1

Кыргыз Республикасынын билим берүү жана илим министрлиги

Ош мамлекеттик университети

ДИССЕРТАЦИЯЛЫК СОВЕТ Д.23.17.559

Кол жазма укугунда

УДК 337:378 (574)

Мурзаев Маматалы Султанович

УЛУТТУК МАДАНИЯТТАГЫ ИНСАНДЫ СОЦИАЛДАШТЫРУУ

(социологиялык талдоо) Адам болуу мектеп программаларын түзүудө принцип, багыт болуусу зарыл. Кэ балдарды эмгек аркылуу тарбиялоо ишке ашырылып келнинген, азыр эл аралык мыйзамдар боюнча баланын эмгегине чек коюлууда. Биздин пикир боюнча, завод-фабрикаларда 10 сааттан ашуун иштеген учурларга чек коюуу туура болот, ал эми салттуу иштерди аткарууда койду кайтаруу ж.б. аркылуу балдарды эмгеке үйрөтүү социалдаштыруу туура бэ. Сунуштар Кыргызстанда укуктук ченемдер, мыйзамдар бөтөн өлкөлөрдүн (айрыкча орустардын) үлгүсүндө кабыл алуу адатка айланган кезде күчтүү мамлекетти куруу үчүн күчтүү жана туруктуу үй-бүлө институтун куруу зарыл жана бул багытта укуктук ченемдер, мыйзамдарды иштеп чыгууда үрп-адаттарды, каада-салттарды заманга ылайыктоо максаты көздөлүшү зарыл. Үй-бүлөдө с натыйжалуу болушуна жетишүү үчүн Жаш муундарды у м н с боюнча ММКардын мүмкүнчүлүгүн пайдалануу зарыл: улуттук баалуулуктарды даӊазалаган материалдарга конкурстарды өткөрүү, улуттук баалуулуктарды жайылтуу жана элдин баалуулуктарына дал келбеген сериалдарды, кинолорду токтотуу зарыл. ММК ишмердигин иретке келтирүү коомдогу рухий кризисти азайтууга жана жоюуга өз жардамын берет. Коомдук уюмдардын улуттук баалуулуктарды жайылтуу багытында иштерди системалуу түрдө ыкчам, такай жана натыйжалуу жүргүзүүсүнө жетишүү жана ал боюнча чараларды кабыл алуу. Теледен Манас айтыш боюнча конкурстар, мектеп оккучларынын акыл таймашы ж.б. такай өткөрүлүп турат. «Манас» эпосун жалпы эл окуусу үчүн азыркы кездеги иштер жетишсиз себеби саналуу кишилердин окуусу гана жүрүп жатат. Уй-бүлкитеп окуу маданиятын жана улуттук маданиятты уйрөнүү керектигин жаратуу зарыл. Ао идеологиялык иштердин натыйжасында ишке ашат. Билим берүү системасында (бала бакча , мектеп ж.б.) у м н с ишке ашыруу үчүн өкмөттүк денгээлде программаларды кабыл алуу зарыл. 4.2. К ММКлардын ишмердигин жөнгө салган мыйзамдарды кабыл алуу зарыл, анда зордук-зомбулук кинолорду корсотууго чек коюу карлышы шарт. Диний радикализмге жол бербөө үчүн классикалык динди жайылтууну күчөтүү зарыл. ММКалар аркылуу классикалык динди үйрөтүу, радикалдашкан диний агымдан айырмачылыктарын айырмачылыктарын ачып бериши шарт. Себеби азыркы кезге чейин диний радикализм менен классикалык диндин айырма элге ачык айтылбай эле диний пастулаттар элге жайылтылып келүүдө. Дават мечитте иш жүргүзбөстөн, ар бир үйгө кирүу менен иштери жүргүзүлүш зарыл. Ошондой эле маалымат технологияларынын жетишкендиктерин пайдаланып дин аркылуу жаштардын рухун калыптандырууга басым жасоо керек. Намаз окуу, жумга баруу, арак ичпөө ж.б. гана эмес социалдаштыруу багытында иш алып барышы зарыл.

2

Азыркы технологияларды үйрөтүу аркылуу жаштарды тарыхты жана келечекке умтулуу К исаев боюнча иш алып баруу. Кыргыз элиндеги ысырапкерчиликти азайтуу багытында иш алып баруу..

Адистик: 22.00.04-социалдык түзүлүш, социалдык институттар жана

процесстер

Социология илимдеринин доктору даражасын изденип алуу үчүн

жазылган диссертация

Илимий консультант: философия илимдеринин доктору,

социология профессору Исаев К.И.

Бишкек – 2018

МАЗМУНУ

КИРИШҮҮ Глава 1. ИНСАНДЫ СОЦИАЛДАШТЫРУУНУН ТЕОРИЯЛЫК-МЕТОДОЛОГИЯЛЫК НЕГИЗДЕРИ

1.1. Инсанды социалдаштырууну изилдөөдөгү социологиялык парадигмалар

1.2.Маданият аркылуу инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн методологиясы Биринчи главанын жыйынтыктары

Глава 2. КЫРГЫЗСТАНДА ИНСАНДЫ СОЦИАЛДАШТЫРУУДАГЫ ИНСТИТУТТАРДЫН РОЛУ

2.1. Инсанды социалдаштырууга институттардын тийгизген таасири 2.1.1 Кыргыз үй-бүлөсү инсанды социалдаштыруунун эң негизги

институту 2.2. Социо-маданий институттардын инсандын калыптанышындагы

ролу

3

2.2.1 Азыркы кезде билим берүү системасы жаш муундарды социалдаштыруунун негизги социалдык институту

2.2.2. Жаш муундарды социалдаштырууда дин институтунун ролу Экинчи главанын жыйынтыктары

Глава 3. ААЛАМДАШУУ ШАРТЫНДА ИНСАНДЫ СОЦИАЛДАШТЫРУУДА МАДАНИЯТТЫН ОРДУ

3.1. Кыргыз улуттук маданиятынын калыптанышына ааламдашуу процессинин таасири

3.2. Инсанды социалдаштырууда кыргыз маданиятынын өзгөчөлүктөрү Үчүнчү главанын жыйынтыктары

Глава 4. КЫРГЫЗ УЛУТТУК МАДАНИЯТТАГЫ ИНСАНДЫ СОЦИАЛДАШТЫРУУНУН АРТЫКЧЫЛЫКТУУ (ПРИОРИТЕТТҮҮ) БАГЫТТАРЫ

4.1. Кыргыз элинин руханий маданияттагы негизги принциптери 4.2. Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштырууну туура жолго

салуунун артыкчылыктуу (приоритеттүү) багыттары Төртүнчү главанын жыйынтыктары КОРУТУНДУ КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР ТИРКЕМЕ (Социологиялык изилдөө программасы) ТИРКЕМЕ (Анкета)

К И Р И ШҮҮ

Азыркы кезде ааламдашуу (глобалдашуу) процессинин, өлкөлөрдүн

ортосунда карым-катыштардын күчөшү, маалымат технологияларынын

өнүгүшү жана базар экономикасына өтүү коомубузда кескин социалдык

өзгөрүүлөрдү жаратууда. Алсак, эгемендүүлүктөн кийинки мамлекеттеги

динге болгон либералдык мамиле коомдун конфессионалдык түзүмүнүн

өзгөрүшүнө алып келип, ар түрдүү диний агымдар, секталар ж.б. өлкөбүздө

өз ишмердигин жүргүзө баштаган.

Республикада чет өлкөлүк ислам жана христиан диндеринин салттуу эмес

агымдарынын таасиринин күч алышынан сыйынуу үйлөрүнүн, мечиттердин,

диний окуу жайларынын санынын өсүшүнө, калк арасында Мун чиркөөсү,

Иисус Христос чиркөөсү сыяктуу сектанттык христиандык агымдардын,

ошондой эле экстремисттик мүнөздөгү "Хизб ут-Тахрир", "Акрамия",

4

"Салафия" жана "Ваххабизм" сыяктуу диний агымдардын иш жүргүзүүсүнө

мүмкүнчүлүк түзүлгөн [].

Азыркы учурда өлкө аймагында Кыргыз Республикасынын Дин иштери

боюнча мамлекетик комиссиясынын каттоосунан өткөн 2814 диний уюм өз

ишмердүүлүгүн расмий жүргүзүп келүүдө. Анын ичинен 2420 ислам жана

380 христиан багытындагы, ошондой эле 1 еврей жамааты, 1 буддисттик, 12

бахаи дининин жамааты каттоодон өткөн1. Алардын ишмердигинин

натыйжасында азыркы кезде кыргыз жаштарынын арасынан бөтөн диндерге

өтүп жаткандардын саны өсүп, кыргыз эли көп диндүү калкка айланып,

радикалдашкан диний агымдардын таасиринен экстремистик маанайдагы

динчилдерди пайда кылып, өз каалоосу менен Сирияда согушкандардын

саны артып барууда. Алсак, 2018-жылда эле радикалдашкан “Йакын Инкар”

диний уюмунун мүчөлөрү Баткен облусунун Кадамжай районунан кармалып,

16 киши соттолду [].

Учурда жер-жерлерде чет тилин үйрөтүүчү бала бакчалардын,

мектептердин санынын өсүп жатышы, тил үйрөтүү аркылуу өз элдеринин

(корей, кытай ж.б.) маданиятын жайылтып жатышы жаш муундарды

улуттук негизде социалдаштырууга өзүнүн терс таасирин тийгизүүдө.

Азыркы кезде маалымат технологияларынын, илимдин жана

техниканын дүркүрөп өнүгүшүнүн натыйжасында ММКнын

мүмкүнчүлүктөрү кескин өзгөрүүлөргө учурап, маалымат жеткирүү

каражаттары, формалары таанылгыс болуп өзгөрдү. Натыйжада ар түрдүү

мазмундагы фильмдердин, музыкалык чыгармаларды электрондук түрдө

дүйнөгө тарап жатышы, аны ар бир адамдын өз каалоосуна жараша колдоно

алуу мүмкүнчүлүгү, кыргыз жаштарынын социалдаштыруусун кескин

өзгөрүшүнүн шарты жана фактору катары кызмат кылып жаштардын аң

сезиминин жана жүрүм-турумун таптакыр өзгөрүүгө учурашына алып

келүүдө. Анткени көптөгөн кинолордо акчанын күчү (бийлик, кылмыш)

зомбулук, мыкаачылык ж.б. даңазаланган фильмдердин, музыкалык

1

5

чыгармаларды электрондук түрдө дүйнөгө тарап жатышы, аны ар бир

адамдын өз каалоосуна жараша колдоно алуу мүмкүнчүлүгү жаштардын аң

сезиминин жана жүрүм-турумун кескин өзгөрүүгө учурашына алып келүүдө.

Бул батыш маданиятын бөтөн элдерге экспорттоо, маданий-маалыматтык

экспансиянын жүрүп жатышы менен байланыштуу. Ошондой эле интернет

булактарында “тарыхты тактайбыз, изилдейбиз” деген максатта айрым

сайттардын, блогерлердин (Экспресс анализ) негизги темасы улуттардын,

анын ичинде кыргыз урууларынын, келип чыгуу, өнүгүү тарыхын бурмалоо

багытында иш жүргүзүп, урууларды бири-бирине каршы коюу, урууну

басмырлоо, бөтөн көз караштарды таӊуулоо жүрүп, мамлекеттүүлүкө

коркунуч келитирип жаткан шартта жаш муундарга улут тарыхын,

санжырасын тереӊ үйрөтуүү зарылдыгы жаралып олтурат.

Жогоруда аталган факторлордун таасиринен Кыргызстанда көптөгөн

көйгөйлүү маселелер: кыргыздар арасында көп диндүүлүк, бөтөн

маданияттын таасиринин күчөшү, диний экстремизм, ата-энелердин өз

балдарына карабай коюшу, балдарга карата зордук-зомбулуктардын күчөшү,

мээримсиз ата-энелердин көбөйүшүнөн жетимдердин, айрыкча социалдык

жетимдердин, ата-энелерди карылар үйүнө тапшыруу ж.б. жаралууда.

Бүгүнкү күндө коомубуздун өнүгүшүнө терс таасирин тийгизип

жаткан факторлорго каршы туруу, анын терс таасирлерин (жумушсуздук,

жакырчылык, алдым-жуттумдук, коомдогу рухий тарбиянын төмөндөшү,

кайдыгерлик, көңүл коштук, өз кызыкчылыгын баарынан жогору коюу,

ыймансыздыктын жана алсызга карата зомбулуктун күчөшү ж.б.) токтотуу,

улутту сактап калуу жана өнүктүрүү үчүн, өсүп келе жаткан жаш муундарды

улуттук маданиятыбыздагы муундан-муунга мурасталган идеялардын,

ишенимдердин, ынанымдардын, ыймандык нарк-дөөлөттөрдүн негизинде

социалдаштырууну ишке ашыруу маселелерин социологиялык аспектен

изилдөө актуалдуу болуп саналат.

Социалдашуу/социалдаштыруу орусча “социализация” термини

(латындын - solialis-общественный-коомдук) алгач саясый экономия

6

илиминде колдонулуп, ал жердин, өндүрүштүк каражаттардын

“коомдоштурулушу” (обобществление) дегенди билдирет.

Теманы тандоого төмөнкү мотивдер таасир этти:

- бүгүнкү күндө Кыргызстандын саясый-экономикалык, социалдык-маданий

жаатында жүрүп жаткан өзгөрүүлөр жана адамдардын социалдык

чөйрөсүнүн өтө тездик менен өзгөрүп жатышы бүгүнкү күндө жаш

муундарды социалдаштырууда элибиздин инсанды социалдаштыруу салтын

натыйжалуу пайдалануунун жолдорун табуу зарылдыгын жараткандыгы;

- ааламдашуу процесси, маданияттардын карым-катышынын күчөшү

улуттук өзгөчөлүктөрүбүздү, маданиятыбызды жоголушуна алып келүүдө,

улуттук маданиятты сактоо жана өнүктүрүү зарылдыгы улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруунун бүгүнкү күндө натыйжалуу

пайдалануунун жолдорун теориялык жана практикалык жактан аныктоо,

кыргыз элин жана анын маданиятын сактоого, өнүктүрүүгө мүмкүндүк

жаратары;

- коомубузда рухий-адептик кризистин күч алышы (кыргыз жаштарынын

арасынан бөтөн диндерге өткөндөрдүн; араккечтердин жана банги затка көз

карандылардын, сойкулардын, социалдык жетимдердин, адам сатуу,

алдамчылык ж.б.), анын алдын алуу маселелерин жана андан чыгуунун

жолдорун изилдөө зарылдыгы;

- кыргыз коому муктаж болуп турган эл тагдыры үчүн өзүнө

жоопкерчиликти ала билген, чечкиндүү жана ишмер, элди-жерди ойлогон

мекенчил муунду өстүрүү, интеллигенциянын жаңы муунун калыптандыруу

зарылдыгы;

- кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу процесси атайын

изилдөөгө алына электиги;

- кыргыз эли кандайча сакталып келген, канткенде ХХ1 кылымда

элибиз сакталып калат жана кыргыз адамы ХХI кылымда кандай инсан

болушу керек? ааламдашуу шартында кыргыз элин сактап калуу үчүн кандай

7

инсандарды калыптандыруу керек? деген суроолорго жооп берүү

зарылдыгы.

Жогоруда айтылгандар кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштырууну социологиялык аспектен изилдөөгө алуунун

актуалдуулугун көрсөттү.

Теманын изилдениш абалы.

Коом менен инсандын карым-катышы, инсан жана аны коомдун толук

кандуу мүчөсү катары калыптандыруу маселелери коомдук илимдер

тарабынан илимий изилдөөлөргө алынып келинген.

Х1Х кылымда адам менен коомдун өз ара карым-катышын

түшүндүрүүдө «социалдашуу» терминин социология илимине француз

социологу Г.Тард [296] киргизген.

Социалдашуу процесси алгач Г.Тард, Э.Дюркгейм, М.Мосс, З. Фрейд,

Т. Парсонс, Ж. Пиаже, Э. Фромм, Н. Смелзер [296,74, 313,205,245, 250,316, ]

ж.б. тарабынан изилденген. Кийинчерээк ХХ кылымдын 60-жылдарынан

баштап О.Брим, А.Инкэльс, Р.Линсет, Б.Смит, Д.Клаузен, А.Мендра,

Э.Маккоби, К.Джеклин, М.Доган, Д.Пеласси [21,18,127,142,273] ж.б.

социологиялык изилдөөлөрүндө инсанды социалдаштыруу идеялары андан

ары өнүктүрүлгөн.

Коомдо баланын инсан катары жетилишинин психологиялык мыйзам

ченемдүүлүктөрү Э.Дюркгейм, М.Вебер, З.Фрейд, К.Юнг, Б.Скиннер,

Э.Эриксон. М.М. Бахтин [70,59,312,18,21,273] ж.б. тарабынан изилдөөгө

алынып, теориялык жактан чечмеленген.

Инсанды калыптандыруу маселелери бүт көрүнүктүү орус

философторунун, социологдорунун, педагогдорунун, психологдорунун

эмгектеринде каралып, инсандын социалдашуусу Б.Д.Парыгин, И.С.Кон,

В.Г.Ананьев, Е.С.Кузьмин Г.М.Андреева, М.И.Руткевич, А.Н.Леонтьев,

Э.А.Дембровский, А.И. Кравченко, М.В. Демин

[246,121,20,21,23,139,127]ж.б. тарабынан изилденген.

8

Социалдаштыруунун педагогикалык идеялары алгач орус

педагогикасынын классиктери К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, В.А.

Сухомлинский ж.б. эмгектеринде көтөрүлгөн. Ошондой эле Ю.К. Бабанский,

В.В. Краевский, В.А. Сластенин, М.И. Махмутов, П.И. Пидкасистый, И.П.

Подласый, И.Ф. Харламов, Э.Г. Юдин [125,33,] жана орус психологиясынын

классиктери Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, П.Я.

Гальперин, Л.И. Божевич, В.В. Давыдов, Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин, И.С.

Кон, Л.Ф. Обухова [61,263,139,250] ж.б. эмгектеринде инсан жана аны

калыптандыруу маселелери орчундуу орунду ээлейт. Кийинки

кездерде социалдаштыруу педагогикалык аспектен А.В. Мудрик, А.В.

Степашко, М.В. Шакурова [172,175,299] ж.б. тарабынан терең изилдөөгө

алынып келүүдө.

Социалдаштыруу процессинин кыргыз элиндеги салты атайын

фундементалдык изилдөөгө алына элек. Бирок элдин тарбия салты

социалдаштыруу салтынын бир элементи катары философтор, социологдор

жана педагогдор тарабынан изилденип келе жатат. Бул багытта

Кыргызстандын философтору А.Табалдиев, М.М.Амердинова [271,17,10]

ж.б., социологдору К.Исаев, А.Б.Алдашова, Н.Маткаримов, Т.Шайдылдаева

[102,103,9,10,158] ж.б., педагогдору А.Э. Измайлов, Н. Имаева, И.Б.

Бекбоев, М.Р. Рахимова, А. Алимбеков [96,12,13,156,] ж.б. өз салымдарын

кошушкан. Азыркы кезде кыргыз педагог окумуштуулары да

социалдаштыруунун ар кандай өңүттөрдөн изилдеп келет. Алсак, педагогдор

Э. Кочкорбаева, А. Раимкулова, И. Байназаров. В. Нужный, Мухаммед

Шафик Абдель Тавваб [233] ж.б. өз изилдөөлөрүндө социалдаштыруунун

айрым аспектилерин талдоого алышкан.

Акыркы жылдарда гана жаш муундарды социалдаштыруу маселелери

кыргыз окумуштууларынын изилдөө предметине айланып А.Б. Алдашева

[9;10] (психологиялык аспектеги), Н.К. Түнгатарова[305], Н.П. Семененко

[272] (педагогикалык аспектеги), Б.Дж.Мотукеев (докторлук диссертация)

[170;171], А.Алымкулов [15], Н.Маткеримов [156,157]ж.б. (социологиялык

9

аспектеги) кандидаттык диссертациялык изилдөөлөрүндө социалдаштыруу

маселелерин терең илимий талдоого алышкан. Бирок кыргыз социология

илиминде улуттук маданияттын негизинде жаш муундарды социалдаштыруу

маселелери өз алдынча атайын изилдөөгө алына элек. Ошентип, жүргүзүлгөн

(анализ) талдоо төмөнкүдөй карама-каршылыктардын орун алгандыгын

аныктоого мүмкүндүк берди:

- жаш муундардын билими, маалыматтуулугу, интеллекти ж.б. өнүккөн

деңгээли менен жаш муундарыбыздын улуттук дөөлөттөргө ээ болушунун

төмөндөшүнөн, адептик-ыймандык кризиске дуушар болушунан келип

чыгуучу карама-каршылык;

- азыркы кезде Батыштык маданий-маалыматтык экспансиясынын

таасиринен коомубузда рухий кризистин күч алышы кыргыз жаштарынын

түрдүү (диний агымдарды ж.б.) дөөлөттөрдү тутунуу тенденциясынын күч

алышы менен кыргыз коому муктаж болуп турган мекенчил муунду өстүрүү,

интеллигенциянын жаңы муунун калыптандыруу зарылдыгынын

ортосундагы карама-каршылык;

- азыркы кезде элибиздин улуттук аң сезиминин жана өзүн-өзү аңдап

билишинин өнүгүп-өзгөрүү абалы жана аларды улуттук негизде өнүктүрүү

маселелеринин изилдөөгө алынбагандыгынын ортосундагы карама-

каршылык;

- ааламдашуунун, маалымат технологияларынын өнүгүшү улуттук

маданиятты сактоо жана өнүктүрүү зарылдыгын жараткандыгы менен

маданиятыбызга терс таасирлерин тийгизип жаткан факторлорго каршы иш

чаралардын системасынын иштелип чыга электигинин ортосундагы карама-

каршылык;

- жаш муундарды улуттук негизде социалдаштыруу зарылдыгы менен

улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарын натыйжалуу

пайдалануунун жолдорунун социологиялык өңүттөн изилдөөгө

алынбагандыгы;

10

- бүгүнкү күндө коомдук аң сезимде орун алган евроцентризмдин бүт

турмушубузга өзүнүн терс таасирин тийгизип келе жаткандыгы жана

эгемендүү өлкөдө жашап жаткан кыргыз элинин рухий

эркиндигинин ортосундагы карама-каршылыктын орун алышы.

Жыйынтыктап айтканда, бүгүнкү күнгө чейинки кыргыз

окумуштуулары тарабынан инсанды социалдаштыруу маселелеринин айрым

аспектилери изилденген, ошол эле учурда өсүп жаткан жаш муундарды

улуттук маданияттын негизинде социалдаштыруунун мыйзам

ченемдүүлүктөрүн, механизмдерин, шарттарын, факторлорун, каражаттарын

ж.б. өзгөчөлүктөрүн аныктоо жана аларды бүгүнкү күндө натыйжалуу

пайдалануу маселелери изилдөөчүлөрдүн көңүлүнөн сырт калган.

Азыркы кезде ааламдашуу, маданияттардын аралашуусу жана ар

түрдүү элдердин, улуттардын интеграциясы жана ассимиляциялануу

процесстери күчөгөн шартта, кыргыз элинин улут катары сакталышын жана

өнүгүшүн камсыз кылуу үчүн жаш муундарды улуттук негизде

социалдаштыруу проблемасын жаратты. Улуттук маданияттын негизинде

жаш муундарды социалдаштырууну ишке ашыруу үчүн кыргыздардын

улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрүн

(мыйзам ченемдүүлүктөрүн, механизмдерин, факторлорун, каражаттарын,

технологияларын ж.б.) бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдаланууну-улутту

сактоону жана өнүктүрүүнү-илимий негизде жүргүзүүнүн жолдорун аныктоо

негизги маселе болуп калды.

Жогоруда аталган карама-каршылыктар жана проблемалар кыргыз

элинин улуттук маданияттындагы инсанды социалдаштыруу процессин

изилдөө максатын жаратып, изилдөөбүздүн темасын: “Улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруу (социологиялык талдоо)” деп

тандоого түрткү берди.

Диссертациянын темасынын ири илимий программалар менен

байланышы. Диссертациялык изилдөөнүн темасы Ош мамлекеттик

университетинин илимий-изилдөө иштеринин тематикалык планына кирген.

11

Автор тарабынан 2004-2018-жылдар аралыгында жекече жүргүзүлгөн

изилдөөлөрдүн жана Кыргызстандын аймагында аталган тема боюнча

долбоорлордун негизинде жүргүзүлгөн социологиялык изилдөөлөрдүн

жыйынтыктары чагылдырылган.

Изилдөөнүн максаты: кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруунун мазмунун, механизмдерин, институттарын жана аларды

бүгүнкү күндө жаш муундарды социалдаштырууда пайдалануунун илимий

жолдорун социологиялык аспекте аныктоо.

Изилдөөнүн обьектиси: кыргыз коомундагы социалдык процесстер

жана улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу процесси.

Изилдөөнүн предмети: кыргыздардын улуттук маданиятында

инсанды социалдаштыруу.

Изилдөөнүн максатына ылайык төмөнкү милдеттер аныкталды:

• инсанды социалдаштырууга байланыштуу көп

кырдуу илимий адабияттарды үйрөнүүнүн жана талдоонун

негизинде анын изилдениш абалын, социологиялык теориялык

парадигмаларды аныктоо;

• социологиялык теориялык парадигмаларга таянып, улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн теориялык-

методологиялык негиздерин, методдорун аныктоо;

• “улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу”, “улуттук

маданияттагы социалдаштыруунун салттары” жана “Адам болуу”

терминдеринин маани-мазмунун чечмелөө;

• кыргыз улуттук маданияттагы социалдык институттардын инсанды

социалдаштыруу процессин ишке ашыруу шарттарын, мыйзам

ченемдүүлүктөрүн, механизмдерин, принциптерин аныктап, аларды

бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануунун жолдорун иштеп чыгуу;

• улуттук маданияттагы социо-маданий институттардын инсанды

социалдаштыруудагы ролун, механизмдерин, принциптерин жана

12

кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн

келечек багыттарын аныктоо;

• кыргыз улуттук маданиятта инсанды социалдаштыруунун

өзгөчөлүктөрүн (механизмдерин, принциптерин), салттуу коомдогу

моделин аныктап, аларды бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануунун

илимий негиздеги жолдорун аныктоо;

• эмпирикалык изилдөөлөрдө социологиялык ыкмалардын негизинде

ааламдашуу учурунда улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

механизмдеринин жаш муундарды социалдаштыруудагы ордун, аны

илимий негизде ишке ашыруунун алгылыктуу (приоритүү)

багыттарын, инсанды социалдаштыруунун бүгүнкү күндөгү моделин

аныктоо жана улуттук маданияттын негизинде инсанды

социалдаштыруунун натыйжалуулугун арттыруу багытында илимий-

теориялык жана практикалык сунуштарды иштеп чыгуу.

Изилдөөнүн жетектөөчү идеясы: социалдаштыруу процесси коомдун

саясый-экономикалык, маданий-рухий өзгөрүшүнө жараша өнүгүп, өзгөрөт

жана ал коомдо улутту сактоонун, өнүктүрүүнүн негизги каражаты,

механизми катары кызмат кылат. Кыргыз элинин улуттук маданиятында

инсанды социалдаштыруунун салты жаралган жана ал муундан муунга

өткөрүлүп берилип, кыргыз элинин сакталышын камсыздап келет. Бүгүнкү

күндө ааламдашуу процессинин, маданияттардын карым-катышынын,

маалымат технологияларынын өнүгүшүнөн келип чыккан коомубуздагы

рухий кризистерден, социалдык терс көрүнүштөрдөн жана инсандардын жеке

көйгөйлөрүнөн арылуу үчүн, улуттук маданияттын негизинде жаш

муундарды социалдаштырууну жүргүзүү зарыл жана ал жаш муундарды

улуттук нукта калыптандырууну, улутту сактоону, өнүктүрүүнү камсыздайт.

Изилдөөнүн жыйынтыктары коомдун тарбиялык кызматын өркүндөтүүгө,

улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттарын билим берүү

системасында жана ММКлардын ишмердигинде колдонууну жакшыртууга,

13

улуттук маданияттагы социалдаштырууну изилдөө боюнча кийинки

аткарылуучу изилдөөлөргө методологиялык негиз катары кызмат кылат.

Изилдөөнүн илимий жаңылыгы жана теориялык маанилүүлүгү:

- биринчи жолу социологиялык теориялык парадигмаларга негизденип

кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн

теориялык-методологиялык негиздери аныкталгандыгында;

- социологиялык парадигмалардын негизинде К.Исаевдин “Кыргыз

таануу жана улутту өнүктүрүү концепциясы” иштелип чыгылып, аны

кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштырууну изилдөөдө

методологиялык негиз кылып алуу максатка ылайыктуулугунун

далилденгендигинде, эмпирикалык изилдөөлөр неоконсервативдик

мамиледе аткарылып, сандык жана сапаттык методдор айкалышта

колдонулгандыгында;

- биринчи жолу “улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу”,

“улуттук маданияттагы социалдаштыруунун салттары” жана “Адам болуу”

терминдеринин маани-мазмуну чечмеленип, аныктама берилгенинде;

- биринчи жолу кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

институттарынын өзгөчөлүктөрү, факторлору, шарттары, механизмдери,

принциптери ж.б. социологиялык аспектиде аныкталгандыгында;

- биринчи жолу кыргыз улуттук маданиятындагы (фольклор, каада-салт

ж.б.) инсанды социалдаштыруу салттарынын маани-мазмуну, механизмдери,

принциптери жана кызматтары социологиялык өңүттөн аныкталгандыгында;

- кыргыз улуттук маданияттагы социо-маданий институттардын

өзгөчөлүктөрү (мазмуну, механизмдери, принциптери ж.б.) ачыкталып,

аларды бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануунун илимий негиздеринин

аныкталгандыгында;

- биринчи жолу кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрү аныкталып, анын салттуу коомдогу жана

бүгүнкү күндөгү моделдери түзүлгөндүгүндө;

14

- биринчи жолу азыркы кездеги ааламдашуу, маданияттардын карым-

катышы жана маалымат технологиялары өнүккөн шартта жаш муундарды

улуттук нукта социалдаштыруунун жана идентүүлүктөрдү

калыптандыруунун натыйжалуулугун арттыруунун шарттары, жолдору,

механизмдери социологиялык аспектен аныкталгандыгында;

- азыркы кезде улуттук маданияттын негизинде инсанды

социалдаштыруунун алгылыктуу (приоритүү) багыттары аныкталып, анын

натыйжалуулугун арттыруу багытында илимий-теориялык жана практикалык

сунуштар иштелип чыгылгандыгында;

- изилдөөнүн натыйжалары азыркы шартта жаш муундарды инсан катары

калыптандырууда улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттарын туура

пайдалануунун илимий негиздерин жана мындан ары изилдөөнүн

багыттарын аныктоого өз салымын кошкондугунда.

Диссертациялык изилдөөнүн практикалык баалуулугу:

- кыргыз элинин улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун

изилдөөнүн натыйжалары жаш муундарды улуттук негизде

социалдаштырууну ишке ашырууга, билим берүүнүн мазмунун улуттук

жүзгө ээ болушуна жана аны ишке ашыруунун жолдорун, багыттарын,

өзгөчөлүктөрүн аныктоого, улуттук мектепти түзүүгө өзүнүн барандуу

салымын кошкондугу;

- улуттук маданияттын негизинде жаш муундарды социалдаштыруу азыркы

ааламдашуу процессинин таасиринин натыйжасында элибизде жаралган

рухий кризисти, социалдык терс көрүнүштөрдү жоюуну ишке ашыруунун

механизмдерин, жолдорун, багыттарын аныктоодо колдонулуп, жаш

муундарды рухий-адептик жактан тарбиялоону жакшыртып, коомдогу

социалдык терс көрүнүштөрдөн арылууга жардам бергендиги;

- кыргыз элинин социалдашуу салттарын колдонуу боюнча иштелип

чыккан сунуштарды үй-бүлөдө, мектепте, кесиптик окуу жайларда

жаш муундарды тарбиялоо процессинде колдонууга болот;

15

- изилдөөнүн жыйынтыктары жаштардын идентүүлүктөрүн

калыптандырууну натыйжалуу болушун камсыздайт жана жаш муундардын

руханий жактан жардыланышын басаңдатуунун жана аны биротоло

токтотууну ишке ашырууда колдонулат;

- диссертациянын материалдарын ЖОЖдордун, колледждердин

окутуучулары жана социология, философия, психология, педагогика,

социалдык педагогика адистиктеринде окуган студенттери

социалдаштыруунун мазмунун, кызматтарын ж.б. окуп үйрөнүүдө

лекция, окуу китеби, методикалык колдонмо катары пайдаланууга

болот;

- изилдөөнүн натыйжаларын ЖОЖдордун, колледждердин социология,

социалдык иштер, педагогика адистиктеринде окуган студенттерине

жаш муундарды улуттук маданияттын негизинде социалдаштыруу

маселелерин тандоо курс катары окутууга болот.

Коргоого коюлуучу негизги жоболор:

• азыркы учурда ааламдашуу, маалымат технологияларынын

өнүгүшүнүн таасиринен улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттары

өзгөрүлөргө учурап, жаш муундарды улуттук негизде инсан катары

калыптандыруу талабы жаралып, улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруунун - индивиддин коомдогу социалдык тажрыйбаларды,

социалдык байланыштардын жана мамилелердин тутумун өздөштүрүү

процессинин - мыйзам ченемдүүлүктөрүн, механизмдерин, шарттарын,

факторлорун, каражаттарын, жолдорун ж.б. аныктоонун жана аларды жаш

муундарды инсан катары калыптандырууда пайдалануунун жолдорун

изилдөөнүн актуалдуулугу.

• инсанды социалдаштырууга байланыштуу адабияттарды

үйрөнүүдөн, социологиялык парадигмаларды («социалдык

факторлор»,«социалдык дефиниция», «социалдык жүрүм-турүм»,

«психологиялык детерминизм» жана «социалдык-тарыхый

детерминизм»ж.б.) талдоодон адамдын социалдык жаңы чөйрөгө кабылышы

16

анын социалдашуусун талап кылары, социалдаштыруу инсанды социалдык

чөйрөгө ынгайлаштыруучу, топтун маданиятын алып жүрүүчү жана адамды

социалдык, психологиялык, моралдык жүрүм-турумдук ж.б. жактан такай

өнүктүрүүчү кызматтарды аткарары аныкталды. Инсан социалдык топ

сунуштаган маданиятты өздөштүрүү аркылуу социалдык чөйрөгө

адаптацияланат жана ошол маданиятты алып жүрүүчүсүнө айланып,

социалдык, психологиялык, моралдык, жүрүм-турумдук ж.б. жактан такай

өнүгүүдө болот. Социалдаштыруунун натыйжасында адам ошол өзү мүчө

болгон топтун социалдык нормаларын, жүрүм-турум эрежелерин өздөштүрөт

жана аларды өз жүрүм-турумунда колдонуп, карым-катыш жасоо

жөндөмүнө, өзү мүчө болгон этноско мүнөздүү улуттук өзгөчөлүктөр

(баалуулуктар, адаттар ж.б.) топтомуна ээ болот жана аларды кийинки

муундарга жеткирип берет.

• маданият адамзаттын өнүгүшүндө коомдук өндүрүштүн

денгээлине жараша маани-мазмунун, кызматын аныктайт жана ар бир топ өз

маданиятынын өзгөчөлүктөрүнө ээ. Жаш муундарды социалдаштырууда

маданияттын ролу өзгөчө. Коом топ ээ болгон маданиятты өз мүчөлөрүнүн

өздөштүрүүсүнө өбөлгө түзөт. Социалдаштыруу процессинин

натыйжасында гана адам өз элинин маданиятына ээ болот. Маданияттын бир

элементи болгон жаш муундарды инсан катары социалдаштыруу салты ар

бир элде өзүнүн спецификалык өзгөчөлүктөрүнө жана потенциалына ээ.

Кыргыз элинин улуттук маданиятында инсанды социалдаштыруу салттары

калыптанган жана алар азыркы учурда ааламдашуу, маалымат

технологияларынын өнүгүшүнүн таасиринен өзгөрүлөргө учуроодо, аны

бүгүнкү күндө илимий негизде пайдаланууну ишке ашыруу жаш муундарды

улуттук нукта инсан катары социалдаштырууга мүмкүндүк жаратат;

• социалдаштыруу көп кырдуу, татаал процесс катары көп факторлуу,

көп катмарлуу табиятка ээ жана адамдын өзүн курчаган маданиятты

өздөштүрүшү жана аны өз турмушунда колдонуу аркылуу өмүр бою инсан

катары өнүгүшүнүн ишке ашуусу болуп, социалдаштыруу такай жүрүп

17

туруучу социалдык процесс катары коллективдүү жана жекече инсандык

өлчөмдөрдүн биримдигинен турат жана куракка, чөйрөгө, элдин

маданиятына (социалдаштыруунун этникалык салтына ж.б.), жараша

өзгөчөлүктөргө ээ болот. Социалдаштыруунун натыйжасында жаш муундар

улуу муундардын социалдык тажрыйбаларын өздөштүрүү аркылуу ошол

коомдогу топтордун, адамдардын социалдык тажрыйбаларына ээ болушат

жана өзүнөн кийинки муунга жеткирип беришет.

• социалдаштыруунун коллективдүү өлчөмдөрүндө ар бир жаңы

муундун өз этносунун тарыхый маданиятын өздөштүрүшү ишке ашат, ал

эми жекече инсандык өлчөмдөрүндө ар бир инсандын өзү мүчө болгон

этностун маданиятын өздөштүрүү аркылуу коомдогу эл тутунган социалдык

нормаларды, баалуулуктарды, жүрүм-турум эрежелерин ж.б. өздөштүрүп,

аны ошол элдин өкүлү катары өзүндө калыптандырып, алардын негизинде

аракетин, жүрүм-турумун жөнгө салат, өзүн ошол элдин өкүлү катары сезип-

туюп билет, өз элине мүнөздүү жашоо нормаларын жана жүрүм-турум

өзгөчөлүктөрүн алып жүрүүчүлөр, сактоочулар жана андан ары

улантуучулар болушат жана ошол маданиятты кийинки муунга жеткирүүнү,

тарыхый өнүгүүдө элдин эл катары сакталышын камсыз кылууну ишке

ашырышат;

• Социалдаштыруу адамдын өзүн курчаган маданиятты өздөштүрүү

жана аны колдонуу аркылуу өмүр бою инсан катары өнүгүшүнүн

ишке ашуусу болуп, ал куракка, чөйрөгө, элдин маданиятына

жараша өзгөчөлүктөргө ээ болот.

• социологиялык теориялык парадигмаларды («социалдык

факторлор»,«социалдык дефиниция», «социалдык жүрүм-турүм»,

«психологиялык детерминизм» жана «социалдык-тарыхый

детерминизм»ж.б.) талдоонун негизинде кыргыз улуттук маданиятындагы

инсанды социалдаштырууну изилөөнүн илимий-теориялык негизи катары

социологиялык теориялык-методологиялык көз караштар жана К.Исаевдин

“Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү” концепциясынын алынышы,

18

улуттук маданиятты изилдөөнү диалектикалык биримдикте кароого жана

изилдөөлөрдүн келечек багыттарын аныктоого мүмкүндүк берет;

эмпирикалык изилдөөлөрдө сандык жана сапаттык методдор айкалышта

колдонулуп, улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун

механизмдери, принциптери жана салттуу коомдогу модели аныкталган.

Азыркы кездеги ааламдашуу жана маалымат технологиялары өнүккөн

шартта жаш муундарды социалдаштырууга таасирин тийгизүүчү шарттар,

факторлор аныкталып, улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

салттарын пайдалануунун натыйжалуулугун арттыруунун илимий негиздеги

жолдору, механизмдери сыналган;

• кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

институттарынын мазмуну, принциптери, механизмдери, факторлору,

өбөлгөлөрү, шарттары жана багыттары социологиялык аспектиде

аныкталган;

• “улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу”, “улуттук

маданияттагы социалдаштыруунун салттары” жана “Адам болуу”

терминдеринин маани-мазмуну аныкталган;

• улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттары – тарыхый

өнүгүүдө эл тарабынан жаратылган жана эл сынынан өткөрүлгөн, элдик

каада-салттардын, үрп-адаттардын, ырым-жырымдардын, ишенимдердин,

стереотиптердин, социалдык установкалардын ж.б. таасир этүүлөрү аркылуу

социалдык нормалар, жүрүм-турум эрежелер менен социалдык күтүүлөрдү

балдарга өздөштүртүү аркылуу, аларды коомдун мүчөсү, өз элинин өкүлү

жана инсан катары жетилтүү системасы болуп саналат.

Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу – узак кылымдарда

эл жараткан (ыймандык-адептик ж.б.) баалуулуктарды, социалдык

нормаларды жана жүрүм-турум эрежелерди жаш муундарга үйрөтүү

аркылуу, алардын өз элинин мүнөздүк, менталитеттик ж.б. өзгөчөлүктөрүнө

ээ болуусун жана аны кийинки муунга жеткирип берүүгө даяр болуусун

ишке ашыруу.

19

Улуттук маданиятта инсанды социалдаштыруунун негизин жаш

муундарда рухий (ата-бабалар салтын, ата-энени, мекенди ыйык тутуу

ж.б.) жана социалдык дөөлөттөрдү (элдин каада-салттарындагы, үрп-

адаттарындагы, ырым-жырымдарындагы жүрүм-турум нормаларын жана

эрежелерин ж.б.) калыптандыруу түзгөн.

• кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун

салттарын мазмундук жактан талдоо, аны бирдиктүү система катары карап,

улуттук маданиятта инсанды социалдаштырудагы эн негизги маселе жаш

муундардын “Адам болуусуна” жетишүүнү ишке ашыруу болгондугу

аныкталган.

“Адам болуу” салттуу коомдогу инсанды социалдаштыруунун

системасы болуп, инсан катары жетилүү, ата-бабалардан келе жаткан

социалдык нормаларды жана эрежелерди тутунуп жашоо, турмушта жашап

кетүүгө даяр болуу жана инсан катары элдин жүгүн моюнуна алуу, эл үчүн

иштөө, эл тагдырына жоопкерчиликтүү болуу ж.б. сапаттардын

биримдигинен турат.

Улуттук маданиятыбыздагы “Адам болуу” идеясынын мазмуну, анын

мазмундук, аффекттик, жүрүм-турумдук жана баалоо компоненттери

ачыкталып, жаш муундарды социалдаштырууда кыргыз элинин салттуу

коомдогу тарбия модели катары кызмат кылары ачып көрсөтүлгөн.

Салттык коомдо кыргыз маданиятында инсанды социалдаштыруунун

модели төмөнкүлөрдөн турган:

• социалдаштыруу процессинде адамды бүтүндүк катары кароо;

• инсанды социалдаштыруунун практикалык принциби.

• социалдаштыруунун табият таламдуулугу.

• социалдаштыруунун баланын курагына жана жынысына жараша

жекече мүнөзгө ээ болушу;

• турмушка керектүү бүт нерселерди ыраатуу түрдө үйрөтүлүшү;

• социалдашууга бүт шарттарды түзүү, такай балага кам

көрүү, ага колдоо көрсөтүү;

20

социалдаштыруу процессинде баланын тубаса өзгөчөлүктөрүнө

(дээр, зээн ж.б.) таянуу, басым жасоо.

Кыргыз улуттук маданияттагы “Адам болуу” идеясы жаш муундарга

ата-бабалардан келе жаткан салттарды, дөөлөттөрдү, социалдык нормаларды

жана эрежелерди үйрөтүү аркылуу аларды турмушта жашап кетүүгө

даярдоого багыттталат.

• Кыргыз үй-бүлөсүндө бир нече (чоң ата, ата, небере ж.б.)

муундардын жашашы инсанды социалдаштыруунун улуттук

өзгөчөлүктөргө ээ болушун шарттап турат жана андай үй-

бүлөлөрдө ата-бабалар салттары бекем сакталары жана колдонулат.

• Улуттук маданиятыбыздагы кыргызчылык, тууганчылык жана Ысык-

Көлдүк акелер феномендери социалдык иниститут катары биринчи

жолу каралып, алардын инсанды социалдаштыруучулук, улуттук

маданиятыбызды муундан муунга өткөрүп берүүчүлүк кызматтары

ачып көрсөтүлүп, социалдык иниститут катары каралып, улуттук

маданиятта инсанды социалдаштыруунун мыйзам ченемдүүлүктөрү,

механизмдери, принциптери такталган жана Ысык-Көлдүк акелер

феноменин бүгүнкү күндө билим берүү системасында колдонуу

аркылуу жаш муундарды социалдаштыруунун жолдору сунушталган.

• Азыркы кезде ата-энелер балдарды социалдаштырууда аларга

заманга жараша тарбия берүүнү негизги максат деп эсептери, ал

кесиптик билим берүү аркылуу ишке ашары, окуу жайларда билим

берүү инсанды социалдаштыруунун негизги каражаты катары

кызмат кылат.

• Дүйнөдөгү христиандык, буддизм ж.б. традициялык диндердин жана

секталардын таасиринин өлкөбүздө күч алышы, ислам дининин

радикалдашкан агымдарынын таасири жаштар арасында көп

диндүүлүктү, экстремизм ж.б. жаратып жатышы жаш муундарды

диний социалдаштырууга өтө кылдат мамиле жасоо зарылдыгын

жаратат. Азыркы кезде диний социалдаштыруу даават аркылуу ишке

21

ашырылып, жаштардын диний ыйманын бекемдөөгө, алардын динге

баш оту менен сүңгүп кирүүсү аркылуу өзүн өнүктүрүүгө багытталат.

• Кыргыз улуттук маданияттагы фольклор, макал-лакаптар, каада-

салттар, үй-бүлөнү жана окуу жайларды жана фокус топторду

изилдөөдөн алынган маалыматтар талданып, кыргыз элиндеги инсанды

социалдаштыруунун принциптери аныкталган. Алар:

• социалдаштыруу процессинин практикалуулук принциби;

• социалдаштыруу адамды табияттан бөлбөстөн, табияттын

мыйзамдарын көңүлгө тутуу менен жүргүзүлгөн жана баланы кыйнабай

тарбиялоо принциби;

• баланын курагына жана жынысына жараша социалдаштыруунун

жекече мүнөзгө ээ болуу принциби;

• балдарды социалдаштырууда турмушка керектүү бүт нерселерге

ыраатуу түрдө үйрөтүү принциби;

• баланын социалдашуусуна шарт түзүү принциби; социалдаштыруу

процессинде баланын тубаса өзгөчөлүктөрүнө (дээр, зээн ж.б.) таянуу,

басым жасоо принциби;

• социалдаштыруу процессинде адамды бүтүндүк катары кароо жана

ага ар тараптуу тарбия берүү принциби.

Бүгүнкү ааламдашуу шартында “Адам болуу” идеясына негизденип

жаш муундарды социалдаштырууну ишке ашыруу, аларды улуттук негизде

калыптануусуна алып келет жана улуттук идеологияны калыптандырууга,

ММКлар, маданий-маалыматтык экспансия ж.б. жараткан көйгөйлөрдөн,

терс таасирлерден арылууга жардам берет;

• инсанды социалдаштыруунун улуттук маданияттагы салттуу коомдогу

жана бүгүнкү күндөгү моделдери түзүлгөн;

• диссертациялык изилдөөнүн натыйжалары кыргыз улуттук

маданиятындагы инсанды социалдаштыруу процессин келечектеги изилдөө

багыттарын, теориялык-методологиялык негиздерин аныктоого, коомдун

22

социалдык тарбиялык таасирин, билим берүү тутумунун жана ММКлардын

ишмердүүлүктөрүндө жогорулатууга өз салымын кошот.

• улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарын

изилдөөнүн натыйжасында инсанды социалдаштыруунун бүгүнкү

күндөгү модели аныкталды:

1.Инсандын “Адам болуусуна” жетишүү.

а) ата-бабалардын салтын, баалуулуктарын өздөштүрүү;

б) улуттук маданияттагы ыймандык-адептик эрежелерди тутунуу;

в) мекенчилдик сезимди калыптандыруу.

2. Улуттук маданияттын негизинде инсандын рухий дүйнөсүн

калыптандыруу.

3. Турмушта жашап кетүүгө даярдоо.

а) азыркы илим-билимдин жетишкендиктерине, кесиптик даярдыкка ээ

болуу;

б) азыркы илимий технологияларды колдоно алуу.

4.Инсандын жарандык жана этникалык иденттүүлүктөрүн

калыптандыруу.

• «Адам болуу» идеясын теориялык маселе катары кароо, Кыргыз

республикасынын идеологиясына негиз болот жана коомдогу бүт тарбиянын

улуттук нукта болушуна алып келип, ар түрдүү этностордун ынтымакта

жашоосун камсыздоо менен бирге кыргыз элин ааламдашуунун кесепеттүү

таасирлеринен сактайт.

• Улуттук билим берүү тутумун, мамлекеттик стандарттарын түзүүдө

социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөрүн эске алуу, кыргыз

улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарынын

негизинде улуттук билим берүүнүн жоболорун, принциптерин,

мазмунун аныктоо зарыл.

Изилдөөчүнүн жекече салымы: Автор өз алдынча теориялык талдоо жана

жалпылоо жүргүзүү, эмпирикалык материалдарды чогултуу менен темага

тиешелүү проектиге жигердүү катышкан.

23

Кыргыз социология илиминде улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу процесси социологиялык аспектте алгач изилденип жаткандыгы,

анын мазмундук, түзүмдүк өзгөчөлүктөрү жана факторлору, шарттары,

өбөлгөлөрү, механизмдери ж.б. аныкталып, коомдогу социалдык өзгөрүүлөр

интенсивдүү жүрүп жаткан шартта улуттук маданияттын негизинде жаш

муундарды социалдаштырууну ишке ашыруунун социологиялык негиздеги

жолдорун, ыкмаларын сунуштаган.

Изилдөөдө кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун

мазмуну, факторлору, шарттары, өбөлгөлөрү,

механизмдери, принциптери ж.б. аныкталып, эмпирикалык изилдөөлөрдө

жыйналган, системалаштырылган жана талдоого алынган материалдар

кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу процессинин

мыйзамченемдүүлүктөрүн, механизмдерин, принциптерин бүгүнкү күндө

илимий негизде колдонуу боюнча сунуштар иштелди.

Диссертацияда К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү”

концепциясы иштелип чыккан жана улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу процессин изилдөөдө теориялык-методологиялык негиз

катары ийгиликтүү колдонгон жана анын негизинде изилдөө

неоконсервативдик мамиледе ишке ашырылган.

Социологиянын сандык жана сапаттык ыкмаларын айкалыштырып

колдонуу менен изилдөө жүргүзүү, жыйналган маалыматтарды SPSS

программасында иштетүү жана талдоо, улуттук маданияттын негизинде жаш

муундарды социалдаштыруунун натыйжалуулугун жогорулатуу боюнча

сунуштарды иштеп чыгуу жана аны жайылтуу, иш жүзүнө ашыруу

жүргүзүлгөн. Макалалар жана коргоого алып чыгарылган диссертациядагы

жоболор автор тарабынан иштелип чыккан жана аткарылган.

Изилдөөдө адамдын коом жана маданият менен өз ара

аракеттенишинин азыркы теорияларына жана практиканын талабына ылайык

жаңы методологиялык парадигма аркылуу кыргыз улуттук маданияттагы

инсанды социалдаштыруу процесси изилденди, социалдаштыруунун

факторлору, шарттары, өбөлгөлөрү, механизмдери ж.б. аныкталып,

24

эмпирикалык изилдөөлөрдө жыйналган, системалаштырылган жана талдоого

алынган материалдарда кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруу процессинин өзгөчөлүктөрү аныкталды, аларды бүгүнкү

күндө жаш муундарды социалдаштырууда колдонуу боюнча сунуштар

иштелди.

Изилдөөнүн жыйынтыктары кыргыз социология илиминин

өнүгүшүнүн илимий-теориялык маселелерин жана методологиясын,

келечектеги изилдөө багыттарын аныктоого, жаңы ресурстарды табууга өз

салымын кошот.

Изилдөөнүн теориялык негизи катарында:

- Э.Дюркгейм, М.Вебер, О.Брим, А.Инкэльс, Р.Линсет, Э.Имаккоби,

Б.Смит, Д.Клаузен [296; 273; 74; 313; 205;245;250;316;296] ж.б. инсандын

социалдашуусу боюнча теориялык көз караштары;

- психологдор З.Фрейд, К.Юнг, Б.Скиннер, Э.Эриксон

[21;18;117;142;273]ж.б. инсандын өнүгүшү боюнча теориялык көз

караштары;

- социологдор Н.Смелзердин, А.Мендра, К.Джеклин, М.Доган,

Д.Пеласси [270;59;312;18;273] ж.б. коомдун өнүгүшү, социалдык түзүлүштөр

жана инсандын социалдашуусу боюнча теориялык көз караштары;

- орус социология илиминдеги Е.С.Кузьмин, А.И.Кравченко,

М.В.Демин, Комаров, М.И.Руткевич [127; 273] ж.б. инсандын

социалдашуусу жөнүндөгү концепциялары:

-орус психологиясынын классиктери Л.С. Выготский, С.Л.

Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, В.Г.Ананьев, П.Я. Гальперин, Л.И. Божевич,

В.В. Давыдов, Л.В. Занков, Д.Б. Эльконин, Г.М.Андреева, К.А.Абульханова-

Славская, М.М.Бахтин, Б.Д.Парыгин, И.С. Кон, Л.Ф.Обухова

[246;121;20;21;23;139;127] ж.б. инсан жана аны калыптандыруу боюнча

теориялык көз караштары;

- орус педагогикасынын классиктери К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко,

В.А. Сухомлинский ж.б., ошондой эле Ю.К. Бабанский, В.В. Краевский, В.А.

25

Сластенин, П.И. Пидкасистый, И.П. Подласый, Э.Г. Юдин, И.С.Якименскаая

ж.б. жана кийинки кездерде А.В. Мудрик, А.В. Степашко, М.В. Шакурова

[246;121;20;214;23;139;127] ж.б. тарабынан иштелген инсанды

социалдаштыруунун педагогикалык идеялары;

- кыргыз маданиятын изилдөө багытындагы А.Табалдиевдин,

А.Салиевдин, Р.Ачылованын, К.Исаевдин [268;34;35;101;102;103;] ж.б.

илимий көз караштары.

Изилдөөнүн методологиялык негизи катарында:

Изилдөө ишмердик, системдүү жана комплексттүү мамилеге

(подходдорго) негизденди, аң сезим менен ишмердиктин биримдик

принциби, обьективдүүлүк, детерминизм, тарыхыйлуулук, системалуулук,

анализ менен синтездин биримдиги принциптери жана компетенттүүлүктү

калыптандыруу принциби изилдөөгө негиз болду.

Изилдөөнүн дисциплиналар аралык мүнөзгө ээ болушу эмпирикалык

изилдөөнүн методологиясынын төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ болушун

шарттады:

- эмпирикалык изилдөөлөрдү жүргүзүүдө жана алынган

маалыматтарды илимий талдоого алууда социология илиминин теориялык

концепцияларын методологиялык негиз кылып алынуусу;

- изилдөөдө этномаданий жана маданият таануу принциптеринин өзөк

катары алынышы;

- талдоого алынуучу илимий материалдар катары тарыхый,

этнографиялык, фольклордук жана көркөм адабияттагы факты-

материалдардын, ошондой эле сурамжылоо, интервью, сапаттык методдор

ж.б. аркылуу алынган эмпирикалык илимий маалыматтардын колдонулушу;

- изилдөөдө К.Исаевдин “Кыргыз таануу аркылуу улутту өнүктүрүү”

концепциясы методологиялык негиз катары алынып, изилдөө

неоконсерватизм мамилесинде (подходунда) аткарылды, сандык жана

сапаттык методдорду айкалышта колдонууга басым жасалды;

26

Жогоруда айтылган методологиялык мамилелер (подходдор) изилдөө

методдорун аныктоого негиз болду.

Изилдөөнүн методдору: инсанды социалдаштыруу жана тарбия

процессин түшүндүрүүчү көз караштарды (подходдорду) жана

концепцияларды теориялык жактан талдоо жана жалпылоо социологиялык

изилдөөлөр, анкета, интервью, сапаттык методдор (фокус топтор ж.б.),

документтерди изилдөө (фольклордук жана этнологиялык материалдарды

талдоо ж.б.), факты-маалыматтарды салыштыруу жана статистикалык

методдор менен талдап чечмелөө. Эмпирикалык изилдөөлөрдө интервью,

аңгемелешүү, анкета, документтерди изилдөө, эксперимент менен бирге эле

сапаттык методдор колдонулду.

Изилдөөнүн булактары катары нормативдик-укутук актылар, Кыргыз

Республикасынын Улуттук Статистикалык комитетинин маалыматтары,

мамлекеттик, коомдук уюмдардын документтери, мезгилдүү басма сөз

маалыматтары жана темага тиешелүү чет жерлик жана орус, кыргыз

окумуштууларын тарабынан жыйналган маалыматтар жана өзүбүз

эмпирикалык изилдөөдө Баткен, Ош, Чүй облустарында, Кызыл-Кыя, Ош,

Бишкек шаарларында топтогон маалыматтар кызмат кылды.

Изилдөөгө катышкан жалпы тандама 4043 киши болду.

Изилдөөнүн негизги этаптары. Изилдөө 2004-жылдан 2018-жылга чейин

төрт этапта өткөрүлдү.

Биринчи этап (2004-2006 жж.). Социалдаштырууга байланыштуу

философиялык, психологиялык, социологиялык, педагогикалык адабияттар

окуп үйрөнүлдү, талдоого алынды. Изилдөөнүн темасы (проблема),

предмети, обьекти, максаты, милдеттери жана гипотезасы аныкталды.

Изилдөөгө керектүү материалдар чогултула башталды.

Экинчи этап (2007-2010 жж.). Изилдөнүн теориялык –методологиялык

базасы такталып толукталды. кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруунун (агенттеринин, институттарынын, каражаттарынын

ж.б.) шарттары, факторлору, механизимдери, ыкмалары аныкталды.

27

Интервью (оозэки сурамжылоо), анкета, фокус топ методдору аркылуу

социалдаштыруу маселелери изилдөөгө алынды. Эмпирикалык изилдөө

жүргүзүлдү.

Үчүнчү этап (2010-2013 жж.). Кыргыз улуттук маданиятындагы

инсанды социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрү аныкталды. Эмпирикалык

изилдөө улантылды. Алынган маалыматтар талданып, иретке салынып

системалаштыруу иштери жүрдү. Жыйынтык чыгарылды, макалалар

жарыяланды.

Төртүнчү этап (2014-2018 жж.). Эмпирикалык изилдөөлөрдүн

материалдары талдоого алынып, иреттелди, жыйынтыктар чыгарылды.

Диссертациянын тексти жазылды, изилдөөнүн адабияттары жана текст

редакцияланды, тема боюнча публикациялар ишке ашырылды. Изилдөөдө

алынган сунуштар практикага киргизилип, анын жыйынтыктары

жалпыланды.

Изилдөөнүн базасы катары Ош мамлекеттик университети, Баткен

мамлекеттик университетинин Кызыл-Кыядагы гуманитардык-

педагогикалык институту, Кыргыз билим берүү академиясынын педагогика

жана кесиптик билим берүү лабороториясы, Кыргызстандын жарандары

(Баткен жана Ош облустарынын жалпы билим берүүчү мектептери, Ош,

Баткен, Жалал-Абад, Чүй облустарынын жана Бишкек шаарынын

тургундары ж.б.) алынды.

Изилдөөнүн аныктыгынын ишеничтүүлүгү жана негиздүүлүгү

заманбап социология боюнча изилдөөлөргө, эксперименттин

жыйынтыктарын статистикалык жактан иштеп чыгууга, математикалык

статистиканын заманбап усулдарын колдонуу менен алынган

жыйынтыктарга дал келген интерпретациялоо аркылуу теориялык талдоолор,

жалпылоолор жана эксперименттик ишке автордун катышуусуна таянып

камсыздалган.

Изилдөөнүн негизги жоболорун жана жыйынтыктарын

апробациялоо жана тастыктоо. Диссертация автордун 2004-жылдан берки

28

иштеген ишинин жыйынтыгын чагылдырат. Докторлук диссертация Ош

мамлекеттик университетинин маданият таануу жана социология,

педагогика кафедраларында талкуудан өткөн жана коргоого сунуш

кылынган.

Диссертациялык изилдөөнүн жыйынтыктары боюнча автор тарабынан

Кыргызстандын жогорку окуу жайларындагы жана чет өлкөлөрдөгү илимий-

практикалык конференцияларда жана семинарларда докладдар жасалган:

Республиканская научно-практическая конференция (Ташкент, 3-4 май 2006

г.); Республиканская научно-практическая конференция (Ташкент,

УзПФИТИ, 20-21 октябрь 2006г.); Республиканская научно-теоретическая

конференция посвещенная 110 летие И.Арабаева (Бишкек, КГУ им.

И.Арабаева. 2007 г); Республика илмий-амалий Анжуман (Фаргона, 18-19

май 2007 г.); Международная научная конференция в ОшГУ. Индия и

Кыргызстан. Взаимодействие цвилизаций. (Ош, 2008 г.); Республиканская

научно-теоретическая конференция в КГУ им. И.Арабаева. (Бишкек, 2011 г);

Международная научно-практическая конференция «Диалог и толерантность

в образовании» (Бишкек, 7 октября 2011 года); КББАнын 60 жылдыгына

арналган «Кыргыз республикасынын билим берүү системасын маданий-

компетенттик негизде модернизациялоо» деген темадагы ХХ1V

Республикалык педагогикалык окуулар (Бишкек, 24-25-ноябрь 2013-жыл);

Республиканская научно-практическая конференция «Формирование

конкурентоспособной личности на основе полиязычного образования»,

посвященный 75-летию Южно-Казахстанского государственного

педагогического института (Чимкент, 2012 г.); «Кыргызстанда психология

илиминин өнүгүшү жана калыптанышы: билим берүү системасында

психологиянын келечеги жана көйгөйлөрү» эл аралык илимий-практикалык

конференция (Бишкек, 23-24-апрель 2015 жыл); Международный научный

форум “Социальная сплоченность общества как платформа социально-

экономического развития страны” (Бишкек, 23-24-апрель 2015 жыл); II

халыкаралык түрки алеми зерттеулери симпозиумы (Алматы, 20-22 май 2015

29

г.); КББАнын ХХVI Республикалык педагогикалык окуулары (Бишкек,

2016-жыл); К.Карасаев атындагы мамлекеттик университетте өткөн илимий-

практикалык конференция (Бишкек, 2016); Кыргыз-Түрк “Манас”

университетиндн өткөн эл аралык илимий-конференция (Бишкек 2016, 2017);

Международной очно-заочной научно-практической конференции

посвященный академику РАО Волкову Г.Н. (Чебоксары, 2015, 2016);

Кыргызстан социологдор ассоциасынын 8- конгресси ( Чолпон Ата, 2017);

Ысык-Көл мамлекеттик университетинде өткөрүлгөн илимий - практикалык

конференция (Каракол, 2017-ж.).

Диссертациялык изилдөөнүн натыйжаларынын жарыяланышы:

Диссертациянын негизги жоболору жана жыйынтыктары 2004-жылдан

тартып 34 басылмада 55,5 басма табактан турган илимий эмгектерде

(изилдөөнүн багыты боюнча бир монография, 46 илимий макала, анын 9

РИНЦ журналында) чагылдырылган, анын ичинен жетиден макалалар Россия

жана Казахстан Республикаларында, беш макала Өзбекстан

Республикасында чыгарылган.

Диссертациянын түзүлүшү: Диссертация киришүүдөн, төрт главадан,

корутундудан, колдонулган 335 адабияттардын тизмесинен, изилдөөнүн

жыйынтыктарын көрсөтүүчү схемаларды, таблицаларды камтыган

тиркемелерден турат.

30

Глава 1. ИНСАНДЫ СОЦИАЛДАШТЫРУУНУН ТЕОРИЯЛЫК-

МЕТОДОЛОГИЯЛЫК НЕГИЗДЕРИ

Социологиялык изилдөөлөрдү жүргүзүүдө теориялык-методологиялык

маселелерди, социологиялык («социалдык факторлор», «социалдык

дефиниция», «социалдык жүрүм-турүм», «психологиялык детерминизм»,

«социалдык-тарыхый детерминизм» жана «символикалык интеракционизм»)

парадигмаларды талдоо жана аларга негизденип улуттук маданияттагы

инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн теориялык-методологиялык

негиздерин аныктап алуу негизги милдет. Изилдөөнүн биринчи бөлүмүндө

инсанды социалдаштырууну изилдөөдөгү социологиялык парадигмалар

үйрөнүлүп, улуттук маданияттагы инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн

теориялык-методологиялык негиздери аныкталды. Анда К.Исаевдин

“Кыргыз таануу аркылуу улутту өнүктүрүү” концепциясы улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштырууну изилдөөгө методологиялык негиз

кылып алынып, изилдөөнү неоконсерватизм мамилесинде аткарууга негиз

болду.

1.1. Инсанды социалдаштырууну изилдөөдөгү социологиялык

парадигмалар

Социология илими социалдык билимдер системасы катары коомдун

өнүгүшүнүн обьективдүү мыйзам ченемдүүлүктөрүн талдоого алып, коомдун

структурасы: социалдык институттар, алардын аткарган кызматтары

жана өнүгүшү, коомдук мамиленин түзүмү, ар бир коомдун тибинин

социалдык түзүмү ж.б. изилдейт. Ошондой эле социология илими коом

менен инсандын карым-катышы жана өз ара таасир этүү маселелерин;

инсандын калыптанышына коом, андагы коомдук мамилелер, саясый-

экономикалык жана социалдык өзгөрүүлөр кандай таасир этерин, ошондой

эле инсандын өзгөчөлүктөрүнүн коомдун өнүгүшүнө таасир этүү

өзгөчөлүктөрүн изилдейт [283;287]. Негизинен социология илиминде коом

31

менен инсандын өз ара карым-катышына байланыштуу маселелер ар түрдүү

парадигмалардын негизинде изилдөөгө алынып, коомдун инсанды

калыптандыруудагы ролу ачып көрсөтүлөт.

Инсан жана анын коомдун мүчөсү катары жетилиши татаал, көп

кырдуу процесс болгондуктан, ал өнүгүү, тарбия жана тарбиялануу,

калыптануу, социалдашуу сыяктуу терминдер аркылуу берилет.

Инсандын өнүгүшү жана калыптанышы инсанды социалдаштыруу менен

тыгыз байланышта.

А.В. Мудриктин пикири боюнча, “социалдаштыруу” термини алгач

саясый экономия илиминде колдонулуп, ал жердин, өндүрүштүк

каражаттардын “коомдоштурулушу” (обобществление) дегенди билдирген

болсо, бул терминди адамга карата алгач Х1Х кылымда америкалык

социолог Ф.Г. Гиддингс колдонгон. Ал 1887-жылы жарык көргөн

“Социалдаштыруунун теориясы” деген китебинде социалдаштырууну

“адамдык материалды коомдук турмушка даярдоо менен анын социалдык

табиятын өстүрүү” деп түшүндүргөн. Бул аныктама терминдин биз

колдонгон азыркы маанисине жакын[173,81-б.].

Азыр «социалдаштыруу»-«социализация» (латындын - solialis-

общественный- коомдук) термини индивиддин социалдык тажрыйбаларды,

социалдык байланыштардын жана мамилелердин тутумун өздөштүрүшү

катары түшүнүлөт [309].

Социалдашуу процессин чечмелөөгө Э.Дюркгейм [74], Ф.Гиддингс,

Г.Горфинкель, Д.Мид, М.Мосс, З.Фрейд [313], Э.Фромм [250], Т.Парсонс

[192], Ж.Пиаже (интеллектин өнүгүү теориясы) [184], Л.Колберг (адептик

өнүгүүнүн теориясы) [184], Д.Креч (адептүүлүккө социалдаштыруу

маселелери) [184], Н.Смелзер [214] ж.б. атактуу окумуштуу социологдор

кайрылышкан[21;23;24].

Социалдаштырууну изилдөөгө болгон кызыгуунун күчөшүнөн 1956

жылы “социалдаштыруу” термини социологдордун америкалык

32

ассоциациясынын реестрине киргизилген [23;24;25]. Ошондон тартып

социалдаштыруу процессин изилдөө күч алган. ХХ кылымдын 60-

жылдарында инсандын социалдаштыруусу О. Брим, А. Инкэльс, Р. Линсет,

Э. Имаккоби, Б. Смит, Д. Клаузен ж.б. тарабынан изилдөөгө алынган.

Кийинчерээк А.Мендра, К.Джеклин, М.Доган, Д.Пеласси [59;312;18;273] ж.б.

өздөрүнүн изилдөө иштеринде социалдашуу маселелерине кайрылышкан.

Социалдаштыруунун теорияларын иштеп чыгууда З.Фрейддин [249],

Ж.Пиаженин [184], Дж.Миддин [18], Ч.Кулинин [20], Э.Эриксондун[267] ж.б.

идеялары жана илимий иштери эң чоң таасирин тийгизген.

Азыркы мезгилдеги жалпы социологияда социалдык мамилелерди,

анын ичинде инсанды социалдаштыруу маселелерин, түшүндүрүүчү

төмөнкүдөй парадигмалар бар.

«Социалдык факторлор» парадигмасы – социалдык чындык социалдык

факторлордун эки тобу-социалдык түзүлүшү жана социалдык институттары

аркылуу түшүндүрүлөт. Бул парадигманын пайда болушу француз социологу

Эмиль Дюркгеймдин (1858-1917) ысмы менен байланыштуу. Бул

парадигмада негизинен эки теориялык багыт: структуралык-функционалдык

талдоо жана социалдык конфликттер теориясы бөлүнүп чыккан. Бул

теориялык багыттарда иштегендердин арасында белгилүү социологдор

П.Сорокин [229], Т.Парсонс [192], Р.Мертон [133], Р.Дарендорф [18] ж.б. бар.

Алгачкы жолу социалдаштыруу маселелери толук, ар тараптуу жана

кеңири түрдө Т. Парсонстун социалдык аракеттер теориясында

чечмеленген. Ал социалдаштырууну “социалдык жалпылыктын тутумуна

мүчө болуп, белгилүү социалдык статуска ээ болууга алып келүүчү

процесстердин жыйындысы” катары түшүндүргөн [21;23;24;25] жана

социалдаштырууну коомдун маданиятынын интернализацияланышы катары

караган [131]. Мына ошондон тарта социалдаштыруу ар кайсы илимдер

(социология, психология, этнопсихология ж.б.) тарабынан такай изилденип

келүүдө.

33

«Социалдык дефиниция» парадигмасынын башатында немец

социологу Макс Вебер (1864-1920) турат. Ал социалдык чындыкты

социалдык фактыларды адамдардын түшүнүшү катары карайт. Бул

парадигмага ылайык адамдардын жүрүм-туруму алардын социалдык

чындыкты кабылдашына, түшүнүшүнө жараша болот. Бул парадигма

алкагында төмөнкүдөй: символикалык интеракционизм, феноменологиялык

социология жана этнометодология ы жаралган. Бул багыттын көрүнүктүү

улантуучулары болуп Д.Мид [18], Г.Гарфинкель [18], Т.Лукман [16] ж.б.

эсептелинет.

Алсак, Г.Гарфинкель жараткан «этнометодология» кийинки кездерде

социологиялык билимдердин системасы, кеңири таралган теориялык көз

караш, сапаттык метод катары белгилүү.

Д.Абельстин пикири боюнча, Г. Гарфинкель этнометодология

терминин этнографиянын анологу катары колдонгон. Бирок ал «этнос»

дегенде салттуу түшүнүүдөн айырмаланып кишилердин бардык

жалпылыктарын түшүнгөн, «метод» дегенде жазылбаган эрежелердин

таасиринде күндөлүк турмушта аткарылуучу аракеттерди жана жүрүм-

турумдарды жөнгө салуучу адамдардын өз ара аракеттеринин ыктарын

түшүнгөн, «логос» — бул билим, теория катары эле түшүнүлгөн.

Ал этнометодологияны бүгүнкү күндүн кишилеринин коомдогу

аракеттеринин, жүрүм-турумдарынын методдорун, каражаттарын аныктоо

үчүн колдонгон.

Этнометодологиялык изилдөө төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ болгон:

1. Адамдардын күнүмдүк турмуштагы өз ара аркеттенүүлөрү кандайча

уюштурулат жана ишке ашырылат деген маселелерди изилдөөнү

максат кылган.

2. Ал аракеттер баарлашуу аркылуу кандайча түшүнүлөт жана

чечмеленет, ошондой эле баарлашуу кандай мааниге ээ болот деген

маселелерди изилдөө кызыктырган. Мында эмне үчүн адамдар

айрым аракеттерди, жүрүм-турумдарды жасарын аныктоо, ал

34

аракеттерди, жүрүм-турумдарды киши кандайча жасарын изилдөө

кызыгуу жараткан [21. 217-б.].

«Социалдык жүрүм-турүм» парадигмасы америкалык

социологиядагы психологиялык багыт болуп, бихевиористик социологияны

жана социалдык айырмалашуу теориясынын өнүгүшүнө түрткү болгон.

Биринчисинин көрүнүктүү өкүлү америкалык психолог Б.Скинер [20],

экинчисиники Д.Хоманс [18]. Бул парадигманын маңызы адамдын жүрүм-

туруму кандайдыр бир тышкы стимулдарга карата пайда болуучу реакция

катары түшүнүлөт.

«Психологиялык детерминизм» парадигмасы австралиялык психолог

Зигмунд Фрейддин ( 1856-1939) окуусунун негизинде келип чыккан [80]. Бул

жерде социалдык чындык индивид менен коомдун ортосунда такай болуп

туруучу конфликт катары каралат. Фрейдизимдин айрым баштапкы

постулаттары: аң-сезимдүүлүктүн жокко эселиги, ал эми бейаңдын үстөмдүк

ролу, гиперсексуализм, «эдиптик комплекс», антропопсихологиялык

редукционизм, кийинчерээк бул көз караштар неофрейдизм теориясында

(Э.Фромм, Д.Рисман) [250] жана фрейдо-марксизм (Г.Маркузе жана В.Райх)

[18;20] теорияларында белгилүү өзгөрүүлөргө дуушар болгон.

«Социалдык-тарыхый детерминизм» - социологиядагы өтө белгилүү

парадигма болуп, анын жаралышы марксизмдин классиктеринин эмгектери

менен байланыштуу. Мында социалдык чындыкты адамдардын биргелешкен

ишмердүүлүк процессинен келип чыгуучу, адамдардын ортосундагы

мамилелер катарында каралат. Бул жерде көңүлдүн борбору – өз ара

чырмалышкан социалдык түзүлүш, социалдык процессти жараткандыгына

бурулат. Түшүндүрүп, чечмелөө схемасынан реалдуу адамды четтетүү,

коомдун өнүгүшүндө өндүрүштүк-экономикалык фактордун ролун

таңуулоодон улам бул парадигманы – «экономикалык детерминизм»

катарында каралат [21;18].

“Символикалык интеракционизм”- америкалык окумуштуулар Чарльз

Хортон Кули (1864–1929-жж.) жана Джордж Герберт Мид (1863–1931-жж.)

35

инсан адамдардын айлана-чөйрөдөгү дүйнө менен көптөгөн байланыштарда

болушунун негизинде калыптанат дешкен. Инсандын кайталангыс сапаттарга

ээ болуп калыптанышы, коомдо инсандын социалдашуусу кайсы

факторлордун (кандайча болуп өз ара биргелешип адамга таасир этишинен)

таасиринде ишке ашарын түшүндүрүүчү Ч.Кулинин “Мендин күзгү сымал

чагылдырылышы” («күзгүдө чагылдырылган Мен»), Дж.Миддин

өзүнчөлүктүн генезиси ж.б. теориялар бар [21;22].

Социалдашууну изилдеген социологиялык багыттагы

концепциялардын ичинен көбүрөөк кызыгуу жараткан багыт болуп

символикалык интеракционизм эсептелинет. Бул термин Дж. Мид тарабынан

кабыл алынган. Дж.Мид социалдашуунун бирдиги катары жеке индивид

эмес, социалдык өз ара аракеттенүү (өз ара таасир этүү) процессин эсептеп,

бул процесстин жүрүшүндө балада индивидуалдуу сапаттар калыптанарын

белгилеген [21;22].

Ч.Кулинин пикири боюнча, инсанды социалдаштырууда алгачкы

топтор (үй-бүлө, достору, жана башка) чоң мааниге ээ. Ата-эненин,

досторунун, кошуналарынын пикирлери жаш өспүрүм үчүн өтө баалуу,

анткени булардын таасири астында ар түрдүү жөндөмдүүлүгү (түшүнүү,

салыштыруу жб.) өнүгөт, топтордон өзүн бөлүп чыгат жана өзүн «Мен» деп

сезет. Инсандын өнүгүшүндө башка адамдар – бул кандайдыр бир күзгү

катары, башкалардын инсандык дүйнөсүн чагылдырышат. Ошентип,

адамдын «Мени» адамдардын өз айлана-чөйрөсүндөгү инсандык өз ара

аракеттенүүнүн жыйынтыгы болуп эсептелет. Чарльз Хортон Кули инсан өз

алдынчалыкка умтулуунун жана курчап турган дүйнөгө багыт алуу

жөндөмдүүлүгүнүн негизинде калыптанат деп эсептейт [22, 237-б.].

Социалдаштырууну түшундүрүүчү парадигмалар инсанды

социалдаштыруунун бир элементине гана басым жасагандыгы байкалат.

Биздин көз карашыбызда инсанды социалдаштырууга комплекстүү мамиле

жасоо туура болот.

36

Социалдык-маданий чөйрөгө аралашуусунда адам активдүү же

пассивдүү позицияны тутунгандыгына карата, б.а., социалдаштыруу

процессине адамдын катышуусун түшүндүрүүдө окумуштуулар эки көз

карашты (субьект-обьект жана субьект-субьект) тутунушат. А.В.Мудрик

социалдаштыруу боюнча концепцияларды талдоого алып олтуруп

социалдаштыруу процессиндеги адамдын ролун түшүндүрүлүшү боюнча эки

көз караш бар экендигин белгилеген [174]:

1.Субьект-обьект көз караштагылар коомду субьект катары карап, анын

адамга таасир этүүсү аркылуу социалдаштыруу жүрөрүнө басым жасашат. Бул көз

карашты тутунгандар социалдаштыруу процесси адамдын коомго

адаптациялануусу, адам коомдогу маданиятка ылайык калыптанат жана бул

процессте адам пассивдүү, коомду активдүү болот, маданиятка жараша инсандын

калыптануусу ишке ашат деп эсептешет. Бул топтогу окумуштууларга Э.

Дюркгейм, Т. Парсонс, Д.ж.Х. Баллантайн, Э.Мак Нейл [273; 74; 245; 287] ж.б.

кирет.

2.Субьект-субьект көз караштагылар адам социалдаштыруу

процессине активдүү түрдө аралашып (катышып), социалдаштыруу

процессинде адам коомго адаптациялануу менен гана чектелбестен, өзү

дуушар болгон турмуштук кырдаалдарды жана өзүн өзгөртүүгө таасир этет (

өз активдүүлүгү менен турмуш кырдаалдарына жана өзүнө таасир этип,

турмушту жана өзүн өзгөртө алат) деп эсептейт. Бул көз караштагылар: У.И.

Томас, Ф. Знанецкий, Ч.Х. Кули, Дж. Мид ж.б. [273;284].

Эмне үчүн социалдаштыруу тынымсыз жүрөт? деген суроого

окумуштуулар ар түрдүүчө жооп беришет жана социалдаштыруунун

тынымсыз жүрүшүн түшүндүрүүдө алар эки топко: адаптациялануу жана

өнүгүүчүлүк көз караштагылар болуп бөлүнүшөт. Социалдаштыруу адамдын

кризиске жооп бериши деп эсептеген адаптациялануу көз карашындагылар

жана социалдаштыруу инсандын такай өнүгүп өсүшүн ишке ашырат деген

өнүгүүчүлүк көз карашындагылар болуп бөлүнөт.

37

Биринчи көз караштагы окумуштуулардын бири Джон Клаузен чоңдордун

турмушунда күтүлгөн жана күтүлбөгөн кризистер болуп турат: кесибин

өзгөртүү, иштеги жана үйдөгү талаптар өзгөрөт (талаптар күчөйт же басаңдайт),

карылыктын жакындашы, ажырашуу, өлүм ж.б. адамдын өзгөргөн шартка

көнүгүшүн жана анын социалдаштыруусун өзгөрүшүн талап кылат, ошондуктан

социалдаштыруу тынымсыз жүрүүчү процесс болуп саналат деп эсептейт

[21,109-б.].

Өнүгүүчүлүк көз караштагы окумуштуулар адам өз турмушунда

кризистерге дуушарланат, кризис адамдын андан ары өнүгүшүнө негиз болот

деп эсептешет. Бул көз караштын өкүлү Э.Эриксон инсандын өнүгүшүнүн

өмүр бою улануу теориясын сунуштаган. Анын теориясында адам өмүрү 8

стадияда өтөт. Алгачкы 5 стадия балалык куракка туш келет, калган 3 стадия

чоңдордун өмүрүнө тиешелүү болот [250;298;328;22].

Социалдаштыруу көп өңүттүү феномен жана динамикалуу коомдук

процесс катары такай өзгөрүүдө, өнүгүүдө болгондуктан, жогоруда аталган

ар бир теориялык көз караш социалдаштыруунун бир өнүтүнө басым жасайт

жана аны терең чечмелеп түшүндүрөт.

Адам өзүн курчаган социалдык чөйрөгө анын бир мүчөсү катары

(адамдар тобуна, ишканага, мекемеге ж.б.) аралашып кетүүсү, андагы

адамдардын (коомдук инститтуттардын эрежелерин, нормаларын,

дөөлөттөрүн өздөштүрүп) өз ара мамилесинин нормаларына жана

эрежелерине баш ийиши социалдаштыруу аркылуу ишке ашат жана

адамдардын социалдаштыруунун вазипасы болуп саналат [23,290-б].

Социалдаштыруу көп өңүттүү феномен болгондуктан, анын түрлөрү

да көп. Алсак: жыныстык-ролдук (жигит-эркек, кыз-аял); үй-бүлө-

тиричиликтик (ата-эне, бала, кыз, чоң ата-апа ж.б.); профессионалдык (врач,

милиционер, жетекчи, кызматкер ж.б.); субмаданий-топтук (панк, рокер,

байкер ж.б.) ж.б.

Инсандын социалдашуусун изилдеген окумуштуулардын бири

Н.Смелзер социологдор социалдаштырууга адамдардын социалдык ролдорду

38

аткаруусуна зарыл болгон, коомдук нормага ылайык келүүчү социалдык

тажрыйбаларды жана социалдык установкаларды өздөштүрүү процесси

катары аныктама беришерин белгилейт [270;93].

Социалдык тажрыйбалар дегенде адамдын адамдар чөйрөсүндө

жашоо нормаларын жана эрежелерин өздөштүрүшү түшүнүлөт.

Өздөштүрүлгөн социалдык тажрыйбалар адамдын акыл калчоосунан өтүп,

анын жекече өзгөчөлүктөрүнүн пайда болушуна түрткү берет.

Социалдык установкалар дегенде социалдык обөектилерге (үй-бүлө,

жашоо максаты ж.б.) карата адамдын ички мамилеси (позициясы)

түшүнүлөт.

Социология илими социалдаштыруу процессинде инсан кандайча

социалдык тажрыйбаларды өздөштүрөрүн жана аны кандайча өз жүрүм-

турумунда, аракеттеринде пайдалана (көрсөтө) тургандыгын түшүндүрөт

[22;23].

Н.Смелзер: «Социалдаштыруу адамдарга социалдык ролдорду

өздөштүрүү аркылуу өз ара баарлашууга жетишүүгө гана мүмкүнчүлүк

бербестен, коомдун сакталуусун да камсыз кылат, анын мүчөлөрүнүн саны

такай өзгөрүп турганы менен … социалдаштыруу коомдун жаңы мүчөлөрүнө

коомдун идеаларын, дөөлөттөрүн, жүрүм-турум үлгүлөрүн үйрөтүү аркылуу

коомдун сакталышын шарттайт» [270,95-б.] –деп эсептейт.

Н.Смелзердин пикири боюнча, социалдаштыруунун ийгиликтүү

жүрүшү 3 факторго жараша болот: күтүүлөр, жүрүм-турумдун өзгөрүшү

жана конформизмге умтулуу [270]. Бул түшүнүктөрдүн ар бирине кийинки

беттерде кеңири токтолобуз.

Социалдаштыруунун формалары да окумуштуулар тарабынан ар

түрдүүчө түшүндүрүлөт, анын негизги формалары катары интериоризация

жана адаптация процесстери эсептелинет жана алар социалдаштыруунун

психологиялык механизмдери да болуп саналат.

Эми жогоруда аталган түшүнүктөрдүн ар бирине кененирээк токтоло

кетели.

39

Интериоризация (лат.-ички үйрөнүү) - адамзат коомундагы бүт

маданий-рухий жетишкендиктердин жеке адам тарабынан өздөштүрүшүнүн

натыйжасында сырттагы (социалдык чөйрөдөгү) нерселердин (идеялдардын,

стереотиптердин, ырым-жырымдардын, билимдердин, түшүнүктөрдүн ж.б)

адамдын психикасына, жан дүйносүнө айланыш механизми.

Интериоризация - тышкы социалдык чөйрөдөгү маданий жана рухий

байлыктарды инсандын ички дүйнөсүнө айландыруу процесси.

Интериоризация экстериоризация процессинин тескериси болуп

саналат[250].

Н.Смелзер социалдаштыруу биологиялык жана маданий факторлордун

(өз ара, биргеликте) таасир этүүлөрүнүн натыйжасында жүрөрүн, бул эки

фактор социалдаштыруунун кыймылдаткыч күчтөрү болуп эсептелинерин

белгилеген [21;22;23].

Адаптация (лат. ынгайлашуу) – тирүү организмдин бүт бойдон

клеткасынан тартып, органдарынын түзүлүшүнүн жана кызматтарынын

чөйрөнүн шарттарына ынгайлашып өзгөрүшү. Анын түрлөрү көп:

сенсордук, социалдык ж.б.

Сезүү органдарынын, дүүлүктүргүчтүн таасирине ынгайлашуусу

сенсордук адаптация деп аталат. Ал эми адамдардын жаңы чөйрөгө көнүшү

социалдык адаптация деп аталат. М: Жаңы мекемеге ишке кирип, ал жердин

тартибине көнүп кетүү [250].

Социалдаштыруу процесси социалдык адаптация түшүнүгү менен

тыгыз байланышта. Анткени инсан менен социалдык чөйрөнүн карым-

катышы, инсандын социалдык чөйрөгө адаптациялануу маселесин пайда

кылат. Адаптация тирүү организмдин муктаждыгы менен жашаган чөйрөнүн

өзгөчөлүктөрүнүн өз ара таасир этүүлөрүнөн пайда болуучу процесс.

Адаптация тирүү организмдердин жашаган чөйрө таасирлерине жараша өз

функцияларын, жүрүм-турум формаларын өзгөртүшү. Анткени, жашоо

шарттын өзгөрүшү тирүү организмдерге болгон талапты өзгөртүп

40

тургандыктан, өзгөргөн шартка адам такай ынгайланышуусу зарылдык

болуп саналат [205].

Социалдык адаптация инсан менен социалдык чөйрөнүн карым-

катышынын натыйжасында социалдык чөйрө талаптарына инсандын

ынгайлашуусу. Инсандын социалдык адаптацияланышынын натыйжасында

анын коомдогу жүрүм-турумунун тутуму өзгөрүүгө учурайт. Социалдык

адаптацияланууда инсан өз жүрүм-турумун коомдук жүрүм-турумдун

эрежелеринин системасына ынгайлаштырат. Ошондон социалдык адаптация

инсандын муктаждыктары, керектиктери менен социалдык чөйрөнүн

талаптарынын эки тараптуу дал келүүсүнө жетишүү процесси жана анын

натыйжасы болуп саналат. Социалдаштыруу процессинде биргелешкен

ишмердиктин жана баарлашуунун натыйжасында ар түрдүү психологиялык

жаңы жаралуулар пайда болот [250,21-б.].

Жыйынтыктап айтканда, социалдаштыруу социумга - чөйрөгө адамды

адаптациялайт (ынгайлаштырып көнүктүрөт), ошол эле учурда ар бир

индивиддин жекече сапаттардын калыптануусун ишке ашырат.

