մնանք»։ Հոգևոր ուժը ուժեղացրեց ու ամրաց­

րեց ձեռքերը, և սկսեց գրել Պիծակը իր վերջին փրկության մատյանը՝ լավ հասկանալով,

որ այս մոլոր ու անհույս ժամանակներում ապրելու տ ենչ է հարկավոր իր ժողովրդին.

«Սակայն էջը հաջորդում էր էջին, և ստվարանում էին թղթերը։ Դրում ու ծաղկում էր հա­

վատավոր, թե հայրենի ազգը կհարատևի, մայր լեզուն կհարատևի և չարը հանկարծա­

հաս՝ կչքանա երկրից, թշնամիներն ու նեղիչները հանգիստ կթողնեն ժողովրդին տ ա ­

ռապյալ և չի լինի ո չ աղետ , և ո չ պատուհաս»11։

««Մատյանը փրկության» ասքում Դևրիկյանը շարունակում է համառ մի նվիրումով

լույս, հավատ ու ոգի որոնել ազգի հարատևման դժվար ճանապարհին։ Եվ ամենից ա վե­

լի՝ հին ու միջին դարերի որոգայթներում որոնել, գտնել և արվեստի ուժով վերստին հաս­

տատել այն ճշմարտությունում, որ լույսն անմարելի, ուժը հավատավոր, ոգին անթեղ և

գիրը մայրենի ազգի դարավոր մաքառումների արմատն ու էությունն են եղել, ու դրանցով

է նա ապրել և հ ա ր ա տ և ե ^ գրում է գրականագետ Լյուդվիգ Կարապետյանը12։

«Մոմիկ վարպետ, հիշեցեք» պատմվածքում Դևրիկյանի հերոսը միջնադարյան նշա­

նավոր վարպետ Մոմիկն է՝ հայ ազգի նվիրյալն ու հավատավորը , որը շատ լավ է գի­

տակցում. «Եթե կորչել կարող է մատյանը, ապա առավել մնայուն է կառուցածը քա րե»13։

Պատմության մեջ Մոմիկ ճարտարապետի մասին կան ժլատ տեղեկություններ, սա­

կայն Դևրիկյանն իր վառ երևակայությամբ նրան գեղարվեստական կերպար է դարձ­

նում՝ պատկերելով որպես կառուցող, գործի հարատևության ու անմահության մասին գի­

տակցող անհատ. «Իմ գործն ու արածը մեզանից հետո եկողների համար է և անկորնչելի։

Ապրելու է իմ գործը, քանզի օրինակածս և ծաղկածս մատյաններն են մնալու և քարերն

են մնալու խաչի ու կառուցածս վանքերն են մնալու»14, - ասում է Մոմիկը՝ հավաստիաց­

նելով, որ իր գործն է անկորնչելի, և իր գրերն են մնալու վկայող։

Հա յ ժողովրդի և մայրենի լեզվի հարատևության համար այդ օրհասական պահին

միակ փրկությունը կառուցելն ու արարելն է. «Պետք է կառուցել ու կառուցել հայրենի եր­

կիրը, կառուցել ավերածի փոխարեն նորը, և դրանով դիմագրավել թշնամուն։ Կառուցել,

164 Ռ ԵՐԿԱՆՅԱՆ ԱՆՆԱ 2 0 0 9

11 Նույն տեղում, էջ 13։

12 «Հայաստան», հոկտեմբերի 4, 2002, էջ 3։

13 Գ. Դ—րիկյա ե , Մաքառում, Երեան, 1980, էջ 36։

14 Նույն տեղում, էջ 38։

165

որ հողին տեր չդաոնան ուրիշները»15։

Արարող սկիզբ ունի հայ ժողովուրդը, աշխատասեր է ու մաքաոող, չի ընկճվում և

պայքարում է անմնացորդ նվիրումով։ Ահա այս գաղափարն է աոկա Դևրիկյանի «Մա-

քաոում» վիպակում, որտեղ պատկերվում են Շահ Աբասի տեղահանություններն ու ա վե­

րածությունները Հայաստանում։ Նրանք կողոպուտի են ենթարկում հայկական եկեղեցին,

բոնագրավում մատյաններն ու մագաղաթները, ապա վաճաոքի հանում։ Իսկ հայը ամեն

գնով ձեոք է բերում այն՝ չխնայելով իր գրպանի վերջին կոպեկը՝ հավատալով, որ եթե

«հայրենի գիրն ապրի, իրենք էլ կապրեն ու կհարատևեն»։ Գրեթե նույն գաղափարն է

պատկերված «Քարը մնաց հիշատակող» պատմվածքում, որտեղ քարգործ պատանի Հա-

զարդեղը սիրահարված է Գոհարին, սակայն հայր սուրբը նրանց սերը պիղծ է համա­

րում՝ ցանկանալով Գոհարին ուղարկել կուսանոց։ «Քարգործի արհեստը ա զնիվ է ու

հույժ գովելի։ Կաոուցող է քարգործը, ուրեմն արարող ու խիստ պիտանի երկրին հայրե­

նի»16։ Կանցնի մարդը աշխարհից, իսկ Հազարդեղը, որ զոհ էր գնացել վանքի շինությա­

նը, կհիշվի դարեր, քանզի վարպետը վանքի պատին փորագրել էր. «Աստված ողորմի

Հազարդեղին, որ զքարս կրեաց»։

Կատարած գործի անմահության ու հարատևության, կաոուցողական արվեստի ու

բարձրարժեք մշակույթի արարման գաղափարական գիծն աոանցքային տեղ ունի նաև

Դևրիկյանի մի շարք ստեղծագործություններում, մասնավորապես՝ «Տրդատ ճարտարա­

պետ» վեպում, որն արժանի է ավելի ընդգրկուն ուսումնասիրության։

Դևրիկյանի արձակում պանդխտության թեմատիկան արծարծվեց «Վիրավոր կոունկ»

վիպակում։ Պանդխտության թեման, սկիզբ աոնելով հայ ժողովրդական բանահյուսութ­

յունից, հայ միջնադարյան քնարերգության մեջ հանդես եկավ լավագույն դրսևորումնե­

րով՝ իր շարունակությունը գտնելով նաև հետագա դարերում։

Թեման թերևս հոգեհարազատ է հայ ժողովրդին բոլոր ժամանակներում՝ հայ գրակա­

նության մեջ իր աոանձնահատուկ տեղը զբա ղեցնելով աո այսօր։

«Կոունկը եղել է հայրենաբաղձ ղարիբի լավագույն բարեկամը՝ հայկական ժողովր­

դական բանահյուսության մեջ հանդիսանալով գարնան կարապետ, բարի լրա բեր»17։

Հայրենիքից հեոու, օտարության մեջ գտնվող պանդուխտը կոունկին է դիմում՝ հարա­

զատներից լուր ստանալու համար։ Վեպի հիմքում ընկած է 18-րդ դարի հայ պանդուխտ­

ների կյանքն օտար ափերում, որոնք ապրում էին՝ չկորցնելով հավատն ու հույսը ապա­

գայի հանդեպ։ Գլխավոր հերոսի՝ Արթինի կերպարը համընդհանուր կերպար է, որի մեջ

ամբողջանում են պանդուխտները՝ իրենց համաոությամբ ու տոկունությամբ։ Մի վիրա­

վոր կոունկ է Արթինը, այսինքն՝ բոլոր «ղարիբները», քանի որ կոունկները վերադաոնում

են՝ շենացնելու իրենց բույնը, իսկ նրանք այդպես էլ դեգերում են օտար ափերում.

«Ռարձր երկնքում թևում է երամը։ Կոունկները թևում են ու թևում։ Հետո ընկնում է մե­

կը, ապա ՝ մյուսը, ճամփաներին են մնում շատերը։ Կգան կոունկներն ու կերթան, և մի օր

լույս-արև կբացվի։ Նրանց հետքից կգան պանդուխտները։ Կշենանա երկիրը, և գուցե մի

2 0 0 9 ՀԱՑ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՔՆԱՐԵՐԳՈԻԹՅԱՆ ... Ռ 165

15 Նույն տեղում, էջ 54։

16 Գ. Դ—րիկյա ե , Մանկության տունը, Երեան, 1989, էջ 14։

17 Մաեիկ Մ կրտ չյա ե , Հա յ միջնադարյան պանդխտության երգեր, Երեան, 1961, էջ 23։

166

օր հիշեն ճամփաներին մնացած, երկիր չհասած, երկրի կարոտը սրտում՝ հեռվում հան­

գած կռունկներին»18։

Անվերջ է պանդուխտի ճամփան, քայլում է նա անդուլ ճանապարհով, բախտի քմա ­

հաճույքով մերթ այս քաղաքում է հայտնվում, մերթ այն. չի երևում կորուսյալ ու քա րքա ­

րոտ ճանապարհի վերջը։

Ամեն մի դրվագից առաջ Դևրիկյանը համապատասխան բնաբան է բերում Ակնա եր­

գերից, որն իր մեջ է ներառում ողջ սյուժեի բովանդակությունը.

Ես շեֆթալուի մորճ մէի

Ապառաժ քարը բուսնէի։

Եկին քաշեցին տարին,

Զիս այլոց այգին տնկեցին։Շէքրէն ալ շէրպէթ արին,

Ու բերին ինծի ջրեցին։

Եղբարք, եկէք զիս տեղս տարէք,

Ու ձնան ջրով ջրեցէք19։

Վեպը Դևրիկյանը համեմում է միջնադարյան տաղերով ու հայրեններով, ժողովրդա­

կան բանահյուսության աննման գոհարներով, որոնք կենդանություն են տալիս արձակին՝

դարձնելով ավելի գեղեցիկ ու հոգեհարազատ։

Եթե գրողը հարսանեկան տեսարան է պատկերում, ապա մեջբերված միջնադարյան

հայրենները հարսանեկան են, որը տվյալ հերոսի անմիջական խոսքն է կազմում.

Մարիկ անօրէն,

Տատիկ անօրէն,

Ահա ես կերթամ,

Իմ հէլալ հացս,

Արդար պ ս ա կ ս . 20

Մանկանն օրոր է երգում՝ օրորոցային.

Օրոր, օրոր քընանաս

Քնանաս ու թ եզ մ ե ծ ն ա ս . 21

Իսկ երբ պանդուխտ սիրահարի անքուն գիշերների տանջանքն է պատկերում՝ սիրո

խաղիկն անպակաս է.

Արի եար, խռով մի կենա,

Աստվորի մալ զի քե չի մ ն ա . 22

166 Ռ ԵՐԿԱՆՅԱՆ ԱՆՆԱ 2 0 0 9

18 Գ. Դ—րիկյաե, Վ ի ր ա յր կռունկ, Երեան, 1977, էջ 595։

19 Նույն տեղում, էջ 278։

20 Նույն տեղում, էջ 387։

21 Նույն տեղում, էջ 390։

22 Նույն տեղում, էջ 395։

167

2 0 0 9 ՀԱ Յ Մ Ի Ջ Ն Ա Դ Ա Ր Յ Ա Ն Ք Ն Ա Ր Ե Ր Գ Ո Ի Թ Յ Ա Ն ... Ռ 1 6 7

Այսպիսով՝ Դևրիկյանի ստեղծագործությունը ընթերցողի աոջև բացում է մի ուրույն

աշխարհ՝ իր բոլոր գույներով, միջնադարյան նախշազարդումներով, հայ ժողովրդի ոգին

բացահայտող արարումով։ Ն ա իր գագաթնակետին է հասցնում հոգևոր մշակույթի պահ­

պանման գաղափարը՝ նորովի իմաստավորելով պատմական անցուդարձը, տեղեկութ­

յուններ տալով միջնադարյան բնակավայրերի, վանքերի, խաչքարերի ու տապանագրերի

մասին, ստեղծագործության նյութ դարձնում արդեն մոոացված և մատյաններում վաղուց

փոշիացած էջերը։

Միաժամանակ գրողը հայ միջնադարյան քնարերգությունը կապում է այն ժամանակ­

ների կյանքի հետ, որում ստեղծվել են այդ բանաստեղծական գոհարները՝ հավաստելով

ճշմարիտ բանաստեղծության կենսական հիմքի աոկայությունը։

ՆՈՐ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ.«ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆԵՐ»

Ն.Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի օրհ­

նությամբ Մ այր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի հրատարակչական բաժինր «Հա յ Եկեղեցու հան­

րագիտարան» շարքից հրատարակել է առաջին պրակր՝ նվիրված Ամենայն Հա յոց Կաթո­

ղիկոսներին՝ սկսյալ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Հայրապետից մինչև Գարեգին Բ Ամենայն

Հա յոց Կաթողիկոսր։ Հանրագիտարանում տեղեկատվության կարգով ներկայացված են

նաև բոլոր աթոռակից Կաթողիկոսներր, սակայն առանց նրանց գործունեության վերլու­

ծության, բացառությամբ միայն այն դեպքերի, երբ աթոռակից Կաթողիկոսր, րնտրվելով

Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոս, իր վրա է վերցրել Ընդհանրական Կաթողիկոսի գործա ռույթ ֊

ներր։ Հանրագիտարանր հրատարակության են պատրաստել Սաթենիկ Բաբայանր,

Պետրոս Հովհաննիսյանր և Տ. Ղևոնդ քահանա Մայիլյանր։ Այն լույս է տեսել Մ ա յր Աթոռ

Սուրբ էջմիածնի միաբան Տ. Վիգեն արքեպիսկոպոս Այքագյանի մեկենասությամբ։

«Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսներ» հանրագիտարանր, լինելով Հա յոց Եկեղեցու պ ա տ

մության յուրօրինակ արտահայտությունր, միաժամանակ հայոց պատմության համարժեք

նկարագիրն է։ Ի տարբերություն նախորդների՝ այս հանրագիտարանն առավել ամբողջա­

կան ու համապարփակ է ներկայացնում Հա յոց Կաթողիկոսների գործունեությունր։ Թ ա ր­

մացվել են նաև մատենագիտական ցանկերր։ Ներկայացված Հա յոց Հայրապետների վա­

վերական պատկերներր սկսվում են Ժ Թ դարի սկզբներից և շարունակվում մինչև մեր օրե-

րր։ Գրքում օգտագործվել են ինչպես վավերական պատկերներ, այնպես էլ նախորդ դարե­րի մանրանկարներ։

Խմբագրական հանձնախումբր լիահույս է, որ հանրագիտարանի լույս րնծայումր կա­

րևոր նշանակություն կունենա Հա յոց Եկեղեցու պատմության ուսունասիրության և քարոզ­

չության տեսանկյունից՝ հարստացնելով Հա յ Եկեղեցու վերաբերյալ րնթերցողի գիտելիքներր։

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ ՄՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

«ՊԱՏԱՆԻՆԵՐԻ ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉԱՅԻՆ ԴԱՍՐՆԹԱՑ» ՁԵՌՆԱՐԿԻ ՇՆՈՐՀԱՆԴԵՍ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ

ԷՏՄԻԱԾՆՈՒՄ

Փետրվարի 20-ին Մ ա յր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի հին ճեմարանի հանդիսությունների

դահլիճում տեղի ունեցավ Մ այր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի ե «Վ որլդ Վիժն Հա յա ստ ա ն»

քրիստոնեական բարեգործական կազմակերպության համատեղ հրատարակած «Պ ա տ ա ­

նիների աստվածաշնչային դասրնթաց» ձեռնարկի շնորհանդեսր; Ձեռնարկր հրատարա­

կության են պատրաստել Տ. Պարույր քահանա Ավետիսյանր ե Տ. Ղեոնդ քահանա Մայիլ–

յանր։ «Պատանիների աստվածաշնչային դասրնթաց» շարքր նախատեսված է կիրակնօր­

յա դպրոց հաճախող տարբեր տարիքի պատանիների համար, յուրաքանչյուր ձեռնարկն

րնդգրկում է 36 դաս։

Հանդիսությանր ողջույնի խոսք ասաց Հայ Առաքելական Եկեղեցու Ք Դ Կ տնօրեն Տ. Վար­

դան աբեղա Նավասարդյանր։ Հա յր Սուրբր ներկայացրեց Ք Դ Կ գործունեությունր՝ մաս­

նավորապես շեշտելով քրիստոնեական դաստիարակությանր միտված ծրագրերր։ Հա յր

Վարդանր խիստ կարեորեց նաե Ս. Գիրքր մանուկների ե պատանիների համար մատչելի ե հետաքրքրական դարձնող շարքի հրատարակությունր ե շնորհակալություն հայտնեց

«Վ որլդ Վ իժն» կազմակերպությանր համագործակցության համար։

Ապա «Վ որլդ Վ իժն»փ Եկեղեցու ե կառավարության հետ կապերի բաժնի ղեկավար

Կարինե Հարությունյանր, «Պատանիների աստվածաշնչային դասրնթաց» ծրագրի տա-

րածաշրջանային ղեկավար Տիմ Մորգենրոթր ե Տ. Պարույր քահանա Ավետիսյանր ն ե ր

կայացրեցին դասագրքերի պատմությունր, դրանց ուսուցման մեթոդաբանությունր ե հե-

ռանկարներր։ Այնուհետե «Վ որլդ Վ իժն»փ տնօրեն Մարկ Քելլին իր երախտագիտությո^

նր հայտնեց Մ այր Աթոռ Սուրբ էջմիածնին՝ վերոնշյալ ծրագրին բերած մեծ ե անգնահա­

տելի օժանդակության համար։ Հանդիսության վերջում գնահատանքի խոսք ասաց Գեորգ-

յա ն Հոգեոր ճեմարանի տեսուչ Տ. Սահակ եպիսկոպոս Մաշալյանր։

Շնորհանդեսին ներկա էին Մ ա յր Աթոռի պաշտոնեության, ձեռնարկի հայերեն հրատա­

րակության հեղինակներր, Կրթության ե գիտության ու Սփյուռքի նախարարությունների,

Կրթության Ազգային ինստիտուտի ներկայացուցիչներ, «Վ որլդ Վ իժն» Հայաստան քրիս­

տոնեական բարեգործական կազմակերպության աշխատակիցներր։

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՄՈՒՐՐ ՒՋՄԻԱԾՆԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

170

170 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

ԿԻՐԱԿՆՕՐՅԱ ԴՊՐՈՑ ԳԱՌՆԻ ԳՅՈՒՂՈՒՄ

Փետրվարի 10-ին Կոտայքի մարզի Գառնի զյուղում Ն .Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրա­

գույն Պատրիարք և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի օրհնությամբ տեղի ունեցավ կիրակնօրյա

դպրոցի բացման արարողությունր, որի նպատակն է երեխաներին ծանոթացնել Հա յ Եկե­

ղեցու պատմությանր, ծեսերին, եկեղեցական-ազգային տոներին և ավանդություններին՝

նրանց հոգիներում սերմանելով հավատն առ Աստված և անմնացորդ սեր Հայրենիքի հ ա ն

դեպ ։Կրթօջախր գործելու է տեղի թիվ 2 միջնակարգ դպրոցի շենքում և կրելու է Գևորգ Բ

Գառնեցի Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի անունր։ Արդեն իսկ շուրջ 120 աշակերտներ ցա ն

կություն են հայտնել ուսանելու կրթօջախում։

Բացման արարողությանր ներկա էին Կոտայքի թեմի առաջնորդ Տ. Առաքել եպիսկո­

պոս Քարամյանր, Գառնիի հոգևոր հովիվ Տ. Վրթանես քահանա Բաղումյանր, գյուղա­

պետ Ա. Վարդանյանր, Մ ա յր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի Քրիստոնեական դաստիարակութ­

յա ն կենտրոնի աշխատակիցներ, բազմաթիվ մանկավարժներ և հյուրեր։

ՍԵՎԱՆԻ ՎԱԶԳԵՆՅԱՆ ԴՊՐԱՆՈՑՐ ՓՈՂԱՐԿԵԼ է ՆՈՐ ՁԱՅՆԱՍԿԱՎԱՌԱԿ

Ն.Ս .Օ .Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագույն Պատրիարք և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի

օրհնությամբ Սևանի Վա զգենյա ն Հոգևոր դպրանոցի երգչախումբր թողարկել է հոգևոր

երգերի՝ «Օրհնյալ է Աստված» խորագիրր կրող ձայնասկավառակր։

Սկավառակի ստեղծման նախաձեռնողներն են դպրանոցի նախկին տեսուչ Տ. Մկրտիչ

վարդապետ Պռոշյանր և ներկա տեսուչ Տ. Գևորգ աբեղա Սարոյանր։ Այն թողարկվել է

տեր և տիկին Իոսիֆ և Մարինա Հարությունյանների (Մ եծ Բրիտանիա) աջակցությամբ։

Սկավառակում րնդգրկված տասր երգերր հնչում են դպրանոցի սաների կատարմամբ՝

խմբավար Շոթա Վարդանյանի ղեկավարությամբ։

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ ՄՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

171

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 171

ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳՍԻ ՏՈՆՐ ԳՈՒԳԱՐԱՑ Թ-ԵՄՈՒՄ

Փետրվարի 7-ին Հա յ Առաքելական Եկեղեցին նշեց մեր ժողովրդի ամենասիրելի ե մեծ

ժողովրդականություն վայելող սրբերից մեկի՝ սիրո ե բարի իղձերի հովանավոր Սուրբ

Սարգիս զորավարի տոնր, որր նշանավորվում է նաե որպես երիտասարդների օրհնության օր։

Գուգարաց թեմի Սուրբ Սարգսի անունր կրող բոլոր եկեղեցիներում մատուցվեց Ս. Պ ա ­

տարագ, որին հաջորդեց երիտասարդների օրհնության կարգր։ Վանաձորի Սուրբ Սարգիս

եկեղեցին լի էր երիտասարդներով, ովքեր եկել էին իրենց աղոթքր բարձրացնելու առ Աստ­

ված ե խնդրելու արագահաս սրբի բարեխոսությունն իրենց նվիրական իղձերի ու երա–

զանքների իրականացման համար։

Հավարտ Ս. Պատարագի երիտասարդներն ստացան Գուգարաց թեմի առաջնորդ Տ. Սե­

պուհ եպս. Չուլջյանի օրհնությանր։

Այս օրր Սուրբ Սարգիս եկեղեցու ուխտի օրն է նաե, ե ա յդ առթիվ Պատարագի ավար­

տին եկեղեցու խաչքավոր Փափագ Ալոյանի կողմից բաժանվեց ուխտի մատաղ։ Օրն ավե­

լի տոնական դարձավ, երբ եկեղեցու բակում ոստիկանության աշխատակիցներր, հովանա­

վորությամբ Հ Հ Ոստիկանության Լոռու մարզային վարչության պետ, գնդապետ Ա. Հ ա մ

բարյանի, երիտասարդներին նվիրեցին սեր ե փոխադարձ հարգանք խորհրդանշող ծա­

ղիկներ։ Գնդապետ Համբարյանի կողմից ծաղիկներ բաժանվեցին նաե Լոռվա մարզի բո­

լոր եկեղեցիներում ե Վանաձորի պետական մանկավարժական ինստիտուտում։

Պատարագից հետո երիտասարդներն ուղեորվեցին դեպի Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի ե­

կեղեցի, ուր Վ Պ Ս Ի -ի մանկավարժական ֆակուլտետի ուսանողների ե թեմի Երիտասար­

դաց միության անդամների համատեղ ջանքերով կազմակերպվել էր տոնական հանդի­

սություն՝ նվիրված սիրո ե երիտասարդության օրվան։

Սիջոցառմանր բացման խոսքով ելույթ ունեցավ Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի եկեղեցու

հոգեոր հովիվ Տ. Վահան քհն. Ազարյանր։

Հանդիսությանր թեմակալ առաջնորդն իր օրհնության խոսքն ուղղելով երիտասարդնե­

րին ասաց. «Քրիստոնեական տոներր ոչ միայն կրթում են մեր միտքն ու հոգին, վարքն ու

բարքր, ա յլե վեհացնում ու ազնվացնում են մեր զգացմունքներր։ Սուրբ Սարգսի տոնր ես

մի առիթ է հատկապես երիտասարդների համար՝ դրսեորելու իրենց ազնվագույն զգա ց­

մունքներից վեհագույնր՝ Սերր»։Սիջոցառման մասնակիցներր մանրամասն ներկայացրեցին Սուրբ Սարգիս զորավարի