Ишмердүүлүк мамилесине негизденген орус окумуштуулары да

социалдаштыруу маселесин изилдөөгө алып келишет.

Орус илиминде ХХ кылымдын 60–жылдарынан тартып инсанды

социалдаштыруу маселелерин изилдөөгө болгон кызыгуу күчөгөн. Совет

мезгилинде алгачкы болуп Б.Д.Парыгин [246] социалдашуу түшүнүгүн

теориялык аспектиде талдоого алган. Андан тышкары инсандын

социалдашуусу И.С.Кон, В.Г.Ананьев, Е.С.Кузьмин Г.М.Андреева,

А.Н.Леонтьев, Э.А.Дембровский, В.А.Сухомлинский ж.б. [121;122;21;22;23,

139-б.] тарабынан изилденген. Бирок Е.М.Дубовскаянын пикири боюнча,

азыркы күнгө чейин социалдашуу маселесине байланыштуу түшүнүктөрдүн

маани-маңызын жана мазмунун аныктоодо окумуштуулардын арасында ар

түрдүү пикирлер бар экендиги адабияттарда баса белгиленип жүрөт [286].

Г.М.Андрееванын пикири боюнча, социология илиминде

“социализация”- “социалдашуу”, “социалдаштыруу” - биологиялык тубаса

41

шыктарга ээ болгон адамдын коомдо жашоо үчүн эң керектүү болгон

сапаттарга ээ болуу процесси катары түшүнүлөт. Бул термин социологияда

инкультурация – коомдун маданиятын балдарга өткөрүп берүү процесси.

Мындай мааниде социалдаштыруу ар бир коомдун жашоосу үчүн зарыл

өбөлгө-шарт катары кызмат кылат, бүт социалдык жана маданий турмуштун

жаңыланышын камсыз кылуучу процесс болуп саналат [261,221-222-бб.].

Жалпысынан “социализация”, “социалдашуу”, “социалдаштыруу”–

баланы коомдун толук укуктуу мүчөсү деңгээлине жеткирүү процессин

туюнтат. Эми орусча “социализация” термини туюнткан түшүнүктөр кыргыз

тилинде мурда болгонбу? деген суроого жооп издеп көрөлү.

Орусча “социализация” түшүнүгү кыргыз тилинде “социалдаштыруу”

катары кыргыз элинин тарбия салтындагы “торолтуу”, “өстүрүү”, “эрезеге

жеткирүү”, “баралына жеткирүү”, “адам кылуу”, “адам катарына кошуу”

түшүнүктөрүнө дал келсе, ал эми “социалдашуу” катары “адам болуу”,

“адам катарына кошулуу”, “киши болуу”, “баралына жетүү”

түшүнүктөрүнүн маанисине дал келет [187,264-б.].

Кыргыз тилинде колдонулган “социалдашуу” жана «социалдаштыруу»

түшүнүктөрүнүн айырмачылыктары, биздин пикирибизче,

“социалдаштыруу” термини баланын инсан катары өнүгүшүнө социалдык

чөйрөнүн таасир этишине басым жасалган учурду түшүндүрсө, ал эми бала

активдүү түрдө өзү социалдык чөйрөдөгү тажрыйбаларды өздөштүрүп, аны

өз жүрүм-турумунда көрсөтүшүн “социалдашуу” түшүнүгүн колдонуу туура

болот.

Г.М.Андреева, И.С.Кон ж.б. социалдаштыруунун түзүмү үч негизги

элементтен турарын белгилешет:

1) стихиалуу (ниеттелбеген) түрдө социалдык чөйрөнүнү адамдарга

таасиринен ишке ашат (М: кесиби, жашоо шарты ж.б.);

2) максаттуу түрдө уюштуруу (М: социалдык институттар, ата-эне,

мугалим, тренер ж.б. таасири) аркылуу социалдык тажрыйбаларды берүү

жана өздөштүртүү атайын түзүлгөн шарттарда жүрөт;

42

3) Индивиддин өзүнүн активдүүлүгү, социалдык тажрыйбаларды

инсандын өзү активдүү түрдө өздөштүрөт [22,104-б.].

А.В.Мудриктин көз карашы боюнча, адамдын активдүүлүгү

социалдаштыруунун негизги компоненти катары социалдаштыруу процессин

стимулдаштырат (). Социалдаштыруу процессинде социалдык таасирлерге

караганда адамдын өзүнүн активдүүлүгү чоң роль ойнойт. Себеби адам

коомдо жашоо үчүн коомдо жашоонун эрежелерин үйрөнүүсү зарылдык

болуп саналат[174].

А.В.Мудриктин пикири боюнча, социалдашуу жана адаптация өз ара

байланыштагы процесстер болуп адаптация социалдашуунун ийгиликтүү

болушунун шарты болуп саналат [173;174]

Индивиддин жекече өзгөчөлүктөргө ээ болушу социалдаштыруунун

натыйжасы болуп саналат. Социалдаштыруунун мазмуну, стадиялары жана

механизмдери тарыхый мүнөзгө ээ болуп, коомдун социалдык-экономикалык

түзүмүнө жараша өзгөрүп туруучу касиетке ээ. Социалдаштыруу

процессинде индивиддин коомдук активдүүлүктүн субьектиси, демилгечиси

жана жаратманы катары эски нормалардын жана адаттардын ордуна

жаңыларына ээ болуусу ишке ашат [21;23;24;25,119]. Жогорудагы

аныктамалардан социалдаштыруу татаал, көп компонентүү процесс экендиги

белгилүү болот. Ошондон азыркы кезде социалдаштырууну толук, толук

эмес (жарым-жартылай) жана конкреттүү (частичная социализация),

актуалдуу жана актуалдуу эмес ж.б. түрлөргө, өчүп бараткан жана өнүгп

жаткан формаларга ж.б. бөлүштүрүшөт [21;23,119-б.].

Социалдаштыруу татаал түзүлүшкө ээ болуп төмөнкүдөй

компоненттерден турат:

• дүйнөгө болгон көз карашты, тилди, социалдык дөөлөттөрдү,

идеалдарды, адамдын багыт алуусун жана чөйрөгө, өзүнө, бөлөк адамдарга

мамилесин аныктоочу: муктаждыктарды, көз караштарды, максаттарды,

кызыгууларды калыптандыруу жана өнүктүрүү;

43

• социоинсандык – социалдык ролдорго, социалдык жүрүм-турум

тажрыйбаларына ээ болуу;

• маданият таануучулук – адамдын жүрүм-турум, баарлашуу, эмгек

маданиятын көрсөтүүчү маданий чөйрөгө, социалдык нормаларга жана

эрежелерге, жүрүм-турум жана ишмердик үлгүлөрүнө ээ болуу;

• эмоциялык–эрктик - эмоциялык абалы жана эрктик өзгөчөлүгү,

сезиминин, эмоциясынын, максатынын көрүнүшүнүн маданияты [161.22-23-

б.].

Жогоруда айтылгандарды жыйынтыктап, биз социалдаштырууну

“индивиддин социалдык чөйрөгө кирүү процесси”, “ага социалдык

таасирлердин сиңирилиши”, “индивидди социалдык мамилелер системасына

кошуу” ж.б.у.с. катары түшүнөбүз.

Социалдашууну терең жана ар тараптуу мүнөздөө үчүн анын

механизмдерине жана этаптарына токтоло кетүү зарыл.

Социалдашууга берилген аныктамалардын көптүгүндөй эле анын

механизмдерин да окумуштуулар ар түрдүүчө түшүндүрүшөт. Балдардын

социалдашуусу кантип ишке ашат? деген суроого жооп берүү

социалдашуунун механизмдерин, айрыкча психологиялык механизмдерин

жана ал процесстин мазмунун тереңирээк түшүнүүгө мүмкүндүк берет.

Социалдашуунун механизмдери дегенде социалдашууну кыймылга

келтирүүчү күчтөрдү жана анын ишке ашуу жолдорун билдирет.

Коомдук мамиленин инсанга тийгизген таасирин, социалдашуунун

механизмдерин алгач түшүндүргөн окумуштуу Г. Тард коом менен адамдын

карым-катышынын, коомдо адамдардын жашоосунун табиятын

түшүндүрүүдө, өзүнүн тууроо теориясына негизденип, өзгөрүлүп жаткан

шартка жараша адамдын калыптануусу бир адамдын экинчи адамды

тууроосу (подражание), коомго карай уюшуусу (аккомадация) же

ынгайлашуусу аркылуу ишке ашат деп эсептеген [23,40-б. ].

44

Г.Тарддын пикирине окшош идеяны орус окумуштуусу В.Н.Мясищев

айткан: коомдук мамиле инсанды мамиле тутумун калыптандырат жана

инсандын маани-мазмунун, түзүмүн жана формасын аныктап турат[250].

Инсандын социалдаштыруунун эң негизги шарты болуп коомдук

мамилелер саналат.

Коомдук мамилелерге жараша инсандын өзгөчөлүктөрү калыптанат.

Диалектикалык материализмге негизденген окумуштуулар коом менен

адамдын өз ара карым-катышын, таасир этүүлөрүн түшүндүрүүдө

диалектикага негизденишет [159,35-б.].

Инсандын коомдук мамилелерди (коомдун талабын, милдеттерин,

эрежелерин, адептүү жүрүм-турум эрежелерин, принциптерин, коомдук

чарба жүргүзүү эрежелерин ж.б.) аңдап билишинин, түшүнүшүнүн

калыптанышына обьективдүү жана субьективдүү факторлор оң жана терс

таасирлерин тийгизет.

Обьективдүү факторлорду адамды курчаган коом, социалдык чөйрө,

жакын мамиледеги адамдар, референттик топ же референт адам ж.б. түзөт.

Субьективдүү таасир этүүчү фактор катары адамдын муктаждыктары,

жүйөсү (мотиви), умтулуу деңгээли, дөөлөттөрү ж.б. эсептелинет. Ушул

обьективдүү жана субьективдүү факторлор инсандын социалдаштыруусуна

эриш-аркак (чырмалышкан түрдө) таасир этет [172].

Жогоруда айтылгандардан белгилүү болгондой, социалдаштыруу

процессинин ишке ашышы коом менен адамдын ар тараптуу карым-катышы,

өз ара таасир этүүлөрү аркылуу түшүнүлөт. Социалдаштыруу процесси бир

жагынан коомдун адамга таасир этүүсү, экинчи жагынан адамдын коомго

таасир этүүсүнүн биримдигинде ишке ашуучу процесс.

Коом инсандын социалдашуусуна эки түрдүү: түздөн-түз жана кыйыр

түрдө таасирин тийгизет. Коомдун инсандын социалдашуусуна түздөн-түз

таасирлери: массалык маалымат каражаттары; көркөм өнөрдүн

чыгармалары: (адабият, кино, театр); адамдардын жүрүм-турумунун үлгүсү

ж.б. аркылуу жүрөт. Ушундай таасирлердин натыйжасында адам тарабынан

45

коомдук мамилелерди (коомдогу милдеттер, адамдардын өз ара

мамилесинин эрежелери, жашоодогу адептүүлүктүн, атуулдуктун,

мекенчилдиктин ж.б. принциптери ж.б.) аңдап билиши жана өздөштүрүшү

аркылуу коомдук мамилелерге ээ болот (коомдо жашоо тартибин,

нормаларын, эрежелерин үйрөнөт, коомдук мамилелерди (өзүндө) алып

жүрүүчүгө айланат). М:Коомдук таасирден улам бала кандай адамды, кимди

идеал тутканына жараша ошондой адам болууга тарбия алат, өзүн-өзү

тарбиялоого жетишет.

Коомдун инсанга кыйыр түрдө таасири аны курчап турган социалдык

чөйрө аркылуу жүрөт жана ишке ашат. Алар: бала бакчадагы, мектептеги,

атайын жана жогорку окуу жайлардагы, теңтуштар, бала үчүн кадыр-барктуу

болгон адамдар: тууган-уругу, жакын тааныштар, айылы, кошуналары,

достору ж.б. аркылуу жүрөт. Айрыкча инсандын калыптануусунда референт

(референттер–идеалдар (реалдуу турмуштагы, кинодогу ж.б.) болгон

адамдардын, адамдар тобунун таасири чоң [178,35-36-б.].

Коом жаңыдан өсүп келе жаткан муунга коомдо калыптанган

социалдык нормаларды жана идеалдарды сунуштайт. Балдар аларды

өздөштүрүү аркылуу коомдун толук кандуу мүчөсү болууга жетишет.

Коомдун маданият дөөлөттөрү социалдык нормалардын негизин түзөт.

Социалдык норма деп адамдардын бири-бирине таасир этүүлөрүн башкарып

жөнгө салуучу күтүүлөрдү жана стандарттарды аташат. Кыргыз элинде

айрым нормалар мисалы, уурулукка тыюу салуу, башка адамдын өмүрүнө

кол салбоо, түзүлгөн контракты бузуу ж.б.у.с. мыйзамда көрсөтүлгөн.

Мындай мыйзамдар социалдык нормалар болуп эсептелинет, ошондуктан

мындай мыйзамдарды бузгандар жазага тартылышат. Бирок көптөгөн

нормалар мыйзамда такыр көрсөтүлгөн эмес [281]. М: үйгө келген конокко

кандай мамиле жасоо эрежеси ж.б. мыйзамдык эмес социалдык нормалар

менен жөнгө салынат. Күндөлүк турмушта адамдын жүрүм-турумуна

көптөгөн социалдык күтүүлөр таасир этет, аларга жараша адам өз жүрүм-

турумун уюштурат [286]. М: биз башка адамдар менен сылык мамиледе

46

болушубуз керек; биз досторубуздун үйүнө конокко барсак, анын үй-

бүлөсүнө белек алып баруубуз шарт; автобуста сөзсүз майып же кары

адамдарга орун бошотуубуз керек. Мындай социалдык күтүүлөрдү

(эрежелерди) өсүп келе жаткан жаш муундарга үйрөтүү аркылуу аларды

коомдо жашоого социалдаштырабыз. Социалдашуу процессинде бала өз

элине тиешелүү социалдык күтүүлөргө ылайык келген социалдык

нормаларды өздөштүрүү аркылуу өз элине мүнөздүү жүрүм-турум

өзгөчөлүктөрүнө ээ болот.

Инсандын социалдашуусун ишке ашырууда социалдык үлгүлөрдүн,

идеалдардын ролу чоң. Ар бир социум жаш муундарга тарбия берүү

максатында өзүнүн коомдук үлгүлөрүн, идеалдарын жаратат (ойлоп табат)

жана аларды элге сунуштайт, таңуулайт [178,36-б.]. Мисалы, СССР мезгилинде

ар тараптан өскөн (коммунизмди куруучу) инсанды калыптандыруу негизги

максат болгон.

Социалдашуу коомдогу жүрүм-турум нормаларын балдарды өздөштүрүүгө

(коомдо аткара турган милдеттерин жана жүрүм-турум эрежелерин өзүнө

сиңирүүгө) багытталгандыктан, коом эмнени үлгү кылса, балдар социалдашуу

аркылуу ошого ээ болушат.

Азыркы күндө биздин республикабызга күчтүү идея жана идеология керек.

Ошондо гана коомдогу олку-солкулуктар азайып, жаштарга туура тарбия жана

багыт берүү ишке ашат.

Социалдаштырууда интериоризация процесси аркылуу бала социалдык

чөйрөдөгү дөөлөттөрдү, рухий тажрыйбаларды, социалдык нормаларды жана

жүрүм-турум эрежелерин өздөштүрүү аркылуу аларды өз менчигине

айлантат жана өздөштүрүлгөн ар бир нерсеге карата өзүнүн инсандык

жекече ички позициясын калыптандырат.

Жекече ички позиция - баланын адамдар дүйнөсүнө, буюмдар

дүйнөсүнө жана өзүнө карата белгилүү мамиле тутумунун калыптанышы

[250.] болуп, инсандын өзгөчөлүктөрүнүн өнүгүшүнө жана калыптанышына

өз таасирин тийгизет. Коомдук чөйрөнүн таасири баланын “ички

47

позициясы”, “ички чөйрөсү” (Л.И.Божевич) аркылуу өтүп гана балада тигил

же бул өзгөрүүлөрдү пайда кылат. Ал эми адамдын ички позициясына таасир

этпеген таасирлер адамда эч бир өзгөрүүлөрдү жарата албайт [250].

Ошондуктан баланы социалдаштырууда дайыма анын ички позициясын

эске алуу менен тарбиялык таасир этүүлөрдү жүргүзүү максатка ылайыктуу

болуп эсептелинет. Д.И.Фельдштейн бала коомго карата эки типтеги

позицияда туруп мамиле жасарын белгилеген. “коомдогу Мен” жана “Мен

жана коом” [253].

Социалдашуунун механизмдери салтка айланган жана институттук

механизмдер болуп экиге бөлүнөт.

1. Социалдашуунун салтка айланган механизмдери: үй-бүлөдө бири-бирин

тууроо, бөтөн адамдын жүрүм-турумун өзүнө алуу ж.б.

2. Социалдашуунун институттук механизмдери: мектеп, коомдук уюмдар,

өндүрүш, аскер топтору, диний уюмдар, массалык маалымат каражаттары

ж.б. тарабынан адамга таңууланган жүрүм-турумдар.

Бул айтылгандардан башкача да социалдаштыруунун механизмдери

төмөнкүдөй классификацияланат: салттуу (үй-бүлө жана жакын айлана-

чөйрөсү); стилдик (субмаданият аркылуу); инсандар арасында (белгилүү

адамдар аркылуу); рефлекстүү (кайгыруу жана сезе билүү аркылуу).

Орус окумуштуусу В С Мухина социалдашуунунун м е х ан и з м и

катары инсандын идентификациясын же кайсы бир белгилер боюнча

башкаларга өзүн окшоштуруусун же айырмалоосун (дифференциялоо) менен

байланыштырат [233].

В.В.Москаленко социалдашууну багытталган жана багытталбаган

формаларга бөлүштүрүп, багытталган социалдашуунун механизми деп

гарбияны эсептеген [278;261].

В.С.Мухина социалдашуунун механизми катары инсандын

идентификациясын (өзүн кайсы бир белги боюнча башкаларга

окшоштуруусун (өзүн ошол топко кошуусун) же өзүн кайсы бир белги

48

боюнча башкалардан айырмалоосун (өзүн ал топко кошпоосун) эсептейт

[233]. М: улутун, жынысын тандоо ж.б.

А.В.Петровский социалдашуунун механизмдерин инсандын өнүгүү

баскычтары (этаптары) менен байланыштырып, инсандын өнүгүүсү 3 фазада

жүрөрүн жана социалдашуу процесси ишке ашарын белгилейт:

1. Адаптация (шартка көнүгүү), ынгайлашуу.

2. Индивидуализация (жеке өзгөчөлүктөргө ээ болуу)

3. Интеграция (биригүү, кошулуу аркылуу өз жүзүн көрсөтүү) [250,332-

б.].

Социалдашуунун кыймылдаткыч механизми болуп коомдо активдүү

индивиддердин, социалдык топтордун активдүүлүктөрү, бири-бирине таасир

этүү өзгөчөлүктөрү жана өнүгүүгө умтулуусу түзөт.

Т.Хибш жана М.Форверг социалдашууну установканын калыптанышы

катары карап, анын үч механизмин бөлүп көрсөтүшөт: 1)тууроо; 2)

идентификация 3)жетекчилик, насаатчылык [21]. Буга карата Б.Д.Парыгин

адамдын социалдык мамилелердин тутумуна ээ болууда жогоруда

айтылгандардан бир кыйла күчтүүрөөк механизмдер катары - ынаным,

жетекчилик, жугушуу-заражение ж.б. эсептеген [246].

Социалдашуу тармактарга бөлүштүрүлүп да каралат. Алсак,

В.П.Андрющенко, Н.И.Горлач саясый социалдашуунун эки моделин бөлүп

көрсөткөн. Алар: баш ийүү модели жана кызыгуу модели б.а. инсандын ар

кандай саясый топторго кирүүсүнүн ар түрдүү механизмдерин

мүнөздөшкөн[64].

Миддин пикири боюнча социалдашуунун жүрүшүндө инсандын

калыптануу процесси 3 түрдүү стадияны өзүнө камтыйт:

Биринчи - имитация. Бул стадияда балдар аңдап билбей туруп эле

чоңдордун кылык-жоруктарын, жүрүм-турумдарын туурашат. Кичинекей

балдар ата-энелери жасаганды жасап өзүнүн оюнчук чаң соргучун же

болбосо таякчасын сүйрөп алып ата-энесине пол жууганга жардам бериши

мүмкүн. Андан кийинки оюн стадиясында балдар жүрүм-турумдарды

49

атайын ролдорду аткаруудай түшүнүшөт жана оюн процессинде ал ролдорду

кайталайт. Мисалы: балдардын дарыгер, өрт өчүрүүчү, айдоочу ж.б. у.с.

ролдорду ойноосу.

Үчүнчү этап – бул коллективдүү оюндар стадиясы, мында балдар бир

эле адамдын күтүүсүн эмес, бүт топтун күтүүсүн аңдап билүүгө үйрөнүшөт.

Бул стадияда социалдык иденттүүлүк сезимине ээ болушат [229,332-333-б].

Жогоруда айтылгандардан сырткары социалдашуу механизмине инсандар

аралык мамиледен келип чыгуучу механизмдер эмпатия, иденттүүлүк

белгилердин таасири да кирет.

Социалдаштырууну мүнөздөөчү дагы бир өңүт - социалдаштыруунун

мезгилдерге, курактык баскычтарга жараша өзгөчөлүктөргө ээ болушу

эсептелет.

Социалдашуунун этаптары окумуштуулар тарабынан ар түрдүүчө

түшүндүрүлөт. Психоанализди негиздеген З.Фрейд социалдашууну балалык

куракта гана жүрөт деп эесептесе, андан айырмаланып, анын окуучусу

Э.Эриксон жана башка бир нече окумуштуулар социалдашуу балалык

мезгилде токтоп калбайт, социалдашуу өмүр бою уланып, адамдын жүрүм-

турумун жашоодо калыптанган социалдык установкалары башкарат деген

жыйынтыкка келишкен. Э.Эриксон бөлүштүргөн адам курагынын сегиз түрү

(бөбөк курак, эрте балалык, оюн курагы, мектеп курагы, өспүрүм курагы,

жаштык, орто курак, толук курак) жөнүндөгү концепциясында социалдашуу

карылык мезгилде уланат деген түшүнүктү берет [22,283-б].

Социалдашуу көбүнчө интенсивдүү түрдө балалык жана жаштык

куракта жүрөт, бирок инсандын өнүгүшү орто куракта да, карылык куракта

да улана берет. Бул жөнүндө Орвиль Г.Брим (1966-ж.) эң биринчи болуп

социалдашуу өмүр бою (өмүрдүн биринчи күнүнөн өмүрдүн акырына чейин)

жүрөт деген ойду айткан. Ал балдар менен чоңдордун социалдашуусунда

төмөнкүдөй айырмачылыктар бар деп эсептеген.

50

Чоңдордун социалдашуусу биринчиден алардын сырткы жүрүм-

турумдарынын өзгөрүшүнөн көрүнөт, ал эми балалык мезгилде

социалдашуусу базалык нарк-насилдер, дөөлөттөр калыпка салынат.

Чоңдор нормаларга баа бере алышат, балдар нормаларды өздөштүрүүгө

гана жөндөмдүү болушат.

Чоңдор социалдашууда дайыма ак жана кара түстүн ортосунда

көптөгөн “боз түстөрдүн да бар” экендигин билишкендиги менен

өзгөчөлөнүшөт.

Чоңдордун социалдашуусу адамга кыргыз элиндеги белгилүү

көндүмдөргө ээ болууга жардам берүүгө багытталган.

Балдардын социалдашуусу негизинен алардын жүрүм–турумунун

мотивацияларын калыптандырат. Мисалы, социалдашуунун негизинде

чоңдор реалдуу турмушта солдат же комитеттердин мүчөсү болуп калышса,

балдар эрежелерди аткарууну, көңүл бурууну, сылык болууну үйрөнүшөт

[260,336-337-б].

Социалдашууну адамдын бүт өмүр бою улануучу процесс катары бир

нече этаптарда жүрөрүн окумуштуулар белгилешет жана социалдашуу

процессинин механизмдери жана негизги этаптары катары төмөнкүлөр

белгиленет:

а) психогенетикалык этап. Бул этапта балада да жаныбарлар сыяктуу

эле “жаңылып түзөлмө” (“проб и ошибок”) -жасаган иш-аракетте кетирген

катасын оңдоп түзөө – ыкмасы менен муктаждыктарды канаттандыруунун

көндүм шаблондорун үйрөнөт.

б) образдуу – символикалык этап. Бул этапта адат болгон кыймылдар,

үндөр ж.б.у. с. менен символ образдардын байланышы түзүлөт.

в) интелектуалдуу-концептуалдык, бул этапта бала символдордун

жардамы аркылуу өзүнүн жана бөлөк адамдардын жүрүм-турумун башкара

баштайт жана жеке тажрыйбанын таасиринде гана эмес, башкалардын жүрүм

турумунун комбинацияларына таянып, ошолорго окшоштуруп да жаңы

жүрүм турумдарды өздөштүрүүгө жөндөмдүү болот. “Башка бирөөнүн ролун

51

кабыл алуу “- бул социалдашуунун психологиялык эң башкы механизми

болуп саналат. Алгач бала атанын же эненин жүрүм-турумуна

(экспектациясына) ориентацияланат, бирок карым-катыштардын кеңейиши

менен генерализация болот да ориентациянын обьекти болуп

“генерализацияланган башка бирөө” эсептелинет. Мындай бирөө болуп Мид

социалдык топ же болбосо уруу менен өзүн окшоштуруу саналарын

белгилеген [245,66-67-б.].

Г.М.Андреева социалдашуунун стадияларын үчкө бөлүштүргөн:

эмгекке чейинки, эмгектик, эмгектен кийинки баскычтар.

Эмгеке чейинки стадиядагы мектепке чейинки (туулгандан мектепке

келип киргенге чейинки) мезгилди курактагы социалдашууну психологдор

«алгачкы социалдашуу» деп коюшат (Г.М.Андреева, Н.В.Андреенкова,

Я.И.Гилинский).

Эмгекке чейинки стадия адамдын эмгектенүүсүнүн башталышына

чейинки мезгилди камтыса, социалдашуунун эмгек стадиясы адамдын

социалдык жана кесиптик жактан жетилген мезгилин камтыйт, ал эми

социалдашуунун эмгектен кийинки стадиясы катары карылык курак (узак

жылдар эмгектенгенден кийинки эс алууга чыгуу мезгили) эсептелинет.

Социалдашуунун ар бир стадиясында социалдашуунун институттары жана

социалдашуу агенттери ар түрдүү болот.

Социалдашуунун эмгектенүү стадиясында эң маанилүү

социалдашуу институту болгон эмгек коллективин же анын азыркы

маселелерин атайын изилдеген иштер жок, бирок лидердин стилдерин же

тайпанын чечим кабыл алышынын айрым өңүттөрү социалдашуунун

институттарын талдоодо чоң мааниге ээ болушу мүмкүн. Ошондой болсо

да бул маселе инсандын эмгек коллективинен алыстап (ажырап),

антисоциалдык мүнөздөгү тайпаларга кирүү себептерин ачып берүүгө жардам

берер эле.

52

Социалдашуу институтунун ордуна өз өзгөчөлүктүрүнө ээ болгон

кылмышкерлердин, баңгилердин, аракечтердин тайпасы түрүндөгү

“десоциалдашуу” институту келет [23.291-б.].

Инсанды социалдаштырууга адамдын таптык, расалык, этникалык

жана маданий өзгөчөлүктөрү да өз таасирин тийгизип, ар бир адамдын

социалдашуусунун белгилүү өзгөчөлүктөргө ээ болушун шарттайт.

Социалдаштыруу термини менен бирге эле өз ара тыгыз байланышта

болгон ресоциалдаштыруу жана десоциалдаштыруу терминдери колдонулат.

Ресоциалдаштыруу - адам ээ болгон мурунку дөөлөттөрүн,

социалдык ролдорун, жүрүм-турум көндүмдөрүн унутуп, алардын ордуна

жаңы дөөлөттөрдү тутунушу, жаңы социалдык ролдорго, жүрүм-турум

көндүмдөрүнө жана адаттарына ээ болушу [131,24-б.].

Де–социалдаштыруу - адам ээ болгон мурунку дөөлөттөрүн,

социалдык ролдорун, жүрүм-турум көндүмдөрүн, адаттарын жана ыкласын

(установкаларын) унутушу, арылышы [131,23-б.]. Ресоциалдаштыруу жана

десоциалдаштыруу процесстери бирдиктүү социалдаштыруу процессинин

эки жагы болуп саналат [231].

Инсандын социалдашуусу көптөгөн факторлордун, шарттардын

негизинде ишке ашчу татаал процесс болгондуктан, ал элестүү түрдө 1-

сүрөттө берилди.

Адам

Коом

коом

дун

рух

ий

дүйн

өсү

маал

ыма

т д

үйнө

сү

коом

дук

ую

мдар

ММ

К

инте

рнет

Соц

иалд

ык

чөй

рө

Социалдык топтун уруу, эл, улут тажрыйбасы

Үй- бүлө

Мектеп

Орто кесиптик гр

афия

лык

мейк

инди

к Жаратылыш Климат

Регионалдык шарт, айыл,шаар, чарба

53

1-сүрөт. Инсандын социалдашуусуна ишке ашыруучу шарттар,

факторлор.

Инсанды социалдаштырууга таасир этүүчү шарттар, факторлор схема

түрүндө 2-сүрөттө берилген.

Адам

Биологикалык (генетикалык) өзгөчүлүгү

Жаратылыш чөйрөсү

Социалдык чөйрө

Тарыхый шарт, өлкөдөгү коомдук мамиле өзгөчөлүгү

Маданият

Улуттук тажрыйбалар

Өз турмуш тажрыйбалары

Топтук тажрыйбалар

Билим берүү мекемелер

54

Адамдын социалдаштырууда чөйрө таасиринин кеңдигине

(масщтабына), таасир этүүсүнүн активдүүлүгүнө жана түз же кыйыр таасир

этип жаткандыгына карата факторлор: мегафакторлор (космос, планета,

цвилизация, тарыхый мезгил, жаратылыш) макрофакторлор (мамлекеттик

түзүлүш, коомдук мамиле, этномаданий шарттар, өлкө), мезофакторлор

(аймактык шарттар, субмаданияттар) жана микрофакторлор (үй-бүлө,

кошуналар, теңтуштар, билим берүү мекемелери, коомдук уюмдар) болуп 4

түргө бөлүнөт [174; 298,14-б.].

Жогорудагы А.В.Мудрик бөлүштүргөн төрт фактор бири-биринен

инсанга таасир этүү өзгөчөлүгү жана мүмкүнчүлүгү боюнча

айырмаланышат. Алсак, макрофакторлор инсанга кыйыр түрдө

(микрофакторлор М: үй-бүлө ж.б. аркылуу), мезафакторлор кыйыр жана

түздөн-түз түрдө, ал эми микрофакторлор инсанга түздөн-түз таасирин

тийгизет [172; 174; 298]. Мына ошондуктан ал факторлор бири-бири менен

өтө тыгыз байланышта туруп гана инсандын социалдашуусуна өз таасирин

тийгизишет. Факторлордун биринде өзгөрүүлөр жүрсө калгандарында да

өзгөрүүлөр жаралат. М: микрофактордо (үй-бүлөдө) өзгөрүүлөр жүрсө,

макрофактордо (коомдо) өзгөрүүлөрдүн жүрүшүнө алып келет.

Жогоруда айтылгандар инсандын калыптануусуна көптөгөн факторлор,

механизмдер аркылуу ишке ашарын көрсөтөт жана алар инсанды

социалдаштыруу процессинде бирин-бири толуктайт жана айрым учурларда

карама-каршы келиши да мүмкүн.

Кыргыз илиминде инсанды социалдаштыруунун изилдениши

жөнүндө сөз кылганда ХХ кылымдын 60-жылдарда көрүнүктүү кыргыз

философу А.Табалдиевдин алгач социологиялык изилдөөлөрдү жүргүзүп,

2-сүрөт. Инсанды социалдаштырууга таасир этүүчү шарттар, факторлор

55

кыргыз интелегенциясын, айрыкча анын баалуулуктарын изилдөөгө алып,

кыргыз кыртышында социологиялык изилдөөлөргө жол баштаганын баса

белгилөө туура болот [102;103].

Инсанды социалдаштыруу маселелери педагогика илиминде тарбия

жана өнүктүрүү катары изилденип келингендигин баса белгилей кетүүбүз

керек.

Кыргыз социология илиминде акыркы жылдарда гана инсандын

социалдашуусу атайын изилдөөгө алынып келе жатат.

Алгачкылардан болуп Э.Кочкорбаева, А.Раимкулова, И.Байназаров.

В.Нужный ж.б. өз изилдөөлөрүндө инсандын социалдашуусунун айрым

аспектилерин талдоого алышкан [15;170].

Алгачкы болуп кыргыз илиминде А.Б. Алдашева [10] «Шаар шартында

аялдардын социалдашуусу» деген темадагы диссертациялык

изилдөөсүндө базар мамиле шартындагы социалдаштыруунун

өзгөчөлүктөрүн социологиялык өңүттөн илимий талдоого алган. Анда

шаардык аялдардын баалуулуктарын (дөөлөттөрүн) жана баалуулуктардын

(дөөлөттөрдүн) багыттарынын, установкаларынын динамикасын талдоого

алып, кыргыз коомунда жүрүп жаткан социалдык трансформация

процесстери коомдук пикирге жана аялдардын дүйнө караштарына, алардын

коомдо болуп жаткан окуяларга, коомдогу жүрүм-турумдарга карата

мамилесине өтө күчтүү таасирин тийгизерин баса белгилеп, эгемендүүлүк,

базар мамилесине өтүүнүн натыйжасында саясый-экономикалык

системанын, идеологиянын, ММКнын мазмунунун ж.б. өзгөрүшү аялдардын

рухий турмушунда кескин өзгөрүүлөрдү жараткандыгын илимий негизде

далилдеген [9,14-б.].

А.Б.Алдашеванын изилдөөсүнүн жыйынтыктары жалпы адамзаттык

жана адептик баалуулуктар өзүнүн түпкү маанисин жоготпостон, кыргыз

коомчулугунда трансформация жүрүп жаткан мезгилде да мурункудай эле

коомго өз таасирин тийгизээрин көрсөттү. Ошону менен бирге

баалуулуктардын трансформацияланганы белгилүү болду. Шаарга

56

адаптацияланууда жоро-жолдоштордун жана туугандардын ролу чоң-

маанилүү болору аныкталды. Турмушта ийгилике жетүүдө тууган

уруктардын чоң кызматтарда иштеши, тааныш-билиштин, ар кандай

байланыштардын көп болушу өзүнүн оң таасирин тийгизет деп эсептелинет.

Албетте бул Кыргызстандагы жагымсыз көрүнүштөрдөн болуп саналат [9,14-

б.].

Н.Маткаримовдун диссертациялык изилдөөсү өткөөл мезгилдеги

кыргыз жаштарынын социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрүн аныктоого

арналган [157].

Б.Дж.Мотукеев социология боюнча аткарылган докторлук

диссертациясында адамдын дене боюн өнүктүрүүнү социалдаштыруунун бир

элементи катары карап, дене тарбияга жана спорттук оюндарга жаш

муундарды (окуучуларды) социалдаштыруу маселелерин изилдөөгө алган

[170]. Аталган изилдөөдө дене тарбия жана спорттук ишмердүүлүк инсанды

социалдаштырууда эң негизги фактор катары ачып көрсөтүп, дене тарбия

жана спорт менен машыгууну активдештирүүнү жогорулатуунун автордук

концепциясы иштелип чыккан.

Диссертант илимий-техникалык прогресс, экономикалык кырдаалдын

оордошу элдин ден соолугуна терс таасир этип жаткан шартта, калктын

физкультура жана спорт менен машыгуу активдүүлүгүн жогорулатуу

аркылуу гана адамдардын дене боюн өнүктүрүүгө, саламатчылыгын сактоого

жетишүүгө болорун ачып көрсөткөн.

Изилдөөдө дене тарбияга жана спортко баалуулук катары кароо жана

дене тарбиянын жана спорттун баалуулугун арттыруу жаш муундардын дене

боюн өнүктүрүүгө социалдаштыруунун бир элементи болуп саналат.

Дене тарбия жана спорт аркылуу социалдаштырууну ишке ашыруу

жаш муундарды рухий жактан жана социалдык жактан (мамилелешүү,

жүрүм турум эрежелери ж.б.) өнүктүрүүгө алып келери белгиленет.

Калктын дене тарбияга жана спортко жасаган мамилесинин төрт тиби

бар экендигин аныктаган.

57

1. Дене тарбияга жана спортко оң мамиле жасагандар.

2. Дене тарбияга жана спортко оң мамиле жасаган, бирок аны менен

системалуу машыкпагандар.

3. Дене тарбияга жана спортко оң мамиле жасаган, бирок таптакыр

физкультура жана спорт менен машыкпагандар.

4. Дене тарбияга жана спортко терс мамиле жасагандар.

Изилдөөдө дене тарбия жана спорт ишмердигин жаңыча уюштуруунун

жана башкаруунун инновациялык жолдору аркылуу ден тарбияга жана

спортко кызыгуу мотивациясын жогорулатууга болору жана бул дене

тарбияга жана спортко социалдаштыруунун натыйжалуулугун арттырууга

алып келери ачып берилген.

Жыйынтыгында дене тарбияны жана спортту жаңыча уюштуруунун

жана башкаруунун инновациялык подходдору, дене тарбия жана спорт менен

машыгууну активдештирүүнү жогорулатуунун жолдору сунушталат. Бул

айтылгандар автордук концепциянын мазмунун түзөт [170;171].

А.Алымкуловдун кыргыз жаштарын социалдаштыруу маселелерин

изилдөөгө арналган диссертациялык изилдөөсүндө азыркы учурдагы кыргыз

жаштарынын социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөткөн.

Диссертацияда кыргыз жаштары азыркы кезде дуушар болгон көйгөйлөрдөн

арылуу жолдору сунушталган [15].

Кыргыз илиминде жаш муундарды социалдаштыруунун изилдениши

жөнүндө сөз кылганда кыргыз социологиясынын атасы эсептелген Кусеин

Исаевдин философиялык жана социологиялык изилдөөлөрүнө

[101;102;103;104 ж.б.] атайын токтоло кетүүбүз зарыл. Анткени анын улутту

өнүктүрүү багытындагы изилдөөлөрүндө жаш муундарды улуттук негизде

социалдаштыруу маселеси кызыл жип сыңары өтөт.

Көрүнүктүү окумуштуунун коомдун саясый-экономикалык,

социалдык-маданий өнүгүү өзгөчөлүктөрү жөнүндөгү илимий жана

публицистикалык макалаларында, интервьюларында республикабыздын

коомунда жүз берип жаткан саясый-экономикалык жана социалдык-маданий

58

өзгөрүүлөрдөн жаралган саясый окуялар, улуттун өткөн тарыхы, рухий жана

маданий жетишкендиктери, улуттук өзгөчөлүгү жана кайталангыстыгы,

бүгүнкү күндө коомдогу көйгөйлүү маселелердин улуттун келечегине

тийгизчү залакалары жана келечектеги эл тагдыры, улутту өнүктүрүүнүн

идеологиясын аныктоо, жаш муундарды улуттук рухта тарбиялоо, муундар

ортосундагы байланыш, каада-салттарды колдонуудагы оош-кыйыштар ж.б.

маселелер социалдык процесстер социологиялык өңүттөн талданып, баа

берилип, коомдогу көйгөйлүү маселелерди илимий негизде чечүү жолдору

жөнүндө сунуштар айтылат.

Окумуштуунун көз караштары өзүнчө бир идеялык тутумду

түзгөндүктөн, аларды өзүнчө бир бүтүндүктөгү кыргыз таануу жана улутту

өнүктүрүү багытындагы концепция деп айтуу туура болот. Анткени К.

Исаевдин кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү багытындагы көз

караштары, идеялары бирдиктүү системаны түзүп, концепциялык белгилерге

(элементтерге) ээ болгондуктан, аны “Кыргыз таануу жана улутту

өнүктүрүү” концепциясы деп атоого болот.

Концепция — (лат. conceptio) 1) замысел, определяющий стратегию

действий при осуществлении реформ, проектов, планов, программ; 2)

система взглядов на процессы и явления в природе и в обществе2.

Жогорудагы аныктамага негизденип, К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана

улутту өнүктүрүү” концепциясынан төмөнкүдөй концепциялык

элементтерди, белгилерди ачыктай алабыз:

- кыргыздардын социалдык турмушу жана келечектеги өнүгүүсү

жөнүндөгү илимий жана публицистикалык макалаларында,

интервьюларында чагылдырылган көз караштар, идеялар автордун өзүнө

гана мүнөздүү болгон билимдердин, түшүнүктөрдүн, көз караштардын,

идеялардын системасы экендиги;

2 Борисов А.Б. Большой экономический словарь. — М.: Книжный мир, 2003. — 895 с.

59

- кыргыз таануу - кыргыз элинин тарыхый өнүгүш өзгөчөлүктөрүн

таанып билүү аркылуу улуттун бүт өзгөчөлүктөрүн, кайталангыстыгын

(улуттук мүнөзүн, менталитетин, адаттарын, жашоо образын, нарк-насилин,

ишенимин ж.б.) таанып билүү жана аларга негизденип улутту өнүктүрүүнүн

багыттарын, жолдорун, механизмдерин аныктоо;

- улутту өнүктүрүү - тарыхый өнүгүүдө улут жараткан өзүнүн өнүгүү

жолуна (негизденип) таянып, бүгүнкү күндүн талаптарына (демократиялык

коомду түзүү, базар мамилесинде жашоо, алдынкы илим-билимге, өнөр жай

технологияларына ээ болуу, бирок улуттун өз өнүгүүсүнүн нугун сактап

калуу ж.б.) ылайык улуттун өнүгүүсүн камсыз кылуу идеясы;

- концепциядагы өзөккү багыттар кыргыздардын кандай эл

болгондугу, элдин тарыхый өнүгүүсүнүн өзгөчөлүктөрү, азыркы кезде коом

өтө ыкчамдык менен өнүгүп-өзгөрүп жаткан шартта кыргыз эли кандай

багытта жана мазмунда өнүгүшү зарыл экендиги ачып көрсөтүлгөндүгү;

- кыргыз таануунун негизинде улутту өнүктүрүүнүн принциптеринин,

механизмдеринин, мыйзамченемдүүлүктөрүнүн аныкталышы жана

сунушталышы;

Аталган концепциянын өзөгүн кыргыздардын дүйнө түшүнүүсүн,

дүйнө кабылдоосун, жалпы эле улуттук менталитетинин өзгөчөлүктөрүн

таанып-билүү аркылуу улуттун өнүгүшүнүн келечек багыттарын, жолдорун

жана мазмунун аныктоо маселелери түзөт. К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана

улутту өнүктүрүү” концепциясы гуманитардык илимдерди изилдөөдө

теориялык-методологиялык негиз катары кызмат кылат.

Концепцияда кыргыз таануунун жана улутту өнүктүрүүнүн максаты

кыргыз элинин өтмүшү менен азыркысын жана келечек өнүгүүсүн

байланышта кароо, улуттун заман талабына ылайык өнүгүүсүн ишке

ашырууга жетишүү болуп саналат.

60

1.2.Маданият аркылуу инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн

методологиясы

Социология илиминде социалдык чөйрө таасиринен инсандын

социалдык компетенттүүлүктөргө ээ болушун камсыз кылуучу шарттар,

факторлор ж.б. изилденет [235].

Азыркы кезде кыргыздардын улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруу процессин социологиялык өңүттөн изилдөө коомдогу рухий

кризистен, көйгөйлүү социалдык маселелерден арылууга, улуттук

идеологияны түзүүгө жана коомдогу социалдык топтордун, жеке

инсандардын социалдык жүрүм-турумун жөнгө салууга өз салымын кошот.

Элдин улуттук маданияты (фольклор, каада-салттар, ырым-жырымдар,

үрп-адаттар, диний негиздеги ыймандуулук, адептүүлүк, адамгерчилик ж.б.

ыймандык дөөлөттөр) салттык коомдо инсанды социалдаштыруунун

мазмунун түзүп, улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун

негизин жаш муундарда рухий (ата-бабалар салтын, ата-энени, мекенди ыйык

тутуу ж.б.) жана социалдык дөөлөттөрдү (элдин каада-салттарындагы, үрп-

адаттарындагы, ырым-жырымдарындагы жүрүм-турум нормаларын жана

эрежелерин ж.б.) калыптандыруу түзгөн.

Көчмөндүк турмушта калыптанган салттык коомдогу инсанды

социалдаштыруу салты кыргыз улуттук маданияттын бир элементи катары

бүгүнкү күнгө чейин социалдык турмушта өз таасирин тийгизип, жаш

муундарды инсан катары социалдаштыруу аркылуу кыргыз элинин улуттук

өзгөчөлүгүн сактап келүүгө өз салымын кошуп келе жатат.

Салттык коомдо - улуунун айтканын кичүүлөрдүн кыңк дебей аткаруусу,

каны-жанына сиңген кыргызчылык, тууганчылык (тил алчаактык,

намыскөйлүк (сокур намыс) сыяктуу сапаттарды калыптандыруу кыргыз

улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу процессинин негизги

мазмунун түзгөн.

61

Улуттук маданияттагы социалдашуу салттары – тарыхый өнүгүүдө эл

тарабынан жаратылган жана эл сынынан өткөрүлгөн, элдик каада-

салттардын, үрп-адаттардын, ырым-жырымдардын, ишенимдердин,

стереотиптердин, социалдык установкалардын ж.б. таасир этүүлөрү аркылуу

социалдык нормалар, жүрүм-турум эрежелер менен социалдык күтүүлөрдү

балдарга өздөштүртүү аркылуу, аларды коомдун мүчөсү, өз элинин өкүлү

жана инсан катары жетилтүү системасы болуп саналат.

Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу – узак кылымдарда эл

жараткан (ыймандык-адептик ж.б.) баалуулуктарды, социалдык нормаларды

жана жүрүм-турум эрежелерин жаш муундарга үйрөтүү аркылуу, алардын өз

элинин мүнөздүк, менталитеттик ж.б. өзгөчөлүктөрүнө ээ болуусун жана аны

кийинки муунга жеткирип берүүгө даяр болуусун ишке ашыруу болуп

саналат.

Улуттук маданияттагы социалдаштыруу салты кыргыз элинин

социалдык-тарыхый тажрыйбасын, маданиятын, рухий-адеп-аклак салттарын

ж.б. муундан муунга өткөрүп берүүчү механизм болуп жаш муундарда өз

улутуна, элине, социалдык тобуна ж.б. мүнөздүү дүйнө таанымды, дүйнө

кабылдоону, дөөлөттөрдү, коомдук нормаларды, идеалдарды, жүрүм-турум

эрежелерди ж.б. калыптандырып, улуттун сакталышын жана өнүгүшүн

камсыздайт.

Элибиздин улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

салттары: фольклордо, макал-лакаптарда ж.б. сакталып, азыр да күндөлүк

турмушта кеңири колдонулат. Мына ошондуктан жаш муундарды

социалдаштырууда элдик фольклор эң негизги фактор-каражат болуп,

негизги багыттары: ыйман-адеп тарбиясы; акыл тарбиясы; эмгек тарбиясы;

патриоттук тарбия; экологиялык тарбия; толеранттуулукка тарбиялоо ж.б.

ишке ашырууда кызматы чоң.

Социалдашуу процессинин кыргыз элинин улуттук маданиятындагы

өзгөчөлүктөрүн (мазмунун, формаларын, азыркы кезде анын өнүгүшүнүн

шарттарын, өбөлгөлөрүн, факторлорун, каражаттарын ж.б.) ачыктоо жана

62

аларды бүгүнкү күндө жаш муундарды социалдаштырууда натыйжалуу

пайдалануунун социологиялык аспектилерин (негиздерин) аныктоодо

изилдөөнүн методологиясын тактап алуу зарыл болуп саналат.

Социологиялык изилдөө өз ара байланыштагы бир максатты көздөгөн

логикалык жактан ырааттуу жүргүзүлгөн усулдук жана уюштуруу-

технологиялык процедураларынын системасы болуп, белгилүү

методологияга негизденет.

Методология теориялык жана практикалык жыйынтыкка жетишүүнү,

таанып билүүнү же ишкердүүлүктү кандайдыр бир жөндөө принцибинин

негизинде маселелерди чечүүнүн же жалпы маалыматтарды алуунун

обөектилерин окуп үйрөнүүчү заттык чөйрөнүн өзгөчөлүгүн сезе билүүнүн

жана жашоосунун мыйзамченемдүүлүктөрүнүн системалаштырылган жолу.

Методология таанып-билүү процессинин нормативдик көрсөтмөлөрүн

жана жөндөмөлөрүн билгизип, алынуучу маалыматтын ишенимдүүлүгүн

жана аныктыгын камсыз кылуучу стандарттуу жана бир маанилүү

эрежелерди камтыйт.

Көрүнүктүү орус философу, методолог Г.М.Андреева «методология»

термининин 3 мааниде колдонуларын белгилейт:

1.Жалпы методология- изилдөөчү тутунган таанып билүүнүн жалпы

философиялык өңүтү. М: марксистик диалектикалык жана тарыхый

материализмдик идеяларга негизденүү.

2.Атайын методология - илимдин бир тармагында колдонулуучу

методологиялык принциптердин жыйындысы. Мында жалпы

методологиянын философиялык принциптери конкреттүү илимде

пайдаланылат. М: Ишмердүүлүк же чагылуу принциби.

3.Методология- изилдөө жүргүзүүчү ыкмалардын жыйындысы.

Социологияда байкоо, эксперимент, интервью жана башка ыкмалардын

колдонулушу [23.54-55-б.].

Методология (ыкмалар) жалпы жана конкреттик болуп бөлүнөт.

Жалпы методология болуп азыркы илимий теориялык ой-жүгүртүүдө

63

материалисттик диалектика эсептелинет. Конкреттик илимий методологияга

социологиялык изилдөөдө колдонулуучу негизги методдор кирет.

Социологиялык изилдөөлөрдүн методдору (ыкмалары) -

маалыматтарды жыйноонун методдору жана аларды талдоонун

методдору болуп бөлүнөт. Биринчисинин ичине сурамжылоонун ар түрдүү

формалары (массалык сурамжылоо, интервью алуу, эксперттик сурамжылоо

ж.у.с.) байкоо жүргүзүү, документтерди иштеп чыгуулар кирет.

Материалдарды талдоонун методдорунун ичине статистикалык

топтоштурууну колдонуу, шкалалаштыруу, индекстештирүү, окуп

үйрөнүүчү белгилердин ортосундагы сандык көз карандылыктарды

табуулар ж.б. кирет. Бүгүнкү күндө компьютердик технология колдонуу

аркылуу алынган маалыматтардын массивин талдоо үчүн көп өлчөмдүү

түрлөштүрүүнүн ар кандай формаларын (факторлук, регрессиялык,

дисперсиялык талдоо) колдонууга мүмкүнчүлүк түзөт. Булардын

жардамы менен белгилердин чоң жыйындыларынын айкалыштыгы

негизделген, туруктуу типтерди таап чыгууга болот.

Азыркы учурдагы социологиялык изилдөөлөрдү теориялык жана

методологиялык негиздерге таянууда социологияда негизинен үч багыт

иштелип чыккан жана иштелүүдө.

1. Психоаналитикалык. Психоаналитикалык багытты көздөгөн

окумуштуулар инсандын турмуш жолунан келип чыгуучу психоанализ

концепциясына таянышат. Ошондуктан кишинин инсандык өзгөчөлүгүн

көпчүлүк учурда курамдык психофизикалык өзгөчөлүгүндө карашат. Бул

багыт З.Фрейд тарабынан негизделген, ал эми анын окуучулары жана

улантуучулары (Р.Бенедикт, Л.Фойер, Л.Шелефф, Э.Эриксон) өнүктүргөн

жана жаңы фрейдисттик (неофрейдизм) багытты жаратышкан

[328;266;289;312]. Алсак, алар тубаса күч кубаттуулук менен «Эдип

комплекси» теориясын кайрадан иштеп чыгышты. Бул теориянын негизинде

муундардын ортосундагы чыр-чатактардын (конфликтердин) жаратылышы

түшүндүрүлөт, кишилердин болуп жаткан окуяларга, шарттарга каршы

64

чыгууларын агрессивтүүлүк себептери ойлонуштурулат, андан тышкары

өнүгүүнүн булагы катарында алардын энергиясынын башка формалары

чагылдырылат.

Э.Эриксондун эпигенетикалык принциби адамдын өнүгүүсүн, анын

курамдык инсандык «идентикалык кризисин» удаалаш жоюп чыгуу

катарында каралат. Кризистер болсо социалдык талаптар менен инсандын

психосоциалдык жетилбегендигинин ортосундагы төп келишпестигинен

келип чыгат [328]. Индивид өнүгүүнүн ар бир баскычында коомдун

максаттуу түрдө таасирине дуушарланарын, анда социалдык-психологиялык

жетилгендигинин кандайдыр бир тиби, башкача айтканда, ар бир коомдо

«социалдык мүнөз» калыптанарын Р.Бенедикт көрсөткөн. Ал теориянын

негизинде социологиялык ыкмалардын негизинде ар-түрдүү катмарларды,

изилдөөнүн негизинде алардын социалдык түспөлүнүн өзгөчөлүгүн

көрсөтүү, айрым жаш адамдардын жүрүм-турумунун жана аң-сезиминин

өзгөчөлүктөрүн бөлүп чыгуу жаштар менен иш алып барууга

дифференциалдуулук менен мамиле кылууга илимий негиз түзөт. Бул болсо

муундардын түрлүү жактан жана гармоникалык өсүшү боюнча жаштар

саясатында бүтүндөй бир багыттын пайда болушун аныктады. Дегинкиси бул

идея түпкүлүгүндө, бир топ карама-каршылыктуу болсо дагы муну

изилдөөчүлүк, ошондой эле практикалык формаларында ишке ашыруу сөзсүз

түрдө эң маанилүү жыйынтыктарды алууга болот. [289].

Тарыхый жактан алганда XX кылымдын 70-жылдарында чогултулган

тажрыйба инсанды социалдаштыруу процессин, алардын курамдык

мезгилдерин аныктоону системалуу түрдө изилдөөгө түрткү берди.

Социологиялык окуп-үйрөнүүгө тек гана тарбиялоочулук иштердин

формалары жана ыкмалары эмес, бүтүндөй инсанды социалаштыруунун

процесси, андан тышкары алардын мындайча (колхозчулар, жаш

жумушчулар, айылдык жана шаардык жаштар, окуучулар, студенттер жана

жаш интеллигенция) негизги категориялары социологиянын обөектиси

катарында каралды. Мына ушунун негизинде инсандын аң-сезимине кирүүгө

65

жетишилди, анын бөтөнчөлүгүн (индивидуалдуулугун) кыйла толук

мүнөздөөгө көмөк берет.

2. Структуралык-функционалдык (түзүлүштүк-кызмат көрсөтүүчүлүк).

Маани-маңызы боюнча структуралык-функционалдык ыкма

изилдөөнүн обөектисин структуралык (түзүлүштүк) талдоого муктаж

болгондо бардык эле социалдык концепцияларда пайда болот. Бул таасирлүү

агымдын улантуучуларынын арасына, жаштардын маселелерин иштеп

чыгууда бул методологияны чыгаандуулук менен колдонгон израилдик

социолог Ш.Айзенштадтты кошсок болот. Структуралык-функционалдык

талдоонун классиктеринен (Э.Дюркгейм, Р.Мертон, Т.Парсонс ж.б.) кийин

Ш.Айзенштадт жаштар тобун индивиддер аркылуу толтурулуучу

позициялардын системасы катарында караган. Бул болсо, аларга айрым

социалдык статусту жана кандайдыр бир социалдык ролду аткаруусун

шарттайт жана белгилейт [74; 75; 76;163;127;244;245;129;237 ж.б.].

Структуралык түзүлүштүк жана структуктуралдуу-функционалдык

мамиле принциптери коомдо туруктуулукту сактоого багытталган.

Мындайча мамиленин жактоочулары, коомдук өзүн-өзү толуктоодо

курамдык дифференциясынын ролунун өсүшүн баса көрсөтүшүп, эреже

катарында, мында социалдык өзгөрүүлөрдүн булагын көрө алышкан эмес. А

түгүл, социалдык өзгөрүүлөргө багытталган бардык кыймыл, ошондой эле

жаштардыкы, структуралык-функционалдык талдоонун жардамы менен

иштетилген коомдун тең салмактуу-интеграциялык моделине дал келе

албайт. Андыктан, бул ыкма жаштардын маселелерин системалуу

изилдөөнүн мүмкүнчүлүгүн кеңейткендиги менен, жаштардын чөйрөсүндөгү

социалдык өзгөрүүлөрдүн динамикасын окуп-үйрөнүүдө жана алардын

өнүгүшүнүн тенденциясын божомолдоодо колдонулушу аз.

3. Культурологиялык (маданияттык) багыттагы окумуштууларга

социалдык кубулуштарды, анын ичинде жаштарды адамзат маданиятынын

феноменологиясындагы көз караш менен карап чыгуу мүнөздүү. Буга негиз

салуучулардын (А.Шюц, П.Бергер, Т.Лукман) идеяларын өнүктүрүү менен

66

катар, социологдор жаштардын дүйнөсүн нукура адамдардын бытиясында,

реалдуу аракеттеги жаш кишилердин ачык-айкын идеялары, жүрүм-

турумдун максаттары жана мотивдерине айкалыштыруу менен ой

жүгүртүүгө аракеттенишет. Бул жогоруда аталган субьективдүү көрүнүштөр

обьективдүү процесстер, маданияттын кандайдыр бир типтерин

чагылдыруучу катарында белгиленет жана концепциялаштырылат. Буга

ылайыктуу жаштардын маңыздык аныктамасы субмаданияттык сапаттык

формасы деп чечмеленет. Бул жерде маданият түшүнүгүнүн өзү бир нече

мааниде – социалдык нормаларды өздөштүрүүнүн даражасы катарында,

адамзатта жыйналган руханий байлыктын суммасы катарында, жана

адамдардын ишмердүүлүгүнүн жолдору катарында колдонулат [кара:

45;283].

Маданияттык салтты колдонуу аркылуу инсанды социалдаштыруу

маселелерин коомдо жүрүп жаткан реалдык процесстер менен өз ара

байланыштырып системалуу талдоого мүмкүнчүлүк жаратты. Бул багыттагы

изилдөөнүн классикалык үлгүсү болуп немец социологу К.Мангеймдин

иштери эсептелет [299]. Муундардын бирдиктүүлүгү феноменин изилдеп, ал

социалдык ыйгаруу механизмин ачып көрсөткөн. Инсандын өнүгүүсү

болсо маданияттык ыйгарымды өткөрүп берүү өтө керектүү зарылчылык деп

каралат.

Биз диссертациялык изилдөөбүздү маданияттык багытта аткардык.

Коомдун адамга таасир этиши маданият аркылуу ишке ашкандыктан,

социология илиминде маданиятты изилдөөгө чоң маани берилет. Алгач

жалпы социологиянын алкагында маданият изилдөөгө алынып келинсе,

кийинчерээк маданияттын коомдогу ролунун өсүшүнөн улам социология

илиминде «Маданият социологиясы» деп аталган илимий тармак өз алдынча

өнүгө баштаган.

Биздин изилдөөдөгү негизги түшүнүктөрдүн бири – маданият

болгондуктан, анын мазмунуна, түзүмүнө, кызматына ж.б. өзгөчөлүктөрүнө

кеңири токтолобуз.

67

“Маданият” термини “cultura” деген латын сөзүнөн сөзмө-сөз

которгондо «даярдоо, иштеп чыгуу» дегенди түшүндүрөт.

Маданият түшүнүгү татаал жана талаш-тартыштарды жараткан

түшүнүк болуп, окумуштуулар тарабынан ар түрдүүчө чечмеленип келет.

Маданиятты түшүнүүдөгү эң бир талаштуу учур - ага аныктама берүү.

Орус изилдөөчүсү Л.Е. Кертман азыркы кезде маданиятка берилген илимий

аныктамалар 400дөн ашуун экендигин белгилеген [113,1-б.].

Маданиятка алгачкы аныктама бергендердин бири И.Кант «адам үчүн

жаратылгандардын баарын маданият» деп атаса, маданиятка алгач аныктама

бергендердин дагы бирөөсү Э.Тейлор: «Маданият - татаал бүтүндүк болуп,

өз ичине адам коомдо ээ болгон жана жетишкен билимдер, ишенимдер,

көркөм өнөр, мораль, мыйзамдар, каада-салттар ж.б. жөндөмдүүлүктөрдү

жана адаттарды камтыйт» [113].

С.Э Крапивенский маданият үч өңүттөн түшүндүрүлөрүн белгилейт:

1.Эмпирикалык (баяндама) өңүт - бүт адамзат ишмердигинин

натыйжасында жаратылган, нерселердин жана дөөлөттөрдүн жыйындысы.

2. Баалоочулук (аксиологиялык) өңүт – эталон кылып алынган нерсеге

салыштырып баа берүү.

3. Ишмердик өңүт - маданият адамдагы биологиялык эмес, адамга гана

мүнөздүү ишмердиктин ыкмаларынын натыйжасы [128, 358-360-бб.].

Азыр маданияттын аныктамасынын көптөгөн түрлөрү бар.

Маданият көп өңүттүү татаал түшүнүк болгондуктан, ар бир

аныктамада анын бир өңүтү ачып көрсөтүлөт.

- маданият инсандын коомдук жашоого кирүү жолу катары, инсан

өзүнүн таанып-билүүчүлүк тажрыйбасынын бөлүнгүс бир бөлүгү катары,

ошол эле учурда өзүн индивидуум катары аңдап сезиши [150, 57-60-бб.].

− маданият инсандын өзгөчө мүнөздөмөсү катары: аң-сезим, жүрүм-турум,

аны курчаган дүйнө менен өз ара аракеттенүүгө максат кылуу, өзүн-өзү

таануу ж.б. [304];

68

− маданият инсандын адамзат топтогон илимий, маданий, техникалык жана

социалдык жетишкендиктерин, бүт тажрыйбаларын пайдалана билүү (Сугай

Л.В.) [293]. Керектүү болгон маалыматтарды турмушта жана кесиптик

ишмердүүлүгүндө колдоно билүү маданиятты өздөштүрүүнүн натыйжасы

болуп саналат.

Жогорудагы аныктамалар бизге маданиятты кененирээк кароого

түртөт. Анткени маданият баарыдан мурда коомдук өндүрүштүн натыйжасы

болуу менен бирге адамдын коомдо жашоосунун шарты: инсандын

социалдык чөйрөдө башка адамдар менен тил табыша билишинин, коомдук

аң сезиминин жана жекече өзүн - өзү аңдап билишинин жогорку деңгээли

жана ишмердүүлүктөгү (коомдук, социалдык, кесиптик, башкаруучулук ж.б.)

эң жогорку компетенттүүлүгү аркылуу көрүнүүчү жана жашоочу, мазмунга

ээ болуучу кубулуш катары маданият ар кандай ишмердиктин сапаттык жагы

болуп, адамдын ойлоосунун жана жүрүм-турумунун ыкмаларын аныктайт.

Узак убакыттар бою маданият деп ишмердүүлүктүн натыйжасын жана

ал жараткан баалуулуктарды түшүнүшкөн. Маданиятты ушул маанисинде

түшүнүүнүн жыйынтыгында маданият материалдык жана руханий деп

экиге бөлүштүрүлөт. Бирок мындай бөлүү өтө салыштырмалуу, анткени,

эмгек куралдарын, предметтерин даярдоо жана искусство чыгармаларын

жаратуу ойлоосуз жана идеяларсыз мүмкүн эмес. Ал эми чыгармачылыктын

жемиши болгон рухий маданияттар: идеялар, образдар, нормалар ж.б.

китептерде, эстеликтерде, сүрөттөрдө, чиймелерде, ноталарда ж.у.с.

материалдашкан формада чагылдырылат.

Маданиятка берилген аныктамалардын баарында адамдын

биологиялык жана табигый болбогон сапаттары маданиятты түзөрү баса

белгиленет. Ал эми жаратылыштык реалдуулуктар (табигый нерселер)

маданият болбостон, адам жараткан социалдык реалдуулук гана маданиятка

байланыштырылып каралат. Бул жерде баса белгилей кетчү нерсе, азыркы

учурда табигый нерселер да илимий-техникалык таасирден улам

маданияттык формага ээ болууда. М: токойлор (коруктарга, саякат

69

обьектисине жана предметине айланышы), суулар (көпүрөлөр жана суу

сактагычтар, ГЭСтер ж.б.). Мына ошондуктан биздин көз карашыбызда

адамдын колу тийген (адамдын ишмердигинин натыйжасында жаралган

өзгөрүүлөр) нерселердин баарын “маданият” деп атоо туура болот.

Биз негизинен маданиятты - адамдын предмет менен байланышуу

принциби, анын коомдук турмушка кирүүсүнүн, аралашуусунун

натыйжасында өзүн-өзү аңдап билүү механизми, өзүнүн башкалардан

бөлүнбөстүгүн, ошол эле учурда өзүнүн уникалдуу өзгөчөлүгүн аңдап билүү

катары түшүнөбүз.

Маданиятка социалдык система катары мүнөздөмө берүүдө анын

түзүлүш принциптерин белгилей кетүү керек.

1.Уламалуулук принцип- маданият өз өнүгүүсүндө эски менен жаңыны

байланыштырып турат.

2. Бүтүндүүлүк принцип- материалдык жана рухий маданияттын,

гуманитардык жана техникалык маданияттын биримдиги болуп саналат.

Материалдык нерселер рухий маданияттын сактоочулары, алып жүрүүчүлөрү

(б.а., материалдык нерседе рухийлик сакталса,), бардык рухий маданият

материалдык формада көрүнөт.

3. Маданияттын бүт социалдык турмушту көзөп өтүү принциби (б.а.,

маданияттын коомдун бүт тармагында бар болушу).

4. Өзүн-өзү өнүктүрүү принциби. Маданият такай өнүгүп өзгөрүүдө

болгондуктан, өзүн өнүктүрүүгө жөндөмдүү. Бул принцип үч формада

көрүнөт:

1) Өзүн-өзү өнүктүрүүнүн стихиялык, аңдап билинген жана аңдап

билинбеген болушу.

2) Тобекелчилик жана катачылыка жол берүү (проб и ошибок) методун

колдонуудан, кокустуктардын көп болушу.

3) Аң сезимдүү ишмердик, илимий жол менен жаңыны жаратуу.

5.Маданияттын өз ара карым-катыш жана өз ара таасир этүү принциби

[304].

70

В.В.Краевский маданияттагы социалдык тажрыйбаларды өздөштүрүү

жана аларды өз жүрүм-турумунда колдонуу аркылуу адамдын коомго

аралашуусу процесси ишке ашат деп эсептейт [125].

Маданият көп түрдүү социалдык кызматтарды аткарат. Н.Смелзер

айткандай маданияттын негизги кызматы коомдун түзүлүшүн өбөлгөлөйт

[270].

Маданияттын кызматтары (функциялары) катары төмөнкүлөрдү

бөлүп көрсөтүүгө болот:

1.Социалдаштыруучу, социалдык тажрыйбаларды жеткирип берүү

кызматы.

Адамзаттын тарыхый өнүгүшүндө жаралган маданият коомдо бир

муундун тажрыйбасын кийинки муунга өткөрүп берүү аркылуу жаш

муундарды социалдаштыруу процессин ишке ашырат. Маданият инсанды

социалдык чөйрөгө социалдаштыруу процессинде ошол топ ээ болгон

маданият нормаларын жана баалуулуктарын индивиддин өздөштүрүүсүнө

камсыз кылат.

Материалдык жана рухий маданиятты жеткирип берүүнүн формалары

айырмачылыктарга ээ.

Социалдаштыруу менен маданияттын рухий-адептик кызматы тыгыз

байланышта. Маданият - бул адамдардын тобуна мүнөздүү жүрүм-

турумдарды өздөштүрүү жана аны муундан муунга берүүсү

социалдаштыруу болуп саналат. Маданияттын социалдаштырууну ишке

ашыруудагы кызматы коомдогу баалуулуктарды системалаштырат,

багыттайт, жаратат, сактайт, өнүктүрөт жана башка адамдарга, адамдар

тобуна берет.

2. Рухий-адептик кызматы. Маданият рухий баалуулуктарды, социалдык

нормаларды, жүрүм-турум үлгүлөрүн, эрежелерин бир муундан экинчи

муунга же башка маданият өкүлдөрүнө жеткирип берүүнү ишке ашырып,

адамдардын өз чөйрөсүндө жашай алуусун камсыз кылат. Бул маданияттын

эң негизги социалдык кызматы – адам жаратуудан даана көрүнөт.

71

Адам жаратуу деген коомдо жаратылган социалдык нормаларга жана

жүрүм-турум эрежелерине адамдын ээ болушу. Мунун баары инсанда билим

алуу, кесиптик жана эмгектик маданиятты өздөштүрүшүнүн натыйжасында

рухий жактан өнүгүп өсүшүнөн көрүнөт.

3. Коммуникациялык кызматы. Маданият адамдарды жана ар башка топ

өкүлдөрүн байланыштырып, карым-катыш жасатат. Маданияттын

коммуникациялык кызматы адам менен коомдун мезгилин байланыштырат

[162].

Социологияда “маданияттын социологиясы” деген илимий тармак ХХ

кылымдын 70-жылдарында Германияда жана Францияда калыптанган.

Маданияттын социологиясы – коомдун маданиятынын өнүгүш

тенденцияларын изилдейт [281]. Б.а., маданий процесстерге эмнелер, кандай

таасир эткендигин илимий негизде чечмелеп түшүндүрөт. М: бүгүнкү күндө

илимий-техникалык өнүгүүнүн маданиятка, ар бир инсанга ж.б. тийгизген

таасирлерин изилдөө.

Маданият социологиясы маданияттын продуктулары (өндүрүмдөрү)

коомдогу идея катары коомдун социалдык түзүлүшүнө (структурасына),

социалдык институттарына, социалдык кыймылдарына, социомаданий

өнүгүүнүн тездигине жана мүнөзүнө тийгизген таасирин изилдейт. Ошондой

эле маданият социологиясы маданияттын генезисин жана тарыхый шарттарга

жараша трансформациялануусун да изилдөөгө алат.

Маданияттын социологиясы билим берүүнүн, маданият үйлөрүнүн,

оюн-зооктордун ж.б., улуттук, диний, үй-бүлөлүк, тиричиликтик мамилеге

тийгизген таасирлерин изилдейт.

Маданияттын социологиясынын мазмуну:

-коомдо калыптанган маданият обьектилерди өздөштүрүүнүн

формалары жана ыкмалары, жаратуу жана башка бирөөгө берүү маселелери;

- маданияттын турмуштагы туруктуу жана өзгөрүлмө процесстер жана

алардын социалдык факторлору, механизмдери турмуш-тиричиликти

өзгөртүүгө себеп болушу;

72

- маданияттын өнүгүшүнө таасирин тийгизген социалдык топтун

кошкон салымы;

- социалдык топтордун жана жалпылыктардын маданиятты

өздөштүрүүсүн жана аларды баалоо;

- социалдык жалпылыктарда мамилени жөнгө салуунун социомаданий

нормалары;

- коомдогу ар кандай системанын өз кызматын аткаруу технологиясы;

- ар түрдүү социалдык топтордун маданий турмушунун өзгөчө

формаларын аныктайт [281].

Азыркы мезгилде маданият феномени татаалдашты жана аны

изилдөөдө ар түрдүү аспектилерден түшүндүрүүнүн жана

интерпретациялоонун көптүгү да мыйзам ченемдүү көрүнүш болуп саналат.

Биздин изилдөө үчүн төмөндөгү жоболор маанилүү:

− маданият бул – адамдардын материалдык жана рухий

чыгармачылыгынын жемиштеринен, эмгек ыкмаларына жана усулдарына ээ

болуу мүнөзүнөн, интеллектуалдык ишмердүүлүгүнөн, физикалык жана

рухий өнүгүүсүнөн көрүнүүчү жашоого керектүү ишмердүүлүктү

уюштуруунун белгилүү бир деңгээли жана формасы.

− маданият бул - индивиддин өз алдынча социалдык чөйрөсү гана эмес,

ал коомдун бардык социалдык системасын көзөп өтүүчү мүнөзгө ээ,

ошондуктан, ар кайсы коомдук кубулушта ал социологиялык жана маданий

аспектиге ээ;

− маданият өз алдынча турган айрым-айрым нерсенин, анын катарында

ар бир адамдар тобунун, социалдык, кесиптик жана улуттук

жалпылыктардын, бүтүндөй коомдун ачык көрсөтүлгөн мазмундук

белгисине ээ;

− маданияттын маани-маңызы тарыхый өнүгүү процессинде адамзат

тарабынан топтолгон жетишкендиктердин жана баалуулуктардын гана

биримдигинен эмес, баарынан мурда ишмердүүлүктөн көрүнөт;

73

− инсандын маданий потенциалы бир катар элементтердин айкалышын,

маданияттын бөтөнчө: физикалык, акыл-эстик, нравалык, эстетикалык,

укуктук, саясий, кесиптик, жүрүм-турумдук ж.б. “чөйрөлөрүн” көрсөтөт.

Маданияттын ар бир элементинде төрт фундаменталдык сапатты бөлүп

көрүүгө болот: билимдер, сезимдер же мамилелер, тандоо мотивациясы,

кызыгуулар жана аракеттер:

− маданияттын негизги социалдык функциясы – бул адам жаратуу

чыгармачылыгы, б.а., инсан маданияттын абсолюттук обьективдүү жана

субьективдүү предмети катары каралат.

Жыйынтыктап айтканда, маданияттын негизги кызматы - инсанды

социалдаштыруу процессинде коомдогу маданият нормаларын жана

баалуулуктарын индивиддин өздөштүрүшүнө мүмкүндүк берип, аны

социалдык жүзгө ээ кылуу.

Маданият көп кырдуу жана көп түрдүү болуп төмөнкүдөй

компоненттерден турат: илим, көркөм өнөр, идеология ж.б.

ХХ кылымда ММКнын өнүгүшү массалык маданиятты жаратты.

Массалык маданият массалык өндүрүштүн жана массалык керектөөнүн

өнүгүшүнөн пайда болгон. Массалык маданиятка элитардык маданият каршы

коюлат.

Жогоруда айтылгандай биздин диссертациялык изилдөөбүз

маданияттык багытта аткарылып, төмөнкүдөй теориялар негиз кылып

алынды:

- Э.Дюркгейм, М.Вебер, О.Брим, А.Инкэльс, Р.Линсет, Э.Имаккоби,

Б.Смит, Д.Клаузен [296; 273; 74; 313; 205;245;250;316;296] ж.б. инсандын

социалдашуусу боюнча теориялык көз караштары;

- психологдор З.Фрейд, К.Юнг, Б.Скиннер, Э.Эриксон [21;18;117;142;273]

ж.б. теориялык көз караштары;

- социологдор Н.Смелзер, А.Мендра, К.Джеклин, М.Доган, Д.Пеласси

[270;59;312;18;273] ж.б. коомдун өнүгүшү, социалдык түзүлүштөр жана

инсандын социалдашуусу боюнча теориялык көз караштары;

74

- орус социология илиминдеги Е.С.Кузьмин, С.А.Кравченко, М.В.Демин,

М.И.Руткевич [127; 273] ж.б. инсандын социалдашуусу жөнүндөгү

концепциялары:

-орус психологиясынын классиктери Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н.

Леонтьев, В.Г.Ананьев, П.Я. Гальперин, Л.И. Божевич, В.В. Давыдов, Л.В.

Занков, Д.Б. Эльконин, Г.М.Андреева, К.А.Абульханова-Славская,

Г.И.Челпанов, М.М.Бахтин, Б.Д.Парыгин, И.С. Кон, В.С.Музина

[246;121;20;21;23;139;127;233] ж.б. инсан жана аны калыптандыруу боюнча

теориялык көз караштары;

-орус педагогикасынын классиктери К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, В.А.

Сухомлинский ж.б., ошондой эле Ю.К. Бабанский, В.В. Краевский,

И.Я.Лернер, В.А. Сластенин, П.И. Пидкасистый, И.П. Подласый, Э.Г. Юдин,

И.С.Якименскаая жана кийинки кездерде А.В. Мудрик, А.В. Степашко, М.В.

Шакурова [246;121;20;214;23;139;127]ж.б. тарабынан иштелген инсанды

социалдаштыруунун педагогикалык идеялары;

-кыргыз маданиятын изилдөө багытындагы А.Табалдиевдин, А.Салиевдин,

Р.Ачылованын, К.Исаевдин [268;34;35;101;102;103;] ж.б. илимий көз

караштары;

- К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү” концепциясы

К.Исаевдин [101;102;103;104].

Жогоруда аталган теориялар жана концепциялар биздин изилдөөдө

теориялык жана методологиялык негиз катары кызмат аткарды жана

ишмердик, системдүү жана комплексттүү мамилелерге (подходдорго)

негизденип, аң сезим менен ишмердиктин биримдик принциби,

обьективдүүлүк, детерминизм, тарыхыйлуулук, системалуулук, анализ менен

синтездин биримдиги принциптери өзөк катары алынды жана эмпирикалык

изилдөөнүн методологиясынын төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ болушун

шарттады:

- теориялык талдоодо жана жалпылоодо, эмпирикалык изилдөөлөрдү

жүргүзүүдө жана алынган маалыматтарды илимий талдоого алууда

75

социология, педагогика, социалдык педагогика, психология жана социалдык

психология илимдеринин теориялык негиздеринин методологиялык негиз

кылып алынуусу;

- изилдөөдө этномаданий жана маданият таануу багыттарынын принциптери

өзөк катары алынышы;

- талдоого алынуучу илимий материалдар катары тарыхый, этнографиялык,

фольклордук жана көркөм адабияттагы факты-материалдар документтерди

изилдөө методу менен иликтенди, ошондой эле сурамжылоо, интервью,

сапаттык методдор ж.б. аркылуу алынган эмпирикалык илимий

маалыматтардын колдонулушу;

- изилдөөдө сапаттык методологияны колдонууга басым жасалып, эң негизги

метод катары теориялык жалпылоо, документтерди изилдөө, интервью жана

фокус группа методдору алынды.

Биздин диссертациялык ишибизде К.Исаевдин “кыргыз таануу жана

улутту өнүктүрүү концепциясынын” методологиялык негиз катары

алынышы, измлдөөнүн маданияттык багытта аткарылышын камсыздады.

К.Исаевдин [99;101;102;103;104 ж.б.] кыргыз таануу жана улутту

өнүктүрүү багытындагы көз караштарынын, идеяларынын мазмунун

кыргыздардын көп кылымдарда калыптанган жашоо образын, нарк-насилин,

баалуулуктарын, рухий дүйнөсүн, тутунган баалуулуктарын талдоо аркылуу

алардын бүгүнкү күндө трансформацияланып жатышынын себептерин

жана андан келип чыккан натыйжаларды ачып көрсөтүү, чечмелеп

түшүндүрүү, коомдогу жан кейиткен рухий жана социалдык проблемаларды

илимий негизде чечүү жолдору боюнча сунуштар түзүп, коомдогу

идеологиялык, саясый-эконоикалык, социалдык-маданий жана ыймандык

туруксуздук мезгилде улуттук маданияттын негизинде жаш муундарды

социалдаштыруу аркылуу улутту өнүктүрүүнү негизги маселе катары карайт.

К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү”

концепциясынын мазмуну ааламдашуу мезгилинде коомдун

трансформацияланышынан улам кыргыз элинин саясый-экономикалык,

76

социалдык-маданий турмушу өзгөрүүлөргө учурашы, социалдык системада

жана түзүлүштөрдө жаралган өзгөрүүлөр, элдин аң сезиминин жана өзүн-өзү

аңдап билүүсүндө жаралган өзгөрүүлөрдүн чечмелениши, социалдык

(жумушсуздук, жакырчылык, алдым-жуттумдук ж.б.) жана руханий

(коомдогу рухий тарбиянын төмөндөшү, кайдыгерлик, көңүл коштук, өз

кызыкчылыгын баарынан жогору коюу, ыймансыздыктын жана алсызга

зомбулуктун күчөшү ж.б.) көйгөйлөрдү жоюу, улутту сактап калуу жана

өнүктүрүү идеялары жана социалдык-рухий кризистерден арылууну илимий

негизде чечүү багытындагы сунуштар түзөт.

“Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү” концепциясы социологиялык

аспектеги гана ой толгоолор болбостон, терең мазмундуу философиялык көз

караштар тутуму, кыргыздардын өткөнү менен бүгүнкүсүн жана эртеңки

келечегин байланышта караган философиялык жана социологиялык

ойлордун системасы болгондуктан, улуттук негизде жаш муундарды инсан

катары социалдаштыруунун улуттук идеясы катары кыргыз улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруу маселелерин изилдөөдө

методологиялык негиз катары кызмат кылат жана изилдөөнүн төмөнкүдөй

принциптерин аныктоого мүмкүндүк берет:

1. Эмпирикалык изилдөөдө кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу салттарын бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануу

принцибин өзөк катары алуу.

2. Эмпирикалык изилдөөдө улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу салттарынын кыргыз элин сактоо жана өнүктүрүү

принцибинен каралышы.

3. Изилдөөдө негизги метод жана принцип катары теориялык

жалпылаштыруунун жана аралаш методдордун (сандык жана сапаттык

методдорду эриш-аркак колдонулушу) колдонулушу.

Жыйынтыктап айтканда, биздин изилдөөнүн методологиясы

төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ. К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту

77

өнүктүрүү” концепциясынын негизинде эмпирикалык изилдөө

неоконсерватизмдик мамиледе (подходунда) аткарылды.

Неоконсерватизм дегенде элдин өзүнүн тарыхый өнүгүү жолунда

туруктуу тутунуп келген баалуулуктарын бүгүнкү күнгө ылайыктап

чыгармачылык менен пайдаланууну ишке ашырууну түшүнөбүз. Биз

неоконсерватизмдик көз карашта-мамиледе (подходдо) изилдөө жүргүзүү

деп, элдин сакталышын жана өнүгүшүн камсыз кылуучу элдин кыргыз

улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салттарын бүгүнкү

күндүн талаптарына ылайыктап колдонуу аркылуу улуттун сакталышын

жана андан ары өнүктүрүүгө жетишүүнү камсыз кылууну айтабыз.

Изилдөөнүн неоконсерватизмдик мамиледе аткарылышы төмөнкүлөр

менен байланыштуу:

1. Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарынын

тажрыйбалары илимий изилдөөгө алына электиги жана натыйжалуу

пайдаланылбай келе жаткандыгы.

2. Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарынын бай

тажрыйбасын изилдеп, аларды бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануунун

механизмдерин, принциптерин, методдорун аныктоо зарылдыгы.

3.Кыргыз коомунда эл үчүн күйүп бышкан, элдин кызыкчылыгын

ойлоп иш туткан жаңы муунду, өлкө үчүн ак дилден кызмат кылчу саясый

элитаны, мекен үчүн эмгектенүү, улуттун өнүгүүсүнө, өлкөнүнү саясый

жана экономикалык жактан чыңдалышына өз салымын кошууга дилгир,

эмгекчил жана мекенчил муунду тарбиялашыбыз өтө зарыл болуп саналат.

Ал үчүн жаш муундарга бүгүнкү күндө адамзат ээ болгон алдынкы илим-

билимди, өнөр жай технологияларын колдонууну жана алдынкы эмгек

тажрыйбаларын үйрөтүү менен бирге аларды улуттук унгусун

(баалуулуктарын, нарк-насилин ж.б.) туу тутуп жашоого үйрөтүүбүз керек.

Жаш муундарды улуттук нукта социалдаштырууда замандын талаптарын,

цвилизациянын өнүгүү өзгөчөлүктөрүн эске алуу зарыл болуп саналат.

Ошондо гана постиндустриялык коомдогу өзүбүздүн улуттук өнүгүү

78

жолубузду аныктоого, жаш муундарды заманбап жана улуттук негизде

социалдаштырууну ишке ашырууга жетишебиз.

4. К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү”

концепциясынын негизинде жаш муундарды социалдаштырууну ишке

ашырууда улуттун кечегиси менен бүгүнкүсүн диалектикалык байланышта

кароо зарылдыгы жана ага неоконсерватизмдик мамиле аркылуу жетишүү.

Неоконсерватизмдик мамиледе улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу салттарын пайдаланып жаш муундарды социалдаштырууну

ишке ашырууда улуттун кечегиси менен бүгүнкүсүн диалектикалык

байланышта кароо эң башкы маселе болуп саналат.

Эмпирикалык изилдөө бир нече этаптардан туруп, ар бир этапта

алдыга коюлган милдеттер (маселелер) чечилип барылды.

Социологиялык изилдөөнү пландоонун өз бөтөнчөлүктөрүнө ээ – бул

социалдык көрүнүштү илимий аңдап-билүүнүн өзгөчө түрү, ал уюштуруунун

жалпы гана эмес, салыштырмалуу түрдө «өзүнүн» да өз алдынча тартиптери

менен түрлөрүнө таянат.

Социологиялык изилдөөнү ишке ашыруу илимий теоретикалык,

ыкмалык жана уюштуруу ишмердигин ийкемдүү айкалыштыруу, демек,

анын катышуучуларынын ортосундагы эмгекти так бөлүштүрүүнү да талап

кылат. Мындан тышкары ар бир изилдөө өзүнүн татаалдык деңгээлине

карабай, бир топ баекычтардын жана колдонмо тартиптердин иретинен

турат. Алардын баары тең өзүнүн түп максаты жана мазмуну боюнча

айырмаланганы менен аларды бирдиктүү илимий-изилдөө логикасы

байланыштырып турат. Ошондон улам жыйналган социологиялык

маалыматтын сапаты изилдөөнүн жана ар бир тартипти, ар бир баскычты

ишке ашыруунун илимий деңгээли менен бирдей даражада байланышкан.

Социологиялык изилдөөнүн план түзүлүшүнүн бөлүктөрү катары анын

баскычтары жана ар кандай түрдөгү жана көрүнүштөгү илимий-

изилдөөчүлүк жана уюштуруу техиикалык тартиптер жана операциялар

эсептелет.

79

Изилдөөнүн учурунда алынган маалыматтардын ишенимдүүлүгү жана

шексиздиги, биринчиден. изилдөөнүн негизги инструменттерин иштеп

чыгууда – даректемелердин (анкеталардын), интервьюнун бланкаларын,

документтерди контент-талдоодо ж.у.с. орчундуу түшүнүктөрдү; экинчиден,

«талаачылык» жумуштарды ишке ашырууда, башкача айтканда, жашаган же

иштеген жеринде изилденүүчү сурамжылануучулардын жыйынын

сурамжылаганда; үчүнчүдөн, алынган материалдарды биринчи жолу иштеп

чыкканда даректемелерди ылгоодо, даректеменин суроолоруна берилген

жоопторду шифрлөөдө жана кодировкалаганда кандайдыр бир эрежелерди

сактоо менен камсыз кылынат.

Изилдөөнүн биринчи этабында илимий адабияттар талдоого алынып,

кыргыз элинин улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

төмөнкүдөй прнициптерде каралды:

1. Изилдөөгө алынган материалдарды (чыгарма, тармак ж.б.) тарыхый

принциптен жана синергетикалык (толуктук, бүтүндүк катары) өңүттөн

талдоого алуу.

2. Эмпирикалык изилдөөдө кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу салттарын бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануу

принцибин өзөк катары алуу.

3. Эмпирикалык изилдөөдө алынган факт-материалдар жана улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттары кыргыз элин өнүктүрүүгө

алып келүү принцибинен кароо.

4. Теориялык жалпылаштырууну изилдөөнүн негизги методу жана

принциби кароо.

Жогоруда айтылган теориялык көз караштар жана методологиялык

принциптер изилдөөбүздүн методдорун аныктоого негиз болду.

Биздин изилдөөнүн методдору катары анкета, интервью, сапаттык

методдор (фокус топтор), документтерди (фольклордук чыгармаларды ж.б.)

талдоо жана этнологиялык материалдарды талдоо ж.б. колдонулду. Ушул

методдордун биздин изилдөөдө колдонулушуна кеңири токтоло кетели.

80

1.Анкета.

Бир нече түрдөгү анкетанын суроолору түзүлдү: болочок

мугалимдерди кесипке даярдоодо социалдаштыруунун ишке ашуусун,

балдарды тарбиялоо салтынын ата-энелердин колдонуусун, кыргыз

маданиятындагы тарбия тажрыйбаларынын муундан муунга берилишин

аныктоого багытталган анкетанын суроолору түзүлдү [250;283;22].

2. Интервью методунда – изилдөөчү сыналуучуга каалаган суроону

берип, берилген жооптун мазмунуна карай суроонун мазмунун өзгөртүүгө

жана кошумча тактап-аныктоочу суроолорду бере алуу мүмкүнчүлүгүн эске

алып, социология, психология ж.б. илимдеринде кеңири колдонулуучу

интервью методу пайдаланылды.

Интервью методун колдонуу аркылуу төмөнкү суроолорго жооптор

алынды.

- турмуш тажрыйбага ээ болгон адамдардын ата-энелеринен кандай

тарбия алгандыгын, балалыгында кандай тарбиялык таасирлерге туш

болгондугун, өз балдарын кантип тарбиялап жаткандыгын, аларды

тарбиялоодо ата-энеси колдонгон кайсы усулдарды, ыкмаларды колдонуп

жаткандыгын, тарбиянын негизги максаты эмне? деген суроону ж.б. аныктоо

максатын көздөгөн суроолордун топтомунан турду. Ошондой эле чоң

кишилердин жаш муундарды социалдаштырууга болгон мамилесин,

балдарды социалдаштыруунун жана тарбиялоонун максатын, милдетин,

мазмунун, принциптерин, каражаттарын аныктоого багытталган суроолор

интервьюда пайдаланылды [250;283;22].

3. Документтерди талдоо. Бул метод эми байкоо жүргүзүүгө болбой

калган өткөн окуялар жөнүндө маалымат алууга мүмкүндүк берет.

Документтерди окуп-үйрөнүү алардын өзгөрүүлөрү менен өсүш багыттары

жана кыймылын тактоого жардам кылат. Социологиялык маалыматтын

булагы болуп токтомдордогу, докладдардагы, резолюция жана чечимдердеги

жарыяланган материалдардагы, каттардагы жана башка тексттик

билдирүүлөрдөгү маалымат кызмат кылат. Көп мезгилдер бою жабык болуп,

81

өз өлчөмүндө пайдаланылган социалдык статистикалык маалымат өзгөчө

мааниге ээ. Ошондой болсо да, бул маалымат жалпы корутундуларга өз

таасирин тийгизип, болун жаткан жүрүштөр менен окуяларды так жана ачык

түшүнүүгө жардам берет [283;287].

4.Сапаттык методдор.

Сапаттык изилдөөлөр талаа шартында, адам манилүү деп эсептеген

нерселерди жана ага байланыштуу толгонууларды, сөздөрдү, тексттерди

талдоого алуу менен изилденүүчүнүн пикирине таянып жүргүзүлгөн

изилдөөлөр болуп саналат [306].

Сапаттык изилдөөлөрдүн методдору төмөнкүдөй классификацияланат:

«жекече окуяларды изилдөө, биографиялык изилдөөлөр, өмүр таржымалды

изилдөө, феноменологиялык изилдөө, герменевтика методу,

этнометодология, этнография, феноменология, фокус топ методу,

дельфинин методу (эксперттердин баалоо методу), окуяны структуралык

талдоо, сапаттык касиеттерди талдоо, дискурс анализ, сүйлөшүүнү изилдөө,

нарративди талдоо» [306]. Сапаттык изилдөөдө негизги методдордон болуп

талаа шартында эл (социалдык топ) арасында аралашып жүрүп байкоо

жүргүзүү (включенное полевое наблюдение), интервью, күнүмдүк

турмуштагы сүйлөшүүлөр, ар түрдүү тексттер, аудио жана визуалдык

материалдар эсептелет.

Сапаттык изилдөөлөрдүн негизги белгисинин бири болуп типтүүлүк

саналат. Сандык изилдөөлөрдө стандартташтырылган стимулдар (анкета,

интервью ж.б.) аркылуу маалымат жыйналса, сапаттык изилдөөлөрдө типтүү

кырдаалдагы (текстте, аудиодо, видеодо ж.б. чагылдырылган) фактылар

талдоого алынат [306].

Сапаттык изилдөөлөрдүн методологиялык жана этикалык принциптери

болуп төмөнкүлөр эсептелинет: талаа шартында реалдуу турмуштагы

илимий маалыматтарды жыйноого басым жасалышы; социалдык конткести

эске алуу; изилдөөчүнүн феноменди баяндоодо майда-чүйдө деталдарга

чейин ар тарабынан кеңири токтолуп, феноменди кенири, ар тараптуу жана

82

системалуу түрдө сүрөттөөгө умтулуусу; жекече окуяларды изилдөөгө

алынышы; маалыматтарга индиктивдүү подход; маалымат топтоодо жана

талдоодо алдын ала иштелген илимий жалпылоолорго, жоболорго,

теорияларга, гипотезаларга негизденбестен, изилдөөнүн жыйынтыгында

теориялардын, гипотезалардын алынышы.

Сапаттык изилдөөлөрдүн дагы бир өзгөчөлүгү болуп маалыматты

чечмелөөдө, жыйынтык чыгарууда саясый, маданий, тарыхый ж.б.

контексттерди эске алуунун талап кылынышы саналат. Анткени изилдөөгө

алынган феномен контексте көрүнөт, контекстти эске алуу аркылуу

изилдөөчү мүмкүн болушунча ишенимдүү так илимий маалымат алууга

жетишет [306].

Сапаттык изилдөөлөрдө илимий маалымат жыйноо үчүн изилдөөчү

реалдуу социалдык топторго, элдерге, маданиятка мүчө катары аралашып

кирип, алар менен тыгыз карым-катышта болуп аңгемелешүү, интервью,

байкоо, эмпатиялык түшүнүү методдорун колдонуу аркылуу түздөн-түз

түрдө адамдардын реалдуу жүрүм-турумдары жөнүндө илимий

маалыматтарды топтойт. Ошондой эле сапаттык изилдөөлөрдө узак убакыт

аралыгында маалымат топтолгондуктан, алынган маалымат ишенимдүүлүгү

менен баалуу болуп саналат [198,77].

Сапаттык изилдөөлөр стратегиясы боюнча бир нече түргө бөлүштүрүлөт.

Алардын бири этнографиялык материалдарды социологиялык аспекттен

изилдөө.

Этнографиялык изилдөөлөр – жашоо образды, адамдар тобунун

мамилесин, карым-катышын, ишмердиктерин, жүрүм-турумдарын изилдөөдө

ошол маданияттын контекстинде адамдардын жүрүм-турумун баяндоо,

талдоо жана чечмелөө жүргүзүлөт. Анда коомдук нормалар, эрежелер,

символдор, мифтер, баарлашууда басымдуу болгон темалар, биргелешкен

ишмердиктердин түрлөрү, жүрүм–турум моделдери талдоого алынат.Негизги

методдору болуп талаа шартында эл (социалдык топ) арасында аралашып

жүрүп байкоо жүргүзүү (включенное полевое наблюдение), интервью,

83

күнүмдүк турмуштагы сүйлөшүүлөр, ар түрдүү тексттер, аудио жана

визуалдык материалдар эсептелет [267].

Биз этнометологиялык теорияларга негизденип, этнографиялык

материалдарды талдоого алдык жана сапаттык изилдөө методологиясына

негизденип кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

маселелерин терең жана ар тараптуу изилдөөгө алдык.

Кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун

социологиялык механизмдерин аныктоо максатында фольклордук жана

этнологиялык материалдарды сапаттык методдор аркылуу талдоо, фокус

топтордон маалыматтар алуу жана аны чечмелөө жүргүзүлдү.

Биз фокус топтордон факт материалдарды алууда анын мүчөлөрүнө

төмөнкүдөй суроолор бердик: “Ата-бабалар жана өзүбүздүн ата-энелер

балдарын кантип тарбиялап келишкен?” “Азыр ата-энелер балдарды кантип

тарбиялап жатышат?”, «Азыркы кезде балдарга тарбия берүү кандай

өзгөчөлүктөргө ээ?», «Ата-эненин баланы кантип тарбиялашы туура болот?”,

“Эмне үчүн азыркы кезде жаш муундарды тарбиялоодо ата-энелердин

тарбиясы жетишсиз болууда?», « Азыркы кезде кыргызчылык,

тууганчылык» балдарды тарбиялоого жана социалдаштырууга кандай таасир

этет? «Айылдын тарбиялык таасири мурда кандай эле жана азыр кандай?”,

“Мурунку жана азыркы айыл тарбиясы бири-биринен эмнелери боюнча

айырмаланышат?», «Бүгүнкү күндө жаш муундарды тарбиялоодо коомдук

пикирдин (эл сөзүнүн) ролу канчалык?». “Бала тарбиялоодо үй-бүлөнүн,

мектептин карым-катышы кандай?”, “Бүгүнкү күндө баланы

социалдаштырууга таасир этүүчү негизги факторлор кайсылар?”.

Эмпирикалык изилдөөнүн материалдарын талдоодо статистикалык

методдор колдонулду.

84

БИРИНЧИ ГЛАВА БОЮНЧА ЖЫЙЫНТЫК

Азыркы кезде коомубузда жүрүп жаткан саясый, экономикалык, ж.б.

ааламдашуу, маалымат технологиялары, маданияттардын карым-катышынын

күчөшү кыргыз улуттук маданиятына бузуп талкалоочу (кыйраткыч)

таасирин тийгизип жаткандыктан, улутту сактоо зарылдыгы, кыргыз улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарынын негизинде жаш

муундарды социалдаштырууну ишке ашыруунун жолдорун социологиялык

жактан изилдөөнү актуалдуу кылат.

Философиялык, социологиялык, педагогикалык жана психологиялык

адабияттарды теориялык жактан талдоо социалдаштыруунун төмөнкүдөй

өзгөчөлүктөрүн аныктоого негиз болду:

1. Социалдаштыруу процессин Э. Дюркгейм, Ф.Гиддингс,

Г.Горфинкель, Д.Мид, М. Мосс, З. Фрейд, Э. Фромм, Т. Парсонс, Ж. Пиаже,

Л. Колберг, Д. Креч, Н. Смелзер ж.б. атактуу окумуштуулар чечмелеп

түшүндүрушкөн.

Азыркы мезгилдеги жалпы социологияда социалдык мамилелерди

түшүндүрүүчү негизги беш парадигма («социалдык факторлор»,

«социалдык дефиниция», «социалдык жүрүм-турүм», «психологиялык

детерминизм» жана «социалдык-тарыхый детерминизм» ж.б.) бар. Алар

улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун табиятын түшүнүүдө

жана улуттук маданияттыга социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрүн изилдөөдө

теориялык-методологиялык негиз болуп кызмат кылат.

Илимий адабияттарды талдоо социалдаштыруу татаал жана көп кырдуу

процесс экендигин, аны түшүндүрүүчү (анын мазмунун, кызматын

аныктоочу) теориялык: субьект-обект жана субьект-субьект көз караштар

бар экендигин көрсөттү.

«Социалдаштыруу» термини ар башка илимий багыттарда жана орус

социалдык психологиясында ар түрдүүчө чечмеленип түшүндүрүлөт.

Алардын бирин жокко чыгарууга мүмкүн эмес. Себеби социалдаштыруу көп

85

өңүттүү феномен жана динамикалуу коомдук процесс катары такай

өзгөрүүдө, өнүгүүдө болгондуктан, ар бир теориялык көз караш

социалдаштыруунун бир өнүтүнө басым жасайт жана аны терең чечмелеп

түшүндүрөт.

Биз социалдаштырууну “индивиддин социалдык чөйрөгө кирүү

процесси”, “ага социалдык таасирлердин сиңирилиши”, “индивидди

социалдык мамилелер системасына кошуу” ж.б.у.с. түшүнөбүз.

Социалдаштыруунун натыйжасы - адамдын ошол өзү мүчө болгон

топтун социалдык нормаларын, жүрүм-турум эрежелерин өздөштүрүшү жана

аларды өз жүрүм-турумунда колдоно билүү компетенттүүлүгү калыптанып,

ошол коомдогу топтор, адамдар менен карым-катыш жасоо жөндөмүнө ээ

болушун камсыздайт.

Социалдаштыруу татаал жана көп кырдуу процесс катары ар тараптан

баалуу болуп саналат.

Социалдаштыруу процесси жеке адам үчүн өзү мүчө болгон социалдык

топтун нарк-насилин, дөөлөттөрүн, кызыгууларын, умтулууларын ж.б.

өздөштүрүү аркылуу турмушта өз ордун табууну, бактылуу жашоону камсыз

кылуучу шарт болгондугу үчүн баалуу болсо, коом үчүн - чоң муундардын

социалдык тажрыйбаларын, маданиятын өсүп келе жаткан жаш муундарга

өткөрүп берүү аркылуу коомдук нормаларды, тажрыйбаларды ж.б. туруктуу

(стабилдүү) сакталышын камсыз кылып, ар бир топтун, элдин, улуттун

сакталышын жана уланышын камсыз кылгандыгы үчүн баалуу болуп саналат.

Ал эми социалдаштыруу коомдогу такай жүрүп туруучу социалдык

процесс катары коллективдүү жана жекече инсандык өлчөмдөрдүн

биримдигинен турат.

Социалдаштыруунун коллективдүү өлчөмүндө ар бир жаңы муундун өз

этносунун тарыхый өнүгүүдө жараткан маданиятын өздөштүрүүсү, ал эми

жекече-инсандык өлчөмүндө ар бир адам өзү мүчө болгон кичи топтун (үй-

бүлөнүн, карым-катыштагы жакын чөйрөсүнүн–тели-теңтуштарынын ж.б.)

жана этностун маданиятын өздөштүрөт: ар бир инсан коомдогу эл

86

тутунган социалдык нормаларды, баалуулуктарды, жүрүм-турум эрежелерин

ж.б. өздөштүрүү, аларды өзүндө калыптандыруу аркылуу социалдашат жана

өзүн ошол элдин өкүлү катары сезип-туюп билет, жүрүм-турум жасайт.

Адамдын социалдык жаңы чөйрөгө кабылуусу анын социалдашуусун -

өзүн курчаган маданиятты өздөштүрүүсүн жана аны өз турмушунда

колдонуусун талап кылат. Социалдаштыруу инсанды социалдык чөйрөгө

ынгайлаштыруучу, топтун маданиятын алып жүрүүчү жана адамды

психологиялык, моралдык жүрүм-турумдук ж.б. жактан такай өнүктүрүүчү

кызматтарды аткарат.

Социалдаштыруунун негизги формалары катары интериоризация

жана адаптация процесстери эсептелинет жана алар социалдаштыруунун

психологиялык механизмдери да болуп саналат.

Социалдаштыруунун натыйжасында ар бир адам өзү мүчө болгон

топтун, этностун маданиятын өздөштүрөт, ошол топко, этноско мүнөздүү

улуттук, жалпы адамзаттык баалуулуктардын системасына ээ болот жана өз

ишмердигин уюштурууга, аны аткарууга бүт күч аракетин жумшоого,

коомду өзгөртүүгө жөндөмдүү болот.

2. Маданият - адамдын предмет менен байланышуу принциби, анын

коомдук турмушка кирүүсүнүн, аралашуусунун натыйжасында өзүн-өзү

аңдап билүү механизми, өзүнүн башкалардан бөлүнбөстүгүн, ошол эле

учурда өзүнүн уникалдуу өзгөчөлүгүн аңдап билүү.

Маданият элдин терең катмары менен тыгыз байланышта болуп, элдин

көп кылымдар аралыгында жараткан бүт рухий-адептик, ыймандык ж.б.

өзгөчөлүктөр элдин маданиятын түзөт жана аны муундан-муунга жеткирип

берет жана көп түрдүү социалдык кызматтарды аткарат.

Коомго жараша жаралып, өзгөрүп, өнүгүп олтурган элдин маданияты

элди эл катары сактап калууда, элдин тарыхый шартка жараша өзгөрүп

өнүгүшүндө негизги фактор болуп, жаш муундарды социалдаштыруу

аркылуу элдин келечек турмушунун кандай багытта (мазмунда) өнүгүшүн

аныктайт.

87

Коомдо маданияттын өнүгүшү өндүрүштүн, коомдук мамиленин,

коомдук идеологиянын ж.б. өнүгүшүнүн өзгөчөлүктөрүнө жараша болот.

Инсанды социалдаштырууда маданияттын ролу эбегейсиз чоң.

Маданияттын мүнөздүү өзгөчөлүгү инсандын социалдык

активдүүлүгүн өнүктүрүүнүн инструменти болуп саналары.

Маданият социалдык система катары көп кызматтарды

(функцияларды) аткарат жана ал өз түзүлүш принциптерине ээ. Алар:

уламалуулук, бүтүндүүлүк,маданияттын бүт социалдык турмушту көзөп

өтүү принциби (б.а., маданияттын коомдун бүт тармагында бар болушу),

өзүн-өзү өнүктүрүү принциби, маданияттын өз ара карым-катыш жана өз ара

таасир этүү принциби.

Маданияттын негизги кызматы - инсанды социалдаштыруу

процессинде коомдогу маданият нормаларын жана баалуулуктарын

индивиддин өздөштүрүшүнө мүмкүндүк берип, аны социалдык жүзгө ээ

кылуу.

Коомдун ар бир мүчөсү социалдык маданий процесстердин обьектиси

жана субьектиси катары социалдык маданий процесстерге катышып, коом

талаптарына ылайык социалдашат.

3.Социалдашуу процессинде индивид коомдук турмуштун

продуктусуна - инсанга айланат. Инсан адамдар чөйрөсүндө гана

айланасындагы адамдар менен ар кандай карым-катыштарда, биргелешкен

ишмердиктерде болуп, социалдык чөйрөдөгү маданиятты өздөштүрүү

аркылуу калыптанат жана социалдашат. Социалдаштыруунун натыйжасында

инсан өз ишмердигин уюштурууга, аны аткарууга бүт күч аракетин

жумшоого, коомду өзгөртүүгө жөндөмдүү болот.

Социалдаштыруу процессинде адам өздөштүргөндөрдүн бүт баарысы

чогулуп олтуруп анын маданиятын түзөт. Инсан социалдык топ сунуштаган

маданиятты өздөштүрүү аркылуу социалдык чөйрөгө адаптацияланат жана

ошол маданиятты алып жүрүүчүсүнө айланат жана социалдаштыруу

88

процессинин натыйжасында инсан психологиялык, моралдык, жүрүм-

турумдук ж.б. жактан такай өнүгүүдө болот.

Социалдаштыруу адамдын өзүн курчаган маданиятты өздөштүрүү жана

аны өз турмушунда колдонуу аркылуу өмүр бою инсан катары өнүгүшүнүн

ишке ашуусу.

Социалдаштыруунун натыйжасында адам ошол өзү мүчө болгон

коомдун, топтун социалдык нормаларын, жүрүм-турум эрежелерин

өздөштүрөт жана аларды өз жүрүм-турумунда колдонулуп, карым-катыш

жасоо жөндөмүнө ээ болуп, өзү мүчө болгон этноско мүнөздүү улуттук

баалуулуктар топтомуна ээ болот.

Адамдын жаңы чөйрөгө кабылуусу анын адаптациялануусун талап

кылат, инсан өзү дуушар болгон маданиятты интериоризациялап олтуруп

гана социалдаштыруу процесси аркылуу жаңы чөйрөгө адаптацияланат.

Социалдаштыруу элдин социалдык-тарыхый тажрыйбасын,

маданиятын, рухий адеп-аклак салттарын муундан муунга өткөрүп берүүчү

каражат, механизм болуп саналат. Социалдаштыруу процесси аркылуу гана

коом сакталат (Н.Смелзер) жана кийинки муунга өнүктүрүлгөн,

өркүндөтүлгөн формада элдин (коомдун) бүт өзгөчөлүктөрү: улуттук

менталитети, мүнөзү, ишенимдери, адаттары, нарк-насили, дөөлөттөрү,

жүрүм-турум нормалары жана эрежелери, каада-салты, үрп-адаты, ырым-

жырымдары ж.б. өткөрүлүп берилет.

4. Социалдаштыруу татаал түзүлүшкө ээ жана ал төмөнкүдөй

элементтерди камтып турат: тилди, социалдык дөөлөттөрдү, идеалдарды,

социалдык чөйрө маданиятын жана өзүнө, бөлөк адамдарга мамиле жасоо,

баарлашуу салтын үйрөнүү; эрктик сапаттарды жана сезимдерди,

муктаждыктарды, көз караштарды, максаттарды, кызыгууларды

калыптандыруу жана өнүктүрүү; социалдык ролдорго, социалдык нормаларга

жана эрежелерге, жүрүм-турум жана ишмердик үлгүлөрүнө ээ болуу.

Социалдаштыруунун негизги формалары катары интериоризация

жана адаптация процесстери эсептелинет. В.В.Москаленко социалдашууну

89

багытталган жана багытталбаган формаларга бөлүштүрүп, багытталган

социалдашуунун механизми деп гарбияны эсептеген.

Социалдаштыруунун механизмдерин аныктоодо Г. Тард коом менен

адамдын карым-катышынын, коомдо адамдардын жашоосунун табиятын

түшүндүрүүдө, өзүнүн тууроо теориясына негизденип, өзгөрүлүп жаткан

шартка жараша адамдын калыптануусу бир адамдын экинчи адамды

тууроосу (подражание), коомго карай уюшуусу (аккомадация) же

ынгайлашуусу аркылуу ишке ашат деп эсептеген.

Коом инсандын социалдашуусуна эки түрдүү: түздөн-түз жана кыйыр

түрдө таасирин тийгизип, өсүп келе жаткан муунга коомдо калыптанган

коомдук нормаларды жана коомдук идеалдарды сунуштайт. Балдар мына

ушуларды өздөштүрүү аркылуу коомдун толук кандуу мүчөсү болууга

жетишет.

Социалдашуунун механизмдери салтка айланган жана институттук

механизмдер болуп экиге бөлүнөт.

1. Социалдашуунун салтка айланган механизмдери: үй-бүлөдө бири-

бирин тууроо, бөтөн адамдын жүрүм-турумун өзүнө алуу ж.б.

2. Социалдашуунун институттук механизмдери: мектеп, коомдук

уюмдар, өндүрүш, аскер топтору, диний уюмдар, массалык

маалымат каражаттары ж.б. тарабынан адамга таңууланган жүрүм-

турумдар.

В.С. Мухина социалдашуунунун м е х ан и з м и катары инсандын

идентификациясын же кайсы бир белгилер боюнча башкаларга өзүн

окшоштуруусун же айырмалоосун (дифференциялоо) менен байланыштырат.

Социалдашуунун жүрүшүндө инсандын калыптануу процесси 3

түрдүү стадияны (имитация, оюн стадиясы, коллективдүү оюндар

стадиясы) басып өтөт.

5.Социалдаштыруу процессинин көп катмарлуу, көп багыттуу табияты,

мазмуну, түзүмү, коомдо аткарган кызматтары жөнүндөгү социологиялык

жана психологиялык илимий-теориялык көз караштар кыргыз элинин

90

маданиятындагы инсанды социалдаштыруу процессинин улуттук

өзгөчөлүктөрүн аныктоодо теориялык-методологиялык негиз катары

алынып, аларды бүгүнкү күндөгү коомдук турмушубузда жаш муундарды

социалдаштыруу процессинде колдонуу принциптерин, жолдорун аныктоого

негиз болуп, аны илимий негизде ишке ашырууну камсыздайт.

6. Методология таанып-билүү процессинин нормативдик

көрсөтмөлөрүн жана жөндөмөлөрүн билгизип, алынуучу маалыматтын

ишенимдүүлүгүн жана аныктыгын камсыз кылуучу стандарттуу жана бир

маанилүү эрежелерди камтыйт. Азыркы учурдагы социологиялык

изилдөөлөрдү теориялык жана методологиялык негиздерге таянууда

социологияда негизинен үч багыт (психоаналитикалык, структуралык-

функционалдык (түзүлүштүк-кызмат көрсөтүүчүлүк) жана

культурологиялык (маданияттык)) иштелип чыккан жана иштелүүдө.

Социалдаштырууну социология илиминдеги теориялык-

методологиялык көз караштар кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу процессинин улуттук өзгөчөлүктөрүн (мазмунун,

факторлорун, механизмдерин ж.б.) жана бүгүнкү күндөгү коомдо жүз берип

жаткан көйгөйлүү маселелерди чечүүдөгү ролун жана потенциалын терең

изилдөөгө теориялык-методологиялык негиз болуп кызмат кылат.

7. Кыргыз социология илиминде инсанды социалдаштыруунун

изилдениши (А.Б. Алдашева, Б.Дж.Мотукеев ж.б.) талдоого алынган.

Инсанды социалдаштырууга тиешелүү социологиялык теориялык-

методологиялык көз караштарга негизденип, кыргыз улуттук маданияттагы

инсанды социалдаштыруу процессинин улуттук өзгөчөлүктөрүн (мазмунун,

факторлорун, механизмдерин ж.б.) изилдөөдө көрүнүктүү кыргыз

социологу К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү концепциясы”

улуттук негизде жаш муундарды инсан катары социалдаштыруунун

социологиялык маселелерин изилдөөдө теориялык-методологиялык негиз

катары алынды жана төмөнкүдөй принциптерге негизденүү максатка

ылайыктуулугу аныкталды:

91

1. Изилдөөгө алынган материалдарды (чыгарма, тармак ж.б.) тарыхый

принциптен жана синергетикалык (толуктук, бүтүндүк катары) өңүттөн

талдоого алуу.

2. Эмпирикалык изилдөөдө кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу салттарын бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануу

принцибин өзөк катары алуу.

3. Эмпирикалык изилдөөдө улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу салттары кыргыз элин сактоого жана өнүктүрүүгө алып

келүү принцибинен каралышы.

8. Кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу процесси

социологиялык аспектте алгач изилденип жаткандыгы, аны изилдөөгө

алуунун методологиясына өзүнүн таасирин тийгизип, К.Исаевдин “Кыргыз

таануу жана улутту өнүктүрүү концепциясынын” негизинде изилдөө

неоконсерватизмдик мамиледе аткарылды, ал төмөнкүлөр менен

байланыштуу:

1. Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарынын

илимий негизде натыйжалуу пайдаланылбай келе жаткандыгы.

2. Улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттарынын негизинде

улуттун өнүгүүсүнө, өлкөнүнү саясый жана экономикалык жактан

чыңдалышына өз салымын кошууга дилгир, эмгекчил жана мекенчил муунду

тарбиялоо зарылдыгы.

3. Жаш муундарды социалдаштырууну ишке ашырууда улуттун

кечегиси менен бүгүнкүсүн диалектикалык байланышта кароо зарылдыгы.

4.Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарынын

өзгөчөлүктөрүн бүгүнкү күндө колдонуунун механизмдерин, принциптерин,

методдорун аныктоо жана аларды натыйжалуу пайдалануу жолдорун

аныктоо эмпирикалык изилдөөнүн негизги милдети болушу.

Элибиздин улуттук маданиятындагы социалдаштыруу процессинин

өзгөчөлүктөрүн, мыйзам ченемдүүлүктөрүн, механизмдерин, шарттарын,

92

факторлорун аныктоодо социологиялык методдор анкета, интервью ж.б.

колдонулду.

Изилдөөдө негизги метод жана принцип катары теориялык

жалпылаштыруу, сандык жана сапаттык методдор колдонулду.

Жыйынтыктап айтканда, кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштырууну изилдөө коомубузда жүз берип жаткан көйгөйлөрдөн

(бөтөн маданияттардын үстөмдүгүнүн күч алышы, кыргыз тилине, ата-

бабалардын салтына кайдыгер мамиле ж.б.) арылууга мүмкүндүк түзүп, жаш

муундарды улуттук негизде социалдаштырууну ишке ашырууга жана

кыргыз улуттук маданиятынын сакталышын, муундан муунга берилишин

камсыз кылуу аркылуу улуттун сакталышына алып келет.

93

Глава 2. КЫРГЫЗСТАНДА ИНСАНДЫ СОЦИАЛДАШТЫРУУДАГЫ

ИНСТИТУТТАРДЫН РОЛУ

Социалдаштыруунун ишке ашыруучу социалдык институттарды

талдоо улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун мыйзам

ченемдүүлүктөрүн, механизмдерин ж.б. аныктоого мүмүкүндүк берет. Бул

главада негизги социалдык институт болгон кыргыз үй-бүлөсүндө инсанды

социалдаштыруунун ишке ашуу өзгөчөлүктөрүн аныктоонун маниси чоң.

Социо-маданий институттардын инсандын калыптанышындагы ролун

аныктоодо кыргызчылык, тууганчылык жана Ысык-Көлдүк акелер феномени

талданып, алардын жаш муундарды социалдаштыруучу кызматтары ачып

көрсөтүү зарыл.

Азыркы кездеги жаш муундарды социалдаштыруунун негизги

социалдык институту болгон билим берүү системасында жаш муундардын

социалдашуусун изилдөө социо-маданий институттардын инсандын

калыптанышындагы ролун аныктоого мүмкүндүк жаратат. Учурда

коомубузда диндин ролу өсүп жаткандыктан, жаш муундарды

социалдаштыруудагы дин институтунун ролун ачыктоо изилдөөдө коюлган

милдеттерди чечүүгө мүмкүндүк жаратат.

2.1. Инсанды социалдаштырууга институттардын тийгизген

таасири

Коом өз талаптарына жооп бере турган социалдык институттарсыз өнүгө

албайт. Социалдык институттар коомдогу социалдык талаптарды жана

милдеттерди аткаруу үчүн пайда болот жана белгилүү кызматтарды аткарат.

Коомду институциялаштыруу – бул коомдун талаптарын

канааттандырыш максатында социалдык чен-өлчөмдөрдү, эрежелерди,

статусун жана ордун бир калыпка салат [287].

94

Г.Спенсер биринчилерден болуп коомду институциалаштыруунун ролун

ачыктап, социалдык институттарсыз социологиялык ой жүгүртүү мүмкүн

эместигин аныктаган. Ал институттарды үч түргө бөлгөн: 1. Тукум улоочу

(нике жана үй-бүлө); 2. Бөлүштүрүү (экономикалык); 3. Жөнгө салуучу

(саясий, диний ж.б.)[108].

А.А.Радугин жана К.А.Радугин институттарды алты топко бөлүшкөн: 1.

социалдык-экономикалык институттар; 2. Саясий институттар; 3.

Социомаданий жана тарбия берүүчү институттар; 4. Нормативдик-багыт

берүүчү институттар; 5. Нормативдик-санкциалык институттар; 6.

Церемониялык-символдук институттар[127].

А.П.Лимаренко социалдык институттарды аткарган функцияларына

жараша төмөнкүчө бөлүп чыккан: 1. Экономикалык институттар (банктар,

биржалар, корпорациялар, кызмат көрсөтүү ишканалары ж.б.); 2. Саясий

институттар (мамлекет борбордук жана жергиликтүү бийлик органдары

менен, партиялар, коомдук уюмдар, фонддор ж.б.); 3. Тарбия берүү жана

маданият институттары (мектеп, үй-бүлө, театр, диний ж.б.); 4. Социалдык

институттар (социалдык камсыздоо, ар кандай өз алдынча уюмдар)[112].

Социалдаштыруунун институттары деп инсанды коомдук

нормаларга жана дөөлөттөргө жеткирген коомдук уюмдарды, мекемелерди,

адамдарды ж.б. жана социалдык тажрыйбаларды адамга жеткирип берүүчү

адамдар тобун айтабыз. Мындан да кененирээк карасак, социалдаштыруунун

институттарын – социалдаштыруу процессине таасир этүүчү жана аны

багыттоочу мекемелер, уюмдар, коллективдер, адамдар тобу ж.б. түзөт.

Социалдаштыруу институттарына үй-бүлө, бала бакча, мектеп,

кесиптик орто жана жогорку окуу жайлар, айыл өкмөтү, айрым

мамлекеттик мекемелер жана уюмдар, коомдук уюмдар, массалык

маалымат каражаттары, адамдар тобу, адам ж.б. кирет. Алардын ар бири

түзүмдүк жана мазмундук жагынан өзүнүн топтук, улуттук өзгөчөлүктөрүнө

ээ [22;182;283].

95

Маданият инсанды социалдаштырууга өзгөчө күчтүү жана ар тараптуу

таасир этүүчү социалдык институт. Ошондон маданият аркылуу инсанды

социалдаштыруу маселелери философияда, социологияда, антропологияда,

психологияда, маданият таануу илиминде, педагогикада ж.б. изилденет.

Инсандын социалдашуусунда маданияттын ролун ачып көрсөтүү үчүн

кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салтына токтоло

кетебиз.

Ар бир эл өзүнүн тарыхый өнүгүшүндө өзүнө гана мүнөздүү

маданиятын жана аны өздөштүрүүгө алып келүүчү өзүнө мүнөздүү

социалдаштыруу салттарын жараткан [290,185-б.].

Башка этностор сыяктуу эле кыргыз эли да өзүнүн тарыхый

өнүгүшүндө өз маданиятын жана социалдаштыруунун өзүнө гана мүнөздүү

өзгөчөлүктөрүн жараткан.

Улуттук маданиятта инсанды социалдаштыруу дегенде инсандын өз

элинин маданиятын өздөштүрүүсү жана аны өз жүрүм-турумунда

колдонуусун түшүнөбүз.

Социалдашуу процессинде инсандын өз элинин маданиятын

өздөштүрүүсү-коомдо калыптанган социалдык нормаларды жана

эрежелерди, социалдык ролдорду ж.б. өздөштүрүү аркылуу ишке ашат.

«Социалдык роль» жана «маданий нормалар» түшүнүктөрү

индивидди инсанга, коомдун мүчөсүнө айландыруучу феномендер.

Г.М.Андрееванын [22] жана А.И.Кравченконун [126] аныктамаларынан

субьекттин ишмердиги анын социалдык ролдорунан көрүнөрү белгилүү

болот. Мына ошондуктан индивид социалдык ролго ээ болуу үчүн коомдогу

социалдык тажрыйбаларды өздөштүрүшү шарт. Социалдык тажрыйбаларды

өздөштүрүү деген социалдашуу процессинде өзү аралашкан (кирген)

маданий нормаларды өздөштүрүү дегендик болуп саналат.

Улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттары – тарыхый өнүгүүдө

эл тарабынан жаратылган маданияттын (элдик каада-салттардын, үрп-

адаттардын, ырым-жырымдардын, ишенимдердин, стереотиптердин,

96

социалдык установкалардын, адаттардын ж.б.) таасир этүүлөрү аркылуу

балдарга социалдык нормаларды, жүрүм-турум эрежелерди менен социалдык

күтүүлөрдү өздөштүртүү аркылуу, аларды коомдун мүчөсү, өз элинин өкүлү

жана инсан катары жетилтүү системасы.

Кыргыз элинин улуттук маданиятындагы социалдаштыруу салттары

дегенде кыргыз элинин улуттук мүнөзүндөгү, психологиясындагы жана

менталитетиндеги өзгөчөлүктөрдү жаш муундарда калыптандырууну ишке

ашыруучу элдин балага жасаган мамилесиндеги, тарбия салтындагы

(каражаттар, усулдар, ыкмалар), муундар ортосундагы карым-катыш

адатындагы, социалдык мамиле салтындагы, коллективдик жана социалдык

түшүнүктөрдөгү ж.б. мазмундук өзгөчөлүктөрүн түшүнөбүз [182,242].

Байыркы мезгилден бери эле кыргыздарда материалдык жана рухий

маданият өнүгүп келген жана анда социалдаштыруунун салттары да

камтылган. Алсак, алар бешик жана бешик ырлары, оюнчуктар жана оюнду

коштоочу ырлар, жаш балдардын кийими, балдардын эмгек куралдары,

балдар эмгеги, балдар тамагы жана алардын тамактануу эрежелери, балдар

фольклору жана балдардын (жаштар) майрамдары, жаш эненин насааттары

жана ата-бабалардын насыяты, өспүрүмдөрдүн спорттук оюндары, өсүп келе

жаткан жаш муундарды турмушка даярдоодогу элдик көз караштардын

жыйындысы ж. б.[1,172-б.].

Социалдаштыруу процесси баланын өз элинин маданиятына кириши

менен тыгыз байланышта болгондуктан, бул процесс маданий

антропологияда М.Херсковиц сунуштаган “инкультурация” термини менен

аталат.

Социалдаштыруу менен инкультурациянын маани-мазмунун

айырмалап көрсөтүүдө М. Херсковиц социалдаштыруу дегенди индивиддин

адам коомуна аралашып, ошол коомдо жашоо үчүн талап кылынган

социалдык ролдорду аткаруу тажрыйбаларына ээ болушу катары

түшүндүргөн. Ал эми инкультурация процессинде индивид өзү кирген

маданиятка тиешелүү болгон дүйнө түшүнүүгө жана жүрүм-турумдарга ээ

97

болот; бөтөн маданияттардын өкүлдөрүнөн айырмалап туруучу дүйнө

түшүнүшү жана жүрүм-туруму аркылуу өз тобунун маданиятына мүнөздүү

болгон когнитивдик, эмоциялык жана жүрүм-турумдук өзгөчөлүктөрү

калыптанат [288;289]. Бул айтылгандардан социалдаштыруу процессинде

гана инкультурация процесси ишке ашары белгилүү болот. Анткени ар бир

адам сөсүз инкультурация процессин башынан өткөрөт, ансыз бала коомдун

жана өз этносунун мүчөсү болуп калыптана албайт.

Инкультурация процесси бала төрөлгөндөн кийин бала өз дене боюн

эми гана башкарып, өз айланасындагыларды ажыратып таанып билип

алгачкы көндүмдөрдү үйрөнүп, сүйлөө жөндөмдүүлүгүнө ээ болгон

мезгилден башталып, адам өмүрүнүн акырына чейин уланат. Инкультурация

процесси социалдаштыруунун атайын институттарында гана ишке ашпастан,

тескерисинче чоңдордун жетекчилигинде өз тажрыйбасын балдарга үйрөтүү

аркылуу ишке ашат, башкача айтканда, атайын максаттуу түрдө (мектепте,

ЖОЖдо ж.б) окутуусуз жана тарбиялоосуз эле, бала тарабынан өз элинин

(өзү кирген) маданиятты үйрөнүү процесси жүрөт. Инкультурациянын

акыркы натыйжасы болуп адамдын ошол маданиятты түзгөн тилди,

ритуалдарды, ырым-жырымдарды, адаттарды, дөөлөттөрдү, стереотиптерди

ж.б. өздөштөрүү аркылуу маданиятта компетенттүү болууга-өз жашоосун

ошолорго негизденип уюштурууга жетишүүсү саналат. Тагыраак айтканда,

адам өзүн курчаган этникалык чөйрөдө жүрүм-турум жасоого жөндөмдүү

болуп, ошол маданияттагы көпчүлүк буюмдарды колдонууну, адамдар

менен өз ара мамилелешүүнү үйрөнөт. Бул эки процесстин

айырмачылыктарын белгилөө менен М. Херсковиц социалдаштыруу жана

инкультурация процесстери биргеликте эриш-аркак жүрөрүн, адам

маданиятка кошулбастан, аралашпастан туруп коомдун мүчөсү боло

албастыгын баса белгилеген [288,3-4-б.].

М. Херсковиц инкультурацияны эки этапка: балалык жана кекселик

куракка - балдар жана чондор стадиясына бөлүп караган жана тайпалык

98

деңгээлде алардын биримдиги маданияттын өнүгүшүн жана өз кызматтарын

толук түрдө аткарышын шарттап турарын белгилеген.

Инкультурациянын натыйжасында адам кайсы элдин маданиятын

өздөштүрсө, ошол элдин, маданияттын өкүлү (адамы) катары калыптанат. М:

совет мезгилинде шаардык көптөгөн кыргыз жаштары орус маданиятында

тарбиялангандыктан, өзү кыргыз маңызы орус-“киргиз” болуп калыптанып

калгандыгын турмуштан көрүп-билип жүрөбүз.

Кыргыз элинин маданиятында инсанды социалдаштыруу салттары

кайталангыс өзгөчөлүктөргө ээ жана такай коомдун өнүгүшүнө жараша

өнүгүп өзгөрөт.

Кылымдар бою ата-бабаларыбыз балдарды социалдаштырууда каражат

катары курчап турган жаратылыш, оюн, сөз, эмгек, салт, мамиле, искусство,

дин ж.б.у.с. факторлорго өзгөчө маани берген. Ошондой эле калк арасындагы

аксакал - карыялар, акылман – ойчулдар, ырчы – акындар, кол өнөрчүлөр,

мүнүшкөр - саяпкерлер ж.б. элдик таалим тарбиячылар катары өздөрүнөн

кийинкилерге сөзү менен гана эмес өз өмүрлөрү менен тарбиялык мисал

болушкан [12].

Баланын инсан катары социалдаштыруусунда үй-бүлөнүн жана жакын

туугандардын, бала бакчанын, мектептин, окуу жайлардын, эмгек

коллективдеринин жана жалпы эле коомдун идеологиясынын таасири чоң.

Инсандын социалдашуу процессинин ишке ашуусунда үй-бүлөнүн

ролу өзгөчө. Ошондуктан улуттук маданияттагы инснады социалдаштыруу

процессинин мазмунун терең жана ар тараптуу ачып көрсөтүү үчүн,

социалдаштырууну инсандын өнүгүүсүн, калыптануусун жана

тарбиялануусун өз ичине камтыган процесс катары кең мааниде кароо

туура болот.

99

2.1.1. Кыргыз үй-бүлөсү инсанды

социалдаштыруунун эң негизги институту Үй-бүлө - никеден, туугандыктан, бала асырап алуу же балдарды

тарбияга алуунун дагы башка түрлөрүнөн улам келип чыгуучу үй-бүлөлүк

мамилелердин чыңдалышына жана өнүгүшүнө көмөк көрсөтүүгө кызмат

кылуучу мүлктүк жана мүлктүк эмес жеке укуктар жана милдеттер менен

байланышкан адамдардын чөйрөсү [127].

Эң негизги социалдаштыруу институту болгон үй-бүлөнүн балдардын

социалдаштыруусундагы ролу сөзсүз түрдө коомдун тибине, анын

салттарына, маданий нормаларына көз каранды болот. Азыркы мезгилдеги

үй-бүлөлөрдө ажырашуулардын көбөйүшү, аз балалуу болуу, атанын үй-

бүлөдөгү позициясынын төмөндөшү, аялдардын эмгек менен камсыз болушу

ж.б. өзгөрүүлөргө карабастан, үй-бүлөнүн социалдаштыруу процессиндеги

ролу эң маанилүү боюнча кала берет [22.14-б.].

Алгач тарбияны социалдаштыруунун бир аспектиси катары карап, аны

кыргыз илиминде үй-бүлө тарбиясынын изилденишине токтоло кетебиз.

Кыргыз элинин үй-бүлөсүнүн өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөтүүгө

байланыштуу аткарылган тарыхый, этнологиялык, философиялык,

социологиялык ж.б. изилдөөлөрдө кыргыздардын тарбия салты жана

социалдаштыруу маселелеринин айрым өңүттөрү ачып берилген.

Социалдаштыруу институту болгон кыргыз үй-бүлөсүнө тиешелүү

илимий изилдөөлөр Совет мезгилинде жүргүзүлө баштаган. Алгачкы изилдөө

катары 1925-жылы жарык көргөн С.Любимованын “Орто Азиянын аялдары

кандай жашашат жана иштешет” аттуу эмгегин атоого болот. Анда ХХ

кылымдын башындагы кыргыз аялдарынын жашоо образынын жана турмуш-

тиричилигинин мүнөздүү өзгөчөлүктөрү кеңири түрдө чагылдырылган жана

чечмеленген [35].

Көрүнүктүү этнограф С.М.Абрамзон кыргыз үй-бүлөсүн жана үй-

бүлөлүк турмуш тиричилик өзгөчөлүктөрүн изилдөөгө алып, никенин

формаларын, үй-бүлөнүн материалдык жана рухий маданиятка байланыштуу

100

маселелерин талдоого алган. Өзүнүн “Кыргыздар жана алардын

этногенетикалык жана тарыхый-маданий байланыштары” аттуу эмгегинде

кыргыздардын этногенезин, этникалык тарыхын, материалдык жана рухий

маданиятын терең изилдөөгө алуу менен бирге кыргыз элинин тарбия

салтынын өзгөчөлүктөрүнө да кеңири токтолгон [1].

Көптөгөн кыргыз философтору, этнографтары (Р.Ачылова,

Ж.С.Татыбекова, А.Джумагулов, С.И.Каракеева, А.С.Кочкунов ж.б.) кыргыз

үй-бүлөсүн ар тараптуу изилдөөгө алууда, андагы аялдардын жана

балдардын абалын ачып көрсөтүүдө тарбия берүү маселелерине да

кайрылган. Ошондой эле С.Бегматованын, Б.Палванованын эмгектеринде

аялдардын республиканын коомдук турмушундагы ролу ачып берилсе,

С.Бекходжаеванын изилдөөсү аялдардын республиканын эл чарбасынын

өнүгүшүнө кошкон салымын аныктоого арналып, анда аялдарды коомдук

өндүрүшкө тартылышы жана анын оң жактары кеңири ачып берилген[ 131].

Р.Ачылованын “Үй-бүлө жана коом” аттуу эмгеги философиялык-

социологиялык пландагы коом менен үй-бүлөнүн карым-катыш маселесин

кеңири чагылдырган эмгек болуп эсептелинет. Автор социологиялык

изилдөөлөрдүн факты-материалдарын салыштырып олтуруп үй-бүлө-

никелик мамилени талдоого алган жана үй-бүлөдөгү аялдын ролун жана

ордун, анын арасында балдарга тарбия берүүдөгү ролун, кеңири ачып

көрсөткөн [35].

А.Р.Бикбулатованын “ХХ кылымдын 80-жылдарынын аягы 90-

жылдардын башталышындагы айылдык кыргыз аялдарынын социалдык-

маданий жүзү” аттуу этносоциологиялык изилдөөсү коомдо жүрүп жаткан

трансформациянын негизинде коомдук аң сезимде аялдардын үй-бүлөдөгү

жана коомдогу ролунун, ордунун өзгөрүүлөргө учурап жаткандыгын жана

айылдык кыргыз аялдарынын социалдык-маданий жактан өнүгүүсүнүн

өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөткөн. Кыргыз аялынын жүзүнүн (жашоо

образынын, турмуш-тиричилигинин, билим деңгээлинин ж.б.) өзгөрүшү

101

кыргыз этносунун салтында жана социалдык-маданий турмушунда

өзгөрүүлөр жаратып жаткандыгын баса белгилеген [47].

Социологиялык өңүттөн социалдашуу маселесин алгач изилдөөгө

алган Алдашева шаар шартындагы аялдардын социалдашуусуна арналган

изилдөөсүнүн жыйынтыктарында жалпы адамзаттык жана адептик дөөлөттөр

өзүнүн түпкү маанисин жоготпостон, кыргыз коомчулугунда трансформация

жүрүп жаткан мезгилде да мурункудай эле коомго өз таасирин тийгизээрин

көрсөткөн. Ошону менен бирге дөөлөттөрдүн трансформацияланганын

белгилеп, шаарга адаптацияланууда жоро-жолдоштордун жана туугандардын

ролу чоң жана маанилүү экендиги аныкталып, шаарга адаптациялануу

турмушта ийгилике жетүүдө тууган уруктардын чоң кызматтарда иштеши,

тааныш-билиштин, ар кандай байланыштардын көп болушу өзүнүн оң

таасирин тийгизерин, албетте бул Кыргызстандагы жагымсыз

көрүнүштөрдөн болуп саналарын изилдөөчү баса белгилеген [9,14-б.].

Жогорудагы изилдөөлөрдө белгиленген процесстер азыркы

ааламдашуу жана маданияттардын карым-катышы күчөгөн мезгилде өтө

интенсивдүү түрдө жүрүп жатат деп айтуу туура болот.

Инсандын социалдык тажрыйбаларды өздөштүрүүсү коомдун эң

кичинекей бөлүкчөсү болгон үй-бүлөдөн башталгандыктан, биз өз

изилдөөбүздүн предметине, максат, милдеттерине ылайык эң орчундуу

социалдаштыруу институту болгон кыргыз үй-бүлөсүнүн

социалдаштыруучу кызматына кыскача мүнөздөмө беребиз.

Үй-бүлөдөн балдар адамдар менен карым-катыштын, өз ара таасир

этүүлөрдүн алгачкы көндүмдөрүнө ээ болушат, эң алгачкы жолу эл тутунган

жана кастарлаган социалдык ролдорду (жыныстарга тиешелүү ролдор, элдин

жашоо образы, адаттары ж.б.) өздөштүрүшөт, алгачкы жолу социалдык

нормалардын жана дөөлөттөрдүн айланасында ой жүгүртүшөт, аларды өз

жүрүм-турумунда колдонууну үйрөнүшөт. Үй-бүлөдө бала өзү жашаган

элдин, улуттун каада-салтын, үрп-адаттарын, жашоо образын, баарлашуу,

102

ишмердик өзгөчөлүктөрүн ж.б. үйрөнүү аркылуу инсан жана ошол элдин

мүчөсү катары жетиле баштайт [182,233-б.].

Үй-бүлө өз мүчөлөрүнө коомдук аң-сезимди, өз элинин ыймандык-

адептик эрежелерин, жүрүм-турум нормаларын, эрежелерин, адаттарын,

стероетиптерин жеткирүүнү, өз мүчөлөрүн тарбиялоону, үй-бүлөдө өз ара

мамилелешүү салттарын чоң муундун кичи муунга үйрөтүүсүн, ыймандык-

рухий тарбия берүүсүн ишке ашырып, ошол топто жашоого социалдаштырат.

Үй-бүлөдө социалдаштыруу жүргөн мезгилде социалдаштыруунун

агенттери ата-эне, бир туугандар, чоң ата-чоң эне, жакын туугандар,

кошуналар ж.б. болуп саналат.

Инсан катары баланын калыптануусу үй-бүлөдө өзүн жакын болгон

адамдар менен, өзү тендүүлөр менен болгон мамилелешүүдө баланын башка

адамдарга карата көз каранды абалдан өз алдынчалыкка (өз көз карашына,

каалоосуна ылайык жүрүм-турум жасоого) өтүү позициясынын

калыптануусу менен коштолот.

Үй-бүлөдө социалдаштыруу бир жактуу процесс эмес, эки жактуу

процесс, ата-эне балага гана тарбиялык таасир этпестен, балдар да ата-

энесине тарбиялык таасир этип аларды өзгөртөт, коомдогу өзгөрүүлөргө

ылайык социалдаштырат [22;23].

Үй-бүлөдө инсандын калыптануусу андагы психологиялык маанайга

жараша аныкталат. Анткени психологиялык маанай үй-бүлөнүн бүт

жагдайларына өз таасирин тийгизип, үй-бүлө мүчөлөрүнүн инсан катары

калыптануусун өзгөчөлүктөргө учуратат.

Үй-бүлөнүн социалдаштыруучу кызматын изилдөөгө алган

окумуштуулар инсанды социалдаштырууда үй-бүлөдө бала эң биринчи

кезекте өз элине мүнөздүү этникалык өзгөчөлүктөрдү, өз элинин маданиятын

өздөштүрө тургандыгын аныктаган [23,275-б.]. Анткени балдарды ролдук

социалдаштыруу негизинен үй-бүлөдө ишке ашат. Бала реалдуу дүйнө,

жакшылык-жамандык, өз элинин маданияты жөнүндө алгачкы

103

түшүнүктөргө ээ болот, өзүн-өзү таанып билет, ошондой эле өз элине

мүнөздүү болгон социалдык ролдорду аңдап-билет жана өздөштүрөт.

Эң негизги социалдаштыруу институту болгон үй-бүлөнүн балдардын

социалдаштыруусундагы ролу сөзсүз түрдө коомдун тибине, анын

салттарына, маданий нормаларына, идеологиясына көз каранды болот.

Азыркы мезгилдеги үй-бүлөлөрдө ажырашуулардын көбөйүшү, аз балалуу

болуу, атанын үй-бүлөдөгү позициясынын төмөндөшү, аялдардын эмгек

менен камсыз болушу ж.б. социалдык ролдук өзгөрүүлөргө карабастан, үй-

бүлөнүн балдарды социалдаштыруучу ролу эң жогору боюнча кала берет. Эң

башкысы бала үй-бүлөдөн алган социалдык тажрыйбаларын, жүрүм-турум

нормаларын, эрежелерин жана көндүмдөрүн коомдун бүт башка чөйрөсүндө

(коомдо, бала бакчада, мектепте ж.б. социалдык чөйрөдө) колдонот жана үй-

бүлөдөн үйрөнгөн билимдери, билгичтиктери ж.б. баланын кийинки

топторго кирүүсүнө негиз болот [207, 111-б.].

Кыргыз элинде үй-бүлөдө баланы тарбиялоодо балага жашоо

тиричиликтин негизин түзгөн көндүмдөрдү үйрөтүүдөн башталат. Алсак,

балдар өтө жаш кезинен баштап, өз убагында жатып уктоого, эрте менен өз

убагында туруп жуунууга, өзүнө тиешелүү буюмдарын таза сактоого,

улуулардын айткандарын аткарып турмуш-тиричиликке аралашууга, өзүнөн

улууларга сый-урмат менен мамиле жасоого ж.б. үйрөтүлөт.

Ар бир куракта баланын үй-бүлөдөгү орду, ролу ж.б. өзгөрүп турат жана

ошолорго жараша анын социалдашуусу да өзгөчөлүктөргө ээ болот. Мисалы

өспүрүмдөрдүн социалдашуусунда үй-бүлөнүн ролу өзгөчө. Бул куракта

баланын үй-бүлөдөгү орду, ролу өзгөрүп, жоопкерчилиги артып, үй-бүлө

тиричилигине кол кабыш кылып тарбияланат, жетилет. Кыргыз үй-бүлөсүндө

эң башкысы өспүрүмдөрдү жүрүм-турум нормаларын үйрөнүүгө жана аны

нарк-насил, баалуулук катары өз жашоосунда тутунууга тарбиялоого өзгөчө

көңүл бурулат; өспүрүмдөр үй-бүлө тиричилигине байланыштуу

жумуштарды аткарып, эмгекке аралашып жүрүп адамдар менен

104

мамилелешүүнү, коомдо жашоону үйрөнүшөт, эрте жашынан жоопкерчилик

сезими калыптандырылат [207, 111-б.].

Эми кыргыз элинин үй-бүлө институтунун өзгөчөлүктөрүнө тарыхый

өңүттөн токтоло кетели:

1. Көчмөндүк турмушта кыргыздарда үй-бүлө коомдун тиреги, эң

негизги өзөгү катары каралган. Үй-бүлө мамилеси баланын кызыкчылыгына

баш ийдирилген (“Балалуу үй-базар, баласыз үй-мазар” деген макал

кыргыздар үчүн бала жашоодогу өтө чоң дөөлөт экендигин көрсөтөт.).

Коомдогу бүт турмуштун жөнгө салынуусунда үй-бүлөнүн ролу чоң болгон.

Ошондуктан кыргыз үй-бүлөсүнүн социалдаштыруу салттарын атайын

изилдөөгө алуу, салттуу коомдун өзгөчөлүктөрүн жана азыркы күндө

пайдалануу жолдорун аныктоого мүмкүндүк берет.

2.Кыргыз үй-бүлөсүндө баланы социалдаштыруу процессинде атанын

жана эненин балага таасир этүүлөрү айырмачылыктарга ээ. Ата үчүн баласын

ээрчитип жүрүп эл-жер таанытуу, өзү билген билимдерди жана турмуш-

тиричиликтик иштерин үйрөтүү болсо, эне үчүн тарбия берүүдө балдарынын

ички дүйнөсүн өстүрүүгө көп көңүл буруу маанилүү болгон. Натыйжада

баланын ички дүйнөсү өсүп жетилген жана балада өзүн урматтоо, сыйлоо

сезимдери калыптандырылган.

3. Кыргыз үй-бүлөсүндө бир нече муун өкүлдөрү жашаган жана

алардын курагына жараша мамиле жасоо өзгөчөлүгү аныкталган. Улуу муун

өкүлдөрү үй-бүлөнүн рухий дүйнөсүн арттыруучулары катары эсептелип,

алардын үй-бүлөдөгү кадыр-баркы өтө жогору болгон. Мына ушундай

салттан улам улууну урматтоо культу калыптанган. Алсак, кыргыз элинде

кароосуз калган (түгөйү каза болуп ж.б.) жакын туугандарын өгөйлөбөй өз

үйүндө чогуу жашатуу (багуу, үстү башына кароо ж.б.) салты бар. Ошондон

кыргыз элинде чоң ата–чоң эненин, тай ата - тай эненин, атасынын жакын

туугандарынын ж.б. өз балдары, неберелери менен чогуу бир үйдө туруу

салты, үй-бүлөдө бир нече муун өкүлдөрүнүн жашоосу калыптанган [207,

112-114-бб.].

105

Кыргыз элинде үй-бүлөдө бир нече муун өкүлдөрүнүн жашоосу

кыргыз элинин социалдаштыруусунун агенттеринин өзгөчөлүктөргө ээ

болушуна өзүнүн таасирин тийгизет. Мына ошондуктан кыргыз элинде үй-

бүлөдөгү социалдаштыруу агенттерине төмөнкүлөр кирет:

1.Чоң ата –чоң эне.

2.Баланын өз ата-энеси.

3.Баланын бир туугандары (агасы, эжеси).

4.Үйдө чогуу жашаган жакын туугандары.

5.Абалары, таякелери ж.б.у.с. [207, 114-б.].

Кыргыз үй-бүлөсүнүн өзгөчөлүктөрүн талдоо, анын жаш муундарды

социалдаштыруу төмөнкүдөй багыттарда жүргүзүлгөндүгүн көрсөттү:

-коомдук-социалдык мамиле эрежелерин үйрөтүү;

-чарба жүргүзүүгө үйрөтүү;

- инсандык мамилеге үйрөтүү;

- рухий адептик жактан өнүктүрүү ж.б.

Кыргыз үй-бүлөсүнүн өзгөчөлктөрүн талдоо, анын жаш муундарды

социалдаштырууда төмөнкүдөй принциптерге негизденгендигин аныктоого

мүмкүндүк берет:

• Улуттук ар намыстуулук принциби. «Намыс» түшүнүгү кыргыздардын

жашоосунда өзөккү идея болуп, элдин бүт турмуш-тиричилиги ушул идеяга

баш ийдирилген. Айрым учурларда гана намыс куру намыска айланып кетип,

элдин өнүгүшүнө өзүнүн терс таасирин тийгизген учурлар кездешет.

• Эл журттун ынтымакчылыгын сактоо принциби. Кыргыз эли ынтымак

бар жерде, өсүү, өнүгүү болорун билишкен жана аны туу тутушкан. Азыркы

кезде бул принцип жалпы улуттук деңгээлде болбостон, уруулук деңгээлде

жакшы иштеп жатышы өкүнүү жаратат.

• Эмгекке тарбиялоо принциби. Кыргыз элинде эмгекке тарбиялоо

турмуш-тиричилик менен өтмө катар байланышта болгондуктан,

балдарга атайын эмгек тарбия берүү бөлүнүп алынган, эмес, бала өтө

эрте жашынан өз курагына жараша турмуш-тиричиликтин иштерин

106

аткарууга аралаштырылган, үйрөтүлгөн. Көчмөн турмуштун талабына

ылайык бала турмуш-тирчиликтин иштерин аткарып жүрүп,

эмгектенүүгө үйрөнгөн, турмуш-тиричиликтин жумуш аткара алуу

баланын адам болуусунун көрсөткүчү болгон.

Азыркы кезде коомдо жүрүп жаткан саясый-экономикалык, социалдык-

маданий, укуктук өзгөрүүлөр коомдук аң сезимди да өзгөртүүгө учуратып,

эркектердин, аялдардын жана балдардын үй-бүлөдөгү жана коомдогу орду

жөнүндөгү көз караштарынын да өзгөрүүгө учурашына алып келди.

Натыйжада кыргыз үй-бүлө институту (үй-бүлө мүчөлөрүнүн

статустары, баалулуктары, умтулуулары жана мамилелери ж.б.) өзгөрүүгө

учурап, коомдогу тарбия, билим, маданият факторлорунун өзгөрүшүнө чоң

түрткү болууда. Ошондон улам азыркы кезде үй-бүлөлөрдө материалдык

камсыздануу жогору бааланууда, үй-бүлө мүчүлөрүнүн мамилелери да

өзгөрүүгө учурады.

Биз кыргыз элинин үй-бүлө институтундагы өзгөрүүлөрдү аныктоо

максатында атайын студенттер арасында сурамжылоо жүргүздүк.

Сурамжылоого Ош мамлекеттик университетинин, Ж.Баласагын

атындагы Кыргыз улуттук университетинин, И.Арабаев атындагы Кыргыз

мамлекеттик университетинин студенттери катышты. Сурама

респонденттердин улуттук маданиятыбыздагы тарбия салттарынын бүгүнкү

күндөгү таасирин билишин жана ага жасаган мамилесин, жаш муундардын

социалдашуусунун ишке ашуусунун өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөтүүгө көмөк

бере турган тиешелүү суроолорду камтыган. Бул изилдөө массалык

сурамжылоо усулу аркылуу өткөрүлүп, анкеталык сурамжылоого 469

респондент катышты. Анын жүрүшүндө жыйналган сурамалар

жараксыздары текшерилгенден кийин 412 сурама жарактуу деп аныкталган.

Алар 17-23 жаштагы студенттер болуп, эркектер - 116, кыздар (аял) – 296

түзгөн. Изилдөөдө тандап алуу В.И. Паниоттонун 5%дык ката мүмкүн

болгон репрезентативдүүлүк таблицасынын негизинде ишке ашырылган

[243, 81-82-бб.]. Респонденттердин суроолорго берген жооптору

107

статистикалык маалыматтарды эсептөөчү атайын SPSS программасы

(орусчаланган 22 версия) аркылуу кайрадан иштетилип, маалымат базасы

түзүлгөн.

Анкетанын суроолорунан алынган натыйжалар төмөнкү таблицада

чагылдырылды (караңыз: таб.2.1.1.1).

Таблица 2.1.1.1 –Анкетанын суроолору

№ Суроолор ооба жок

саны % саны %

1 1. Өзүңдөн кичүү бир туугандарыңды

тарбиялоого катышасыңбы?

363 88,1 49 11,9

2. 4. Ата – энеңдин тарбия берүү

усулдары, ыкмалары Сага жагабы?

306 74,27 106 25,72

3. 5.Тарбия берүүдө ата-энең Сага орой

мамиле жасап (келтектеп) тарбиялаган

учур болгонбу?

251 60,92 161 39,07

4. 6.Сени, ата-энең той-тамашаларга ж.б.

жактарга ээрчитип барганбы?

405 98,3 7 1,7

5. 7.Сени тарбиялоого Ата-энеңден башка

адамдар да катышканбы? Эгер катышса,

кимдер?

292 70,87 120 29,12

6. 11.Ата - энеңдин тарбиялоо усулдарын,

ыкмаларын өзүңдүн балдарыңды

тарбиялоодо колдоносуңбу?

263 63,83 149 36,16

7. 12.Ата-энем үй-бүлөдө жетишээрлик

тарбия берген деп эсептейсиңби?

214 51,94 198 48,05

Анкеталык сурамжылоо төмөнкүдөй натыйжаларды берди:

Анкетанын «Өзүңдөн кичүү бир туугандарыңды тарбиялоого

катышасыңбы?» деген биринчи суроосуна алынган жооптордон балдарды

үй-бүлөдө социалдаштырууга ата-энелерден сырткары жашы улуу уул-

108

кыздар да 363 (88,1%) сөзсүз түрдө катышарын, үй-бүлөдө өздөрүнүн

инилерин жана карындаштарын тарбиялоого түздөн-түз катышарын

билдирген. Бул бир туугандардын бири-бирине күйүмдүү, эмпатиялык

сапаттарга ээ болуп өсүшүн шарттайт.

Ал эми 49 (11,9%) респондент «тарбиялоого катышпайм» деп терс жооп

берген. Эмне үчүн катышпай тургандыгынын себеби катары үй-бүлөдө

жалгыз перзент экендигин жана үйдө эң кичүүсү болгондугун белгилей

кетишкен. Бул фактынын негизинде балдарды үй-бүлөдө социалдаштырууга

ата-энелерден сырткары жашы улуу уул-кыздары да сөзсүз түрдө катышары

аныкталды.

“Ата – энеңдин тарбия берүү усулдары, ыкмалары Сага жагабы?”

деген төртүнчү суроого 306 студент (74,27%) «ооба» (жагат), 106 студент

(25,72%) «жок» (жакпайт) деп жооп беришкен. Мындан үй-бүлөлөрдүн

басымдуу бөлүгүндө ата-энелер тарбия берүүдө балага гумандуу мамиле

жасагандыгы, үй-бүлөдө психологиялык жылуу маанай өкүм сүргөндүгү

даана көрүнөт. “Жок” деп жооп бергендердин жоопторун кийинки суроолор

менен катышта караганыбызда урушуп, келтектеп тарбиялагандыгын

аныктоо үчүн берилген суроого “Ооба” деп жооп бергендер.

Ал эми “Тарбия берүүдө ата-энең Сага орой мамиле жасап (келтектеп)

тарбиялаган учур болгонбу”? – деген анкетанын бешинчи суроосуна 251

студент (60,92%) – “Ооба” , «зарыл учурда келтектеген» деп жооп

беришкен 161 – “жок” (39,07%) деп жооп беришти. Мындан ата-энелер

тарабынан бала тарбиялоодо орой мамиле (уруп-согуп тарбиялоо) менен

тарбия берүү усулу колдонулары, баланын тентектигине ата-эне орой

мамиле менен жооп берери белгилүү болот. Тарбиялоодо баланы катуу

жазалоо балдардын рухунда өтө терең терс из калтырып, баланын көңүлүн

сындырат жана дүйнө кабыл алуусун өзгөртөт, ата-энеге кайрымсыздык,

мээримсиздик, мерездик, таш боордук ж.б. терс сапаттардын

калыптанышына алып келет. Ошондуктан үй-бүлөдө балага тарбия берүүдө

жазалоо усулун колдонуудан арылуу зарылдык болуп саналары жана

109

мугалимдер ушул багытта ата-энелер менен атайын иштерди жүргүзүүсү

педагогикалык зарылдык экендиги көрүнөт.

“Сени, ата-энең той-тамашаларга ж.б. жактарга ээрчитип барганбы?”

деген алтынчы суроого 405 респондент (98,3%) – “ооба”, ал эми 7сү –

(1,7%) “жок” «эсимде жок» деген жоопторду беришкен. Бул жооптордон

балдарды ээрчитүү салты дале кеңири колдонулары жана тарбиялык таасири

күчтүү экендиги белгилүү болот.

“Сени тарбиялоого Ата-энеңден башка адамдар да катышканбы? Эгер

катышса, кимдер?” деген анкетанын жетинчи суроосуна 292 респондент

(70,87%) – “ооба”, ал эми 120 респондент (29,12 %) “жок” деген жоопторду

беришкен. 292 респонденттин “ооба” (70,87%) деген жооптордон үй-бүлөдө

балдарга тарбия берүүдө ата-энелерден башка кишилер да балдарды

тарбиялоого катышары, алар көбүнчө чоң ата-чоң энелер 136 (46,57%) жана

жакын туугандар 74 (25,34%), таекелер 54 (18,5%), 21 (7,2%) туугандар, 8

кошуналар (2,73%) экендиги белгилүү болду. Ал эми «жок» деп жооп

бергендердин басымдуу бөлүгү шаар жеринде жана жалгыз балалуу үй-

бүлөлөрдө тарбиялангандар экендиги жана аларды ата-энелери гана

балдарын жеке өздөрү тарбиялагандыгы белгилүү болду.

“Ата - энеңдин тарбиялоо усулдарын, ыкмаларын өзүңдүн балдарыңды

тарбиялоодо колдоносуңбу?” деген суроого 263 студент (63,83%) «ооба»,

149у (36,16%) «жок» деп жооп берген. Мындан 63% ашуун студенттер ата-

эне тарбиясына ыраазы экендигин жана ата-энесинин бала тарбиялоо

усулдарын, ыкмаларын жактырарын, аларды өз балдарын тарбиялоодо

колдонору көрүнөт. Жогорудагы жооптор көпчүлүк студенттердин ата-

энелеринин тарбиялоо усулдарына, ыкмаларына, эрежелерине, салттарына

урматтоо менен мамиле жасары жана ата – энелеринин тарбиясын улантууну

максат кылары, кыргыз элинин тарбия салтын муундан муунга берүү

улантылары белгилүү болот. Ал эми студенттердин 36,67 % ата-энелердин

тарбиясына ыраазы эмес экендиги жана алардын тарбия усулдарын,

ыкмаларын өз балдарын тарбиялоодо колдонбой тургандыгы белгилүү болду.

110

“Ата-энем үй-бүлөдө жетишээрлик тарбия берген деп эсептейсиңби?”

деген суроосуна 412 студенттин ичинен 214ү (51,94%) “ооба” деп, үй-

бүлөдө ата-энем жетиштүү тарбия алгандыгын билдирсе, 198и (48,05%)

“жок” деп, үй-бүлөдө ата-энелерин “жетишээрлик тарбия берген эмес”,

“заманга жараша тарбия берген эмес” деп эсептешери белгилүү болду.

Цифралар көрсөткөндөй көпчүлүк студенттер ата-энелерин

жетишээрлик тарбия берген эмес деп эсептешет. Б.а, 48,05% студенттер ата-

энелеринен алган тарбияны жетишсиз, бүгүнкү күндүн талабына жооп

бербейт деп эсептешет. Мындан азыркы тез өзгөрүп жаткан коомдук турмуш

талаптарына ата-энелердин берген тарбиясы жетишсиздик кылары, ата-

энелердин тарбиясында мобилдүүлүк, динамикалуулук аз экендиги көрүнөт.

Ата-энелер балдарына коом талабына жараша тарбия берүү үчүн тарбия

максаттарын, усулдарын, ыкмаларын да өзгөртүүсү зарыл экендиги белгилүү

болот. Биздин пикирибизче жогорудагы фактылар балдар үй-бүлөдөгү

тарбиядан, ата-энеден көптү күтөрү көрүнөт. Азыркы кезде тез өзгөрүлгөн

турмуш шартка ата-энелер балдарын даярдай албай калары, ошондон балдар

ата-энелеринин тарбиялоо ыкмаларына канааттанышпай кала тургандыгын

көрсөтөт.

Респонденттердин өзүнөн кичүү бир туугандарын тарбиялоодо кайсы

усулдарды, ыкмаларды колдонорун билүү максатында берилген суроолордун

жыйынтыктары төмөнкү таблицада чагылдырылды (караңыз: таб.2.1.1.2).

Таблица 2.1.1.2 -“Сен өзүңдөн кичүүлөрдү тарбиялоодо кайсы усул,

ыкманы көбүрөөк колдоносуң?”

№ Саны % көрсөткүчү

1. Сөз менен түшүндүрүү, 179 44,17

2. Мактоо 174 41,52

3. Жазалоо 59 14,31

Баары 412 100

111

Анкетанын “Сен өзүңдөн кичүүлөрдү тарбиялоодо кайсы усул, ыкманы

көбүрөөк колдоносуң?” - деген экинчи суроосуна 412 студенттин ичинен

бир туугандарын тарбиялоодо тарбиянын негизги усул катарында 44,17%

“сөз менен түшүндүрүү” жана 41,52% «мактоо» усулдарын колдонорун,

айрым учурларда ''жазалоо'' усулун да колдонушкандыгын белгилешкен. Ал

эми 59у (14,31%) жазалоо усулун таптакыр колдонбогондугун билдиришкен.

Үй-бүлөдө өзүнөн кичүүлөрдү социалдаштырууда мактоо усулу менен

жанаша эле жазалоо усулун колдонору белгилүү болду. Жазалоо усулу жаш

баланын мүнөзүндө терс сапаттардын (коркуу, жалтактоо ж.б.)

калыптанышына алып келери психология илиминде аныкталтандыгына

карабастан, эл ичинде жазалоо усулу бала тарбиялоодо дале колдонулары

белгилүү болду.

Ата-энелер балдарын тарбиялоодо кайсы усулдарды, ыкмаларды

көбүрөөк колдонорун билүү максатында берилген суроолордун

жыйынтыктары төмөнкү таблицада чагылдырылды (караңыз: таб.2.1.1.3).

Таблица 2.1.1.3-Ата-энең Сени тарбиялоодо кандай усулдарды,

ыкмаларды көбүрөөк колдонгон?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

1. Сөз менен түшүндүрүү 142 34,48

2. Насаат айтуу 126 30,6

3. Айтып берүү 76 18,4

4. Ишти көрсөтүп берүү 68 16,5

Баары 412 100

“Ата-энең Сени тарбиялоодо кандай усулдарды, ыкмаларды көбүрөөк

колдонгон” деген анкетанын үчүнчү суроосуна 412 студенттин баары ата-

энелери басымдуу түрдө сөз менен түшүндүрүү аркылуу гана тарбиялык

таасир этишкендигин, башкача айтканда, балдарына 142 си (34,48%) “сөз

112

менен түшүндүрүү”, 198 (42%), 126 (37,6%) “насаат айтуу” 76 (18,4%) “айтып

берүү” жана 68 (16,5%) “ишти аткарууда көрсөтүп берүү” усулдарын

колдонуп келишкендигин, эң башкысы ата-эне балдарына жагымдуу мамиле

жасоо аркылуу тарбия беришкендигин белгилешкен. Ишти аткарууда

көрсөтүп берүү 16,5% болсо да иш менен тарбиялоо эл ичинде колдонуларын

көрсөтөт. Бул жооптордон эң башкысы ата эне балдарына жагымдуу мамиле

жасоо аркылуу балдарга сөз менен түшүндүрүү, насаат айтуу ата-энелердин

бала тарбиялоодогу негизги усулу экендигин көрүнөт.

Сурамадагы ата-энелердин өз балдарына кайсы багытта тарбия берүүгө

көбүрөөк көңүл бурушарын аныктоого арналган суроонун жыйынтыктары

төмөнкү таблицада чагылдырылды (караңыз: таб.2.1.1.4).

Таблица 2.1.1.4-Ата-энелер балдарына кайсы багытта тарбия берүүгө

көбүрөөк көңүл бурушат?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

1. Эмгек тарбиясы 107 26

2. Турмуш-тиричиликке даярдоо 98 23,8

3. Мекенчилдик 58 14

4. Экологиялык тарбия 56 13,6

5. Ыйман,адеп тарбиясы 48 11,7

6. Диний тарбия 26 6,3

7. Жакшы тарбия берген 19 4,6

Баары 412 100

«Ата-энелер балдарына кайсы багытта тарбия берүүгө көбүрөөк көңүл

бурушат?» деген сегизинчи суроого 107 (26%) “эмгекке тарбиялого басым

жасашат”, 98 студент (23,8%) “турмуш-тиричиликке даярдоого”, 58и (14%)

“мекенчилдик” деп жооп беришсе, 56(13,6%) “экологиялык тарбия”, 48

студент (11,7%) ата-энеси “ыйман, адеп тарбиясын берүүгө”, 26сы (6,3%)

“диний тарбияга басым жасашат” деп жооп беришсе, 19у (4,6%) “жакшы

113

тарбия берген” деп жооп беришкен. Бул жооптордон кыргыз үй-бүлөсүндө

ата-энелер ыйман, адеп жана турмуш-тиричиликке тарбиялоону негизги деп

эсептей тургандыгы көрүнөт.

Респонденттердин пикири боюнча ата-энелери кайсы багытта тарбия

берүүгө көбүрөөк басым жасаса жакшы болмок экендигин билүү үчүн

берилген суроонун жыйынтыктары төмөнкү таблицада чагылдырылды

(караңыз: таб.2.1.1.5).

Таблица 2.1.1.5-Ата-энең кайсы багытта тарбия берүүгө көбүрөөк

басым жасаса жакшы болмок?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

1. Заманга ылайык тарбиялоого 106 25,7

2. Турмушта активдүү болууга 86 20,8

3. Өз алдынчалыкка 67 16,26

4. Үй-бүлөлүк турмушка даярдоого 66 16,1

5. Жыныстык тарбияга 57 13,8

6. Билбейм 9 2,2

7. Ар тараптуу тарбия берген 21 5,09

Баары 412 100

Жаш муундарды социалдаштырууда кандай кемчиликтерге жол

берилерин аныктоо максатында берилген “Ата-энең кайсы багытта тарбия

берүүгө көбүрөөк басым жасаса жакшы болмок?” деген суроого 106 (25,7%)

студент “азыркы заманга ылайык жашоого тарбиялоого”, 86 (20,8%) студент

“турмушта активдүү болууга тарбиялоого”, 67 (16,26%) студент ата-энелер

аларды “үй-бүлөдө өз алдынчалыкка тарбиялаган эмес”, ж.б. деген

жоопторду беришкен. 66 студент (16,1%) “үй-бүлөлүк турмушка даярдоого” ,

57сү (13,8%) “жыныстык тарбия берүүнү” белгилешсе, 9у (2,2%) “билбейм”

деп жооп беришсе, 21 (5,09%) студент “ата-энелери ар тараптуу тарбия

беришкендигин” билдиришкен. Ата-энелер балдарына жогорку билим

114

берүүгө, адептүүлүккө, акыл-эсти өстүрүүгө, турмуш-тиричиликтик иштерди

аткарууга тарбиялоого көңүл буруу менен бирге эле бүгүнкү күндүн

талабына ылайык балдарын “өз алдынчалыкка, турмушта активдүү болууга,

азыркы заманга ылайык жашоого”, “үй-бүлөлүк турмушка, жыныстык

маданиятка үйрөтүү” зарыл экендиги белгилүү болот.

Респонденттердин өз балдарыңа тарбия берүүдө кайсы багытка

көбүрөөк басым жасарын аныктоого арналган суроонун жыйынтыктары

төмөнкү таблицада чагылдырылды (караңыз: таб.2.1.1.6).

Таблица 2.1.1.6-Сен өз балдарыңа тарбия берүүдө кайсы багытка

көбүрөөк басым жасар элең?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

1. Үй-бүлөлүк турмушка даярдоого 122 29,6

2. Заманга ылайык тарбия берүүгө 111 26,9

3. Патриоттук тарбияга 97 23,54

4. Жыныстык тарбияга 82 19,9

Баары 412 100

Жогорудагы суроонун уландысы катары берилген “Сен өз балдарыңа

тарбия берүүдө кайсы багытка көбүрөөк басым жасар элең?” деген

анкетанын онунчу суроосуна 118 студент (28,64%) “үй-бүлөлүк турмушка

даярдамакмын”, 108 студент (26,21%), “эң негизгиси заманга ылайык тарбия

берүүгө умтулар элем” 97 студент (23,54%), “патриоттуулукка

тарбияламакмын”, 82 студент (21,61%) “жыныстык тарбия бермекмин” деп

жооп беришкен. Бул жооптордон кыргыз элинде жыныстык тарбияга табу

коюлгандыгы жана бул жаштарда көп көйгөйлөрдү жаратарын, ошондон

студенттер өз балдарына тарбия берүүдө “үй-бүлөлүк турмушка даярдай

тургандыгын”, “заманга ылайык тарбия берүүгө умтуларын”,

“патриоттуулукка тарбиялай тургандыгын” баса белгилегендигин айтууга

болот.

115

Респонденттердин пикири боюнча ата-энелеринин тарбия берүүдөгү

кемчиликтерди аныктоого арналган суроонун жыйынтыктары төмөнкү

таблицада чагылдырылды (караңыз: таб.2.1.1.7).

Таблица 2.1.1.7-Ата-энең Сага кайсыл багытта эч кандай тарбия берген

эмес?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

1. Акча табууга, кантип жашоого 110 26,7

2. Үй-бүлөлүк турмушка даярдоо, 92 22,33

3. Мекенчилдикке тарбия 92 22,33

4. Үй-бүлөдө жакшы тарбия берген 72 17,5

5. Жыныстык тарбия 46 11,17

Баары 412 100

«Ата-энең Сага кайсыл багытта эч кандай тарбия берген эмес?» деген

суроого студенттердин басымдуу бөлүгү 176 (37,5%) студент “үй-бүлөлүк

турмушка даярдабаган, жыныстык тарбия берилген эмес”, 109 студент

(23,23%) “мекенчилдикке тарбия начар берилген” десе, 152 студент (32,43%)

“акча табууга жана кантип жашоого үйрөткөн эмес” 32 студент (6,84%) “үй-

бүлөдө жакшы тарбия берген” деген жоопторду беришип, адеп тарбиясына

гана басым жасалгандыгын белгилешкен.

Үй-бүлөдө тарбия берүүнү жакшыртуу багытындагы

респонденттердин пикири билүү максатында берилген суроонун

жыйынтыктары төмөнкү таблицада чагылдырылды (караңыз: таб.2.1.1.8).

Таблица 2.1.1.8-Үй-бүлөдө балдарга тарбия берүүнү кандайча

жүргүзүү, тарбия берүүнүн кайсы ыкмасын, усулун колдонуу жакшы

жыйынтыктарга жетишүүгө мүмкүнчүлүк берет?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

116

1. Заманга жараша тарбия берүү 118 28,64

2. Баланы эркин тарбиялоо 106 25,72

3. Тарбиянын түрдүү ыкмаларын

колдонуу

86 20,9

4. Патриоттуулукка,

мекенчилдикке тарбиялоо

84 20,4

5. Билбейм 18 4,4

Баары 412 100

Анкетанын “Үй-бүлөдө балдарга тарбия берүүнү кандайча жүргүзүү, тарбия

берүүнүн кайсы ыкмасын, усулун колдонуу жакшы жыйынтыктарга

жетишүүгө мүмкүнчүлүк берет?” деген суроого “заманга жараша тарбия

берүү керек”, «балага орой мамиле жасабоо, түшүндүрүү ыкмасын колдонуу

керек» дегендер – 169 (36%), “баланы эркин тарбиялоо керек” дегендер –

116 (24,7%), “тарбиянын түрдүү ыкмаларын колдонуу керек” - 97 (20,86%),

“патриоттуулукка, мекенчилдикке тарбиялоого басым жасоо керек” – 73

(14,75%), “билбейм” – 14 (3,2%). Бул жооптордон үй-бүлөдө “заманга

жараша тарбия берүүгө” жана “баланы эркин тарбиялоого” басым жасоо

керектигин көрсөтүп турат.

Улуттук маданиятыбыздагы үй-бүлө тарбиясынын өзгөчөлүктөрүн

аныктоого арналган суроонун жыйынтыктары төмөнкү таблицада

чагылдырылды (караңыз: таб.2.1.1.9).

Таблица 2.1.1.9-Сен үй-бүлө тарбиясын эстегенде эң биринчи кезекте

эмне (кайсы усул, ыкма ж.б.) эсиңе түшөт?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

1. Адептүүлүккө тарбиялоо 94 22,81

2. Ата-эне мээрими 88 21,36

3. Үй тиричилик иштерин үйрөтүү 82 19,9

117

4. Ата-эненин насааты 80 19,41

5. Үй-бүлөдө жагымдуу маанай 68 16,5

Баары 412 100

Таблицадан көрүнүп тургандай “үй-бүлөдөгү жагымдуу маанай”, “ата-

эненин насаат сөздөрү” 110 (22,5%), “ата-эне мээрими” 140 (29,85%), “такай

үй тиричилигине байланыштуу иштерди үйрөтүү” 143 (31,5%),

“адептүүлүккө тарбиялоо” 76 (16,15%) деген жооптордон кыргыз үй-

бүлөсүндө жагымдуу психологиялык маанай түзүү, балдарга мээримдүү

мамиле жасоо салты дале чоң дөөлөт экендиги белгилүү болот. Кыргыз

элиндеги балага жагымдуу маанайда мамиле жасоо салтынан улам үй-бүлөдө

өткөн балалык кез оң эмоциядагы эскерүүлөр менен коштолорун көрсөтөт.

Анкеталык изилдөөлөрдүн натыйжалары кыргыз үй-бүлөсүндө бала

тарбиялоодогу өзгөчөлүктөрдү: балага мамиле жасоо жана тарбия берүү

ыкмаларын, балдардын үй-бүлө тарбиясынан эмне күтөрүн жана үй-бүлөдө

кандай тарбия бериле тургандыгын ж.б. аныктоого мүмкүндүк берди.

Кыргыз элинде үй-бүлөдө жаш муундарды социалдаштыруудагы эң

негизги милдет - жаш баларды адептүүлүккө, турмушта жашап кетүүгө

тарбиялоо болгондугун жана ага жетишүү үчүн аларга ата-энелер такай

өздөрү үлгү көрсөтүп, насаат сөздөрүн айтып, турмушка керектүү болгон бүт

нерселерди (үй иштерин, адеп эрежелерин ж.б.) өтө эрте жашынан үйрөтүп

барылгандыгын көрсөтөт. Ал эми үй-бүлөдө жагымдуу маанай түзүү тарбия

берүүдөгү негизги шарт, ата-эненин милдети катары эсептелгендиги

белгилүү болот.

Анкеталык сурамжылоо аркылуу жүргүзүлгөн изилдөөлөр төмөнкүдөй

жыйынтыктарга негиз болду:

• Кыргыз улуттук маданиятында инсанды социалдаштырууда ата-

энелер үй-бүлөдө жагымдуу маанай жаратып, түшүндүрүү, айтып берүү,

насаат айтуу усулдары кеңири колдонулары белгилүү болду.

• Үй-бүлөдө ата-энелер балдарга тарбия берүүдө үй иштерин

аткарууну үйрөтүү аркылуу балага турмуш-тиричиликке керектүү болгон

118

бүт билимдерди, көндүмдөрдү, тажрыйбаларды, социалдык нормаларды,

жүрүм-турум эрежелерди, элдин жашоо образын, адаттарын үйрөтүүнү ишке

ашырып, аларды өз алдынча турмушта жашап кетүүгө даярдагандыгы, анын

бир элементи болуп кесиптик билим берүү эсептелинери белгилүү болду.

• Кыргыз үй-бүлөсүндө бала тарбиялоодогу өзгөчөлүктөрдү:

балага мамиле жасоо жана тарбия берүү ыкмаларын, балдардын үй-бүлө

тарбиясынан эмне күтөрүн жана үй-бүлөдө кандай тарбия бериле

тургандыгын, балага турмушка керектүү болгон бүт нерселерди (үй иштерин

аткаруу, адеп эрежелерин сактоо ж.б.) өтө эрте жашынан үйрөтүп барары

ж.б. аныкталды.

Социологиялык изилдөөлөрдүн жыйынтыктары чагылдыргандай, соңку

чейрек кылымдагы коомдогу өзгөрүү тенденциялардын таасиринде үй-

бүлөдө эркектердин статусу төмөндөй баштаган, мындай абалга коомдогу

социалдык-экономикалык факторлор өз таасирин тийгизген.

• Үй-бүлөдө ата-энелердин тарбиясы балдарды турмушта жашап

кетүүгө даярдоого багытталып, ата-энелер эң биринчи кезекте

балдарды эмгек аткартуу аркылуу балага турмушка керектүү болгон

бүт нерселерди (үй иштерин аткаруу, адеп эрежелерин сактоо ж.б.)

өтө эрте жашынан үйрөтүп барары белгилүү болду. Кыргыз

элиндеги балдарга үйдөгү иштерди жасай билүүгө көнүктүрүү салты

азыр да кеңири колдонулары белгилүү болду.

• Жаштар ата-энелери балдарына кандай тарбия усулдарын,

ыкмаларын колдонуп тарбия берген жана мамиле жасаган болсо, ал

өзү үй-бүлө түзгөндө өз балдарына ата-энесинен алган мамиле

үлгүлөрүн колдонуп карым-катыш жасары жана балдарына тарбия

берери жана адамда балалык кездеги таасирлер өтө бекем сакталары

аныкталды.

• Үй-бүлөдө узак мезгил жашы улуу адамдардын балдар менен чогуу

жашагандыгы балдарга элибиздин каада-салттарын үйрөтөрү жана

ата-бабалардын салттарынын бекем сакталышын жана

119

колдонулушун шарттап турары белгилүү болду. Мындан жашы улуу

адамдар каада-салттарды ж.б. сактоочу жана аларды жаш муундарга

өткөрүп берүүчү кызматтарды аткарары белгилүү болду.

• Кыргыз элинин үй-бүлө институтун талдоо инсанды

социалдаштыруудагы негизги максат жаш муундардын «Адам

болуусуна» жетишүү, инсандын өз турмушун жөндөп кетүү,

турмушта жашап кетүүгө даяр болуу экендигин аныктоого

мүмкүндүк берди.