վարքր, որն րնդմիջվում էր Սուրբ Սարգիս եկեղեցու երգչախմբի կատարումներով՝ ղեկա­

վարությամբ Անահիտ ճուղուրյանի։ Եկեղեցու սրահում բացվել էր ցուցահանդես, որտեղ

ներկայացված էին Վ Պ Ս Ի -ի արվեստի ամբիոնի կերպարվեստի բաժնի ուսանողների

դիպլոմային աշխատանքներր։

Հանդիսությանր ներկա էին դասախոսներ, ուսանողներ, բարձր դասարանների աշակերտ­

ներ, տարբեր հասարակական կազմակերպությունների ե միությունների ներկայացուցիչներ։

ԴԻՎԱՆ ԳՈՒԳԱՐԱՑ ԹԵՄԻ

172

172 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

ՀՈԲԵԼՅԱՆԱԿԱՆ ՀԱՆԴԻՍՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱԼԵՊՈՒՄ՝ ՆՎԻՐՎԱԾ ՎԱԶԳԵՆ Ա ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 100-ԱՄՅԱԿԻՆ

2009 թ. փետրվարի 15-ին Ն.Մ .Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի օրհ­

նությամբ, ՀԲ Բ Մ -ի Միրիայի Շրջանային Հանձնաժողովի նախաձեռնությամբ ե հալեպա–

հայ մշակութային միությունների կազմակերպությամբ ՀԲ Բ Մ -ի Նազարյան սրահում տեղի

ունեցավ հոբելյանական հանդիսություն՝ նվիրված Վա զգեն Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողի­

կոսի ծննդյան 100-ամյակին։ Հանդիսությանր ներկա էին շուրջ 500 հոգի, ա յդ թվում Մայր

Աթոռ Մուրբ էջմիածնի դիվանապետ Գերշ. Արշակ եպս. Խաչատրյանր, Դամասկոսի հա­

յոց թեմի առաջնորդ Գերշ. Տ. Արմաշ եպս. Նալբանդյանր, Հալեպում Հ Հ հյուպատոս տիար

Արթուր Մանասերյանր, ՀԲ Բ Մ -ի շրջանային վարչության ղեկավար կազմր ե հայրենակ­

ցական տարբեր միությունների ներկայացուցիչներ։ Դահլիճր բազմամարդ էր։ Հանդիսութ­յունն սկսվեց Ն.Մ .Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի Հայրապետական

պատգամի րնթերցմամբ։

ԳԻՐ Օ Ր Հ Ն Ո Ւ Թ Յ Ա Ն

«Ուրախությամբ տեղեկացանք ՀԲԸՄ Հալեպի Վարչության նախաձեռնութ­յա մբ երանաշնորհ Վազգեն Ա Կաթողիկոսի 100-ամյա հոբելյանի առիթով կազ­մակերպված միջոցա՛ռման մասին։ Մայր Աթոռ Մուրբ էջմիածնից Հայրապետա­կան Մեր օրհնությունն ու գնահատանքն ենք բերում հոբելյանական միջոցառ­ման կազմակերպիչներին, մասնակիցներին - Միրիայում բնակյալ բարեպաշտ Մեր բոլոր զավակներին։

Վազգեն Ա Հայրապետը չորս տասնամյակ, որպես առաջին սպասավոր Ա­ռաքելական մեր Մուրբ Եկեղեցու, ջանք ու նվիրում բերեց աշխարհասփյուռ մեր ժողովրդի հոգ-որ կյանքի պայծառությանը - նրա միասնականության ամրապնդ­մանը։ Երջանկահիշատակ Վեհափառը իր քառասնամյա գահակալության ըն­թացքին առանձնահատուկ կար-որություն ընծայեց Հայրենիքի - Մփյուռքի միջ– կապերի զորացմանը հակառակ ժամանակի բոլոր դժվարությունների։ Մեր Ե­կեղեցու աշխարհասփյուռ թեմեր կատարած Հովվապետական ավելի քան երե­սուն այցելությունների ընթացքին իմաստուն Հայրապետն իր խոսքով ու գործով ջանաց յուրաքանչյուր հայորդու հոգում դրոշմել հայրենիքի լույս պատկերը - խնամել ու առավել զորացնել սերը առ Մուրբ էջմիածինը ի բ ^ անխախտ երաշ­խիք մեր ժողովրդի հարատ-ության։ Ինքը լինելով Մփյուռքից - լավագույնս ի ֊ մանալով Մփռուռքի կարիքները, հայրենիքի սերն ու կարոտը հետ-յալ կերպ է բնորոշում Հայրենիք-Մփյուռք-Մուրբ էջմիածին կապերի իմաստն ու կար-որութ– յունը. «Հայութեան միակ ապահով խարիսխը աստուածկառոյց Մուրբ էջմիա­

173

ծինն է - մայր հողը հայրենի։ Հայաստան, հայ ժողովուրդ, հայոց պատմութիւն ի րարմէ անբաժան են, - միասին անբաժան են Ս. էջմիածնէն։ Սփիւ՛ռքի Մեր զա­ւակները պիտի մնան այնքան ատեն հայ, - այնքան հայ, ինչքան կարողանան ի– րենց հոգիի թելերով կապուիլ հաւիտենական Մայր Հայաստանին - հայաստան– ցի ժողովուրդին, - մանաւանդ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնին, որ բազմադա– րեայ գերագոյն խորհրդանիշն է - երաշխիքը՝ հայոց կրօնական գիտակցութեան - ազգային միասնութեան»։

Այս տեսլականով ապրեց, գործեց ու արարեց երանաշնորհ Հովվապետը։ Նրա գահակալության շրջանին, հուրախություն համայն մեր ժողովրդի, բարե­զարդվեց Սուրբ էջմիածինը, նորոգվեցին - վերաբացվեցին եկեղեցիներ, հոգ-որ ճեմարանում կրթվեցին եկեղեցական սերունդներ, իրականացվեցին բազմաթիվ նախաձեռնություններ՝ պայծառություն բերելով մեր Սուրբ Եկեղեցուն։ Խորհր­դային տարիների երկաթյա վարագույրի պայմաններում Վեհափառը կարողա­ցավ Սուրբ էջմիածինը դարձնել անխորտակ կամուրջը Հայրենիքի - Սփյուռքի միջ- ։ Բարձրյալի կամքով Վազգեն Ա Կաթողիկոսը ապրեց նա- ուրախությունը Հայաստանի անկախության - օրհնեց ինքնիշխան մեր Հայրենիքի ու մեր ժո­ղովրդի նոր կյանքի ուղին խաղաղ ու ապահով աշխարհի մեջ։

Սիրելի զավակներ ՄերՄեծարանքը, որ այսօր մատուցում ենք վաստակյալ Հայրապետին, մեր ե ֊

րախտիքի տուրքը լինելով, արտահայտում է մեր կամքն ու ձգտումը վառ պահե­լու հավատքի լույսը եկեղեցասիրությունը, էջմիածնասիրությունն ու հայրենա­սիրությունը մեր կյանքում, որոնցով ապրել ու գործել է լուսահոգի Վազգեն Ա Կաթողիկոսը։ Աղոթում ենք Տիրոջը, որ շարունակ պարգ-ի մեզ հովիվք քաջ ու բարի, Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու - Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի օրհ­նության ներքո առաջնորդելու մեր ժողովրդին դեպի աստվածատես ոռոգյալ ու պտղաբեր ափեր, դեպի խաղաղ հանգրվաններ մեր կյանքի։

Մաղթում ենք, որ Բարձրյալն Աստված խաղաղության մեջ անշրջելի առա­ջընթաց ու շինություն պարգ-ի բարեկամ երկիր Սիրիային ի գլուխ Հանրապե­տության նախագահ Տիար Բաշար Ալ Ասսադի, առաջնորդելով դեպի նոր բար­գավաճում ու հաջողություններ։ Այի հայցում ենք Բարձրյալից, որ Իր Աջի հովա­նու ներքո պահպանի Սիրիո հավատավոր հայ համայնքը շեն ու պայծառ - պարգ-ի ուրախ օրեր - ամենայն բարիք։

Շնորհք - օրհնութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եղիցին ընդ Ձեզ - ընդ ամենեսեան. Ամէն»։

Ապա բացման խոսք ասաց տիկին Նվա րդ Տարագճյանը, ելույթ ունեցան տեղի գեղար­

վեստական խմբերր, ցուցադրվեց Սուրբ էջմիածնի մասին վավերագրական տեսաերիզ, ո–

րը ներկայացնում էր նշանակալից դրվագներ ե իրադարձություններ Վա զգեն Ա Ամենայն

Հա յոց Կաթողիկոսի կյանքից։

Ս ա յր Աթոռի Դիվանապետ Գերշ. Տ. Արշակ եպս. Խաչատրյանը ելույթ ունեցավ Վազ–

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 173

174

գեն Ա Ամենայն Հա յոց Հայրապետին նվիրված բանախոսությամբ, որում մասնավորապես

ասվեց. «Այսօրվա միջոցառումր նոր առիթ պիտի դառնա ամենքիս համար՝ անդրադառ­

նալու Վեհափառ Վա զգեն Առաջինի աստվածահաճո գործունեությանր։ Անձ, որի շուրջ իր

ապրած տարիներին իսկ հրաշագործ պատմություններ էին ստեղծվել, անձ, որի ինքնութ­

յունն ու առաքելությունր ե Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի, եթե կարելի է պաշտոն անվանել,

պաշտոնր նույնացել է, ե պատահական չէ։

Մ եծ հայրս՝ 1900 թվականին Տիգրանակերտում ծնված ե 1915 թ. չարաղետ եղեռնա­

գործությունների հետեանքով մազապուրծ րնտանիքի միակ անդամր, փախուստ գործած

դեպի Միրիայի Գամիշլի քաղաքր, այնուհետե ներգաղթած Հայաստան, հավատավոր մի

անձ էր, բարեպաշտ մի անձ, որի ամենից սիրելի զբաղմունքներից մեկր Աստվածաշունչր

հայերենով կարդալն ու քրդերենով թարգմանելն էր, որովհետե շատերր, որ գտնվում էին ի

րենց շրջապատում, դժբախտաբար, հայերեն չէին հասկանում։ Ն ա վախճանվեց 1980 թ.,

երբ ես տակավին յոթ տարեկան էի։ Այդ տարիներին իմ մեջ խորապես տպավորված էր մի

նկար, որր մշտապես դրված էր մեծ հայրիկիս գրասեղանին։ Երբ մանուկ հասակում յուրա­

քանչյուրս Աստծո մասին պատկերացումներ ենք ունենում, Նրան հաճախ պատկերացնում

ենք մարդկային կերպարանքով։ Իմ մեջ Աստծո մասին՝ իբրե մարդկային կերպարանք,

մանկական պատկերացումներր տեղավորվեցին ա յդ շրջանից, որ Աստված իրապես գո­

յություն ունի պապիս գրասեղանին դրված պատկերի տեսքով։ Հետագայում, երբ անցան

տարիներ, ես տեսա ու հասկացա, որ ա յդ նկարում պատկերված ճերմակահեր անձր Վ ա զ­

գեն Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն էր։

Երբ 1994 թ. վախճանվեց Վա զգեն Ա Կաթողիկոսր, ես արդեն Գեորգյան Հոգեոր ճե­

մարանի ուսանող էի։ Հիշում եմ՝ շատերր հարցնում էին իրար. «Իսկ ո՞վ է լինելու հաջորդ

Վա զգեն Առաջինր»։ Մարդկանց մտայնության մեջ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոս ե Վ ա զ­

գեն Ա հասկացություններր նույնացել էին։ Հայրապետության շուրջ 40-ամյա շրջան, բե­

ղուն ծառայություն, բեղուն առաքելություն, ե բնական է, որ անձր իր հանգամանքի հետ

պետք է նույնանար։ Վա զգեն Կաթողիկոսր համրնդհանուր սիրո ու, կարելի է ասել, պաշ­

տամունքի առարկա էր, ե սրա լավագույն վկայություններից մեկր նաե այն էր, որ երբեմն

երբեմն ա յդ իրողությունր հավաստող պատմություններ էին պատմվում։ Դրանցից մեկր, որ

նաե մի քիչ զվարճալի է, ցանկանում եմ հիշել. մի անգամ Վա զգեն Ա Կաթողիկոսր մեքե­

նայով ուղեորվում է Երեան, ճանապարհին մի ոստիկան մեքենան կանգնեցնում է, դուռր/

բացում ե երբ տեսնում է Վա զգեն Վեհափառին, անակնկալի եկած ասում է. «Վ ա յ, կնե­

րեք, րնկեր Աստված, ա յդ Դո՞ւք եք»։ Մա րնդամենր կոմունիստների շրջանում ապրող ոս­

տիկանի կամ հայի անգիտության հետեանքր չեմ դիտում ես, ա յլ սա նաե Վա զգեն Վեհա ­

փառի՝ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի հանդեպ ձեավորված խորր հարգանքի, խորր պաշ­