Бүгүнкү күндөгү кыргыз үй-бүлөсүнүн өзгөчөлүктөрүн жана анын жаш

муундарды социалдаштруучулук кызматынын өзгөрүүгө учурашын атайын

изилдөөгө алуу зарыл.

2018-жылы жүргүзүлгөн сурамжылоого Ж.Баласагын атындагы

Кыргыз улуттук университетинин, Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин,

Ош мамлекеттик университетинин, Баткен мамлекеттик университетинин

жана Оштогу гуманитардык педагогикалык институтунун жана

коллеждеринин студенттери, эксперт катары окутуучулары катышты.

Сурама респонденттердин улуттук маданиятыбыздагы инсанды

социалдаштыруу салттарынын бүгүнкү күндөгү таасирин билишин жана ага

жасаган мамилесин, жаш муундардын социалдашуусунун ишке ашуусунун

өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөтүүгө көмөк бере турган тиешелүү суроолорду

камтыган. Бул изилдөө массалык сурамжылоо усулу аркылуу өткөрүлүп,

анкеталык сурамжылоого 419 респондент катышты. Анын жүрүшүндө

жыйналган сурамалар жараксыздары текшерилгенден кийин 419 сурама

жарактуу деп аныкталган. Алар 17-23 жаштагы университеттин студенттери

болуп, эркектер - 46, кыздар (аял) – 373 түзгөн. Ал эми коллеждердин 17-23

жаштагы 448 студенти, алардын -эркектер, -кыздар (аял), эксперттер -

91түзгөн. Изилдөөдө тандап алуу В.И. Паниоттонун 5%дык ката мүмкүн

болгон репрезентативдүүлүк таблицасынын негизинде ишке ашырылган.

Респонденттердин суроолорго берген жооптору статистикалык

маалыматтарды эсептөөчү атайын SPSS программасы (орусчаланган 22

120

версия) аркылуу кайрадан иштетилип, маалымат базасы түзүлгөн [243, 81-82-

бб.].

Анкетанын суроолорунан алынган натыйжалар төмөнкү таблицада

чагылдырылды (караңыз: таб. 2.2.1.7).

Колледж боюнча: Комбинационная таблица $V9 * p_В4

9.Ата-энем балдарын

тарбиялоодо кобуроок конул

буруган багытыa

4. Сиз окуган окуу жай

Баары КУУ ОшМУ ОГПИ

КТУ

М

Бат

МУ

9.1. ыйман-адеп

багытына

Саны 65 88 44 45 75 317

% 75,6 75,9 61,1 77,6 86,2 75,7

9.2. турмуш-

тиричиликке даярдоого

Саны 41 73 39 31 75 259

% 47,7 62,9 54,2 53,4 86,2 61,8

9.3. эмгекке

тарбиялоого

Саны 39 69 26 22 39 195

% 45,3 59,5 36,1 37,9 44,8 46,5

9.4. мекенчилдикке

тарбиялоого

Саны 9 14 11 21 36 91

% 10,5 12,1 15,3 36,2 41,4 21,7

9.5. экологиялык

тарбияга

Саны 10 16 10 10 39 85

% 11,6 13,8 13,9 17,2 44,8 20,3

9.6. диний тарбия

багытына

Саны 5 33 14 8 18 78

% 5,8 28,4 19,4 13,8 20,7 18,6

9.7. жыныстык тарбия

багытына

Саны 7 9 5 6 6 33

% 8,1 7,8 6,9 10,3 6,9 7,9

9.8. ар тараптуу

тарбиялоого

Саны 32 64 23 20 54 193

% 37,2 55,2 31,9 34,5 62,1 46,1

9.9. тарбиялоого

азыраак конул

бурушкан

Саны 1 0 0 2 3 6

% 1,2 0,0 0,0 3,4 3,4 1,4

9.10. башка багытка Саны 0 0 1 2 3 6

% 0,0 0,0 1,4 3,4 3,4 1,4

121

Баары Сан

ы 86 116 72 58 87 419

% 20,5 27,7 17,2 13,8 20,8 100,0

Таблицадан белгилүү болгондой “Ата-энем балдарын тарбиялоодо

кобуроок конул бурган багыты” деген суроого студенттердин берген

жоопторунан бүт окуу жайларда жогорку % көрсөткүчкө: “ыйман-адеп

багытына” 75,7%, “турмуш-тиричиликке даярдоого” 61,8%, “эмгекке

тарбиялоого” 46,5% жана “ар тараптуу тарбиялоого” 46,1% басым

жасагандыгы белгиленген. Ал эми диний жана жыныстык тарбияга аз коңүл

бурушкандыгы, студенттердин 1,45%ы “тарбия берүүгө азыраак көңүл

бурушкандыгын” белгилешкен.

Бул көрсөткүчтөн үй-бүлө тарбиясынын өзгөчөлүктөрү даана байкалат.

Комбинационная таблица 4. Сиз окуган окуу жай * 4. Ата-энениздин _

тарбиялоодогу усулдары, ыкмалары Сизге жагабы?

4 Ата-энениздин тарбиялоодогу

усулдары, ыкмалары Сизге

жагабы?

Жалпы

Ооба Жок Башка

КНУ Саны 78 5 3 86

% саптан 90.7% 5.8% 3.5% 100.0%

% мамычадан 20.2% 27.8% 21.4% 20.5%

% баары 18.6% 1.2% 0.7% 20.5%J

ОшГУ Саны 106 6 4 116

% саптан 91.4% 5.2% 3.4% 100.0%1

% мамычадан 27.4% 33.3% 28.6% 2.7.7%

% баары 25.3% 1.4% 1.0% 27.7%

ОГПИ Саны 66 2 4 72

122

% саптан 91.7% 2.8% 5.6% 100.0%

% мамычадан 17.1% 11.1% 28.6% 17.2%

% баары 15.8% 0.5% 1.0% 17.2%

КТУМ Саны 50 5 3 58

% саптан 86.2% 8.6% 5.2% 100.0%

% мамычадан 12.9% 27.8% 21.4% 13.8%

% баары 11.9% 1.2% 0.7% 13.8%

БатГУ Саны 87 0 0 87

% саптан 100.0% 0.0% 0.0% 100.0%

% мамычадан 22.5% 0.0% 0.0% 20.8%ц

% баары 20.8% 0.0% 0.0% 20.8%

Жалпы Саны 387 18 14 419

% саптан 92.4% 4.3% 3.3% 100.0%

% мамычадан 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

% баары 92.4% 4.3% 3.3% 100.0%

“Ата-энениздин тарбиялоодогу усулдары, ыкмалары Сизге жагабы?”

деген суроого бүт окуу жайлардагы студенттердин басымдуу бөлүгү

(КТМУнун студенттери гана 86,5% “ооба” деп жооп берген) 90%дан жогору

“ооба” деп жооп беришкен. Ал эми “жок” деп жооп бергендердин жалпы

көрсөткүчү 4,3%, КТМУда 8,6%. Мындан улуттук тарбия салты улана

тургандыгы белгилүү болот. Ал эми “жок” деп жооп бергендер, бүгүнкү

турмуштун талаптарына ылайык (бизнесмен болуу, көп акча таба билүү ж.б.)

тарбия албай калгандыгын белгилешкен.

2.2. Социо-маданий институттардын инсандын

калыптанышындагы ролу Жогоруда (2.1.) белгиленгендей кыргыз эли өзүнүн тарыхый

өнүгүүсүндө өзүнө гана мүнөздүү социалдык институттарды жараткан жана

123

алар элдин социалдаштыруусунун улуттук өзгөчөлүктөргө ээ болушун

аныктайт.

Биздин пикирибизче, кыргыз элинин маданиятында өзүнө гана

мүнөздүү социалдык институттар бар жана алар социалдаштыруунун улуттук

өзгөчөлүктөрүнүн көрсөткүчү болуп саналат жана азыркы учурда да

инсанды социалдаштыруу процессине активдүү түрдө катышат.

Андай социалдык институттарга кыргыз элиндеги кыргызчылык,

тууганчылык, жердешчилик, кошуначылык, Ысык-Көлдүк акелер ж.б.

феномендерин кошууга болот. Анткени алар кыргыздардын социо-маданий

турмушундагы негизги социалдык түшүнүктөр катары жаш муундарды

социалдаштыруучу кызматты аткарат.

Аталган социалдык түшүнүктөр коомдук өнүгүүгө жараша азыркы

кезде өзгөчөлүктөргө учураганы менен коомдогу таасирин жогото элек жана

жаш муундарды социалдаштыруучу кызматы жогору бойдон калууда.

Кыргызчылык, тууганчылык феномендеринин жана Ысык-Көлдүк

акелердин социалдаштыруучулук кызматын ачып көрсөтүү үчүн, алгач

социалдык түшүнүк маселесин чечмелеп алалы.

Социалдык түшүнүк маселесин С.Московичи баш болгон француз

психологдору ХХ кылымдын 60-70-жылдарында теориялык жактан терең

изилдеп, социалдык реалдуулук социалдык түшүнүктөрдүн жыйындысынан

турат-деген бүтүмгө келишкен. Социалдык мамилелер жеке адамдардын аң

сезимин түзөт жана ал социалдык түшүнүктөрдө чагылдырылат деп

эсептешкен жана социалдык түшүнүктөр коомдун рухий түзүмдөрүнүн,

субьекттин (топтун же индивиддин) психикасынын туруктуу болушун

камсыз кылуучу жана тынымсыз өзгөрүп турган коомдук кырдаалда

адамдардын жүрүм-турумун багыттап туруучу кызматты аткарарын

белгилеген [168.355-356-бб.].

С. Москвичинин концепциясында ар бир элде коомдук нерселер (М:

шаар, бала, аял, бакыт, өлүм, ата-журт, тууган ж.б. жөнүндө ар бир эл өзүнүн

социалдык түшүнүгүнө ээ) социалдык түшүнүк катары жашайт жана андай

124

түшүнүктөр дөөлөттөр катары адамдардын жүрүм-турумун багыттайт, жөнгө

салат.

Биз кыргыз элиндеги кыргызчылык, тууганчылык социалдык

түшүнүктөрүн социологиялык өңүттөн талдоого алып, алардын инсанды

социалдаштыруудагы кызматын ачып көрсөтөбүз.

Кыргыз элине кыргызчылык мүнөздүү. Ал элдин узак мезгилдеги

тарыхый өнүгүүсүндө пайда болгон жана өнүккөн. Уруучулук, көчмөндүк

турмуш кыргыз элинде кыргызчылык феноменин жараткан.

Кыргыз элине мүнөздүү болгон бардык оң жана терс сапаттардын

жыйындысы кыргызчылык түшүнүгүндө чагылдырылат.

Күнүмдүк турмушта кыргызчылык деген тууган уруктар менен такай

түрдө жакын карым-катышта болуу жана сый көрсөтүү, бири-бирине

жардам берүү жана колдоо көрсөтүү, алсыздарга (М: майыпка, жетимге,

кароосуз калгандарга ж.б.) өзүнүн колдоосун көрсөтүү, аларды коргоого

алуу ж.б. түшүнүктөрдө катылган.

Кыргызчылык – элибиздин тарыхый өнүгүүсүндө калыптанган

социалдык жана рухий-адептик феномен катары өз ичине улуттук аң

сезимди жана өзүн-өзү аңдап билүүнү, ошондой эле уруучулуктун,

тууганчылыктын негизинде калыптанган адептик нормаларды, жүрүм-турум

стереотиптерин (элди, жерди сүйүү, боорукердик, меймандостук,

эмгекчилдик, жакын туугандарына колдоо көрсөтүү жана жардам берүү

ж.б.у.с.) жана эрежелерин камтыган татаал түшүнүк болуп саналат [36,223-

б.].

Кыргызчылык элибизге гана тиешелүү болгон социалдык жана рухий

өзгөчөлүк, кыргыз элинин тарыхый өнүгүүсүндө уруучулук, көчмөндүк

турмуш ж.б. тарыхый шарттар жараткан элдин социалдык, психологиялык

жана социалдык-психологиялык өзгөчөлүгү катары узак кылымдар

аралыгында элдин өнүгүшүнө, улуттук өзгөчөлүктөргө ээ болушуна өз

таасирин тийгизип келүүдө.

125

Кыргызчылык элдин адептик нормаларын, жүрүм-турум эрежелерин

жөнгө салып туруучу, кыргыз элинин бүт тарыхый өнүгүүсүндө жаралган

жана тарыхый шартка жараша өзгөрүүлөргө учурап туруучу социалдык-

психологиялык кубулуш. Ал өз ичине кыргыздарга мүнөздүү болгон дүйнө

таанымды, дүйнө сүрөттү, улуттук мүнөздү, улуттук аң сезимди

(дөөлөттөрдү, нарк-насилдерди ж.б.) жана өзүн-өзү аңдап билүүнү,

этникалык иденттүүлүктү камтыйт. Элибиз кастарлап келген

көтөрүмдүүлүк, сабырдуулук, чыдамкайлык, топуктуулук, меймандостук

сыяктуу сапаттар кыргызчылыктын көрүнүшү [181,235-б.].

Кыргызчылык көп функционалдуу болуп, көптөгөн кызматтарды

аткарат: экономикалык (адамдардын бири-бирине жардам берип,

экономикалык колдоо көрсөтүүсүнө), педагогикалык (жаш муундарды

тарбиялоо, социалдаштыруу), психологиялык (өзүн ишенимдүү сезүүсүнө,

жашоого кошумча стимул жана мотивация жаратууга түрткү берет, өзүн-өзү

баалоосун, өзүн-өзү аңдап билүүсүн корректировкалоочу жана өнүктүрүүчү

ж.б.) ж.б. кызматтарды аткарат. Кыргызчылык элдин турмушунда чоң

мааниге ээ болуп көптөгөн кызматтарды аткаргандыктан гана эл ичинде

сакталып, колдонулуп келет. Анын бир кызматы –социалдаштырууну ишке

ашыруусу [207,130-б.].

Кыргызчылык элдин дүйнө түшүнүүсүн, дүйнө кабылдоосун

чагылдырат. Кыргызчылыкка мазмундук талдоо жүргүзүү, анын төмөнкүдөй

элементтерден турушун көрсөттү:

1.Улууну урматтоо (“Улууга урмат, кичүүгө ызат”) Улууну урматтоо

салты кыргыз коомунда адамдардын өз ара мамилелешүүсүн жөнгө салуу

менен бирге эле, тарыхтын оор учурларында элдин сакталып калышын жана

өнүгүшүн камсыз кылган. Ошондой эле жаш муундарга элдин маданиятын

трансмиссиялоодо чечүүчү фактор катары кызмат өтөгөн.

Улууну урматтоого үйрөнүү аркылуу бала тирүүлүктө адам ар кайсы

куракты башынан өткөрөрүн, ар кайсы куракта адамга ар түрдүү мамиле

жасаларын жана адам коомдо ар түрдүү кызмат аткарарын үйрөнөт.

126

Кыргыздарда адам бала кезде ата-эненин сүймөнчүгү, үмүт тилеги, жигит

курагында уруунун, журттун коргоочусу, жоокери. карыганда жаштарга

жүрүм-туруму, өмүрү менен үлгү болот. Ошондон кыргыз элинде адамга ар

кандай куракта ар түрдүүчө мамиле жасоо салты калыптанган жана ал салт

жаш муундарга социалдаштыруу процессинде үйрөтүлгөн.

2. Адамды сыйлоо. Кыргызчылык дайыма адамга жардам берүүнү, аны

сыйлоону көздөйт жана адамга карата өтө гумандуу мамиле жасоого

негизделет. Кыргыз элинде адамды сыйлоо (Ата-энени, баланы ыйык тутуу,

аялды бапестөө ж.б. салттар) өтө чоң дөөлөттөрдөн болуп саналат.

М:«Кыздын кырк чачы улуу», «Кыз мейман, бирөөнүн бүлөсү, келин

ыйбалуу, аял- урмат-сый ээси» ж.б. макалдарда элибиздин аялзатына болгон

мамилеси чагылдырылган.

Кыргыз элинде адамгерчилик түшүнүгүнүн мазмунун адамды сыйлоо

түзөт. Адамгерчилик адамга сый-урмат көрсөтүү (жамандык кылбоо, дене-

боюна зыян келтирбөө ж.б.), колдоо көрсөтүү, гумандуулуктун жеткен чеги

болуп саналат. Кыргыз элинде баланы социалдаштыруу адамгерчиликти

калыптандырууга багытталат.

Кыргыздарда адамды сыйлоо адамдын коомдогу ордуна жараша

жүргүзүлүп, жаш балдарга, кары адамдарга, орулууларга, аял затына ж.б.

өзгөчө сый көрсөтүлгөн. Алсак, кыргыз үй-бүлөсүндө уул балдарга жана кыз

балдарга эки түрдүү мамиле жасалган: уул бала үйдүн тиреги, ээси катары

каралса, кыз бала үйдүн коногу катары каралган.

3. Баланы урматтоо салты. Кыргызчылыкта балага мамиле жасоонун

улуттук өзгөчөлүктөрү чагылдырылат. Кыргыз элинде балага кам көрүү

өзгөчөлүккө ээ: баланын жакындары ата-эне, бир туугандар, жакын

туугандар такай түрдө баланын өсүшүнө өз жетекчилигин, көзөмөлүн

жүргүзүп барган б.а., эч качан бала чоңдордун көз жаздымында калып калган

эмес, балага турмушка керектүү болгон бүт нерселер үйрөтүлүп барылган,

баланын эмне жасоо керектиги, кантип жасоо керектиги чоңдордун

көзөмөлүндө эрте жашынан үйрөтүлүп барылган. Бала жасаган иште

127

кемчиликтер кетсе, чоңдор дароо оңдоп-түзөп балага ишти туура жасоонун

жолдорун үйрөтүп барган. Ушундай тарбия ыкмаларын, усулдарын

колдонуудан тарбия натыйжалуу болгон, балдар турмушка тез жана оңой

социалдашкан.

4.Намысты бек сактоо. Намыс - терең, көп маанилүү түшүнүк. Көчмөн

элдерде намыс түшүнүгү чоң мааниге ээ болуп, адамдардын бүт жүрүм-

турум эрежелерин өзүндө бекем сактаган жана аны аткарууну талап кылган

элдин баалуулугу, жашоо эрежеси болуп саналат.

Намыс жеке адамдык, уруулук, элдик жана улуттук денгээлдерге

бөлүнөт.

Кыргыз элинде намыс принциби жашоонун өзөгүн түзүп, «Намысты

бек сактоо», «Намысты алдырбоо», «Намысты бербөө» ж.б. социалдык

түшүнүктөр жамаатташып жашаган кыргыздардын жашодогу бүт аракетин

жөнгө салып туруучу күчкө, кудретке ээ.

Намысты бек сактоо принциби салттуу коомдогу кыргыз элинин

жашоо образын, элибиздин психологиялык өзгөчөлүктөрүн жараткан.

Намысты бек сактоо уруунун кызыкчылыгын жогору коюудан жана

сактоодон келип чыккан. Алсак, уруулардын ортосундагы чыр-чатактар,

каршылашуулар, атаандашуулар «намысты бербөө», «намысты сактоо» ж.б.

эң негизги дөөлөттөргө айланткан. Намыс принциби кыргыздарда ата-

бабалардын салттарынын тарбиялык таасиринин чоң мааниге ээ болушун

шарттап турат.

Көчмөндүк турмушта кыргыз эли үчүн жаш муундарды

социалдаштырууда намысты бек сактоону калыптандыруу эң негизги максат,

милдеттерден болгон.

Кыргыз эли баланы тарбиялоодо жана социалдаштырууда намыс

түшүнүгүн, сезимин жаратууга жана калыптандырууга өзгөчө маани берген.

Кыргыздарда уят, намыс түшүнүктөрү өлүмдөн жогору турат, себеби жаш

балдарды «Уят өлүмдөн катуу», «Жаш чыбыктын ийилгени сынганы, жаш

128

жигиттин уялганы өлгөнү» деген макалдар аркылуу тарбиялайт. Мындан

кыргыз эли уятты, намысты өлүмдөн да жогору коеру белгилүү болот.

5. Аскеттик жашоо. Кыргыз элиндеги дүйнө топтоого көп умтулбоо,

топуктуулук-азга каниет кылып жашоо ж.б. көчмөндүк турмушта

калыптанган жашоо философиясы – элдин аскеттик жашоону дөөлөт катары

тутунуусунун өзөгүн түзөт.

6. Жаратылышка мамиле. Кыргыз элинин маданиятында жаратылыш

менен гармонияда жашоо (жаратылыш менен бир болуу, анын байлыгын

пайдалануу, сулуулугуна суктануу, аны коргоо жана аны бүлүндүрбөй

пайдалануу ж.б.) чоң дөөлөт болгондуктан, кыргыздарда жаратылыш

дүйнөсү кандай болсо, ошондой кабылдоо, аны өзгөртүүгө умтулбай, ошол

бойдон сактоого аракет кылуу салты калыптанган.

7. Ата-бабалардын салтын улантуу. Кыргызчылык жаш муундарга ата-

бабалардын салтын, социалдык нормаларды жана жүрүм-турум эрежелерин

жеткирип берүүчү каражат болуп саналат. Кыргызчылык кыргыз элинин

баатырдыгын, кең пейилдигин, жыргал жашоого умтулуусун, жаңыны тез

кабылдоосун жана улууну урматтоо, балага жана картаң кишиге кам көрүү,

аялды бапестөө, адамды кадырлоо, тууганчылык, аскеттик жашоо,

топуктуулук, меймандостук, намысты бек сактоо, жаратылышка аяр-этият

мамиле принциптерин өз ичине камтып турат. Ошону менен бирге

социалдаштыруунун натыйжасында гана кыргызчылык чоң муун өкүлдөрү

тарабынан кыргыз элине мүнөздүү дүйнө тааным, дүйнө кабылдоо, улуттук

мүнөз, социалдык нормалар, жүрүм-турум эрежелери жаш муундарга

өткөрүлүп берилип, элдин нарк-насилинин, улуттук жүзүнүн сакталышын

шарттап турат. Ошондой эле кыргызчылык кыргыздардын маданиятында,

жашоо образында көчмөндүк духтун сакталышын, кайталангыс жашоо

образын ж.б. жаралышына жана калыптанышына өбөлгө түзүп, шарттап

турат [41.225-226] жана жаш муундардын кыргыз элине мүнөздүү

менталитетке, улуттук психологияга ээ болушун камсыз кылат.

129

Жогоруда айтылган кыргызчылыктын элементтерин жаш муундарга

үйрөтүү аркылуу аларды кыргыз элинин жашоо философиясынын,

психологиясынын өзгөчөлүктөрүнө, жашоо образына жана адаттарына

көнүктүрүү ишке ашырылат [207,132-136-бб.].

Кыргызчылык оң сапаттардан сырткары, өзүнө терс сапаттарды да

камтып турат. Уруучулук коомдо калыптанган кыргызчылык (тууганчылык

ж.б.) бүгүнкү глобалдашуу шартында базар мамилеси менен жашаган

кыргыздарга терс таасирлерин тийгизип жаткан усурлар кездешет. Алсак,

тойдо, өлүмдө ысырапкерчиликке жол берүү, кызматка дайындоо ж.б.

Эми кыргызчылыктын курамындагы тууганчылыктын

кыргыздардын турмушундагы орду, аткарган кызматы (тарбиялык,

психологиялык, социалдык, маданий, экономикалык, саясый ж.б.) ж.б.

жөнүндө сөз кыла кетели.

Кыргыздардын социалдаштыруу салтында тууганчылыктын ролу чоң.

Уруучулук-патриархалдык жана феодалдык коомдор кыргыз элинде

тууганчылыктын жаралышына, өнүгүшүнө жана өз өзгөчөлүктөрүнө ээ

болушун шарттаган. Кыргыз элинин турмуш шарты, жашоо образы

тууганчылыктын өнүгүшүнө алып келген.

Уруучулук коомдо уруулардын ортосунда өтө күчтүү карама-

каршылыктар болгондуктан, бир атадан тараган туугандар бир айыл, журт

болуп жашашып гана өз жанын сактай алышкан. Коомдун татаал турмуштук

шарттарында ар бир адамды, урууну, элди сактоодо тууганчылык өтө күчтүү

роль ойногон жана элдин сакталышына, түптөлүшүнө чоң кызмат

кылган.Тууганчылык уруучулук мамиленин негизинде калыптанып;

тууганына жардам берүү, жакшылык-жамандыкта колдоо көрсөтүү, жетим-

жесирлерге, кембагалдарга колдоо көрсөтүү ж.б. сапаттар аябай өнүккөн

[207, 137-б.].

Тууганчылык деген тууган уруктар менен такай түрдө жакын карым-

катышта болуу жана сый көрсөтүү, зарыл учурда бири-бирине жардам берүү,

тууганына такай колдоо көрсөтүү, алсыз-жетим тууганын өз коргоосуна алуу

130

ж.б. Тууганчылык мамиле салтында балага психологиялык колдоо көрсөтүү

(«признание и принятие ребенка» жана «защита ребенка») чогуу-биримдикте

жүрөт. Туугандардын бири-бирине колдоо көрсөтүүсү, сыйлашуусу, санжыра

катары туугандарынын жасаган иштерин балдарга айтып берүү салты, өсүп

келе жаткан жаш муундарда тууганчылык аң сезимди, туюу-сезимдерди жана

тууганчылык мамилени калыптандырат. Кыргыздардын “Туугандын

топурагы-алтын”, “Өз өлтүрбөйт, жат жарытпайт” деген макалдардагы

идеялар феодалдык-уруучулук коомдо калыптанган жана кыргыз элинин

турмушунда туу тутулуп келинген идеялардан болуп саналат. Бул накылдар

элибизде тууганчылыктын өтө жогору баалагандыгын көрсөтөт [181,233-б.].

Тууганчылык урукка, урууга негизделип түптөлгөндүктөн, кыргыз

элинде баланын инсан катары жетилишинде туугандар чоң роль ойногон.

Мына ошондуктан кыргыз элинде тууганчылыкты социалдаштыруу салты да,

каражаты да, фактору да катары кароо туура болот. Кыргыз элинде

тууганчылык институту аркылуу жаштарды социалдаштыруу салты

калыптанган. Тууганчылык мамиле аркылуу бала тууганчылыктын бүт

нормаларын өздөштүрүп кыргыз элинин жашоо образына тиешелүү болгон:

коомдо жашоо нормаларын, социалдык жүрүм-турум эрежелерин:

улууларды, туугандарды урматтоону, бири-бирине жардам берүүнү ж.б.

үйрөнөт. Тууганчылык тууганына карата өтө гумандуу мамилеге негизденет.

Тууганчылык дайыма тууганына жардам берүүнү, адамды сыйлоону

көздөйт. Феодалдык уруучулук мамиледе кыргыздарда гумандуулуктун

жеткен туу чокусу тууганчылык мамиле аркылуу көрүнгөн. Жогорудагы

пикирибизге Карга акенин тууганчылык жөнүндө айткандарын далил катары

келтирүүгө болот: «Туугандан сууган жаман болот. Жат жарасы айыгат,

тууган жарасы айыкпайт. Тең тууган теңирине карабайт. Туугандын көңүлүн

калтырбагыла. өлгөндө өкүрөр, жогунда өкүнөр эле түтпөгөн тууган болот.

Тууганың жаман болсо, жаман дебе, жакшысын бирөө береби, жаныңа

тартсаң келеби? Бабалар айткандай: «Босогодон бийик тоо жок, жаман

туугандан ашкан жоо жок». Жаман, ыркы жок тууган болбойлу» [207,138-б.].

131

Тууганчылык төмөнкүдөй принциптерге негизденет:

• Өз туугандарын сыйлоо (такай сый мамиледе болуу, эч качан тууганы

менен урушпоо-катуу айтпоо, көңүлүнө араз бербөө ж.б.).

• Өз туугандарына колдоо көрсөтүү.

• Өз туугандарынын айткан суранычтарын эки кылбай аткаруу.

• Тууганынан жардам, колдоо күтүү [181.233-б.].

Жогоруда тууганчылыктын жакшы жактарына токтолдук, бирок

азыркы кезде тууганчылык терс мүнөзгө, мазмунга (бийликте, саясатта

татыксыз тууганын жогорку кызмат орунга көтөрүү ж.б.у.с. аркылуу) ээ

болуп элдин, республиканын өнүгүшүнө өзүнүн терс таасирин тийгизип

жаткан учурлар кездешет. Базар мамилеси шартында биз жаш

муундарыбызды тууганына ишенип эмес, өзүнө-өзү ишенип иш жасай турган

инсан катары калыптандыруубуз жана өзүнө-өзү ишенип жашоону

турмуштук принцибине айдандыруубуз зарыл. Бул иштин натыйжалуулугу

жаш муундардын өзүн-өзү аңдап билүүсүн калыптандыруунун мазмунун

өзгөртүү менен байланыштуу.

Глобалдашуу, маданияттардын карым-катышы күчөгөн шартта

тууганчылыкты өнүктүрүп өркүндөтүү, ага жаңы мазмун берүү бүгүнкү

күндө тез өзгөрүп жаткан турмуш агымында кыргыз элинин улуттук

өзгөчөлүктөрүн жана элибизди улут катары сактоого, өнүгүүсүнө өзүнүн оң

таасирин тийгизет. Мына ошондуктан тууганчылыктын терс жактарын жоюу,

ал эми оң жактарын өркүндөтүү бүгүнкү күндөгү кыргыз элинин

турмушундагы зарылдык болуп саналат. Мисалга алсак, тууганчылыктагы

тууганына материалдык, моралдык, айрыкча психологиялык жардам берүүнү

сактап, аны азыркы шартка ылайыктап колдонсок, өркүндөтсөк анда азыркы

илим менен техниканын прогресси күчөгөн коомдо Э.Фромм айткан

адамдын коомдон отчуждениеси (ажырап, бөлүнүп калуусу-адамдын

коомдон четтеп калуусу) [315] болбойт, ошондо кыргыз эли алдынкы

техникалык жетишкендиктерди колдонуп жашаган элдер дуушар болгон

психикалык орууларды, нервдик бузулууларды, адептик-рухий кризистерди

132

болтурбай коюуга, азайтууга ж.б. жетише алат. Тууганчылыкты

өнүктүрүү элибизде тууганчылыктын негизинде элибизде калыптанган

адамдардын ортосундагы гумандуу мамиле салтынын мындан ары да

улануусун шарттайт, жаш муундардын улуттук карым-катыш маданиятын

өздөштүрүүсүнө өбөлгө түзөт.

Коом менен адам тыгыз карым-катышта болгондуктан, коом адамга

таасир этип, аны өзгөрүүлөргө учуратса, адам коомго таасир этип, коомдо

өзгөрүүлөрдү жаратат.

Өсүп келе жаткан жаш муундарга коомдо калыптанган коомдук

нормалар жана коомдук идеалдар сунушталат. Аларды жаш муундар

социалдаштыруу процессинде өздөштүрүү аркылуу коомдун толук кандуу

мүчөсү болууга жетишет. Биздин пикирибизче, кыргыз элинде Ысык-

Көлдүк акелер коомдук идеал катары элге, айрыкча жаш муундарга өтө

күчтүү таасир этчү кудретке ээ экендигин эске алып, Ысык-Көлдүк акелер

феноменин жаш муундарды социалдаштыруучу атайын социалдык институт

катары кароо туура болот. Ошондон кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруунун институттары жана агенттери жөнүндө сөз кылганда, эл

ичинде өзгөчөлөнүп турган. Диссертациянын чегинде бул феномен алгачкы

жолу социологиялык өңүттө иликтөө далалаты жасалгандыктан, жалпы

журтка үлгү болгон Ысык-Көлдүк акелердин жаш муундарды инсан

катары социалдаштыруу функциясына атайын токтолобуз.

Ысык-Көл өрөөнүндө барк, сөз, жөн билгилиги, эстүүлүгү,

акылмандыгы боюнча өзгөчөлөнүп турган, калыстыгы, адилдиги, алдыны

(келечекти) көрө билген көсөмдүгү, журт биримдигине жетишүүгө

умтулгандыгы, элдин камын көргөндүгү менен айырмаланышкан, журтуна

кадыры өткөн инсандар «аке» атыккан. Алар: Карга Аке, Мойт Аке, Сарт

Аке, Тилекмат Аке, Садыр Аке, Карач Аке, Кыдыр Акелер [28]. Алар

турмушка олуттуу жана терең караган, ой чабыты кенен, чечен, эл тагдырын

ойлогон, элге жакшылык тилеген жана жакшылык иштерди жасаган улуу

инсандар – улуттук маданиятыбыздын феномендери катары өздөрүнүн

133

акылман сөзү, үлгүлүү жүрүм-туруму жана жашап өткөн өмүрү менен жаш

муундарды инсан катары социалдаштыруучу кызматынын өтө жогорулугун

эске алып, Ысык-Көлдүк акелер феноменин кыргыз маданиятындагы жаш

муундарды социалдаштыруунун өзгөчө социалдык институту катары кароо

зарыл. Анткени Акелер тарбиясы салты түгөнгүс баалуу кенч катары бүгүнкү

күндө жаш муундарды тарбиялоодо пайдалануу жана аны философиялык,

социологиялык жана педагогикалык аспекттерден изилдөөгө алуу зарыл

болуп саналат.

Социалдаштыруунун жолдору (каналдары) ар түрдүү, азыркы кезде

ММКнын таасири күчөп, жаш муундардын социалдашуусуна өтө

интенсивдүү таасирин тийгизүүдө. Алсак, учурда телевидение, массалык

маданият, реклама, гезит-журнал, кино, радио, интернет ж.б. жана алар

азыркы кезде балдардын социалдашуусунун өзгөчөлүктөргө ээ болушун

шарттап турат жана өзүнүн оң, терс таасирлерин тийгизүүдө.

Кыргызстанда ММКнын тарыхына токтолсок, басма сөз 1924-жылы

“Эркин тоодон” башталган. Азыркы кезде 2016-жылга карата 176 гезит бар,

анын 121 кыргыз тилиндеги гезиттер [136].

Радио Кыргызстанда 1932-жылдан бери иштеп келе жатса, ал эми

телевидение 1958 –жылы иштей баштаган. Азыркы кезде көптөгөн

мамлекеттик жана менчик телевидениелер көрсөтүүлөрдү уюуштурат.

Азыркы кезде ааламдашуу процесси, маалымат технологияларынын,

илимдин жана техниканын дүркүрөп өнүгүшүнүн натыйжасында ММКнын

мүмкүнчүлүктөрү кескин өзгөрүүлөргө учурап, маалымат жеткирүү

каражаттары, формалары, гезиттердин, телевидениелердин мазмуну жана

тематикасы, багыты таанылгыс болуп өзгөрдү. Алсак, көптөгөн чет элдик

фильмдер балдардын социалдаштыруусуна өзүнүн терс таасирлерин

тийгизип, улуттук нукта социалдаштырууну өзгөртүп, аны бузулууга алып

келүүдө. Анткени көптөгөн кинофильмдерде акчанын күчү (бийлик,

кылмыш) зомбулук, мыкаачылык ж.б. даңазаланып, аны үгүттөө аркылуу

секстин, акчанын кулдарын тарбиялоодо.

134

Маалымат айдыңындагы мына ушундай кырдаал кыргыз жаштарынын

социалдаштыруусун кескин өзгөрүшүнүн шарты жана фактору катары

кызмат кылып, жаштардын жүрүм-турумун кескин өзгөрүүгө учурашына

алып келүүдө. Ошондуктан республикабызда жаш муундарга улуттук

негизде тарбия берүүнү жолго коюуда, мамлекеттик идеологияны иштеп

чыгууда ММКлардын таасирлеринин өзгөчөлүктөрүн эске алуу талап

кылынат.

Биз кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

институттары катары билим берүүнүн жана диндин ролуна атайын кеңири

түрдө токтолобуз.

2.2.1 Азыркы кездеги билим берүү системасы жаш муундарды

социалдаштыруунун негизги социалдык институту

Билим берүү системасы жаралгандан эле социалдык институт катары

жаш муундарга билим жана тарбия берүүнү ишке ашырып, кесиптик

билимдерди берип, аларды коомдук турмуштагы зарыл маселелерди чечүүгө,

коомдун өнүгүшнө салым кошууга даярдап келет.

Көрүнүктүү америкалык социолог Толкотт Парсонс азыркы коомдо

билимди социалдаштыруу институту катарында изилдөөнү сунуштаган,

окуу мекемелерин жана алардын элементтерин социалдык система

(ролдордун системасы, социалдык нормалар ж.б.у.с.) катарында кароо керек

деген. Мындай иликтөөнүн чегинде мектептер, класстар, окуучулардын

формалдуу эмес топтору, бул жерде жашап жаткан социометрикалык

түзүлүштөр, социалдык-психологиялык климат, топтук процесстер,

конфликтердин булактары, окутуу стили (У.Гордон, Дж.Гетцельс,

Дж.Коллеман) окутулуп-үйрөтүлөт [106,127].

135

Жаш муундарды социалдаштыруу институтунун бири болгон мектепке

кыргыз элинде чоң маани берилип, байыртан бери билимдүү кишилер жана

билим үйрөтүүчү инсандар эл ичинде кадыр-барктуу болушкан.

Совет бийлигине чейинки билим Кыргызстандын аймагында билим

берүү болгон. Мурдатан эле кыргыз элинде салттуу таалим-тарбия салты

менен бирге эле, молдорлор жаш муундарга медреселерде билим беришкен.

Совет дооруна чейин Кыргызстандын аймагында мектептердин үч түрү

жашап келген. Биринчиси - конфессионалдык мектептер жана медреселер,

экинчиси - келгин татар агартуучулары тарабынан ачылган жаңы метод

менен окутуучу «усулу жадид» мектептери, үчүнчүсү - Кыргызстандын

аймагына орустар келгенден кийин ачылган «орус- туземдик» мектептер [33].

Түркистан генерал-губернаторлугунун канцелярсынын маалымагы

боюнча 1900- жылы Бишкек уездинде 14 мектеп болуп, 715 окуучу окуган,

Пржевальск уездинде 11, ал эми диндин таасири күчтүү болгон

Кыргызстандын түштүгүндө 169 мектсп болгон [86].

Жогорку билим жаатына келгенде кыргыз жаштарынын арасында андай

билимге ээ болгондор жокко эсе болгон. Россиянин айрым

университетеринде Абдыкерим Сыдыков, Кожомурат Саркулов, Жакен

Солтонев сыяктуу бирин-серин кыргыз жаштары окуусун баштап, белгисиз

себептер менен аяктабай калышкандыгы тууралуу маалыматтар кездешет

[33].

Билим берүүнүн өнүгүүсү, өзгөрүүсү коомдун саясый-экономикалык,

маданияттагы өзгөрүүсүнө байланыштуу болот.

Кыргызстанда 1917-жылы Октябрь революциясынан кийин Совет бийлиги

орноо менен билим берүү майданында кескин бурулуштар жасалды. Жалпы

калктын сабатсыздыгын жоюу жана өсүп келе жаткан жаш муундарга билим

берүү иштери борбордук жана жергиликтүү өкмөттөр тарабынан колго алына

баштады.

Бирдиктүү эмгек мектеби (1918), мугалимдерди даярддочу кыска

мөөнөттүү курстар (1919-ж.) ачылган.

136

Совет бийлигинин алгачкы мезгилинде көрүнктүү агартуучулар

(И.Арабаев ж.б.), саясый ишмерлер (А.Орозбеков, Ж.Абдрахманов ж.б.) жер-

жерлерде мектептердин ачылышына зор салым кошушкан. Совет бийлиги

тушунда билим берүү системасы жолго коюлуп элдин кат сабаты жоюлуп,

социалдык институт катары мектептин инсанды социалдаштыруучулук

ролу аябай өскөн.

Советтик мектеп жаш муундарга сабаттуулук жана билим берүү

аркылуу, аларды жаңы коомдо жашоого социалдаштырган.

ХХ кылымдын 20-жылдарында жолго коюлган советтик билим берүү

жыл өткөн сайын өркүндөп олтурган. Алсак, 1931-жылдын 5-сентябрында

“Кыргызстанда баштапкы жана орто билим берүү жөнүндө” токтом кабыл

алынып, анда бардык балдарга билим берүү маселеси коюлган. Мектеп

окуучуларга, социалдаштыруунун эң маанилүү элементи болгон,

билимдерди системалуу түрдө берет, андан сырткары адамды коомдук

турмушта жашоого даярдайт.

1932-жылы Кыргыз АССРинде 1566 мектеп, анын ичинде 1497

башталгыч, 65 жети жылдык, 4 оро мектеп болгон. Натыйжада, 1939-жылы

республикадагы калктын 90% сабаттуулукка жетишкен [33].

1980-81-окуу жылында 1614 мектепте 828 миң окуучу окуган. Башкача

айтканда, 70 жылдын ичинде мектептердин саны 16 эседен ашып, андагы

окуучулардын саны 130, мугалимдердин саны 315 эсе өскөн [33].

1984-жылдын апрелинде «Жалпы жана кесиптик билим берүүчү

мектептердин реформасынын негизги багыттары» аттуу жаңы жобо кабыл

алынган. Буга ылайык башталгыч мектептер 4 жылдык болуп белгиленип,

балдарды мектепке кабыл алуу 6 жаштан башталып, орто мектеп 11 жылдык

мөөнөткө өткөн. Учурдагы Кыргызстандын мектептери ошол жободо

белгиленген мөөнөттөрдүн нсгизинде иштеп жатышат [33].

1991-жылы Кыргыз Республикасынын эгемендүүлүккө жетишип, коомдук

турмушта анын ичинде билим системасындагы өткөөл мезгилдин

шарттарынан келип чыккан өзгөрүүлөр башталды.

137

Профессор Н.А. Асипова: «адамзат цвилизациясы маданий өсүп

өнүгүүнүн негизги үч мезгилин басып өткөн: архаикалык, индустриялык

жана постиндустриялык. Аларга салттуу, инструктивдүү жана

креативдүү(жаратуучу) билим моделдери туура келет»-деп эсептейт [33,27-

б.].

Алсак, бүгүнкү күндөгү билим берүүнүн креативдик модели чыгармачыл

инсанды калыптандыруу коомдогу негизги социалдык баалуулук жана

билим берүүнүн максаты катары эсептелингенден, азыркы кезде билим

берүү тармагында лицейлер (М: кыргыз-түрк), гимназиялар, жеке менчик

мектептер, аралаш мектептер (өзбек-кыргыз ж.б.) пайда болду. Мектептин

жаңы типтеринде билим жана тарбия берүүнүн мазмуну, формасы өзгөрдү.

М: түрк лицейлеринде билим алган кыргыз балдар кичи пейилдиги,

иштермандыгы ж.б. менен айырмаланышарын турмуштан көрүп-билип

жүрөбүз.

Азыркы кезде эгемендүүлүктүн негизинде жана айрыкча ички

миграциянын натыйжасында шаарларда кыргыз мектептердин саны кескин

көбөйүп, башка тилдердеги мектептерге милдеттүү түрдө мамлекеттик тилди

- кыргыз тилин окутуу киргизилди. Ошондой эле Кыргыз Республикасында

дүйнөлүк билим берүү системасы менен айкалышкан билим берүүнүн ар

түрдүү формалары - мамлекеттик, жеке менчик мектептердин,

гимназиялардын, лицейлердин жана коллеждердин саны барган сайын

өсүүдө.

2000-2001 окуу жылында рсспубликадагы 1953 жалпы билим берүүчү

мсктептерде 1,1 млн. окуучу билим алган. Жалпы билим бсрүүчү

мсктептердеп сырткары предметтерди тсрендетип окутуучу 343 мсктеп

болсо, алардын 57 лицей, 105 гимназия. Бул мектептерде 138,6 миң окуучу

окуйт [33].

2017-жылга карата билим берүү уюмдар боюнча статистикалык

маалыматтарды төмөнкү таблицаларда беребиз. Жылдар Мектеп Жалп Мамлекет Жеке Кечки Окуучулар Гимназия Лицейл

138

ке

чейинк

и

билим

берүүч

ү

уюмда

р

ы

били

м

берүү

чү

уюмд

ар

тик

мектептер

менчик

мектеп

тер

мектеп

тер

дын саны лар ер

2012/2013 819 2224 2136 65 23 1017,2

2016/2017 1296 2241 2144 92 5 1176,8 134 67

Окуучулар

дын саны

(миң)

152 36,7

Кесиптик билим берүүчү уюмдар

Жылдар Башталгыч

кесиптик

билим

берүүчү

уюмдар

Орто

кесиптик

билим

берүүчү

уюмдар

Жогорку

кесиптик

билим

берүүчү

уюмдар

Мамлекеттик

жогорку

кесиптик

билим

берүүчү

уюмдар

Жеке

менчик

жогорку

кесиптик

билим

берүүчү

уюмдар

Мамлекеттик

жогорку

кесиптик

билим

берүүчү

уюмдарда

окуган

студенттердин

саны (миң

студент)

Жеке менчик

жогорку

кесиптик

билим

берүүчү

уюмдарда

окуган

студенттердин

саны (миң

студент)

2012/2013 110 132 54 33 21 231,6 27,5

2016/2017 101 139 50 33 17 175,4 21,9

Билим берүү системасы мектепке чейинки, мектептеги жана кесиптик

окуу жайлардагы билим берүү болуп бөлүнөт жана алар өз алдынча майда

топторго бөлүштүрүлөт. Алсак, мектеп: башталгыч, негизги жана орто билм

берүүчү мектеп болуп бөлүнсө, кесиптик билим берүүчү окуу жайлар:

баштапкы кесиптик, атайын орто кесиптик жана жогорку билим берүү болуп

бөлүнөт. Азыркы кезде билим берүүнүн компетенттүүлүк мамиледе

жүргүзүлүшүнөн улам жогорку билим берүү эки баскычка бөлүнүп,

бакалаврдык жана магистирлик билим берүү болуп бөлүнүүдө.

139

Мектеп окуучуларды социалдаштыруунун эң маанилүү тармагы

болуп, системалуу билимдерди берүү аркылуу окуучуларды коомдук

турмушта жашоого даярдайт. Үй-бүлөгө караганда мектеп коомго

жана мамлекетке көз каранды, бирок бул көз карандылык тоталитардык жана

демократиялык коомдордо ар башкача болорун биздин тоталитардык жана

эмгемен коомдогу турмуш көрсөттү.

Мектеп адамга алгачкы билимдерди, атуулдук түшүнүктөрдү берет

жана атуулдук турмушка аралашуусуна колдоо көрсөтөт (же тоскоол

болот). Ушул институттун алкагында А.В.Мудрик айткан

“социалдаштыруунун курмандыктары” пайда болушу мүмкүн. Анын

себептери болуп адамдын социалдык нормаларды жана талаптарды

өздөштүрүүсү менен анын активдүүлүгүнүн өнүгүшүнүн кайчы келип

калышы саналат. “Коркунуч” эки жактан тең болушу мүмкүн: конфорумдуу

кылып тарбиялоо же коом талаптарына наразылык иретиндеги

нигилисттик мамиленин пайда болуу коркунучу. Мектеп шартында

социалдаштыруунун жүрүшү педагогдор үчүн баш катыртчу чоң маселе.

Себеби мектеп окуучулары тынымсыз өсүп өзгөрүп жаткандыгы менен

байланыштуу болуп, окуучулардын мектеп талабына, нормаларына, мамиле

эрежелерине жасаган мамилеси да өзгөрүүлөргө учурайт.

Мектеп баланын баарлашуу мүмкүнчүлүгүн кеңейтет: мында чоң

адамдардан сырткары өзү теңдүүлөр менен баарлашуунун туруктуу түзүмү

жаралат. Мунун өзү тели теңтуштардын социалдаштыруунун маанилүү

институтту болушун шарттайт. Бул чөйрөнүн өзүнө тартып турушу, чоң

кишилердин көзөмөлүндө болбостугу, чоң кишилерге тескери мамиле жасоо

аракетинин пайда болушу. Социалдаштыруу процессинде теңтуштардын

тайпасынын маанилүүлүгүнүн өлчөмү жана деңгээли ар башка коомдун

типтеринде ар түрдүүчө болот [22, 290-291-б.].

Азыркы мектепте көйгөйлүү маселелер арбын. Азыркы кезде билим

албай калгандардын саны да өсүүдө Алсак, жакырчылык ж.б. таасиринен

140

2011-2012-окуу жылында республика боюнча 2 миңге жакын бала окуган

эмес. Ошондой эле окуучу үчүн (айрыкча жаңыдан мектепке келген окуучу

үчүн) мектепке көнүгүү проблемасы бар. Азыр мектептерде 30-40 окуучу бир

класста окуйт. Мындай абал мугалимдерди өтө оор шартта иштөөгө аргасыз

кылат жана мугалим үчүн да, окуучулар үчүн да кыйынчылыктарды жаратат.

Бул окуучулардын социалдашуусунун натыйжалуулугунун кандай болушуна

өз таасирин тийгизет.

Совет өлкөсүнүн өнүгүшү менен кесиптик билим берүүчү профтех

училищелер, атайын орто окуу жайлары, техникумдар жана институтуттар,

университеттер жаш муундарды социалдаштыруунун негизги институттары

катары кызмат кылды.

Учурда Болон декларациясына кошулуунун натыйжасында

Кыргызстанда компетенттүүлүк мамиленин негизинде билим берүү ишке

ашты.

Компетенттүүлүк мамиленин негизинде адис даярдоо болочок кесип

ээсинин өз алдынча чечим кабыл алуу, иште демилгечилдикке жана

жоопкерчиликтүү болушун талап кылат. Ошондон азыркы учурда

республикабыздын кесиптик баштапкы, орто жана жогорку окуу

жайларынын алдында жогорку сапаттагы даярдыгы бар, өз кесибинде

чыгармачылык менен иштей ала турган, өз кесиби боюнча конкуренцияга

туруштук бере алчу чебер адистерди жетик инсан катары даярдоо милдети

турат.

Азыркы кезде жаш муундарды кесиптик билим берүү аркылуу

социалдаштыруу үстөм болуп, мамлекеттик жана менчик окуу жайлардын

саны өсүп барууда. Кесиптик билим берүүчү баштапкы, орто жана жогорку

окуу жайлар ачылып, анда кесиптик билим берүү жолго коюлган жана жаш

муундарды социалдаштыруунун негизги институттары болуп саналат.

Биз кесиптик окуу жайдын студенттеринин социалдашуусун изилдөөгө

алдык.

141

Изилдөөдө жаштардын орто окуу жайларда социалдашуусун аныктоо

максатында анкета түздүк жана анын суроолоруна жооп алдык.

Сурамжылоого Бишкек музыкалык-педагогикалык колледждеринин,

Ош мамлекеттик университетинин Ош педагогикалык колледжинин,

Ж.Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин педагогикалык

колледжинин, И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин

педагогикалык колледжинин бүтүрүүчү курстарынын студенттери жана

окутуучулары катышты. Сурама респонденттердин улуттук тарбия салтынын

таасирин билишин жана ага жасаган мамилесин, жаш муундардын

социалдашуусунун жүрүшүнүн өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөтүүгө көмөк бере

турган тиешелүү суроолорду камтыган. Бул изилдөө сандык жана сапаттык

усулдарды айкалыштыруу менен, б.а. массалык (студенттер - 414) жана

эксперттик (окутуучулар - 116) сурамжылоо аркылуу өткөрүлдү. Анын

жүрүшүндө 530 сурама жыйналып, жараксыздары текшерилгенден кийин 518

сурама жарактуу деп аныкталган: анын - 402 студент жана 116 окутуучу

болуп, анкеталык суроолорго жооп берген респонденттердин жалпы саны

518 изилденүүчү болду. Изилдөөдө тандап алуу В.И. Паниоттонун 5%дык

ката мүмкүн болгон репрезентативдүүлүк таблицасынын негизинде ишке

ашырылган [243, 81-82-бб.]. Респонденттердин суроолорго берген жооптору

статистикалык маалыматтарды эсептөөчү атайын SPSS программасы

(орусчаланган 22 версия) аркылуу кайрадан иштетилип, маалымат базасы

түзүлгөн.

Сураманын биринчи суроосу респонденттердин келечекке карата

пландарын билүүгө арналып, анын натыйжалары төмөнкү таблицада

чагылдырылган (караңыз: таб.2.2.1.1). Таблица 2.2.1.1-Келечекке карата пландарыңыз кандай?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык көрсөткүч

1 ЖОЖдо окууну улантуу 218 54,2

2 Кесибим боюнча ишке жайгашам 146 36,3

3 Алган адистигим боюнча эмес, бөлөк 38 9,5

142

кесипте иштейм

Баары: 402 100

Таблицадан респонденттердин басымдуу бөлүгү 54,3% жогорку билим

алууну көздөй тургандыгы белгилүү болду. Жаш муундар үчүн жогорку

билим алуу коомго социалдашуунун негизги каражаты экендиги бул көз

караштар багытынан көрүнүп турат.

Сураманын кийинки суроосу респонденттердин окууну бүтүргөндөн

кийин ишке орношуу мүмкүнчүлүгү боюнча пикирин билүүгө багышталган

жана жооптордун варианттары беш градациялык баалоо чен-өлчөмүндө

берилген. Бул суроого жооптордун бөлүнүшү төмөндөгүчө болду (караңыз:

таб.2.2.1.2): Таблица 2.2.1.2-Колледждин бүтүрүүчүлөрүнүн ишке орношуу мүмкүнчүлүгү канчалык

деп ойлойсуң?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык көрсөткүч

1 Өтө начар 13 3,23

2 Начар 53 13,18

3 Орточо 147 36,56

4 Жакшы 164 40,79

5 Өтө жакшы 25 6,22

Баары: 402 100

Таблицадан «жакшы» (40,8%) жана «өтө жакшы» (6,2%) позицияларын

белгилеген респонденттер 47% көрсөткүч менен жалпы суралгандардын

жарымынан бир азга төмөн үлүштө. Ал эми «орто» деп баалагандар 36,5%ды

түзүп, кийинки позицияны ээлеген. Бул көрсөткүчтөр (жалпы суммасы -

83,5%) бүтүрүүчүлөрдүн ишке орношу мүмкүнчүлүгү жогору деңгээлде

экендигин көрсөтүп турат. Мектептерде мугалимдеринин жетишсиздиги

колледждердин педагогикалык багыттагы бүтүрүүчүлөрүнүн ишке

орношуусуна ыңгайлуу өбөлгө түзгөн факторлордон десек туура болот.

Изилдөөнүн кийинки суроосу респонденттердин өзү окуган

колледжиндеги билим берүүнүн сапатына берген баасын аныктоого

143

арналган. Бул суроого жооптор төрт позицияга бөлүнүп, изилдөөнүн

натыйжасында төмөндөгүчө көрсөткүчтөргө ээ болдук (караңыз: таб. 2.2.1.3).

Таблица 2.2.1.3-Сиз окуган колледжде адистерди даярдоонун деңгээлине

кандай баа бересиз?

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

1 Өтө начар 28 6,96

2 Начар 54 13,43

3 Жакшы 126 31,34

4 Өтө жакшы 194 48,25

Баары: 402 100

Жооптордогу биринчи орунда «өтө жакшы» (40,7 %), андан кийин

«жакшы» (31,3 %) деген позициялардын орун алышы, жалпы 72 пайыздык

көрсөткүч менен жогорку деңгээлди түзгөндүгү колледждерде билим берүү

деңгээли негизинен талапка жооп бере тургандыгын көрсөтөт. Колледждерде

билим берүүнүн сапаты анда билим алып жаткан жаш муундун өкүлдөрүнүн

абсолюттук көпчүлүгүнүн билимге болгон муктаждыктарын толук

канааттандырууга жөндөмдүү деңгээли айкын болду. Бирок бүтүрүүчү

курстун студенттеринин 20,4%ы колледжде адис даярдоону “начар”, анын

ичинен үчтөн бири дээрлик 7% “өтө начар” деп эсептеши ойго салчу маселе.

Бул колледжде билим берүүнүн сапаты студенттердин бештен биринин

муктаждыктарын канааттандыра албайт жана окутуунун сапатын жакшыртуу

багытында өзгөртүүлөрдү жүргүзүү зарыл экендигин көрсөтүп турат.

Адистерди даярдоонун сапатын жакшыртуу үчүн эң биринчи кезекте

кайсы багыттарда иш алып баруу керектиги, эмнелерди өзгөртүү зарылдыгы

боюнча респонденттердин пикирин билүү максатында сураманын кийинки

суроосун узаттык. Ага жооптор төмөндөгүчө бөлүндү (караңыз: таб. 2.2.1.4):

Таблица 2.2.1.4 - «Сиздин пикириңиз боюнча адистерди даярдоонун

сапатын жакшыртуу үчүн эң биринчи кезекте эмнелерди өзгөртүү зарыл?». № Жооптун варианттары саны Пайыздык

144

көрсөткүч

1 Окутуучуларды 12 2,98

2 Окуу жайдын администрациясын 15 3,73

3 Окуу планын 142 35,32

4 Окуу жүктөмүн 45 11,19

5 Окуу программасын 174 43,2

6 Билим берүү стандартын 14 3,48

Баары: 402 100

Бул суроого респонденттердин берген жоопторунан колледждерде

билим жана тарбия берүүнү жакшыртуу үчүн алардын негизги талаптары

окутуучуларга жана администрацияга эмес, окуу планын жана окуу

программасын өзгөртүү зарылдыгына багытталгандыгы көрүнүп турат. Бул

позицияларды, турушу боюнча, 35,3% жана 43,2% изилденүүчүлөр

белгилешкен. Демек, билим алуучуларды окутулуучу предметтер (темалары)

канааттандырбайт. Мындан окуу жараянына (процессине) ашкере

киргизилип жаткан батыштык баалуулуктардан белгилүү деңгээлде баш

тартып, окуу пландарын жана программасын заманбап талаптарды, жаш

муундун умтулууларын, кызыкчылыктарын эске алып, тарбиялоонун улуттук

каада-салттарын кенен колдонуу менен иштеп чыгуу керектигин жыйынтык

катары белгилөөгө болот.

Изилдөөнүн кийинки суроосу да билим берүү сапаты жана ага

канааттануу боюнча суроолор менен үндөш болуп, респонденттер үчүн

колледжде окуу жараянында алган алардын кесиптик билимдери,

көндүмдөрү, даярдыгы мектепте иштөөгө жетиштүүлүгү боюнча пикирин

аныктоого багышталган. Анын жооптору төмөнкү таблицада берилген

(караңыз: таб. 2.2.1.5):

Таблица 2.2.1.5 - «Колледжде алган кесиптик билимдериң, көндүмдөрүң

жана билгичтиктериң (даярдыгың) мектепте иштөөгө жетиштүү деп

эсептейсиңби?»

№ Жооптун варианттары саны Пайыздык көрсөткүч

145

1 ооба 176 43,78

2 жок 26 6,47

3 Канаттандырарлык десе болот 165 41,04

4 Канааттандырарлык эмес 11 2,73

5 Жооп бере албайм 24 5,97

Баары: 402 100

Мында студенттер басымдуу түрдө колледжде алган билимдер “ооба”

жетиштүү (43,8%) деп эсептеп, негизинен “канааттандырарлык десе болот”

(41%) деп жооп беришкен. Бирок, терс маанайдагыларды да байкоого болот.

Алар колледжде алган алардын кесиптик билимдери, көндүмдөрү, даярдыгы

мектепте иштөөгө жетишсиз деген пикирдеги же “жок” (6,5%),

“канааттандырарлык эмес” (2,7%) деп кесе айткандар жана арсар болуп

“жооп бере албагандар” (6%) жалпы респонденттердин 15%ын түзгөн.

Педагогикалык колледждердин окутуучулары, жалпы 116 респондент,

эксперт катары изилдөөгө катышкан. Аларга да өсүп келе жаткан жаш

муундун колледжде окуган мезгилдеги социалдык жана кесиптик

социалдашуусуна байланыштуу суроолор берилген. Алардын жынысы жана

эмгек стажы боюнча бөлүнүшү төмөнкү диаграммада берилген.

Респонденттердин арасында жаш (31%) жана тажрыйбалуу педагогдор (69%)

бар. Педагогикалык колледждерде эмгектенген педагогикалык иш

тажрыйбасы мол окутуучулардын анкетанын суроолоруна жооп бериши,

белгилүү деңгээлде алынган натыйжалардын ишенимдүүлүгүн арттырат.

Диаграмма №1

Респонденттердин жынысы жана эмгек стажы боюнча бөлүнүшү.

эркектер 21%

аялдар 79%

Респонденттердин жынысы боюнча бөлүнүшү

5 жылга чейин 31%

10 жылга чейин 25%

15 жылга чейин 21%

15 жылдан ашуун

23%

Респонденттердин эмгек стажы боюнча бөлүнүшү

146

Эксперттердин студенттердин алган кесиптик билимдери, көндүмдөрү

жана билгичтиктеринин жетиштүүлүгү боюнча сураманын суроосуна

жооптору төмөнкүдөй болду (караңыз: диагр.?)::

Диаграмма № 2

Окутуучулар бүтүрүүчүлөрдүн адистик даярдыгын толук түрдө

«жетиштүү» деп 34 эксперт (29,3%) жана «белгилүү деңгээлде жетиштүү» 79

эксперт (68,1 %) окуу жайлардагы кесиптик социалдаштыруунун жогорку

деңгээлин белгилешкен. Ал эми жетишсиз деген сын көз караштагылар

болгону 3 эле кишини же 2,6% гана түзгөн.

Адистерди даярдоодо белгилүү бир кемчилдиктер бар экендигин,

айрым көйгөйлөрдүн орун алгандыгын эксперттердин баары белгилешкен.

Бул суроонун жооптору кийинки таблицада берилген (караңыз: таб. 2.2.1.6).

Таблица 2.2.1.6 - «Сиздин пикириңизче, адис даярдоодо кандай

кемчиликтер бар?» № Жооптун варианттары саны Пайыздык

көрсөткүч

1 Теориялык билимдердин төмөндүгү 19 16,4

2 Практикалык көндүмдөрдүн

үйрөтүлбөгөндүгү

28 24,1

3 Методикалык даярдыктын төмөндүгү 22 19

29,3

68,1

2,6

Жетиштүү Белгилүү деңгээлде жетиштүү деп эсептейм

жетишсиз

Колледжде алган кесиптик билимдери, көндүмдөрү жана билгичтиктери адистиги боюнча мектепте иштөөгө жетиштүү

деп эсептейсизби?

147

4 Жалпы өнүктүрүүчү предметтерге сааттардын көп

берилиши

42 36,2

5 Келечектеги адистигине тиешеси жок (керексиз)

предметтердин окутулушу

5 4,3

Баары 116 100

Таблицадагы % көрсөткүчтөр окутуучулардын көз караштары боюнча

азыркы кезде коллеждерде орун алган көйгөйлүү маселелердин багыттарын

көрсөтөт жана белгиленген кемчиликтердин ар бирин жоюу боюнча негиздүү

иштер гана сапаттуу адистерди даярдоого алып келет.

Диаграмма № 3

Диаграммада көрсөтүлгөндөй респонденттердин жооптору

коллеждерде адис даярдоо жакшы экендигин чагылдырат, бирок респондент-

эксперттердин10% ке жакыны «начар» деп эсептеши ойго салбай койбойт.

Анкеталык сурамжылоо аркылуу жүргүзүлгөн эмпирикалык

изилдөөлөр төмөнкүдөй жыйынтыктарга негиз болду:

• Педагогикалык коллеждердин студенттерин жана окутуучуларын

сурамжылоонун жыйынтыктарынан азыркы учурда кесиптик билим алуу

жаштарды социалдаштыруунун негизин түзөрүн, коллежде берилүүчү

кесиптик билимине канаатанышары, студенттер өздөрү алган кесиптик

билимдерге ыраазы экендиги жана ишке жайгашуу мүмкүнчүлүгү жогору

экендиги аныкталды. Бирок студенттер менен окутуучулардын коллеждерди

өтө жакшы 6%

жакшы 84%

начар 10%

Сиздердин окуу жай даярдаган адистердин деңгээлине кандай баа бересиз?

148

билим берүүнүн денгээлине карата көз караштары айырмачылыктарга ээ

экендиги (окутуучулардын 84,5% “жакшы” деп эсептесе, студентерден

31,3% гана ошондой пикирде экендиги) белгилүү болду [157]. Мындан

коллеждерде кесиптик билим берүүнүн денгээлин жогорулатуу багытында

иш жүргүзүүнү зарылдыгы белгилүү болот.

• Сурамжылоонун жыйынтыктары кесиптик билим берүү жаш

муундарды социалдаштыруудагы негизги фактор жана каражат экендигин,

кесиптик билим берүү жаш муундарды инсан катары социалдаштыруунун

жана турмушка даярдоонун жолу катары караларын көрсөттү.

2018-жылы жүргүзүлгөн сурамжылоого Ж.Баласагын атындагы

Кыргыз улуттук университетинин, Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин,

Ош мамлекеттик университетинин, Баткен мамлекеттик университетинин

жана Оштогу гуманитардык педагогикалык институтунун студенттери жана

окутуучулары эксперт катары катышышты. Сурама респонденттердин

улуттук маданиятыбыздагы инсанды социалдаштыруу салттарынын бүгүнкү

күндөгү таасирин билишин жана ага жасаган мамилесин, жаш муундардын

социалдашуусунун ишке ашуусунун өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөтүүгө көмөк

бере турган тиешелүү суроолорду камтыган. Бул изилдөө массалык

сурамжылоо усулу аркылуу өткөрүлүп, анкеталык сурамжылоого 419

респондент катышты. Анын жүрүшүндө жыйналган сурамалар

жараксыздары текшерилгенден кийин 419 сурама жарактуу деп аныкталган.

Алар 17-23 жаштагы университеттин студенттери болуп, эркектер - 46,

кыздар (аял) – 373 түзгөн. Ал эми коллеждердин 17-23 жаштагы 448

студенти, алардын -эркектер, -кыздар (аял), эксперттер - 91түзгөн.

Изилдөөдө тандап алуу социологиялык изилдөөлөрдө кеңири колдонулуучу

В.И. Паниоттонун 5%дык ката мүмкүн болгон репрезентативдүүлүк

таблицасынын негизинде ишке ашырылган [243,81-82-бб.].

Респонденттердин суроолорго берген жооптору статистикалык

маалыматтарды эсептөөчү атайын SPSS программасы (орусчаланган 22

версия) аркылуу кайрадан иштетилип, маалымат базасы түзүлгөн.

149

Анкетанын суроолорунан алынган натыйжалар төмөнкү таблицада

чагылдырылды (караңыз: таб. 2.2.1.7).

Таблица 2.2.1.7 Студенттериниздин колледжде алган кесиптик билими, кондүмү,

даярдыгы мектепте иштөөгө жетиштүү деп эсептейсизби?

5.1. Окуу жайы

Жалпы

Ооба,

жетиштүү

Белгилүү денгээлде

жетиштүү

Жок,

жетишсиз

БМПК Саны 7 14 0 21

Саптан % 33.3% 66.7% 0.0% 100.0%

Мамычадан % 33.3% 26.9% 0.0% 27.6%

Жалпыдан % 9.2% 18.4% 0.0% 27.6%

БатМУ Саны 1 10 1 12

Саптан % 8.3% 83.3% 8.3% 100.0%

Мамычадан % 4.8% 19.2% 33.3% 15.8%

Жалпыдан % 1.3% 13.2% 1.3% 15.8%

ОшМУ Саны 4 15 1 20

Саптан % 20.0% 75.0% 5.0% 100.0%

Мамычадан % 19.0% 28.8% 33.3% 26.3%

Жалпыдан % 5.3% 19.7% 1.3% 26.3%

ОГПИ Саны 9 13 1 23

Саптан % 39.1% 56.5% 4.3% 100.0%

Мамычадан % 42.9% 25.0% 33.3% 30.3%

Жалпыдан % 11.8% 17.1% 1.3% 30.3%

Жалпы Саны 21 52 3 76

Саптан % 27.6% 68.4% 3.9% 100.0%

Таблицадагы көрсөткүчтөр төмөнкү диаграммада берилди:

150

Эксперттердин пикири боюнча, жалпысынан студенттердин колледжде

алган кесиптик билими, кондүмү, даярдыгы мектепте иштөөгө 27,6% “ооба,

жетиштүү”, 68,4% “белгилүү денгээлде жетиштүү”, 3,9% “жок, жетишсиз”.

Окуу жайлар боюнча алганда адис даярдоо салты бар БМПК 33,3%

жана ОГПИде 39,1% “ооба, жетиштүү” дегендер көпчүлүктү түзөт. Ал эми

акыркы жылдарда ачылган БатМУ 8,3% жана ОшМУ 5,0%

педколлеждеринде “жок,жетишсиз” деген жооптордун көрсөткүчү жогору,

БМПК жана ОГПИде болсо, 0% жана 4,3%.

Адистерди даярдоодо кандай кемчилдиктер бар?деген суроого алынган

жооптор төмөнкү таблицада чагылдырылды. (кара табл. )

Таблица 2.2.1.8 Комбинационная таблица $V2 * p_B5.1

Адистерди даярдоодо кандай кемчилдиктер

бар?a

5.1. Окуу жайы

Баары БМПК БатМУ ОшМУ ОГПИ

2.1. окутуучулардын билими томон Саны 2 3 4 3 12

% 9,5% 25,0% 21,1% 13,0% 16,0%

2.2. практикалык кондумдор

уйротулбогон

Саны 0 1 5 7 13

% 0,0% 8,3% 26,3% 30,4% 17,3%

0

1

2

3

4

5

6

Категория 1 Категория 2 Категория 3 Категория 4

Ряд 1

Ряд 2

Ряд 3

151

2.3. окутуучулардын методикалык

даярдыгы томон

Саны 1 3 6 6 16

% 4,8% 25,0% 31,6% 26,1% 21,3%

2.4. жалпы онуктуруучу

предметтердин сааты коп

Саны 3 1 3 4 11

% 14,3% 8,3% 15,8% 17,4% 14,7%

2.5. керексиз предметтердин

окутулушу

Саны 9 6 6 6 27

% 42,9% 50,0% 31,6% 26,1%

2.6. башка кемчиликтер Саны 7 0 1 6 14

% 33,3% 0,0% 5,3% 26,1% 18,7%

Баары Саны 21 12 19 23 75

% 28,0% 16,0% 25,3% 30,7% 100,0%

Адистерди даярдоодо кандай кемчилдиктер бар?” деген суроого

эксперттерден алынган жооптордон “керексиз предметтердин окутулушун”

жана “окутуучулардын методикалык даярдыгынын төмөндүгүн” жогорку

көрсөткүчтөрү катары белгилешкен.

Окуу жайлар боюнча алганда БМПК “керексиз предметтердин

окутулушу” 42,9%, БатМУда 50,0%, ОГПИ “ практикалык кондумдор

уйротулбогондүгү” 30,4%.

Азыркы кездеги инсанды социалдаштырууга таасир этүүчү

факторлордун мүнөзүн аныктоо максатында “Жаштардын инсан катары

социалдаштырууга таасирин тийгизүүчү факторлор?” деген анкетанын

суроосуна төмөнкүдөй жооптор алынды. (кара табл. ) ЖОЖ боюнча: Комбинационная таблица $V5 * p_В4 Таблица 2.2.1.9

Жаштардын инсан катары

социалдаштырууга таасириa

4. Сиз окуган окуу жай

Баары КУУ БМПК

БатМ

У ОГПИ ОшМУ

5. телевидение кучтуу

таасирин тийгизуудо.

Саны 4 0 0 1 2 7

% 3,6% 0,0% 0,0% 1,5% 2,6% 1,6%

5. интернет кучтуу таасирин

тийгизуудо.

Саны 54 64 54 37 53 262

% 48,2% 57,1% 66,7% 56,9% 67,9% 58,5%

5. фейсбук,ютуб кучтуу

таасирин тийгизуудо.

Саны 8 0 7 4 12 31

% 7,1% 0,0% 8,6% 6,2% 15,4% 6,9%

5. гезит, журналдар кучтуу Саны 0 0 0 3 8 11

152

таасирин тийгизуудо. % 0,0% 0,0% 0,0% 4,6% 10,3% 2,5%

5. уй-було кучтуу таасирин

тийгизуудо.

Саны 12 10 4 7 23 56

% 10,7% 8,9% 4,9% 10,8% 29,5% 12,5%

5. окуу жайлар кучтуу

таасирин тийгизуудо.

Саны 40 18 14 15 29 116

% 35,7% 16,1% 17,3% 23,1% 37,2% 25,9%

5. башкалар кучтуу

таасирин тийгизуудо.

Саны 0 20 2 1 9 32

% 0,0% 17,9% 2,5% 1,5% 11,5% 7,1%

Баары Саны 112 112 81 65 78 448

% 25,0% 25,0% 18,1% 14,5% 17,4%

100,0

%

Таблицадан көрүнүп тургандай “жаштардын инсан катары

социалдаштырууга таасирин тийгизүүчү эң күчтүү факторлор кайсылар?”

деген суроого бүт окуу жайлардын студенттери эң күчтүү таасирин

тийгизүүчү факторлор катары интернетти жана окуу жайды белгилешкен.

Бүт окуу жайлардын студенттери инсанды социалдаштырууга эң

күчтүү таасир этүүчү факторлор деп басымдуу түрдө интернетти

белгилешкен: КУУ 48,2%, БМПК 57,1% ,БатМУ 66,7%, ОГПИ 56,9%,

ОшМУ 67,9%. Ошондой эле окуу жайдын студенттерди социалдаштырууга

тийгизген таасири да жогору экендиги аныкталды КУУ 35,7%, БМПК

16,1%, БатМУ 17,3%, ОГПИ 23,1%, ОшМУ 37,2%.

Ал эми үй-бүлөнүн таасири бир аз төмөн экендиги таблицадан

көрүнүп турат. Бул жаштардын шаарга адаптациялануусу жана келечек

турмушун шаар менен байланыштырышы менен байланыштуу деп

эсептейбиз.

Мындан студенттерди интернетти акыл-эстүүлүк менен колдонуу

маданиятына үйрөтүү жана окуу жайлардын тарбиялык кызматын дагы да

жогорулатуу зарылдыгы актуалдуу экендиги белгилүү болот.

153

2.2.2. Жаш муундарды социалдаштырууда дин институтунун ролу

Элдин жашоо образынын, адеп-аклагынын өзгөчөлүктөргө ээ

болуусунда диний ишенимдердин мааниси чоң. Анткени адамдар

жаралгандан тартып диний ишенимди тутунуп жашашат жана диний

ишенимдерине ылайык өздөрүнүн дүйнө түшүнүүсүнө, дүйнө кабылдоосуна,

жашоо философиясына, жашоо образына, жүрүм-турум эрежелерине ээ

болушат. Мына ошондуктан адамдар диний ишенимдери (жашоо образы,

жүрүм-турум эрежелери ж.б.) боюнча бири-биринен айырмаланышат.

Дин адамзаттын тарыхында улуу табылгалардын бири катары ар

кандай дин ошол динди алып жүргөн элдин, адамдардын руханий байлыгы

болуп саналат.

Азыркы күндө кыргыз элинде аткарылып келе жаткан көптөгөн каада-

салттар, үрп-адаттар, жүрүм-турум нормалары жана эрежелери диний

мазмунга ээ.

Кыргыздардын диний ишенимдери көп катмарлуу жана көп

денгээлдүү болгондуктан, теңирчилик жана ислам дининин ишенимдери

элдин философиясында чечүүчү мааниге ээ.

Кыргыз элинин диний ишениминде теңирчилик жана ислам дини

эриш-аркак жашайт жана эл ошол ишенимдердин эрежелерин тутунуп

жашайт. М: Кыргыз элинде теңирчилик ишенимдин элементтери да

колдонгондуктан, бүгүнкү күндө да анын таасири жоголо электиги

дарактарга чүпүрөктү байлоо, арбактарга ишенүү ж.б. даана көрүнөт.

Ошондон кыргыз элинде ислам дини негизги диний ишеним болгону менен

исламга чейинки ишенимдер (арбака сыйынуу, кайыпка ишенүү, касиеттүү

жерлерге, дарактарга ж.б. сыйынуу) азырга чейин өтө күчтүү сакталып

келүүдө.

Теңирчилик – жаратылыш жана анын кубулуштарын (асман, жер,

суу, от) ыйык тутуу [16]. Теңирчилик ишеними жаратылыш менен адамды

бири-бирине каршы койбогондуктан, адам өзүн жаратылыштын бир бөлүгү

154

катары караган. Ошондон адам жаратылышты ыйык туткан, ага урмат менен

мамиле жасаган.

Бүгүнкү күндө илим менен техниканын өнүгүшү жаратылышты

багынтуу аракетин жаратып, адам менен жаратылышты бири-бирине карама-

каршы койду, теңирчиликтин негизги принциптеринин бузулушуна алып

келди. Бул өз кезегинде жаратылышта (жер титирөө, жер көчкү ж.б.) жана

адамдын жан дүйнөсүндө бузулууларды (араккечтик, бангилик, таш боордук,

сойкулук ж.б.) жаратты.

Теңирчилик ишенимди тутуудан кыргыз эли жаратылышты ыйык

тутуп, жаратылыш менен гармонияда жашаган. Элибиздин жаратылышка

жасаган мамиле салтын адамдын жаратылыш алдындагы алсыздыгы катары

кароо туура эмес. Азыркы кезде жаратылышты бүлүндүрүүчү мамиледен

арылуу үчүн ата-бабаларыбыздын жаратылыш менен гармонияда жашоо

салтына аң сезимдүү түрдө кайтуу бүгүнкү күндөгү зарылдык болуп саналат.

Ислам дини 9-10 кылымда караханиддер доорунда кыргыздарга

тараган жана элибиздин философиялык көз караштарынын, улуттук

маданиятынын калыптануусуна, өнүгүүсүнө өз таасирин тийгизген [91].

Ислам дининде ыйман маселеси өзөккү түшүнүктөрдүн бири болуп,

мусулмандарда ыймандуулукту калыптандыруу негизги маселе. Ислам

дининдеги ыймандуулук кудайга, анын пайгамбарларына, китептерине,

периштелерге жана аркы дүйнөнүн бар экендигине ишенүү менен бирге

ислам дининин негинде жаралган социалдык жүрүм-турумдун нормаларын

жана эрежелерин тутунуп жашоо болуп саналат.

Ислам дининин негизиндеги ыймандуулук инсандын социалдык

мамилелерде эң үлгүлүү жүрүм-турумдарга ээ болуусуна багытталат. Алар:

-адамды сүйүү жана урматтоо;

- адамдар менен ынтымак мамиледе болуу;

- башка бирөөгө жамандык, кыянаттык жасабоо;

-мусулман адамга колдоо көрсөтүү ж.б.у.с.

155

Кыргыз элинде ислам дини жаш муундарга адеп-аклак, ыйман

тарбиясын берүүнү эң башкы маселе катары каралат. Ислам дининин

эрежелери адамдарда бийик адеп-ахлактык эрежелерди калыптандырып,

адамдар ортосундагы карым-катнашты, мамилени жөнгө салат, коомдун

ыймандуу, гумандуу болушун камсыз кылат.

Диний ишеним жаш муундарды социалдаштырууда эң негизги каражат

болуп саналат. Ошондон ар бир инсан өз диний ишенимине жараша

психологиялык жана социалдык жүрүм-турум жагынан өзгөчөлүктөргө ээ

болот.

Улуттук маданияттын өзөгүн диний тарбия түзгөндүктөн, диндин

мазмуну элдин дүйнө таанымынын, менталитетинин, мүнөзүнүн да

өзгөчөлүктөргө ээ болушуна өз таасирин тийгизет. Алсак, Кыргызстанда

СССРдин кыйрашынан кийин социомаданий багытта жаңы диний майрамдар

жана унутулуп келе жаткан кыргыздын каада-салттары даңазалана баштаган.

Айрыкча Нооруз, Жаңы жыл, азаттык, айт майрамдары өзгөчө белгиленип

келет.

1990-жылы Советтер Союзунун ыдыроо мезгилинде Кыргызстанда 39

мечит иштеген болсо, 2012 - жылдын маалыматы боюнча Дин иштери

боюнча мамлекеттик комиссиядан каттоодон өтүп, Кыргызстанда расмий иш

жүргүзүп жаткан 2330дай диний уюм бар болгон [].

Ал эми 2018-жылга карата мечиттердин жалпы саны дээрлик 13 эсеге

өсүп – 2838 жеткен. Алардын 2457си каттоодон өткөн мечиттер , ал эми 381и

каттоодон өтө элек мечиттер иш алып барууда. Медреселердин саны 106,

анда окуп жаткан окуучулардын саны 8174кө жетти. Дин жаатындагы

мындай абал динчилдердин көбөйүшүнө алып келүүдө [].

Акыркы кездерде мечиттердин жана анда окугандардын санынын

өсүшү инсандарды диний калыптандыруу күчөп жаткандыгын жана жаш

муундарды социалдаштыруу өзгөрүүгө учурагандыгын көрсөттү. Мурда

саналуу гана адамдар диний мектептерде окуп, ажыга барышса, азыр диний

мектептерде окугандардын, ажыга баргандардын саны көбөйдү. Бул диндин

156

коомдогу таасири өскөндүгүн жана жаш муундарды социалдаштырууга өтө

күчтүү таасир этерин көрсөтөт. Айрыкча диний мектептердин

социалдаштыруучу кызматы өсүп жаткандыктан, 2017-жылдан тарта аны

реформалоо иши жүргүзүлүүдө.

Азыркы учурда өлкө аймагында Кыргыз Республикасынын Дин иштери

боюнча мамлекетик комиссиясынын каттоосунан өткөн 2989 диний уюм өз

ишмердүүлүгүн расмий жүргүзүп келүүдө. Анын ичинен 2595 ислам жана

380 христиан багытындагы (христиан дининдеги 370тен ашуун уюмдардын

басымдуу бөлүгүн протестанттык багыттагы мекемелер түзөт), ошондой эле

1 еврей жамааты, 1 буддисттик, 12 бахаи дининин жамааты каттоодон өткөн3.

Саналгандардан тышкары Кыргызстанда ыйгарым укуктуу

мамлекеттик органда каттоодон өтпөстөн, негизинен коомдук,

кайрымдуулук, маданий-агартуучулук, саламаттыкты чыңдоочу жана башка

уюмдар катары диний ишти жүргүзгөн диний бирикмелер да бар. Алсак,

1990-жылдан баштап Кыргызстанда Кришна дининин өкүлдөрү пайда боло

баштаган. Көбүнчө бул диндин жактоочулары ар трдүү элдердин жаш

адамдары кирген. 2000-жылдын башында Кришнанын 2 борбору, 300 адамы

менен иш чараларды жүргүзүшчү.

Ар түрдүү диний агымдардын мыйзамдуу жана мыйзамсыз түрдө

өлкөбүздө өз ишмердигин жүргүзүүсү жаш муундарды диний

социалдаштыруунун ар багыттуу болушуна алып келүүдө.

Бүгүн Кыргызстанда диний билим берүүчү мекемелердин саны

өсүүдө: Диний Университет-1, Диний жогорку медреселер

жана институттар-23, Диний Орто медреселер-16, Диний Башталгач

медреселер-16, Куран жаттатуу курстар-5. Жалпы 61 диний билим берүүчү

мекемелер иш жүргүзүүдө. Алсак, «Адеп башаты», «Дил мүрөгү»,

«Мутакаллим», «Ислах», «Тойиба», «Борбордук Азия мусулмандар

конгресси» сыяктуу билим берүү, агартуу багытындагы диний уюмдар

активдүү иш жүргүзүүдө. 3 Кыргыз Республикасынын Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынын маалыматы. nttp: // religion.gov.kg

157

Кыргыз элинин диний үрп-адаттары менен бирге дүйнөдөгү

христиандык, буддизм ж.б. традициялык диндердин идеологияларынын

өлкөбүздө күч алышы, аны менен бирге ар кандай майда диний уюмдардын,

секталардын билим берүү ишмердиги жана социалдык маселелерди чечүүгө

активдүү катышуусу күчөгөн. Натыйжада бүгүнкү күндө кыргыздар ар

түрдүу диний ишенимдерди тутунгандыктан, ар түрдүү багыттагы социалдык

журүм турумдар кездешет. Бул албетте жаш муундарды социалдаштырууга

да өзүнүн таасирин тийгизип, улуттук социалдаштыруу салттарын өзгөрүүгө

учуратат.

Коомдогу мындай диний абал жаш муундарды диний

социалдаштырууга өтө кылдат мамиле жасоо зарылдыгын жаратат. Салттуу

ислам дининин негизинде жаш муундарды социалдаштырууну пландуу,

заманбап технологиялар менен жүргүзүү зарыл болуп саналат. Жаш

муундарды секталарга эмес, салттуу диний агымдарга социалдаштыруу

аркылуу улуттук негиздеги диний социалдаштырууну ишке ашырууга

жетишебиз.

Азыркы учурда кыргыз коомунда динди жайылтуу максатында даваат

кеңири колдонулат. Исламдын ар түрдүү агымдарынын өкүлдөрүнүн

дааватта жүргөн учуру күн сайын кездешет. Ошондон жылына 3 күндүк, 40

күндүк, 3 айлык, 4 айлык жана чет жерлерге Индияга, Пакистанга дааватка

чыккан кишилердин саны өсүп барууда. Мен 2016-жылы 3 күндүк дааватка

чыккам.

Биз диндин жаш муундарды социалдаштыруудагы ролун аныктоо

максатында Бишкек шаарындагы “Ыйман” мечит комплексинде даваатка

кетип жаткан ар кайсы курактагы кишилердин топторун көп жолу байкадым,

баарлаштым жана алардан мени кызыктырган суроолорго жооп алдым.

Жалпысынан 64 киши (баары 24-63 жаштагы эркектер) менен интервью

жүргүздүм. Алынган маалыматтар сапаттык метод менен талдоого алынды.

Дааватка чыгуучуларды:

1. Биринчи жолу дааватка чыгып жаткандар.

158

2. Мурда да дааватка чыгып келгендер.

3. Дааватка көп жолу чыккандар деп бөлүштүрүүгө болот.

Алардын курагы жана дааватка чыгуу максаты ар түрдүү. Алсак,

биринчи топтогулар басымдуу түрдө динди тез үйрөнүү жана динге сүңгүп

кирүү максатында болсо, үчүнчү топтогулар диний ыйманын бекемдөөг

максатын көздөшөт. Дааватта жашы улуулар такай жашы кичүүлөргө

жетекчилик кылат, бирок жалпы милдетти аткарууда алардын ар бири өз

ишине өзү жооптуу болот. Тажрыйбалуу дааватчилер жаңы дааватчи үчүн

баш-көз болуп, жол көрсөтүүчү милдетти аткарат. Ошондон топ түзүүдө үч

топтогуларды аралаштырып, топторго бирдей бөлүштүрүлөт.

Дааватчилар социалдык топко тиешелүү өз курамына жана өз ара

мамиле өзгөчөлүктөрүнө (топтун түзүмү: лидер жана баш ийүүчү, топто

чечим кабыл алуу, батышуучулук, топ ичинде бири-бирин кабылдоо, чыр-

чатакташуу ж.б.) ээ. Алсак, дааватчилар жашы боюнча улуулата, даватка

канча жолу чыккандыгына жана диний билиминин улуулугуна карата

мамилелешүүлөрү өзгөчөлүктөргө ээ болот.

Даават башчы ата-эненин ролун аткарат, себеби жаш жана жаңыдан өз

алдынча жашай баштагандар үчүн такай жооптуу болот. Мечитте жашоого

ынгайлуу шарт түзүү, тамак ашты даярдоону жана чогуу иш аткарууну

уюштуруу даават башчынын милдети. Ошондой эле эртеңки күндүн иштерин

пландаштырат, аткарылуучу иштерди бөлүштүрөт, шериктерин оор иштерди

(кишилер менен кантип сүйлөшүүгө ж.б.) аткарууга даярдайт.

Даават инсанды социалдаштыруучулук кызматты аткарат. Дааватта

жаш муундар үчүн жашоо образынын, жүрүм-турумдардын үлгүсү

сунушталат. Жаңы шартта үйдөн алыс жерде болуу, ата-эненин көз алдынан

алыстоо бир аз эркиндик сезимин пайда кылат, өз алдынча чечим кабыл алуу,

топко баш ийүү ж.б. сапаттар пайда болот.

Даават учурунда киши башкалардын диний тажрыйбасын үйрөнөт,

динди түшүндүрүүнүн усулдарын үйрөнүп, динди үгүттөө тажрыйбаларына

ээ болот.

159

Даават шартында даваатчилардин бири-бири менен баарлашуусу,

дааватта түзүлгөн психологиялык маанай адамдын жүрүм-турумун өзгөртөт.

Себеби өзүнөн жашы улууларга сыйлоо менен мамиле жасайт, улуулардын

айткан жумушун аткарат. Ошондой эле маселе айткан учурда мусулман

адамы кандай болушу керектиги жөнүндө айтылып олтуруп, такай

Пайгамбарыбыздын жана анын шакирттеринин жүрүм-туруму үлгү катары

кайра-кайра айтыла бергендиктен, өспүрүм жана андан чоңураак эми

калыптанып чоң киши болуп жаткан жаштарга өтө күчтүү тарбиялык

таасирин тийгизет. Даават учурунда жаш адамдын турмушта тутунган

багыты, дөөлөттөрү, нарк-насили, чынчылдык, адилеттүүлүк, адамдарга

жакшылык иш жасоо, боорукердик ж.б. сапаттар калыптанат жана адамдар

менен кандайча мамиле жасоонун эрежелери үйрөтүлөт жана көнүктүрүлөт.

Ошондон ата-энелер тил албаган, аракка, жалкоолукка жакын балдарын

дааватка жөнөтүп тарбиялоо аракети жасаган учурлар көп кездешет.

Дааваттин натыйжасында кишинин турмушка, адамдарга, динге ж.б.

болгон мамилесин өзгөртөт. Адамга баш ийүүнү жана башка бирөөнү

башкарууга үйрөнөт. Диний маселелердин айланасындагы акыл аракеттери

адамдын жан дүйнөсүн өзгөрүүгө алып келет.

Жыйынтыктап айтканда, азыркы кезде диний социалдаштыруу даават

аркылуу ишке ашырылып жатат. Даават жаштардын диний ыйманын

бекемдөөгө, алардын динге баш оту менен сүңгүп кирүү аркылуу өзүн

өнүктүрүүсүнө багытталат. Ошондой эле даават жаш адамды турмуштук

тоскоолдуктарды жеңип өтүүгө, алдында пайда болгон тоскоолдуктардан

коркпоого, ар түрдүү адамдар менен тил табышып жашоого үйрөтүп, аларда

диний жүрүм-турумду, адамдарга карата толеранттуулук сапатты

калыптандырат.

Жогоруда айтылгандардан даават ар тараптан тарбиялык таасири

күчтүү социалдык топ болуп саналары жана жаш муундардын диний

билимин, жүрүм-турумун өнүктүрүү аркылуу алардын, айрыкча диний,

социалдашуусун ишке ашырары белгилүү болду.

160

ЭКИНЧИ ГЛАВА БОЮНЧА ЖЫЙЫНТЫК

Кыргыз маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салттарын өсүп

келе жаткан жаш муундардын өздөштүрүүсү, алардын кыргыз элине

мүнөздүү этникалык иденттүүлүктү, менталитетти, улуттук мүнөздү,

этникалык стереотиптерди ж.б. өдөштүрүүсүн шарттайт.

Кыргыз эли инсанды социалдаштыруунун өзүнө мүнөздүү

институттарын жараткан.

Социалдаштыруунун институттары - инсанды коомдук нормаларга

жана дөөлөттөргө жеткирген коомдук уюмдар, мекемелер, адамдар ж.б.,

социалдаштыруу процессине таасир этүүчү жана аны багыттоочу мекемелер,

уюмдар, коллективдер, адамдар тобу ж.б. Аларга үй-бүлө, бала бакча,

мектеп, кесиптик орто жана жогорку окуу жайлар, айыл өкмөтү, айрым

мамлекеттик мекемелер жана уюмдар, коомдук уюмдар, массалык

маалымат каражаттары, адамдар тобу, адам ж.б. кирет.

Социалдаштыруунун институттары такай коомдук өзгөрүүлөргө

жараша өнүгүп, өзгөрүп турат жана ар бир элде өзүнө мүнөздүү

өзгөчөлүктөрүнө ээ болот.

Социалдаштыруу институттары адамга коомдогу карым-катыш тутумун

сунуштайт жана ага адамды аралаштырууну ишке ашырып, жаш муундарга

коомдо калыптанган коомдук нормаларды жана коомдук идеалдарды

сунуштайт. Аларды социалдаштыруу процессинде өздөштүрүү аркылуу

жаш муундар коомдун толук кандуу мүчөсү болуп калыптанат.

Биздин пикирибизче, социолог илимпоздор тарабынан белгиленип

жүргөн, үй-бүлө, билим берүү ж.б. сырткары, улуттук маданиятыбыздагы

санжыраны, жети ата сүрүштүрүү салтын жана Ысык-Көлдүк акелердин бай

мурастарын жаш муундарды социалдаштыруучу социалдык институт

катары кароо туура болот. Анткени жогоруда аталган кыргыз коомундагы

жети ата сүрүштүрүү, кыргызчылык, тууганчылык, жердешчилик,

кошуначылык, классташтык жана Ысык-Көлдүк акелер социалдык

161

түшүнүк катары инсанды социалдаштыруучу институттук белгилерге ээ

жана турмушта такай түрдө жаш муундарды социалдаштыруу процессинде

активдүү түрдө колдонулуп келингендиктен, такай жаш муундарыбыздын

улуттук өзгөчөлүктөргө ээ болушун камсыз кылат.

Кыргыз коомунда кыргызчылыктын, тууганчылыктын,

жердешчиликтин ж.б. күчтүү өнүгүшү кыргыз элинин турмуш шарты,

жашоо образы менен байланыштуу болгон жана коомдун биримдигин

камсыз кылып турат.

Кыргызчылык, тууганчылык элдин тарыхый өнүгүүсүндө калыптанган

рухий феномен, баалуулук катары кыргыздардын дүйнө таанымын, дүйнө

кабылдоосун жана алардын негизинде кыргызча жашоосунун ишке ашуусун

камсыз кылат.

Кыргыз элинин инсанды социалдаштыруу салтында орчундуу мааниге

ээ болгон кыргызчылык өзүнүн оң жактарыны да ээ болгондуктан,

тарыхый өнүгүүдө кыргыз элинин сакталып туруусун, улуттук

өзгөчөлүктөргө ээ болуусун жана бүгүнкү күнгө келип жетүүсүн шарттап

турган тарыхый өнүгүүдө калыптанган социалдык, социалдык-

психологиялык жана рухий-адептик феномен болуп саналат.

Социалдаштыруу институту катары кыргызчылыктын эң негизги

кызматы - кыргыздарга мүнөздүү дөөлөттөрдү, жүрүм-турум үлгүлөрүн,

коомдун нормаларын, адаттарын жаш муундарга жеткирип берүү жана жаш

муундарды социалдык нормаларды, жүрүм-турум эрежелерин өздөштүртүү

аркылуу аларды кыргыз коомунда жашоого көнүктүрөт.

Кыргыз элинин маданиятында инсанды социалдаштыруу институттары

кайталангыс өзгөчөлүктөргө ээ жана коомдун өнүгүшүнө жараша такай

өнүгүп өзгөрөт.

Тарыхый өңүттөн алганда кыргыз элинин үй-бүлө институтунун

өзгөчөлүктөрү төмөнкүлөр:

162

1. Көчмөндүк турмушта кыргыздарда үй-бүлө коомдун тиреги, эң негизги

өзөгү катары үй-бүлөдө баланы жаратуу жана ага татыктуу тарбия

берүү эң негизги маселе болуп саналган.

2. Кыргыздарда үй-бүлө мамилеси уруулук-патриархалдык мезгилде

калыптангандыктан, үй-бүлөнү эркек башкарган (үй-бүлөнүн бүт

мүчөлөрү атанын айтканы менен болуп, балдар атанын сөзүн эки

кылбай, атанын айтканын айткандай аткаруу салты калыптанган).

3. Кыргыз үй-бүлөсүндө ролдорду бөлүштүрүү жыныска жана куракка

жараша жүрүп, үй-бүлөдөгү эркек менен аялдын ордун өзгөчөлөнтүп

турган.

4. Кыргыз үй-бүлөсүндө бир нече муун өкүлдөрү жашаган жана алардын

курагына жараша мамиле жасоо өзгөчөлүгү аныкталган.

Азыркы кезде коомдо жүрүп жаткан саясый-экономикалык, социалдык-

маданий, укуктук өзгөрүүлөр коомдук аң сезимди да өзгөртүүгө учуратып,

эркектердин, аялдардын жана балдардын үй-бүлөдөгү жана коомдогу орду

жөнүндөгү көз караштар (үй-бүлө мүчөлөрүнүн статустары, баалулуктары,

умтулуулары жана мамилелери ж.б.) өзгөрүүгө учурап, коомдогу тарбия,

билим, маданият факторлорунун өзгөрүшүнө чоң түрткү болууда.

Бүгүнкү күндө социалдаштыруунун институту болгон билим берүү

тутумунун (мектептин, окуу жайлардын ж.б.), диндин инсанды

социалдаштыруудагы ролу артып барууда.

Азыркы кезде өлкөбүздө диний кырдаал өзгөрүүгө учурап, ар түрдүү диний

агымдардын, коомдук уюмдар, бирикмелер, фонддор, окуу жайлар, мечиттер,

медреселер, чиркөөлөр жана ибадатканалар формасында ишмердиги күчөөдө.

Ааламдашуу процесси, маалымат технологияларынын жана ММКнын

өнүгүшү диндин коомдогу жана ар бир инсандын рухий дүйнөсүндөгү ордун,

инсанга таасир этүү мүмкүнчүлүгүн өзгөрттү.

Жыйынтыктап айтканда, кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу институттар өсүп келе жаткан жаш муундардын кыргыз элине

мүнөздүү этникалык иденттүүлүктү, менталитетти, улуттук мүнөздү ж.б.

өзгөчөлүктөрдүн калыптануусун шарттайт.

163

Глава 3. ААЛАМДАШУУ ШАРТЫНДА ИНСАНДЫ

СОЦИАЛДАШТЫРУУДА МАДАНИЯТТЫН ОРДУ

Азыркы кездеги ааламдашуу процессинен коомдун

модернизацияланышы жаш муундарды улуттук маданияттагы

социалдаштыруу салттарын өнүгүп-өзгөрүүсүн шарттап турат.

Кыргыз коомунда улуттук маданияттын калыптанышына

ааламдаштыруу процессинин тийгизген таасиринен жаралган социалдык

көйгөлүү маселелерди аныктоо жана аларды жоюу негизги маселелердин

бири. Кыргыз улуттук маданиятында инсанды социалдаштыруунун

өзгөчөлүктөрүн аныктоо жана аларды бүгүнкү күндө илимий негизде (билим

берүү системасында ж.б.) пайдаланып, коомдогу көйгөйлүү маселелерди

жоюу зарыл маселелердин бирине айланууда.

3.1. Кыргыз улуттук маданиятынын калыптанышына ааламдашуу

процессинин таасири

Адам коомдо гана жашагандыктан, коом менен адам тыгыз

байланышта болуп, такай бири-бирине таасир этип, бири-бирин өзгөрүүгө

алып келет. Коом адамдардын жана топтордун өз ара карым-катышын,

жүрүм-турумун жөнгө салып турат [1;22;127].

Коомдо адамдын жашоосу көптөгөн мыйзамдар (экономикалык,

укуктук, адептик ж.б.) менен башкарылат. Коомдук илимдердеги чоң

маселелердин бири - коом жеке адамга кандайча таасирин тийгизет, жеке

адам коомго кандайча таасир этет жана алардын өз ара таасирлери кандайча

ишке ашат? ж.б.у.с. маселелер болуп саналат.

Азыркы кезде ааламдашуунун, маданияттардын карым-катышынын

күчөшүнөн, маалымат технологияларынын дүркүрөп өнүгүшүнөн ж.б., улам

коомдо жүрүп жаткан саясый-экономикалык, социалдык-маданий өзгөрүүлөр

164

социалдык процесстерди, кубулуштарды өзгөрүүлөргө дуушарлантып,

адамдардын социалдык жүрүм-турумдарын да кескин өзгөрүүлөргө

учуратууда.

Маданият адамдын коомдо жашоосунун, бөлөк адамдар менен

мамилелешүүсүнүн жана биргелешкен ишмердиктерди аткаруусунун

тажрыйбаларын, нормаларын жана эрежелерин алып жүрүүчүсү. Адамдын

маданият продуктыларын өздөштүрүү аркылуу коомдо жашоону, бөлөк

адамдар менен мамилелешүүнү жана биргелешкен ишмердиктерди аткарууну

үйрөнүүсү инсанды социалдаштырууга алып келет. Ошондон адам кандай

социалдык топто, чөйрөдө жашаса, ошол топ, чөйрө тутунган маданиятты

өздөштүрүү аркылуу социалдашат [22;23;26]. Бул айтылгандарга кошумча

катары социалдаштыруу адамдын социалдык чөйрөгө адаптациялануу-

ынгайлашуу процесси менен тыгыз байланышта болот. (Бул маселеге

жогоруда 1- жана 2-главаларда кеңири токтолгонбуз).

Өсүп келе жаткан жаш муундарга коомдо калыптанган коомдук

нормалар жана коомдук идеалдар сунушталат. Аларды социалдаштыруу

процессинде өздөштүрүү аркылуу жаш муундар коомдун толук кандуу

мүчөсү болууга жетишет. Адамдын инсан катары калыптануусунун

өзгөчөлүктөргө ээ болуусунда коомдун таасири чоң.

Инсанга коомдун таасири ар тараптуу, масщтабдуу, көп багыттуу

мүнөзгө ээ болгону менен, инсандын маданиятка тандалмалуу мамиле жасоо

мүмкүнчүлүгү бар. Инсан өзүнүн өнүгүшүнө эмне приоритеттүү экендигин

өз алдынча аныктайт жана ошого жараша жүрүм-турум нормаларын,

эрежелерин тандоо мүмкүнчүлүгүнө ээ. Бул айтылгандардан адамдын

коомдогу жүрүм-турумун жөнгө салынуусунда мораль, социалдык нормалар

ж.б. чоң мааниге ээ экендиги белгилүү болот.

Адам кайсы социалдык чөйрөдө жашаса, ээлеген статусуна карата

чөйрө сунуштаган социалдык ролду аткарат, аны аткаруу үчүн социалдашат

б.а. жүрүм-туруму, тутунган дөөлөттөры, нарк насили ж.б. өзгөрөт.

165

Азыркы учурда кыргыз эли көп этностуу чөйрөдө жашашкандыктан,

кыргыздар өз улутунун гана маданиятынын таасиринде болбостон, бир канча

маданияттардын таасиринде калууда, мына ошондон элдин аң сезиминде

жана жүрүм-турумунда өзгөрүүлөр жүрүүдө. Алсак, үй-бүлөдөн өз улутуна

мүнөздүү маданият (жашоо максаттары, дөөлөттөры, умтулуулары ж.б.)

менен сугарылса, бөтөн жерде иштеп калуу (чет жерлерге иш издеп барып ал

жердеги үстөм болгон маданиятты тутунуп жашоо (М: Оруссия, Малазия же

Англия ж.б.) жана ар түрдүү маданиятты тутунуп жүрүм-турум жасаган

адамдар менен жакындан карым-катышта болуу адамдын аң сезиминде жана

өзүн-өзү аңдап билүүсүндө ар кандай өзгөрүүлөрдү жаратат. Б.а., социалдык

жана этникалык иденттүүлүгү (өзүн өтө идеалмын, мен кыргызмын,

кыргызча гана жүрүм-турум жасоом керек, кыргыз менен гана үй-бүлө куруу

керек ж.б. социалдык түшүнүктөрү) өзгөрөт.

Өзүбүздүн республикабыздын шартында да ар бир жаш адам аң

сезиминде, өзүн-өзү аңдап билүүсүндө бир нече катмар (горизонталдуу,

вертикалдуу катмарлар А.Н.Леонтьев) социалдык идентүүлүктөрдү,

дөөлөттөрдү, нарк насилдерди алып жүрөт десек туура болот. негизинен көп

улуттуу чөйрөдө жашоо адамды өз улутуна жана бөтөн улуттарга тиешелүү

иденттүүлүктөргө ээ болууга алып келет [139]. Адам кайсы иденттүүлүктү

тутунуп жүрүм – турум жасоосу кырдаал-шартка жана анын инсандык

идентүүлүгүнүн деңгээлине жараша болот.

Социалдаштыруу процесси баланын өз элинин маданиятына кириши

менен тыгыз байланышта болгондуктан, бул процесс маданий

антропологияда М.Херсковиц сунуштаган “инкультарация” термини менен

аталат. Ар бир адам сөзсүз инкультурация процессин башынан өткөрөт,

ансыз бала коомдун жана өз этносунун мүчөсү болуп калыптана

албайт[289;291].

Коомдо инкультурация процессинен сырткары аккультурация

процесси да маданиятты өздөштүрүүгө - интериоризациялоого алып келет.

166

Инкультурация процессинде индивид өзү кирген маданиятка

тиешелүү болгон дүйнө түшүнүүгө жана жүрүм-турумдарга ээ болот; бөтөн

маданияттардын өкүлдөрүнөн айырмалап туруучу дүйнө түшүнүшү жана

жүрүм-туруму аркылуу өз тобунун маданиятына мүнөздүү болгон

когнитивдик, эмоциялык жана жүрүм-турумдук өзгөчөлүктөрү калыптанат

[289;291]. Ал эми аккультурация процессинде бөтөн маданиятка тиешелүү

болгон дүйнө түшүнүүгө жана жүрүм-турумдарга ээ болот да, өз

маданиятынын негизинде дүйнө түшүнүү, дүйнө кабылдоо жана жүрүм-

турум өзгөчөлүктөрү сүрүп чыгарылат [289;291].

Ааламдашуу процессинин таасиринен кыргыз элинин социалдаштыруу

процесстери өзгөрүүгө учурагандыгы каада – салттардын, үрп-адаттардын,

ырым-жырымдардын өзгөрүүсүнөн ачык көрүнөт жана ал төмөнкү

таблицада чагылдырылган. (караңыз: таб.3.1) Таблица 3.1.

К№ Социалдаштыруу

салттары

Салттуу коомдо Цвилизациялык коомдо

трансформациялануусу

1. Эмгек тарбия салты Балдарга ылайыктуу

эмгек шаймандары

жасап берилип, эрте

жашынан

эмгектенүүгө

үйрөткөн,

Айыл жеринде эрте жашынан

турмушка аралаштыруу

аркылуу эмгеке үйрөтүү салты

сакталса, шаар жеринде андай

эмес, бирок социалдык

жетимдер турмуштун айынан

арабакеч, өтүк тазалагыч болуп

иштегенин көрүп билип

жүрөбүз.

2. Мамилелешүүгө

тарбиялоо салты

Баланы ээрчитип

жүрүп элдин адеп

эрежелерине, мамилеге

тарбиялоо салты ж.б.

Азыр мамиле маданиятынын

үлгүсү катары

европалыктардын маданияты

алынат. Маалымат

технологиясынын өнүгүшү,

интернет аркылуу мамиленин

күчөшүнө ж.б. алып келүүдө.

167

3. Экологиялык

тарбия салты

Элдин турмушунан

ажыралбаган, каны-

жанына синген.

Табиятты бүлүндүрүүчүлүк

көп, атайын системалуу тарбия

зарыл.

4. Инсандык

сапаттарды

трабиялоо салты

Баланы тарбиялоодо

анын «Адам

болуусуна» жетишүү

негизги максат болуп,

элден өзгөчөлөнбөө,

элден чыкпоо

принциби үстөм

болгон.

Күчтүү инсандарды тарбиялоо

зарылдыгы, тарбия берүүдө

мектепке басым жасоону

жаратты. Бул ар кандай (көп

тил үйрөтүүчү,

жөндөмдүүлүктү арттыруучу

ж.б.) мектептердин ачылып,

иштеп жаткандыгынан ачык

көрүнөт.

5. Жентек той Үйдө өткөрүлгөн,

жакшы тилектер

айтылып балага, үй

ээлерине бата

берилген.

Кафе, ресторандарда

өткөрүлүп, баланын ата-

энесине, балага каалоолор

айтылып, кымбат баалуу

белектер тапшырылат.

6. Баланы бешике

салуу

Бала бешике салынып

багылган.

Турмуш шарттын өзгөрүшү

баланы бешикке салуу салтын

өзгөрүүгө учуратты. Шаар

жеринде баланы бешикке

салуунун ордуна, керебетке

жаткыруу салты пайда болду.

7. Тушоо кесүү Мурда жаш балдар,

тестиерлер чуркашкан,

жарышта биринчи

жетип келгени

баланын тушоосун

кескен жана

сыйлыктын чоңун

алган.

«Аш көп болсо, каада көп»-

деген ушул жерден көрүнөт:

байгеси, катышуучулардын

курагы өзгөрдү. Жаш балдардан

тартып карыларга чейин

курагына, жынысына карата

бөлүнүп байгеге чуркашат.

Тушоону жаш балдардан

биринчи келгени кесет. Адамды

сыйлоонун формасына айланып

кеткен.

168

8. Сүннөткө

олтургузуу

Үйдө той өткөрүлгөн.

Улак, күрөш ж.б.

берилген.

Үйдө той өткөрүү менен бирге

эле кафеде, ресторандарда той

да болуп өтөт. Спорттук

оюндар менен коштолот. Топ

берүү: волейбол, шахмат ж.б.

9. Үйлөнүү салты Күйөө кошчулар

коштогон, ырдашкан.

Загска чыгуу, Тойдо артисттер,

атайын ырчылар ырдашат.

10. Жетимди асыроо

салты

Туугандын баласын

асырап алуу

Жетимди асыроо салты

жоголуп, жетимдер, таштанды

балдар көбөйүүдө.

Төрөт үйүнө ташталган

балдарды багып алуу бар.

Туугандын баласын асырап

алуу бар. Бирок таштанды

балдардын көптүгүнөн, баланы

асырап алуу аздай көрүнөт. Чет

өлкөлүктөрдүн балдарды багып

алуусу, өз жерине алып кетүүсү

пайда болду.

11. Баланы ээрчитүү

салты

Баланы тарбиялоонун

негизги ыкмасы

болгон

Бала ээрчитүүнү уят, бала

эс алганга тоскоол болот деп

эсептегенден, баланы тойго

ээрчитүү салты жоголуп

бараткан салтка айланууда.

Учурда инсандын социалдашуусуна диндин тийгизген таасири

күчөөдө.

1990-жылы Советтер Союзунун ыдыроо мезгилинде Кыргызстанда 39

мечит иштеген.

Азыркы учурда өлкө аймагында Кыргыз Республикасынын Дин иштери

боюнча мамлекетик комиссиясынын каттоосунан өткөн 2989 диний уюм өз

ишмердүүлүгүн расмий жүргүзүп келүүдө. Анын ичинен 2595 ислам жана

169

380 христиан багытындагы, ошондой эле 1 еврей жамааты, 1 буддисттик, 12

бахаи дининин жамааты каттоодон өткөн4.

1991-жылы Кыргызстанда 29 чиркөө коому болсо, азыркы мезгилде 49

чиркөө коому жана 1 аялдар монастры иштейт. Өлкөдө христиан

уюмдарынын саны да өсүүдө, алардын саны 2014-жылы 378ге жетти.

Өлкөдө башка христиандык диний уюмдардын ичинен расмий түрдө: 4

католиктик, 50 баптисттик, 20 лютерандык, 56 элүүнчүлөр, 31 жетинчи

күндүн адвентистери, 38 пресвитериан, 43 харизматикалык, 41 Иегова

күбөлөрү, 18 башка христиандык уюм, 26 чет элдик протестанттык миссия

бар.

2008-жылы республикабызда 2158 диний уюмдар жана бирикмелер расмий

түрдө иш жүргүзүп, 54 өлкөдөн 1544 миссионер (анын 1097си

христиандыкты жайылтуучулар) өлкөбүздө иш алып баргандыгын расмий

булактар билдирген.

Ал эми 2018-жылга карата мечиттердин жалпы саны- 2838, анын 2457си

каттоодон өткөн мечиттер , ал эми 381и каттоодон өтө элек мечиттер иш

алып барууда. Медреселердин саны 106, анда окуп жаткан окуучулардын

саны 8174кө жетти5. Республикабыздагы дин жаатынагы мындай абал ар

түрдүү багыттагы динчилдердин көбөйүшүнө алып келүүдө. Алсак,

Республикада чет өлкөлүк ислам жана христиан диндеринин салттуу эмес

агымдарынын таасиринин күч алышынан сыйынуу үйлөрүнүн, мечиттердин,

диний окуу жайларынын санынын өсүшүнө, калк арасында Мун чиркөөсү,

Иисус Христос чиркөөсү сыяктуу сектанттык христиандык агымдардын,

ошондой эле экстремисттик мүнөздөгү "Хизб ут-Тахрир", "Акрамия",

"Салафия" жана "Ваххабизм" сыяктуу агымдардын ишмердигинин

таасиринде калууга алып келүүдө. Айрыкча ислам дининин «Хизб ут-

Тахрир», «ИДУ», «Акромия», «Даават Таблиг» ж.б. саясатташкан диний

4 Кыргыз Республикасынын Дин иштери боюнча мамлекеттик комиссиясынын маалыматы. nttp: // religion.gov.kg 5 Муфтияттан алынган маалыматтар.

170

агымдар [336] элдин аң сезимине күчтүү таасир этип жатканына Сирияга

согушка барган мекендештерибиз далилдеп турат.

Кыргыз Республикасынын ички иштер министирлигинин 10-башкы

башкармалыгынын 2015-жылдын 30-январь күнү болгон тегерек отурумунда,

2014-жылдын аягына карата берген расмий маалыматтарына ылайык,

Сирияда болуп жаткан куралдуу кагылышууга катышуу үчүн өлкөдөн 188

Кыргызстандын жараны чыгып кеткен, алардын ичинен 21и мерт болгон6.

Азыркы ааламдашуу процессинин, маданияттардын карым-катышы

күчөгөн шартта акультурация процесси күчтүү таасирге ээ болууда. Бул

диний таасирдин күчөшүнөн жаштарыбыздын арабдарга тиешелүү

кийимдерди кийгендиги, жүрүм-турум жасагандыгы, кыргыздардын бөтөн

диндерге өтүп кетүүсү ачык көрүнөт.

Б. Малтабаровдун изилдөөсүндө жарандык сезимдердин калыптанышына

диндин таасири канчалык дэнгээлде экендигин аныктоо максатында атайын

жүргүзүлгөн социалдык изилдөөлөрдө төмөнкүдөй маалыматтар алынган:

Кыргызстандагы статистикалык комитеттин 2009 жылкы каттосу боюнча

улуттук жана этникалык (этнокоффесиялык) талдоо жүргүзгөндө, диний

тутумунда талдоо калктын 90%дан ашыгы ислам динин, 8,0% христиандын

правослаие багытына жана 1-2,0% жакыны жаңы пайда болуп келе жаткан

динге киришээри аныкталган.

Мамлекеттик жарандык сезимдерге калыптанышына диндин таасири

канчалык дэнгээлде таасирин кыргыз улуту жана башка этносторун пирикин

сурамжылоодо билдик. Бул суроого диндин таасири абдан күчтүү деп 27,6%

кыргыз улутундагы, 1,2% орус 5,6% өзбек жана 2,2% башка этносторуна

кирген респондентер жоопту белгилешкен.

Мамлекеттик жарандык сезимдерге диндин тааири жарым жартылай деп

23,4% кыргыз улутундагы, 2,0% орус, 2,8% өзбек жана 2,4% башка

этносторундагы респондентер жооп беришкен. Бул суроого 12,7% кыргыз

6 “Дин, маданият жана салттуу баалуулуктар экстремизмге каршы” аттуу тегерек отурумдун материалдары, Бишкек, 30.01.2015.

171

улутундагы, 3,4% орус, 1,3% өзбек жана 1.4% башка этносторуна кирген

респондентер эч кандай мамлекеттик жарандык сезимдерге диндин таасири

жок деп жооп беришкен.

Үй-бүлө социалдык институт катары диний социалдашууда ата-

энесинин туткан дини чон таасир берерин жана диний идентешүүнү

калыптанышына чон экенин ар бир бешинчи суралгандар пирики боюнча бул

изилдөөдө аныкталды. Кыргыз уулуту жана башка этностордун диний

идентүүлүккө ар бир бешинчи суралгандардын пикири боюнча таасирин бар

экени тастыкталды [145]. Бул сурамжылоонун натыйжасында Кыргызстанда

дин жарандык сезимдердин жана иденттүүлүктөрдүн калыптанышына

таасири чоң экендигин айтсак болот.

Азыркы ааламдашуу мезгилинде билим берүү тармагында лицейлер,

гимназиялар, жеке менчик мектептер, аралаш мектептер (кыргыз-түрк ж.б.)

пайда болду. Мектептин жаңы типтеринде билим жана тарбия берүүнүн

мазмуну, формасы өзгөрдү. Ошого жараша анда билим алып жаткан

океуучулар да өзгөрүүлөргө учурап жатат.

Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин

расмий маалыматтары боюнча 2011-2012-окуу жылында жакырчылыктан

улам бүткүл республика боюнча 2 миңге жакын бала окуган эмес.

Коомубуздагы эң көйгөйлүү маселелерден болуп, бангиликтин кеңири

жайылып бара жатышы. Алсак, акыркы жыйырма жыл ичинде

республикабызда баңгиликке көз каранды адамдардын саны дээрлик 8 эсеге

өскөн. Медицина кызматынын маалыматтары боюнча наркологиялык

каттоодо 11 миңге жакын адам турат, алкоголь ичимдигине көз каранды

адамдардын саны 41 миң адамга жеткен. Акыркы жылдарда мектеп

окуучулар арасында токсиномания өсүп жаткандыгы басма сөз беттеринде

жарыяланып жүрөт. Тактоолор дагы да (толук, тыкыр ж.б.) жүргүзүлсө,

көрсөткүч мындан бир канча эсе көп болушу күтүлөрүн эксперттер белгилеп

жүрүшөт.

172

Азыркы кездеги ааламдашуу процессинин, маалымат

технологияларынын таасири ММКларды өзгөрүүгө учуратып, гезиттердин,

телевидениелердин мазмуну жана тематикасы, багыты таанылгыс болуп

өзгөрдү.

ММКларда жеңил-желпи темаларды, шоу дүйнөсүнүн маалыматтарын

жарыялоонун салтка айлануусунан кыргыз ММКында «желтая пресса»

пайда болду. ММКлардын темасы боюнча саясаттан секске чейин, олуттуу

маселелерден тартып эң жөнөкөй нерселер («жылдыздын» табити, жашоо

режими ж.б.) жөнүндө маалымат берүү күчөдү: динди үгүттөөдөн, партияны

даңазалоого чейин иштерди аткарып элге кеңири маалымат таркаткычка

айланды.

Азыркы кездеги ааламдашуу процесси батыш маданиятын бөтөн

элдерге экспорттоо менен коштолуп, маданий-маалыматтык экспансия

күч алууда. Маданий-маалыматтык экспансияны ишке ашырууга массалык

маалымат каражаттарынын (ММК): телевидение, радио, гезит-журналдар,

интернет тору, электрондук маалымат алып жүрүүчүлөр (диск, флешка ж.б.)

өтө күчтүү өнүгүшү ар түрдүү мазмундагы фильмдердин, музыкалык

чыгармаларды электрондук түрдө дүйнөгө тарап жатышы, аны ар бир

адамдын өз каалоосуна жараша колдоно алуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болушу

өбөлгө түзүүдө. Алсак, көптөгөн чет элдик фильмдер балдардын

социалдаштыруусуна өзүнүн терс таасирлерин тийгизип, аны ыймандык-

адептик бузулууларга алып келүүдө. Анткени көптөгөн кинолордо акчанын

күчү (бийлик, кылмыш) зомбулук, мыкаачылык ж.б. даңазалануу аркылуу

секстин, акчанын кулдарын тарбиялоо максаты көздөлгөндүгү байкалат.

Маалымат айдыңындагы мына ушундай кырдаалда ММКлар кыргыз

жаштарынын социалдаштыруусун кескин өзгөрүшүнүн шарты жана фактору

катары кызмат кылып, жаштардын жүрүм-турумун өзгөрүүгө учурашына

себепкер болууда. Ошондон азыркы кезде ММКлардын ишмердиги

мыйзамдык актылар менен толукталып, өкмөт тарабынан көзөмөлгө

алынуусу зарыл.

173

Бүгүнкү күндө ааламдашуунун таасирлеринен коомдо жаралган

көйгөйлүү проблемалар улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттарын

пайдаланып жаш муундарды инсан катары социалдаштыруу жаатында

төмөнкүдөй жаңы милдеттерди жаратат:

1. Улуттук маданияттагы тарбия тажрыйбаларынын негизинде инсанды

социалдаштырууну ишке ашыруунун жолдорун табуу.

2. Инсандын өзүн-өзү аңдап билишин өстүрүү аркылуу кыргыздык

жашоо образды, ойломду ж.б. жаш муундарда калыптандырууну натыйжалуу

жүргүзүүнүн жолдорун, усулдарын, ыкмаларын аныктоо жана аларды

практикада колдонуунун технологияларын иштеп чыгуу;

3. Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун

тажрыйбаларын пайдалануунун потенциалдык мүмкүнчүлүгүн арттыруу

багытында атайын изилдөө иштерин жүргүзүү.

3.2. Инсанды социалдаштырууда кыргыз маданиятынын

өзгөчөлүктөрү

Жогоруда (Биринчи главанын 1.2.) айтылгандай, маданият адамзат

тарыхында жыйналган материалдык жана руханий байлыктардын топтому,

социалдык нормаларды өздөштүрүүнүн жана адамдардын ишмердүүлүгүнүн

натыйжасы, адамдардын ишмердүүлүгүнүн бир багыты (түрү) болуп саналат.

Ар бир эл өзүнүн тарыхый өнүгүшүндө өзүнө гана мүнөздүү болгон

маданиятын жараткан.

Кыргыз эли да эң байыркы элдердин бири катары, эң узак

кылымдардан бери тарыхый өнүгүшүнүн жана чарбасынын өзгөчөлүктөрүнө,

табигый-географиялык жашоо шартына ж.б. ылайык өзүнүн бөтөн элдерден

айырмаланып турган маданиятын жаратып, өнүктүрүп келе жатат. Мына

ошондон кыргыз элинин улуттук маданияты кайталангыс өзгөчөлүктөргө ээ.

174

Мисалы кыргыз элинин материалдык маданиятынын өзгөчөлүктөрү–боз үй,

калпак (ж.б. териден, жүндөн жасалган буюмдар), комуз ж.б., рухий

өзгөчөлүктөрү- жан дүйнөсүнүн кеңдиги, түздүгү, айкөлдүгү, улууну

урматтоо, меймандостугу ж.б. белгилери менен айырмаланат.

Маданият адам турмушунун ажырагыс бир бөлүгү катары коомдун

өнүгүшүнө, коомдук мамилелерге жараша өзгөчөлүктөргө ээ болот. Ар бир

адам өзү жашаган коомдогу маданиятты өздөштүрөт жана аны өз жүрүм-

турумунда алып жүрөт, көрсөтөт. Адамдын өз доорунун, улутунун, өзү мүчө

болгон кичи топтордун мүнөздүү өзгөчөлүктөрүнө ээ болушу анын

социалдашуусу аркылуу жүрөт.

Азыркы учурда социологияда, психологияда маданияттын

трансмиссиясы деген түшүнүк колдонулат. Бул түшүнүк инкультурация

жана социалдаштыруу процесстерин өз ичине камтыйт жана этникалык

топтун “өзүн мурас катары” өзүнүн жаңы мүчөлөрүнө, эң биринчи кезекте

балдарга өткөрүп берүүнүн механизми болуп саналат.

Адатта илимий адабияттарда трансмиссиянын 3 түрү бар экендиги

көрсөтүлөт:

1. Тик багыттагы (вертикалдуу) трансмиссия, бул процессте

маданият дөөлөттөрү, тажрыйбалар, ишенимдер ж.б. ата-энеден

балдарга өткөрүлөт;

2. Туурасынан (горизанталдуу) трансмиссия, бул процессте бала

туулган мезгилинен тартып чоңойгонго чейин социалдык

тажрыйбаны жана маданият салттарын өзүнүн теңтуштары менен

болгон баарлашуу, оюн процесстеринде өздөштүрөт.

3. Кыйыр трансмиссия, мында индивид социалдаштыруунун атайын

институттарында (мектептерде, кесиптик лицейлерде, орто кесиптик окуу

жайларда, ЖОЖдордо ж.б.) билим алат, андан сырткары турмуш

практикасында өзүн курчап турган ар түрдүү жашы улуу кишилерден

(коллективдештеринен, кошуналарынан, туугандарынан, тааныштарынан

ж.б.) ар кандай турмуштук тажрыйбаларды үйрөнөт [221,6-б.].

175

Жогоруда айтылгандардан инсанды социалдаштырууга өтө көптөгөн

факторлор таасир этери, алардын арасынан маданияттын ролу негизги

экендиги жана инсанды социалдаштыруу өз ичине маданияттагы

инкультрация, маданий трансмиссия процесстерин камтый тургандыгы

көрүнөт.

Ар бир эл өз өнүгүшүндө өз маданиятын жараткандыктан, ар бир

индивид өз этносунун маданиятын өздөштүрүү аркылуу гана инсан катары

калыптанат жана ошол этностун өкүлү катары өз элинин маданиятын алып

жүрүүчүсү болуп эсептелинет жана этностун өкүлү катары өзүн көрсөтүүгө,

өз маданиятын өзүнөн кийинки муундарга өткөрүп берүүгө жөндөмдүү

болот [159].

Орус философу Н.Бердяевдин: «Улут аркылуу Адам жана Адамзат

жаралат. Адам улуттун өкүлү катары, ал эми улут өз маданияты менен

Адамзатка кошулат» [46] – деген пикири, инсанды социалдаштыруунун

мазмунуна маданияттын таасири канчалык күчтүү экендигин көрсөтөт. Бул

аныктамадан адам өз улутунун өкүлү катары, өз улутунун маданиятын алып

жүрүүчүсү катары гана социалдык чөйрөдө активдүү болору, өз улутунун

өзгөчөлүктөрүнө-маданиятына ээ болуу аркылуу жалпылыктарга биригери

жана ошол маданиятты өздөштүрүү аркылуу социалдашары даана көрүнөт.

Кыргыз элинин маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун

өзгөчөлүктөргө ээ болушу социалдаштыруунун агенттеринин өзгөчөлүктөргө

ээ болушу менен да байланыштуу.

Социологияда инсандын социалдашуусуна катышы, тиешеси бар

адамдар жана социалдаштырууга таасирин тийгизүүчү башка каражаттар

социалдаштыруунун агенттери деп аталат [22;261].

Социалдаштыруунун негизги агенттери: ата-эне, бир туугандар, тууган

уруктар, мугалимдер, тарбиячылар, тренерлер, балдарга маданий нормаларды

жана социалдык ролдорду үйрөтүүгө жооптуу болгон адамдар, коомдук

уюмдар жана мекемелер, массалык маалымат каражаттары (ММК) - ТВ,

радио жана интернет ж.б. эсептелинет.

176

Социалдаштыруунун агенттери алгачкы жана экинчи болуп экиге

бөлүнөт.

Бала үчүн алгачкы социалдаштыруу агенттери болуп ата-энелер, бир

туугандар, эже-карындаштар, чоң ата-чоң энелер, жакын туугандар,

кошуналар, чогуу өскөн тели-теңтуштар ж.б.у.с. саналат.

Экинчи социалдаштыруу агенттери болуп мектептин, окуу жайдын,

ишкана мекеменин, армиянын, милициянын ж.б. мамлекеттик мекемелердин

(мүчөлөрү) өкүлдөрү, телевидениенин, радионун, басма сөздүн, партиянын,

соттун кызматкерлери саналат.

Кыргыз элинин маданиятын муундан муунга өткөрүп берүүчү жана

жаш муундарды социалдаштырууда колдонулуп келген каражаттарга

элдин диний ишенимдери, фольклору (эпостор, жомоктор, макал-лакаптар,

табышмактар, жаңылмачтар, апыртмалар, бат айтмалар, элдик ырлар ж.б.),

көркөм өнөр, оюндар, табият, элдик майрамдар, коомдогу мамиле салты,

каада-салттар, ырым-жырымар, жөрөлгөлөр ж.б. кирет. Ошондой эле

жаратылыш, климат шарттары, өндүрүш жана тарыхый окуялар кыргыз

элинин маданиятындагы инсанды социалдаштыруучу каражаттар катары

өсүп келе жаткан жаш муундардын улуттук мүнөзүн калыптандырууга өз

таасирин тийгизген. Мисалы, кыргыз эли тоо арасында жашагандыктан,

жашоо шартына ылайык тоолорго урмат менен мамиле жасоо салтын

калыптандырган, тоолордон таасирленип өзү да тоолорго мүнөздүү

кебелбестик сапатты улуттук мүнөзүнө айлантып, ал сапатты жаш муундарда

калыптандыруунун салтын жараткан.

Эми улуттук маданиятыбыздагы жаш муундарды социалдаштырууну

ишке ашыруучу маданиятыбыздын элементтерине кыскача обзордук

мүнөздөмө бере кетели.

1. Фольклор.Элибиздин улуттук маданиятындагы философиялык

ойлор элдин бүт маданиятында: фольклордо, макал-лакаптарда ж.б.

сакталып, азыр да күндөлүк турмушта кеңири колдонулат. Мына ошондуктан

177

жаш муундарды социалдаштырууда элдик фольклор эң негизги фактор-

каражат болуп саналат.

Фольклордо элдин бир канча жүз жылдыктардагы башынан өткөргөн

орчундуу окуялары, турмушка мамилеси чагылдырылып, адамдын

тирүүлүктө душар болуучу ар кандай турмуштук кырдаалдары сүрөттөлөт.

Фольклордук чыгармаларда адамдын бүт турмушу, ар кандай тиричиликтик

кырдаалдардагы адамдын жашоосу, тагдыры баяндалгандыктан, кыргыз

элинин социологиялык жана этнопсихологиялык көз краштары, элдин өсүп

келе жаткан жаш муундарга таалим-тарбия берүү идеялары чагылдырылган.

Фольклордук чыгармаларга “Манас” эпосу баш болгон эпостор, элдик

ырлар, жомоктор, макал-лакаптар, табышмактар ж.б. улуттук маданияттагы

инсанды социалдаштырууну ишке ашыруучу каражаттар болуп саналат.

А. Эпостор. Баатырдык “Манас” эпосунда кыргыз элинин тээ байыртан

бери карай көңүлүнүн түпкүрүндө, жүрөгүнүн толтосунда туу тутуп келаткан

ыйык идеясы – ата-журттун боштондугунун, элдин азаттыгынын,

эркиндигинин, көз каранды эместигинин, элдин бүтүндүгүнүн идеясы

чагылдырылган. Анда эл-журт үчүн, Ала-Тоо мекен үчүн кызмат кылуу

өзөккү идея болуп саналат. Ошондой эле «Манас» эпосунда жоокерчилик

замандагы элдин ыймандык-адептик эрежелеринин жыйындысы болуп, анда

элди башкаруу жана инсанды тарбиялоо маселелери терең жана ар тараптуу

чагылдырылган. Андагы тарбия идеялар:

• Элдин биримдигин сактоо.

• Ата-журт эркиндиги жана анын кол тийгистиги.

• Ар тараптуу инсанды тарбиялоо.

• Өнөр үйрөтүү.

• Эр жүрөктүүлүккө, баатырдыкка үйрөтүү.

• Мекенчилдик (ата-журт эркиндиги үчүн жанын берүүгө даяр болуу.

• Ыймандуулук, чынчылдык, адилеттүүлүк.

• Достуктун ыйыктыгы [207,91-б.].

178

Биздин пикирибизче, “Манас” эпосу жөнүндө ар кандай илимий

багыттарда изилдөөлөр аткарылганы менен анын инсанды

социалдаштыруудагы ролу социологиялык аспектен (социалдык

процесстердин чагылдырылышы, топтор аралык карым-катыш,

коллективдик түшүнүктөр ж.б.) атайын изилдөөгө алынып, «Манас»

эпосунун инсанды социалдаштыруучулук функциясын атайын изилдөөгө

алуу зарыл болуп саналат.

Б. Төкмө акындардын чыгармачылыгындагы санат-насыят

ырлар.

Жаш муундарды инсан катары жетилтүүдө төкмө акындардын

чыгармаларынын орду өзгөчө.

Айрыкча төкмө ырчылар санат-насыят ырлары менен эл ичинде

тарбиячы болушкан. Алардын санат-насыят циклиндеги ырлары

дидактикалык мазмунда болуп, адамдагы жакшы-жаман сапаттар ырга

салынган. Мына ошондуктан кыргыз элинде акындык өнөр аябай өнүгүп, эл

ичинде өтө кадыр-барктуу болгон. Ар бир акындын санат-насыят ырлары

акындык өнөрдүн атрибуту болгон, анын акындык дарамети санат-насыят

ырлары аркылуу аныкталган.

Кыргыз элинде санат-насыят ырлар тарбия берүүдө негизги каражат

болуп эсептелинет. Бала тарбиялоодогу кыргыз элине мүнөздүү өзгөчөлүк -

санат айтуу, насаат берүү аркылуу балага адеп, нарк-насил, жүрүм-турум

эрежелери ж.б. үйрөтүлүп, аларда жашоого карата активдүүлүк,

жоопкерчилик сапаттарын калыптандыргандыгы болуп саналат.

Ар бир акындын санат-насыят ырларында тарбия жөнүндөгү акындын

түшүнүктөрүнүн тутуму (концепциясы) чагылдырылган. Мисалы: Жеңижок,

Барпы ж.б. акындардын тарбия жөнүндөгү концепциялары.

Төкмө акындар Арстанбек, Жеңижок, Токтогул, Барпы, Тоголок

Молдо, Калык ж.б. чыгармаларында инсанды жетилтүү идеясы өтө күчтүү,

таамай, элестүү, эмоционалдуу берилип, жаш муундарды адеп-ахлак,

ыймандуулук, эмгекчилдик, акылдуулук, боорукердик, кайрымдуулук ж.б.

179

адамдагы эң асыл сапаттарга тарбиялаган, жаштарга адамдагы асыл

сапаттардын ээси болуу насыят катары айтылган.

Макал-лакаптарда турмуштун көп кырдуу фактылары, учурлары-

элдин дүйнө түшүнүүсү, адамдын жашоодогу орду, адамдардын

психологиялык өзгөчөлүктөрү, инсанды социалдаштыруусунун жаш

муундарга тарбия берүүнүн мазмуну, максаты жана багыттары ар тараптан

чагылдырылат. М: “Жигит болсоң, шок бол, шок болбосоң, жок бол!” деген

макал жаш балдардын аң сезимине таасир этүү аркылуу аларды социалдык

турмушта активдүү болууга, социомаданийй талаптарга ылайык жүрүм-

турумдарды жасоого социалдаштырат.

Макал-лакаптар элдин дүйнө таанымын, дүйнө кабылдоосун,

психологиялык өзгөчөлүктөрүн чагылдырып тургандыктан, элдин өзүнө

гана мүнөздүү болгон бүт өзгөчөлүктөр: улуттук мүнөз, социалдык

установкалар, элдин стереотиптери, ишенимдери, ынанымдары, социалдык

жүрүм-турумдун адептик эрежелери макал-лакаптар аркылуу жаш

муундарда калыптандырылган, алардын социалдык чөйрөгө

адаптациялануусун ишке ашырган. М: “Адамдын көркү акыл” деген макал

адам тышкы келбети, кебетеси, табияттан берилген тубаса сулуулугу менен

көрктүү болбостон, адам акылы жана коомдогу жүрүм-туруму менен гана

көрктүү болору даңазаланат.

Макалдар адамга дүйнөнү таанытуу менен бирге эле коомдо

калыптанган жүрүм-турум үлгүлөрүн, идеалдарын сунуштоо, ошого жараша

тарбия берүү кызматтарды да биримдикте аткарат. Ошондон макал-

лакаптардын тарбиялык таасири татаал жана көп тарамдуу келип, балдарга

көп багыттуу тарбия берет [226,102-103-бб.].

Кыргыз элинде балага өнөр үйрөтүү көп өнөр үйрөтүү принцибине

негизделгендиги да макал-лакаптарда чагылдырылган. Алсак,“Жигитке 70

өнөр аз”. Мына ошондон жаш муундарга жоокердик өнөрдү үйрөтүүгө

(жоокердик (эр жүрөктүүлүк, баатырдык, согуш өнөрүн билүү ж.б.),

180

шамдагайлык, (ат чабуу, чаап баратып жаа атуу, айбалта чабуу, найза сайуу

ж.б.) ж.б. басым жасалган.

Макал-лакаптар инсанды социалдаштыруунун каражаты да,

социалдашуу жүрүүчү процесс да болуп саналат. Алсак, “Керегем сага

айтам, келиним сен ук” деген макал кишилер ортосундагы мамиленин

сырдуулугунан, аруулугунан кабар берет. Кыргыз эли адамдын көңүлүн, жан

дүйнөсүн жогору баалагандан гана ушундай макалдарды жараткан.

Макал-лакаптар жаш муундарга ыйман-адеп, акыл, эмгек,

мекенчилдик, толеранттуулук ж.б. тарбияларды берүүгө багытталган.

Алсак, макал-лакаптарда эмгек тарбиясына өзгөчө көңүл бурулат. М:

«Калган ишти кар басат», “Мээнетиң ачуу болсо, татканың таттуу

болот” ишти оз убагында аткаруу зарылдыгы, иш аткаруу

мотивинин күчүнүн иштин натыйжасына тийгизген таасири,

экөөсүнүн өз ара байланышы ж.б. чагылып турат.

Эмгек адамга жараша болору, адамдын эмгегине карап ага

психологиялык мүнөздөмө берилгендиги “Эмгекчил кулда чарчоо жок”,

«Жалкоого иш буюруганча, . . . ж.б.у.с. макалдардан таасын

көрүнөт.

Кыргыз элинин маданиятында (фольклордо ж.б.) мекенчилдикке

тарбиялоонун өзүнө мүнөздүү салты жаралган жана патриоттуулукка,

мекенчилдике социалдаштыруу турмуштук зарылдыктардан улам

калыптанган. Анткени кыргыз эли такай душмандар менен согушуп өз

жерин, элин сактап келген. Мына ошондуктан кыргыздардын жашоосунда

өсүп келе жаткан жаш муундарга согуштук өнөр үйрөтүлүп, патриоттук

тарбия берүү жашоонун ажырагыс компоненти катары эсептелинип, жаш

муундарга такай согуштук өнөр үйрөтүлүп, мекенчилдик (патриоттуулук-эл

жерди сүйүү, ата-журтту коргоо, мекен үчүн жанын аябоо ж.б.) тарбиясы

жүргүзүлүп барылган. Бүт фольклордук чыгармалардын, айрыкча эпостордун

өзөгүн элдин жоокердигин, баатырдыгын даңазалоо түзгөн. Эл чогулган

жерде адамдардын баарлашуусунун темасы баатырдык болуп, санжырадагы,

181

ата-бабалардын, уруунун баатырларынын жасаган эрдиктери (кантип эл

жерин коргогондугу ж.б.) жөнүндө баарлашкан. Ошондой баарлашуу

кырдаалдарында жашоодогу адамдын милдети элди коргоо идеясы экендиги

балдардын көкүрөгүнө уютулуп, жүрөгүнө синирилип барылган.

Социалдаштыруу каражаттарынын арасынан каада-салттар, ырым-

жырымдар өзгөчө орунда турат. Элдин каада-салт, үрп-адат, ырым-

жырым ж.б. аркылуу ишке ашчу мамиле салты адамдардын коомдогу

жүрүм-турумун жөнгө салуучу кызматты аткарган.

2.Каада-салт (традиция). Кыргыз элинин коомдук турмушун жөнгө

салууда каада-салттар чоң мааниге ээ. Салтты тутунуу аркылуу адамдар

бири-бири менен мамиле түзүшкөн (М: өрлүктөп барган, учурашып келген

ж.б.). Алсак, көчмөн үчүн конушуна кут түшүү, өрүштүн кенен болушу, мал-

жандын аман эсендиги чоң баалуулук болгон ошондон адамдар учурашканда

бири-биринен ушуларды сурашкан. Балдарды ушул жүрүм-турумга

үйрөтүшкөн. Сөзүбүзгө далил катары Ч.А. “Ак кеме” повестиндеги Момун

чалдын жүрүм-турумуна кайрылып көрөлү.

3.Конокту чайга чакыруу;

4.Өрлүктөө (тарбия каражаты б.с. (муну атайын изилдөөгө алуу керек)

Кыргыз элинин жүрүм-турумун жөнгө салчу каада-салттар өтө көп.

Алардын бири санжыраны жана өзүнүн жети атасын билүү салты.

3.Санжыра. Санжыра - уруулардын келип чыгышынын

генеологиясын баяндоо менен бирге эле ар бир уруунун басып өткөн тарыхы

(уруудан кандай тарыхый инсандар чыккандыгын, алардын жасаган

иштерин, жекече өзгөчөлүктөрүн ооздон оозго өтүп бизге жеткен) аркылуу

жаш муундарга тарбия берүү кызматын аткарып келет.

Улуттук маданиятыбызда (элдин оозеки тарыхы, салттуу маданий

мурас, Жети ата жана генофонд жөнүндө элдик даанышмандык ж.б. катары)

санжыранын ролу чоң болгондуктан, ар бир кыргыз баласы өз уруусун, ата-

тегин (алардын тарыхын) билиши шарт.

182

Санжыра - уруулук “акыл-эсти” (групповая память) алып жүрүүчү

жана аны кийинки муунга жеткирүүчү кызматты аткаргандыктан, бүгүнкү

күнгө чейин санжыранын коомдогу ролунун маанилүү болушу, таасиринин

күчтүүлүгү белгилүү өлчөмдө (салыштырмалуу түрдө) кыргыз элинин “таза”

болушун (бөтөн уруулардын, элдердин өеүлдөрүнүн кыргыздар арасына

кирип кетишине чек койгон) шарттаган.

Кыргыз элинде санжыра менен жанаша эле элибиздин оозеки тарыхы

(тарыхый окуялар, болуп өткөн турмуштук көрүнүштөр ж.б.) да жашап келет.

Чоң муун өкүлдөрү жаш муундарга тарыхый окуяларды, турмуштук

көрүнүштөрдү айтып берүү менен аларды улуттук нукта социалдашуусун

ишке ашырат. Анткени тарыхый окуя каармандары жаш муундарга үлгү,

көрсөтмө ж.б. усул катары баяндалат.

“Жети ата” - жалпыланган кеңири мааниге ээ түшүнүк. “Жети ата”-

бул ата-бабалардын, калайык-калктын тарыхы, тили, салты, дили, дини,

маданияты, жаш муундарга тарыхты таанытуу педагогикасы. Бала ошол

жети атасын таануу аркылуу элин жана өзүн таанып-билип олтуруп инсан

катары калыптанат.

Кыргыз элинде жети атаны суроо (сүрүштүрүү) салты куда сөөк

күтүүдө, киши менен жаңыдан таанышуу учурунда кеңири колдонулган. Уул

үйлөндүрүүдө жети атаны суроо жана ошого жараша чечим кабыл алуу

улуттун генофондун сактоо идеологиясы болуп саналган. Жети атаны билүү

өткөн муун менен жаңы муунду байланышын ишке ашырат. Өткөн

муундардын рухий кудрет күчү жаңы муунга рухий байлык, тажрыйба

болуп, жаңы муунда уруктук, улуттук эс-тутумду жаратат.

Кыргыз элинин каада-салттарынын баары эле бүгүнкү күндүн

талабына жооп бере бербейт. Азыркы кезде элдин мындан ары сакталышына

жана өнүгүшүнө терс таасир тийгизүүчү каада-салттарды колдонбоонун

жолдорун аныктоо зарыл иштерден болуп саналат. Айрыкча сөөк көмүүгө,

кабыр көтөрүүгө ж.б. байланыштуу каада-салттар өтө ысырапкерчилик менен

коштолуп, элдин жакыр болушуна себепкер болууда [207, 97-б.].

183

4. Ырым-жырымдар. кыргыздардын өнүгүшүндөгү элдин эң

байыркы ишенимдеринин калдыктары ырым-жырымдарда чагылдырылып,

социалдаштыруу салтынын жаралышынын тарыхый шарты, өбөлгөсү болуп

саналат.

Кыргыз элинин социалдаштыруу салтында ырым-жырымдардын

ролу чоң. Келип чыгуусу өтө байыркы доорлордун түпкүрүнө таандык болсо

да, ушул күндөргө келип жеткен элдик ырым-жырымдар аркылуу

бабаларыбыздын жашоо тиричилигин, дүйнөгө болгон көз караштарын,

философиялык-диний түшүнүктөрүн, ишенимдерин окуп-билүүгө

мүмкүнчүлүк алабыз[231,3].

Ырым-жырым белгилүү социалдык мамилелердин символу, формасы

катары өндүрүштүк(орум,жыйым), үй тиричилик (үйлөнүү тою, тушоо

кесүү), диний (өлгөн кишиге куран, жаназа окуу, дооран берүү) ж.б. болуп

бөлүнөт [131]. Ырым-жырымдар адам өмүрүн коопсуз кылуу жана сактоо

(баланын аман-эсен төрөлүшүн жана жакшы өсүшүн камсыздоо, ар кандай

оорулардан сактоо, ага тарбия берүү ж.б.) максаттарда колдонулат.

Ырым-жырымдарды аткаруу аркылуу социалдаштыруу ишке ашып,

жаш муундар кыргыздардын дүйнө таанымына, дүйнө кабылдоосуна жана

жүрүм-турум өзгөчөлүктөрүнө ээ болот.

Кыргыз эли балага тиешелүү ырым-жырымдардын өзгөчө циклин

жараткан. Аларды тутунуу кыргыз элинин жашоо образын, дүйнөгө болгон

мамилесин, айлана-чөйрө менен болгон мамилесин калыптандырат. Жаш

балага карата айтылган ырымдар: бешикти куру терметпе, бешикти бутуң

менен терметпе, бешикти тээп отурба, наристе баланы көп карабайт, баланын

бешигин жабуусуз калтырбайт, уктап жаткан баланы көтөрүп жаткырбайт,

жаш баланы кош алаканга салып көтөрбөйт, тили чыга элек баланын

кийимин жылдыздуу түнгө калтырбайт, наристе баланы кол менен салмактап

ченебейт, балага сук-суктап тамак бербейт . . . ж.б. жаш муундарды

социалдаштыруу аркылуу алардын улуттук өзгөчөлүктөргө (маданиятка) ээ

болушуна алып келет [131].

184

5. Кыргыз элинин тарбия берүү салтында тыюулардын ролу чоң.

Ырым-жырымдар тыюуларды алып жүрүүчү, жаш муундарга

жеткирүүчү кызматты аткарып, социалдаштыруучу жана тарбиялык таасирин

тийгизет.

Тыюулар – адамдын белгилүү бир жүрүм-турумдарды жасоосуна чек

коюулар болуп, адамдардын жаратылыш менен болгон карым-катышын

жөнгө салуучу кызматты аткарат. Тыюулар эл жараткан жашоо нормаларын,

жүрүм-турум эрежелерин сактоо, жаман адат, жат көрүнүштөн, адепсиз

кылык-жоруктан балдарды оолоктатуу максатында жаралган элдин тартип

эрежелери, тарбия маданияты. М: «Нанды ыргытпа», «Нанды тебелебе»,

«Малды үркүтпө» ж.б.у.с. тыюулардын тарбиялык таасири чоң [230].

Кыргыз элинин маданиятында, айрыкча жүрүм-турум маданиятында

тыюулардын орду өзгөчө. Баланы ар түрдүү терс таасирлерге туш болбоосу

үчүн, эң башкысы баланын турмушу шыдыр кетсин үчүн эл тарабынан

тотемдик, анимисттик, шаманизм жана ислам дининин таасирлеринен пайда

болгон тыюулар, ырым-жырымдар кеңири колдонулат. Эне менен балага

байланыштуу тыюулардан кыргыз элинде баланы тарбиялоо бала эненин

курсагында жатканда башталгандыгы даана көрүнөт.

6. Кыргыз элинин тарбия берүү салтында улуттук спорттук жана

көңүл ачтыруучу оюндардын ролу өзгөчө.

Кыргыз улуттук спорттук жана көңүл ачтыруучу оюндар жаш

муундарды социалдаштырууда чөң рол ойнойт.

Алсак, спорттук оюндар: улак тартыш (көк бөрү), эр эңиш, күрөш,

алыш, ордо ж.б. жаш муундарды турмушка даярдаган жана коомдук

милдетти аткарууга даярдаган. Спорттук оюндар жоокердик сапаттарды

өнүктүрсө, көңүл аятыруучу оюндар акыл-эсти, адепти ж.б. өстүргөн.

Кыргыз улуттук спорттук жана көңүл ачтыруучу оюндарын талдоого

алуу элибизде жаш муундарды аракетте (кыймылда, ишмердикте)

социалдаштыргандыгы белгилүү болот. Эң жөнөкөй чикилдек оюнун алып

көрсөк, оюн процессинде балдар саноону, оюн эрежелерин тутунуп аракет

185

жасоону үйрөнүп коомдук нормаларды жана эрежелерди сактоого жана

аткарууга, аларга негизденип адамдар менен мамилелешүүгө үйрөнөт.

Тыюуларда «жаман болот», «уят болот» ж.б. социалдык түшүнүктөр

аркылуу адамдардын жүрүм-туруму жөнгө салынып турган.

Каада-салттар, ырым-жырымдар, тыюулар өзүнүн консервативдүүлүгү,

аткарылыш иретинин туруктуулугу менен адамдын жүрүм-турумун чектеп,

ата-бабалар жолунан чыкпоону камсыз кылат. Тыюулардын ушул сапаты

бүгүнкү күндө коомдук турмуш өтө тез алмашып жаткан учурда элдин бүт

өзгөчөлүктөрүн, айрыкча улуттун маданиятын сактоодо өтө эбегейсиз ролго

ээ. Ошондуктан кыргыз улуттук маданиятынын сакталуусун жана өнүгүүсүн

камсыз кылуу үчүн каада-салттар, ырым-жырымдар, тыюулар аркылуу жаш

муундарды социалдаштырууну системалуу түрдө жүргүзүү зарыл болуп

саналат.

Жогоруда айтылган социалдаштыруу каражаттары: фольклор (эпостор,

макал-лакаптар ж.б.), төкмө ырчылардын чыгармалары, санжыра, каада-салт,

ырым-жырым, тыюулар, улуттук оюндар ж.б жаш муундарды улуттук

негизде социалдаштырунун негизги механизми болуп, аларда кыргыздардын

улуттук мүнөзүнүн, менталитетинин, дөөлөттөрүнүн ж.б. өзгөчөлүктөрүнүн

калыптануусун аныктап турат.

Кыргыз улуттук маданиятын (фольклорун, каада-салттарын, ырым-

жырымдарын, тарбия салттарын ж.б.) талдоодон инсанды

социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөрү аныкталды, кыргыз эли тутунуп

жашаган улуттук социалдык философиялык идеялар жана турмуш-

тиричиликтик принциптер төртүнчү главанын биринчи параграфында

берилди.

Кыргыз улуттук маданияттагы фольклор (эпостор, макал-лакаптар

ж.б.), төкмө ырчылардын чыгармалары, санжыра, каада-салт, ырым-жырым,

тыюулар, улуттук оюндар ж.б талдоо кыргыз элинде инсанды

социалдаштыруу төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ экендигин аныктоого

мүмкүндүк жаратты:

186

1. Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштырууда жаш

муундарда мекенчилдикти калыптандыруу негизги иш болуп,

коомдо согуштук-патриоттук тарбия берүүгө өзгөчө маани берилип,

жаш муундарда ата-бабалардын жоокердик салтын улоо, ата-журт

эркиндиги, ыйман-адеп эрежелерин сактоо, мекенчилдик ж.б.

сапаттарды калыптандыруу негизги иш болгон. Мына ошондуктан

фольклордук чыгармалардын басымдуу бөлүгүндө негизги идея ата

журтту сүйүү, эл жерди коргоо ж.б. түзөт. Ошондон фольклордук

чыгармаларды талдоодон кыргыз улуттук маданиятында инсанды

социалдаштыруунун өзгөчөлүгү болуп баланы тукум улоочу гана

эмес улутту сактоочу, элдин эртеңкиси катары караган.

2. Эл журттун ынтымакчылыгын сактоо идеясы. Кыргыз эли ынтымак

бар жерде, өсүү, өнүгүү болорун билишкен жана аны туу тутушкан.

Азыркы кезде бул принцип жалпы улуттук деңгээлде болбостон,

уруулук деңгээлде жакшы иштеп жатышы өкүнүү жаратат.

3. Улуттук ар намыстуулукту калыптандыруу идеясы. «Намыс» түшүнүгү

кыргыздардын жашоосунда өзөккү идея болуп, элдин бүт турмуш-

тиричилиги ушул идеяга баш ийдирилген. Айрым учурларда гана намыс куру

намыска айланып кетип, элдин өнүгүшүнө өзүнүн терс таасирин тийгизген.

4. Ошондой эле:

1) Узак кылымдарда жаратылган кыргыз элинин улуттук

маданиятындагы жаш муундарды тарбиялоо салты жаш муундардын өз

улутуна мүнөздүү өзгөчөлүктөргө ээ болуусун, элибиздин улуттук

өзгөчөлүктөрүн туруктуу сакталышын камсыз кылып турат.

2). Улуттук маданияттагы элдик педагогиканын бай тажрыйбалары

инсанды социалдаштырууда негизги фактор катары кызмат аткарат.

3). Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салты көп түрдүү,

көп катмарлуу, көп тарамдуу таасир этүү кудретине ээ болушу, анын

комплекстүү таасир этүү табиятын көрсөтөт.

187

4). Салттык коомдогу кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу методдору катары баланы ээрчитип жүрүү, эрте жашынан

чоңдор менен кошо курагына ылайык иштерди аткартуу, мактоо жана

жазалоо, ата-эненин бүт билгенин балдарына такай жана тынымсыз түрдө

үйрөтүп баруу, балдарды оюндарга, той-тамашага, жыйындарга

аралаштыруу ж.б. саналат.

Кыргыз улуттук маданиятын (фольклор, төкмө акындардын

чыгармалары, санжыра ж.б.) жана эмпирикалык материалдарды талдоо

элибизде инсанды социалдаштыруунун агенттери төмөнкүдөй

өзгөчөлүктөргө ээ экендигин көрсөттү:

1. Кыргыз элинин салттык коомдогу турмушунда уруучулуктун,

тууганчылык маданияттын күчтүү өнүгүшү кыргыз үй-бүлөсүндө көп муун

өкүлдөрүнүн жашашын шарттаган, бул элибиздин маданиятындагы

социалдаштыруу агенттеринин санынын жана сапатынын өзгөчөлүктөргө ээ

болушуна алып келген.Үч муун өкүлүнүн бир үй-бүлөдө жашашы жаш

муундарга терең тарбия берүүгө, чоң муун өкүлү кийинки муун өкүлүнө бүт

билгенин үйрөтүүгө шарт түзгөн.

2. Мурда социалдаштыруунун эң негизги агенттери ата-эне ж.б. үй-

бүлө мүчөлөрү, туугандар, кошуналар болсо, азыр ММК каражаттары:

басма сөз (кыргыздарда басма сөз 1924-жылы «Эркин тоодон» башталган.),

телевидение, радио (Радио Кыргызстанда 1932-жылдан бери, телевидение

1958-жылдан тарта иштеп келе жатат.), интернет ж.б. электрондук маалымат

ташуучулар жаш муундарды социалдаштырууда негизги агенттик кызматты

аткарууда. Азыркы кезде телевидение жана интернет ж.б. электрондук

маалымат тараткычтар балдардын социалдаштыруусуна өтө күчтүү таасирин

тийгизип жаткан социалдаштыруу каналы, агенти, каржаты болуп саналат.

Социология илим жана практика катарында бүгүнкү деңгээлинде

сапаттуу көрүнүштөгү өзгөрүүлөрдү сандык жагынан баалоого мүмкүнчүлүк

түзгөн көрсөткүчтөр иштелип чыккан жана эмпирикалык жактан такталган.

Биз кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун

188

өзгөчөлүктөрүн аныктоодо алгач жаш муундардын тобундагы баштапкы

позицияларды салыштырып (жаш муундарды ички талдоо), кийин алардын

пикири менен ата-энелеринин пикирлерин салыштырып (муундар аралык

талдоо) жүргүздүк. Ал үчүн сапаттык методдорду кеңири колдонуп, фокус-

топтордон суроолорго жооптор алдык. Фокус топтон алынуучу

маалыматтарды коллективдүү интервью да деп аташат.

Баары болуп төрт фокус топто изилдөө жүргүзүлдү. Алардын баарына

бирдей суроолор берилип, алынган натыйжалар салыштырылып талданды

жана жыйынтыктар чыгарылды.

Фокус топту түзгөндөрдүн үч тобунун баары жогорку билимдүү, билим

берүү тармагынын кызматкерлери (турмуш тажрыйбасы бар, жогорку

билимдүү, көп жылдар бою мектептерде иштеген мугалимдер жана ЖОЖдо

окутуучу болуп иштеп жаткандар), жашы боюнча 35-55 жаштагылар, ал эми

бир фокус топ өкүлдөрү билими орто жана орто кесиптик билимге ээ

болгон, жашы 30-52 деги атуулдар түздү. Баары 92 киши.

Фокус топторго суроолор берилип, талкуунун жүрүшүндө пайда

болгон пикирлер жазылып алынды. Айрым суроолордун жооптору окшош

болду. Алсак, “Ата-энелер бала тарбиялоодо, социалдаштырууда кандай

максаттарды көздөшөт, басым жасашат?”- деген биринчи суроого фокус

топтогулардын баары ата-энелер балдарына заманбап таалим-тарбия берүүгө

умтулары, өздөрү берип жаткан тарбияны жетишсиз деп эсептегенден,

“балдарым замандан (теңтуштарынан) артта калбасын” деген максатта окуу

жайларга (ЖОЖ, орто окуу жайлар ж.б.) контракт төлөп окутуп тарбия

берүүнү көздөшөрү аныкталды. Алынган маалыматтар балдарынын өз

заманына жараша тарбия алуусу, замандан артта калбоосу, өзү теңдүүлөрдөн

кем болуп калбоосу Ата-эненин баланы социалдаштыруудагы негизги

максаты экендигин көрсөттү. Мына ошондуктан ата-энелер өздөрү үй-бүлөдө

материалдык жактан кыйынчылыктарга дуушарланса да “балдарым өз

заманына жараша тарбия алсын” деген максатта уул-кыздарын акы

төлөнүүчү окуу жайларда окутуп, контракт акысын кыйналып төлөсө да

189

балдарынын билим алуусуна шарт түзүп берери белгилүү болду. Мындан

кыргыз элинде ата-эне үчүн жашоодо балдарына заманга жараша татыктуу

тарбия берүү өтө жогорку дөөлөт экендиги көрүнөт жана ушул фактор

Кыргызстанда контрактык негизде билим берген ЖОЖдордун көбөйүшүнүн

негизги шарттарынын бири экендиги белгилүү болот.

“Ата-энелер социалдаштырууда эмнеге басым жасашат?” деген суроого

Баланын мектепте жакшы окушуна гана кызыгып, билимдүү адис даярдоого,

кесипке ээ кылууга, айрыкча балдарынын жогорку билим алуусуна басым

жасары, ал эми кээде балага тарбия берүү арткы планга сүрүлүп калары

аныкталды.

“Ата-бабалар жана өзүбүздүн ата-энелер балдарын кантип тарбиялап

келишкен, азыр биз балдарды кантип тарбиялап жатабыз?”- деген суроолорго

төмөнкүдөй жооптор берилген.

1.Ата-бабалар, өзүбүздүн ата-энелер бала тарбиялоодо баласын

жанында алып жүрүп бүт өзүнүн билгендерин үйрөткөн. Балага өтө жакшы

мамиле жасоо (баланын көңүлүн оорутпоо, жаман сөз айтпоо ж.б.) салты

алдардын жакшы тарбия алышынын шарты болуп саналат. Ал салт боюнча

балдар жакшы кишиден үлгү алган, салттан чыкпаган ж.б.

2.Азыркы кезде кыргыздардын бала тарбиясы улуттук нуктан бузулуп

жаткандыгы, ата-энелер балдарына ата-бабалардын салтын колдонуп тарбия

бергени менен көчөнүн, телевидение, кинонун ж.б. тарбиялык таасири өтө

күчтүү болуп, балдардын жүрүм-турумунун кандай мазмунда болорун

аныктап, аны өзгөрүүгө, улуттук нуктагы дөөлөттөрдү, салт-санааны, жүрүм-

турумдарды бузууга алып келип жаткандыгы көйгөй жаратат.

Бул жооптордон кыргыз элинин үй-бүлөсүндө балага жасаган мамиле

өз өзгөчөлүктөрүнө ээ болгондугу, ата-энелер баланы өтө жакшы көрүп

мамиле жасагандыктан, бала эрте жашынан өзүнүн баалуу, маанилүү

экендигин туюп билери белгилүү болот. Анткени кыргыз элинде баланы ата-

эненин өз жан-дилине, денесине жакын тутуусу өтө жогору (балада

кемчиликтер болсо да, ата-эне аны жакшы көргөн, ага кам көргөн)

190

болгондуктан гана, бала өзүнүн баалуу экендигин туюп билет. Кыргыз эли

ушул салттын таасиринен гана жаш муундар үй-бүлөсүндө, өз чөйрөсүндө

өзүн кадыр-барктуу адам катары эсептейт, өзүн адам катары баалоосу жогору

болуп калыптанат. Балага үй-бүлөдө жасалган мамиле өзгөчөлүгүнөн да

тарбиялык таасири натыйжалуу болгон.

“Азыркы кезде үй-бүлөдө бала тарбиялоо кандай өзгөчөлүктөргө ээ?”

деген суроого мурда үй-бүлөдө атасы-апасы чогуу балдарын тарбияласа,

басымдуу түрдө үй-бүлө бүтүн болуп, толук эмес (атасы же апасы жок) үй-

бүлө жокко эсе болгон. Толук үй-бүлөдө ата-эне тарбиясы жакшы

жүргүзүлүп, балдар көйгөйсүз өсүшкөн. Азыркы кезде толук эмес үй-

бүлөлөр көбөйүп, балдардын жакшы тарбия алуусуна өзүнүн терс таасирин

тийгизүүдө, анткени көбүнчө азыркы кезде жалгыз бой энелердин үй-бүлөдө

бала тарбиялоосу көбөйүп жаткандыгын, жалгыз бой аялдар уулдарын

тарбиялоодо, кыйынчылыктарга дуушар болушарын, баласынын үстү башы

бүтүн, курсагы ток болгону менен баланын жан дүйнөсүндө өксүктөр пайда

болору, айрыкча уул баланы нормалдуу тарбиялаганга үй-бүлө толук болушу

керек экен деген жыйынтык ой айтышат.

Кыргыз элиндеги кыргызчылык (тууганчылык) ж.б. социалдык

түшүнүктөр жаш муундарды социалдаштыруу каражаты катары азыркы

учурда жаш муундарды социалдаштыруучулук ролу канчалык экендигин

аныктоо максатында берилген “Бүгүнкү күндө кыргызчылык тарбиялык

жактан пайдасы барбы же жокпу жана анын тарбиялык ролу канчалык?”-

деген суроого төмөнкүдөй жооптор алдык: азыркы күндө да

кыргызчылыктын таасири күчтүү экендиги, анын балдардын

социалдашуусуна өз таасирин тийгизип, алардын улуттук өзгөчөлүктөргө ээ

болушун камсыз кыларын, ошондой эле кыргыз жаштары кыргызчылыктын

таасиринен бирөөнүн кеп-кеңешин угууга көнүп калып, өз алдынча чечим

алууга көнүкпөй, өзүн ишенимсиз алып жүрөрү белгиленет. Андай жүрүм-

турум көпчүлүк жаштарыбыздын дале кыргызчылык жана тууганчылык

мамилени туу тутуп жашагандыктан, өзүн-өзү өстүрүүнү ойлобогондуктан,

191

өзүн-өзү тарбиялоо багытында өзүнүн үстүнөн иштебегенден келип чыккан

натыйжа болуп саналат. Мына ошондон көптөгөн жаштардын өз көз карашы

жок, бирөөлөрдүн жетегинде, бирөөлөрдүн кеп кеңеши менен жашап өмүр

өткөрүшөт.

Бүгүнкү рыноктук мамиле шартында ар бир жаш адам коомдо

нормалдуу жашоо үчүн жүрүм-турумдун иштемчил, турмушта активдүү

болуу моделине ээ болуусу зарыл. Ал үчүн жаш муундарды үй-бүлөдө,

мектепте ж.б. заманга жараша социалдаштырып, жетик инсан катары

калыптандыруубуз зарыл. Ошоно гана кыргыз жаштарындагы мажирөөлүк,

демилгесиздик, турмушун жөндөй албоо ж.б. терс сапаттардан арылууга

жетишебиз.

“Азыркы кезде тууганчылыктын жаш муундарды

социалдаштыруудагы ролу канчалык?” деген бешинчи суроого төмөнкүдөй

жооптор алынды. Бала тарбиялоого ата-эне, бир туугандар гана

катышпастан, жакын туугандардын баары катышарын белгилешет. Анткени

кыргыз элинин тарбия салтында эч качан бала чоңдордун көз жаздымынан

сырт калган эмес, балага тарбия берүүдө ага турмушка керектүү болгон бүт

нерселер үйрөтүлүп барылган. Бул иш балага такай тарбия берүүнү талап

кылат. Мына ошондуктан ата-эне жок кезде жакын тууган балага тарбиялык

таасир этет. Туугандардын бала тарбиялоого катышуусу кыргыз элинде

балага кам көрүүнүн улуттук өзгөчөлүгү болуп саналарын, бирок азыркы

кезде туугандардын мамилеси “бескорыстный” болбостон, эсептүү болуп

калды. Ошондон туугандардын тарбиялык таасири мурункудай (ата-эне

менен бирдей) болбой калгандыгын белгилешет.

Фокус топтон алынган жогоруда келтирилген маалыматтар

тууганчылыктын социалдаштыруудагы ролу боюнча төмөнкүдөй ойлордун

жаралышына түрткү берди: психология илиминде социалдаштыруунун

натыйжасында инсандын “Мени” калыптанары жана өз алдынчалык, өзүнө

ишенгендик, демилгелүүлүк, өзүнө мамиле жасоо ж.б. сапаттары өнүгөрү

белгилүү. Кыргыз элинин социалдашуу институттары: кыргызчылык,

192

тууганчылык, жердештик ж.б. инсанды калыптандырууда алгач “Менди”

эмес, “Биз” түшүнүгүн калыптандырып, андан кийин гана “Мен” түшүнүгүн

калыптандырууга алып келет. Себеби уруучулук-тууганчылык, кыргызчылык

мамилелери балада алгач “Биз” (М: кыргыздар, саяктар, бишкектиктер

ж.б.у.с.) түшүнүгүн калыптандырат. Кийинчерээк гана бала чоңоюп акыл-

эсине кирип бой жете баштаганда инсан катары өз жекелигин көрсөтүүү

муктаждыгынан улам өзүнүн “Менин” табат. Бул кыргыздардын жаш

муундарынын социалдашуусунун өзгөчөлүгү болуп саналат.

«Балага мектептин тарбиялык таасири күчтүү болобу же ЖОЖдон

тарбиялык таасири көбүрөөкпү?» деген алтынчы суроого фокус

топтогулардын жооптору айырмачылыктарга ээ болду. Жогорку

билимдүүлөр өз тажрыйбаларына таянып басымдуу түрдө мектептеги

тарбияга салыштырганда, ЖОЖдун тарбиялык таасиринин күчтүү экендигин

моюнга алышары белгилүү болду.

Фокус топтогулардын пикиринче ЖОЖдо окуу жаш адамдын

турмуштан өз ордун табуу аракети, изденүүсү күчтүү болгон учурга туш

келип, жаштардын шаарда өз алдынча жашап, окуп инсан катары

калыптануусу өтө күчтүү жүрүп жаткан мезгилге дал келерин, студенттик

кезде тарбиялык таасирдин күчтүү болушу жаш адамда өз кесибинде

ийгиликтүү иштеп кетүүгө өзүн даярдоо максаты, өзүнүн үстүнөн көп

изденүү, турмушта өз ордун табуу аракетинин күчтүү болушу ж.б.

психологиялык өзгөчөлүктөр менен байланыштуу болору белгиленди.

Ал эми айылдык орто кесиптик билимдерге ээ болгондор мектепте да,

кесиптик окуу жайларда да тарбиялык таасир жогору деп эсептешери,

шаарда окуу замндан артта калбоого алып келерин белгилешет. Кесиптик

орто жана жогорку окуу жайлардын шаарга жайланышы жаштарды эң

биринчи кезекте шаар турмушуна, шаар маданиятына көнүктүрүп,

социалдашуусун ишке ашыргандыгы болуп саналат. Бул болсо шаарда

окуган адамдын аң сезимин өстүрүп турмушту кеңири түшүнүүгө, көз

193

караштарынын кеңейишине ж.б. алып келип, жаш муундардын инсан катары

өсүүсүнө таасир этерин айтышты.

«Эмне үчүн азыркы кезде балдарды тарбиялоодо ата-энелердин

тарбиясы жетишсиз болууда?» деген суроого. Ата-эне салт боюнча

тарбиялык таасир этүүлөрдү жүргүзөт, бирок ал азыр жетишсиз болууда,

себеби жаш муундарга гезит-журнал, телевидение, интернет ж.б. таасири

күчтүү, алар басымдуу түрдө бөтөн элдердин маданиятын (жашоо

нормаларын, жүрүм-турум эрежелерин ж.б.) сунуштайт, үгүттөйт. Жаш

муундар бөтөн элдердин жашоо образына тиешелүү маалыматтык,

маданияттык таасирде калып, ошол маалыматтардагы образдарды,

баалуулуктарды үлгү тутунуп калууда. Ошондон ата-эне тарбиясын эскилик

катары кабылдап, аны четке кагып “современный болобуз” деп, бөтөн

элдердин баалуулуктарын, жашоо нормаларын, жүрүм-турум эрежелерин

өздөрүнө үлгү кылып алып, аларды тууроо аркылуу адашууларга туш

болушарын белгилешет. Мына ошондон кыргыз элинде бөтөн динге

өткөндөр, өз жыргалын гана ойлоп жашагандар, ата менен баланын

ортосунда карама-каршылыктар, түшүнбөстүктөр пайда болгон учурлар

көбөйүп жаткандыгын белгилешти. Ата-эне менен балдардын ортосунда

түшүнбөөчүлүктүн болуусунун себеби эки башка муундун өкүлдөрүнүн

максаттары, күтүүлөрү жана түшүнүктөрү ар түрдүү болгондугу менен

байланыштуу экендигин белгилешти.

«Айылдын тарбиялык таасири мурда кандай эле? Азыр кандай?

Мурунку айыл менен азыркы айылдын тарбиялык таасиринин

айырмачылыктары эмнеде?» деген сегизинчи суроого мурда айыл тарбиясы

күчтүү болгондугун, ал эми азыркы учурда айыл тарбиясы төмөн болуп

жаткандыгын белгилешти. Айылдын тарбиянын таасирдүү болушу коомдук

пикирдин (эл сөзүнүн) таасиринин күчтүү болушу менен байланыштуу.

Коомдук пикир баланы жаман жүрүм-турум жасоодон сактап, жакшы

жүрүм-турумдарды гана жасоого түрткү берген. Ошондон мурда айылдарда

араккеч болгон эместигин, ал эми азыр эч кимден уялбай эле жаман жүрүм-

194

турум жасарын (кошунасынын мал-мүлкүн урдоо, араккечтик, бекерпоздук

ж.б.) белгилешет. Мурда аксакалдар ата-энени жемелеп эле балдарга тарбия

берсе, азыр бирөөнүн баласын тарбиялоого кирише албай калгандыгы

айтылат. Иш табуу, турмушун бир нукка салуу ж.б. жагынан оңой жана

келечектүү болгону үчүн жаштарды шаар өзүнө тартат. Мына ошондуктан

айыл жаштары жаш кезинен өз келечегин шаар менен байланыштырып,

шаарда иштөөгө багыттанып жашайт. Кыргыз элинин басымдуу бөлүгү айыл

жеринде жашагандыктан, айылды өнүктүрүү гана кыргыз элинин улуттук

дөөлөттөрүнө сугарылган жаш муундарды өстүрүүгө өзүнүн оң натыйжасын

берип, жаш муундарга улуттук негизде туура тарбия берүүгө жетишүүгө

мүмкүндүк берет деп эсептешет.

«Коомдук пикир кечээ кандай эле, бүгүн кандай?, Азыр коомдук

пикирдин тарбиялык таасири канчалык?” деген тогузунчу суроого коомдук

пикирдин таасири мурда өтө күчтүү болгондон улам айылда тарбиянын

таасирдүү болгондугун, күн өткөн сайын анын таасири төмөндөп бара

жаткандыгы, анын бир себеби аксакалдардын адебинин бузулушу (арак

ичүүсү ж.б.) менен байланыштуу болсо, экинчи себеби жаңы айылдардын

пайда болушунан айыл элинин саны көбөйүп, айыл өскөн сайын адамдар

бири-бирин тааныбай калышы менен байланыштуу деп эсептешет. Мурда

коомдук пикирдин таасиринин күчтүүлүгүнөн ар бир адам аксакалдардан,

айылдаштарынан тартынган, ыйбаа кылган, өз жүрүм-турумун социалдык

талапка ылайыктаган салтка ээ болгондон, ар бир адамга айылдын тарбиялык

таасири күчтүү болгон. Ал эми азыр элдин санынын өсүшү айылдардын

кеңейиши адамдардын бири-бирин тааныбай калуусуна, коомдук пикирдин

таасиринин төмөндөшүнө жана айылдын тарбиялык таасиринин

басаңдашына алып келген. Уруучулук коомдон бери келе жаткан салт

боюнча айыл өзүндөгү бардык мүчөлөрү үчүн жооптуу болгон, «Айыл

куту», «айыл ажары» «эл сөзү» деген социалдык түшүнүктөр айылдык

коомдук пикирдин көрүнүшү катары өтө күчтүү тарбиялык кызмат аткарган

жана айылдагы социалдык мамиле өзгөчөлүгүнүн бүт турпатын, маани-

195

маңызын чагылдырган. Ар бир уруу өкүлү өз уруусу үчүн жооптуу болгон,

анткени уруулаштар бир айылды түзүшкөн. Ошондон ар бир адам урууну

сөзгө (уятка) калтырбоо үчүн өзүн татыктуу алып жүрүүгө аракеттенген.

Ансыз элге сөз болуп, айылдын кадыр-баркын кетирип алуу коркунучу

күчтүү болгон. Ошол салт боюнча адамдар өзүн, үй-бүлөсүн, айылын уят

кылбоого, сөзгө калтырбоого аракет жасаган. Азыр айылдарда ар кайсы уруу

өкүлдөрү аралашып жашагандыктан, айылда коомдук пикирдин таасири

басаңдап, айылдын тарбиялык таасири төмөндөгөн.

Азыр коомго жараша ар бир адам өзү үчүн жооптуу, өзүн гана ойлоп

жашаган эгоист адамга айланып бара жатат. Себеби айыл калкысыз эле ар

бир адам өз курсагын өзү тойгузуп бейпил турмушта жашап кете алуу

мүмкүнчүлүгүнө ээ болгондуктан, азыр ар бир адам айылга, урууга көз

каранды эмес, ошондон коомдук пикирди эске албайт. ж.б. Ошондой эле

азыркы учурда коомдук пикирдин таасири ар бир айылда ар башкача

денгээлде экендигин, айрым алыскы айылдарда коомдук пикир өтө таасирдүү

болсо, шаарга жакын айылдарда жана калк жыш жайланышкан чоң

айылдарда коомдук пикирдин таасири төмөн экендигин белгилешти.

“Жаштарга тарбия берүүнү кантип жакшыртууга болот?”- деген онунчу

суроого фокус топтогулар басымдуу түрдө ата-бабалардан келе жаткан салт

боюнча балдарды тарбиялоо керектигин, элдин тарбия салтында балага

жагымдуу мамиле жасалып, анын ыймандуу болуусуна жетишилгендигин

белгилешти.

Азыр ата-энелер баласына (спорттон, окуудан, бизнестен ж.б.) ага

жетиш, буга жетиш деген жогорку талаптарды коюп, “жогорку билимге ээ

болушуң керек” деп, баласын экономисттикке, юристтикк окутуп өзүн да,

баласын да кыйнаган учурлар көп экендигин белгилешти. Ошондон баланын

колунан келе турган иштер менен алек болуусуна мүмкүнчүлүк берүү

керектигин, мектепте билим берүүнүн жана тарбиянын сапатын жогорулатуу

керектигин, ошондо балдар ата-энесинин кеп-кеңеши менен эмес, өз алдынча

кесип тандап, жогорку окуу жайларда да жакшы окуп кетерин айтышты.