տամունքի վկայություն էր։

Վա զգեն Ա Վեհափառն ստացել էր բարձր կրթություն։ Ես անձամբ կարող եմ վկայել իմ

ունեցած փորձառությունից, երբ մենք՝ տակավին ճեմարանական ուսանողներ, առիթ էինք

ունենում երբեմն-երբեմն հաղորդակցվել նրա հետ, լսել շնորհազարդ Հայրապետի իմաս­

տուն խոսքերր՝ տեսնելով այն րնդարձակ մտահորիզոնր, որ կրում էր նա՝ նաե հոգեորա-

կաններին խորհուրդներ տալով։

174 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

175

Վա զգեն Ա Վեհափառի գործունեության մեջ առանձնակի կարեորություն ուներ Հա–

յաստան–Սփյուռք հարաբերությունների բնականոն զարգացումն ու համակարգումը։ Գի­

տենք, թե սառը պատերազմի տարիներին Խորհրդային Միության ե Արեմտյան երկրների

միջե ձեավորված աննախընթաց սառը հարաբերությունների պայմաններում ինչպիսի

դառն ու դժվարին ճակատագիր էր վերապահված Մ ա յր Աթոռ Սուրբ էջմիածնին. մի հա­

սարակարգ, որն իր գաղափարախոսության մեջ մշտապես մերժողը եղավ կրոնի։ Պատկե­

րացնենք, թե ինչպիսի ջանքեր էին անհրաժեշտ՝ հաղթահարելու ա յդ դժվարությունները։ Գեորգ Զ Չորեքչյան Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը կարողացավ որոշ մեղմացումներ ա­

պահովել Մ այր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի համար, երբ ձեավորվեց Սասունցի Դավիթ տան­

կային շարասյունը, որը հերոսական իր պայքարով նպաստեց Հայրենական պատերազ­

մում խորհրդային ժողովրդի ունեցած հաղթանակին։ Եվ այն համոզումը, որ Եկեղեցին կա-

րեորագույն պատվար է Հայաստանի ե Սփյուռքի հարաբերություններում, մեծապես դար­

ձավ այն փրկօղակը, որը նպաստեց Մ այր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի գործունեության ընդա ր

ձակմանը։

Վեհափառ Հայրապետը երեսունից ավելի այցելություններ կատարեց դեպի Հարա վա ­յին ու Հյուսիսային Ամերիկա, Եվրոպա, Ա Պ Հ երկրներ, Մերձավոր ե Ծայրագույն Արեելքի

գաղթօջախներ։ Եվ ամեն անգամ իր խոսքի, իր գործի առանցքը մոտավորապես այն էր,

ինչ որ ընդգծված է այս միջոցառման առիթով Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի

տված հայրական պատգամում, որ հայությունն այնքան ժամանակ պիտի շարունակի հայ

մնալ, որքան ժամանակ կապված պիտի մնա Հայաստանին, կապված պիտի մնա Հա յա ս­

տանի ժողովրդին՝ Մ այր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի հովանու ներքո։ Եվ իրապես, այս համո­

զումը կարեոր ե առանցքային նշանակություն ուներ իր գաղափարախոսության, իրեն ըն­

կալողների մեջ, որովհետե Վա զգեն Վեհափառը չէր ընկալում Սփյուռքը՝ որպես ինքնան­

պատակ, ինքնակողմ մի զանգված. Սփյուռքն իր ընկալումների մեջ գոյություն ուներ Հ ա յ­

րենիքը զորացնելու համար։

Ինչպես այսօրվա սփյուռքը, ա յդ օրերի սփյուռքն էլ մեծապես նեցուկ էր, աջակից էր

Մայր Հայրենիքի գոյությանը, ե անկարելի է պատկերացնել Սփյուռքում հայության գո­

յությունը, եթե հայությունը դավանող Սփյուռքի յուրաքանչյուր անձ երազը, ձգտումը չունե­

նար Հայրենիքի պետականության վերակերտման։ Իրապես, ինչո՞ւ մենք պիտի շարունա­

կենք Սփյուռքում խոսել հայերեն, մնալ իբրե հայ, եթե երբեէ երազները լիակատար պիտի

չապրեն Հայաստանում անկախ պետականության վերակերտման։

Այս ճանապարհին նաե Վազգեն Վեհափառը ցույց էր տալիս իր անսահման լայնամտութ­

յունը ե անսահման հյուրընկալության ոգին։ Ն ա ասում էր, որ «միակ կամարը, որի ներքո

հյուրընկալ է զգում ցանկացած հայ, միակ դուռը, որ բաց է ցանկացած հայի առջե, եղել է ե

մնում է Մ այր Աթոռ Սուրբ էջմիածինը»։ Վա զգեն Վեհափառին խորթ էին նեղ անձնական

կամ խմբակցային հետաքրքրությունները։ Ն ա մշտապես մնաց Ամենայն Հա յոց Հա յրա պ ե­

տի բարձր դիրքերի վրա, թույլ չտվեց տարբեր հոսանքներին՝ շահագործելու Ամենայն Հա ­

յոց Հայրապետի իր դիրքը, իր հեղինակությունը՝ ներողամիտ, մանավանդ, երբ իր լայնա­

խոհությամբ, իր հաղորդականությամբ կարողացավ ամբողջացնել Սփյուռքի փրկված

հատվածները. հոգ չէ, թե ա յդ առաքելությունը իր լրմանը չհասավ, բայց ամուր հիմերը, որ

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 175

176

դրվեցին Վա զգեն Վեհափառի օրով, հուսադրող են այսօր մեզ համար, որ, իրապես, Հա-

յաստանյայց Առաքելական Մուրբ Եկեղեցին իբրե մեկ ամբողջություն պիտի ձգտի մեկ ա ­

ռաքելության, մեկ գործունեության ե մեկ նվիրումի։

Վեհափառր նաե իր մտածումներր կենտրոնացրել էր մարդու վրա։ Ն ա ասում էր, որ

«մարդ անհատի գերագույն զարդր, գերագույն պարծանքր բարոյական գիտակցության

հրամայականն է, որով իր հոգուց արմատախիլ պետք է անի անցյալից մնացած արատնե-

րր»։ Իր բոլոր գրավոր ե բանավոր խոսքերով ժամանակի մասին արտահայտվելիս Վեհա ­

փառր չէր տեսնում կտրվածր, անդամահատվածր, ա յլ այն տեսնում էր ամբողջության ե

հաջորդականության մեջ երեկ, այսօր ե վաղր։

Գիտենք նաե, որ Վա զգեն Վեհափառր մի շարք գրքերի, ուսումնասիրությունների հե­

ղինակ է, ինչպես «Խրիմյան Հայրիկր՝ որպես դաստիարակ», «Մ եր Պատարագր» ե բա զ­

մաթիվ հրապարակախոսական հոդվածներ ու ելույթներ, որոնց մեջ մարդր, Մուրբ էջմիա-

ծինր, հայր, Հայաստանր առանձնակի առանցքային հասկացություններ էին հանդես գա­

լիս։

Նրան նվիրված նաե մի շարք ուսումնասիրություններ կան, որոնցից մի քանիսր պար­

զապես թվարկեմ՝ Մուրեն Քոլա նջյա նի «Երջանկահիշատակ Ամենայն Հա յոց Վա զգեն Ա­

ռաջին Կաթողիկոսր», Մուրեն Շտիկյանի «Վ ա զգեն Առաջինի համառոտ տարեգրությո^

նր» ե «Վ ա զգեն Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի մատենագիտությունր», ե ա յլ աշխա­

տություններ։ Այսօր կարծում եմ, թե ա յդ ուսումնասիրություններր նաե չեն դադարելու, շա­

րունակվելու են, քանի դեռ ամբողջապես լուսաբանված չէ Ամենայն Հա յոց 130-րդ Կաթո­

ղիկոսի առաքելությունր, գործունեությունր՝ ի նպաստ Հայաստան–Մփյուռք կապերի զո­

րացման ե մեր ժողովրդի հոգիների հոգեոր նորոգության, առավել ամրապնդման ու զ ո

րացման։

Ամենայն Հա յոց Մայր Աթոռ Մուրբ էջմիածինր միշտ դավանել է ե պիտի դավանի մեկ

հայ Եկեղեցի, մեկ հայ ա զգ, մեկ հայ հայրենիք ե մեկ ապագա։

Շնորհակալություն եմ հայտնում բոլոր նրանց, ովքեր նախաձեռնել են այսօրվա հանդի­

սության կազմակերպումր, որր վերստին դարձավ մի պատուհան՝ րնդունելու համար լա ^

սերր առաքելության Վա զգեն Ա Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի»։

Հանդիսության ավարտին Արմաշ Մրբազանր հանդես եկավ սրտի խոսքով, որում ի

մասնավորի ասվում էր. «Այսօր կողջունենք մեր մեջ Գերշ. Տ. Արշակ եպս. Խաչատրյանր՝

դիվանապետր Մ այր Աթոռ Մուրբ էջմիածնի։ Ան, բերելով իր հետ Վեհափառ Գարեգին Բ

Հայրապետի օրհնությունր, եղավ մեր այսօրվա բանախոսր ե պատգամաբերր այս գեղե­

ցիկ առիթին։ Միաժամանակ կուզեմ շնորհակալություն հայտնել հալեպահայ մշակութա­

յին միություններու վարչություններուն, որոնք նախաձեռնեցին, կազմակերպեցին այս հ ա ն

դիսությունր՝ արժանավայել ե բարձր մակարդակով ոգեկոչելու հիշատակր Վա զգեն Ա Ա­

մենայն Հա յոց Կաթողիկոսին։ Պատիվր ունեցա իր հայրապետության շրջանին դառնալու

էջմիածնի սան, իր հայրապետության շրջանին ավարտելու ե անձնապես ապրելու ու տես­

նելու զինքր, այն ճակատագրական օրերուն՝ երկրաշարժի աղետին, անկախացումի տա­

րիներուն, երբ հայ ժողովուրդր կդիմագրավեր ամեն տեսակի դժվարություններ, երբ Վ ա զ­

գեն Ա Վեհափառր ամբողջ էությունս ու հոգիս դյութեց ե կապեց էջմիածնին հետ։ 1993-ին

176 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

177

ավարտելով ճեմարանը՝ Վեհափառ Հայրապետի համաձայնությամբ հրաման տրվեցավ

ինծի, որպեսզի մեկնիմ արտերկիր՝ ուսումս շարունակելու ե իմ ծառայությունս բերելու ա յն­

տեղ ու Հայաստանի մեջ։ 1993 թ. կապրեինք դժվարին օրեր։ .Ընդունված կարգ էր Մ այր Ա­

թոռ Սուրբ էջմիածնի մեջ՝ ամեն միաբան պետք է վերջին հրաժեշտ առներ Վեհափառեն.

նույնն ալ վիճակվեցավ ինծի։ Առավոտյան Վեհարան գացի. երկար սպասումե ետ ք Վեհա ­

փառը ընդունեց զիս։ Երբ օրհնությունը կառնեի, աջը առի համբուրեցի ե անմիջապես պի­տի ելնեի սենյակեն, չձգեց ձեռքս, բռնեց ու ըսավ. «էջմիածինը չմոռնաս», ես պատասխա­

նեցի. «Անշուշտ, Վեհափառ Տեր, պիտի ծառայեմ»... ե իր կանաչավույն աչքերուն մեջ տե­

սա արցունքի կաթիլներ, երբ ինծի հանձնեց իր ստորագրությամբ քառասուն նկարներու գե­

ղեցիկ հավաքածո մը՝ «Արարատ» ալբոմը։ Երբ դուրս ելա, էջմիածնի տաճարի մուտքին

կեցա, պահ մը փորձեցի անդրադառնալ, թե ի՞նչ կուզեր ըսել Վեհափառը, «ինչո՞ւ կուլար

Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը»...

Այդ օրեն էջմիածինը ինծի համար ուրիշ նշանակություն ունեցավ։ էջմիածինը իմ էութ­

յանս մեջ ուրիշ դրոշմ ունեցավ, ե ա յդ կպարտիմ Վեհափառ Հայրապետին։ Այդպիսիսն էր

Վա զգեն Ա Կաթողիկոսը մեզի հետ, իր ժողովուրդին հետ։ Ան ապրեցավ դժվարին տարի­

ներ. արցախյան ճգնաժամ, Արցախի հարցը ինչպե՞ս պիտի լուծվեր, արդյոք ա յդ հողատա­

րածքին անունը պիտի մնա՞ր Արցախ։ Այս շփոթության մեջ կապրեր ողջ հայությունը Հա ­

յաստանի ե Սփյուռքի մեջ։ 1992-1993 թթ. էջմիածնի մեջ կազմակերպված էր Արցախին

նվիրված դասախոսություն մը։ Այդ տարիներուն մեզի կհասնեին լուրեր, գույժեր Ղարաբա-

ղեն, Ադրբեյջանեն, թե Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզեն գրավված է այսինչ բնակավայրը,

այսինչ քաղաքը։ Ոգեորիչ ու գոտեպնդող հանդիսություն էր։ Ավարտին Վա զգեն Կաթողի­

կոսը իր օրհնության խոսքը պիտի ըսեր. ոտքի կեցավ ե ըսավ. «Ձա յն մը հնչեց Արցախի

հայոց լեռներեն»։ Այդ վայրկյանին կայծակի արագությամբ շանթահարվեցանք բոլորս։

Կուլար Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը, կուլար Արցախին հետ... Արդյո՞ք մտավախության,

հուսահատության ե կամ ապագայի երջանկության արցունքներու կաթիլներ էին – չեմ գ ի ֊

տեր...

Այդ տարիներուն Ղարաբաղի հարցի լուծման այս կամ այն բանաձեը քաղաքացիական

պատերազմ մը կհրավիրեր Հայաստանի մեջ։ Ընդունված չէր, որ եկեղեցական մը ժողո­

վուրդին հետ խոսի՝ բացառությամբ առ ի հարգանս մեր պատմական ավանդությանց։ Ա­

ռիթ տրվեցավ, որպեսզի Վա զգեն Ա Կաթողիկոսը ելույթ ունենա հեռատեսիլեն։ Ան իր

խոսքերով հայությունը կհորդորեր, որպեսզի խաղաղ ձեով հարցերուն մոտենան՝ առանց

դիմելու եղբայրասպան հակամարտության, երբ թշնամին դռան առջեն էր։ Իր հորդորներն

ու խրատները տալե ետք կհիշեմ տպավորիչ նախադասություն մը, որ ցույց կուտա զգաս­

տացնող իր վճռականությունը, երբ կըսեր. «Ես՝ իբրե Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոս, եթե

այսպիսի բան մը ըլլա, պիտի անիծեմ իմ ճակատագիրս ե հավիտյան լռեմ»։ Կաթողիկոս

մը եղբայրասպան, արյունահեղության պատասխանատվությունը իր վրա կվերցներ ե կա­

նիծեր իր ճակատագիրը։ Ո՞վ պիտի կարենար ասոր պատասխանը տալ դատարանի ե

ատյանի առջե։

Իսկ թե եկեղեցական, կրոնական մեր ծառայությունը դժվարացած էր ե սահմանափակ­

ված էր սովետական կարգերու ժամանակ, այս առնչությամբ Վա զգեն Ա Կաթողիկոսը Հա ­

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 177

178

յաստանի մեջ կրցավ բարձրացնել էջմիածնին արժեքր, որ մենք այսօր կզգանք, ե այս առ­

թիվ կուզեմ մեկ-երկու կետեր շեշտել, որպեսզի դրոշմվի ձեր մտքին ե հոգիին մեջ։

Ան եղավ Հայրապետ՝ բառին բուն իմաստով, ոչ թե միայն հոգեոր հայր, ոչ թե միայն ե-

կեղեցվո պետ, ա յլ եղավ հայրր ե պետր՝ Հայրապետր, ինքր եղավ Ամենայն Հա յոց Կաթո­

ղիկոսր՝ իր ինքնության ե ամբողջության մեջ։ Ան եղավ մեր բոլորին էջմիածինր, աշխար­

հասփյուռ հայությունր կրցավ կապել Մուրբ էջմիածնի հետ։ Վա զգեն Ա Վեհափառր եղավ

էջմիածնի լուսաշող փարոսր։ Մխալ է ենթադրել, թե սովետական կարգերու ժամանակ է ջ ­

միածին չկրցավ կատարել իր առաքելությունր, վիրավոր էր, դժվար պայմաններու մեջ էր,

երբ էջմիածինր ունեցավ իր ծաղկումր ա յդ պայմաններու տակ ե՜ Հայաստանի մեջ, ե՜ Հա-

յաստանեն դուրս միջեկեղեցական կապերու մեջ, ե՜ Մփյուռքի իրականութենեն ներս։

Մխալ է ենթադրել ե հավատալ, որ էջմիածինն իր առաքելությունր չկատարեց սովետա­

կան կարգերու ճնշումներու պատճառով. րնդհակառակր՝ Վեհափառ Հայրապետր կրցավ

մեզի փոխանցել էջմիածնի նոր առաքելությունր, որ ինքնին նոր չէր, բա յց նոր ձեով եկավ ե

դրոշմվեցավ մեր հոգիներուն մեջ։

Ի՞նչ է էջմիածինր այսօր մեզի համար. ուխտավա՞յր է, անշուշտ ուխտավայր է բոլոր

քրիստոնյաներուն համար ե ի մասնավորի ուխտավայր է մեզի համար, ուր իջավ ինքն

Աստված, այսինքն՝ սրբատեղիներուն ոսկե վայրն է։

Բայց երբեք չփորձենք էջմիածինր ձգել միայն աղոթավայրի, ուխտավայրի՝ իր աղո­

թական լռության մեջ։ էջմիածինր մեր եկեղեցվո միասնականության վայրն է, էջմիածինր

մեր հոգեոր աղբյուրն է, էջմիածինր նաե Լուսավորչի ջահի, քրիստոսադրոշմ մեր հավատ­

քի վկայարանն է, մեր եկեղեցվո առատաբուխ ե մշտանորոգ աղբյուրն է. պարզ վկայարան

մր չէ, ա յլ ավելին՝ մեր միասնության, մեր միասնականության վայրն է ու փարոսր, որ միշտ

կկանչե ե կհրավիրե մեզ գալու ե հաղորդակցելու էջմիածնի հետ, մեր սրբություններուն

հետ, Մ ա յր Հայրենիքին հետ, ազատ ու անկախ Հանրապետության հետ։

Այսօր Վա զգեն Ա Կաթողիկոսի՝ քառասուն նկարով Արարատի ալբոմր քառասուն կոչ

կուղղե մեզի՝ վերադառնալու Հայաստան, վերադառնալու էջմիածին։ Այսինքն՝ ան եղավ

էջմիածինր մեր մեջ, էջմիածինր եղավ իր մեջ, ե ինքր եղավ մեր Հայրապետր, որ մեզի

աստվածային նախախնամությամբ առաջնորդեց պետական կարգերու դժվարութենեն,

երկրաշարժի մեր վերքերեն, Արցախի մեր ցավերեն դեպի փայլուն, դեպի ա զատ ու անկախ

Արցախր։

Թ ող որ հիշատակր խնկելի մնա բոլորիս մեջ, ե դուք ալ այստեղեն ձեզի հետ տարեք իր

փոխանցած այսօրվա հայրենաշունչ ոգին»։

Արմաշ Մրբազանի կողմից ա յդ օրվա անակնկալն էր Վա զգեն Ա Կաթողիկոսի՝ երե­

սուն տարի առաջ ձայնագրված խոսքի հնչումր՝ ուղղված սփյուռքահայությանր։ Հոբելյա ­

նական հանդիսությունր եզրափակվեց Առաջնորդ Մրբազան Հոր «Պ ա հ պ ա ն ի չո վ ե Տե­

րունական աղոթքով։

178 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

ԱՐՄԵՆ ՍԱՐԿԱՎԱԳ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՄԱՑՐ ԱԹՈՈՈՒՄ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ ՈԴ ԳԼԽԱՎՈՐ ԴԱՏԱԽԱԶԻՆ

Փետրվարի 12-ին Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնում Ն .Ս .Օ .Տ.Տ . Գարեգին Բ Ծայրագույն

Պատրիարք և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն րնդունեց Ոուսաստանի Դաշնության

Գլխավոր դատախազ Յուրի Չա յկա յին և նրա գլխավորած պատվիրակության ր՝ ուղեկ­

ցությամբ ՀՀ Գլխավոր դա տախազ Աղվան Հովսեփյանի և ՀՀ-ում Ո Դ արտակարգ և լիա­

զոր դեսպան Նիկոլա յ Պավլովի;

Ողջունելով պրն. Չա յկա յի ա յցր Ս. էջմիա ծին՝ Վեհափառ Հա յրա պ ետր գոհունա­

կությամբ անդրադարձավ երկու ժողովուրդների միջև առկա դարավոր բարեկամությանր

և երկու երկրների սերտ համագործակցությանր տարբեր ոլորտներում։

Խոսելով Հա յա ստ ա նյա յց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու և Ոուս Ուղղափառ Եկեղե­

ցու սերտ կապերի մասին՝ Նորին Սրբությունր նաև շնորհավորեց պրն. Չա յկա յին Մոսկ-

վայի և Համայն Ոուսիո Պատրիարք Կիրիլ Ա-ի րնտրության և գահակալության առիթով։

Ի ր հերթին Ո Դ Գլխավոր դատախազն անդրադարձավ երկու պետությունների միջև

առկա ջերմ հարաբերություններին։ Ն ա վստահություն հայտնեց, որ երկու դատախա­

զությունների համագործակցությունր բարի արդյունավորում կունենա ի շահ երկու ժողո­

վուրդների։

Հանդիպմանր ներկա էին նաև Ն որ Նա խ իջևա նի և Ոուսաստանի հայոց թեմի առաջ­

նորդ Տ. Եզրաս եպիսկոպոս Ներսիսյանր և Հարավային Ոուսաստանի հայոց թեմի ա ­

ռաջնորդ Տ. Մովսես եպիսկոպոս Մովսիսյանր։

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԻՍՐԱՅԵԼԻ ԴԵՍՊԱՆԻՆ

Նույն օրր Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնում Ն .Ս .Օ .Տ.Տ . Գարեգին Բ Ծայրագույն Պ ա տ ­

րիարք և Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն րնդունեց Հայաստանի Հանրապետությունում Իս­

րայելի արտակարգ և լիազոր դեսպան Շեմի Ցուրին։

180

1 8 0 Ռ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 2 0 0 9

Շնորհավորելով դեսպանին նշանակման առիթով՝ Վեհափառ Հայրապետն իր բարե­

մաղթանքները հղեց նրան։

Իր խոսքում Նորին Արբությունն անդրադարձավ հայ ե հրեա ժողովուրդների պատմա­

կան ընդհանրություններին ե կարեորեց նրանց միջե առկա հարաբերությունների առավել

սերտացումն ու զարգացումը։

Հանդիպման ընթացքում խոսվեց նաե աշխարհում խաղաղության հաստատման ե ժո­

ղովուրդների միջե բարեկամության ամրապնդման գործում կրոնական առաջնորդների

կարեոր դերակատարության մասին։

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՑՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴՈՒՆԵՑ ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻՆ

Փետրվարի 24-ին Մայր Աթոռ Աուրբ էջմիածնում Ն .Ա .Օ .Տ.Տ . Գարեգին Բ Ծայրագույն

Պատրիարք ե Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն ընդունեց պաշտոնական ա յցով Հայաստան

ժամանած Վրաստանի Խորհրդարանի նախագահ Դավիթ Բաքրաձեի գլխավորած

պատվիրակությանը՝ ուղեկցությամբ ՀՀ Ա ժ աշխատակազմի ղեկավար տիար Գեղամ

Ղա րիբջա նյա նի ե երկու երկրների դեսպանների։

Նորին Սրբությունը գոհունակությամբ արձանագրեց, որ երկու երկրների միջե հարա­

բերությունները սերտ են ե բարեկամական, ե հույս հայտնեց, որ առկա խնդիրներն իրենց

լուծումը կստանան եղբայրական սիրո ե փոխադարձ հասկացողության մթնոլորտում։

Հանդիպմանը խոսվեց Հա յ Առաքելական Եկեղեցու Վիրահայոց թեմի կարգավիճակի

ե հայկական եկեղեցիների վերադարձման խնդրի, ինչպես նաե վիրահայությանը հուզող

ա յլ հարց երի մասին։

Հանդիպմանը ներկա էին Մայր Աթոռի դիվանապետ Տ. Արշակ եպիսկոպոս Խաչատ րյա­

նը, Եկեղեցիպետություն հարաբերությունների գրասենյակի պատասխանատու Տ. Մես-

րոպ աբեղա Պարսամյանը։

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

181

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 181

ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԲԵՄ. ԼՈՒՐԵՐ

Փ ետ րվա րի 1-ին, կ ի ր ա կ ի ֊ Գ կիր. զկնի Ծ ննդեա ն։Այսօր Մ ա յր Տաճարում, Ավագ Մ. Մեղաեի վրա, Մ. Պատարագ մատուցեց Հոգեշնորհ