196

Кыргыз үй-бүлөсүндө баланы социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрүн

фокус топтон алынган айрым мисалдар аркылуу ачып көрсөтөлү.

Азыркы үй-бүлө тарбиясы мурунку тарбиядан эмнеси менен

айырмаланат? деген суроого төмөнкүдөй жооптор алдык.

А.Г. 40 жаш. Атам жогорку билимдүү, апам үй кызматчысы эле. Апам “атаң

айтчу сөздөр бар, мен айтчу нерселер булар деп, мен жаш кызды жанына

олтургузуп насаат сөздөрдү айтчу”. Апам “кыз турмушка керектүүнүн

баарын үйрөнүп барышы керек, дээринде болсо кызым үйрөнүп аласың” деп

макалдатып сүйлөп насаатын айтып, үй иштерин үйрөтчү. Көрсө турмушка

даярдап, макалдар аркылуу ыйман, адеп тарбиясын берчү экен. Азыр шаарда

кызга андай тарбия бере албайсың, себеби үйдө баары даяр, иш аз.

“Бүгүнкү күндө үй-бүлө тарбиясындагы көйгөйлүү проблемалар,

балдардын тарбиясыз болуп калуусунун себеби эмнеде?” деген суроого 48

жаштагы К.Б. мырза төмөнкүдөй жооп берди: көпчүлүк балдар бош

убактыларын көбүнчө телевизор көрүү менен өткөрөт. Айрым үй-бүлөлөрдө

ата-энеге караганда телевизордун таасири күчтүү болгондуктан, бала ата-

эненин сөзүн укпай ар түрдүү терс жүрүм-турумдарды (бөтөн динге өтүп

кетүү, бангилик, сойкулук ж.б.) тутунуп кеткен учурлар көп кездешүүдө.

Т.А. аттуу 46 жаштагы мырза “Мурунку ата-эне тарбиясы эмнелер менен

эсиңизде калды?” деген суроого төмөнкүдөй жооп берди: Мурда азыркыдай

баланы андай тарбиялаш керек, мындай тарбиялаш керек деген сөз болчу

эмес. Жөн гана салт боюнча бала үй-бүлөдө такай тарбияланып барчу.

Адамдар өздөрүн салабаттуу алып жүрүп, макалдатып сүйлөчү эле. Кээде

айтчу жеме сөздөрүн кыйытып, макалдатып айтып койчу. Ошол балага

тарбиялык таасир этчү. Себеби балдар айтылган ар бир сөзгө маани берип,

сөз кулагынын сыртынан кетпөөчү, аны аткарчу.

Жогоруда келтирилген фактылардан коомдогу эң негизги

социалдаштыруу институту болгон үй-бүлөнүн балдардын

социалдаштыруусундагы ролу сөзсүз түрдө коомдун тибине, анын

салттарына, маданий нормаларына, идеологиясына көз каранды болору ачык

197

көрүнөт жана коомго жараша үй-бүлө тарбиясы да ар тараптуу өзгөрүүлөргө

дуушарланары ачык көрүнөт.

Кыргыз элинде жаш баланы социалдаштырууда чоң ата, чоң эненин ролу

өзгөчө болгон. Кыргыз элинин салтында чоң аталар өз неберелерин

жанында алып жүрүп той-тамашага ээрчитип барып тарбия берүү салты бар.

Чоң ата-чоң энелер “Балдарым, неберелерим, чеберелерим өссө тукумум

уланат” - деп тилек кылып чоңойткон. Азыркы кезде чоң ата-чоң энелер

баланын өз ата-энесин толук түрдө алмаштырган учурлар көп кездешет.

Буга бир жагынан жаш ата-энелердин Россия, Казахстан ж.б. өлкөлөргө иш

издеп кетүүсү себеп болсо, экинчи жагынан айрым жаш жубайлар кесиптик

карьера жасоо аракетинен балдарын ата-энелерине калтырууга аргасыз

болушат. Мына ошондуктан азыркы кездеги үй-бүлөнүн тарбиялык

кызматын күчтүүлөнтүүнү жана үй-бүлөдө тарбия берүүнү педагогикалык

жана психологиялык аспектен атайын изилдөөгө алуу талап кылынат. Андай

изилдөөлөр үй-бүлөнүн социалдык кызматын күчтүүлөнтүүнүн жолдорун

табууга жардам берип, кыргыз жаштарына улуттук негизде тарбия берүүнү

камсыз кылат.

Фокус топтор менен жүргүзүлгөн эмпирикалык изилдөөлөр төмөнкүдөй

жыйынтыктарга келүүгө негиз болду:

• Кыргыз улуттук маданиятында жаш муундарга үй иштерин аткарууну

үйрөтүү аркылуу аларга турмуш-тиричиликке керектүү болгон бүт

билимдерди, көндүмдөрдү, тажрыйбаларды, социалдык нормаларды, жүрүм-

турум эрежелерди, элдин жашоо образын, адаттарын үйрөтүү ишке

ашырылган;

• Ата-энелер балдарды тарбиялоодо балага жагымдуу мамиле жасап,

турмушка керектүү иштерди үйрөтүп барары, коом өзгөргөн сайын балдарга

болгон мамиле, ага берилүүчү тарбия да өзгөрүүгө учурап жаткандыгы,

толук эмес үй-бүлөлөрдүн көбөйүшү балдарды социалдаштырууга терс

таасирин тийгизип жаткандыгы белгиленген;

198

• Кыргыз элинде инсанды социалдаштыруудагы негизги максат

балдарды турмушка даярдоо болуп, ал эмгекке, турмуш-тиричиликке

байланыштуу иштерди аткара билүүгө үйрөтүү менен бирге эле ата-бабалар

салтын, коомдо жашоонун социалдык нормаларын, жүрүм-турум эрежелерин

үйрөтүү аркылуу ишке ашырылары жана кыргыз элиндеги баланы инсан

катары калыптандыруу, социалдаштыруу салтынын негизги

өзгөчөлүктөрүнүн бири болуп саналары аныкталды.

• Бала кезде ата-энелерден алган тарбия тажрыйбаларын өз балдарын

социалдаштырууда колдонуп элдин салттарын, усулдарын, ыкмаларын ж.б.

өз балдарына өткөрүп берүү аркылуу, социалдаштыруу салтын, жалпы эле

улуттук маданиятты муундан муунга өткөрүп берүүнү ишке ашырары

белгилүү болот. Улуттук маданияттагы социалдашуу салттарын кийинки

муунга берүүдө ар бар адамга өз ата-энеси, айылдык турмуш ж.б. идеал

болору, басымдуу түрдө адамдар бала кезде үй-бүлөдөн алган тарбия

тажрыйбаларын өз балдарына берүүгө аракет кылары аныкталды.

• Азыркы кезде ата-энелер балдарды социалдаштырууда аларга

заманга жараша тарбия берүүнү, балдарынын замандан артта калбоосу, өз

теңтуштарынан кем болбошуна жетишүү негизги максат деп эсептерин,

заманга жараша тарбия берүү кесиптик билим берүү аркылуу ишке ашары,

окуу жайларда билим берүү инсанды социалдаштыруунун негизги каражаты

катары эсептелинери белгилүү болду.

• Кыргыз элинде ата-эне менен бала мамилесиндеги өзгөчөлүктөр ата-

энелердин баласынын турмуш-тиричилигин жөндөп кетүүсү үчүн такай кам

көрүү жана жардам берүү салтынын таасирдүү экендиги белгилүү болот.

Ата-эне балдарына өмүр бою өз жардамын, колдоосун көрсөтүп (кеп-

кеңешин айтып жүрүм-турумун жөнгө салат, корректировкалайт ж.б.), тамак-

ашы менен бөлүшүп турат.

• Кыргыз улуттук маданиятын (социалдаштыруу институттарын жана

фольклордук чыгармаларды ж.б.) талдоодо инсанды социалдаштыруунун

199

улуттук өзгөчөлүгү болуп, баланы тукум улоочу гана эмес улутту сактоочу,

элдин эртеңкиси катары карагандыгы аныкталды.

Жыйынтыктап айтканда, фокус топторду изилдөөдөн алынган материалдар

баланын адам болуусуна жетишүү, аны турмуш тиричиликке, өз турмушун

жөндөп кетүүгө даярдоо инсанды социалдаштыруунун негизги максаты

болгондугун, үй-бүлөдө бир нече (чоң ата, ата, небере ж.б.) муундардын

жашоосу инсанды социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөргө ээ болушун

шарттап турарын, азыркы күндө кылымдардан келе жаткан элибиздин

таалим-тарбия салттарынан четтеп, кесиптик билим берүүгө гана басым

жасалып, элдин тарбия салтын четке кагуу тенденциясына жол берилип

жаткандыгын көрсөттү.

ҮЧҮНЧҮ ГЛАВА БОЮНЧА ЖЫЙЫНТЫК

Инсанды социалдаштыруу процесси баланын өз элинин маданиятын

өздөштүрүүсү менен тыгыз байланышта болуп, ал өз ичине маданияттагы

инкультрация, маданий трансмиссия процесстерин камтыйт.

Маданияттын трансмиссиясы деген түшүнүк инкультурация жана

социалдаштыруу процесстерин өз ичине камтыйт жана этникалык топтун

“өзүн мурас катары” өзүнүн жаңы мүчөлөрүнө, эң биринчи кезекте балдарга

өткөрүп берүүнүн механизми болуп саналат.

Маданияттын таасиринде инсандын социалдашуусун түшүндүрүүчү

инкультурация жана маданияттын трансмиссиясы ж.б. процесстерин

изилдөөдө алынган теориялык жыйынтыктар кыргыз улуттук маданияттагы

инсанды социалдаштыруу процессинин улуттук өзгөчөлүктөрүн (мазмунун,

факторлорун, механизмдерин ж.б.) жана анын бүгүнкү күндөгү коомдо жүз

берип жаткан көйгөйлүү маселелерди чечүүдөгү ролун изилдөөдө

теориялык-методологиялык негиз болуп кызмат кылат.

200

Кыргыз элинин маданиятында инсанды социалдаштыруу каражаттары

кайталангыс өзгөчөлүктөргө ээ жана такай коомдун өнүгүшүнө жараша

өнүгүп өзгөрөт.

Улуттук маданияттагы инсанды социалдашуу салттары – тарыхый

өнүгүүдө эл тарабынан жаратылган жана эл сынынан өткөрүлгөн, элдик

каада-салттардын, үрп-адаттардын, ырым-жырымдардын, ишенимдердин,

стереотиптердин, социалдык установкалардын ж.б. таасир этүүлөрү аркылуу

социалдык нормалар, жүрүм-турум эрежелер менен социалдык күтүүлөрдү

балдарга өздөштүртүү аркылуу, аларды коомдун мүчөсү, өз элинин өкүлү

жана инсан катары жетилтүү системасы болуп, жаш муундарда улуттун

психологиялык өзгөчөлүктөрүн калыптандырууга өз таасирин тийгизет.

Кыргыз элинин социалдаштыруу салттары кыргыз элинин улуттук

мүнөзүндөгү, психологиясындагы жана менталитетиндеги өзгөчөлүктөрдү,

элдин балага жасаган мамилесиндеги, тарбия салтындагы (каражаттар,

усулдар, ыкмалар), муундар ортосундагы карым-катыш адатындагы,

социалдык мамиле салтындагы, коллективдик жана социалдык

түшүнүктөрдөгү ж.б. мазмундук өзгөчөлүктөрдү жаш муундарда

калыптандырууну ишке ашыруучу процесс.

Кыргыз маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салттары өсүп келе

жаткан жаш муундардын кыргыз элине мүнөздүү этникалык иденттүүлүктү,

менталитетти, улуттук мүнөздү, этникалык стереотиптерди ж.б.

өздөштүрүүсүн шарттайт.

Азыркы ааламдашуу мезгилинде маданияттардын карым-катышынын

күчөшүнүн, маалымат технологиясынын дүркүрөп өнүгүшүнүн жана

шаардашуунун күчөшүнүн таасирлеринен кыргыз элинин социалдашуу

салттары өзгөрүүлөргө учурап жатат.

Ааламдашуу илим менен техниканын өнүгүшү элдик тарбия

каражаттарын жаңы түскө ээ болушуна алып келүүдө. Алсак,

телевидениенин мүмкүнчүлүгүнүн артышынан манасчылык жана

төкмөчүлүк өнөрдү өнүктүрүү жана элге жайылтуу теле аркылуу

201

жүргүзүлүп, жылына бир жолу күн-түн бою манас айтуучулардын жана

төкмөчүлөрдүн жарышын өткөрүү салты жаралды. Албетте мындай

телекөрсөтүүлөр жаш муундарга оң таасирин тийгизет, аларда ошол

өнөрлөргө болгон кызыгууну, элдин көөнөрбөс рухий байлыктарын

урматтоо сезимин жаратат. Акыркы жылдарда ТВ, радио ж.б. аркылуу

“Манас” эпосу, төкмөчүлүк өнөр ж.б. эл ичине жайылтып жатканы менен

манасчылардын, төкмөчүлөрдүн табигый жашоосунун өзгөрүүсү, алардын

эл ичинде таасир этүүсүн, жаш муундарды социалдаштыруудагы ролун

басаңдатты. Ал эми санат-насыят ырлар болсо, басымдуу түрдө жазма

түрүндө китептерде орун алып эл ичине таралууда.

Республикабызда диний абалдын көп багыттуулугу жана радикалдашуусу

жаш муундарыбызга акультурациялык терс таасирин тийгизип, алардын

бөтөн элдерге мүнөздүү диний агымдарга кошулууга жана бөтөн элдерге

мүнөздүү жүрүм-турумдарды тутунуусуна алып келүүдө.

Ааламдашуу шартында жаш муундарды социалдаштырууну азыркы

турмуш шарттардын талаптарына ылайык жүргүзүү (М: көп тил билүү, көп

кесипке ээ болуу, өз мекенин сүйүү ж. б.) зарылдыгын жаратат.

Анкета, интервью жана фокус топтордон алынган эмпирикалык

маалыматтарды талдоо кыргыз элинин инсанды социалдаштыруу салтында

коомдук нормалардын жана коомдук идеалдын таасири өтө күчтүү экендигин

көрсөттү.

Эмпирикалык изилдөөлөрдүн натыйжаларын жалпылоодон кыргыз

элинде инсанды социалдаштыруудагы негизги максат катары жаш

муундардын «Адам болуусуна» жетишүү эсептелинип, баланы турмуш-

тиричиликке даярдоо, турмушта жашай билүүгө үйрөтүү негизги милдет

болгон. Жаш муундарда дүйнө кабылдоо, дүйнө түшүнүү, элдин жашоо

образы калыптандырылып, күнүмдүк турмуш-тиричиликтик маселелерди

чече билүүгө эрте жашынан көнүктүрүлүп, турмушта жашап кетүүгө

даярдалган.

202

Адам болуу - ата-бабалардан келе жаткан ыймандык-адептик

баалуулуктарды, социалдык нормаларды жана эрежелерди тутунуп жашоо.

аркылуу турмушта жашап кетүүгө даяр болууну өз ичине камтыган улуттук

тарбия системасы.

Эмпирикалык изилдөөлөрдүн жыйынтыгын талдоо кыргыз улуттук

маданиятында инсанды социалдаштыруу процесси төмөнкүдөй

өзгөчөлүктөргө ээ экендигин көрсөттү:

• Кыргыз элинин социалдаштыруу салтында баланы урматтоо өтө

жогору өнүккөн.

• Баланы ишмердүүлүктө социалдаштыруу принцибин тутунгандыгы.

Бала эмгектенүү аркылуу гана турмушк даяр болот деген турмуштук

эреженин тутулушу кыргыз элинин социалдаштыруусунун өзгөчөлүгү

болуп саналат.

• Тарбия берүүнү көтөрүмдүүлүк, кечиримдүүлүк принциби. Кыргыз

элиндеги «боло берет» деген социалдык түшүнүк баланы

тарбиялоодогу кемчиликтерге көтөрүмдүү мамилени билдирет.

Балдардын ишти аткаруудагы (жүрүм-турумундагы) ж.б.

кемчиликтерине көтөрүмдүү мамиле жасоо салты калыптанган.

Азыркы кезде «боло берет» социалдык түшүнүгү инсандардын

калыптануусуна жана элдин өнүгүшүнө өзүнүн терс таасирин тийгизет.

Анткени жаш муундардын жүрүм-турумундагы кемчиликтер «бара-

бара оңолот» деген ишеним тез өзгөрүп жаткан коомдо иштебей

каларын турмуш көрсөтүүдө.

• Кыргыз элинде инсанды социалдаштыруу балага комплекстүү таасир

этүү аркылуу ишке ашырылып, баланын акыл-эсине таасир этүү менен

катар эле анын дилине, сезимине, эмоциясына таасир этүүгө өзгөчө

басым жасалат. Балага тарбия берүүдө, айрыкча ага иш аткарууну

үйрөтүп жатканда анын эмоциялык толгонууларын жаратууга басым

жасалып, анда эмоциянын компоненттери: кунт коюу, ишти берилип

аткаруу, кызыгуу менен угуу жана эстеп калуу талап кылынган.

203

Мындай ыкмалар элибизде тарбиялык таасирдин натыйжалуу

болушуна алып келген.

Фокус топтон алынган маалыматтар кыргыз элинде инсанды

социалдаштырууда балдарды турмушка даярдоо негизги иш болуп, ал

эмгеке, турмуш-тиричиликке байланыштуу иштерди аткара билүүгө үйрөтүү

аркылуу ишке ашырыларын жана кыргыз элиндеги баланы инсан катары

калыптандыруу, элибиздеги социалдаштыруу салтынын негизги

өзгөчөлүктөрүнүн бири экендигин көрсөттү.

• Кыргыз үй-бүлөсүндө бир нече (чоң ата, ата, небере ж.б.) муундардын

жашоосу инсанды социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөргө ээ

болушун шарттап турат. Узак мезгил үйдө жашы улуу адамдар менен

чогуу жашагандарда ата-бабалар салттары бекем сакталары жана

колдонулары, мындан үй-бүлөдө жашы улуу адамдар каада-салттарды

ж.б. сактоочу, өткөрүп берүүчү кызмат аткарары белгилүү болду.

• Бала кезде ата-энелерден алган тарбия тажрыйбаларын өз балдарын

социалдаштырууда колдонуп элдин тарбия салттарын, усулдарын,

ыкмаларын ж.б. өз балдарына өткөрүп берүү аркылуу, социалдаштыруу

салтын муундан муунга өткөрүп берүүнү ишке ашырары белгилүү

болот.

• Баланын жетилүүсү элдин жашоо эрежелерин (ыймандуу болуу,

улууну урматтоо, кичүүнү ызаттоо жүрүм-турум эрежелерин бекем

тутунуу, социалдык чөйрөдө өзүн адептүү алып жүрүү ж.б.) тутунууну

өз ичине камтып турат.

• Кыргыз элинин маданиятындагы кыргызчылыктын, тууганчылыктын

тарбиялык таасири мурда өтө күчтүү болгондугун, коомго жараша

өзгөрүүгө учурап, тарбиялык таасири бир аз төмөндөгөндүгү белгилүү

болду.

• “Биз” түшүнүгү “Мен” түшүнүгүнө караганда алгач калыптанып,

инсанды социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөргө ээ болушун

шарттап турара белгилүү болду.

204

• Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

процессинде социалдык чөйрөнүн таасир этүүсүнө бала да өз

активдүүлүгү менен аракеттениши керектиги ата-энелер тарабынан

көңүлгө тутулары көрүнөт.

• Инсанды социалдаштыруу шаар маданиятынын ролу чоң экендиги, ошондон

орто жана жогорку кесиптик окуу жайларда билим алууга умтулуу күчтүү

экендиги аныкталды.

• Айыл тарбиясы коомдук пикир менен тыгыз байланышта экендиги, айылда

коомдук пикирдин таасири төмөндөгөндөн улам, анын тарбиялык таасири да

төмөндөп жаткандыгы, бир уруу бир айылды түзгөн учурларда айылда

тууганчылыктын таасиринин күчтүүлүгүнөн коомдук пикир дале күчтүү

экендиги, андай айылдардын тарбиялык таасири да күчтүү экендиги

белгилүү болду.

• Азыркы учурдагы коомдогу өзгөрүүлөрдөн улам кыргыз элинде тик

багыттагы трансмиссия төмөндөгөндүгүн, ал эми кыйыр трансмиссия

(билим берүү, ММК каражаттары ж.б.) күчөгөндүгүн белгилөөгө болот.

• Үй-бүлөдө баланы социалдаштырууга басым жасоо жаш муундарды улуттук

нукта социалдаштырууну камсыз кыларын, ошондуктан ата-энелердин

тарбиячылык компетенцияларын өнүктүрүү зарылдыгын жаратат. Ата-

энелерди балага тарбия берүү боюнча коомдук мектептерди ачуу

зарылдыгын көрсөтөт.

Глава 4. КЫРГЫЗ УЛУТТУК МАДАНИЯТТАГЫ ИНСАНДЫ

СОЦИАЛДАШТЫРУУНУН АРТЫКЧЫЛЫКТУУ (ПРИОРИТЕТТҮҮ)

БАГЫТТАРЫ

Кыргыз элинин улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруунун идеялары, жашоо принциптери жана улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруунун салттарынын мазмуну,

формалары, этаптары, механизмдерин аныктоо азыркы учурда инсанды

социалдаштыруунун приоритеттүү багыттарын аныктоого негиз болот.

205

Кыргыз элинин социалдаштыруу салтында баланы урматтоо өтө жогору

өнүгүп, баланы ишмердүүлүктө социалдаштыруу ишке ашырылып, “бала

эмгектенүү аркылуу гана турмушка даяр болот” деген турмуштук эрежеде

ишке ашырылышы кыргыз элиндеги инсанды социалдаштыруунун

өзгөчөлүгү болуп саналат. Аларды бүгүнкү күндө билим берүү системасына

киргизүү негизги милдеттердин бири.

4.1. Кыргыз элинин руханий маданияттагы негизги принциптер

Кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштырууну изилдөө

кыргыз эли өзүнүн тарыхый өнүгүшүндө өзүнө гана мүнөздүү болгон

социалдаштыруу институттарын, каражаттарын ж.б. жараткандыгын, элдин

тарыхый өнүгүшүнүн өзгөчөлүктөрүнө жараша социалдаштыруунун

салттары да өз өзгөчөлүктөрүнө ээ болорун көрсөттү.

Социалдаштыруу процессинде улуттук маданияттагы элдин

өзгөчөлүктөрү (элдин улуттук психологиясын, менталитетин, маданиятын

ж.б.), коомдук нормалары жана эрежелери жаш муундарга жеткирилип элдин

улуттук өзгөчөлүктөрүнүн сакталуусу камсыз кылынат.

Экинчи главанын экинчи бөлүмүндө кыргыз маданиятын (эпосторун,

төкмө акындардын чыгармаларын, макал-лакаптарын ж.б.) талдоо элибиз

төмөнкүдөй социалдык философиялык идеяларды туу тутуп жашагандыгын

көрсөттү:

1. Ата-журттун эркиндиги, көз карандысыздыгы идеясы.

Ата-журттун эркиндиги, өз алдынчалыгы, бөлүнбөс бүтүндүгү үчүн

бүт күч-кубатын жумшоо, жанын курман кылууга даяр болуу ар бир кыргыз

баласынын жашоодогу негизги вазипаси, милдети болгон. Бул идея элдин

жоокерлик (баатырдык) сезимдин жогору болушун шарттаган жана кыргыз

маданиятынын, фольклорунун ж.б. мазмунун, негизги идеясын түзгөн.

2. Уруулардын, элдин, улуттун ынтымагы жана биримдиги идеясы.

206

Элибиз ич ара уруу-уруу болуп бөлүнүүчүлүктөн, өз ара уруулар

ортосундагы чабышуулардан далай азап чеккенден, улуттук ынтымакчылык

жана биримдик идеясын ыйык деп эсептеп келген. Кыргыз эли эл башына

кыйың кезең түшкөн учурда, кыргыздын тагдыры тарых таразысына коюлган

учурда уруулар ортосундагы ич ара таарынычтарды унутуп, бүт күчтү

тышкы коркунучтуу душманды жеңүүгө багыттай алган, уруулар

ортосундагы мындай карым-катыш салты элибиздин улут катары

сакталышын камсыз кылган.

3.Ата-бабалар салтын улоо идеясы.

Кыргыз элинде ата-энеге, ата-журтка тиешелүү бүт нерселерге ыйык

нерсе катары мамиле жасоо салты калыптанган. Бул салт ата-бабалардын

жашоо образын, каада-салтын өтө бекем сактап, элдин бүт жашоо турмушун

ушул идеяга баш ийдирүүгө алып келет.

4.Жаш муундардын ыймандуулукту, адептүүлүктү сактоо (коомдо

жашоо эрежелерин, адебин билүү ж.б.) идеясы. Кыргыз эли өз өнүгүшүндө

коомдо жашоонун моралдык кодексин жараткан (ал “моралдык кодекс”

“Манас” ж.б. эпостордун, “Адам болуу” идеясынын мазмунун түзөт) жана

жаш муундарды социалдаштырууда ошол “моралдык кодекс” үйрөтүлгөн.

Кыргыз улуттук маданиятын (фольклорун, каада-салттарын, ырым-

жырымдарын, тарбия салттарын ж.б.) талдоо жана социалдаштыруу

институттарын изилдөө кыргыз эли төмөнкүдөй улуттук социалдык

философиялык идеяларды тутунуп жашагандыгын аныктоого негиз болду:

1. Баланын ыйыктыгы идеясы. Бул салт элдин балдарга жасаган

мамилесинин, жалпы эле аларды социалдаштыруу салтынын өзгөчөлүктөргө

ээ болушун аныктайт. Кыргыз элинде балага жасалган мамиле куракка,

жыныска жараша жүргүзүлгөн. Алсак, ата басымдуу түрдө уулун

тарбиялайт, эне кыздын тарбиясына жооптуу.

2. Атаны ыйык тутуу идеясы. Кыргыз элинде көптөгөн чыгыш

элдериндей эле бала культу сыяктуу эле, ата культу калыптанган. Атаны

ыйык тутуу салты кыргыз элинде ата-энеге жасаган мамиленин

207

өзгөчөлүктөргө ээ болушун шарттап турат жана атанын үй-бүлөдөгү ордун,

аны урматтоонун, сыйлоонун негизин түзөт.

3. Аялзатына өзгөчө мамиле жасоо идеясы. Көчмөндүк турмуш,

душмандар менен болгон согуштарга аялдардын активдүү катышуусу

аялзатына өзгөчө мамиле салтын (кыргыз аялдарын жүзүн ачып жүрүүсүн,

өзүн эркин кармоосун жана зарыл болсо коомдук денгээлдеги маанилүү

маселелерди чечүүдө эркектерге тең ата түрдө аралашуусун ж.б.)

калыптандырган. Ошондон кыргыз элинен Жаңыл Мырза, Курманжан датка

сыяктуу журт башкарган аялдар чыккан. Кыргыз аялдарынын (Кыз Сайкал,

Жаңыл Мырза ж.б.) согушка катышуусу да ошол салттын натыйжасы болуп

саналат.

4.Туугандарды урматтоо идеясы. Кыргызчылык жана тууганчылык

салттарынан таасын көрүнөт.

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салттарын

талдоо улуттук маданиятыбызда инсанды социалдаштыруу төмөнкүдөй

принциптерге негизденип жүргүзүлгөндүгүн көрсөтөт:

• Социалдаштыруу процессинде адамды бүтүндүк катары кароо жана ага

ар тараптуу тарбия берүү принциби. Кыргыз элинде адамды бүтүндүк катары

караган, ошондон тарбия берүү балада айрым-айрым сапаттарды эмес, аны

адам катары (жоокер, эстет, эмгекчил ж.б.) тарбиялоого багытталган. Мына

ошондон инсанды социалдаштыруунун өзөгүн “Адам болуу” түзүп, баланы

социалдаштырууда рухий, ыйман тарбиясын берүүгө басым жасалган, бирок

эмгек, дене тарбиясы ж.б. көңүлдөн сырт калган эмес. Ар бир баланын

курагына жана шартка жараша баланы социалдаштыруунун максаты,

милдеттери аныкталып, каражаттары, усулдары иштелип чыккан.

• Социалдаштыруу процессинин практикалуулук принциби. Адамды

социалдаштыруу практикалык нукта болуп, бүт кыргыз турмушу, жашоо

образы тарбиялык кызматты аткарып, баланы чөйрөгө аралаштыруу ишке

ашырып, социалдаштыруунун мазмунун баланы турмушка даярдоо түзгөн.

208

• Социалдаштыруу адамды табияттан бөлбөстөн, табияттын

мыйзамдарын көңүлгө тутуу менен жүргүзүлгөн жана баланы кыйнабай

тарбиялоо принцибин жараткан.

• Баланын курагына жана жынысына жараша социалдаштыруу жекече

мүнөзгө ээ болуу принциби. Кыргыз элинде баланын курагына, жынысына

жараша турмуш-тиричиликке аралаштыруу ишке ашырылган жана ар бир

баланын курагына, жынысына жараша социалдаштыруу мүнөздүү

өзгөчөлүктөргө ээ болгон. Бала кызыл эт, ымыркай, чүрпө, бөбөк, наристе,

тестиер ж.б. кезинде ар башкача тарбиялык таасир этүүлөргө дуушарланган.

Ата уулунун, эне кызынын тарбиясы үчүн жооптуу болгондуктан, тарбия

берүү балдардын жынысына карата өзгөчөлүктөргө ээ болгон.

• Балдарды социалдаштырууда турмушка керектүү бүт нерселерге

ыраатуу түрдө үйрөтүү принциби. Кыргыз эли балдарга жаштайынан кайсы

социалдык ролдо эмне аткаруу керектигин, кандай жүрүм-турум жасоо

керектигин ж.б. ырааттуу түрдө үйрөтүү салтына ээ.

• Баланын социалдашуусуна шарт түзүү принциби. Кыргыз элинде

баланын өз теңтуштары менен ойношуна, эл ичиндеги окуялар менен

кабардар болсун деп баланы ата-энелердин ж.б. өз жанында ээрчитип

жүрүүсү ж.б. жолдор менен баланын тарбиялануусуна шарт түзүү инсанды

социалдаштыруунун кыргыз маданиятындагы өзгөчөлүгү болуп саналган.

“Көрө-көрө көсөм болот” деген накылды туу тутуп, баланы коомдук

турмушка аралаштыруу максатында эл чогулган жерлерге, аны ээрчитип

баруусу, ишти үйрөнсүн деген максатта жаштайынан өз алдынча иш

аткарууга көнүктүрүү ж.б. баланы социалдаштыруунун өтө зарыл шарттары

болгон.

• Социалдаштыруу процессинде баланын тубаса өзгөчөлүктөрүнө (дээр,

зээн ж.б.) таянуу, басым жасоо принциби. Кыргыз элинде баланы

социалдаштырууда анын тубаса өзгөчөлүктөрүнө чоң маани берилген,

баланын дээрине, зээнине карап тарбия иши жүргүзүлгөн. Ошондой эле

тарбия берүүдө баланын активдүүлүгүнө таянылган. Бала өз активдүүлүгү

209

(аракети) менен гана тарбия алат деген ишенимден, “баланын дээринде жок

болсо, айткан акылды билип алууга аракет кылбайт”,- деп эсептелинген.

Ошондой эле бул принцип кыргыз элинде баланы тарбиялоодогу өтө

гумандуулуктун көрүнүшү да болуп саналган.

Кыргыз элинде инсанды социалдаштыруунун ийгиликтүү болушунун

критерийлери катары төмөнкүлөр эсептелгендигин белгилөөгө болот:

• Баланын социалдык чөйрөгө ынгайлашуусу жана социалдык

жоопкерчиликке ээ болуусу.

• Ата-бабалар салтын өздөштүрүүсү.

• Өз турмушун жөндөп кетүүгө (эл катары жашоого) даяр болуу.

• Өнөрлүү болуу.

• Маалыматка ээ болуу.

• Жаңы нерсени тез кабыл алуу жана ошого жараша өзгөрүү.

Жогоруда аталган идеялар жана принциптер кыргыз элинин инсанды

социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөрү болуп, инсанды

социалдаштыруунун төмөнкүдөй механизмдерин жараткан:

I. Мамиле аркылуу социалдаштыруу салты. Кыргыздарда мамиле

аркылуу балдарды тарбиялоого өзгөчө маани берилет. Айга, күнгө, сууга,

жаратылышка ж.б. мамиле жасоо философиясын үйрөтүү, калыптандыруу

аркылуу балдарга экологиялык тарбия берген болсо, ата-энеге, бир

туугандарга, тууган-урукка, кошуналарга, айылдаштарына ж.б. жасаган

мамиле аркылуу балада адамдар ортосундагы тууганчылык, карындаш-

уруктук, кошуначылык, айылдаштык, жердешчилик, уруучулук ж.б.

социалдык мамиле эрежелерин, жакындык сезимдерди, мамилелерди,

социалдык установкаларды калыптандыруу аркылуу жалпы адамзаттык

дөөлөттөр: ыймандуулук, гумандуулук, адептүүлүк, күйүмдүүлүк,

адамгерчилик ж.б. балдардын рухий дүйнөсү калыптандырылган жана бул

улуу сапаттар муундан муунга берилип олтурган. Мамиле салттарынын

айрымдарына токтоло кетели.

210

1) Адамга карата мамиле салты – адам өтө ыйык, баалуу деп

эсептелинет жана ошого социалдаштырат.

2) Жаратылышка карата мамиле салты – жаратылышты аздектөө, ага

сыйынуу салттарын жаш муундарга социалдаштырган.

3) Буюмга карата мамиле салты- буюмду этияттап, аздектеп тутунуу

салтын жараткан. Кыргыз элинде турмуш-тиричилик буюмдары негизинен

териден, жүндөн жасалып, аларды иштетүү өнөрү өтө өнүккөн.

Цвилизациядан обочо калган элибиз темир ж.б. буюмдарга өтө этият мамиле

жасашкан. Жаңы буюмду элдер атайын ат арытып келип көрүшкөн.

Орустардын жергебизге келиши менен европада жасалган буюмдар

кыргыздар арасына кеңири тарай баштаган. Элдин колунда буюмдун

түрлөрүнүн көбөйүшү, элдин буюмга болгон мамилесин өзгөрткөн, ошону

менен бирге жаш муундарды социалдаштыруу салттарына да өз таасирин

тийгизген.

II Үлгү аркылуу социалдаштыруу салты. Элибизде үлгү, идеал аркылуу

социалдаштыруу салты калыптанган, «Манас» ж.б. баатырдык эпостордун

каармандары жаш муундар үчүн үлгү жана идеалдын кызматын аткарып

келет. Кыргыз элинде чоң муун өкүлдөрүнүн жаш муундар алдында үлгү

болуу адеби, өзүн үлгү катары алып жүрүү маданияты иштелип чыгылган

жана өнүктүрүлгөн. Чоңдор жаш балдардын алдында дене боюн жакшы

кармануу, адеп менен тамактануу, айланасындагы адамдардын социалдык

статусуна, курагына, жынысына ж.б. карап жүрүм-турум жана мамиле жасоо

(өзүнөн улуу кишиден мурда сөз баштабоо, тамакка кол салбоо,

дасторкондон туруп кетпөө ж.б.) адебин иштеп чыккан жана алардын жаш

муундарды социалдаштыруучу кызматы өтө күчтүү өнүккөн. Кыргыз элинде

калк ичинде кадыр-барктуу адамдар өз өмүр жолу менен өсүп келе жаткан

жаш муундарга үлгү болушат. Ар бир айылдын үлгү туткан кадырман

инсандар бар. Ошондой эле жалпы элге үлгү болгон инсандар да арбын.

Алардын бир тобу Ысык-Көлдүк «Акелер». Алар ыйман-адеби, өз жүрүм-

211

туруму, эл үчүн аткарган иштери менен жаш муундар үчүн үлгү болуп

саналат жана жаш муундарды социалдаштыруучу кызматты аткарат.

III Балдарды эмгек, оюн, өнөр аркылуу социалдаштыруу салты.

Баланы социалдаштырууда эмгектин, оюндун, өнөрдүн ролу чоң болуп, жаш

муундарды социалдаштыруу максатында кыргыз элинде балдардын

чөйрөсүн түзүп берүүгө, балдардын тентуштары менен чогуу убакыт

өткөрүүсүнө (чогуу ойноосуна, баарлашып жүрүүсүнө ж.б.) алардын бири-

бири менен мамилелешип социалдык нормаларга жана жүрүм-турум

эрежелерине ээ болуусуна шарт түзүп берүү салты калыптанган.

Балдар үчүн оюн ишмердиктин негизги түрү болуп саналат. Кыргыз

элинде балдар үчүн оюндун ар кандай түрлөрү ойлоп табылган. Алар: топ

таш, акчөлмөк, уюм тууду ж.б. Оюн баланын дене-боюн жазарын, бала үчүн

дене боюнун өсүүсүндө чуркап ойноо жагымдуу экендигин көп жылдык өз

тажрыйбаларынан билгендиктен, кыргыз эли балдар үчүн ар түрдүү

оюндарды жараткан, атайын оюндарды уюштуруу салтын

калыптандырган.Ар бир оюн өз эрежесине ээ. Ошол эрежелерди өздөштүрүү

аркылуу балдар социалдашат, элдин маданиятын өздөштүрөт жана оюндун

мазмуну адамдын ички дүйнөсүн, анын “Менин” түзөт.

Кыргыз элинде баланын дээрине карап, ага эрте жашынан өнөр

үйрөтүп, аны социалдык турмушка аралаштырган. Ушул максатта ата уулун

эл чогулган жыйындарга (той-топур ж.б.) ээрчиткен, өнөрлүү адамдарга

(бүркүтчү ж.б.) аралаштырып, өнөрдүн сырлары менен тааныштырып,

өнөргө болгон кызыгуусун ойготкон ж.б.

IY Бата, каалоо, тилек аркылуу социалдаштыруу салты.

Кыргыз элинде баланын келечегине карата каалоо, тилек айтуу салты

калыптанган. Элибиздеги каалоо, тилек айтуу салттары ж.б. элибиздеги сөз

магиясына ишеним күчтүү болгон шартта жаралган салттар.

Кыргыз элинде балага бата берүүдө каалоо, тилек айтуу аркылуу,

анын кандай адам болуу керектигинин үлгүсүн сунуштап, анын социалдык

установкаларын калыптандыруу салты бар. Жашы улуу жана элде кадыр-

212

барк күткөн адамдардын бата берүү аркылуу балага колдоо көрсөтүүсү

(андагы жакшы каалоо, тилектер) жаш адамга турмушта туура багыт алууга

жана жаңы күч-кубатка (энергияга) ээ болууга алып келет.

Бата берүү, каалоо, тилек айтуу коомдун өнүгүшүнө жараша өзгөрүп

олтуруп, азыр басымдуу түрдө баланын келечегин программалоо,

психологиялык установкасын калыптандыруу катары тарбиялык функцияны

аткарып калган десек жаңылышпайбыз.

Бата берүүнүн психологиялык кызматы адамдын коомдо жашоосун

туура жолго салуу жана келечек үмүт тилектерине, максаттарына багыт

берүү, келечек жолун аныктоого жардамдашуу болуп саналат. Эң негизгиси

бата берүү – адамдын жан дүйнөсүнүн абалын өзгөртүүгө багытталат.

Исламда бата берүүгө чоң маани берилет жана бата берүү аркылуу адамды

туура (айрыкча дин жолуна) багыттоо негизги максаттардан болуп саналат.

Ошондуктан бата берүүчүлөргө (кимдин кандай бата берип жатканына) да

чоң маани берилет. Ислам дининин хадистеринде орозо туткандын, адилет

падышанын жана турмушта запкы жеген адамдын берген батасы өтө

таасирлүү экендиги айтылып жүрөт.

Кыргыз улуттук маданиятында инсанды социалдаштырууда

төмөнкүлөр эске алынган:

• инсанды социалдаштыруу куракка жараша жүргүзүлүп, ар бир

куракта баланын коомдогу, үй-бүлөдөгү орду, ролу, жүрүм-туруму, акыл-эси

ж.б. өзгөрүп турары эске алынып, ошол өзгөрүүлөргө жараша

социалдаштыруу иштери да өзгөчөлүктөргө ээ болгон.

• инсанды социалдаштырууда баланын жыныстык өзгөчөлүктөрү

эске алынып, эркек-аял, кыз-уул, келин-күйөө ж.б. социалдык мамиле тутуму

өз өзгөчөлүктөрүнө ээ болгон жана ошого негизденип инсанды

социалдаштыруу ишке ашырылган.

• уруулук-патриархалдык (феодалдык) коомдогу урук, уруу

мамиле салты (кыргызчылык, тууганчылык ж.б.) инсанды

социалдаштыруунун мазмунун ж.б. аныктаган.

213

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

институттарын талдоо кыргыз элинин социалдаштыруу салттарынын

өзгөчөлүктөрү катары төмөнкүлөрдү белгилөөгө негиз болот:

1.Баланын социалдашуусу турмуш-тиричиликтен ажыратылбаган,

күндөлүк турмуш-тиричилик менен балдарды социалдаштыруу иши

бири-бири менен өтмө катар байланышта болгон жана жаш муундарды

инсан катары жетилтүү процесси турмуш-тиричиликтин алкагында

жүргөн.

2.Ыйман тарбиясын негиз катары алынышы жана жаш муундарды

ыймандык-адептик эрежелерди тутунуп жашоого үйрөтүлүшү.

3. Эмгек аркылуу турмуш-тиричиликке тарбиялоо салты. Баланын

социалдашуусу турмуш-тиричиликтен ажыратылбаган, күндөлүк турмуш-

тиричилик менен балдарды социалдаштыруу иши бири-бири менен өтмө

катар байланышта болгон жана турмуш-тиричиликтик иштерди аткарууга

үйрөтүү инсанды социалдаштыруудагы эң негизги милдет болгон. Ошондон

кыргыз элинин улуттук маданиятында баланы инсан катары

социалдаштырууда өтө эрте жашынан эмгек аркылуу балага ар тараптуу

тарбия берүү ишке ашырылган.

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу (салттык

коомдо) төмөнкүдөй принциптерге негизденип жүргүзүлгөн жана алар

салттуу коомдогу инсанды соцалдаштыруунун модели катары кызмат

кылган:

1. Ата-бабалардын салтын сактоо принциби. Ал принцип төмөнкүдөй

компоненттерден турат:

А) Атаны урматтоо принциби.

Б) Энени (аялзатын) урматтоо принциби.

В) Баланы урматтоо принциби.

Г) Туугандарды урматтоо принциби .

Д) Улууну урматтоо принциби.

214

2. Элдин сөзүн (коомдук пикирди) урматтоо принциби. Адамдын элдин

пикири, салты, үрп-адаты ж.б. менен эсептешип жашоосу, адамдын коомдогу

өз ордун билүүсү, коомдогу ордуна жараша өзүн алып жүрүүсү жана өзүн

жөнөкөй, токтоо кармоо, бөлөктөрдөн өзгөчөлөнбөө сапаттарына ээ болуусу.

3. Меймандостук принциби - «мейман менен кошо кут келет» - деген

ишенимден мейманга колу ачыктык мамиле, үйгө келген коноктон тамагын

аябоо, үйдөн узатууда ага белек берүү ж.б.

4. Мамилелешүүнүн ыймандык-адептик принциптери (саламдашуу,

коштошуу, маалымат билдирүү, пикир алмашуу, баарлашуу, сүйлөшүү,

кобурашуу ж.б. өзүнүн адептик эрежелерине ээ).

5. Турмуш-тиричиликтик ишмердиктерди аткара билүү принциби.

6. Элдин рухий маданиятына ээ болуу принциби.

Жогоруда аталган принциптер кыргыз элинин турмушунда чоң дөөлөт

катары эсептелинген, алардын негизинде адамдардын карым-катышы,

мамилеси жөнгө салынган жана жаш муундарды социалдаштыруу ишке

ашырылган. Аталган ар бир принцип инсанды социалдаштыруунун

моделинин бир компоненти катары кызмат өтөгөн. М: мамилелешүү

принципине ылайык үлгүлүү бала - тил алчаак, улууну урматтаган, адамдар

менен сүйлөшүү маданиятынын адеп эрежелерин өздөштүргөн, зарыл учурда

мекенди коргоого дайыма даяр болгон жана дени боюн таза алып жүргөн,

ата-энеге, тууган урукка күйүмдүүлүк, турмушка бышыктык (эмгекчилдик,

кыйынчылыктарга (оор ишке ж.б.) чыдамкайлык) ж.б. сапаттарга ээ адам

болуп жетилүүсү керек болгон.

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун

институттарын, каражаттарын жана анкета, фокус топтордогу изилдөөлөрдүн

натыйжаларын талдоо кыргыз элинин «моралдык эрежелери (кодекси)» -

баланы турмушка даярдоо, анын “Адам болуусуна” жетишүү болгондугун

көрсөттү.

Кыргыз элинде жаш муундарды тарбиялоо системасынын өзөгүн

«Адам болуу» концепциясы (көз караштардын системасы) түзөрүн

215

аныктоого мүмкүндүк берди. Анткени кыргыз элинде адам бүтүндүк катары

каралып, тарбия берүү балада айрым-айрым сапаттарды калыптандырууга

эмес, анын “Адам болуусуна” жетишүүгө багытталган. Ошондон күнүмдүк

турмушта “Адам (Киши) болуу”, “Адам (Киши) болбой калуу” ж.б.сөздөр

көп учурайт. Бул сөз элдин бала тарбиялоодо жазылбаган үлгү (эталон)

катары колдонулат. Ал үлгү (эталон) ар бир адамда ар түрдүү мазмунда

болгону менен кишинин кандайдыр бир орчундуу ишти аткаруусу ата-

бабалар салтына ылайык келсе “Адам (Киши) болуптур”, ал эми салтка дал

келбеген жүрүм-турум жасалган учурларда “Адам (Киши) болбоптур” деп

бааланат.

«Адам болуу» - жаш муундарда дүйнө кабылдоо, дүйнө түшүнүү,

элдин жашоо образы калыптандырылып, балага күнүмдүк турмуш-

тиричиликтик маселелерди чече билүүгө көнүктүрүлүп, турмуш-тиричиликке

зарыл болгон көндүмдөр, билгичтиктер үйрөтүлүп, турмушта жашап кетүүгө

даярдалган.

«Адам болуу» бул ата-бабалардын салтын сактап жашоо жана

ыймандуулук, адамгерчилик, эмгекчилдик, улууну урматтоо, кичүүнү

сыйлоо ж.б. принциптерди тутунуп жашоо. Бул жаш муундарды

тарбиялоонун элдик үлгүсү, модели жана кыргыздардын тарбия берүү

салтынын кайталангыс өзгөчөлүгү болуп саналат.

“Адам болуу” – баланын инсан катары калыптануусу, коомдун мүчөсү

катары жетилүүсү, эң биринчи кезекте анын ата-бабалар салтын бек тутуп,

анын адамгерчиликтүү, ыймандуу болуп, ата-бабалардан келе жаткан

салттарды тутунуп жашоосу жана өз алдынча турмуш-тиричилигин

өткөрүүгө, турмушта өз алдынча түтүн булатып жашап кетүүгө даяр

болуусу.

“Адам болуу” - инсан катары жетилүү - элдин жүгүн моюнуна алуу, эл

үчүн иштөө, эл тагдырына жоопкерчиликтүү болуу сапаттары, ата-

бабалардан келе жаткан социалдык нормаларды жана эрежелерди тутунуп

216

жашоо, турмушта жашап кетүүгө даяр болуу ж.б. омоктуу сапаттардын

биримдиги.

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруудагы «Адам

болуу» концепциясы жаш муундарды жетилтүүнүн модели катары кызмат

кылат жана ал төмөнкүдөй компоненттерден турат:

• Тууганчылыктын жана адамдар менен мамилелешүүнүн эрежелерин

билүү.

• Коомдун мамиле тутумунда өз ордун аңдап билүү жана ошого жараша

жүрүм-турум нормаларын, эрежелерин тутунуу.

• Коомдук окуяларды, элдин маданиятын билүү.

• Турмуш-тиричиликке тиешелүү иштерди аткара билүү.

• Чарба жүргүзүүнү билүү:

• Рухий адептик эрежелерди билүү жана колдонуу ж.б.у.с. жашоо

эрежелерин билүү баланын өз элине, улутуна мүнөздүү өзгөчөлүктөрдү

аңдап билүүсүнө, ээ болуусуна жана ошолорго негизденип жашоосун

камсыз кылууга мүмкүндүк берген.

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салттарын

талдоо «Адам болууну» ийгиликтүү ишке ашыруунун критерийлери катары

төмөнкүлөр эсептелгендигин көрсөттү:

• Социалдык чөйрөгө ынгайлашуу жана социалдык жоопкерчиликке ээ

болуу.

• Өз улутунун өзгөчөлүктөрүн өздөштүрүү.

• Өз турмушун жөндөп кетүү (эл катары жашоо).

• Өнөрлүү болуу.

• Маалыматка ээ болуу.

• Жаңы нерсени тез кабыл алуу, ошого жараша өзгөрүү.

“Адам (Киши) болуу” татаал феномен катары өз ичине мазмундук,

аффективдик, жүрүм-турумдук жана баалоо компоненттерди камтыйт.

Анын мазмундук компоненти төмөнкүлөрдөн турат:

217

1. Ата-бабалардан келе жаткан адепти билүү (эл тутунган ата-

бабалар салтын, анын адептерин тутунуп жашоо, аны өз жүрүм-турумунда

тутунуу жана аларды сактап, өсүп келе жаткан жаш муундарга үйрөтүү ж.б.).

2. Ыймандуу болуу – элдин ыймандык-адептик эрежелерин

(ыймандуулук, адамгерчилик, эмгекчилдик ж.б.) тутунуп (сактап) жашоо.

3. Өзүн башкара (жөнгө сала) билүү. Өзүн социалдык чөйрөдө алып

жүрүүнүн эрежелерин билүүсү жана ошол эрежелерге ылайык өзүн алып

жүрө алуусу. (М: жашка жаштай, чоңго чоңдой мамиле жасоону билүүсү

ж.б.). Ошондой эле шартка, кырдаалга жараша чечим кабыл алууну жана

жүрүм-турум жасоону билүү.

4. Турмуш-тиричиликтик жумуштарды өз алдынча аткара алуу (Өзү

билип кырдаалга жараша өзүнчө чечим кабыл алуу жана аны аткаруу

билгичтигине ээ болуу ж.б.)

Аффективдүү компонент –уят (элге уят), намыс түшүнүктөрдөн турат

жана алар аркылуу башкарылып, жөнгө салынып турат.

Ал эми жүрүм-турумдук компонент – ата-бабалар салтын билүү жана

аны өз жүрүм-турумунда колдонуусу болуп, жүрүм-турум өз ичине

төмөнкүлөрдү камтыйт:

- ата-бабалар салты менен жашоо (тууганчылык, улууну-урматтоо,

кичүүгө ызат ж.б. принциптерди тутунуу);

- ыймандуулук, адамгерчилик, эмгекчилдик, улууну урматтоо, кичүүнү

сыйлоо ж.б. принциптерди тутунуп жашоо.

Баалоо компоненти ата-бабалардын салты (каада-салт, ырым-жырым, үрп-

адат) элдин пикири, ыймандуулук, ар намыстуулук, адамгерчиликтүүлүк ж.б.

принциптерди тутунуу денгээлдерин баалуунун негизинде ишке ашат.

Кыргыз элинде адамгерчилик түшүнүгү өтө өнүккөн жана бул түшүнүк

адамдарга мүнөздүү эң жакшы сапаттарды өз ичине камтып турат. Жаш

муундардын адептүү болушуна жетишүүдө, аларды инсан катары

социалдаштырууда адемгерчиликтүү болууга үйрөтүү эң негизги маселе.

218

Кыргыз улуттук маданиятында инсанды социалдаштыруудагы өзөккү идея

баланын “Адам болуусу” болуп, ар бир ата-эне үчүн өз баласын ата-бабалар

салтын тутунуп жашоого, ыймандуу болууга, турмуш-тиричилигин жөндөп

кетүүгө даярдоо жашоодогу чоң дөөлөт, эң негизги милдет катары

эсептелинген жана баланы тарбиялоо турмуш-тиричиликтик процессте күн

сайын такай түрдө жүргүзүлүп барылган.

Кыргыз элинде инсанды социалдаштыруунун модели болуп, жаш

муундардын «Адам болуусуна» жетишүү саналат жана ал баланы турмуш-

тиричиликке даярдоону, турмушта жашай билүүгө үйрөтүүнү өз ичине

камтып турат. Б.а., бала “Адам болуу” үчүн бала турмушта жашоону билиши

керек болгон.

Жаш муундарды турмушта жашап кетүүгө даярдоо төмөнкүдөй

элементтерден турат:

- дүйнөнү таанып билүүгө жана кабылдоого үйрөтүү;

- коомдогу социалдык нормаларды жана жүрүм-турум эрежелерин

өздөштүрүү жана социалдык чөйрөдө өзүн адептүү алып жүрүүгө

үйрөтүү;

- турмуш-тиричиликтик иштерин аткара билүүгө үйрөтүү;

- рухий-адептик дүйнөсүн (дилин)- ыйман-адептик түшүнүктөрүн

калыптандыруу.

Жогоруда айтылгандарга негизденип, «Адам болуу» идеясын

концепция катары кароо, улуттук маданиятыбыздагы инсандын

социалдаштыруу салттарын бүгүнкү күндө пайдаланууну илимий негизде

жана социалдык бүт институттарда (үй-бүлөдө, бала бакчада, мектепте,

кесиптик окуу жайларда, колеждерде, ЖОЖдо, мекеме-ишканаларда ,жалпы

эле идеологияда ж.б. натыйжалуу пайдаланууну ишке ашырууну камсыз

кылат. Ал үчүн жаш муундарды социалдаштыруу системасы “Адам

болууну” ишке ашырууга баш ийдирилиши зарыл.

219

4.2. Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштырууну

туура жолго салуунун артыкчылыктуу (приоритеттүү)

багыттары

Учурда Батыш маданиятынын экспансиялык саясаты, кыргыз коомунда

(мун сектасы, хизбут тахрир, баптист ж.б.) диний уюмдардын ишмердүүлүгү

күчөшү, диндин радикалдашуусу кыргыз элинин улуттук мазмунун жок

кылууга багытталган шартта, кыргыз этносун сактап калуу жана өнүктүрүү

үчүн жаш муундарда улуттук иденттүүлүктөрдү калыптандыруунун мааниси

чоң. Анткени адам коомдо жашагандыктан, коом менен адам тыгыз

байланышта болуп, такай бири-бирине таасир этип, бири-бирин өзгөрүүгө

алып келет.

Адам өзүн курчаган социалдык чөйрөгө анын бир мүчөсү катары

(адамдар тобуна, ишканага, мекемеге ж.б.) аралашып кетүүсү үчүн, андагы

адамдардын өз ара мамилеси (коомдук инститтуттардын эрежелерин,

нормаларын, дөөлөттөрүн өздөштүрүп) ошол топтун нормаларына жана

эрежелерине баш ийиши зарыл. Коом сунуштаган жүрүм-турум жана мамиле

нормаларын, эрежелерин өздөштүрүү аркылуу гана адам инсан катары

коомдун, ошол социалдык чөйрөнүн (топтун) мүчөсү боло алат [22].

Инсандын коомдун эрежелерин, нормаларын, дөөлөттөрүн өздөштүрүүсү,

үйрөнүүсү социалдашуунун жүрүшүнө жараша болот. Социалдашуу

процессинин ишке ашуусу коом менен адамдын ар тараптуу карым-катышы,

өз ара таасир этүүлөрү аркылуу түшүнүлөт. Социалдашуунун бардык

стадияларында коомдун инсанга таасир этиши, түздөн-түз ал мүчө болгон

тайпа аркылуу ишке ашат [22].

Социалдашуу (социалдаштыруу) процессинин натыйжасында

инсандын иденттүүлүгүн калыптандыруу, өзгөртүү ишке ашат.

Социалдашуу процесси элдин, улуттун сакталуусун жана өнүгүүсүн

камсыз кылгандыктан, ааламдашуу шартында кыргыз элинин өз жүзүн,

220

маданиятын сактап калуу жана аны андан ары өнүктүрүү үчүн жаш

муундарды инсан катары социалдаштырууда инсандык жана жарандык

иденттүүлүктөрдү калыптандыруу негизги маселе болуп саналат.

Индивиддин инсан катары калыптанып, жетилүүсүндө инсандын өз

иденттүүлүгүн аныктоосу чоң мааниге ээ.

Инсан өзүн-өзү идентификациялоо аркылуу өзүнүн социалдык жана

этникалык, жыныстык ж.б. иденттүүлүктөрүн аныктайт жана ал такай

өзгөрүп, өнүгүп олтурат жана анын мазмуну адам мүчө болгон тайпанын

мазмунуна, өзгөчөлүгүнө жараша калыптанат, өзгөрөт жана өнүгөт

[179,78].

Элдин эл катары калыптануусунда этникалык аң сезимдин, айрыкча

этникалык өзүн-өзү аңдап билүүнүн өнүгүүсү жана калыптануусу чоң

мааниге ээ. Жалпы жарандык иденттүүлүктүн калыптануусу анын бир

элементи болуп саналат. Жарандык иденттүүлүктүн калыптануусу этникалык

аң сезимдин жана өзүн-өзү аңдар билүүнүн калыптануусуна алып келет.

Азыркы кезде кыргыз жаштарынын арасынан бөтөн диндерге өтүп

жаткандардын; сойкулардын жана никеге турбай эле жалгыз бой өмүр

өткөргөндөрдүн, карыган ата-энелерин карылар үйүнө тапшыруу, алсызга

карата зомбулук ж.б. фактылардын көбөйүшү жаш муундарыбызга улуттук

негизде тарбия берүүдө алардын иденттүүлүктөрүн калыптандырууну талап

кылат.

Кыргыз окумуштуулары жаш муундардын иденттүүлүгүнүн

калыптануусун улуттук өзүн-өзү аңдап билүүнүн калыптануусу

алкагында изилдөөгө алышкан.

ХХ кылымдын 90-жылдарында Кыргызстанда эгемендүүлүктүн

орношу жана СССРдин жоюлушу менен улуттук өзүн-өзү аңдап билүүнүн

өзгөрүшү бул маселени изилдөөнү жаңы деңгээлге көтөргөн. Алсак,

А.Асанканов “Кыргыздар: улуттук өзүн-өзү аңдап билүүнүн өсүшү” аттуу

монографиясында ХХ кылымдын 80-жылдын экинчи жармынан 90-жылдын

баштарында улуттук өзүн-өзү аңап билүүнүн өсүп-өнүгүшүнүн негизги

221

факторлору катары төмөнкүлөрдү эсептейт: коомдук-саясый окуялар,

коомдук-саясый кыймылдар, эне тилди мамлекеттик тилге айланышы,

колдонуунун чегин кеңейтүүгө жасалган аракеттер, тарыхка болгон кызыгуу,

унутулган каада-салттардын, үрп-адаттардын колдонула башташы, жер

аттарын кайрып берүү аракеттери, коомдо динге болгон кызыгуунун күчөшү,

«Манас» эпосунун 1000 жылдыгын белгилөө ж.б. [ 29].

Г.А.Бакиева улуттук өзүн-өзү аңдап билүүнү жаңыча түшүндүрүп,

улуттук өзүн-өзү аңдап билүү жалпылыктын мүнөздүү өзгөчөлүктөрүн аңдап

билүү гана эмес, бир кыйла татаал жана жогорку деңгээлдеги улуттук

өзгөчөлүктөрдү аңдап билүү катары караган [102].

Н.А.Омуралиев улуттук аң сезим жана өзүн-өзү аңдап билүү улуттун

турмуш тиричилигин чагылдырып туруучу улуттук психологиянын жана

маданияттын негизиндеги улуттук идеология катары кызмат өтөрүн баса

белгилейт [240].

М.А.Карыбаеванын “Улуттук өзүн-өзү аңдап билүү: философиялык-

методологиялык талдоо” деген диссертациялык изилдөөсүндө улуттук өзүн-

өзү аңдап билүүнү этникалык жана саясый өзгөчөлүктүн өз ара карым-

катышына жараша болуучу феномен катары түшүндүрүлгөн [17].

Инсандын өзүн-өзү аңдап билүүсүнүн калыптануусунун жана

өнүгүүсүнүн мыйзамдарын философиялык аспектиде изилдөөгө алган

М.М.Амердинованын пикири боюнча, этнос этносту айырмалап туруучу

белгилердин биринин негизинде өзүн анын мүчөсүмүн деп эсептеген,

туруктуу адамдардын тобу болуп саналат [17,28-б.].

Этностун негизги белгилери катары элге тиешелүү территориянын,

тилдин, маданияттын болушу эсептелинет. Акыркы кездерде этностун эң

негизги белгиси катары улуттук өзүн-өзү аңдап билүү саналары баса

белгиленет [17].

Этнос дөөлөттөрга багыттоо жана коргоо кызматтарын аткара

тургандыгын көптөгөн окумуштуулар баса белгилешет. Алсак,

222

М.М.Амердинова: Этнос психологиялык жалпылык катары ар бир адам үчүн

өтө маанилүү болгон төмөндөгүдөй кызматтарды аткарат:

1) айлана-чөйрө жөнүндө белгилүү бир ыраатуулуктагы

маалыматтарды алып жүрүү менен айлана чөйрөдө ориентация

жасоого негиз болот;

2) жалпы турмуштук дөөлөттөрды сунуштайт;

3. адамды коргоо кызматын аткарат [17, 26 б ].

Инсандын өзүн-өзү аңдап билүүсүнө адамдын кайсы этноско тиешелүү

экендиги өз таасирин тийгизет. (Айрым учурларда инсандын өзүн-өзү аңдап

билүүсү этноско тиешелүүлүккө негизденбестен диний, рухий биримдик ж.б.

факторлордун өтө күчтүү таасир этүүсүнө негизденген учурлар кездешет. М:

кыргыздардын хизбут-тахрир, баптист ж.б. диний секталарга, уюмдарга мүчө

болушу ж.б.у.с.).

Инсандын иденттүүлүгү инсан кандай жол менен тайпага «сиңишип»

кетерин, ага өзүнүн тиешелүү экендигин кантип аңдап билерин, башка сөз

менен айтканда, тайпа менен иденттелишин тагыраак билүүсү болуп

саналат, Инсандын иденттүүлүккө ээ болуу маселеси – социологиядагы,

психологиядагы жана социалдык психологиядагы эң өзөккү маселе болуп,

анын эки түрү бар: инсандык жана социалдык иденттүүлүк [223,78].

Иденттүүлүк маселесин алгач изилдөөгө алгандардын бири болуп У.

Джемс саналат, ал эң биринчи жолу инсандын өзүнүн өзүнө окшоштугун

акыл калчап билүүсү болуп, анын эки өңүттө – инсандык жана социалдык

өңүттөрдө жүрөрүн айткан. Эгерде инсандык иденттүүлүк – өзүн-өзү

физикалык (дене бой), интеллекттик жана адептик сапаттар менен аныктоо

болсо, социалдык иденттүүлүк – белгилүү социалдык тайпага кошулуунун

терминдери менен (мен жогорку билимдүү, элита өкүлү ж.б.) өзүн

социалдык топко тиешелүүлүгүн аныктоо, б.а., адамдын социалдык

“Мени” [18].

Социалдык иденттүүлүк маселеси эң толук турдө азыркы кездеги эки

концепцияда иштелген: А.Тэшфелдин- «социалдык иденттүүлүк

223

теориясында» жана Дж.Тернердин-«өзүн категоризациялоо теориясында».

Тэшфел социалдык иденттүүлүккө төмөнкүдөй аныктама берген:

«Адамдын социалдык тайпага (же тайпаларга) өзүнүн мүчө экендигин

аңдап билүүдөн келип чыккан Мен – концепциясынын бөлүгү жана өзүнүн

тайпага мүчө экендигине баалуулук катары карашы жана анын

эмоционалдык жактан мааниге ээ болушу». Буга Тернер кошумчалоо

киргизген, адам өзүн башка бирөөлөр менен катергоризациялоонун

жардамында психологиялык жактан тайпаны калыптандырат [22,183-

184-б].

А.Тешфэлдин пикири боюнча, социалдык иденттүүлүк инсандын

өзүнүн кайсы бир социалдык топко мүчөлүгүн аңдап билүүсүнөн пайда

болгон “Мен” концепциясынын бөлүгү болуп саналат.

Социалдык иденттүүлүк өзүнүн белгилүү топтун мүчөсү (топко

тиешелүү) экендигин билүү жана ал топко мүчө болуу, ал үчүн ошол

топко тиешелүү болуунун эмоциялык мааниге ээ болушу [21].

Когнитивдик психология өкүлдөрү адамдын өзүнүн иденттүүлүгүн

билүүсү үч кадамда ишке ашарын белгилешет:

1- кадам. Социалдык категоризация - өз айланасындагыларды өзү

үчүн маанилүүлүгүнө карап инсандарды группаларга бөлүштүрүү.

2-кадам. Социалдык идентификация – өзүн тиги же бул категорияга

кошуу.

3-кадам. Социалдык иденттүүлүк- жыйынтыка келүү, өзүн кайсы

топто экендигин толук аныктоо [223,79].

Дж.Тернер инсандык жана социалдык иденттүүлүктү иденттүүлүктүн

бөлөк-бөлөк формалары катары эмес, инсандын өзүн

категоризациялоонун ар башка формасы катары карайт [21].

Иденттүүлүк маселесин изилдөөдө Э. Эриксондун эмгеги өтө чоң. Э.

Эриксон [328] иденттүүлүктүн калыптанышы адамдын бүт өмүрүн коштоп

жүрө тургандыгын көрсөткөн. Бул процесстин белгилүү бир этаптарында

ошол социалдык иденттүүлүк калыптанат – пенденин өзүнүн коом үчүн

224

баалуу экендигине баа берүүсү, өзүн социалдык дүйнөнүн элементи катары

аңдап билүүсү ишке ашат.

Социалдык иденттүүлүктүн түзүмүндө үч компонент бар: когнитивдик

(өзүнүн тайпага тиешелүүлүгү жөнүндөгү билимдер, түшүнүктөр), баалуулук

(тайпанын позитивдүү же негативдүү баасы), эмоционалдык (аны тайпанын

өзүнө алышы же четке сүрүп салышы).

Инсандын социалдык иденттүүлүгү адамга дүйнөнү «биз» жана «алар»,

«бизге окшоштор» жана «окшош эместер» деп бөлүүгө мүмкүндүк берет.

Бекеринен Тэшфел өз теориясын тайпалар ортосундагы мамилелерди

изилдөөнүн контекстинде жараткан эмес. Адам бир эле учурда көптөгөн

тайпалардын мүчөсү болушу мүмкүн («көптүк иденттүүлүк») жана анын

жүрүм-турумунун нугу ар бир конкреттүү кырдаалдын контексттинде кайсы

тайпа көбүрөөк мааниге ээ болушу менен аныкталат. Адамга өз тайпасынын

позитивдүү образын сактоо мүнөздүү. Эгерде ал образ кандайдыр бир

себептен улам бузулчу болсо, аягында адам ал тайпадан кетип, башка тайпага

кошулуп кетет. Мунун турмушта практикалык өтө чоң мааниге ээ экендиги

көзгө оңой эле көрүнүп турат [22].

Өз тайпасынын позитивдүү же негативдүү образынын калыптанышы

тайпанын коомдо кандай орунду ээлей тургандыгына көз каранды болот

Анын критерийи болсо коомдун тибине жараша аныкталат, анткени анда ар

башка социалдык тайпалар ар түрдүүчө бааланат: жыныстык, улуттук же

диний белгилер боюнча [43,249-б.]. Мисалы диний тайпаларга биздин

Республикада жасалган мамиле ар түрдүү: айрымдар теңирчиликти жек

көрсө, ислам динине ишенгендер көбөйдү деп эсептешет ж.б. Бир тайпадан

экинчи тайпага өтүү мүмкүнчүлүгүнүн өзү коомдук мамиленин мүнөзү

менен шартталат: тоталитардык коомдо адам басымдуу түрдө белгилүү

тайпага бекем кармалган болсо, демократиялык коомдо адамга жеке

демилгеси менен бөлөк тайпаларга кошулууга көбүрөөк мүмкүнчүлүк

түзүлөт. Ошондуктан инсандын социалдык иденттүүлүгү инсанды коом

менен байланыштыруучу механизмдердин бири болуп саналат.

225

Акыркы жылдардагы изилдөөлөр социалдык иденттүүлүктүн дагы бир

өңүтүн аныктады, тактап айтканда, анын убакытка байланыштуу өңүтү

аныкталды (М. Синирелла). Мында сөз өз тайпасынын позитивдүү образын

түзүү муктаждыгы адамды бүгүнкү күндө өзүнүн белгилүү тайпага тиешелүү

экендигин талдоого гана мажбур кылбастан, мурунку өзү кирген тайпаларды

да баалоого мажбурлайт. Дагы бир маанилүү нерсе-өзүнүн мүмкүн болгон

иденттүүлүк деп аталган келечегин да пландаштырууга түртөт (X.Маркус,

П.Нуриус), б.а., андан аркы өзүнүн турмушунда кандай тайпага (же

тайпаларга) өзүнүн мүчө болорун көрө билүүсү да ишке ашат [43,234-236-

б.].

Жогоруда айтылгандай иденттүүлүктүн калыптануусу инсандын

социалдык “Мен”инин, өзүн-өзү аңдап билүүсүнүн калыптануусу менен

байланыштуу болуп саналат.

Өзүн-өзү аңдап билүү – адамдын өзүнүн сапаттарын, касиеттерин,

жөндөмдүүлүктөрүн, сырткы көрүнүшүн, коомдогу ордун баш мээсинде

чагылдырышы, адамдын аң сезиминдеги өзү жөнүндөгү образы.

Өзүн-өзү аңдап билүү – аз же көп денгээлде адам аңдап билген, адамда

толгонууларды жараткан, адамдын өзү жөнүндөгү түшүнүктөрүнүн тутуму.

[250,475-б.].

Өзүн-өзү аңдап билүү аркылуу адам өзүн таанып билет жана ошол

образга жараша адам өзүнө жана бөлөк адамдарга мамиле жасайт.

Өзүн-өзү аңдап билүү туруктуу келгени менен ички өзгөрүүлөргө

учурап туручу өзгөчөлүк. М: керектиктердин ж.б. өнүгүшү инсандын өзүн-

өзү аңдап билүүсүнүн өзгөрүүсүнө алып келет. Өзүн-өзү аңдап билүүнүн

элементтери болуп өзүнө болгон мамиле (самотношение) жана өзүн-өзү

баалоо (самооценка), анын өзгөчө түрү болуп инсандын умтулуу денгээли

(уровень притязаний) саналат.

Өзүн-өзү аңдап билүүнүн өнүгүшү бир нече стадияларда жүрөт жана ал

процессте «Мен концепциянын» өнүгүшүнүн ролу чоң болуп эсептелинет.

226

«Мен» образынын өнүгүшү инсандын өзүн-өзү аңдап билүүсүнүн

өнүгүшү менен түздөн-түз байланышта. Өзүн-өзү аңдап билүү адамдын өзү

жөнүндөгү «Мен» концепциясын түзүүгө алып келет.

«Мен –концепция» - адамдын өз жөнүндөгү ой-пикири, Л.Хьелл жана

Д.Зиглердин пикирлери боюнча “Мен – концепция адамдын өзүн өзүнүн бир

бөлүгү катары кабылдоосун, мүнөздөөсүн чагылдырат”[320,540-б.].

Азыркы кезде өлкөбүздө жашап жаткан элдердин социо-маданий

турмушунун өзгөчөлүктөрү атуулдардын жалпы жарандык идентүүлүгүнүн

айырмачылыктарын аныктоого тийгизген таасирин жана республикабыздын

жаш мундарын социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрүн ачып көрсөтүү

максатында сурамжылоо жүргүзүлдү.

Сурамжылоо респонденттердин өз иденттүүлүгүн аныктоосун билүүгө

багытталган.

Биринчи этапта жалпы калкка сурала турган анкета суроолору кыргызча

жана орусча даярдалып, бир канча жолу контролдонгондон кийин кичинекей

группада текшерилген соӊ жалпы элге/ респонденттерге сунушталды. Анкета

жана баарлашуу методдору менен Кыргызстандын бардык аймактарына

калктын жыштыгы, жашаган жери, жашы, этникалык өзгөчөлүгү, билими,

кесиби, иши ж. б. Өзгөрүлмөлүүлүктөргө карап, фокус группалар

белгиленди. Топтолгон маалыматтар SPSS-22 пакет программасы аркылуу

анализденип, ал маалыматтардын корреляциясы, пайыздары чыгарылды.

Андан кийин тилдин иденттүүлүккө таасирин аныктай турган суроолордун

статистикалык жыйынтыктары тандалып алынып, темага байланыштуу

илимий булактарды анализдөө, салыштыруу, статистикалык-математикалык

контент-анализ, корреляциялык анализ методдору колдонулду.

Респонденттердин жынысы, толук жашы, билими, улуту, үй-

бүлөлүк абалы, үй-бүлөнүн бир айлык орточо кирешеси, үй-бүлөлүк

абалы, азыр эмне иш менен алектенгени, жашаган аймагы, улуту деген

жалпы суроолордон кийин тилдин кимдикке таасирин изилдөөгө түздөн түз

227

тиешеси бар кээ бир суроолор жана аларга берилген жооптор анализденди.

Алар төмөндө жазылган. Өзгөчөлүк Категория Саны %

Жынысы Жалпы 2000 100

эркек 1004 50.2

Аял 996 49.8

Жашы

14-17 208 10.4

18-23 324 17.7

24-28 299 15

29-39 439 20.8

40-49 303 15.2

50-62 315 15.8

63төн жогору 104 5

Этникалык кимдиги

Кыргыз 1456 70.8

Орус 146 7.3

Өзбек 246 12.3

Башка 152 7.2

Билими

9 класс 219 11

11 класс 548 24.6

Атайын орто 371 18.6

Бүтпөгөн жогорку 242 12.1

Жогорку 607 30.4

Алектенген иши

Мектеп окуучусу 220 11

Студент 195 9.8

Билим беруу тармагы 229 11.4

Медицина тармагы 32 1.6

Жеке сектор Ү ишкер 120 6

Мамлекеттик кызматкер 127 6.4

Соода тармагы 162 8.1

Үй кожейкеси 147 7.4

Пенсионер 146 7.3

Дыйканчылык 107 5.4

Тейлоо тармагы 214 10.7

Жумушсуз 80 4

Мал чарбачылык 15 0.8

Башка: имам, дизайнер,

тигүүчү, куруучу ж. б.

98 4.8

Жашаган аймагы

Ысык-Көл 160 8

Нарын 92 4.6

228

Бишкек 339 17

Талас 79 4

Чүй 308 15.4

Жалал-Абад 369 18.4

Ош 495 24.8

Баткен 158 7.9

Үй бүлөлүк абалы

Бойдок 627 31.4

Үй бүлөлүү 1313 65.6

Ажырашкан, жесир, жалгыз

бой

60 3

Жашаган жери

Шаар 673 33.7

Айыл 1326 66.3

Анын натыйжалары төмөнкүдөй болду. “Айтынызчы, Кыргызстан

дегенде Сиздин оюнузга биринче кезекте эмне келет?” деген суроого

төмөнкүдөй жооптор алынган: Жооптор Процент

наблюдений N Процент

Мен туулуп өскөн айылҮшаар 1145 23,0% 57,3%

Өлкөмдүн жаратылышы 609 12,2% 30,5%

Мен жашаган мамлекет 1143 22,9% 57,2%

Кыргыз элинин маданияты, көркөм

өнөрү 498 10,0% 24,9%

Кыргыз тили 743 14,9% 37,2%

Манас эпосу 302 6,1% 15,1%

Биздин мамлекеттин желеги, гимни,

герби 502 10,1% 25,1%

Башка 40 ,8% 2,0%

Баары 4982 100,0% 249,2%

“Айтынызчы, Кыргызстан дегенде Сиздин оюнузга биринче кезекте

эмне келет?” деген суроого респонденттердин басымдуу бөлүгү үчүн “Мен

туулуп өскөн айылҮшаар” 23,0% жана “Мен жашаган мамлекет” 22,9%

түшүнүктөрү менен байланыштуу экендиги белгилүү болду. Ал эми

“Өлкөмдүн жаратылышы” 12,2%, “Кыргыз элинин маданияты, көркөм

өнөрү” 10,0% , “Кыргыз тили” 14,9%, “Манас эпосу” 6,1%, “Биздин

229

мамлекеттин желеги, гимни, герби” менен байланыштыргандар 10,1%, калган

(0,8%) “башка” жоопторду беришкен. Мындан респонденттер өз мекенин

басымдуу түрдө өзү туулуп өскөн жери (айылы, шаары жана мамлекети

(өлкөсү) менен иденттештиши айкын болду. Абалдын мындай болушу

элдик педагогиканын жана анын каражаттарынын (айрыкча каада-салт ж.б.)

таасири иденттүүлүктүн калыптануусунда таасири чоң экендиги белгилүү

болот жана инсандарда мекенинин болушуна жетишүү турмуштагы эң

негизги баалуулук болгондугу, ошондуктан ушул баалуулуктка аларды

социалдаштыруу зарыл экендиги ачык болду. Буга жетишүүдө коомдук жана

жеке инсандык денгээлде тарбиялык таасирлерди өзгөртүүнү талап кылат. Ал

үчүн биринчи кезекте массалык маалымат каражаттарынын (телевидение,

гезит ж. б.) мазмуну терең жана мекенди сүйүү багытында болушу зарыл

[223,85-б.].

“Айтынызчы, Кыргызстан дегенде Сиздин оюнузга биринче кезекте эмне

келет?” деген суроону респонденттердин шаардык-айылдык экендигенен

карап көргөндө, жыйынтыктар төмөнкүдөй болду:

Шаар айыл

Всего шаар айыл

Частота

% от

общего

количества Частота

% от

общего

количест

ва Частота

% от

общего

количества

Мен туулуп өскөн айыл шаар 356 17,8% 789 39,5% 1145 57,3%

Өлкөмдүн жаратылышы 242 12,1% 367 18,4% 609 30,5%

Мен жашаган мамлекет 403 20,2% 740 37,0% 1143 57,2%

Кыргыз элинин маданияты, көркөм

өнөрү 174 8,7% 324 16,2% 498 24,9%

Кыргыз тили 236 11,8% 507 25,4% 743 37,2%

Манас эпосу 97 4,9% 205 10,3% 302 15,1%

Биздин мамлекеттин желеги, гимни,

герби 185 9,3% 317 15,9% 502 25,1%

Башка 13 ,7% 27 1,4% 40 2,0%

230

“Айтынызчы, Кыргызстан дегенде Сиздин оюнузга биринче кезекте эмне

келет?” деген суроону респонденттердин шаардык-айылдык экендигенен

карап көргөндө, жыйынтыктар төмөнкүдөй болду:

Шаар айыл

Всего шаар айыл

Частота

% от

общего

количества Частота

% от

общего

количест

ва Частота

% от

общего

количества

Мен туулуп өскөн айыл шаар 356 17,8% 789 39,5% 1145 57,3%

Өлкөмдүн жаратылышы 242 12,1% 367 18,4% 609 30,5%

Мен жашаган мамлекет 403 20,2% 740 37,0% 1143 57,2%

Кыргыз элинин маданияты, көркөм

өнөрү 174 8,7% 324 16,2% 498 24,9%

Кыргыз тили 236 11,8% 507 25,4% 743 37,2%

Манас эпосу 97 4,9% 205 10,3% 302 15,1%

Биздин мамлекеттин желеги, гимни,

герби 185 9,3% 317 15,9% 502 25,1%

Башка 13 ,7% 27 1,4% 40 2,0%

Баары 672 33,6% 1327 66,4% 1999 100,0%

Жалпы жарандык иденттүүлүгүн шаардыктар “Мен жашаган мамлекет”

20,2% (403 киши) менен, ал эми айылдыктар “Мен туулуп өскөн айыл шаар”

39,5% (789 киши) менен байланыштырары белгилүү болду. Мындан

жарандык идентүүлүктүн аныкталышында адамдын жашаган жери өтө

күчтүү таасир этери белгилүү болот.

Респонденттер үчүн “Манас эпосу” эң төмөнкү проценттик көрсөткүчтө

болуп, шаардыктар үчүн 4,9% ти (97 киши) түзсө, айылдыктарда 10,3% тик

(205 киши) көрсөткүчтү берген. Мындан Манас эпосу инсандардын

жарандык иденттүүлүгүн аныктоодо анча мааниге ээ эмес экендиги

белгилүү болду. Абалдын мындайлыгы жаш муундар арасында дүйнөгө

теңдешсиз болгон кыргыз элинин “Манас” эпосунун жаш муундар арасында

231

баалуулук катары төмөн денгээлди ээлей тургандыгы менен байланыштуу.

Мына ошондуктан жаш муундар арасында жайылтуунун жаңы формаларын

жана жолдорун аныктоо зарылдыгын жаратат.

Р.Ачылова “Улут жана үй-бүлө” аттуу монографиясында этникалык

идентүүлүктү калыптандырууда үй-бүлөнүн психологиялык таасир этүүсү

жана этникалык өзгөчөлүктөрдү калыптандырууда эне тилдин ролу чоң

экендигин белгиленген [40].

Респонденттердин үй-бүлөлүк абалы боюнча жооптордогу

айырмачылыктарды чагылдырылган таблицаны талдоо бойдоктор үчүн

“Мен туулуп өскөн айылҮ шаар” “Мен жашаган мамлекет” жогору %тик

көрсөткүчтөр болсо, ал эми төмөн көрсөткүчтөгүлөр: “Манас эпосу” (1,8%),

“Биздин мамлекеттин желеги, гимни, герби”(2,7%);

Үй-бүлөлүүлөр үчүн “Мен туулуп өскөн айылҮ шаар” “Мен жашаган

мамлекет” жогору %тик көрсөткүчтөр болсо, ал эми төмөн

көрсөткүчтөгүлөр: “Манас эпосу” (1,4%), Кыргыз элинин маданияты, көркөм

өнөрү” (1,5%);

Ажырашкан, жалгыз бойлор үчүн “Мен жашаган мамлекет” , “Мен туулуп

өскөн айыл шаар” жогору %тик көрсөткүчтөр болсо, ал эми төмөн

көрсөткүчтөгүлөр: “Манас эпосу” (1,8%), “Биздин мамлекеттин желеги,

гимни, герби”(2,7%);

Жогорудагы көрсөткүчтөрдү төмөнкүдөй жалпылоого болот: үй-бүлөлүк

шарты инсандардын жалпы жарандык иденттүүлүгүнө таасирин тийгизбей

тургандыгы жана инсандын иденттүүлүгүнүн мазмунун аныкталышында

(таблицада келтирилген көрсөткүчтөрдөн) анча мааниге ээ эместиги

белгилүү болду.

Респонденттердин кирешеси, айлык акысы жана үй-бүлө мүчөлөрүнүн

саны боюнча алынган маалыматтардын көрсөткүчтөрүн талдоо, киреше,

айлык акы өлчөмү жана үй-бүлө мүчөлөрүнүн саны алардын жалпы

жарандык иденттүүлүккө таасирин тийгизбей тургандыгы жана инсандын

иденттүүлүгүнүн аныкталышында мааниге ээ эместиги белгилүү болду.

232

Жалпы жарандык иденттүүлүктү калыптандырууда баалуулуктардын

орду өзгөчө. Инсан тутунган баалуулуктарды талдоо аркылуу гана

инсандарда жалпы жарандык иденттүүлүктөрүн максатка ылайыктуу

социалдаштырууну жүргүзүүнүн багыттарын аныктоого жана

социалдаштыруунун натыйжалуулугуна жетишүүгө болот.

Баалуулуктарды аныктоо төмөнкүдөй көрсөткүчтөрдү берди:

Төмөнкү баалуулуктардан Сиз үчүн кайсылары абдан

маанилүү? Деген суроого төмөнкүдөй жооптор

алынды:

Жооптор Процент

наблюдений N

Ата Мекен 818 41,2%

Адамдын өмүрү 501 25,2%

Үй-бүлө, ата-эне 1408 70,9%

Суйуу, достук 215 10,8%

Эркиндик 260 13,1%

Эмгек (жумуш) 135 6,8%

Ден соолук 930 46,8%

Акыйкаттык 280 14,1%

Адептүүлүк 105 5,3%

Дин 286 14,4%

Ар намыс 168 8,5%

Өлкөдөгү тынчтык жана туруктуулук 556 28,0%

Башка 6 ,3%

Баары 5668 285,4%

Таблицадан респонденттер үчүн “үй-бүлө, ата-эне” (70,9%), “ден

соолук” (46,8%), “Ата мекен” (41,2%) эң жогорку, ал эми “ адептүүлүк” (5,3

%)“эмгек (жумуш)” (6,8%), “ар намыс” (8,5%) эң төмөнкү баалуулуктар

экендиги көрүнүп турат. Мындан ХХ кылымдын 90-жылдарынан тарта

бүгүнкү күнгө чейинки коомдо жүзүп берип жаткан көйгөйлүү маселелер:

233

өлкөдө идеологиянын жоктугу, саясый элитанын чечим кабыл алуудагы

мажирөөлүгү жана компетентсиздиги, коомдо ыймансыздыктын,

акыйкатсыздыктын, адилетсиздиктин, жакырчылыктын, жумушсуздуктун

күч алышы инсандардын моралдык-этикалык баалуулуктарынын

өзгөрүшүнө, бузулушуа өтө күчтүү таасир этишинен, элибиздин

баалуулуктарынын мазмуну өзгөрүүгө учурагандыгы, коомдогу терс

көрүнүштөрдүн (жыйырма жылдан ашуун коомдо шылуундардын,

уятсыздардын байып, жыргап жашап жаткандары ж. б.) натыйжасында

адамдарды адеп эрежелерди урматтабай, баалабай жашоого алып келери

белгилүү болду [223,86-б.].

Төмөнкү баалуулуктардан Сиз үчүн кайсылары абдан

маанилүү?

Жооптор Процент

наблюдений N

Акча, байлык 312 16,3%

Жакшы билим 908 47,5%

Кызматтык карьера 229 12,0%

Эмгек акысы жогору жумуш 585 30,6%

Демилгечилдик 84 4,4%

Көз карандысыздык 644 33,7%

Өзүнө ишенүүчүлүк 468 24,5%

Акыл-эс 627 32,8%

Күч-кубаттуулук 227 11,9%

Эне тили 468 24,5%

Мекенчилдик (патриоттуулук) 399 20,9%

Кадыр-барктуулук 341 17,9%

Башка 2 ,1%

Баары 5294 277,2%

Таблицадан респонденттер үчүн “жакшы билим” (47,5%), “көз

карандысыздык” (33,7%), “акыл эс” (32,8%) эң жогорку, ал эми

234

“демилгечилдик” (4,4%), “күч кубаттуулук” (11,9%) эң төмөнкү

баалуулуктар экендиги көрүнүп турат. Мындан инсан катары өнүгүүгө эң

зарыл сапаттардын респонденттер үчүн эң төмөнкү орунга ээ болуусу,

алардын өзүн инсан катары өнүктүрүүгө маани бербей тургандыгы, инсан

катары өзүн-өзү өнүктүрүүгө көңүл кош экендиги белгилүү болду [223,86-

б.].

Баалуулуктардын арасынан «үй-бүлө, ата-эне» бардык курактагылар

үчүн өтө баалуу экендиги айкындалды. Бир гана 18-23 жаштагыларда

«сүйүү, достук» баалуулуктары жогору %дык көрсөткүчкө ээ болсо, ал эми

калган бүт баалуулуктар 29-39 жаштагыларда %дык көрсөткүчү жогору

экендиги аныкталды. Төмөн %дык көрсөткүчтөр “адептүүлүк”, “дин” жана

“өлкөдөгү тынчтык жана туруктуулук” сыяктуу баалуулуктар экендиги

белгилүү болду.

Алынган маалыматтар баалуулуктар инсандардын билим деңгээлине

жараша айырмачылыктарга ээ болушунун жана республикабызда

идеологиянын иштелип чыкпагандыгы мекенчилдиктин баалуулук катары

төмөндөгөндүгүнө алып келгендигин көрсөттү.

Мындай көрсөткүчтүн себеби катары жыйырма жылдан ашуун өлкөдө

бирдиктүү идеологиянын жоктугунан, саясый элитанын элдин талабын

аткара албай жатышы, социалдык-экономикалык туруксуздук, элдин

турмушунун начардашы, жумушсуздук, ошондой эле коомдогу адептик-

ыймандык эрежелердин төмөндөп кеткендиги менен байланыштуу. Мына

ошондуктан жаш муундарды социалдаштырууда өлкөдөгү саясый-

экономикалык абалды жакшыртуу менен бирге эле аларга ыймандык тарбия

берүүнү күчтөндүрүү жана аны калыптандырууга басым жасоо зарыл

иштерден болору белгилүү болду.

Изилдөө респонденттердин жынысы баалуулуктарды аныктоого өз

таасирин тийгизерин көрсөттү. Респонденттер үчүн айрым баалуулуктар

жалпы болсо, “акча, байлык”, “мекенчилдик”, “көз карандысыздык”

эркектерде аялдарга салыштырганда жогору экендиги, аялдарда

235

болсо”жакшы билим”, “эмгек акысы жогору жумуш”, кадыр барктуулук”,

“эне тил” эркектерге салыштырганда бир канча жогору экендиги көрүндү.

Алынган натыйжалар респонденттердин жыныстык айырмачылыктары

баалуулуктарды аныктоосуна өз таасирин тийгизерин көрсөтөт. Мына

ошондуктан инсандын иденттүүлүгүн социалдаштырууну уюштурууда жана

жүргүзүүдө жыныстык өзгөчөлүктү эске алуу зарылдыгы белгилүү болду.

Респонденттердин улуттук өзгөчөлүгү алардын тутунган баалуулуктарына

кандайча таасир этери ылдыйкы таблицада берилет.

Төмөнкү баалуулуктардан Сиз үчүн кайсылары абдан маанилүү?

Улуту

Всего Кыргыз Орус Озбек Башка

Ата Мекен Частота 640 43 82 53 818

% 32,2% 2,2% 4,1% 2,7% 41,2%

Адамдын өмүрү Частота 357 55 45 44 501

% 18,0% 2,8% 2,3% 2,2% 25,2%

Үй-бүлө, ата-эне Частота 1029 119 153 107 1408

% 51,8% 6,0% 7,7% 5,4% 70,9%

Сүйүү, достук Частота 127 34 29 25 215

% 6,4% 1,7% 1,5% 1,3% 10,8%

Эркиндик Частота 176 23 32 29 260

% 8,9% 1,2% 1,6% 1,5% 13,1%

Эмгек (жумуш) Частота 87 14 21 13 135

% 4,4% ,7% 1,1% ,7% 6,8%

Ден соолук Частота 720 55 93 62 930

% 36,3% 2,8% 4,7% 3,1% 46,8%

Акыйкаттык Частота 199 23 38 20 280

% 10,0% 1,2% 1,9% 1,0% 14,1%

Адептүүлүк Частота 82 4 12 7 105

% 4,1% ,2% ,6% ,4% 5,3%

Дин Частота 190 12 61 23 286

236

% 9,6% ,6% 3,1% 1,2% 14,4%

Ар намыс Частота 126 15 20 7 168

% 6,3% ,8% 1,0% ,4% 8,5%

Өлкөдөгү тынчтык жана

туруктуулук

Частота 409 34 69 44 556

% 20,6% 1,7% 3,5% 2,2% 28,0%

Башка Частота 5 0 1 0 6

% ,3% ,0% ,1% ,0% ,3%

Баары Частота 1446 146 244 150 1986

% 72,8% 7,4% 12,3% 7,6% 100,0%

Таблицадан респонденттердин улуттук өзгөчөлүгү алардын тутунган

баалуулуктарына таасир этери көрүнөт. Кыргыздар жана өзбектер үчүн “үй-

бүлө, ата-эне”, “ден соолук” жана “ата мекен” эң жогорку баалуулук болсо,

орустар үчүн “үй-бүлө, ата-эне” жана “адамдын (өз) өмүрү” эң жогорку

баалуулук экендиги белгилүү болду. Мындан элдин улуттук өзгөчөлүктөрү:

жашоо образы, турмуш-тиричилик өткөрүү салты ж.б. жарандык

иденттүүлүккө өз таасирин тийгизери белгилүү болду. Ал эми

“адептүүлүк”, “эмгек (жумуш)”, “ар намыс” кыргыздар жана өзбектер үчүн

эң төмөнкү баалуулуктарга айланышы коомдогу туруксуздук, баш-

аламандык, өлкөдө так аныкталган идеологиянын жана эртеңки күнгө болгон

ишенимдин жоктугу, элдин жакырдануусу, жумушсуздук жана коомдо бай-

кедей катмарлардын пайда болушу менен байланыштуу болорун көрсөттү.

Анткени кыргыз жана өзбек элдеринде жогоруда аталган төмөнкү

баалуулуктар катары аныкталган: “адептүүлүк”, “эмгек (жумуш)” илгертен

эң жогорку денгээлдеги баалуулуктар болуп саналат. Себеби көчмөн

кыргыздардын жана дыйканчылык менен күн көргөн өзбектердин турмушу

“эмгексиз (жумушсуз)” өткөн эмес. Ошондой эле алар үчүн “адептүүлүк” өтө

жогору баалуулук болуп эсептелинген. Таблицада келтирилген көрсөткүчтөр

элдин баалуулуктары өзгөрүүлөргө учурап жаткандыгына күбө болот.

237

Жалпылап айтканда, изилдөөдө алынган маалыматтар коомдук

турмуштагы терс көрүнүштөр адамдардын адептик баалуулуктарына өтө

терс таасирин тийгизери белгилүү болду.

“Адептүүлүк”, “эмгек (жумуш)”, “ар намыс” баалуулугунун төмөн

көрсөткүчтөргө ээ болушу социалдык теңсиздикти жоюу жана коомдук

психологияны жакшыртуу зарылдыгын ачыктайт жана коомубузда

жүргүзүлүүчү жалпы эле мамлекеттик идеологиянын, моралдык-этикалык

тарбиянын багытын аныктоого мүмкүндүк жаратат.

Баалуулуктарды аныктоо үчүн берилген суроого алынган жооптор

респонденттердин улуттук өзгөчөлүгүнө жараша жарандык идентүүлүктөрү

кандай айырмачылыктарга ээ болору, кыргыздар үчүн “Жакшы билим”, “Көз

карандысыздык”, Акыл эс”, “Эмгек акысы жогору жумуш” жогору

баалуулук болуп эсептелет.

Орустарда “Жакшы билим”, “Эмгек акысы жогору жумуш”, “Өзүнө

ишенүүчүлүк” жогору баалуулук болсо, өзбектерде “Жакшы билим”, Акыл

эс” жогору баалуулук.

Башка улуттар үчүн “Эмгек акысы жогору жумуш”, “Жакшы билим”

баалуулук болуп саналат. Бул фактылардан улуттук өзгөчөлүк

баалуулуктардын аныкталышына таасирин тийгизээрин, бардык улут

өкүлдөрү үчүн “Жакшы билим”, “Эмгек акысы жогору жумуш” өтө жогорку

баалуулуктар экендиги, бирок ар бир улут өз өзгөчөлүктөрүнө жараша тигил

же бул баалуулуктарга жогору маани берери белгилүү болду. Ал эми төмөн

баалуулуктар болуп баары үчүн “демилгечилдик” эсептелинери аныкталды.

Бул болсо коомдо адептик-ыймандык баалуулуктардын төмөн экендигинин

натыйжасы болуп саналат. Ошондой эле жумуш орду жетишсиз болуп

турганда “демилгечилдик” өзүнүн залакасын тийгизиши мүмкүндүгү да өз

таасирин тийгизет.

Респонденттердин үй-бүлөлүк абалы жана кирешеси, айлык акысы

алардын жалпы жарандык иденттүүлүгүнүн аныкталышына таасирин

238

тийгизбей тургандыгы, иденттүүлүктүн аныкталышында бул критерийдеги

көрсөткүчтөр анча мааниге ээ эместиги аныкталган.

Жалпы жарандык иденттүүлүккө тиешелүү баалуулуктарды аныктоодо

шаардыктардын жана айылдыктардын сурамага жоопторун салыштыруу

төмөнкүлөрдү көрсөттү: айылдыктарда “жакшы билим”, “эмгек акысы

жогору жумуш” “акыл эс” ж.б. шаардыктарга караганда бир канча жогору

бааланышы белгилүү болду. Шаардыктар ээ болгон күнүмдүк турмушта

колдонулган нерселер (маданий эс алуу борборлору, маданий иш чаралардын

молдугу, интернет байланышынын жакшы иштеши ж.б.) айылдыктарда

жогору баалуулук болуп саналышы айкындалды.

Жарандык иденттүүлүктү калыптандырууда улуттук өзгөчөлүктү эске

алуунун мааниси чоң. Г.М. Андрееванын пикири боюнча “Социалдык

психология үчүн адамдын улутка (этноско) тиешелүүлүгү өтө чоң мааниге ээ

болгон фактор, себеби анда инсандын калыптануусу жүргөн шарттын

өзгөчөлүктөрү, микрочөйрөнүн бүт тийгизген таасири белгилүү өлчөмдө

даана көрүнөт. Ар бир элдин этникалык айырмачылыктары, ар түрдүү

өзгөчөлүктөрү өзүнүн тарыхый өнүгүшүндө ээ болгон коомдун маданий

тажрыйбасында топтолгон. Ал эми аларды өздөштүрүү адамдын социалдашуу

процессинин мазмунун түзөт. Ар бир адам өзүн курчаган чөйрө, биринчи

кезекте үй-бүлө жана мектеп аркылуу инсан катары өнүгүү жолунда өзүнүн

улуттук маданиятынын, үрп-адаттарынын, каада-салттарынын өзгөчөлүктөрү

менен таанышат жана аларды өзүнө сиңирет. Адамдын өзүн кайсы этникалык

топко кошуусу, өзүнүн кайсы этникалык топко кирерин андап билүүсү ошол

эл жашап жаткан конкреттүү социалдык-тарыхый шартка көз каранды болот”

[23.163-164-б.].

Жогоруда алынган көрсөткүчтөр жалпы жарандык иденттүүлүктүн

калыптануусуна эл башынан кечирип жаткан тарыхый окуялар күчтүү

таасирин тийгизери белгилүү болот. Анткени элдин эл катары

калыптануусунда этникалык аң сезимдин, айрыкча этникалык өзүн-өзү аңдап

билүүнүн өнүгүүсү жана калыптануусу чоң мааниге ээ. Азыркы кезде

239

Кыргызстандын элдеринде жарандык идентүүлүктөрүнүн калыптануусуна

жана өзгөчөлүктөргө ээ болуусуна эгемендүү Кыргыз мамлекетинин жана

анда демократиялык коомдун түзүлүшү, ар түрдүү тарыхый окуялар: 2004-

жылы кыргыз мамлекетинин түзүлгөндүгүнүн 2200 жылдык маарекелерин

белгилөө, эки жолу болуп өткөн бийликтеги төнкөрүш, 2010-жылдагы

улуттук чыр-чатак, ааламдашуунун жана бөтөн маданияттардын таасиринде

кыргыздардын улут катары интенсивдүү өнүгүп жатышы, жалпы эле коомдо

жүрүп жаткан өзгөрүүлөр жана элдин моралдык-психологиялык маанайы

жалпы жарандык идентүүлүктүн өсүшүнө, өзгөрүшүнө негизги факторлор

катары өз таасирин тийгизүүдө.

Социалдашуу процесси коомдук турмушту жана коомдук мамиле

тажрыйбаларын адамдын өздөштүрүү процессинде инсандын калыптануусу

катары инсандын “Мен концепциясынын”, инсандын өзүн-өзү аңдап

билүүсүнүн калыптануусу менен тыгыз карым-катышта жүрүүчү процесс

болуп саналгандыктан, өзүн-өзү аңдап билүүнүн ар бир акты – бул өзүн-өзү

таанып-билүүнүн жана өзүнүн өзүнө болгон мамилесинин өз ара таасир

этүүлөрүнүн натыйжасында ишке ашат.

Инсандын өзүн-өзү таанып-билүүсүнүн жана өзүнүн өзүнө болгон

мамилесинин натыйжасында жалпы жарандык иденттүүлүк калыптанары,

социалдаштыруунун натыйжасында өз алдынчалык, өзүнө ишенгендик,

демилгелүүлүк, өзүнө мамиле жасоо ж.б. сапаттары өнүгүп, инсандын

“Мени” калыптанат жана иденттүүлүгү такталат, бекемделет.

Жогоруда айтылгандарга негизденип төмөнкүдөй жыйынтык ойлорду

айтууга болот:

• Улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттары топтун, элдин,

улуттун сакталуусун жана өнүгүп өзгөрүүсүн кайра жаралышын камсыз

кылуучу коомдук механизм катары, жалпы жарандык иденттүүлүктү

калыптандыруунун да негизги механизм болуп саналат. Инсан

социалдаштыруу процессинде гана инсандык жана жалпы жарандык

иденттүүлүккө ээ болот.

240

• Жарандык иденттүүлүк маселесин изилдөө бүгүнкү күндөгү ар түрдүү

улуттардан түзүлгөн кыргыз коомундагы инсандардын карым-катышын, өз

ара таасирин жаңы өңүттөн изилдөөгө жана алардын инсандык, жарандык

иденттүүлүктөрүнүн калыптануусунун өзгөчөлүктөрүн аныктоого

мүмкүндүк жаратат.

• Жарандык иденттүүлүктү изилдөө азыркы кезде Кыргызстандагы ар

түрдүү этностордун улуттук мүнөзү, адамдагы жекече айырмачылыктары

менен алардын турмушта ээ болгон социалдык жана психологиялык

сапаттары кандайча катышта деген маселе аныкталды.

• Кыргыз элинин социалдаштыруу салттарынын өзгөчөлүктөрү турмуш-

тиричиликтик талабынан келип чыккан. Азыркы кезде жүрүп жаткан кыргыз

этносунун салтындагы жана социалдык-маданий турмушундагы өзгөрүүлөр

жалпы жарандык иденттүүлүктө өзгөрүүлөрдү жаратууда. Алсак, кыргыз

элинин үй-бүлө салтында аялзаты (кыз, келин.) үчүн үй-бүлөдө өзүнүн

аялдык милдетин аткаруу негизги критерий болгон. Азыркы кезде эркек-аял

мамилеси коомдук жана жекелик денгээлдерде өзгөрүүлөргө учурап жатышы

алардын идентүүлүгүнө да өз таасирин тийгизери аныкталды.

• Жарандык иденттүүлүк маселесин изилдөө бүгүнкү күндөгү кыргыз

коомундагы инсандардын карым-катышын, өз ара таасир этүүлөрүн жаңы

өңүттөн изилдөөгө жана алардын инсандык жана жарандык

иденттүүлүктөрүнүн динамикасын, социалдык жана психологиялык

сапаттары кандайча катышта экендигин аныктоого мүмкүндүк жаратат.

• Баалуулуктар инсандардын билим денгээлине жараша

айырмачылыктарга ээ болору жана республикабызда идеологиянын иштелип

чыга электиги мекенчилдиктин баалуулук катары төмөндөшүнө алып келген.

• Жаш муундарда жалпы жарандык иденттүүлүктү калыптандырууда

улуттук маданиятка таянуу зарыл. Кыргыз эли кылымдардан аздектеп келе

жаткан баалуулуктарды жаш муундарда калыптандыруу жана аларды

улуттук негиздеги жарандык иденттүүлүкө ээ кылууну камсыздайт.

241

Жогорудагы (2- жана 3-главаларда) эмпирикалык материалдарды

талдоонун жалпы жыйынтыктары төмөнкүдөй теориялык жалпылоолорду

айтууга негиз болот:

1. Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

салттарын изилдөө кыргыз элинин адам концепциясын аныктоого, бүгүнкү

социалдык процесстерге жараша инсанды социалдаштыруунун ролун,

потенциалын аныктоого жана цвилдик коомдогу моделин иштеп чыгууга

мүмкүнчүлүк жаратат. Андай табылгалар жаш муундарды инсан катары

социалдаштыруунун натыйжалуу болушуна жана кыргыз улуттук

маданиятынын сакталышына, муундан муунга берилишине алып келип,

коомубузда азыр жүз берип жаткан көйгөйлөрдөн (бөтөн маданияттардын

үстөмдүгүнүн күч алышы, кыргыз тилине, ата-бабалардын салтына кайдыгер

мамиле ж.б.) арылууга мүмкүндүк берет.

2. Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштырууда жаш

муундарда мекенчилдикти калыптандыруу негизги иш болуп, коомдо

согуштук-патриоттук тарбия берүүгө өзгөчө маани берилип, жаш муундарда

ата-бабалардын жоокердик салтын улоо, ата-журт эркиндиги, ыйман-адеп

эрежелерин сактоо, мекенчилдик ж.б. сапаттарды калыптандыруу негизги

иш болгон. Мына ошондуктан фольклордук чыгармалардын басымдуу

бөлүгүндө негизги идея ата журтту сүйүү, эл жерди коргоо ж.б. түзөт.

Жаш муундарды элибиздеги муундан-муунга мурасталган идеялардын,

ишенимдердин, ынанымдардын, ыймандык нарк дөөлөттөрдүн негизинде

социалдаштыруу үчүн кыргыз элинин улуттук маданиятын колдонуунун

масщтабын, формасын жана мазмунун өзгөртүү зарыл.

Улуттук маданиятыбызды талдоону жалпылаштыруу жана

эмпирикалык изилдөөлөрдүн жыйынтыктары кыргыз улуттук маданиятында

жаш муундарды тарбиялоодо, алардын “Адам болуусуна” жетишүү эн

негизги маселе болуп, жаш муундарга ата-бабалардан келе жаткан салттарды,

дөөлөттөрдү, социалдык нормаларды жана эрежелерди үйрөтүү аркылуу

аларды турмушта жашап кетүүгө даярдагандыгы саналарын көрсөттү.

242

Ошондуктан бүгүнкү күндө жаш муундарды социалдаштырууда «Адам

болуу» идеясына негизденип жүргүзүү максатка ылайыктуу:

«Адам болуу» - элдик тарбияга ээ болуу, социалдык чөйрөдө жүрүм-

турум нормаларын, эрежелерин тутунуу, ата-бабалардын салтын сактоо жана

турмуш-тиричиликке даяр болуу.

“Адам болуунун” негизин жаш муундарда рухий жана социалдык

дөөлөттөрдү (элдин каада-салттарын, үрп-адаттарын, ырым-жырымдарын,

жүрүм-турум нормаларын жана эрежелерин ж.б.) калыптандыруу түзүп,

турмушта жашап кетүүгө даярдоо болгон. Б.а., “Адам болуу” – баланын

турмушта жашап кетүүгө даяр болуусу, ата-бабалардан келе жаткан

социалдык нормаларды жана эрежелерди тутунуп жашоосу, жаш муундарды

тарбиялоонун үлгүсү, модели.

Жогоруда айтылгандай азыркы кезде ааламдашуунун көөмубузга

тийгизген терс таасирлеринен арылуу үчүн кыргыз улуттук маданияттагы

социалдаштыруу салттарын жаш муундарды инсан катары жетилтүүдө

системалуу түрдө пайдалануу бүгүнкү күндөгү зарылдык жана ал үчүн

улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун бай тажрыйбаларын

(адам болуу жана турмушта жашап кетүүгө даяр болуу ж.б.) пайдалануу

аркылуу, учурдагы жаш муундарды социалдаштырууну ишке ашыруунун

системасын иштеп чыгуу элибиздин келечек турмушунун улуттук багытта

өнүгүшүн аныктайт. Ал үчүн системалуу түрдө аларды билим берүү

тармагында пайдаланууну ишке ашыруу зарыл.

Учурда улуттук идеологияны иштеп чыгуу негизги маселе болуп, аны

ишке ашырууда кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруунун салттарын негиз катары колдонуу максатка

ылайыктуу.

Улуттук негизде билим берүү кыргыз эли көп кылымдарда жараткан

маданиятты жаш муундарга үйрөтүүнү негиз кылып алган билим берүү

болуп саналат. Улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттарынын негизги

идеяларын, принциптерин, усулдарын ж.б. кесиптик билим берүүдө

243

пайдалануу жаш муундардын улуттук нукта социалдашуусуна алып келет.

Азыркы кезде билим берүү системасынын өнүгүшүнөн коллеждер,

ЖОЖдор сан жагынан жана анда билим алган студенттердин саны аябай

өстү, жаш муундарды улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттарын

пайдалануу аркылуу аларга заманбап билимдерди берүү, аларды азыркы

кездеги өтө динамикалуу турмушка даярдоону ишке ашырууну камсыздайт.

Ал үчүн билим берүүнү улуттук негизде жүргүзүүнү ишке ашыруу зарыл.

Улуттук билим берүү тутумун, мамлекеттик стандарттарын түзүүдө

социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөрүн эске алуу, кыргыз улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарынын негизинде улуттук

билим берүүнүн жоболорун, принциптерин, мазмунун аныктоодо колдонуу

зарыл.

Коомду педагогдоштуруу системасын жана улуттук идеологияны

иштеп чыгууда кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөрүн эске алып, кыргыз элинде үлгү

болчу улуу инсандардын ( Ыссык Көлдүк акелер, тарыхый инсандар ж.б.)

ишмердигин, жүрүм-турумун жана акыл-эс тажрыйбаларын, көз караштарын

жаш муундарды социалдаштырууда натыйжалуу пайдалунуу үчүн, аларды

илимий изилдөөгө алуу жана билим берүү тутумуна (кесиптик окуу жайлар,

мектеп ж.б.) кийирүү зарыл. Ал аркылуу улуу инсандардын үлгүсүн жаш

муундарды социалдаштырууда пайдалануунун жолдорун, усулдарын иштеп

чыгуу зарыл.

Билим берүү тармагындагы кесиптик окуу жайлар, мектептер жана

бала бакчалар улуттук маданиятта инсанды социалдаштырууну ишке

ашыруунун очогуна айландыруу зарыл.

Ааламдашуу мезгилинде кыргыз этносун сактап калуу үчүн улуттук

маданияттын негизинде жаш муундарды социалдаштырууну ишке ашыруу

зарыл. Ал үчүн Кыргызстан калктарынын арасында салттуу динди жайылтуу

боюнча системалуу иш алып баруу зарыл. Анткени жаштар салттуу диндин

маани-мазмунун түшүнбөгөндөн, жол-жоболорун билбегенден,

244

радикалдашкан диний агымдарга кошулуп кетип жаткандыгы басма сөз

беттеринде белгиленип жүрөт.

Жаш муундарды салттуу диндин таасиринде социалдашуусун ишке

ашыруу багытында иш жүргүзүү жана ислам дининин салттуу эмес

агымдарынын иш жүргүзүүсүнө чек коюу үчүн өкмөттүк денгээлде

радикалдашкан диний уюмдардын ишмердигин чек койгон мыйзамдык

актыларды кабыл алуу зарыл. М: “Таблиг жамаат” уюму оруссияда,

“акмадийлер” өзбекстанда радикалдуу уюмдар катары таанылат.

Маданияттардын карым-катышынын, маалымат технологияларынын

күчөшүнөн “массалык маданияттын” таасири жаштарыбыздын жан дилин

булгап, рухий дүйнөсүн мокотуп жаткан шартта, жаш муундарыбызга

улуттук негизде тарбия берүү аркылуу улуттук кызыкчылыкты туу туткан,

өлкөнү өнүктүрүүнү ойлогон жаңы муунду калыптандыруу эң башкы

маселеге айланып олтурат.

Социалдык мыйзам ченемдүүлүктөргө ылайык ММКлар сунуштаган,

таңуулаган социалдык нормаларды, жүрүм-турум эрежелерди жана

социалдык ролдорду жаш муундар өздөштүрүп жаткандыктан, мыкаачылык,

зордук-зомбулук даназалган кинолорду көрсөтүүгө чек коюу максатында

Кыргызстандагы ММкларды кыргыз улуттук маданиятын жайылтууну негиз

кылып алуу боюнча мыйзам актыларына өзгөртүүлөрдү кийирүү зарыл.

Эң башкысы ТВлардын улуттук маданияттын негизиндеги

көрсөтүүлөргө көбүрөөк убакыт чегерүүсүнө кенири жол коюу зарыл.

Коомдо “массалык маданияттын” таасиринин күчөгөн шартта улуттук

нарк-насилди кастарлаган, эл тагдыры үчүн өзүнө жоопкерчиликти ала

билген, элди-жерди ойлогон чечкиндүү инсандарды калыптандыруу үчүн

«Адам болуу» идеясына негизденип жаш муундарды социалдаштырууну

ишке ашыруу зарыл.

Ал үчүн “Менин мекеним” аттуу улуттук маданиятыбызды үйрөтүүчү

сабакты билим берүү системасына кийирүү зарыл.

245

Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу маселелерин

натыйжалуу пайдалануу үчүн теориялык жана эмпирикалык аспекттерден

изилдөөлөрдү жүргүзүп баруу максатка ылайыктуу.

Биздин диссертациялык изилдөө келечекте аткарылчу төмөнкүдөй

илимий иштердин багытын аныктоого мүмкүндүк жаратты:

Азыркы кездеги социология илимдеги жетишкендиктерге негизденип

кыргыз элинин улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

маселелерин келечекте изилдөөдөгү эң орчундуу проблемалар катары

төмөнкүлөрдү белгилөөгө болот: Биринчиден, жаш муундарыбыздын

кыргыз элине мүнөздүү менталитетке, психологияга, ж.б. улуттук

өзгөчөлүктөргө ээ болушунда жана этникалык аң сезиминин, өзүн-өзү аңдап

билүүсүнүн, иденттүүлүктөрүнүн калыптанышында улуттук маданияттагы

социалдаштыруу салттарга негизденүү жана бүгүнкү күндө коомубузда орун

алган көйгөйлүү маселелерди чечүүдө колдонуу багытындагы изилдөөлөр

приоритеттүү болуп саналат. Экинчиден, инсанды социалдаштырууну

предметтер аралык маселе катары кароо философия, социология, социалдык

психология, социалдык педагогика жана этнопедагогика, этнопсихология,

этнология, маданият таануу ж.б. илимий тармактардагы кыргыз

окумуштууларынын изилдөөлөрүн байланышта талдоого алуу жана

келечектеги изилдөөлөрдү тыгыз байланышта жүргүзүү зарыл. Үчүнчүдөн,

кыргыз улуттук маданиятындагы социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрүн

социологиялык аспектте изилдөө, азыркы кезде инсанды

социалдаштыруудагы аны пайдалануунун натыйжалуулугун арттыруунун

илимий негиздерин аныктоону камсыздайт.

Бүгүнкү күндө жаш муундарды социалдаштыруу жаатындагы

коомубузда орун алган көйгөйлүү маселелерди жоюу үчүн келечекте

төмөнкү багыттарда изилдөөлөрдү жүргүзүү зарыл:

- кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун

өзгөчөлүктөрүн жана ар бир этапта (1) орустар келгенге чейинки мезгил,

246

2) орустар келгенден кийинки мезгил 3) совет мезгили 4) эгемендик

мезгили) өзгөрүүлөргө учурашын өз-өзүнчө изилдениши зарыл.

- кыргыздардын социалдашуунун механизмдеринин өзгөчөлүктөрү;

- муундар аралык мамилелердин өзгөчөлүктөрү жана динамикасы;

- кыргыздардын менталитетинин жана этникалык мүнөзүнүн

калыптануу мыйзамдарын жана өзгөчөлүктөрүн аныктоо;

- кыргыз менталитетинин калыптанышында каада-салттардын, үрп-

адаттардын, ырым-жырымдардын, коомдук пикирдин ж.б. социалдашуу

салттарынын ролун жана улуу муундардан жаш муундарга коомдук жана

жеке социалдаштыруу тажрыйбаларын өткөрүп берүү механизмдери

атайын изилдөөлөрдү талап кылат.

Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун өнүгүү

тенденцияларын жана анын азыркы кезде өзгөрүүлөргө учурашынын

себептерин, шарттарын жана натыйжаларын эске алып, аларды бүгүнкү

күндө жаш муундарды инсан катары социалдаштыруунун практикалык

маселелерин атайын изилдөөгө алуу зарыл.

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салттарын

комплексттүү таасир этүүсүн камсыздоо үчүн азыркы шарттарда мектепке

чейинки мекемелердин, мектептин, окуу жайлардын (баштапкы, орто,

жогорку) жана үй-бүлөнүн социалдаштыруучу кызматтарын айкалыштыруу

жана алардын өз ара карым-катышын изилдөө зарыл.

Көп улуттуу кыргыз коомунун социалдык структурасына ылайык ар

бир этникалык топто инсанды социалдаштыруунун ишке ашуусун изилдөөгө

алуу, улуттар аралык мамиле өзгөчөлүктөрүн аныктоого, аны башкарууга,

өлкөдө стабилдүүлүктү камсыз кылууга мүмкүнчүлүк берет.

Азыркы кезде ММКанын ролу күчөгөн шартта, алардын кыргыздын

жаш муундарын инсан катары социалдаштыруудагы ролун жана

өзгөчөлүктөрүн ар тараптан изилдеп баруу зарыл.

Социалдашуу салттарын (каада-салт, ырым-жырым, үрп-адат, көркөм

өнөр ж.б. аркылуу таасир этип) пайдалануунун ар түрдүү формаларын жана

247

технологияларын иштеп чыгып, күнүмдүк карым-катышта, тилде,

маданиятта, жашоо образда, турмуш-тиричиликтин ыргагында ж.б.

социалдаштыруунун ишке ашырылышын камсыз кылуу маселелерин атайын

изилдөөгө алуу.

Кыргыз элинин социалдаштыруу салттары регионалдык

өзгөчөлүктөргө ээ экендигин эске алып, региондордо социалдаштыруунун

жүрүшүн изилдөөдө ар бир фактордун, шарттын (М: элдин жыш

жайланышы, жаңы конуштар ж.б.) таасирин атайын изилдөөгө алуу

кыргыз социологиясын байытат жана анын практикалуу, натыйжалуу

болушуна алып келет.

ТӨРТүНЧү ГЛАВА БОЮНЧА ЖЫЙЫНТЫК

Салттык коомдун түзүүчүлүк, сактоочулук мазмуну, консерватизмдин

мүнөздүүлүгү тарыхтын ар кандай шарттарында кыргыз элинин сакталышын

шарттаган.

Уруучулук түзүлүшкө негизделген салттык коомдо – улуунун айтканын

кичүүлөрдүн кыңк дебей аткаруусу, каны-жанына сиңген кыргызчылык,

тууганчылык (тил алчаактык, намыскөйлүк (сокур намыс) сыяктуу

сапаттарды жаш муундарда калыптандыруу кыргыз улуттук маданиятындагы

инсанды социалдаштыруу процессинин негизги мазмунун түзгөн.

Азыркы кезде ааламдашуунун жана маалымат технологияларынын

өнүгүшүнүн натыйжасында маданияттардын аралашуусу жана бир түскө

келиши (унивикацияланышы) жүрүп жаткандыктан, коомдогу бүт таасирлер

(айрыкча азыркы учурда теле көрсөтүүлөр, радио уктуруулар, гезиттер,

фильмдер ж.б. маалымат каражаттары ж.б.) жаш муундардын бөтөн элдерге

мүнөздүү жүрүм-турумдарды калыптандырууга өтө күчтүү таасир этип,

кыргыз элинин улуттук өзгөчөлүгүн өзгөрүүгө алып келип жатат. Алсак,

248

азыркы кезде балдардын социалдашуусунда үй-бүлөдө ата-энелер сыяктуу

эле телеберүүлөрдүн, интернет булактарынын таасири өтө күчтүү болуп,

бала ата-эненин сөзүн укпай ар түрдүү терс жүрүм-турумдарды (бөтөн динге

өтүп кетүү, бангилик, өз өмүрүн кыюу ж.б.) тутунуп жатышы жаш муундарда

улуттук иденттүүлүктү калыптандыруу багытында иш жүргүзүүнү талап

кылууда.

Элибиздин социалдаштыруу салттары фольклордо (эпостордо,

жомоктордо ж.б.), каада-салттарда, ырым-жырымдарда, үрп-адаттарда,

ишенимдерде ж.б. кеңири чагылдырылган жана жаш муундарды

социалдаштыруунун негизги каражаттары болуп саналат.

Изилдөөлөр дин, фольклор, каада-салт, ырым-жырымдар, коомдук пикир

ж.б. жаш муундарга комплексттүү таасир этип социалдаштырууну ишке

ашырып келген жана анын улуттук өзгөчөлүктөргө ээ болушун камсыз

кылган.

Этнологиялык материалдарды талдоо кыргыз эли баланын рухий дүйнөсүн

өстүрүүгө өзгөчө көңүл бургандыгын көрсөттү. Кыргыз элинде адамдын

рухий дүйнөсүн өстүрүү дегенде элдин адеп эрежелерин: адамды сыйлоо

жана сүйүү, бүт нерсени адам үчүн жасоо (көңүлү ооруп калат деп адамдын

көңүлүн этияттоо, көңүл оорутпоо үчүн адамга психологиялык колдоо

көрсөтүү, жамандыкта адамды жалгыз калтырбоо ж.б.у.с.), дүйнөнү

көркөмдөп чагылдыруу, гедонистик сезим ж.б. калыптандыруу түшүнүлөт.

Кыргыз элинин улуттук маданиятында инсанды социалдаштыруу

процессинде жаш муундарды коомдук-социалдык мамиле эрежелерине

үйрөтүү эң негизги милдет катары каралып, балдарга коомдо (эл ичинде)

өзүн алып жүрүүнүн нормалары жана жүрүм-турум эрежелери, социалдык

күтүүлөргө жараша өз жүрүм –турумун уюуштуруу өтө тыкыр үйрөтүлүп

барылган.

Изилдөө ааламдашуу мезгилинде элибиздин жашоо-турмушунун

өзгөрүүсүнөн улам каада-салттардагы, ырым-жырымдардагы ж.б. тарбия

салттарын өзгөрүүлөргө учуратып жаткандыгын көрсөттү.

249

Кыргыздардын улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

салттарын талдоого алуу баланы социалдаштыруу элдин маданиятын

өздөштүрүү менен кошо жүрөрү, инсанды социалдаштыруунун маданият

таануучулук табиятка ээ экендиги аныкталды.

Фольклордук материалдарды, фокус топтордон алынган

маалыматтарды талдоо кыргыз элинде балдарды социалдаштыруу

төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ экендигин аныктоого мумкүндүк берди:

1. Жаш муундарды социалдаштырууда алардын маралдык-этикалык

жактан жетилишине чоң маани берилген, жаш муундардан социалдык

нормаларды билүү, ата-бабалардын салтын улоо талап кылынган. Ошондон

ар бир кыргыз баласында ата-бабалардын салтын сактоо, мекенчилдик,

эмгекчилдик, өзүнөн жашы улууларды урматтоо, кичинекейлерди ызаттоо

ж.б.у.с. сапаттар калыптандырылган.

2.Кыргыз элинде жаш муундарды коомдо жашоого үйрөтүүдө

төмөнкүдөй социалдаштыруу салттары турмуш-тиричиликте комплекстүү

түрдө колдонулуп келинген:

1. Эмгек аркылуу социалдаштыруу салты.

2. Мамиле аркылуу социалдаштыруу салты. Буга

1) Үй-бүлөдө мамилелешүү салты.

2) Туугандар менен мамилелешүү салты.

3) Балдардын тамак-ашка карата мамилесин калыптандыруу салты.

4) Буюмга карата мамиле салты ж.б. кирет.

3. Бата, каалоо, тилек аркылуу социалдаштыруу салты.

4.Үлгү аркылуу социалдаштыруу салты.

5.Балдарды оюн аркылуу социалдаштыруу салты ж.б.

3.Кыргыз маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салтында

төмөнкүдөй дөөлөттөр: адам өмүрү, үй-бүлө, бала (перзенттүү болуу),

эркиндик, эмгек, бейпил турмуш (ден соолук, ак жоолук, беш соолук),

бактылуу болуу, ыйман-адеп, баарлашуу, теңтуш-курдаш, ата-бабалардын

салтын сактоо, кадыр-баркка ээ болуу, эгемендүүлүк, ак көңүлдүк,

250

кайраттуулук, ата-журт, адилеттүүлүк, меймандостук, билим, абийрдүүлүк,

өнөр үйрөнүү, мекен тынчтыгы, жашоонун ырахатын туюу ж.б. эл туу

туткан дөөлөттөр экендиги белгилүү болду.

Кыргыз элинин улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун

институттарын теориялык жалпылоо кыргыз улуттук маданиятындагы

инсанды социалдаштыруу төмөнкүдөй мыйзамченемдүүлүктөргө негизденип

жүргүзүлгөндүгүн аныктоого негиз болду:

• Социалдаштыруу процессинде адамды бүтүндүк катары каралышы.

• Социалдаштыруу процессинин турмуш-тиричиликтин бир компоненти

(элементи) катары каралуусу.

• Социалдаштыруунун табият таламдуулугу. Баланы табияттан

бөлбөстөн, табияттын мыйзамдарына ылайык баланы кыйнабай тарбиялоо

жүргүзүлүшү.

• Социалдаштыруунун баланын курагына жана жынысына жараша

жекече мүнөзгө ээ болушу.

• Балдарды социалдаштырууда турмушка керектүү бүт нерселерге

ыраатуу түрдө үйрөтүлүшү.

• Баланын социалдашуусуна бүт шарттар түзүлүп, такай балага кам

көрүлүшү жана колдоо көрсөтүлүшү.

• Социалдаштыруу процессинде баланын тубаса өзгөчөлүктөрүнө (дээр,

зээн ж.б.) таянуу, басым жасалышы.

Эмпирикалык изилдөөлөрдүн натыйжалары кыргыз элинде инсанды

социалдаштыруунун ийгиликтүү болушунун критерийлери катары

төмөнкүлөр эсептелгендигин белгилөөгө негиз болот:

• Социалдык чөйрөгө ынгайлашуу жана социалдык жоопкерчиликке ээ

болуу.

• Өз улутунун өзгөчөлүктөрүн өздөштүрүү.

• Өз турмушун жөндөп кетүү (эл катары жашоо).

• Өнөрлүү болуу.

251

• Маалыматка ээ болуу.

• Жаңы нерсени тез кабыл алуу, ошого жараша өзгөрүү.

Кыргыз элинин социалдашуу институттары: кыргызчылык,

тууганчылык, жердештик ж. б. инсанды калыптандырууда алгач “Менди”

эмес, “Биз” түшүнүгүн калыптандырып, андан кийин гана “Мен”

түшүнүгүн калыптандырууга алып келет.

Азыркы ааламдашуу мезгилинде маданияттардын карым-катышынын

күчөшүнүн, маалымат технологиясынын дүркүрөп өнүгүшүнүн жана

шаардашуунун (көп улуттуулук, жашоо ритми, социалдык мамилелер ж.б.)

таасирлеринен улам элибиздин бөтөн маданияттардын таасиринде калуусу

күчөп, анын натыйжасында кыргыз элинин социалдашуу салттары

өзгөрүүлөргө учурап жатат. Учурда ММКлар жаш муундардын

социалдашуусуна өзүнүн оң, терс таасирлерин тийгизип, анын

өзгөчөлүктөргө ээ болушун шарттап турат.

Кыргыз элинин улуттук маданиятындагы салттуу диний

социалдаштыруу салтын бүгүнкү күндө жаш муундарды инсан катары

калыптандырууда натыйжалуу пайдалануу эң башкы маселеге айланып

олтурат.

Кыргыз элинде инсанды социалдаштыруудагы эң негизги өзгөчөлүк

болуп, баланы коомдо бөлөк адамдар менен мамилелешип, карым-катышта

болууга жана турмуш-тиричиликтик иштерди аткарууга үйрөтүп, баланы

турмушта жашап кетүүгө даярдагандыгы, анын “Адам болуусуна”

жетишкендиги саналат.

Жаш муундардын «Адам болуусуна жетишүү» жаш муундарда рухий

жана социалдык дөөлөттөрдү (элдин каада-салттарын, үрп-адаттарын, ырым-

жырымдарын, жүрүм-турум нормаларын жана эрежелерин ж.б.)

калыптандыруу түзөт.

“Адам болуунун” өзөгүн ыймандык-адептик баалуулуктар, адамгерчилик

түзүп, жаш муундарды тарбиялоонун үлгүсү, модели болуп саналган.

Кыргыз элинде адамгерчилик түшүнүгү өтө өнүккөн жана бул түшүнүк

252

адамдарга мүнөздүү эң жакшы сапаттарды өз ичине камтып турат. Жаш

муундардын адептүү болушуна жетишүү, аларды инсан катары

социалдаштыруудагы эң негизги маселе. Биздин пикрибизче,

гумандуулуктун туу чокусу кыргыздардын адамгерчилигинде жатат.

“Адам болууну” теория катары кароо жана аны улуттук маданиятта

инсанды социалдаштыруу салттарын бүгүнкү күндөгү билим берүү тутмунда

натыйжалуу пайдаланууга негиз болот.

Жыйынтыктап айтканда, коомубузда азыркы учурда жүз берип жаткан

көйгөйлөрдөн (бөтөн маданияттардын үстөмдүгүнүн күч алышы, кыргыз

тилине, ата-бабалардын салтына кайдыгер мамиле ж.б.) арылуу үчүн

улуттук маданиятыбыздагы инсанды социалдаштыруу салттарын билим

берүү системасына кийирүү кыргыз элинин сакталышына, өз маданиятын

муундан муунга берилишине алып келет. Ал үчүн биринчи кезекте «Адам

болуу» идеясын улуттук идеологияны иштеп чыгууда негиз катары алуу

жана аны бүгүнкү күндө билим берүү системасында пайдалануу инсандын

социалдаштыруунун натыйжалуу болушун камсыздайт.

КОРУТУНДУ

Азыркы кездеги ааламдашуу процесси жана дүйнөдө маалымат

технологияларынын өнүгүшү Кыргызстанда саясый, экономикалык ж.б.

жаатта жүрүп жаткан өзгөрүүлөр кыргыздардын жашоо образын, баалуулук

багыттарын, социалдык нормаларын, жүрүм-турум эрежелерин ж.б.

өзгөрүүгө учурашынан жаралган социалдык кӨйгӨйлӨр улуттук

маданияттык негизде жаш муундарды социалдаштырууну илимий жактан ар

тараптуу изилдөөгө алуу зарылдыгын жаратат.

1. Инсандын калыптанышынын эң негизги шарты болуп коомдук

мамиле саналат. Коомдук мамилеге жараша инсандын бүт (этникалык,

саясый-маданий, психологиялык ж.б.) өзгөчөлүктөрү калыптанат.

253

Инсан коомдук мамиледе бөлөк адамдар менен тыгыз карым-катышта

болуп, социалдык чөйрөдөгү маданиятты өздөштүрүү аркылуу гана

социалдашат.

Илимдеги чоң маселелердин бири коом жеке адамга кандайча таасирин

тийгизет, жеке адам коомго кандайча таасир этет жана алардын өз ара

таасирлери кандайча ишке ашат ж. б.у.с. маселелер социология илиминде

социалдаштыруу процессин изилдөө аркылуу чечилет.

Социалдаштыруу процессин Э. Дюркгейм, Ф.Гиддингс, Г.Горфинкель,

Д.Мид, М. Мосс, З. Фрейд, Э. Фромм, Т. Парсонс, Ж. Пиаже, Л. Колберг, Д.

Креч, Н. Смелзер ж.б. атактуу окумуштуулар чечмелеп түшүндүрушкөн.

Социалдаштыруу - “индивиддин социалдык чөйрөгө кирүү процесси”, “ага

социалдык таасирлердин сиңирилиши”, “индивидди социалдык мамилелер

системасына кошуу” ж.б.у.с.

Социалдаштыруу термини менен бирге эле өз ара тыгыз байланышта

болгон ресоциалдаштыруу жана десоциалдаштыруу терминдери колдонулат.

Азыркы мезгилдеги социологиядагы социалдык мамилелерди

түшүндүрүүчү негизги: «социалдык факторлор», «социалдык дефиниция»,

«социалдык жүрүм-турүм», «психологиялык детерминизм» жана

«социалдык-тарыхый детерминизм» беш парадигмадагы теориялар жана

илимий жоболор, теориялык көз караштар социалдаштыруунун маани-

мазмуну, кызматтары, анын негизги формалары катары интериоризация

жана адаптация процесстери, салтка айланган жана институттук

механизмдери ачыкталып, социологиялык парадигмалар кыргыз улуттук

маданиятындагы инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн теориялык-

методологиялык негизи катары кызмат кылды.

Социалдаштыруунун табиятын түшүндүрүүдө окумуштуулар эки

топко: социалдаштыруу адамдын кризиске жооп бериши деп эсептеген

адаптациялануу жана социалдаштыруу инсандын такай өнүгүп өсүшүн

ишке ашырат деген өнүгүүчүлүк көз караштагылар болуп бөлүнөт.

254

Социологиялык адабияттарды теориялык жактан талдоо

социалдаштыруунун төмөнкүдөй өзгөчөлүктөрүн аныктоого негиз болду:

Социалдаштыруу көп кырдуу, татаал процесс катары көп факторлуу,

көп катмарлуу табиятка ээ, адамдын социалдык жаңы чөйрөгө кабылуусу

анын социалдашуусун талап кылат жана такай жүрүп туруучу процесс

катары көрүнөт.

Социалдаштыруу инсанды социалдык чөйрөгө ынгайлаштыруучу,

топтун маданиятын алып жүрүүчү жана адамды психологиялык, моралдык

жүрүм-турумдук ж.б. жактан такай өнүктүрүүчү кызматтарды аткарат.

Социалдаштыруу элдин социалдык-тарыхый тажрыйбасын,

маданиятын, рухий адеп-аклак салттарын муундан муунга өткөрүп берүүчү

каражат, механизм жана топтун, элдин, улуттун сакталуусун жана өнүгүп,

өзгөрүүсүн камсыз кылуучу коомдук механизм катары этностун маданий

дөөлөттөрүнүн сакталышынын жана өнүгүшүнүн зарыл шарты болуп

саналат. Анын мазмуну коомдун саясый-экономикалык, социалдык-маданий

өнүгүшүнө, заман талабына, коомдун муктаждыгына жараша жаш

муундарды инсан катары социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрү (мазмуну ж.б.)

аныкталат.

Социалдаштыруу процесси аркылуу гана коом сакталат жана кийинки

муунга өнүктүрүлгөн, өркүндөтүлгөн формада элдин (коомдун) бүт

өзгөчөлүктөрү: улуттук менталитети, мүнөзү, ишенимдери, адаттары, нарк-

насили, дөөлөттөрү, жүрүм-турум нормалары жана эрежелери, каада-салты,

үрп-адаты, ырым-жырымдары ж.б. өткөрүлүп берилип, коомдогу социалдык

ролдорго, социалдык нормаларга жана эрежелерге, жүрүм-турум жана

ишмердик үлгүлөрүнө ээ кылуу ишке ашат.

Социалдаштыруунун натыйжасында ар бир адам өзү мүчө болгон

этностун маданиятын өздөштүрөт, ошол этноско мүнөздүү улуттук, жалпы

адамзаттык баалуулуктардын биримдигине ээ болот жана өз ишмердигин

уюштурууга, аны аткарууга бүт күч аракетин жумшоого, коомду өзгөртүүгө

жөндөмдүү болот.

255

Инсандын коомдук мамилелерди (коомдун талабын, милдеттерин,

эрежелерин, адептүү жүрүм-турум эрежелерин, принциптерин, коомдук

чарба жүргүзүү эрежелерин ж.б.) аңдап билүүсүнүн, түшүнүүсүнүн

калыптанышына обьективдүү (коом, социалдык чөйрө, жакын мамиледеги

адамдар, референттик топ же референт адам ж.б.) жана субьективдүү

факторлор (адамдын керектиктери, жүйөсү (мотиви), умтулуу деңгээли,

дөөлөттөрү ж.б.) оң жана терс таасирлерин тийгизет. Ушул обьективдүү

жана субьективдүү факторлор инсандын социалдашуусунда эриш-аркак

таасир этет жана ар бир инсанда социалдаштыруунун өзгөчөлүктөргө ээ

болушун шарттайт.

Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун шарттары,

факторлору, механизмдери, каражаттары кыргыз элинде кандай

өзгөчөлүктөргө ээ экендигин аныктоо жана аларды жаш муундарды

социалдаштырууда колдонуунун натыйжалуулугун арттыруу маселелерин

изилдөө теориялык жана практикалык жактан баалуу болуп саналат.

Учурда элибиздин социалдаштыруу салттарына таянып жаш муундарды

инсан катары калыптандырууну ишке ашыруу кыргыз элинин улуттук

өзгөчөлүктөрүнүн сакталышынын зарыл шарты болуп саналат.

2. Улуттук маданият инсанды социалдык чөйрөгө социалдаштыруу

процессинде улут ээ болгон маданият нормаларын жана баалуулуктарын

индивиддин өздөштүрүүсүнө мүмкүндүк берип, бир муундун тажрыйбасын

кийинки муунга өткөрүп берүүнү ишке ашырат, ал эми социология илими

адамды коомчулуктан жана маданияттан ажыратпастан изилдөө аркылуу

коомдогу көйгөйлүү маселелерди чечүүгө мүмкүндүк берет.

Тарыхый өнүгүштүн ар кандай шарттарында кыргыз элинин сакталып

бүгүнкү күнгө жетип келишинин негизги шарты болуп улуттук унгусун

(ишенимдерин, ынанымдарын, каада-салтын, ырым-жырымын, жашоо

адаттарын-ырымга ишенүү ж.б.) баалап, кастарлап сактап келгендиги жана

аларды социалдаштыруу аркылуу жаш муундарга жеткирип бергендиги

саналат.

256

Маданияттын табиятын түшүндүрүүчү философия, социология,

психология, педагогика жана маданият таануу илимдериндеги теориялар

жана андагы омоктуу теориялык табылгалар маданияттын табиятын,

мазмунун, кызматтарын жана инсанды социалдаштыруудагы ролун

аныктоого негиз болуп, кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштырууну изилдөөдө теориялык-методологиялык негиз катары

кызмат кылды.

Инсанды социалдаштыруудагы маданияттын ролун аныктоо жана

социалдаштыруунун: адаптация, интериоризация, инкультурация жана

акуультурация, маданияттын трансмиссиясы ж.б. процесстерин изилдөө

аркылуу кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун

(агенттеринин, каражаттарынын жана институттарынын) улуттук

өзгөчөлүктөрүн жана аларды бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануунун

жолдорун изилдөөнүн илимий-теориялык негиздери, методологиялык

маселелери аныкталды.

Социалдаштыруунун социологиядагы теориялык көз караштары

кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу процессинин

улуттук өзгөчөлүктөрүн (мазмунун, факторлорун, механизмдерин ж.б.) жана

бүгүнкү күндөгү коомдо жүз берип жаткан көйгөйлүү маселелерди чечүүдөгү

ролун жана потенциалын терең изилдөөгө теориялык-методологиялык негиз

катары кызмат кылды.

Кыргыз улуттук маданиятын изилдөөнүн жалпы көз карашын

(подходун), методологиясын жана принциптерин азыркы кездеги илимдеги

жетишкендиктерге негизденип инсанды социалдаштыруу маселелерин

изилдөөгө алууда эң орчундуу проблемалар катары төмөнкүлөр аныкталды:

1.Ааламдашуунун, маалымат технологиялары, маданияттардын карым-

катышы өнүккөн шартта кыргыз элинин улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруунун мазмунун, кызматтарын жана өзгөчөлүктөрүн

аныктоодо социология илиминин бүгүнкү күндөгү теориялык жана

методологиялык жетишкендиктерине негизденүү.

257

Социологиялык парадигмаларда жетишилген теориялык-

методологиялык жана практикалык тажрыйбалар кыргыз улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруу процессин чечмелеп түшүндүрүүдө

илимий-теориялык негиз болуп кызмат кылат жана аларды бүгүнкү күндө

натыйжалуу пайдалануунун жолдорун аныктоого мүмкүнчүлүк берери

аныкталды.

2.Кыргыз улуттук маданиятындагы социалдаштыруунун салттарынын

азыркы кезде инсанды социалдаштыруудагы ролун, ордун, кызматтарын

жана аны пайдалануунун натыйжалуулугун арттыруунун илимий негиздерин

аныктоо.

К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү” концепциясы

кыргыздардын өткөнү менен бүгүнкүсүн жана эртеңки келечегин

байланышта караган социологиялык ойлордун системасы болгондуктан,

кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу маселелерин

изилдөөдө методологиялык негиз катары кызмат кылып, изилдөөнүн

принциптерин аныктоого негиз болду.

Социологиялык изилдөө анкета, интервью, сапаттык методдор (фокус

топтор ж.б.), документтерди изилдөө (фольклордук жана этнологиялык

материалдарды талдоо ж.б.), факты-маалыматтарды салыштыруу жана

статистикалык методдор менен талдап чечмелөө ыкмалары аркылуу

аткарылды.

3. Жаш муундарды социалдаштыруу маданият аркылуу ишке ашат.

Элдин улуттук маданияты элдин материалдык жана рухий дүйнөсүн,

элдин ментелитетин, жашоо образын ж.б. мүнөздүү өзгөчөлүктөрүн сактайт

жана социалдаштыруу процесси аркылуу муундан муунга өткөрүп берүү

кызматын аткарат. Инсан социалдык топ сунуштаган маданиятты

өздөштүрүү аркылуу социалдык чөйрөгө адаптацияланат жана ошол

маданиятты алып жүрүүчүсүнө айланат. Социалдаштыруу процессинде адам

өздөштүргөндөрдүн бүт баарысы чогулуп олтуруп анын маданиятын түзөт.

258

Көчмөндүк турмушта калыптанган салттык коомдогу инсанды

социалдаштыруу салты кыргыз улуттук маданияттын бир элементи катары

бүгүнкү күнгө чейин социалдык турмушта өз таасирин тийгизип, жаш

муундарды инсан катары социалдаштыруу аркылуу кыргыз элинин улуттук

өзгөчөлүгүн сактап келүүгө өз салымын кошуп келе жатат.

Салттык коомдо - улуунун айтканын кичүүлөрдүн кыңк дебей аткаруусу,

каны-жанына сиңген кыргызчылык, тууганчылык (тил алчаактык,

намыскөйлүк (сокур намыс) сыяктуу сапаттарды калыптандыруу кыргыз

улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу процессинин негизги

мазмунун түзгөн.

Инсанды социалдаштыруудагы маданияттын ролун (инкультурация

жана маданияттын трансмиссиясы ж.б.) аныктоо аркылуу кыргыз

улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун улуттук

өзгөчөлүктөрү ачып көрсөтүлдү.

Улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттары – тарыхый өнүгүүдө

эл тарабынан жаратылган жана эл сынынан өткөрүлгөн, элдик каада-

салттардын, үрп-адаттардын, ырым-жырымдардын, ишенимдердин,

стереотиптердин, социалдык установкалардын ж.б. таасир этүүлөрү аркылуу

социалдык нормалар, жүрүм-турум эрежелер менен социалдык күтүүлөрдү

балдарга өздөштүртүү аркылуу, аларды коомдун мүчөсү, өз элинин өкүлү

жана инсан катары жетилтүү системасы болуп саналат.

Улуттук маданияттагы социалдаштыруу салты кыргыз элинин

социалдык-тарыхый тажрыйбасын, маданиятын, рухий-адеп-аклак салттарын

ж.б. муундан муунга өткөрүп берүүчү механизм болуп жаш муундарда өз

улутуна, элине, социалдык тобуна ж.б. мүнөздүү дүйнө таанымды, дүйнө

кабылдоону, дөөлөттөрдү, коомдук нормаларды, идеалдарды, жүрүм-турум

эрежелерди ж.б. калыптандырып, улуттун сакталышын жана өнүгүшүн

камсыздайт.

Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу – узак кылымдарда эл

жараткан (ыймандык-адептик ж.б.) баалуулуктарды, социалдык нормаларды

259

жана жүрүм-турум эрежелерди жаш муундарга үйрөтүү аркылуу, алардын өз

элинин мүнөздүк, менталитеттик ж.б. өзгөчөлүктөрүнө ээ болуусун жана аны

кийинки муунга жеткирип берүүгө даяр болуусун ишке ашыруу.

Салттык коомдо кыргыз элинин бүт турмуш-тиричилиги

социалдаштыруучулук өңүткө ээ болуп, турмуш-тиричилик жаш муундардын

социалдашуусун ишке ашыргандыгы, кыргыз элинин социалдаштыруу

процесси менен турмуш-тиричилик диалектикалык өтмө катар байланышта

болгондугу аныкталды.

Салттык коомдо улуттук маданиятыбызда социалдаштыруунун

мазмунун элдин жашоо образын аныктоочу, чарба жүргүзүүнүн өзгөчөлүгү,

каада-салттар, үрп-адаттар жана диний негиздеги ырым-жырымдар,

ыймандуулук, адептүүлүк, адамгерчилик ж.б. ыймандык дөөлөттөр түзөт.

Улуттук маданиятта инсанды социалдаштырууда жаш муундарда эл-

жерди сүйүү, ата-журтту сактоо жана мекенчилдикти калыптандыруу

негизги иш болуп, коомдо согуштук-патриоттук тарбия берүүгө өзгөчө маани

берилип, жаш муундарда ата-бабалардын жоокердик салтын улоо, ата-журт

эркиндиги, ыйман-адеп эрежелерин сактоо, мекенчилдик ж.б. сапаттарды

калыптандырууга багытталган.

Эмпирикалык изилдөөлөр салттык коомдо-көчмөндүк турмушта

жаралган социалдаштыруу салттары кыргыз элинде азыркы күнгө чейин

колдонулуп, аны жаш муундарга өткөрүп берүүнү ишке ашырып, элдин

этникалык өзгөчөлүктөрүн аныктап келе жаткандыгын көрсөттү. Алсак,

элибиздин улуттук маданиятындагы философиялык ойлор элдин бүт

маданиятында: фольклордо, макал-лакаптарда ж.б. сакталып, азыр да

күндөлүк турмушта кеңири колдонулат. Мына ошондуктан жаш муундарды

социалдаштырууда элдик фольклор эң негизги фактор-каражат болуп,

негизги багыттары: ыйман-адеп тарбиясы; акыл тарбиясы; эмгек тарбиясы;

патриоттук тарбия; экологиялык тарбия; толеранттуулукка тарбиялоо ж.б.

260

Салттык коомдо инсанды социалдаштыруудагы негизги максат жаш

муундарды турмушта жашоого, өз алдынча тиричилик өткөрүүгө

даярдоо, анын “Адам болуусуна” жетишүү болгон.

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салттарын

талдоо кыргыз элинин тарбия салтында жаш муундарды турмушка даярдоо,

турмуш-тиричиликке тиешелүү ишмердиктерди үйрөтүүгө басым

жасагандыгы, социалдык чөйрөнүн таасир этүүсүнө бала да өз активдүүлүгү

менен аракеттениши керектиги ата-энелер тарабынан көңүлгө тутулары

көрүнөт.. Кыргыздар балага тарбия берүүдө өтө эрте жашынан ага турмуш-

тиричиликке зарыл болгон көндүмдөрдү, билгичтиктерди үйрөтүүгө басым

жасаган. Бул кыргыздардын тарбия берүү салтынын өзгөчөлүгүнүн

көрсөткүчү болуп саналат.

Эмпирикалык изилдөөлөрдө анкетанын, интервьюнун жана фокус

топтордон алынган жыйынтыктарын талдоо кыргыз элинде баланы

социалдаштыруу процесси төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ экендигин

көрсөттү:

• Кыргыздардын бүт жашоосу, турмуш-тиричилиги социалдаштыруу

мүнөзүнө ээ болуп (жаш балага жасалган бүт мамиле системасы ж.б.) баланы

турмушка даярдоого баш ийдирилип, баласын турмуш-тиричилигин жөндөп

кетүүгө даярдоо ата-эне үчүн жашоодогу чоң дөөлөт катары эсептелинген

жана баланы социалдаштыруудагы ата-эненин негизги милдети болгон.

Кыргыз элинде баланы социалдаштыруу табигый иш катары түшүнүлүп,

адамдын жашоосунун табигый атрибуту катары кабыл алынган жана

түшүнүлгөн.

• Баланы ишмердүүлүктө социалдаштыруу принцибин тутунгандыгы.

Бала эмгектенүү аркылуу гана турмушка даяр болот деген турмуштук

эреженин тутулушу кыргыз элиндеги инсанды социалдаштыруунун

өзгөчөлүгү болуп саналат.

• Кыргыз элинде инсанды социалдаштыруу балага комплекстүү таасир

этүү аркылуу ишке ашырылып, баланын акыл-эсине таасир этүү менен

261

катар эле анын дилине, сезимине, эмоциясына таасир этүүгө өзгөчө

басым жасалат. Балага тарбия берүүдө, айрыкча ага иш аткарууну

үйрөтүп жатканда анын эмоциялык толгонууларын жаратууга басым

жасалып, анда эмоциянын компоненттери: кунт коюу, ишти берилип

аткаруу, кызыгуу менен угуу жана эстеп калуу талап кылынган.

Мындай ыкмалар элибизде тарбиялык таасирдин натыйжалуу

болушуна алып келген.

Бүгүнкү ааламдашуу, маалымат технологиялары өнүккөн мезгилде

улуттук маданияттагы социалдаштыруу салттарын жаш муундарды инсан

катары жетилтүүдө кыргыз элин улут катары сактап калуунун эң негизги

механизми болуп саналат.

4.Элдин улуттук маданияты (фольклор, каада-салттар, ырым-

жырымдар, үрп-адаттар, диний негиздеги ыймандуулук, адептүүлүк,

адамгерчилик ж.б. ыймандык дөөлөттөр) салттык коомдо инсанды

социалдаштыруунун мазмунун түзүп, улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруунун негизин жаш муундарда рухий (ата-бабалар салтын, ата-

энени, мекенди ыйык тутуу ж.б.) жана социалдык дөөлөттөрдү (элдин каада-

салттарындагы, үрп-адаттарындагы, ырым-жырымдарындагы жүрүм-турум

нормаларын жана эрежелерин ж.б.) калыптандыруу түзгөн.

Элдин философиялык идеяларынын жана турмуш-тиричиликтик

принциптеринин негизинде улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

салттары өзгөчөлүктөргө ээ болот.

Кыргыз элинин төмөнкүдөй улуттук социалдык философиялык

идеялары жана турмуш-тиричиликтик принциптери улуттук

маданиятыбыздагы инсанды социалдаштыруунун өзгөчөлүктөргө ээ болушун

шарттап турат:

Баланын ыйык тутуу идеясы.

Атаны ыйык тутуу идеясы.

Аялзатына өзгөчө мамиле жасоо идеясы.

Туугандарды урматтоо идеясы.

262

Кыргыз маданиятын, социалдаштыруунун институттарын ж.б.

эмпирикалык изилдөөлөрдү теориялык жалпылоо кыргыз улуттук

маданиятындагы инсанды социалдаштыруу төмөнкүдөй

мыйзамченемдүүлүктөргө, принциптерге негизденип жүргүзүлгөндүгүн

жана алар ыймандык-адептик кодекси катары салттык коомдогу кыргыз

маданиятындагы инсанды социалдаштыруунун модели катары кызмат

кылгандыгын аныктоого негиз болду:

• Социалдаштыруу процессинде адамды бүтүндүк катары кароо

принциби.

• Социалдаштыруу процессинин турмуш-тиричиликтин бир

компоненти (элементи) катары каралышы - инсанды

социалдаштыруунун практикалык принциби.

• Социалдаштыруунун табият таламдуулугу. Баланы табияттан

бөлбөстөн, табияттын мыйзамдарына ылайык баланы кыйнабай

тарбиялоо жүргүзүү принциби.

• Социалдаштыруунун баланын курагына жана жынысына жараша

жекече мүнөзгө ээ болуу принциби.

• Балдарды социалдаштырууда турмушка керектүү бүт нерселерге

ыраатуу түрдө үйрөтүү принциби.

• Баланын социалдашуусуна бүт шарттарды түзүү, такай балага

кам көрүү, ага колдоо көрсөтүү принциби.

• Социалдаштыруу процессинде баланын тубаса

өзгөчөлүктөрүнө (дээр, зээн ж.б.) таянуу, басым жасоо принциби.

Ошондой эле кыргыз улуттук маданиятында инсанды

социалдаштырууда төмөнкүлөр эске алынган:

• инсанды социалдаштыруу куракка жараша жүргүзүлүп, ар бир

куракта баланын коомдогу, үй-бүлөдөгү орду, ролу, жүрүм-туруму, акыл-эси

ж.б. өзгөрүп турары эске алынып, ошол өзгөрүүлөргө жараша

социалдаштыруу иштери да өзгөчөлүктөргө ээ болгон.

263

• инсанды социалдаштырууда баланын жыныстык өзгөчөлүктөрү

эске алынып, эркек-аял, кыз-уул, келин-күйөө ж.б. социалдык мамиле тутуму

өз өзгөчөлүктөрүнө ээ болгон.

Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу салттарын

талдоо кыргыз элинин адам концепциясын аныктоого, бүгүнкү социалдык

процесстерге жараша инсанды социалдаштыруунун ролун, потенциалын

аныктоого жана салттуу коомдогу моделин иштеп чыгууга мүмкүнчүлүк

берди.

1. Кыргыз элинде жаш муундарды коомдук-социалдык мамиле

эрежелерине үйрөтүү эң негизги милдет катары каралып, балдарга

коомдо (эл ичинде) өзүн алып жүрүүнүн нормалары жана жүрүм-

турум эрежелери, социалдык күтүүлөргө жараша өз жүрүм–турумун

уюуштуруу өтө терең үйрөтүлүп барылган.

2. Улуттук маданиятта инсанды социалдаштыруудагы негизги максат

жаш муундарды турмушта жашоого, тиричилик өткөрүүгө даярдоо,

анын “Адам болуусуна” жетишүү болгон.

Кыргыз маданиятын (эпосторун, төкмө акындардын чыгармаларын,

макал-лакаптарын ж.б.) талдоо элибиз төмөнкүдөй социалдык философиялык

идеялар, принциптер кыргыз элинин социалдашуу салттарынын

өзгөчөлүктөрүн аныктаган жана салттык коомдогу инсанды

социалдаштыруунун модели да болуп саналган:

1. Ата-журттун эркиндиги, көз карандысыздыгы идеясы.

Ата-журттун эркиндиги, өз алдынчалыгы, бөлүнбөс бүтүндүгү үчүн бүт күч-

кубатын жумшоо, жанын курман кылууга даяр болуу ар бир кыргыз

баласынын жашоодогу негизги вазипаси, милдети болгон. Бул идея элдин

баатыр болушун шарттаган жана кыргыз фольклорунун мазмунун, негизги

идеясын түзгөн жана жаш муундарды социалдаштырууда өзөккү идея

болгон.

2. Уруулардын, элдин, улуттун ынтымагы жана биримдиги идеясы.

264

Элибизде ич ара уруу-уруу болуп бөлүнүүчүлүк, уруулар ортосунда өз ара

чабышуулар болуп тургандыгына карабастан, эл башына кыйың кезең

түшкөн учурда, кыргыздын тагдыры тарых таразысына коюлган учурда

кыргыз эли уруулар ортосундагы ич ара таарынычтарды, чыр-чатактарды

унутуп, бүт күчтү тышкы коркунучтуу душманды жеңүүгө багыттай алган.

3. Ата-бабалар салтын улоо идеясы. Кыргыз элинде ата-энеге, ата-

журтка, ата-бабалар салтына тиешелүү бүт нерселерге ыйык нерсе катары

мамиле жасоо салты бекем сакталып, ата-бабалардан келе жаткан жашоо

образды, каада-салтты өтө бекем сактап, бүт жашоо турмушун ушул идеяга

баш ийдирген. Ата-бабалар салтын улоо идеясы элдик адепти сактоо, жаш

муундарда адептүүлүктү калыптандыруу идеясын өз ичине камтыйт

4.Балдарды тукум улоочу гана эмес улутту сактоочу, элдин эртеңкиси

катары кароо идеясы. Кыргыздар баласын өзүнө, өз үй-бүлөсүнө гана

тиешелүү катары түшүнбөстөн, жалпы уруунун, элдин ишин аткаруучусу,

элдин эртеңкиси катары түшүнгөн.

5. Балдарды турмушта жашап кетүугө даярдоо идеясы.

Бул философиялык идеялар, жашоо принциптер кыргыз элинин

социалдашуу салттарынын өзгөчөлүктөрүн аныктаган.

Жогоруда аталган улуттук социалдык философиялык идеялар жана

элибиздин жашоо образы кыргыз элинин инсанды социалдаштыруусунун

улуттук өзгөчөлүктөргө ээ болушуна негиз болуп, инсанды

социалдаштыруунун төмөнкүдөй салттарын жараткан:

I. Мамиле аркылуу социалдаштыруу салты.

1) Адамга карата мамиле салты – адам өтө ыйык, баалуу деп

эсептелинет жана ошого социалдаштырат.

2) Жаратылышка карата мамиле салты – жаратылышты аздектөө, ага

сыйынуу салттарын жаш муундарга социалдаштырган.

3) Буюмдарга карата мамиле салты.

II Үлгү аркылуу социалдаштыруу салты.

III Балдарды эмгек, оюн, өнөр аркылуу социалдаштыруу салты.

265

IY Бата, каалоо, тилек аркылуу социалдаштыруу салты.

Изилдөөдө кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

салты төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ экендиги аныкталды:

1) Узак кылымдарда жаратылган кыргыз элинин улуттук

маданиятындагы жаш муундарды тарбиялоо салты жаш муундардын өз

улутуна мүнөздүү өзгөчөлүктөргө ээ болуусун, элибиздин улуттук

өзгөчөлүктөрүн туруктуу сакталышын камсыз кылып турат.

2). Улуттук маданияттагы элдик педагогиканын бай тажрыйбалары

инсанды социалдаштырууда негизги фактор катары кызмат аткарат.

3). Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу салты көп түрдүү,

көп катмарлуу, көп тарамдуу таасир этүү кудретине ээ болушу, анын

комплекстүү таасир этүү табиятын көрсөтөт.

4). Салттык коомдогу кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу методдору катары баланы ээрчитип жүрүү, эрте жашынан

чоңдор менен кошо курагына ылайык иштерди аткартуу, мактоо жана

жазалоо, ата-эненин бүт билгенин балдарына такай жана тынымсыз түрдө

үйрөтүп баруу, балдарды оюндарга, той-тамашага, жыйындарга

аралаштыруу ж.б. саналат.

Кыргыз элинин социалдык философиялык идеялары жана жашоодогу

турмуш-тиричиликтик принциптери инсанды социалдаштыруу салтынын

төмөнкүдөй өзгөчөлүктөргө ээ болушун шарттаган:

1. Баланын социалдашуусу турмуш-тиричиликтен ажыратылбаган,

күндөлүк турмуш-тиричилик менен балдарды социалдаштыруу иши бири-

бири менен өтмө катар байланышта болгон жана жаш муундарды инсан

катары жетилтүү процесси турмуш-тиричиликтин алкагында жүргөн.

2. Баланы коомдо бөлөк адамдар менен мамилелешип, карым-катышта

болууга жана турмуш-тиричиликтик иштерди аткарууга үйрөтүү инсанды

социалдаштыруудагы эң негизги милдет болгон.

3. Социалдаштыруу процессинде адамды бүтүндүк катары каралып,

ага ар тараптуу тарбия берүүгө багытталган.

266

4. Кыргыз улуттук маданиятында инсанды социалдаштыруунун өзөгүн

инсандын “Адам болуусуна жетишүү” түзгөн.

“Адам болуу” – баланын инсан катары калыптануусу, коомдун мүчөсү

катары жетилүүсү, эң биринчи кезекте анын ата-бабалар салтын бек тутуусу

жана адамгерчиликтүү, ыймандуу болуусу. Кыргыз элинде «Адам болуу»

түшүнүгү татаал, көп катмарлуу (мазмундук, аффективдик, жүрүм турумдук

жана баалоо элементтердин биримдигнен турат) болуп, тарбияга ээ болгон

адамдын турмуш-тиричиликке даяр болушун да өз ичине камтыйт. Анын

мазмунун ата-бабалардын салтын сактап жашоо, эмгекчилдик, улууну

урматто, кичүүнү сыйлоо ж.б. түзүп, адамдын эмоция-сезимдери менен

коштолуп, жүрүм турумунан көрүнөт.

Кыргыз элинин улуттук маданиятын теориялык жалпылоо инсанды

социалдаштыруудагы эң негизги өзгөчөлүк болуп баланын «Адам

болуусуна» жетишүүсүн жана баланы турмушта жашап кетүүгө

даярдагандыгын көрсөттү.

“Адам болуу” түшүнүгү турмушта жашап кетүүнү, ата-бабалардан келе

жаткан социалдык нормаларды жана эрежелерди тутунуп жашоону өз ичине

камтып турат. Кыргыз элинде инсанды социалдаштырууда анын “Адам

болуусу”, турмушун жөндөп кетүүсү-турмушта жашап кетүүгө даяр болуусу

социалдаштыруудагы негизги максат болуп, жаш муундарда дүйнө

кабылдоо, дүйнө түшүнүү, элдин жашоо образы калыптандырылып,

күнүмдүк турмуш-тиричиликтик маселелерди чече билүүгө эрте жашынан

көнүктүрүлүп барылган.

“Адам болуунун” өзөгүн ыймандык-адептик баалуулуктар,

адамгерчилик түзүп, жаш муундарды тарбиялоонун үлгүсү, модели болуп

саналган. Кыргыз элинде адамгерчилик түшүнүгү өтө өнүккөн жана бул

түшүнүк адамдарга мүнөздүү эң жакшы сапаттарды өз ичине камтып турат.

Жаш муундардын адептүү болушуна жетишүү, аларды инсан катары

социалдаштыруудагы эң негизги маселе. Биздин пикрибизче,

гумандуулуктун туу чокусу кыргыздардын адамгерчилигинде жатат.

267

Кыргыз улуттук маданиятта «Адам болуу» талабы жаш муундарды

жетилтүүнүн модели катары кызмат кылып, ар бир жаш муун өкүлүн

төмөнкү багыттарда жүрүм-турум үлгүлөрүнө ээ кылган:

• Тууганчылыктын жана адамдар менен мамилелешүүнүн эрежелерин

билүү.

• Коомдун мамиле тутумунда өз ордун аңдап билүү жана ошого жараша

жүрүм-турум нормаларын, эрежелерин тутунуу.

• Коомдук окуяларды, элдин маданиятын билүү.

• Турмуш-тиричиликке тиешелүү иштерди аткара билүү.

• Чарба жүргүзүүнү билүү.

• Рухий адептик эрежелерди билүү жана колдонуу ж.б.у.с. жашоо

эрежелерин билүү баланын өз элине, улутуна мүнөздүү өзгөчөлүктөрдү

аңдап билүүсүнө, ээ болуусуна жана ошолорго негизденип жашоосун

камсыз кылууга мүмкүндүк берген.

Жаш муундардын адам болуусу жана турмушта жашап кетүүгө

даярдыгы төмөнкүдөй элементтерден турат:

• - дүйнөнү таанып билүүгө жана кабылдоого үйрөтүү;

• - коомдогу социалдык нормаларды жана жүрүм-турум эрежелерин

өздөштүрүү жана социалдык чөйрөдө өзүн алып жүрүүгө үйрөтүү;

• - турмуш-тиричиликтик иштерин аткара билүүгө үйрөтүү;

• - рухий-адептик дүйнөсүн (дилин) калыптандыруу.

«Адам болуу» идеясын улуттук маданияттагы жаш муундарды

социалдаштыруунун өзөгү катары кароо улуттук идеологияны иштеп

чыгууга негиз болот жана улуттук маданияттагы инсанды социалдаштырууну

изилдөөнү жаңы денгээлге көтөрүү менен бирге, аны бүгүнкү күндө

инсандын социалдаштырууда пайдалауунун натыйжалуу болушун

камсыздайт.

5. Изилдөөдө С.Московичинин социалдык түшүнүк концепциясына

негизденип, кыргыз элинин маданиятында өзүнө гана мүнөздүү социалдык

институттар катары кыргызчылык, тууганчылык феномендеринин жана

268

Ысык-Көлдүк акелердин социалдаштыруучулук кызматы ачып көрсөтүлүп,

аларды бүгүнкү күндө жаш муундарды социалдаштырууда пайдалануу

багытында сунуштар берилди.

Азыркы учурда социологиялык изилдөөлөр теориялык жана

методологиялык негиздери боюнча үч багытта жүргүзүлөт:

психоаналитикалык, структуралык-функционалдык (түзүлүштүк-кызмат

көрсөтүүчүлүк), культурологиялык (маданияттык). Биздин изилдөө

маданияттык багытта аткарылды. Педагогикалык коллеждердин

студенттерин жана окутуучуларын сурамжылоонун жыйынтыктарынан

азыркы учурда кесиптик билим алуу жаштарды социалдаштыруунун негизин

түзөрү аныкталды.

Мечиттердин, медреселердин санынын өсүшү жана дааватчилердин

көбөйүшү диний социалдашууну күчтүүлөнтүп, динчилдердин көбөйүшүнө

алып келип жаткандыгы аныкталды.

6. Ааламдашуу шартында улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу салттарын пайдалануу маселелерин изилдөөнүн

натыйжасында инсанды социалдаштыруунун бүгүнкү күндөгү модели

аныкталды:

1.Инсандын “Адам болуусуна” жетишүү.

а) ата-бабалардын салтын, баалуулуктарын өздөштүрүү;

б) улуттук маданияттагы ыймандык-адептик эрежелерди тутунуу;

в) мекенчилдик сезимди калыптандыруу.

2. Улуттук маданияттын негизинде инсандын рухий дүйнөсүн

калыптандыруу.

3. Турмушта жашап кетүүгө даярдоо.

а) азыркы илим-билимдин жетишкендиктерине, кесиптик даярдыкка ээ

болуу;

б) азыркы илимий технологияларды колдоно алуу.

4.Инсандын жарандык жана этникалык иденттүүлүктөрүн

калыптандыруу.

269

Кыргыздардын улуттук маданиятындагы инсанды социалдаштыруу

процессин социологиялык өңүттөн изилдөөнүн натыйжалары коомдогу

рухий кризистен, көйгөйлүү социалдык маселелерден арылууга, улуттук

идеологияны түзүүгө жана коомдогу социалдык топтордун, жеке

инсандардын социалдык жүрүм-турумун жөнгө салууга өз салымын

кошот.

Идентүүлүктү изилдөө баалуулуктар инсандардын билим денгээлине

жараша айырмачылыктарга ээ болору жана коомдун экономикалык-маданий

абалы, республикабызда идеологиянын иштелип чыга электиги

баалуулктардын өзгөчөлүктөргө ээ болушуна, алсак материалдык

кызыкчылыктын жогорулушуна, ал эми мекенчилдиктин баалуулук катары

төмөндөшүнө алып келген. Улуттук маданияттын негизинде инсанды

социалдаштырууда анын иденттүулүгүн калыптандыруу негизги маселе

экендиги айкындалды.

Улуттук билим берүү тутумун, мамлекеттик стандарттарын түзүүдө

социалдаштыруунун улуттук өзгөчөлүктөрүн эске алуу, кыргыз улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруу салттарынын негизинде улуттук

билим берүүнүн жоболорун, принциптерин, мазмунун аныктоо зарыл.

Жаш муундарды салттуу диндин таасиринде социалдашуусун ишке

ашыруу багытында иш жүргүзүү жана ислам дининин салттуу эмес

агымдарынын иш жүргүзүүсүнө чек коюу үчүн өкмөттүк денгээлде

радикалдашкан диний уюмдардын ишмердигин чек койгон мыйзамдык

актыларды кабыл алуу зарыл. Жаш муундарды социалдаштыруу жаатындагы

коомубузда орун алган көйгөйлүү маселелерди жоюу багытындагы

келечектеги изилдөөлөрдүн багыттары белгиленди.

7.Бүгүнкү ааламдашуу, маалымат технологиялар өнүккөн мезгилде

кыргыз улуттук маданиятындагы ата-бабалардан келе жаткан инсанды

социалдаштыруу салттарын жаш муундарды жетилтүүдө пайдалануу

кыргыз элинин улуттук өзгөчөлүктөрүн жаш муундарга өткөрүп берүүнү

ишке ашырууга - элибиздин маданиятын, айрыкча педагогикалык

270

маданиятын, сактап калууга, андан ары улантууга жана кайра жаратууга

мүмкүнчүлүк түзөт жана кыргыз элин улут катары сактап калуунун эң

негизги шарты болуп саналат.

Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун приоритеттүү

багыттары болуп төмөнкүлөр эсептелет:

Учурда элдин жашоо образы, маданияты өтө тездик менен өзгөрүп

жаткан учурда элибиздин социалдаштыруу салттарын жаш муундарды инсан

катары жетилтүүдө натыйжалуу колдонуу алардын жалпы жарандык жана

социалдык, этникалык иденттүүлүктөрүн, алар аркылуу элдин жашоо

образын, маданиятын, улуттук психологиясын ж.б. сактап калуунун жана

андан ары өнүктүрүүнүн негизги шарты болуп саналат.

Азыркы кезде кыргыздардын улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруу процессин социологиялык өңүттөн изилдөө коомдогу рухий

кризистен, көйгөйлүү социалдык маселелерден арылууга, улуттук

идеологияны түзүүгө жана коомдогу социалдык топтордун, жеке

инсандардын социалдык жүрүм-турумун жөнгө салууга өз салымын кошот.

Кыргыздардын дүйнө түшүнүүсүн, дүйнө кабылдоосун, жалпы эле

улуттук менталитетинин өзгөчөлүктөрүн таанып-билүү аркылуу улуттун

өнүгүшүнүн келечек багыттарын, жолдорун жана мазмунун аныктоого

багытталган К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү”

концепциясы гуманитардык илимдерди изилдөөдө теориялык-

методологиялык негиз катары кызмат кылат.

Улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун “Адам болуу”

системасын концепциялык мааниде кароо максатка ылайыктуу жана ал

Кыргызстандагы бүт социалдык институттарда жаш муундарды улуттук

негизде социалдаштырууну системалуу жүргүзүүгө мүмкүндүк жаратат жана

улуттук идеялогияны иштеп чыгууга өз таасирин тийгизет.

“Адам болууну” концепция катары кароо жана аны улуттук

маданиятта инсанды социалдаштыруу салттарын бүгүнкү күндөгү билим

берүү тутмунда натыйжалуу пайдаланууга негиз болот.

271

Жыйынтыктап айтканда, кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштырууну изилдөө кыргыз элинин адам концепциясын аныктоого,

бүгүнкү моделин иштеп чыгууга жана өнүктүрүүгө мүмкүнчүлүк жаратат.

СУНУШТАР

Улуттук маданиятыбыздагы социалдаштыруу салттарын бала

бакчаларда, мектептерде, кесиптик лицейлерде жана коллеждерде, жогорку

окуу жайларда жаш муундарды тарбиялоодо пайдалануу кыргыз элинин

баалуулуктарын сакталышын камсыз кылып, элдин сакталышына өбөлгө

түзөт.

Билим берүү тутумунда чет элдик уюмдардын таасири өтө күчтүү

болуп жаткан учурда, улуттук негиздеги окуу программаларын түзүү жана

аны колдонууга кийирүү өтө зарыл болуп саналат.

Кыргызчылык жана тууганчылык инсанды социалдаштыруунун механизми

болгондуктан, алардын коомдогу ролун арттырууга жана терс

стереотиптерден арылуу аркылуу о мазмунда жана мааниде аларды

улантууну үгүттөө зарыл.

Уй-бүлө өз тарбия системасына ээ. Үй-бүлөну бекемдебей туруп

мамлекетти, элди сактап калуу мүмкүн эмес.

“Адам болуу” идеясын тарбия системасы катары бүт билим берүү тутумуна

кийирүү кыргыз элин ааламдашуунун кесепеттеринен сактап калууга алып

келет.катары лерди азайтуу үчүн

Ысык-Көлдүк акелер феноменин ар тараптуу изилдөө (акмеологиялык,

философиялык, социологиялык, педагогикалык, ж.б.) жана алардын

көөнөрбөс баалуулуктарын пайдалануу жаш муундарды улуттук негизде

социалдаштырууга жана ааламдашуунун терс таасирлеринен арылууга

мүмкүндүк жаратат.

272

Маалымат технологиялары өнүккөн шартта жаш муундардын иденттүүлүн

калыптандыруу эӊ негизги маселеге айланып олтурат. Иденттүүлүктү

калыптандыруу мамлекеттүүлүктүн чыӊдалышына таасирин тийгизет. Алгач

жан муундарда улуттук иденттүулүктү калырптандыруу үчүн орус

аталыштагы (шаар, район, айыл, көчж.б.) баарын кыргызча аталышка

келтирүү зарыл.

Санжырага салттуу мамилени гөртүп, бүгүнкү күндүн талабына

ылайык мамиле жасоо зарылдыгы жаралып олтурат. Бул маалымат

технологиялары өнүгүп, интернет торлорунда уруулардын тарыхы

бурмаланып, бири-бирине каршы коюлуп, бөтөн идеялар таӊууланып,

улутубуздун унгусуна сокку урууга багытталган маалыматтар күчөгөн

шартта санжыраны негиз кылып алып гана алардын соккусуна туруштук

берип, улутубузду, мамлекеттүүлүгүбүздү сактап кала алабыз.

Элдик тарбия системасынын негизинде билим берүү улуттук болууга тийиш.

Улутту таанып билбей иуруп келечегибизди аныктай албайбыз.

Билим берүунүн улуттук моделин сунуштайбыз:

1.Улуттук маданияттын негизинде социалдаштырууну ишке ашыруу.

2. алдынкы илимй технологияларды үйрөтүү.

3.

Кыргыз эли өзүнүн тарбия системасын жараткан жана ошол аркылуу эл катары сакталып келген деген илимий божомолго негизденип, улуттук маданиятыбыздагы инсанды социалдаштыруу салттарындагы бирдиктүү тарбия системаны аныктоону көздөдүк. Кыргыздардын тарбия системасы

барбы? А эгер тарбия системасы бар болсо, ал кандай идеяларга , пирнциптерге негизденет? Кыргыз элинде жаш муундарды тарбиялоонун

модели болгонбу? ж.б.у.с. суроолорго жооп алууга умтулдук. Кыргыз элинин тарбия системасын биз “Адам болуу” деген аталышта

социалдаштыруу системасы катары сунуштайбыз. Ал төмөнкүдөй элементтерди камтыйт:

273

Кайыр Жээналиев Исак Монуевдин бир тууган жээни болчу. Москвада

адабият институтун бүтүрүп келген. Орус жана чет өлкөлүк адабият боюнча

лекция окучу эле. Адабиятты аябай тереӊ билген киши эле. Билимдүу болуу

менен бирге инсан катары түз сүйлөгөн, жан дүйнөсү бийик инсан эле.

КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР

1. Абульханова-Славская, К. А. Деятельность и психология личности

[Текст] / К. А. Абульханова-Славская. – М. : Наука, 1980. – 335 с.

2. Абрамзон, С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-

культурные связи [Текст] /С.М. Абрамзон. – Фрунзе: Кыргызстан, 1990. -

480 с.

3. Ажыбекова, К.А. Молодежь и проблемы психологии религии и

атеизма в условиях современной НТР. [Текст] /К.А. Ажыбекова. - Фрунзе,

Илим,1989.-190 с.

4. Айылчиева, Д.А. Педагогические исследования в условиях

Кыргызстана: теория и практика. [Текст] /Д.А. Айылчиева. - Б.: 1998.- 133 с.

5. Айтмамбетов, Д. Культура киргизского народа во второй половине

Х1Х и начале ХХ века. [Текст] /Д. Айтмамбетов. - Фрунзе, Илим,1967.-309

с.

6. Акматалиев,А. Кыргыздын көөнөрбөс дөөлөттөр/. [Текст] /А.

Акматалиев. - Б.: 2000. -384 б.

7. Акматалиев,А. Баба салты, эне адеби. Элдик салт. [Текст] /А.

Акматалиев. – Б.: 1993. -220 б.

274

8. Акматалиев,А. Балдарга арналган салт жана ырым-жырымдар.

[Текст] /А. Акматалиев - Б.: 2000.

9. Алдашева, А.Б. Социализация женщин в городских условиях [Текст]

/А.Б. Алдашева автореф. дисс. канд.социол. наук . /- Бишкек, 2000 - 21 с.

10. Алдашева, А.Б., Социализация женщин в городских условиях [Текст]

дисс. канд. социол. наук: 22.00. 04/ А.Б. Алдашева. Бишкекский

гуманитарный университет, - Бишкек.- 2000,- 228 с.

11. Александрова Е.А., Быховская И.М. Культурологические

опыты. М.1996. 115 с.

12. Алимбеков, А. Кыргыз этнопедагогикасы. 1 бөлүк [Текст] /А.