Տ. Վարդան աբեղա Նավասարդյանր։ «Հա յր մ եր » ֊ի ց առաջ պատարագիչ Հա յր Մուրբր հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց։

Փ ետ րվա րի 8-ին, կ ի ր ա կ ի ֊ Դ կիր. զկնի Ծ ննդեա ն։Այսօր Մ ա յր Տաճարում, Ավագ Մ. Մեղանի վրա, Մ. Պատարագ մատուցեց Հոգեշնորհ

Տ. Մուշեղ աբեղա Բաբայանր։ «Հա յր մեր»–ից առաջ պատարագիչ Հա յր Մուրբր հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց։

Փ ետ րվա րի 14-ին, շ ա բ ա թ ֊ Տեա ռնընդա ռա ջ։ Տ օ ն քա ռա սնօրեա յ գա լստ եա նն Քրիստ ոսի ի Տա ճա րն։

Այսօր Մ ա յր Տաճարում, Ավագ Մ. Մեղանի վրա, Մ. Պատարագ մատուցեց Հոգեշնորհ Տ. Հովակիմ վարդապետ Մանուկյանր։ «Հա յր մեր»–ից առաջ պատարագիչ Հա յր Մուրբր հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց (տե՜ս էջ 10)։

Փ ետ րվա րի 15-ին, կ ի ր ա կ ի ֊ Ե կիր. զկնի Ծ ննդեա ն։Այսօր Մ ա յր Տաճարում, Ավագ Մ. Մեղանի վրա, Մ. Պատարագ մատուցեց Հոգեշնորհ

Տ. Դավիթ աբեղա Քարամյանր։ «Հա յր մեր»–ից առաջ պատարագիչ Հա յր Մուրբր «Եթե մեկր ծարավ է, թող Ինձ մոտ գա ե խմի։ Ով Ինձ հավատում է, նրա ներսից կենդանի ջրերի գետեր պիտի բխ են» (Հովհ. է 37) բնաբանով քարոզ խոսեց (տե՜ս էջ 13)։

Փ ետ րվա րի 17-ին, ե ր ե ք շ ա բ թ ի Սրբոց Ղեւոնդեա նց քա հա նա յիցն։Այսօր Մ այր Տաճարում, Ավագ Մ. Մեղանի վրա, Մ. Պատարագ մատուցեց Արժանա­

պատիվ Տ. Արսեն քահանա Համբարձումյանր։ «Հա յր մեր»–ից առաջ պատարագիչ Տեր Հա յրր «Ինչպես Իմ Հա յրն Ինձ ուղարկեց, Ես էլ Ձեզ եմ ուղարկում» (Մտթ. Ի է 18) բնաբա­նով քարոզ խոսեց (տե՜ս էջ 15)։

Փ ետ րվա րի 19-ին, հ ի ն գ շ ա բ թ ի Սրբոց Վ ա րդա նա նց զօրա վա րա ցն մերոց՝ հա­զա ր երեսուն եւ վեց վկա յիցն, որք կա տ ա րեցա ն ի մեծի պ ա տ երա զմին։

Այսօր Մ այր Տաճարում, Ավագ Մ. Մեղանի վրա, Մ. Պատարագ մատուցեց Գերաշնորհ Տ. Մահակ եպիսկոպոս Մաշալյանր։ «Հա յր մեր»–ից առաջ պատարագիչ Մրբազան Հայրր «Երանի՜ անոնց, որոնք կհալածվին արդարության համար, որովհետե անոնց պիտի րլլա երկնքի արքայությունր» (Մտթ. Ե 10) բնաբանով քարոզ խոսեց (տե՜ս էջ 18)։

Փ ետ րվա րի 22-ին, կ ի ր ա կ ի Բուն Բ ա րեկենդա ն։Այսօր Մ ա յր Տաճարում, Ավագ Մ. Մեղանի վրա, Մ. Պատարագ մատուցեց Հոգեշնորհ

Տ. Արիս աբեղա Տոնոյանր։ «Հա յր մեր»–ից առաջ Գերաշնորհ Տ. Տա թե արքեպս. Մարգսյանր հավուր պատշաճի քարոզ խոսեց։

182

182 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

օփռ^ռճ^եուա րոճ ^™ոճ#աո^xօ^օ ճւօ^ա։օ^յճ

(Փ68թ3^է 2009 ո)

1. ^ 6 բ Օ 0 0 6 06բXՕ8ՈՕա ,Ձ^Օ80Օ1՝Օ ^ 8 6 X 3 8 Ո6բ80Ոբ6^X0ՈէՈ0ա ^83X0]« ^3™0ՕցՅ006, 25-26 Փ68բ^^3 2009 ^ (^ 3-4).

2. ՈբՇՅՍցՇա Բ6^Ո^6Ո0Ճ0 ճբ^ՇՏՍ» 8 ^ ա բ ^ ճ Օ 0 6Ո 3բճ00, 19 ՓՏ8բՁ^Յ 2009 ո (^ 5).

3. Ո&յբա բա ոշ տօրբՁցա (ոօ*տոօ8Տ0Ս6 8 Փ68բօ^6 2009 ^ ^0ս0^x0ճ, օբց60օ8

^ 8 3 X 0 0 Մ^բ^^^ ատօբօ^ս” , 6տ ա ^Օ 86Տ00 , ^6^X0 ^X^բա0Ո^X8^ 0 Ոբ08Ց

աաշտա» ո^ո6բ^xոաx ճբ6^xօ8 & օ ^83x60ա6^x8օա ^բշա տ օա II, ^օա ^սճօա ա

0^6x ճ բ^Յ Տ , ց ^ 0 8 տ ւա ս ^86x^ճ0ա ոսստա, 0ճՁՅՁ8ասա 6օտ ա 06

ճբ1^30^Օ 0 Ա ք բ ^ ս ) ^ . 6).

4. ^ 6 բ Օ 0 0 6 ^83ա6000XՕ8 8 Ո6բ8ՕՈբ6^XՕտ0Օ]« ^83XՕա ^3™0ՁցՅ006, (^ 7-8).5. ՈբՕՅց00ճ ^8. 0^բցՁ00ցՕ8 8 Ո6բ8ՕՈբ6^XՕՈէ0Օա ^83XՕա ^3^03,^3006, 19 Փ68բ0^3

2009 ^ (^ 9).

Ո Ր Օ Ո Օ ՏՏ^Տ

6. ՈբՕ0Օ86ցԼ Ոբ6ՈՕ^Օ6 0 Օա ^բX0ա^0ցբ0X^ Օ8ՏՃ01^Տ ^Ձ0^Ճ30Տ 8 ^Փ տ ցբ^էտ օա

^0 6 0 բ^ Ո6բ8ՕՈբ6^XՕՈէ0Օ^Օ ^83XՕ^Օ ^™ 0Ձ ցՅ00^ 0Տ ՈբՏՅց00ճ ^ 6 X 6 0 0 3

^ ա օ ց 0 3 , 14 Փտ8բ&ՈՅ 2009 ^ (^ 10-12).

7. Ո բօոօ86ցւ Ոբ6Ոօցօ6 0 օա Ս6բօւա0^տ ,3,ծ80ցծ ^տբա30տ 8 ^&Փ6ցբտտ0Օւ«

^0 6 0 բ^ Ո6բ8ՕՈբ6^XՕտ0Օա ^83X0ա ^3™0ՁցՅ00Տ, 15 Փ68բ0^3 2009 Ո (^ 13-14).

8. ՈբՕ0Օ86ցԼ Ոբ6ՈՕ^Օ6 0 Օա ^83ա6000X^ ճբ^60^ ճ^6տբԱ^^30Ց 8 ^&Փ6ցբ&տ0Օ1«

^0 6 0 բ^ Ո6բ8ՕՈբ6^XՕՈէ0Օ^Օ ^83XՕ^Օ ^3™0ՕցՅ00Տ 0Տ ՈբՏՅց00ճ ^8. ^ 8 0 0 ^ 3 0 0 8 ,17 Փտ8բ&ՈՅ 2009 ^ (^ 15-17).

9. ՈբՕ0Օ86ցԼ 5 յ0 Ոբ6Օ^83ա60^X8^ 6 0 0 ^ 0 0 2 ^ՁաՏՈ30Տ 8 ^&Փ6ցբՏտ0Օ1«

^ 6 օ բ 6 Ո6բ8ՕՈբ6^XՕՈէ0Օ^Օ ^83X0^0 ^3™0ՁցՅ00Տ 0Տ ՈբՕՅց00ճ ^8. 0^բցՑ00ցՕ8,

17 Փ68բօ^Յ 2009 ^ (^ 18-22).

րտ ^տ ^Օ Յ տ օ-ո տ ր ^օտ տ ա տ տ ^ ^ տ ^ օ տ ճ տ ա »

10. ճ ^ ա ւ ^ ճ տ ^ ր ա ւ ճ տ օ ո յ տ - Մ օ8օ38^600ւա 8Ձ^0ւա ցօտ^ա60x ( ;.

23-31).

11. ա ® ^ Օ ^ Օ Տ Ճ X ^ ® 8 0 Տ - 5 8 Տ 0 ^ ^ ^ Ճ 0 6 XՕՈՃՕ8^003 ^ 0 X ^ 0 0

Մ6Ոբ&86ց0Օա ^ ^ է 6 (^ 32-51).12. ա ® ^ 0 ^ 0 Տ Ճ X Ճ 0 Ր 0 Տ 0 8 Ճ Տ ա ^ Յ Տ - Ոբ08օցսաււ6 սյ «0ս ա 5 լո՝սյ ^ւատս 8

^^XՕբ03X 0 8 0 0 6 ^ ^բ^^X^0ՁX6բXս0 0 7081^Լ1 ճբԱ բ^00 (^ 52-64).

183

13. ա ® ^ Օ ^ Օ Տ Ճ X X Ճ ^ Ճ X Յ Տ - Դա-օբ XյI ՄՇսՍ (^ 65-72).14. ա ® ^ Օ ^ Օ Տ Ճ X ^ Ճ X ® Օ ^ Ո Օ ^ Օ ^ # 0 - Ոբօո3Տ6ց6ոոտ Օտ ^ օոտ ^^ճ^^xՁԱ0

ՈՏ Ո^XՕբՈ^6^ՃՈ6 (^ 73-90).

0 ^ X Օ ^ 0 ^ Օ -Փ 0 ^ Օ ^ Օ ^ 0 ^ ^ ^ ^ 0 ^ ա ^ . ա Տ ^ Օ 6 ճ 0 0 »

15. ^ ® 6 Օ Տ ^ Ճ ^ Տ ա ^ Յ Տ - ^x6աոօ^ ^աո6սո Ոշբտւա - աոոաււո տտյօբ 5-ա տ 6ճտ (Ո ^6բ^յբՕՏ6ց^6^Օ6 Ո ^ ^ ^ Տ ծ Ո ^ ) ^ . 91-104).

16. Տ Ճ Ր ^ Ճ Տ - 0^6բ6ցՈՕ^Xէ Ա6բճՕՏՈԼ« ՈբծՅցՈՍՃՕՏ ՈՕ ^6օբՈ0ճյ^ՁոցՅտբօո” ա & ա ՝օա Բօ®ց6^xք^ ցօ Ոա՝ոց6^.8xոոսւI (յւ^6բօւյբ0Տ6ց^6^06 Ո ^ ^ ^ Տ ծ Ո ^ ) ^ . 105-119).

17. - ա^օատււշ, Ձ1ց]«ՈՈՈ Xբ XՈՏՈԼI6, Օ6ա6^XՏ6ՈՈԼI6 X6բ]«ՈՈԼI Տ Ո6բ^0ց^ճ0X ^բաՕX^X ^ա՝6ՈՁցՏբՏա 15-19-ա Տ6ՃՕՏ (ո^XՕբՈՃՕՏ6ց^6^ճՕ6Ո ^ ^ ^ Տ ծ Ո ^ ) ^ . 120-122).

18. Ճ Տ Տ Ճ Տ ^ ա ^ ա ^ Տ Ճ ^ Յ Տ - 76Ոց6ՈԱՈՈ բՕՅՏ^ՈՅ ^Ո^X6]«ԼI ՕՕա^Տ Յբ^ՅՈ^ՕաՅՅէաՑ Տ Ոա60ՏՈԼռ ^XՈXՕXՏՕբ6ՈՈ.8X Մտաած ՕՏՈՕաՈՅՈՏ (ՈՈՈ ՏՈ XՈԴ6 ճՕ6Ո ^ ^ ^ Տ ծ Ո ^ ) ^ . 123-128).

19. ^ Ճ Ր ՝ ^ - Աքբճօտատ *Ո3ՈԼ Տ 360X^06 (ո^XՕբՈՃՕՏ6ց^6^ճՕ6 Ո ^ ^ ^ Տ ծ Ո ^ ) ^ . 129-133).

20. ^ Ճ ^ Տ ա ^ Յ Տ - ^ 3 Ո6ՕՈ^6^ՈՃՕՏՕՈՈԼռ Ո^61« ճտ6XՈՃ ^ՏՁՃՅՈՏ(Ո^^ՈՏՅԱՈ^)^. 134-138).

21. ^ Ճ Յ Տ ® Ճ Տ Օ Ո Յ Տ - Ոօ^x տ^6x տբ^տո ս ոօ^x6^^^ տ^6x տբ^տո; ց^օտտւա ^տ33ո (Ո ^6բ^յբՕ Տ6ց^6^Օ 6 Ո ^ ^ ^ Տ ծ Ո ^ ) ^ . 139-144).

22. ճ ^ ^ ա Տ 7 ® ^ ^ Ճ 0 Օ 6 Տ Ճ Ճ Ր ^ 7 ա Տ Յ Տ - ճ բ ^ ո ^ Օ Յ xբՁ1ցոսոօոաՅ^ՃՕXՕՏՕց^6^Ճ^Յ Տ^ՈէX^բ^ ՈՕ ՈբՕՈ3Տ6ց6ՈՈՅ ՕտՁՈ6 ^ 7յաՈՅՈՏ^ՈՕ1բտՓ«^6^Օ6 Ո^^6ցՕՏՕՈՈ6 ) ^ . 145-159).

23. Ճ Տ Տ Ճ Տ Ր Տ Ճ Տ Յ Տ - Օxօ6բՁա6ՈՈ6 Տբ^ՅՈ^ՕՈ ^6ցՈ6Տ6ՃՕՏՕՈ ՈՈբՈՃՈ Տ ՈբՕ36 ^ Տ Օ բ Օ ^6ՏբՈՃՅՈՑ (^^6բ01^բՕՏ6ց^6^Օ6 Ո ^ ^ ^ Տ Յ Ո ^ ) ^ . 160-167).

Ր Ճ Հ Ճ Տ Յ Թ Ճ

24. “ ^ Խ՝ՕՈՈՃՕ^1 0^6X ճբ^ՅՈ” - ՈՕՏՕ6 Ո3ց^ՈՈ6 (^ 168).

6 ^ 6 « X Օ ^ Ո ^ ^ Ո Օ Ո ^ ^ Հ ^ Օ ւ^ ա 8 Տ Ո Ճ Ր Ճ Տ ^ Ճ

25. “5 ո6^6& ճոո ճյբ^ ցոՅ աոօա6ո” , 20 Փ6տբօ^« 2009 ^ (^ 169).26. 0Օ^բ6աՕՅ աճՕ^Ց Տ ^6Ո6 ^բՈՈ, 10 Փ6ՏբՏՈՅ 2009 ^ (^ 170).27. ^6տ^ո^ճ^3 ^6աոո^բոՅ ոա. 0 Տ 3 ^ ա I տւտ^^xոտ ոօՏւա ց ո ^ (^ 170).28. Ոբ^ՅցՈՈՃ ^Տ. ^ բ ճ Ո ^ Տ ^ա բ^ճ Օ Ո 6Ո^բXՈՈ, 17 Փ6ՏբՕ^Յ 2009 (^ 171).29. ^ 6 ո^6ՈՈ06 XՕբ*6^XՏՕ, ՈՕ^ՏՅա6ՈՈՕ6 100-Ո6XՈա ^ ցՈՅ բՕ®ց6ՈՈՅ ^ա՝ՕՈՈՃՕ^

0^6X ճբ^ՅՈ 0 Ձ 3 ^ ա I, 15 Փ6Տբտո« 2009 ^ (^ 172-178).

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 183

184

1 8 4 Ռ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն 2 0 0 9

\ \ / 1 111 11111111 8 Ո Տ Ր 8 Օ Ո Ր ^ 1 Օ . ա ե 0 Օ ^ ^ 6 « X 0 ^ ^ ^ ^ 0 Ճ ^ 3 0 Տ Տ

30. ճ յց060Ա 03 յ Տ ա ^83X60ա6^X8^ ^ բ 6 ա 0 Տ II, ^Օ1՝Օ^0ՃՕ^ 0^6X ճ բ ^ 3 0 ,

^06բ& տ 0օ ա Ո բօ^բօբտ ԲՓ, 15 Փ68բտո« 2009 ^ (^ 179).

31. ճյցՍ60ԱՍ3 յ Տ ա ^83X60ա6^X8^ ^ բ 6 ա 0 Տ II, ^Օ1՝Օ^0ՃՕ^ 0^6X ճ բ ^ 3 0 , ՈՕ^Տ ^ՅբՕՍՈՅ 8 ճ բ ^ 6 0 0 0 , 15 Փ68բօ^3 2009 ^ (^ 179-180).

32. ճ յց060Ա 03 յ Տ ա ^83X60ա6^X8^ ^ բ 6 ա 0 Տ II, ^Օ1՝Օ^0ՃՕ^ 0^6X ճ բ ^ 3 0 ,

Ո բ6^6ց016^3 Ո^բո^ա60x^ ^ ^ 3 0 0 , 24 Փ68բ^Ո3 2009 ^ (^ 180).

33. ^բՕ1՝ճ06 Ա6բճՕ80Լ16 0Օ8Օ^X0. ^տՓօբ^ՕԱՈՅ 0 ^83XԼIX ^0X^բ^Ս3X, Ոբ0Ո 086ց^ 0

ցբյ^0X Ա6բ61^Օ00^ 8 ^&Փ6ցբ&տ0Օ1« ^ 6 0 բ 6 0 Ո6բ8ՕՈբ6^XՕՈէ0Օա ^83X0ա

^™ 0ՁցՅ006 8 X6^6006 Փ68բՏՈ3 2009 ^ (^ 181).

185

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 185

“տ ւ շ ո ա ճ օ շ ա ”ԾՐՈՇ1ՃԼ 8 ^ 1 ^ ՕՐ

ո օ ւ ^ տ ւ շ ո ա ճ օ շ ա2009)

1. Շ օ^շոէա ո օք էհշ Տսբատշ Տբտէս&1 Շօսոօւ1 տ էհշ ^օէհշւ Տշշ օք Մօ1յ Քէօետ1տճշւո,

25-26 Րշեաա^, 2009 (բ. 3-4).

2. Բատւճշոէ օք էհշ ^6բսե1ւօ օք ճւտշոտ տ էհշ Օւօօշտշ օք Օօս§աէ, 19 ք ՚շեա ա յ, 2009 (բ. 5).

3. Բօոէւք10Ձ1 ճ^օ՜ճտ (Օւ՜ճ61 օք “ Տէ. ^ 61Տ6Տ էեշ Օա06քս1” , ԼօէէՇռ օք 016ՏՏ1ո§ ՏՈճ Ո§հէ օք

^60ՈՈ§ քԽա1 եաՕՏճՇ 0եՏՏսե16Տ ՁՈճ բ60էօ1Օ1 ՕատտՇտ ցՕՈէՇճ ե յ Մւտ Մօեոշտտ ճՁտե1Ո II,

Շտէհօեօօտ օք Ճ11 ճւ՜տշաՁոտ, ճսոո§ ք ՚շեա ա ^ 2009 էօ օ161՜§յտ6ո օոճ Խ յտ շո հց^ա§ եշշո օք ց՜շտէ տշւ^ւօշ էօ էհշ ճւ՚տշաՁո Շհա օ հ ^ բ . 6).

4. Բոշտէտ5 օօ^շոէւօո ւո էհշ ^օէհշւ Տշշ օք Մօ1յ ՔէօհտւՑճշւո, 16-17 ք ՚շեա ա յ, 2009 (բ. 7-8).

5. 1հշ քշտտէ օք Տէտ. Vա՜ժտոօոէտ ւո էհշ ^օէհշւ Տշշ օք Մօ1յ Քէօհտւտճշւո, 19 ք ՚շեաա^, 2009

(բ. 9).

Տ Տ ^ ա Օ ^ Տ

6. Տշւաօո ԺՇ1^Շ1՝ՇԺ ե յ &6V. Րէ. ՄօVՁե^տ ^տոօսեաո ւո էհշ Շտէհ6ճա1 օք Մօ1յ Քէօհտ1Ցճշւո ճսոո§ էհշ 0616եաէաո օք Օ ա ո շ Լւէսւ՜ջյ օո էհշ օօօտտաո օք էհշ ք՚շտտէ օք էհշ

Լօւ՜ճ^ Բւշտշոէտէաո տէ էհշ 1շտբ16, 14 ք ՚շեա ա ^, 2009 (բ. 10-12).

7. Տշւ՜տօո ժշ1^շւ՝շժ ե յ ^6V. Րւ. Օ ^ ւ ճ &Ձատտո ւո էհշ Շտէհ6ճա1 օք Մօ1յ Քէօհտտճշա ճսոո§ էհշ օշ16եաէ1օո օք Օ ա ո շ Լւէսւ՜ջյ, 15 ք ՚շեա ա ^, 2009 (բ. 13-14).

8. Տշւ՜տօո ժշ1^շւ՝շժ ե յ Րւ. ճ ռ շ ո Մ^տեՁ^ճշօսա^^ո ւո էհշ Շտէհ6ճա1 օք Մօ1յ Քէ^ետտճշ^ո

ճսոո§ էհշ 0616եաէաո օք Օ ա ո շ Լւէսւ՜ջյ օո էհշ օօօտտաո օք էհշ քշ տէ օք Տէտ.

^ հ 6V0 ոճ^^ոէտ, 17 ք ՚շեաա^, 2009 (բ. 15-17).

9. Տշւ՜տօո ե յ Մւտ Օաօշ Տւտհօբ Տտհօէ ^ տտԽԱձո ւո էհշ Շտէհ6ճա1 օք Մօ1յՔէ^ետ^^ճշ^ո ճսոո§ էհշ օ616եաէւօո օք Օ ա ո շ Լւէա՜ջյ օո էհշ օօօտտաո օք էհշ քշտտէ օք Տէտ.

^ւ՜ճտաոէտ, 19 ք ՚շեաա^, 2009 (բ. 18-22).

ո տ ւա ւօ ս տ ճ ^ օ տ շշւտ տ ւճ տ ււշճ ւ տւսօւտտ

10. 8 ^ . Ր 8 . X Ճ X Տ® V 0 ^ X 0 8 1 ^ ^ – ճ ոշ^1յ ճ տ 0V6 6ճ ւտբօւէՁոէ ճօօստշոէ (բ. 23-31).

11. 8 ^ . Ր 8 . Լ ^ օ ^ Օ Օ Ս Լ ւճ ^ – Օօտբշ1 ^օաա6Ոէա^6Տ օո էհշ բօաե16 օք էհշ Սո)ստէ

յսճ§6 (բ. 32-51).

12. 8 ^ . Ր 8 . 0 ճ ՝ ^ 8 ա 0 Օ V 0 ճ ^ ա Տ I Ճ .^ – ^շքշւշոօշտ էօ էհշ Օշոշտւտ ւո էհշ հւտէօււշտ օք

ՄօVհ^ոո6Տ օք Օատեհօաեշւէ օոճ XհօVտ^ ճւէտւօսոյ (բ. 52-64).

13. 8 ^ . ^ ® «տ ® Տ Տ Տ Ճ Լ Ճ Ո Ճ ^ – Օէ1§օւ ճե1^է6Տէ^ (բ. 65-72).

14. 8 ^ . Ր 8 . ^ ճ ւտ տ օ տ ր օ օ տ օ տ տ ւճ ^ – ՄւտէօււօՁ1 ^օւետ օք Մօ^տծբ օք ՏշեՁտէւտ (բ. 73-

186

90).

ա տ ւ օ ա շ ճ ւ ճ ա ր ա ւ օ ւ օ օ ւ շ ճ ւ տւսօւտտ

15. ւ ^ Օ ^ Տ Ճ Տ ^ 1 Տ Տ 1 Ճ ^ – Տէշբ^ոօտ I օք Տւօսոյ; & բտշսճօ-^սէհօւ օք էհ6 5էհ 06ոէա^

(1ւէ6աւ7 ատշա՜օհ) – (բ. 91-104).

16. V Ճ Տ Օ Ճ ^ 0 ® V Տ I X I Ճ ^ – 7հշ ճ6V61օբտ6ոէ օք Շհաօհ քշ տէտ ւո “ §տոճշ” (օտոէւօ16տ)

քատ Ք բւբԽ ո յ էօ էհշ Բշոէշօօտէ (1ւէ6աւ7 16 Տ6ա՜օհ) - (բ. 105-119).

17. ւ տ տ ճ ^ ււճ ^ – ւօճծէւօո, Տճտ1աՏէաէ^6 օոճ տօ0101 է61տՏ ւո էհշ Բ6աՕՈ Ճ60166Տ օք էհշ 15-19էհ 06ոէսատ եշբէ ւո էհշ ^Օտ ա ճօա ո (հւտէօհօ&1 16 Տ6ա՜օհ) – (բ. 120-122).

18. 0 ճ ՝^ տ ճ ^ օ ս տ տ ^ ւ տ ^ ճ տ ւ ճ ^ – Օ^V^1օբտ^ոէ էշոճշոօւշտ օք էհշ Ճւ՜տ6ոտո V6^ե^1 տյտէշտ ւո էհշ ^շ-բօշտ տ օք տ§Խտհ ՄօVՈ^էհՁՈ (1ա§ատէւօ ատշա՜օհ) – (բ. 123-128).

19. ^ ճ տ օ ս տ 7 ճ ^ ճ ա ճ ^ – Շհաօհ ք ւո 2շյէօսո (հւտէօհօ&1 16 Տ6ա՜օհ) – (բ. 129-133).

20. տ ճտ ^ւտ տ ւճ^ – Տօտ6 օք էհշ սոբսե1ւտհ6ճ 16էէ61տ օք ճV6է^ե ւտօհՁեւտո

(բսեեօտէաո) – (բ. 134-138).

21. ^ Ճ V Ճ ^ ® տ ճ տ օ տ ւճ ^ – 7հշ բօշէ տոճ բօշէշտտ օք Ճ11 Ճւ՜տ6ոտոտ։ տբտէսօ1 աԽէւօոտ

(1ւէ6աւ7 16 Տ6ա՜օհ) – (բ. 139-144).22. Յ ճ տ ^ ա 7 ® ւ ^ ճ ^ տ ճ տ օ ս ո ս ^ ւ ճ ^ - 7հշ ճքտշուօո էաԺ1է1օոօ1 ՕՏէէԽ-ե^ճտ^

օսեսա տօօօւ՜ճա§ էօ էհշ ^օւ՜ետ օք ՄօVհՁՈՈ6Տ 1օստօոտո (6էհոօ§աբհւօ 16 Տ6ա՜օհ) – (բ.

145-159).

23. – 7հշ ^քԽօէւօո օք էհշ ճւտշուօո տ6ճ^6VՁ1 1յոօ բօ6էւ^ ւո էհշ

բատ6 օք ^6VՕ^§ 06V^^եաո (1ւէ6աւ7 ւ6Տ6ա՜օհ) – (բ. 160-167).

շ ա յ ւ շ ճ ւ ո ^ ւ տ ՝ ^

24. ^ 6 ^ բսեեօտէւօո – “ Շտէհօեօօւ օք Ճ11 ճւաշոտոտ” (բ. 168).

ա յտ տ ^ օ ւ տ տ » տտտ ճ ա յտ տ աօշտտտտ

25. “0ւե16 տէսճյ 16տտօոտ քօւ յօսէհ” , 20 քշեաա^, 2009 (բ. 169).

26. Տսոճտյ տօհօօ1 ւո Օաո66 V^11^§6, 10 քշեա ա ^, 2009 (բ. 170).

27. \^տե6ոտո Տ6տ1Ոա7 օք Տ6VՁՈ 1616^տ6ճ & Ո6^ ՇՕ, (բ. 170).

28. 1հ6 ք6&տէ օք Տէ. Տա՜եւտ ւո էհ6 Օւօօ6Տ6 օք Օօս§ա՜ե, 7 քշեաա^, 2009 (բ. 171).

29. 1սեւ166 6V6Ոէ ճ6ճ10^է6ճ էօ էհ6 100էհ ես՜էհ ՏՈՈ^61Տա7 օք ^ Տ ե 6 Ո I, Շտէհօեօօտ օք Ճ11

Ճւ՜տ6ոտոտ, 15 քշեաա^, 2009 (բ. 172-178).

ճ ս ա ա շ տ տ ճ ւ յտ տ ^ օ ւ տ տ » տտտ

30. ճսճ 16Ո06 §1՜ՁՈէ6ճ Մ1Տ Մօ1ւՈ6ՏՏ &Ձ1€ե1ո II, Շտէհօեօօտ օք Ճ11 ճ 1՜տ6ՈտՈՏ, էօ էհ6օք էհ6 &ստտաո ք՚6ճ6աէաո, 15 քշեաա^, 2009 (բ. 179).

186 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

187

2 0 0 9 Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն Ռ 1 8 7

31. ճսճւ6Ո06 §աոէշճ ե յ Ուտ Ոօեոշտտ ճա ՚շետ II, Շտէեօեօօտ օք Ճ11 ճւտշաօոտ, էօ էեշ

ճտետտտտճօւ օք 1361 էօ ճւ՜տշոտ, 15 ք ՚շեաա^, 2009 (բ. 179-180).

32. ճսճւ6Ո06 §աոէշճ ե յ Ուտ Ոօեոշտտ ճա ՚շետ II, Շտէեօեօօտ օք Ճ11 ճւտշաօոտ, էօ էեշ

Տբշօեշւ օք էհշ օք Օշօւցտ, 24 ք ՚շեա ա յ, 2009 (բ. 180).

33. Ք ա ք Շհաօհ ^շ^տ. Iոքօ^տ^է^օո ցհօսէ էհշ Օ ա ո շ Լւէտցւշտ, տշւ՜տօոտ տոճ օէեշւ տշւ ւօշտ

հշ1ճ տէ էհշ ^օէհշւ Տշ6 օոճ էհշ Շտէհ6ճա1 օք Ոօ1յ Քէօետտճշտ ճսոո§ ք ՚շեաա^ 2009 (բ. 181).

188

188 Ռ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2 0 0 9

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնում գումարվեց Գերագույն ՀոգևորԽորհրդի ժողով......................................................................................................... 3

Հայաստանի Հանրապետության նախագահր Գուգարաց թեմում........................ 5Հայրապետական գնահատություն ............................................................................. 6Քահանայից հավաք Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնում.............................................. 7Սրբոց Վարդանանց տոնր Մայր Աթոռում................................................................. 9

ՔԱՐՈԶԽՈՍԱԿԱՆ

Տ. Հովակիմ վարդապետ Մանուկյանի քարոզր՝ խոսված Ս. էջմիածնիՄայր Տաճարում Տեառնրնդառաջի տոնին մատուցված Ս. Պատարագին ..... 10

Տ. Դավիթ աբեղա Քարամյանի քարոզր՝ խոսված Ս. էջմիածնի ՄայրՏաճարում մատուցված Ս. Պատարագին.......................................................... 13

Տ. Արսեն քահանա Համբարձումյանի քարոզր՝ խոսված Ս. էջմիածնիՄայր Տաճարում Ս. Ղևոնդյանց տոնին մատուցված Ս. Պատարագին ....... 15

Տ. Սահակ եպիսկոպոս Մաշալյանի քարոզր՝ խոսված Ս. էջմիածնիՄայր Տաճարում Ս. Վարդանանց տոնին մատուցված Ս. Պատարագին..... 18

ԿՐՈՆԱ-ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ

Տ. ՏԱԹԵՎ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՀԱԿՈԲՅԱՆ - Մի նորահայտ կարևորվավերագիր .............................................................................................................. 23

Տ. ԼԵՎՈՆ ԱԲԵՂԱ ԳՈՒԼՑԱՆ - Անիրավ դատավորի առակի ավետարանական մեկնություններր ...................................................................................................... 32

տ. հ ա յր ի կ աբեղա Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յա ն – Ծննդոց գրքից կատարվածվկայակոչումներր Հովհաննես Դրասխանակերտցու և Թովմա ԱրծրունուՊատմություններում ............................................................................................... 52

Տ. ՆԵՐՍԵՀ ԱԲԵՂԱ ԽԱԼԱԹՑԱՆ - Գրիգոր Խլաթեցի (Կենսագրականակնարկ).................................................................................................................... 65

Տ. ՄԱՏ-ԹԵՈՍ ԱԲԵՂԱ ՊՈՂՈՍՑԱՆ - Հովասափ Սեբաստացու պատմական թեմայով ստեղծագործություններր...................................................................... 73

ՊԱՏՄԱ - ԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՑԱՆ - Ստեփանոս Սյունեցի Առաջին՝ V դարի կարծեցյալհեղինակ .................................................................................................................... 91

ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՑԱՆ - Եկեղեցական տոների գանձարանայինրնթացքր Ս. Ծննդից մինչև Հոգեգալուստ ........................................................ 105

189

ԱՐՄԵՆ ԻՍՐԱՑԵԼՑԱՆ – Հարկային, վարչական, հասարակական տերմիններր Մատենադարանի 15-19-րդ դդ. պարսկերենհրովարտակներում.............................................................................................. 120

ՀԱՑԿԱՆՈՒՇ ՄԻՍԿԱՐՑԱՆ – Հայերենի բայական համակարգիզարգացման միտումներր Նաղաշ Հովնաթանի սիրային տաղերում......... 123

ԹԱՄԱՐՑԱՆ ՄԱՐՈՒՍ - Եկեղեցական կյանքր Զեյթունում........................... 129ԱՐՏԵՄ ՍԱՐԳՍՑԱՆ –Ավետիք Իսահակյանի անտիպ նամակներից .......... 134ԳԱՑԱՆԵ ՀԱԿՈԲՑԱՆ - Ամենայն Հայոց Բանաստեղծն ու Ամենայն

Հայոց Բանաստեղծուհին. հոգևոր առնչություններ ....................................... 139ՀԱՍՄԻԿ ԹԵԼՄԱՆԻ ՀԱՐՈՒԹՑՈՒՆՑԱՆ – Հայոց ավանդական

անասնապահական մշակույթն րստ Հովհաննես Թումանյանիստեղծագործությունների.................................................................................... 145

ԵՐԿԱՆՑԱՆ ԱՆՆԱ - Հայ միջնադարյան քնարերգության արտացոլումր Գևորգ Դևրիկյանի արձակում......................................................................................... 160

2 0 0 9 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ռ 189

ԳՐԱԽՈՍԱԿԱՆ

Նոր հրատարակություն. «Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսներ» ........................... 168

ՄԱՑՐ ԱԹՈՌՈՒՄ ԵՎ ԹԵՄԵՐՈՒՄ

«Պատանիների Աստվածաշնչային դասրնթաց» ................................................ 169Կիրակնօրյա դպրոց Գառնի գյուղում .................................................................... 170Սևանի Վազգենյան Դպրանոցր թողարկել է նոր ձայնասկավառակ.............. 170Սուրբ Սարգսի տոնր Գուգարաց թեմում............................................................... 171Հոբելյանական հանդիսություն՝ նվիրված Վազգեն Ա Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսի ծննդյան 100-ամյակին............................................................... 172

ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՑՈՒՆՆԵՐ ՄԱՑՐ ԱԹՈՌՈՒՄ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն րնդունեց ՌԴ գլխավորդատախազին........................................................................................................ 179

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն րնդունեց Հայաստանում Իսրայելի դեսպանին ... 180 Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն րնդունեց Վրաստանի խորհրդարանի

նախագահին ......................................................................................................... 180

Եկեղեցական բեմ. լուրեր.......................................................................................... 181

“3™«ՁցՅ«ո” 3^03,0,3080X0 ա 32Օ,Ո0ՃՕՇ323 ........ 182“ՔէօհաւՅժշտ” օքքւօւ31 աօոէհ1 օք Տօ1^ ՔէօհաւՅժշտ............................................ 185