Алимбеков. – Бишкек., 1996. -69 с.

13. Алимбеков, А. Кыргыз элинин билим берүү салттары. [Текст] /А.

Алимбеков. – Бишкек. 2001. -48 б.

14. Алтымышбаев, А.А. Октябрь и развитие общественного сознания

киргизского народа. [Текст] /А.А. Алтымышбаев - Фрунзе, Илим, 1980.-172

с.

15. Алымкулов, А.Т.Социальные институтуы в социализации молодежи

Кыргызстана. [Текст] дисс. канд. социол. наук: 22.00. 04/ / А.Т.Алымкулов -

Б. 2015

16. Аманалиев, Б. Доисламские верования кыргызов. В кн. Религия,

свободомыслие, атеизм. [Текст] /Б. Аманалиев - Фрунзе. 1967. -с. 22-30.

17. Амердинова, М.М. Самосознание личности: формирование и

развитие. Автореф. дисс. док. философ. наук. [Текст] /М.М. Амердинова - Б.

2003. -40 с.

18. Американская социологическая мысль. [Текст] - М., 1996.

19. Амирова, Б.А. Генезис и динамика этнических предубеждений в

процессе социализации личности. Автореф. дисс… д. пед. нуак. [Текст] /Б.А.

Амирова, - Караганда. 2007. -40 с.

20. Ананьев, Б.Г. Психологическая структура личности и ее становление

в процессе индивидуального развития человека // Психология личности: в 2

275

т. - Т. 2: Хрестоматия. - 2-е изд., доп. [Текст] /Б.Г. Ананьев. - Самара:

Издательский Дом «Бахрах-М», 2000. - С. 7-95.

21. Андреева, Г.М. Л.А. Зарубежная социальная психология ХХ

столетия: Теоретические подходы: Учебное пособие для вузов. [Текст] / Г.М.

Андреева, Н.Н. Богомолова, Л.А. Петровская. - М.: Аспект Пресс, 2001. -288

с.

22. Андреева, Г.М. Социальная психология. [Текст] /Г.М. Андреева. - М.:

Аспект пресс, 1998.-376 с. Социальная психология: Учебник для высших

учебных заведений - 5-е изд., испр. и доп. - М.: Аспект пресс,2002.-364 с.

23. Андреева, Г.М. Социалдык психология. [Текст] / Г.М. Андреева. -

Ош-2003 – 368 б.

24. Антипина, К.И. Особенности материальной культуры и прикладного

искусства южных киргизов. [Текст] /К.И. Антипина. -Фрунзе, 1962. -216 с.

25. Аристов, Н.А. К этнической истории кыргызов.// Кыргызы: источники,

история, этнография / Сост. О. Караев, К.Жусупов. [Текст] /Н.А. Аристов. -

Бишкек.: Шам,1996.-С.370-394.

26. Арутюнян, Ю.В., Дробижева Л.М., Кондратьев В.С., Сусоколов А.А.

Этносоциология: Учеб. пособие. [Текст] /Ю.В. Арутюнян. – М.:1998.-270 с.

27. Асаналиев, Ү. Карга Аке . [Текст] / /. Асаналиев . – Б. «Print

Express» 2011, - 134 б.

28. Асанбеков, К. Ысык-Көлдүн жети акеси. Илимий-популярдуу

чыгарма. [Текст] /К. Асанбеков. - Б. «Шам» басмасы, 2007. -148 б.

29. Асанканов, А. Кыргызы: рост национального самосознания [Текст]

/А. Асанканов. -Бишкек: Мурас,1997.-228 с.

30. Асанов, Т. Санжыра сабагын уюштуруунун методикалык негиздери. //

Окутуу-тарбиялоонун орчундуу маселелери. 1-чыг. [Текст] /Т. Асанов. –Б.

1998. 5-б.

31. Асанова, У.А. Философия образования. - Бишкек,Асипова Н.А.

Психолого-педагогические проблемы социализациии современной

276

студенческой молодежи. – Мат. Межд. Науч.-практ. Конф. [Текст] /У.А.

Асанова – Бишкек. 2002 -с.54-62.

32. Асипова, Н.А. Социалдык тарбия. [Текст] /Н.А. Асипова - Б.:

КТМУ,2004. -185 б.

33. Асипова, Н.А.Билим философиясы жана тарыхы: Окуу китеби. [Текст]

/Н.А. Асипова – Б.:2010. -240 б.

34. Ачылова, Р.А. Семья и общество. [Текст] /Р.А. Ачылова - Фрунзе,

Кыргызстан,1986.-140 с.

35. Ачылова, Р.А Нация и семья. [Текст] /Р.А. Ачылова - Фрунзе, Илим,

1987.-189 с.

36. Бабаев, Д. Кыргыз элиндеги социалдаштыруунун айрым

каражаттарынын өзгөчөл/ктөр/. [Текст] /Д. Бабаев, М.С. Мурзаев Известия

Вузов. №2, 2012. 223-226 бб.

37. Бабаев, Д. Инсанды этномаданий социалдаштыруунун формасы жана

каражаты [Текст] /Д. Бабаев, М.С. Мурзаев //КББАнын Кабарлары. -2012. -№

3 (23). -72-76-бб.

38. Базарбаев, Ш.Б. Особенности формирования и развития духовной

культуры кыргызского народа. Автореф. дис. ... док. философ. наук. [Текст]

/Ш.Б. Базарбаев -Ташкент-1992.-40 с.

39. Байгазиев, С.О. Улуу «Манас» эпопеясы –д/йнөл/к көркөм

маданияттын өчпөс жылдызы. [Текст] /С.О. Байгазиев – Б. 2016. -510 б.

40. Байгазиев, С.О. Айкөл Манастын адеп-ахлак кодекси [Текст] /С.О.

Байгазиев – Б. 2018. -144 б.

41. Байгазиев, С. Бактылуу үй-бүлө куруунун, маңыздуу жашоонун жана

береке-байлык табуунун ата-бабалар көрсөткөн жолу [Текст] /С.О.

Байгазиев - Б.: 2017 32 б.

42. Байгазиев, С. Олуя Калыгулдун жети осуяты же канткенде адам уулу

адам болот? [Текст] /С.О. Байгазиев - Б.: 2014. 36 б.

277

43. Бахарева, Н.В. Социально-психологическое изучение национальных

особенностей //Социальная психология. [Текст] /Н.В. Бахарева. - Л., Изд-во

ЛГУ,1979. С.219-226.

44. Бектурганов, К.Б. Общественное мнение как социальный институт.

Учебное пособие / ИГЗ КГУ им. И.Арабаева. [Текст] /К.Б. Бектурганов, Б.К.

Бектурганова - Бишкек. 2009.- 252 с.

45. Бергер, П., Социальное конструирование реальности: трактат по

социологии знания [Текст] / П. Бергер, Т. Лукман. - М.: Моск. филос.

фонд, 1995.

46. Бердяев, Н.А. Судьба России. Опыты по психологии войны и

национальности. [Текст] / - М.: Мысль,1990. -256 с.

47. Бикбулатова, А.Р. Социально-культурный облик кыргызских сельских

женщин в конце 80-х начале 90-х годов ХХ века. Автореф. дисс.к. философ.

н. [Текст] /А.Р. Бикбулатова - Б. 2003. -21 с.

48. Блинова, М.С. Социология миграции: .история становления и

перспектива развития. [Текст] /М.С. Блинова - М.: МГУ; 2009. -114 с.

49. Большой толковый социологический словарь. Том 2. - М., 1999; -486 с.

50. Большая советская энциклопедия. [Текст] / - М.: Изд-во «Советская

энциклопедия», -1975. Т.19. - С. 282.

51. Бромлей, Ю.В. Этнос и этнография. [Текст] /Ю.В.Бромлей – М.:

Наука,1987.-272 с.

52. Бромлей, Ю.В. Человечество – это народы. [Текст] /Ю.В.Бромлей, Р.

Подолдьный - М., 1990; -398 с.

53. Брудный, А.А. Пространство возможностей: Введение в исследование

реальности. [Текст] /А.А. Брудный. - Бишкек.: Илим, 1999.-386 с.

54. Бейшембиева, А.Р. Менталитет кыргызского народа в условиях

модернизации. Автореф. дис... к. философ. наук. [Текст] /А.Р. Бейшембиева.

- Бишкек, 2005.-25 с.

278

55. Бугазов, А.Х. Общественное развитие и его социально-

психологическое содержание. Автореф. дис. ... докт. философ. наук. [Текст]

/А.Х. Бугазов. - Бишкек, 2000.-38 с.

56. Валиханов, Ч. О кыргызах.// Кыргызы: источники, история,

этнография / Сост. О. Караев, К. Жусупов. [Текст] /Ч.Валиканов. - Бишкек:

Шам,1996. -С.345-361.

57. Васильева, Ю.В. Социальная педагогика: курс лекций: Учебн. пособ.

для студент. Высш. Пед.уч.зав. 2-ое изд. [Текст] /Ю.В.Васильева, Т.А.

Василькова – М.: Академия, 2000.

58. Введение в культурологию: Учеб. пособие для вузов / Отв. ред. Е.В.

Попов. Вебер - М.: Владос, 1995. - 336 С.

59. Вебер, М. Избранное. Образ общества / Пер. с нем. [Текст] /М.

Вебер - М.: Юрист, 1994;

60. Волков, Г.Н. Этнопедагогика. Учебник для студентов средних и

высших педагогических учебных заведений. [Текст] /Г.Н.Волков - М.:

АСАОЕМА, 2000, -186 с.

61. Выготский, Л.С. История развития высших психических функций //

Собрание сочинений. Т.3. [Текст] /Л.С. Выготский - М., 1983. -386 с.

62. Гиддингс, Ф. Основания социологии // Американская социологическая

мысль. [Текст] / Ф.Гиддингс - М., Тексты. 1994.

63. Гликман, И.З. Воспитание или формирование?. [Текст] /И.З.Гликман

- М.: Педагогика № 5. 2000. -С. 20-23.

64. Головин, Н.А. Теоретико-методологические основы исследования

политической социализации. [Текст] /Н.А.Головин - СПб, 2004;

65. Головин, Н. А. Политическая социализация в постсоветском обществе:

Учебное пособие. [Текст] / Н.А.Головин - СПб., 2007.

66. Дейкер Х., Фрейда Н. Национальный характер и национальные

стереотипы //Современная зарубежная этнопсихология. / Под ред.

С.А.Арутюнова и др. -М.: ИНИОН СССР, 1979.С. 23-44.

279

67. Джумагулов, А. Семья и брак у киргизов Чуйской долины. [Текст]

/А.Джумагулов - Фрунзе, 1960. -86 с.

68. Джунушалиев, Д. Исторические этапы кыргызской

госсударственности. [Текст] /Д.Джунусалиев, А.Ч.Какеев, В.М.Плоских -

Бишкек. 2003. -244 с.

69. Джусупбеков, А.К. Основные уровни этнической идентичности

номадов: социально-философский анализ. Автореф. дисс… д. философ. наук.

[Текст] /А.К. Джусупбеков - Б.: 2010, -50 с.

70. Дилигенский, Г.Г. Социально-политическая психология. [Текст] /Г.Г.

Дилигенский - М.: Наука. 1994. -304 с.

71. “Дин, маданият жана салттуу баалуулуктар экстремизмге каршы”

аттуу тегерек отурумдун материалдары, Бишкек, 30.01.2015.

72. Дробижева, Л.М. Влияние этноконтактной среды на

межнациональные отношения //Социальная психология и общественная

практика. [Текст] / -М.: Наука, 1985.-С.153-162.

73. Добровольская, Т.И. Социализация личности сельского подростка в

условиях этнорегионального подхода. Автореф. дисс… д. пед. наук. [Текст] /

-Карачаево. 2004. 22 с.

74. Дюркгейм, Э. О разделении общественного труда. Метод социологии

[Текст] / Э.Дюркгейм. – М.: Наука, 1991. – 576 с.

75. Дюркгейм, Э. Социология. Ең предмет, метод, предназначения

[Текст] /Э.Дюркгейм. – М.: Канон, 1995. – 352 с.

76. Дюркгейм, Э. Социология и теория познания. //Хрестоматия по

истории психологии. /Под ред. П.Я.Гальперина, А.Н.Ждан. - М.: изд-во

Моск.ун-та, 1980. -296с.

77. Ежов, С.А. Социализация молодежи: проблемы управления [Текст]

/С.А.Ежов // Молодежь в условиях социально-экономических реформ. – Спб.,

1995. – С. 119-120.

78. Емчура, Т. Институты социализации молодежи транзитного общества

[Текст]: автореф. дис... д-ра социол. наук / Т.Емчура. – М., 2005. – 60 с.

280

79. Жапаров, А.З. Традиционное скотоводоство и социальная организация

у кыргызов. (автореферат). [Текст] / -Бишкек, 2002; -19 с.

80. Жусупов, Ч.Т. Национальная идеология Кыргызстана и

современность: демократические пути преобразования. Автореф. дисс. ...

докт. филисоф. наук. [Текст] / Ч.Т Жусупов -Бишкек: 2001. -22 с.

81. Закиров, С. Кыргыз элинин макал, лакаптары, [Текст] /С.Закиров -

Фрунзе -1979, 83-84-б.

82. Закиров, А. Психосемантический анализ обыденного сознания в

этнопсихологическом аспекте (на материале киргизского этноса) Автореф.

дисс. ... канд. псих. наук. [Текст] /А. Закиров -М. 1994.-18 с.

83. Закиров А., Мурзаев М.С. Этнопсихология. Окуу китеби [Текст] /А.

Закиров, М.С. Мурзаев - Ош 2015, 264 б.

84. Закон Кыргызской Республики "Об образовании", Бишкек от 30 апреля

2003 года № 92. Занятость и безработица. Итоги интегрированного

обследования домашних хозяйств в 2010 г. [Текст]. - Бишкек: Нацстатком.

КР, 2011.- 181с.

85. Закон Кыргызской Республики «Об образовании» от 26 февраля 2000

года.

86. Закон Кыргызской Республики «Об основах государственной

молодежной политики» от 27 января 2000 года.

87. Закон Кыргызской Республики N 46 «Об основах государственной

молодежной политики». от 26 февраля 2000 года.

88. Закон Кыргызской Республики «Об основах государственной

молодежной политики» от 27 января 2000 года.

89. Закон Кыргызской Республики «Об основах государственной

молодежной политики» от 25 июня 2009 года.

90. Закон Кыргызской Республики «Об основах государственной

молодежной политики» от 31 июля 2009 года.

91. Иваненков, С. П. Проблемы социализации современной молодежи.

[Текст] /С.П Иваненков - СПб., 2008.

281

92. Зеленов, Л.А. Методология человековедения. [Текст] /Л.А.Зеленов –

Н.Новгород. 1991, 75 с.

93. Зейгарник, Б.В. Теории личности в зарубежной психологии. [Текст]

/Б.В. Зейгарник - М, Изд-во МГУ,1982, -с 128.(12 б)

94. Зюбин, T.M. Психология воспитания. Метод, пособие. [Текст]

/Т.М.Зюбин -М.: Высш.шк., 1991.-96 с.

95. Измайлов А.Э. Просвещение и республиках Советского Востока,- М.;

Педагогика, 1973. С. 20

96. Измайлов, А.Э. Народная педагогика: педагогическое воззрение

народов Средней Азии и Казахстана. [Текст] /Измаилов А.Э - М.:

Педагогика, 1991.-256 с.

97. Ильенков, Э.В. Философия и культура. [Текст] /Э.В.Ильенков - М.:

Политиздат, 1991.- 464с.

98. Ильчиков, М.З. Социология воспитания [Текст]: моногр. /М.З.

Ильчиков -М.: ИМПЭ, 1996.- 112с.

99. Исаев, К.И. 2005-жыл Кыргызстандын кайра жаңылануусунун башаты

Текст] /К. Исаев - Б.: Шам, 2005. 196 б.

100. Исаев, К. И. Причины и уроки народной революции в Кыргызстане //

Социологические исследования. [Текст] /К.И.Исаев, С.С. Борсокбаева - М.,

2006. №4.

101. Исаев, К.И. Кыргыз социологиясы. [Текст] /К.И. Исаев - Б.: 2014.

190 б.

102. Исаев, К. Кыргыздын ооматы чыгышта. [Текст] /К. Исаев - Б.:

Maxprint, 2016. -528 б.

103. Исаев, К.И. Кыргыз таануу маселелери: илимий-публ. макалалар

жыйнагы [Текст] / К. Исаев - Б.: Maxprint, 2016.- 476 б.

104. Исаев, К. Кыргыз ким болгон? Ким болду? Ким болуш керек? [Текст]

/К. Исаев - Б.: “Улуу тоолор” 2017. -236 б.

282

105. Исмаилов, А.И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. ЖОЖдор

/ч/н монографиялык автордук окуу китеп. [Текст] /А.И Исмаилов - Б.: 2004.

–144 б.

106. История Киргизской ССР. Т.1., [Текст] / -Фрунзе. Кыргызстан,-1984.

648 с.

107. История кыргызов и Кыргызстана (досоветский период) / Под ред. А.

Мокеева. [Текст] / - Бишкек: Илим, 1994. -120 с.

108. Калдыбаева, А. Эл акындарынын чыгармачылыгындагы

этнопедагогикалык идеялар. [Текст] /А. Калдыбаева -Б.: 2005. -344 б.

109. Камбарова, К.У. Влияние демократизации образования на

ценностные ориентации молодежи в условиях суверенного Кыргызстана:

автореф. дис. . докт. филос. наук [Текст] /К.У. Камбарова -Бишкек. 2007. -24

с.

110. Каниметов, Ж. К. О молодежи и молодежной политике Кыргызской

Республики / Ж.К. Каниметов, Д. Ж. Иманбаев, Э.С. Иманалиев. [Текст]

/Ж.К. Каниметов - Бишкек, 1999. -38 с.

111. Каракеева, И.Г. Современная киргизская городская семья [Текст]

/И.Г. Каракеева - Фрунзе: Илим, 1981; 87 с.

112. Кемеров, В.Е. Введение в социальную философию. [Текст] /В.Е.

Кемеров –М.: Аспект Пресс, 1996. -215 с.

113. Кертман, Л.Е. История культуры стран Европы и Америки. [Текст]

/Л.Е. Кертман -М.: Политиздат, 1987. -240 с.

114. Кравченко, А.И. Основы социологии, [Текст] /А.И. Кравченко --

М., 2000;

115. Киргизская советская социалистическая республика / Гл. Ред.

Б.О.Орузбаева [Текст] – Фрунзе:-Кыргызстан, 1982. -488 с.

116. Киргизская Советская энциклопедия. В 6 томах. /Гл. Ред.

Б.О.Орузбаева. [Текст] - Фрунзе: -Кыргызстан, 1978. Т.3. -С.561-563., 1979.

Т.4. -С. 530-537.

117. Ковалева, А.И. Социализация //Социологическая энциклопедия.

283

[Текст] / А.И. Ковалева - М., 2003. Т. 2. – С. 445-448.

118. Койчуманов, Ж.Ы. Элдик педагогиканын берметтери (Кыргыз

макал-лакаптары педагогикалык аспекте) [Текст] /Ж.Ы. Койчуманов -

Бишкек., 1996.

119. Кокоджанова-Янцен, А.М. Межкультурное общение: философский

анализ. Автореф. дисс. ... канд. философ. наук. [Текст] /А.М. Кокоджанова-

Янцен -Бишкек, 2000. -21 с.

120. Комаров, М.С. Введение в социологию. [Текст] / М.С. Комаров -.М.,

1994.

121. Кон, И.С. Ребенок и общество (историко-этнографическая

перспектива). [Текст] / И.С. Кон - М., 1988. -270 с.

122. Кон, И.С. Социализация и воспитание молодежи [Текст] /И.С.Кон

//Новое педагогическое мышление. /Под ред. А.В.Петровского. - М.:

Педагогика, 1989.- С.191-205.

123. Костикова, Л.П. Поликультурное образование как инструмент

социализации личности студента. Педагогическое образование и наука. №4,

[Текст] / Л.П. Костикова - М.: 2008. -С.70-74.

124. Коул, М. Культурно-историческая психология: наука будущего.

[Текст] / М.Коул -М.: Когита-центр,1997. -432 с.

125. Краевский, В.В. Воспитание или образование? [Текст] /В.В.

Краевский - М.: Педагогика № 3, 2001. -с. 3-10.

126. Кравченко, А.И. Введение в социологию: учебное пособие. [Текст]

/А.И. Кравченко - М.: Новая школа, 1995.-144 с.

127. Кравченко, А. Социология [Текст]: общий курс: учеб. пособие

для вузов /А.Кравченко. – М.: ПЕРСЭ; Логос, 2002. – 640 с.

128. Крапивенский, С.Э. Социальная философия; Учебник для студентов

вузов. [Текст] /С.Э. Крапивенский – М.: Гуманит.изд. центр ВЛАДОС.

1998. -416 с.

129. Краткий словарь по социологии [Текст]. - М.: Политиздат, 1988. -477с.

284

130. Курбатова,А.В. Социолизация подростков в современном обществе.

[Текст] /А.В. Курбатова Педагогика №3. 2003. -С. 62-65.

131. Кутанова, Р.А. Патриотическое воспитание школьников на основе

национальных ценностей в наследии Кыргызской интеллигенции начала ХХ

века Автореф. дисс… канд. пед. наук. [Текст] /Р.А. Кутанова - Б. 2010. -21 с.

132. Кыргыз совет энциклопедиясы. [Текст] / - Фрунзе 1980. т. 5. -228-б.

133. Кыргыздар: санжыра, тарых, мурас, салт. -1 китеп. [Текст] / - Б. 1991.

-512 б.

134. Кыргызы: Источники, история, этнография / Сост. О. Караев, К.

Жусупов. [Текст] / - Бишкек: Шам,1996.-524 с.

135. Кыргызстандын байыркы мезгилдерден Х1Х кылымдын сонуна

чейинки тарыхы. [Текст] / - Бишкек: Учкун,1998.-344 б.

136. Кыргызстан цифраларда: Статистикалык жыйнак (Кыргызстан в

цифрах: Статистический сборник) / Кыргыз Республикасынын улуттук

статистика комитета. [Текст] / - Бишкек, 2005, 2006, 2007, 2008, 2015, 2016,

2017.

137. Кыргыз Республикасынын Дин иштери боюнча мамлекеттик

комиссиясынын маалыматы. nttp: // religion.gov.kg

138. Левикова, С.И. Молодежная субкультура [Текст]: учеб. пособие

/С.И.Левикова. – М.: Фаир-Пресс, 2004. – 608 с.

139. Леонтьев, А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. [Текст] /А.Н.

Леонтьев - М.: Политиздат, 1975. -304 с.

140. Ловецкий, Г.И. Социализация: структурно-компонентный анализ

[Текст] /Г.И. Ловецкий. – Калуга: Гриф, 2000. – 204 с.

141. Лурия, А.Р. Об историческом развитии познавательных процессов.

Экспериментально-психологическое исследование. [Текст] /А.Р. Лурия - М.,

Наука, 1974.- 172 с.

142. Майерс, Д. Социальная психология. [Текст] / Д.Майерс - Санкт-

Петербург. Питер,1997.-668 с.

285

143. Малабаев, Д. Образование СССР и развитие национальной

государственности кыргызского народа. [Текст] /Д. Малабаев -Фрунзе,

Илим, 1989.- 146 с.

144. Малтабаров, Б.А. Социальные организации студентов в изменяющем

обществе: социологический анализ (на материале конкретного

социологического исследования). Методическое указание. [Текст] /Б.А.

Малтабаров - Б.: БГУ / КНУ, 2005.-57 с.

145. Малтабаров, Б.А. Кыргызстандагы диний иденттүүлүк:

социологиялык талдоо /Жаран кантип иденттешет? (макалалар

жыйнагы) [Текст] / Б.А.Малтабаров // - Б.: 2016, 288-310-бб.

146. Мамлекеттик жаштар саясатынын негиздери жөнүндө» (14-август

2009- ж.) жаңы мыйзамында жаштар курагы 14төн 28 жашка чейин

аныкталган.

147. Манас II китеп. [Текст] / - Фрунзе, «Кыргызстан» 1980. -24 б.

148. Манас II китеп. [Текст] / - Фрунзе «Кыргызстан» 1982 ж.

149. Мардахаев, Л.В. Социализация человека как социально-

педагогический процесс. / [Текст] /Л.В. Мардахаев //Педагогическое

образование и наука. 2009, № 4. С.20-25.

150. Маркарян, Э.С. Теория культуры и современная наука [Текст] /Э.С.

Маркарян // – М. – 1983. С. 57-60

151. Маркс, К. Немецкая идеология // Маркс К., Энгельс Ф. Избранные

сочинения. [Текст] / К.Маркс – М.:1985. - Т. 2. - С. 37;

152. Маркузе, Г. Одномерный человек [Текст] / Г.Маркузе. – М.:

REFL-book, 1994. – 368 с.

153. Маслоу, А. Мотивация и личность. [Текст] /А.Маслоу -СПб.; 1999.

154. Маслоу, А. Самоактуализация. //Психология личности: Тексты. /Под

ред. Ю.Б.Гиппенрейтер, А.А.Пузыря, /А.Маслоу - М.: изд-во Моск.ун-та,

1982.- С.108-117.

155. Маткаримов, Н. Т. Новому поколению — новая политика. Журнал

Диалоги о науке. [Текст] /Н.Т.Маткаримов - СПб., 2010. № 1.

286

156. Маткаримов, Н.Т., Жусубалиев А.Р. Политическая социализация

молодежи в Кыргызской Республике //Молодежная галактика. [Текст]

/Н.Т.Маткаримов - СПб., 2009. № 5.

157. Маткаримов,Н. Т. О некоторых аспектах социализации школьников

в Республике Кыргызстан//Журнал Социологии и социальной антропологии.

[Текст] / Н.Т. Маткаримов - СПб., 2008. № 3.

158. Маткаримов, Н. Т. Социализация молодежи современного

Кыргызстана: образование и занятость // Молодежная галактика. [Текст] /

Н.Т. Маткаримов - СПб., 2010. №6.

159. Маслоу, А. Мотивация и личность. [Текст] / А.Маслоу - СПб.; 1999.

160. Маркс, К., Энгельс, Ф. Немецкая идеология. [Текст] / - М.: –Т. 3.

с.440.

161. Мардахаев Л.В. Социализация человека как социально-

педагогический процесс. /Педагогическое образование и наука. [Текст] /

Л.В.Мардахаев 2009, № 4. С.20-25.

162. Мид, М. Культура и мир детства. Избранные произведения.: Пер.с

англ. [Текст] /М. Мид - М.: Наука, 1988.- 429с.

163. Мендибаев, Н. Айыл социеталдык бүтүндүк катары

өзгөрүлмөлүү коомдо Дисс. ... д-ра социол. наук: 22. 00. 04 [Текст] /Н.

Мендибаев – Ош: 2015. 383 с.

164Мертон, Р.К. Мертон, Р.К. Социальная структура и аномия [Текст] /

Р.К.Мертон //Социология преступности (Современные буржуазные теории).

– М., 1966. – С. 299-313. Социальная теория и социальная структура [Текст]

/Р.К.Мертон //Социологические исслед. – 1992. – № 2. – С. 118-124.

164. Молодежь Кыргызской Республики: Статистический сборник. -

Бишкек: Национальный статистический комитет КР, [Текст] / - Бишкек,

2007.

165. Молодежь Кыргызстана: социальное положение, потребности,

перспективы разработки молодежной политики. [Текст] / - Бишкек, 2008.

287

166. Московиси, С. Общество и теория в социальной психологии

//Современная зарубежная социальная психология. [Текст] /С. Московиси -

М.: Изд-во МГУ, 1984. -С. 208-228.

167. Московичи, С. Социальное представление: исторический взгляд.

//Психологический журнал. [Текст] /С. Московичи 1995. №1 С.3-18., №2.

С.3-14

168. Мотукеев, Б.Дж. Олимпийские игры: традиции,ценности, факты.

Учебное пособие -Б.: 2009. 167 с.

169. Мотукеев, Б.Дж. Социализация физического развития человека (на

примере Кыргызской Республики) Дисс. ... д-ра социол. наук: 22. 00. 04

[Текст] / Б.Дж. Мотукеев – Б.: 2013. 357 с.

170. Мотукеев,Б.Дж. Социология (учебное пособие для аспирантов и

соискателей на ученую степень по социологическим исследованиям) [Текст]

/ Б.Дж. Мотукеев – Б.: 2017. -57 с.

171. Мудрик, А.В. Социализация и воспитание. [Текст] /А.В. Мудрик -

М., 1997.

172. Мудрик, А. В. Социальная педагогика [Текст] : учеб. для студентов

пед. вузов А.В. Мудрик ; под ред. В. А. Сластенина. – 3-е изд., испр. и

доп. [Текст] /А.В. Мудрик – М. : Академия, 2000. – 200 с.

173. Мудрик, А.В. Социализация.// Российская педагогическая

энциклопедияда.Т.2. [Текст] /А.В. Мудрик - М.,1999.

174. Мудрик, А.В. Социализация человека: учебное пособие / А. В.

Мудрик 3-е изд., испр. и доп. [Текст] /А.В. Мудрик . - М.: Изд-во МПСИ;

[Текст] / Воронеж: Изд-во НПО "МОДЭК", 2011 623 с.

175. Мурзаев, М.С. Влияние межличностных контактов на динамику

этнических стереотипов. Автореф. дисс. канд. психол. наук. [Текст] /М.С.

Мурзаев - М. 2003. -24 с.

176. Мурзаев, М.С. Психология терминдеринин кыскача түшүндүрмө

сөздүгү. [Текст] /М.С. Мурзаев – Ош: 2006. -72 б.

288

177. Мурзаев, М.С. Тарбиялоонун психологиясы. [Текст] /М.С. Мурзаев

– Ош: 2008. -79 б.

178. Мурзаев, М.С. «Социализация» термини кыргызча социалдашуубу

же социалдаштыруубу? Индия и Кыргызстан. Взаимодействие цвилизаций.

[Текст] / М.С.Мурзаев //Международная научная конференция; //Вестник

ОшГУ. Часть II. -2008. -28-29-бб.

179. Мурзаев, М.С. Кыргыз элинин социалдаштыруу процессинин

этнопсихологиялык маселелери [Текст] / М.С.Мурзаев //Международная

научно-техническая конференция, ОшТУ, 16-17 октября 2008 года;

//Известия ОшТУ. Т.2. -2008. -314-316-бб.

180. Мурзаев, М.С. Социалдаштыруу институттарынын улуттук

өзгөчөл/ктөр/ [Текст] / М.С.Мурзаев // ЖОЖ кабарлары. -2009. № 9. -232-

236-бб.

181. Мурзаев, М.С. Социалдаштыруу жана социалдаштыруу салттары

[Текст] /М.С.Мурзаев //ЖОЖ кабарлары. -2009. № 9. 240-243-бб.

182. Мурзаев,М.С. Инсандын социалдаштыруусунун улуттук

өзгөчөлүктөрү [Текст] / М.С.Мурзаев //Илим жана жаңы технологиялар. -

2009. №9. 178-181 –бб.

183. Мурзаев, М.С. Билим берүү жана инсандын социалдашуу маселелери

[Текст] /М.С.Мурзаев Эл агартуу. -2010. -№7-8, -7-12-бб.

184. Мурзаев, М.С. Социалдаштыруу салттарын изилдөө маселелери

[Текст] /М.С.Мурзаев // КББАнын Кабарлары. -2010. №2 (14), 142-145-бб.

185. Мурзаев, М.С. Социалдаштыруу жана анын өзгөчөлүктөрү [Текст]

/М.С.Мурзаев // КББАнын Кабарлары. -2010. №3 (15), -26-29 бб.

186. Мурзаев,М.С. Социалдаштыруу маселелеринин кыргыз

педагогикасында изилдениши [Текст] /М.С.Мурзаев //Илим жана жаңы

технологиялар. -2010. №3, -290-294-бб.

289

187. Мурзаев, М.С. Социалдаштыруу салттарынын этнопсихологиялык

аспектилери. [Текст] /М.С.Мурзаев //Илим жана жаңы технологиялар. -2010.

№ 4, -265-268-бб.

188. Мурзаев, М.С. Инсандын социалдаштыруусунун этнопсихологиялык

өзгөчөлүктөрү [Текст] /М.С.Мурзаев //И.Арабаев атындагы КМУнун

жарчысы. -2011. №1. -306-308-бб.

189. Мурзаев, М.С. Кыргыз элинде социалдашуунун айрым

педагогикалык шарттары [Текст] /М.С.Мурзаев //И.Арабаев атындагы

КМУнун жарчысы. -2011. № 3-2. -88-91-бб.

190. Мурзаев, М.С. Өзүн-өзү аңдап билүү, этникалык иденттүүлүк жана

социалдаштыруу процесстеринин өз ара карым-катышы [Текст]

/М.С.Мурзаев // КББАнын Кабарлары. -2011. № 3 (19), -33-35-бб.

191. Мурзаев, М.С. Кыргыз элинде өз/н-өз/ аңдап бил//н/ өн/кт/р//,

калыптандыруу салттары Илим жана жаңы технологиялар. -2011. № 4. -284-

285-бб.

192. Мурзаев, М.С. Сапаттык изилдөөлөр жана аны жүргүзүү

өзгөчөлүктөрү [Текст] /М.С.Мурзаев //И.Арабаев атындагы КМУнун

жарчысы. -2011.-№3-2. -91-93-бб.

193. Мурзаев, М.С. Кыргыздарда инсандык сапаттарды

калыптандыруу салттары [Текст] / М.С.Мурзаев Кыргыз билим берүү

академиясынын 60- жылдыгына арналган «Кыргыз Республикасында билим

берүү системасын маданий-компетенттик негизде модернизациялоо» деген

темадагы; //ХХIV Республикалык педагогикалык окуулардын тандалган

материалдары, 24-25 ноябрь, 2011-жыл. -Бишкек, 2011. -254-257-бб.

194. Мурзаев, М.С. Билим берүүдө элдик педагогикадагы ыймандык-

адептик идеялардын негизинде жаш муундарды улуттук өзгөчөл/ктөргө

социалдаштыруу маселелери [Текст] /М.С.Мурзаев //И.Арабаев атындагы

КМУнун жарчысы.- 2012. №1, -20-21-бб.

290

195. Мурзаев, М.С. Кыргыз элинин психологиялык маданияты жана

инсанды социалдаштыруу салттары [Текст] /М.С.Мурзаев //И.Арабаев

атындагы КМУнун жарчысы. -2012. № 1, -117-119-бб.

196. Мурзаев, М.С. Некоторые проблемы этнополитической социализации

в Кыргызстане [Текст] /М.С.Мурзаев //В мире образования (Казахстан). -

2012. -№2 (2). -14-16-бб.

197. Мурзаев, М.С. Сапаттык изилдөөлөр жана аны колдонуу маселелери

[Текст] / М.С.Мурзаев //КББАнын Кабарлары. -2012. № 1 (21), -76-79-бб.

198. Мурзаев, М.С. Жаш муундарды улуттук өзгөчөлүктөргө

социалдаштыруу маселелери [Текст] /М.С.Мурзаев //КББАнын Кабарлары.

-2012. -№ 4 (24).-17-22-бб.

199. Мурзаев, М.С. Кыргыз элинде социалдаштыруунун айрым

каражаттарынын өзгөчөлүктөрү [Текст] / М.С.Мурзаев //ЖОЖ кабарлары. -

2012. -№ 2. -223-226-бб.

200. Мурзаев, М.С. Кыргыз элинин инсанды социалдаштыруу салты жана

улуттук психологиянын өзгөчөлүктөрүнүн калыптануусу [Текст]

/М.С.Мурзаев //И.Арабаев атындагы КМУнун жарчысы. -2012. № 4. -242-

244-бб.

201. Мурзаев, М.С. Этнические особенности традиции

социализации [Текст] /М.С.Мурзаев Труды Южно-Казахстанского

государственного педагогического института //Республиканской научно-

практической конференции «Формирование конкурентоспособной личности

на основе полиязычного образования», посвященный 75-летию Южно-

Казахстанского государственного педагогического института; //Т.I. -

Чимкент. -2012. -96-99-бб.

202. Мурзаев, М.С. Классташтык – тууганчылыктын

трансформацияланган формасы [Текст] / М.С.Мурзаев //И.Арабаев атындагы

КМУнун жарчысы. -2013. -№ 1. -117-120-бб.

291

203. Мурзаев, М.С. Глоболизация мезгилинде кыргыз элинде инсанды

социалдаштыруунун өзгөчөлүктөрү [Текст] /М.С.Мурзаев //И.Арабаев

атындагы КМУнун жарчысы. -2013. -№ 1. -113-117-бб.

204. Мурзаев, М.С. Кыргыздардын адам концепциясы жана бүгүнкү

күндө жаш муундарды социалдаштыруу маселелери [Текст] /Мурзаев М.С.

//“Ыйык Ата-Журт” коомунун республ. симпозиуму. –Б.:-2013. -101-106-бб..

205. Мурзаев ,М.С Глобалдашуу шартында жаш муундарды тарбиялоодо

ислам дининин ролу [Текст] / Мурзаев М.С. //“Исламда /й-б/лө” республ.

илимий симпозиумдун материалдары.- Бишкек. -2013. -96-103-бб.

206. Мурзаев, М.С. Кыргыз элдик педагогикасындагы инсанды

социалдаштыруунун өнүгүшү (тарыхый-этнопедагогикалык аспект):

монография [Текст] / М.С.Мурзаев / -Б.: 2013. -236 б.

207. Мурзаев, М.С. Общность народной педагогики тюрков и проблемы

формирования личности [Текст] /М.С.Мурзаев //«II халыкаралык т/рки алеми

зерттеулери симпозиумы матераилдары» II том. (20-22 май 2015) Казахстан

Алматы: «Кыздар университети» баспасы. 2015 -436 бет. С 162-166.

208. Мурзаев, М.С. Билим берүү системасында жаш муундарды ден

соолукту сактоого жана чындоого социалдаштыруу маселелери [Текст]

/Мурзаев М.С. //КББАнын Кабарлары. -2015. № 2 (34) -135-140-бб.

209. Мурзаев, М.С.Общности народной педагогики кыргызов и

узбеков и проблемы формирования толерантности [Текст] /Мурзаев М.С.

//Этнопедагогика как фактор сахронения этнокультурных ценностей в

современном социуме: материалы I международной очно-заочной научно-

практической конференции посвященный академику РАО Волкову Г.Н. /под

ред. Кузнецовой Л.В. /БОУ ВПО “ЧГИКИ” Минкультуры Чувашии. –

Чебоксары: Новое время. 2015. – 200 с. - С.41-45.

210. Мурзаев, М.С. Глобализация и традиции социализации кыргызов

[Текст] / Мурзаев М.С. //Молодой ученый. -2015 №24 (104) -С. 665-668.

211. Мурзаев, М.С. Социализация личности и общности народной

педагогики тюркских народов [Текст] /М.С.Мурзаев //Международный

292

форум “Социальная сплоченность общества как платформа социально-

экономического развития страны” БГУ им. К.Карасаева 23-24 апрель 2015. -

Бишкек. -2015.

212. Мурзаев, М.С. Этнические особенности социальных институтов

социализации кыргызов [Текст] / М.С.Мурзаев //Молодой ученый. -2016. № 9

(113). -С. 1002-1005.

213. Мурзаев, М.С. Традиции социализации кыргызов и проблемы

формирования личности в современных условиях [Текст] /М.С.Мурзаев

//Молодой ученый. -2016. 11(115), С. 1490-1493.

214. Мурзаев, М.С. Использование качественного метода в изучении

традиций социализации [Текст] /М.С.Мурзаев //Молодой ученый. -2016. №

11(115). -С. 1493-1497.

215. Мурзаев, М.С. Этнические особенности традиции социализации

[Текст] /М.С.Мурзаев //Молодой ученый. -2016. № 11(115) -С. 1497-1500.

216. Мурзаев, М.С. Некоторые традиции социализации кыргызов [Текст]

/М.С.Мурзаев //Молодой ученый. - 2016. № 11 (115) -С. 1395-1397.

217. Мурзаев, М.С. Некоторые проблемы социализации подрастающего

поколения в Кыргызстане [Текст] / М.С.Мурзаев // Молодой ученый. -2016.

№ 12 (116). -С. 747-750.

218. Мурзаев, М.С. Традиции социализация кыргызов и вопросы

формирования личности в современных условиях [Текст] / М.С.Мурзаев

//Молодой ученый. -2016. № 12 (116). -С. 750-753.

219. Мурзаев, М.С. Традиции социализации кыргызов средствами

пословиц и поговорок [Текст] / Мурзаев М.С. //Молодой ученый. -2016. №13

(117). -С. 606-609.

220. Мурзаев, М.С. Традиции социализации и проблемы использования их

в условиях глобализации[Текст] / Мурзаев М.С. //Молодой ученый. -2016.

№14 (118). -С. 669-673.

293

221. Мурзаев, М.С. Этнокультурные особенности традиции социализации

кыргызов. [Текст] / Мурзаев М.С.,У. Орунбаев //Этнопедагогика как фактор

сахронения этнокультурных ценностей в современном социуме: материалы II

международной очно-заочной научно-практической конференции

посвященный академику РАО Волкову Г.Н. 29 октября 2016. /под ред.

Кузнецовой Л.В. /БОУ ВПО “ЧГИКИ” Минкультуры Чувашии. – Чебоксары:

Новое время. 2016. – 100 с. - С.57-61.

222. Мурзаев,М.С. Жарандык иденттүүлүктү калыптандырууда

социалдаштыруунун ролу /Жаран кантип иденттешет? (макалалар жыйнагы)

[Текст] / М.С.Мурзаев // -Б.: 2016, 76-90 бб.

223. Мурзаев, М.С. Психологиялык түшүнктөрдүн жана терминдердин

сөздүгү [Текст] / М.С.Мурзаев – Бишкек. -2016. -176 б.

224. Мурзаев, М.С. К.Исаевдин “Кыргыз таануу жана улутту өнүктүрүү”

концепциясы [Текст] / М.С.Мурзаев //БГУ жарчысы. -2017. -№ 3 (41). -45-

47- бб.

225. Мурзаев, М.С. Кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруу (социологиялык талдоо): монография [Текст] /

М.С.Мурзаев / - Б.: 2017. – 200 б.

226. Мурзаев, М.С. Проблемы исследования этнических традиций

социализации методом фокус-групп [Текст] /М.С.Мурзаев //Интернаука. -

2017. №9-3 (13). –С. 21-25.

227. Мурзаев, М.С. Роль концепции К.Исаева “Кыргызоведение и

развитие нации” в социализации подрастающего поколения на основе

национальной культуры [Текст] /М.С.Мурзаев //Интернаука. - 2017. № 7-3

(11). –С. 44-47.

228. Мурзаев, М.С. Проблемы социализации подрастающего поколения в

сохранении и укреплении здоровья в системе образования [Текст]

/М.С.Мурзаев //Интернаука. - 2017. № 7-3 (11). –С. 47-50.

294

229. Муратов, А.Ж. Кыргыз эл педагогикасы: табияты, таралышы жана

тарыхы. 1-китеп. [Текст] /А.Ж. Муратов – Б.: «Турар», 2011. -604 б.

230. Мурзакметов, А.К. Кыргыздардагы баланын төрөл/ш/нө жана

өс/ш/нө байланышкан ырым-жырымдар жана ишенимдер (Т/шт/к

Кыргызстандын материалдары боюнча) Автореф. дисс. к. истор.н. [Текст]

/А.К. Мурзакматов -Б.: 2007. -25 б.

231. Мухамед Шафик Абдель Тавваб Пути и формы социализации детей

и подростков в переходный период. Диссер. канд. пед наук. [Текст] /А.Т.

Мухамед Шафик - Б. 2006. -143 с.

232. Мухина, В.С. Возрастная психология: Учебник для студентов

вузов. [Текст] /В.С. Мухина – М.: «Академия». -432 с.

233. Немов, Р.С. Психология. 5-е изд. [Текст] /Р.С. Немов – М.:

ВЛАДОС, 2006. – 687 с.

234. Никандров, Н.Д. Воспитание и социализация в современной России:

риски и возможности. [Текст] /Н.Д. Никандров Педагогика №1. 2007. С.3-14.

235. Ниязалиев, Ш.Н. Национальная психология и ее место в

формировании и развитии личности. [Текст] /Ш.Н. Ниязалиев - Фрунзе:

Кыргызстан, 1986.-112 с.

236. Никалаева, Е.М. Социализация личности как проблема социальной

синергетики. Автореф. дис. ... док. философ. наук. [Текст] /Е.М. Никалаева

- Казань. 2006. -50с.

237. Омельченко, Е.Л. Молодежные культуры и субкультуры [Текст]

/Е.Л. Омельченко - М.: ИС РАН, 2000.-264 с.

238. Омукеева, Дж.А. Этническая политика Кыргызского государства.

/Под ред. академика Т.К.Сарыкова. [Текст] /Дж.А. Омукеева -Ош –2000. -

295с.

239. Омуралиев, Н.А. Элебаева И.В. Современное состояние

межнациональных отношений в Киргизстане. [Текст] /Н.А. Омуралива -

Бишкек. 1993. -106 с

240. Основной Закон Конституция Кыргызский Республики от 2010 г.

295

241. Основные итоги Первой национальной переписи населения

Кыргызской Республики 1999 года. / Натстатком. КР, под общ. ред. З.И.

Кудабаева. [Текст] - Бишкек, 2000.-93 с.

242. Паниотто, В. И. Качество социологической информации [Текст]

/В.И. Паниотто. – Киев: Наукова думка, 1986. – 206 с., 81-82-бб.

243. Парсонс, Т. Функциональная теория изменения // Американская

социологическая мысль: Тексты /Под. Ред. В. И. Добренькова. -М., 1994.

244. Парсонс, Т. Социальные системы. [Текст] /Т.Парсонс -М.:

Академический проект, 2002.

245. Парыгин,Б.Д. Основы социально-психологической теории [Текст]

/Б.Д. Парыгин - М., Мысль, 1971. - 351с.

246. Педагогика: педагогические теории, системы, технологии.

[Текст] / - М.: Академия, 1999.-264с.

247. Подласый, И.П. Педагогика: Новый курс: Учеб. для студ. высш

учебных заведений: В 2 кн. [Текст] /И.П. Подласый -М.: Гуманит.

Изд.центр ВЛАДОС, 2002 - Кн.1: Общие основы. Процесс обучения. -

576 с.

248. Пронников, В.А., Ладанов И.Д. Японцы (этнопсихологические

очерки). Изд. 2-е, испр. и допол.. [Текст] /В.А. Пронников -М., Наука 1995. -

348 с.

249. Психология. Словарь Под общ. ред. А.В.Петровского,

М.Г.Ярошевского -2-е изд. испр.и доп. [Текст] - М.: Политиздат 1990. -494

с.

250. Психология личности в социалистическом обществе. Личность и ее

жизненный путь: Сб.статей. /Отв.ред. Б.Ф.Ломов, К.А.Абульханова-

Славская. [Текст] / - М.: Наука, 1990.- 212с.

251. Психология личности и образ жизни. /Отв.ред. Е.В.Шорохова. [Текст]

/ - М.: Наука, 1987.- 220с.

252. Психология личности в трудах отечественных психологов. [Текст] / -

СПб. 2000. – 480 с.

296

253. Радлов, В.В. Каракиргизы // Кыргызы: источники, история,

этнография /Сост. О. Караев К. Жусупов. [Текст] /В.В. Радлов - Бишкек:

Шам, 1996. С.362-370.

254. Разаков,Т. Ошские события: на материалах КГБ. [Текст] /Т.Разаков -

Бишкек: Ренессанс, 1993.-126 с.

255. Разаков, Т. Ош коогаланы. Ошские события. [Текст] /Т.Разаков

256. - Бишкек, 2011.-162 с.

257. Рахимова, М.Р., Панкова Т.В. Кыргызская народная педагогика.

[Текст] /М.Р.Рахимова –Б.: 1994. - 82 с.

258. Реан, А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая

психология. [Текст] /А.А. Реан -СПб. 1999.

259. Роджерс, К. К науке о личности. //История зарубежной психологии:

Тексты. /Под ред. П.Я.Гальперина, А.Н.Ждан. [Текст] /К.Роджерс -М.: изд-

во Моск.ун-та, 1986.- 344с.

260. Розум, С.И. Психология социализации и социальной адаптации

человека. [Текст] / С.И. Розум – СПб.: Речь, 2006. – 365 с.

261. Российская социологическая энциклопедия / Под. ред. Г.В. Осипова.

[Текст] / - М., 1998.

262. Рубинштейн, С.Л. Основы общей психологии. [Текст]

/С.Л.Рубинштейн - СПб.: Изд-во Питер. 2000. -712 с.

263. Рысбаев, С.К, Кыргыз балдар фольклорунун педагогикасы,

Педагогикалык жогорку окуу жайлардын окутуучулары жана студенттери

учун окуу куралы, [Текст] /С.К. Рысбаев -Б., «Билим куту». 2006, -364 бет.

264. Рысбаев, С.К. Кыргыздын элдик накыл кептеринин педагогикалык

мааниси. Кыргыз билим бер// академиясынын кабарлары. [Текст] /С.К.

Рысбаев - Бишкек.№ 2. 2005. 105-110-бб.

265. Рубчевский, К.В. Социализация в современных условиях (социально-

философский анализ). Автореф. дисс…д. философ. наук. [Текст] /К.В.

Рубчевский - Красноярск. 2003.-40 с.

297

266. Садохин, А.П. Грушевская Т.Г. Этнология. [Текст] /А.П. Садохин -

М., 2000 г;

267. Салиев, А.А. Разум и время.. [Текст] /А.А. Салиев - Ф.: Кыргызстан,

1986.-440 с.

268. Салморбекова, Р.Б. Кыргыз коомундагы антропосоциеталдык

өзгөрүүлөр [Текст] /Р.Б. Салморбекова. – Бишкек, 2011. - 200 б.

269. Смелзер, Н.Дж. Социология. Пер. с англ. [Текст] /Н.Дж. Смелзер -

М.: Феникс, 1994. - 688 С.

270. Современная западная социология: Словарь. [Текст] - М.:

Политиздат, 1990.-432 С.

271. Смутко, А.А. Влияние глоболизации на современные трансформации

кыргызского этноса. Автореф.. дисс. к. филос.н. [Текст] /А.А. Смутко - Б.:

2010. -25 с.

272. Семененко, Н.П. Социализации детей-инвалидов в переходный

период. Диссер. канд. пед наук. [Текст] /Н.П.Семененко - Б.: 2006. -166 с.

273. Соданбеков, Ж.

274. Солдатова, Г.У. Психология межэтнической напряженности. [Текст]

/ Г.У. Солдатова - М.: Смысл, 1998, -389 с.

275. Солдатова, Г.У. Психология межэтнической напряженности в

ситуации социальной нестабильности. Автореф. дисс. ... докт. псих. наук.

[Текст] /Г.У. Солдатова - М.: 2001. -44 с.

276. Солтоноев, Б. Из древней истории киргизов.// Кыргызы: источники,

история, этнография / Сост. О. Караев, К. Жусупов. [Текст] /Б. Солтоноев -

Бишкек: Шам,1996. С.395-404.

277. Социальная педагогика [Текст] : курс лекций : учеб. пособие для

студентов вузов / под общ. ред. М. А. Галагузовой. – М. : ВЛАДОС, 2000. –

416 с.

278. Социальная психология и общественная практика. - М.: Наука, 1985.-

233 с.

298

279. Социальная психология: Хрестоматия: Учебное пособие для

студентов вузов /Сост. Е.П.Белинская, О.А.Тихомандрицкая. [Текст] / - М.:

Аспект Пресс.-2000. -475 с.

280. Социология /Под ред. В.И.Курбатова. [Текст] / – Ростов н/Дону

Издательский центр «Мар Т», 1998. 512 с.

281. Социология молодежи / Под ред. В.Т. Лисовского. [Текст] / - СПб.:

СПбГУ, 1996,- 464 С.

282. Социология: энциклопедия /Сост. А.А.Грицанов, В.Л.Абушенко и др.

[Текст] / – Мн.: Книжный дом, 2003. -1312 с.

283. Сорокин, П. Социокультурная динамика и эволюционизм //

Американская социологическая мысль. [Текст] / П. Сорокин - М., 1996.

284. Сорокин, П.А Человек. Цивилизация. Общество / Под. ред. А. Ю.

Согомонова. Пер. с англ. [Текст] /П.А. Сорокин - М.: Политиздат, 1992.

285. Социализация в изменяющемся мире. // Социальная психология на

рубеже веков. [Текст] - М.: Изд-во МГУ. 2002. с.149.

286. Социологический словарь. [Текст] - М., 2003.

287. Стефаненко, Т.Г. Социальные стереотипы и межэтнические

отношения. //Общение и оптимизация совместной деятельности / Под ред.

Г.М. Андреевой, Я.Яноушека. [Текст] /Т.Г. Стефаненко - М.: Изд-во Моск.

ун-та, 1987. С.242-250.

288. Стефаненко, Т.Г. Этнопсихология: Учебник для вузов. 3-е изд., испр.

и доп. [Текст] /Т.Г. Стефаненко – М.: Аспект Пресс, 2003. -367 с.

289. Стефаненко, Т.Г. Этнопсихология. [Текст] /Т.Г. Стефаненко - М.:

Российское психологическое общество.1998. Вып. 3. -114 с.

290. Стефаненко, Т.Г. Социальная психология этнической идентичности.

Автореф.дисс. ... докт. псих. наук. [Текст] /Т.Г. Стефаненко - М.1999. -46

с.

291. Столяров, В.И. Система олимпийского образования, воспитания и

обучения: Монография. [Текст] /В.И.Столяров – Бишкек. Издательство

«Максат». -2013. -456 с.

299

292. Сугай, Л.В. Термины “культура”, “цивилизация”, и “просвещение” в

России XIX – начала XX века [Текст] /Л.В.Сугай // Труды ГАСК. Выпуск II.

Мир культуры. – М.: ГАСК, 2000. – С. 39-53

293. Сушков, И.Р. Психология взаимоотношений. [Текст] /И.Р. Сушков -

М.: Академический проект, ИП РАН, Екатеринбург: Деловая книга, 1999. –

447 с.

294. Тайчинов, М.Г. Воспитание и самовоспитание школьников: Книга

для учителя. [Текст] /М.Г. Тайчинов - М.: Просвещение, 1982. -160 с.

295. Тард, Г. Социальная логика: Пер. с фр. [Текст] /Г. Тард - СПб., 1996.

296. Теории личности (Основные положения, исследование и применение).

[Текст] / – Санкт-Петербург, Питер Пресс, 1977.-606 с.

297. Тесленко, А.Н. Теоретико-методологические основы социализации

молодежи. Автореф. д.п.н. [Текст] /А.Н. Тесленко - Алматы, 2005.42 с.

298. Тесленко, А.Н. Культурная социализация молодежи в условиях

транзитивного общества (на примере Республики Казахстан): автореф. дис...

докт. соц. наук. [Текст] /А.Н. Тесленко - Саратов. 2009. 284 с.

299. Тишков, В.А. Анализ этнического насилия в Ошском конфликте

//Очерки теории и политики этничности в России. [Текст] /В.А. Тишков -

М.: 1997. С. 320-353.

300. Тишков, В.А. Очерки теории и политики этничности в России /В.А.

Тишков. [Текст] / - М., 1997.

301. Тишков, В.А. Этнология и политика. Научная публицистика. [Текст]

/В.А. Тишков. - М., 2001.

302. Тоффлер, Э. «Третья волна» китебинен. Народное образование № 2,

2008. С. 55-61.

303. Триандис, Г., Малпасс Р., Дэвидсон Э. Психология и культура

//История зарубежной психологии (30-60-е гг. ХХ в.). Тексты. [Текст] /Г.

Триандис -М.: Изд-во Моск. Ун-та, 1986. С. 293-310.

300

304. Түнгатарова Н.К. Бала бакчанын 6-7 жаштагы балдарын кыргыздын

улуттук каада-салттары аркылуу социалдаштыруу. Дисс. канд. пед.наук.

[Текст] /Н.К. Т/нгатарова - Б.: 2008. 138 с.

305. Улановский, А.М. Качественные исследования: подходы, стратегии,

методы. Психологический журнал, 2009, том 30, № 2 с. 18-28.

306.

307. Философская энциклопедия. Том 5, [Текст] / – М., 1970.

308. Философский энциклопедический словарь. [Текст] / - М.: Советская

энциклопедия,1983. –840 с.

309. Философский словарь / Под.ред. И.Т. Фролова. 6-е изд.доп. и перераб.

[Текст] / - М., 1991.-С. 97-98.

310. Философский словарь, [Текст] / - М., 1998. -С. 355.

311. Фрейд, 3. Психология бессознательного: Сборник произведений: Пер.

с нем. сост. и ред. М.Г. Ярошевский. [Текст] /З. Фрейд - М., 1989. 464 с.

312. Фрейд, З. Я и Оно. [Текст] /З. Фрейд - СПб., 1998.

313. Фридман, Л.M. Психологический справочник учителя. [Текст] /Л.М.

Фридман, Н.Ю. Кулагина - М.: Просвещение, 1991. -288 б.

314. Фромм, Э. Бегство от свободы. Пер. с англ. А. Лактионова. [Текст]

/Э. Фромм - М. 2009;

315. Фромм, Э. Душа человека. [Текст] /Э.Фромм - М.: 1992.-430 с.

316. Худяков, Ю.С. Кыргызы на просторах Азии. [Текст] /Ю.С.Худяков

- Бишкек: Сорос-Кыргызстан, 1995.-187 с.

317. Хайруллин, Г.Т. Проблемы социализации личности в трудах

советских исследователей. // Педагогика и психология (Казахстан), [Текст]

/Н.Т. Хайруллин, Т.Г. Бортко - Алматы -2010. № 4, с 98-104.

318. Харчев, А.Г. Социология воспитания: (О некоторых актуальных

социальных проблемах воспитания личности).- [Текст] /А.Г. Харчев - М.:

Политиздат, 1990.- 222с.

301

319. Хьелл, Л. Теории личности (Основные положения, исследование и

применение) / Л.Хьелл, Д.Зиглер. [Текст] / Л. Хьелл –Санкт-Петербург,

Питер Пресс, 1997.-606 с.

320. Шакирова, С.А. Формирование социально активной личности

младшего школьника посредством периодической печати. Автореф. дисс.

канд. пед.наук. [Текст] /С.А. Шакирова - Бишкек. 1993. -19 с.

321. Шихирев, П.Н. Современная социальная психология. [Текст] /П.Н.

Шихирев - М., 2000.-448 с.

322. Шкуратов, В.А. Историческкая психология. [Текст] / В.А. Шкуратов

- М., 1997.- 505 с.

323. Человек в системе наук. [Текст] / - М., 1989. 460 с.

324. Эл ырчылары. [Текст] / - Ф: Кыргызстан. 1981.- 264 б.

325. Элебаева, А.Б. Основные уровни и механизмы развития

социалистических национальных культур в советском обществе. [Текст] /

А.Б. Элебаева - Фрунзе, Илим,1988.-176 с.

326. Элебаева, А.Б. и др. Ошский межнациональный конфликт:

социологический анализ. [Текст] / И.В. Элебаева - М., 1991. 187 с.

327. Эриксон, Э. Детство и общество. [Текст] /Э. Эриксон - СПб., 2000.

328. Этническа психология (этнические процессы и образ жизни людей).

[Текст] / - М.,1984

329. Этнонациональные ценности и социализация молодежи Бурятии (по

результатам социологического опроса молодежи). [Текст] / - М., 2000. 86 с.

330. Этнопсихологический словарь. / Под ред. В.Г. Крысько - [Текст] / -

М.: 1999.-342 с.

331. Эриксон, Э. Г. Детство и общество. Изд. 2-е, перераб. и дополн. /

Пер. с англ. [Текст] / Э.Г. Эриксон - СПб: ООО «Речь», 2000. 415 с.

332. Эшиев, А. Орто кылымдардагы т/рк адабиятынын педагогикасы.

[Текст] /А. Б. Эшиев – Б.: 2006. -212 б.

333. Ядов, В.А. Социологическое исследование: методология, программа,

методы. [Текст] /В.А. Ядов - М.: Наука, 1987.- 237 с.

302

334. Яковлева А.Н. Социализация школьников и студентов. [Текст]

/А.Н.Яковлева – СПб. 2001.

335. Элебаева, А.Б. Влияние религиозного фактора на социально-

политическую ситуация в Кыргызской Республике (социологическое

исследование). [Текст] /А.Б. Элебаева, Н.С.Эсенаманова,З.Д.Чотаева и

Молдекеев Ж,Ф. – Б.: 2016.-205 с.

336.

Кыргыз Республикасынын Дин иштери боюнча мамлекеттик

комиссиясынын маалыматы. nttp: // religion.gov.kg

Тиркеме (Программа социологиялык изилдөө)

ТИРКЕМЕ

Сурама

Кыргыз Республикасында жалпы жарандык иденттүүлүк

маселелери

Социологиялык изилдөө

Бишкек – 2014

Урматтуу респондент!

Бул социологиялык изилдөө Кыргыз Республикасынын калкынын

жарандык иденттүүлүк маселелерин аныктоого багытталган. Изилдөө

Кыргыз Республикасынын Туруктуу өнүгүү улуттук кеңешинин

Секретариатынын сунушу боюнча Кыргыз-Түрк «Манас» университетинин

изилдөөчүлөрү тарабынан жүргүзүлүп жатат. Социологиялык изилдөөнүн

303

жыйынтыктары илимий максаттарда колдонулат. Сиздин жоопторуңуздун

жашырындуулугу (анонимдүүлүгү) толук сакталат. Суроолорду кунт коюп

окупҮугуп, Сиздин пикириңизге төп келген жоопту сурамжылоочуга

билдириңиз же өзүңүздүн вариантыңызды айтыңыз.

Кызматташып жаткандыгыңыз үчүн алдын ала ыраазычылык

билдиребиз!

Респондент жөнүндө маалыматтар:

1. Жынысы: 1. Эркек 2. Аял

2. Толук жашы: _____________ жашта.

3. Билими: 1. Негизги орто (9 класстык)

2. Жалпы орто (11 класстык)

3. Атайын орто

4. Бүтпөгөн жогорку

5. Жогорку

4. Улуту (жазыңыз)? _______________________________

5. Үй-бүлөлүк абалы? 1. БойдокҮТурмушка чыга элек

2. Үй-бүлөлүү

3. Башка жооп (жазыңыз)__________________

6. Үй-бүлөнүн бир айлык орточо кирешеси (жазыңыз)?

_________________ сом

7. Үй-бүлө мүчөлөрүнүнүн саны (жазыңыз)? _____________________

адам

8. Сиз азыр эмне иш менен алектенесиз (жазыңыз)?_____

__________________________________________________________

9. Жашаган жери?

Изилдөөчү толтурат

304

Область:

Район:

Айыл аймагы:

АйылҮШаар:

Респонденттин

тел.номери

Сурамжылоочунун аты-

жөнү:

Интервью алынган

күнү:

1. Сиз жашап жаткан мамлекет – Кыргызстан менен өзүңүздүн

байланышыңызды кандай деңгээлде деп эсептейсиз? (1 вариантты гана

белгилеңиз)

1. Өтө күчтүү байланыш;

2. Күчтүү байланыш;

3. Орто деңгээлдеги байланыш;

4. Начар байланыш;

5. Эч кандай байланышты сезбейм;

6. Жооп берүү кыйын.

2. Сиз төмөнкүлөрдүн кайсылары менен көбүрөөк тыгыз

байланышты сезесиз?

(3 вариантка чейин гана белгилеңиз)

1. Чогуу окуган курдаштарым менен;

2. Чогуу иштеген кесиптештерим менен;

3. Үй-бүлөм менен;

Мамлекеттик иденттүүлүк

305

4. Айылдаштарым менен;

5. Аймактагы жердештерим менен;

6. Өз уруума таандык адамдар менен;

7. Өз улутумдагы адамдар менен;

8. Кыргызстандын жалпы жарандары менен;

9. Башка жооп (жазыңыз)_____________________ _________

3. Сиз өзүңүздү бүгүн биринчи кезекте ким деп эсептейсиз? (Сиз үчүн

маанилүүлүгүнө жараша төмөндөгүлөрдү 1ден 7ге чейинки рангдарга

жайгаштырыңыз)

Жооптор Ээлеген

орду

1. Өз өлкөмдүн жаранымын деп

эсептейм

2. Өз облусумдун өкүлүмүн деп

эсептейм

3. Өзүм жашаган жердин тургунумун

деп эсептейм

4. Өз уруумдун өкүлүмүн деп эсептейм

5. Өз улутумдун өкүлүмүн деп эсептейм

6. Өз динимдин өкүлүмүн деп эсептейм

7. Түрк элдеринин өкүлүмүн деп

эсептейм

4. Сиз жашооңузда кимдин колдоосуна көбүрөөк ишенесиз? (Сиз

үчүн маанилүүлүгүнө жараша 1ден 7 ге чейинки рангдарга

жайгаштырыңыз)

Жооптор Ээлеген орду

1. Мамлекетке

306

2. Улутташтарыма

3. Уруулаштарыма

4. Үй-бүлөмө

5. Ата-энеме

6. Туугандарыма

7. Жеке өзүмө

5. Айтыңызчы, Кыргызстан дегенде Сиздин оюңузга биринчи

кезекте эмне келет?

(3 вариантка чейин гана белгилеңиз)

1. Мен туулуп өскөн айыл (шаар)

2. Өлкөмдүн жаратылышы

3. Мен жашаган мамлекет

4. Кыргыз элинин маданияты, көркөм өнөрү

5. Кыргыз тили

6. Манас эпосу

7. Биздин мамлекеттин желеги, гимни, герби

8. Башка жооп (жазыңыз)____________________________

6. Эгерде зарыл жагдай түзүлсө, Кыргызстан мамлекетинин

кызыкчылыгы үчүн жеке кызыкчылыктарыңызды курмандыкка

чалууга даярсызбы? (1 гана вариантты белгилеңиз)

1. Ооба, даярмын

2. Жагдайга жараша аракеттенмекмин

3. Жок, даяр эмесмин

4. Башка жооп (жазыңыз)_____________________________

7. Сиз төмөндө көрсөтүлгөн коомдук жана саясий институттарга

кандай деңгээлде ишенесиз? (ар саптан 1ден вариантты белгилеңиз)

307

Аталышы толу

к

ишен

ем

жарым-

жарты

лай

ишенем

такыр

ишенбе

йм

1. Президент 1 2 3

2. Парламент (Жогорку

Кеңеш) 1 2 3

3. Өкмөт (министрликтер,

комитеттер, агенттиктер) 1 2 3

4. Жергиликтүү бийлик

(айыл өкмөтү, райондук

администрация, губернатор)

1 2 3

5. Сот түзүмү 1 2 3

6. Милиция 1 2 3

7. Прокуратура 1 2 3

8. Улуттук коопсуздук

кызматы (ГКНБ) 1 2 3

9. Куралдуу күчтөр

(армия) 1 2 3

10. Саясий партиялар 1 2 3

11. Бейөкмөт уюмдар

(НПО) 1 2 3

12. Эл аралык уюмдар

(донорлор) 1 2 3

13. Жергиликтүү лидерлер 1 2 3

14. Жалпыга маалымдоо

каражаттары (телевидение,

радио, газета, интернет)

1 2 3

15. Диний уюмдар 1 2 3

308

(муфтият, мечит, чиркөө ж.

б.)

8. Сиз кандай ойлойсуз, учурда саясий элитаны жаштар менен

жаңылоо өлкөнүн өнүгүшүнө өбөлгө түзө алабы?

1. Ооба, түзө алат

2. Жок, түзө албайт

3. Башка жооп (жазыңыз)_____________________________

9. Учурдагы өзүңүздүн үй-бүлөңүздүн материалдык абалын кандай

деп мүнөздөйсүз?

(1 вариантты гана белгилеңиз)

1. Акча дайыма жетишпейт, эң керектүү тамак-аш азыктарын сатып

алганга да жетпейт;

2. Акча керектүү тамак-аш азыктарын сатып алганга жетет, бирок кийим

сатып алуу кыйынчылыктарды жаратат;

3. Акча керектүү тамак-аш азыктарын жана кийим сатып алганга толук

жетет, бирок көпкө колдоно турган буюмдарды (телевизор, компьютер,

муздаткыч, автомобиль ж. б.) сатып ала албайбыз;

4. Акча бардык керектөөлөрүбүзгө кенен жетет, көпкө колдоно турган

буюмдарды (телевизор, компьютер, муздаткыч, автомобиль ж. б.), квартира,

үй да сатып ала алабыз;

5. Башка жооп (жазыңыз)_____________________________

10. Эгерде Кыргызстандын калктын жашоо

деңгээли боюнча жакырлардан байларга чейин

10 тепкичке жайгаштырса, анда Сиздин үй-

бүлөңүз кайсы тепкичтен орун алат деп

элестетесиз? (тиешелүү санды тегеректеп коюңуз)

10

309

9

байл

ар

8

7

6

5

4

3

2

1

Жакырлар

11. Сиз үчүн Кыргызстандын мекенчили болуу деген биринчи

кезекте эмнени түшүндүрөт? (3 вариантка чейин гана белгилеңиз)

1. Өлкөсүн сүйүү

2. Элин сүйүү

3. Өлкөсүнүн өнүгүшүнө өз салымын кошуу

4. Кыргыз тилин билүү

5. Кыргыз элинин тарыхын билүү

6. Кыргыз элинин маданиятын билүү

7. Жети атасын билүү (ата-тегин билүү)

8. Башка жооп (жазыңыз)_____________________________

Мекенчилдик ( патриоттуулук) сезимдери

310

12. Өзүңүздү канчалык деңгээлде Кыргызстандын мекенчили

катары эсептейсиз? (10 баллдык шкала аркылуу баалаңыз: 1 балл – эң

төмөнкү деңгээл; 10 балл – эң жогорку деңгээл. Пикириңизге төп келген

баллды тегеректеп коюңуз)

1

балл

2

балл

3 бал 4

балл

5

балл

6

балл

7

балл

8

балл

9

балл

10

балл

13. Сиз Кыргыз жараны болгонуңуз менен сыймык-танасызбы?

1. Сыймыктанам деп толук айта алам

2. Сыймыктанам деп айтсам болот

3. Сыймыктанам деп айтуу кыйын

4. Сыймыктанам деп айта албайм

5. Такыр сыймыктанбайм

14. СыймыктанууңуздунҮсыймыктанбаганыңыздын негизги

себебин көрсөтүңүз?

(ар бир графадан 3 вариантка чейин гана белгилеңиз)

Сыймыктанам: Уялам:

1. Манас дастаны менен 1. Манас дастанын элге

жайылтуунун начардыгынан

2. Кыргыз тили менен

2. Кыргыз тилинин

Кыргызстандагы татыктуу орунду

ээлебегендигинен

3. Мамлекетибиздин

символикалары (желеги, герби,

гимни) менен

3. Мамлекетибиздин

символикаларынан

311

4. Кыргыз элинин улуттук

маданияты менен

4. Аш, тойлордогу, үйлөнүү

үлпөтүндөгү ашыкча

ысырапкорчулуктардан

5. Кооз жаратылышы менен 5. Экологиясынын бузулушунан

6. Бай кен байлыктары менен 6. Кен байлыгын чет элдиктерге

пайда келтирип жаткандыгынан

7. Көз карандысыздыгына 7. Экономикасынын

чабалдыгынан

8. Кыргыз элинин көп

кылымдык тарыхы менен

8. Кыргызстандын чек араларын

аныктай албай жаткандыгынан

9. 2005-ж. март революция

менен

9. 2005-ж. март

революциясынан

10. 2010-ж. апрель революция

менен

10. 2010-ж. апрель

революциясынан

11. Кыргызстандын учурдагы

саясий элитасы менен

11. Кыргызстандын учурдагы

саясий элитасынын ач көздүгүнөн

12. Башка жооп

(жазыңыз):______________

______________________________

12. Башка жооп

(жазыңыз):______________

_______________________________

15. Сизде мекенчилдик (патриоттуулук) сезими көбүрөөк кайсы

учурда пайда болот?

(3 вариантка чейин гана белгилеңиз)

1. Кыргызстандын мамлекеттик символикаларын (туу, герб, гимн)

көргөндө

2. Кыргызстандык спортчуларды эл аралык мелдештерде жеңгенде

3. Кыргыз армиясынын жоокерлерин көргөндө

4. Кыргыз Республикасынын мамлекет жетекчилерин көргөндө

5. Кыргызстандын чыгаан инсандарынынын (саясий, маданият,

искусство ишмерлери, окумуштуулар, спортчулар ж. б.) атын укканда

312

6. Манас дастанын манасчылардын айтуусунда укканда

7. Кыргызстандын кооз жаратылышын көргөндө

8. Кыргызстандан чет өлкөгө чыкканда

9. Кыргыз Республикасына коркунуч туулганда

10. Башка жооп (жазыңыз)______________________________

16. Бүгүнкү күндө Кыргызстандын элинин ынтымагын кимҮэмне

бекемдей алат деп ойлойсуз? (3 вариантка чейин гана белгилеңиз)

1. Күчтүү мамлекеттик бийлик

2. Кыргыз тилине негизделген тилдик биримдик

3. Күчтүү саясий лидер (Президент)

4. Кыргызстандагы этностордун биримдиги

5. Күчтүү Парламент (Жогорку Кеңеш)

6. Кыргыз улутунун ички биримдиги

7. Ишенимдүү (күчтүү) мамлекеттик идеология

8. Мекенчил саясий элита

9. Дин

10. Ата-бабалардын салты

11. Кыргызчылык

12. Башка жооп (жазыңыз)____________________________

17. Кыргызстандын мамлекеттик символикалары Сизде кандай

сезимдерди пайда кылат? (ар саптан 1 гана вариантты белгилеңиз)

Өлкөм үчүн

сыймыктануу

сезими

Өлкөм

үчүн

уялуу

сезими

Өзгөртүү

керек

деп

ойлойм

Эч

нерсени

сезбейм

(кайдыгер

карайм)

Мамлекеттин

герби 1 2 3 4

313

Мамлекеттин

гимни 1 2 3 4

Мамлекеттин

туусу 1 2 3 4

18. Сиз Кыргыз Республикасынын гимнин билесизби?

1. Ооба, толук билем

2. Айрым куплеттерин (бөлүктөрүн) гана билем

3. Жок, тилекке каршы, билбейм

4. Билбейм, билүүнүн мага зарылдыгы жок

19. Сиздин чет мамлекеттерге (иштөө, окуу, жашоо үчүн) кетүү

оюңуз барбы?

(ар бир саптан бир гана вариантты белгилеңиз)

Жакын

арада

кетүүнү

ойлоп

жатам

Кийинчерээк

барам деген

оюм бар

Азырынча

кетүү

оюм жок

Кыргызстандан

эч жакка кетүү

оюм жок

1.Иштөө

үчүн

1 2 3 4

2.Окуу

үчүн

1 2 3 4

3.Туруктуу

жашоо

үчүн

1 2 3 4

20. Эгерде Сиз чет өлкөгө чыгып калсаңыз, анда Кыргызстанды

биринчи кезекте эмне менен таанытаар элеңиз? (1 гана вариантты

белгилеңиз)

314

1. Улуттук кийимдери менен

2. Боз үй менен

3. Кооз жаратылышы менен

4. Ысык-Көл менен

5. Манас дастаны менен

6. Ч. Айтматов менен

7. Мамлекеттин символикалары: желеги, герби жана гимни менен

8. Башка жооп (жазыңыз): ____________________________

21. Төмөнкү баалуулуктардан Сиз үчүн кайсылары абдан

маанилүү?

(А жана Б мамычалардын ар биринен 3кө чейин вариантты белгилеңиз)

(А) (Б)

1. Ата Мекен

2. Адамдын өмүрү

3. Үй-бүлө, ата-эне

4. Сүйүү, достук

5. Эркиндик

6. Эмгек (жумуш)

7. Ден-соолук

8. Акыйкаттык

9. Адептүүлүк

10. Дин

11. Ар-намыс

12. Өлкөдөгү тынчтык

жана туруктуулук

13. Башка:_____________

___________

1. Акча, байлык

2. Жакшы билим

3. Кызматтык

карьера

4. Эмгек акысы

жогору жумуш

5. Демилгечилдик

6. Көз

карандысыздык

7. Өзүнө

ишенүүчүлүк

8. Акыл-эс

9. Күч-кубаттуулук

10. Эне тили

11. Мекенчилдик

(патриоттуулук)

12. Кадыр-

315

барктуулук

13. Башка:_________

__________

22. Азыркы учурда Сиз үчүн эң эле маанилүү болгон 3 максатты

атап бериңиз (жазыңыз):

1.___________________________________________________

2.___________________________________________________

3.___________________________________________________

23. Сиздин пикириңизче, Кыргызстан келечекте кандай өлкөгө

айланат деп ойлойсуз? (ар бир мамычадан бирден жоопту белгилеңиз)

5 жылдан

кийин

10 жылдан

кийин

1. Өнүккөн өлкөгө

айланат

1 1

2. Өнүгүшүнө күмөнүм

бар

2 2

3. Азыркыдай эле

абалда калат

3 3

4. Чет өлкөлөргө көз

каранды болуп калат

4 4

24. Сиз “аскерде кызмат өтөө – ыйык жарандык милдет” дегенге

кандай көз караштасыз?

1. Туура, бул ыйык жарандык милдет

2. Аскерде кызмат өтөө бул убакытты бекер коротуу

3. Аскерде келишимдик негизде каалоочулар гана кызмат өтөшү керек

4. Башка жооп (жазыңыз): ____________________________

316

25. Кыргызстанды Сиз өзүңүздүн мекеним деп эсептейсизби?

1. Ооба, Кыргызстан менин мекеним деп эсептейм

2. Кээде өзүмдү мейман катары сезип кетем

3. Жок, Кыргызстанда мен өзүмдү чоочун адам катары сеземин

26. Сиздин мамлекеттин жараны катары сезишиңизге

(калыптанышыңызга) эмне көбүрөөк таасирин тийгизет?

(2 вариантты гана белгилеңиз)

1. деология

2. Коомдук пикир

3. Үй-бүлө тарбиясы

4. Маданият, каада-салттар

5. Мектеп

6. Массалык маалымдоо каражаттары (гезит, телевидение, радио)7.Башка

жооп (жазыңыз) ___________________________________

27. Кыргызстандын жараны экендигиңиз Сизди канчалык деңгээлде

канаатандырат?

1. Толук деңгээлде, канаатандырат

2. Жарым-жартылай гана канаатандырат

3. Такыр эле канаатандырбайт

28. Сиз өзүңүз жашаган же иштеген (окуган) жердеги жамааттын

(чөйрөнүн) коомдук иштерине катышасызбы? (ар бир саптан бирден

жоопту белгилеңиз)

Такай

катышам

Кээде гана

катышам

Такыр

катышпайм

Жарандуулук

317

Жашаган

жердеги

1 2 3

Иштеген

жердеги

1 2 3

Окуган

жердеги

1 2 3

Дин

жамаатындагы

1 2 3

29. “Кыргыз Республикасынын жараны” деген Сиз үчүн эмнени

билдирет?

(3 вариантка чейин белгилеңиз) Өз мекенине ээ болуу

1. Паспортко ээ болуу

2. Эркин жашоо мүмкүнчүлүгү

3. Шайлоолорго (референдумдарга) катышуу

4. Бийликти колдоо

5. Өлкөнүн тарыхын, салтын, маданиятын билүү

6. Кыргыз тилин билүү

7. Башка жооп (жазыңыз)_____

30. Эгерде Кыргызстандык бейтааныш бирөө менен маектешип

калсаңыз, анда Сиз көбүрөөк анын эмнесине көңүл бурасыз? (2

вариантты гана белгилеңиз)

1. Улутуна 2. Уруусуна 3. Этносуна

4. Туулуп-өскөн жерине 5. Динине 6. Адамдык сапаттарына

7. Башка жооп (жазыңыз)___________________________________

31. Сиз башка мамлекеттин жараны болгуңуз келеби?

1. Ооба 2. Айрым учурларда гана 3. Жок

318

32. Эгерде Сизде каалаган мамлекеттин жарандыгын тандап алуу

мүмкүнчүлүгү болсо, анда кайсы өлкөнү тандап алат элеңиз? (1 гана

вариантты белгилеңиз)

1. АКШ 2. Түркия 3. Россия

4. Казакстан 5. Өзбекстан 6. Кыргызстан

7. Башка өлкө (жазыңыз)____________

33. Эмне себептен ал өлкөнү тандамак элеңиз?

(1 вариантты белгилеңиз)

1. Калктын жашоо деңгээли жогору 4. Тили, маданияты жактан жакын

2. Турмуш-тиричиликти оңдоо мүмкүнчүлүгү 5. Туугандарым жашайт

3. Сапаттуу билим алуу мүмкүнчүлүгү 6. Тынч, бейпил өлкө

7. Башка жооп (жазыңыз)_________________________________________

34. Кыргыз Республикасынын жарандык паспортунда улутту

көрсөтүүнүн канчалык деңгээлде зарылдыгы бар деп ойлойсуз? (1

вариантты белгилеңиз)

1. Ооба, көрсөтүш керек 35 суроонун А мамычасына өтүңүз)

2. Жок, көрсөтпөш керек (35 суроонун Б мамычасына өтүңүз)

35. Эмне себептен Кыргыз Республикасынын жарандык

паспортунда улутту көрсөтүш Үкөрсөтпөш керек деп эсептейсиз? (1 гана

жоопту белгилеңиз)

А. Көрсөтүш керек, себеби ... Б. Көрсөтпөш керек, себеби ...

1. Кыргызстандын жарандарынын

этникалык таандыгын билиш үчүн

керек

1. Кыргызстандын жарандарынын

бардыгы бир “кыргызстандык”

дегенди билдирет

2. Туура улуттук саясатты жүргүзүүгө 2. Улутту көрсөтүү улуттук

Этностор аралык мамиле

319

жардам берет бөлүнүп-жарылууга алып келет

3. Бул мурдатан келе жаткан көрүнүш 3. Жаңы мезгилдин талабына

жооп бербейт

4. Туура кадрдык саясатты

жүргүзүүгө өбөлгө түзөт 4. Өлкөдө ынтымакты бекемдейт

5. Башка жооп

(жазыңыз):_______________________

5. Башка жооп

(жазыңыз):____________________

36. Кыргызстанда жашаган улут жана этностордун ортосундагы

мамилелерди кандай баалайсыз? (беш баллдык шкала аркылуу баалаңыз:

1- эң начар, 5 – эң жакшы)

Жооптор Баллдар

1. Кыргыздар менен

орустар:

1 2 3 4 5

2. Кыргыздар менен

өзбектер:

1 2 3 4 5

3. Кыргыздар менен

дунгандар:

1 2 3 4 5

4. Кыргыздар менен

уйгурлар:

1 2 3 4 5

5. Кыргыздар менен

казактар:

1 2 3 4 5

6. Кыргыздар менен

тажиктер:

1 2 3 4 5

7. Кыргыздар менен башка

этностор (түрк-месхеттер,

даргиндер, күрддөр ж. б.):

1 2 3 4 5

37. Биздин мекендештердин үй-бүлө курушуна (үйлөнүшүнөҮтурмушка

чыгышына) Сиздин мамилеңиз? (ар бир саптан бир гана жоопту

белгилеңиз)

320

Жакш

ы, мен

колдой

м

Мага

баары

бир

Жаман,

мен

колдобо

йм

Жооп

бере

албай

м

1. Кыргыздардын

башка кыргызстандык

этностордун өкүлдөрү

менен

1 2 3 4

2. Кыргыздардын чет

өлкөлүктөр менен 1 2 3 4

3.

Кыргызстандыктарды

н чет өлкөлүктөр

менен

1 2 3 4

38. Кыргызстан элинин Ассамблеясынын ишин кандай баалайсыз?

1. Билем, анын ишмердигин жогору баалайм

2. Билем, анын ишмердигин орто деп баалайм

3. Билем, анын ишмердигин начар деп баалайм

4. Такыр маалыматым жок

39. 2013-жылы кабыл алынган “Кыргыз Республика-сында Элдин

биримдигин жана этностор аралык мамилелерди чыңдоо концепциясы”

жөнүндө билесизби?

1. Билем, толук колдойм

2. Билем, маалыматым бар

3. Билем, бирок ишке ашуусуна күмөнүм бар

4. Уккам, бирок так маалыматым жок

5. Такыр маалыматым жок

321

40. Сиз Кыргызстандагы этностордун башка өлкөлөрдүн мамлекеттик

символдорун (туусун, гербин, гимнин) колдонушуна кандай карайсыз?

1. Өтө жаман, мен ага каршымын

2. Жаман, мен колдобойм

3. Мага баары бир

4. Жакшы, мен колдойм

5. Абдан жакшы, мен колдойм

41. 2013-2017-жылдардын мезгилине “Кыргыз Республи-касын туруктуу

өнүктүрүүнүн улуттук стратегиясы” жөнүндө билесизби?

1. Билем, толук колдойм

2. Билем, маалыматым бар

3. Билем, бирок ишке ашуусуна күмөнүм бар

4. Уккам, бирок так маалыматым жок

5. Такыр маалыматым жок

42. Төмөнкү пикирлерге карата оюңузду билдириңиз?

(ар бир саптан бир гана жоопту белгилеңиз)

Пикирлер Колдойм

Жарым-

жартылай

колдойм

Колдо-

бойм

1. Кыргызстан

кыргыздардын гана

мамлекети болуш керек

1 2 3

2. Кыргызстанда

кыргыздардын укугу жана

жоопкерчилиги башка

улуттарга караганда

көбүрөөк болушу керек

1 2 3

3. Кыргызстан көп 1 2 3

322

улуттуу өлкө, андагы

бардык этностор тең

укуктуу болушу керек

4. Кыргызстандын көп

улуттуу өлкө болгону

мамлекеттин артыкчылыгы

1 2 3

5. Кыргызстандын көп

улуттуу өлкө болгону

мамлекет үчүн көйгөйлөрдү

жаратат

1 2 3

6. Кыргызстанда

кыргыздар башка

этносторду өзүнүн

айланасында бириктирген

өзөктүк улут болушу керек

1 2 3

43. Кыргыз тилине тишелүү төмөнкү пикирлерге карата оюңузду

билдириңиз? (ар бир саптан бир гана жоопту белгилеңиз) Ү

Пикирлер Колдойм

Жарым-

жартылай

колдойм

Колдобойм

1. Кыргызстанда

иш кагаздары кыргыз

тилинде гана

жүргүзүлүшү керек

1 2 3

2. Расмий иш- 1 2 3

Тил

323

чаралар

(жолугушуулар,

чогулуштар,

докладдар, отчеттор

ж. б. баяндамалар)

кыргыз тилинде гана

жүргүзүлүшү керек

3. Кыргыз тили

Кыргызстанда билим

берүүнүн (ЖОЖдо,

мектептерде) жана

илимдин тили

болушу керек

1 2 3

4. Кыргыз тили

Кыргызстанда

жашаган этностордун

жалпы баарлашуу

тили болушу керек

1 2 3

5. Расмий тилдин

зарылдыгы жок,

Кыргызстанда бир

гана мамлекеттик –

кыргыз тили болушу

керек

1 2 3

6. Теле-радио

берүүлөр кыргыз

тилинде жүгүзүлүшү

керек

1 2 3

7. Кыргыз тилин 1 2 3

324

билбегендер

мамлекеттик

кызматка алынбашы

керек

8. Азыркы

жаштар кыргыз

тилинен тышкары

орус тилин

милдеттүү түрдө

билиши керек

1 2 3

9. Азыркы

жаштар кыргыз

тилинен тышкары

бир канча чет тилди

билиши керек

1 2 3

44. Сиз төмөнкү тилдерди канчалык деңгээлде билесиз?

(ар бир саптан бирден жоопту белгилеңиз)

Пикирлер

Билем,

эркин

сүйлөйм

жана

жаза

алам

Билем,

пикиримди

негизинен

түшүндүрө

алам

Түшүнөм,

бирок

сүйлөй

албаймын

Билбейм

1. Мамлекеттик

(кыргыз) тилди 1 2 3 4

2. Расмий

(орус) тилди 1 2 3 4

3. Англис 1 2 3 4

325

тилин

4. Башка:

1)___________

тили

2)____________

тили

1 2 3 4

1 2 3 4

45. Кийинки учурда биздин турмушубузда пайда болгон жаңы

салттарга, майрамдарга болгон сиздин мамилеңиз? (ар бир саптан бирден

вариантты белгилеңиз)

Категориялар Жагат,

колдойм

Айрым

учурда

жагат

Жакпайт,

колдобойм

Жооп

бере

албайм

1. Көп машиналар

менен ЗАГСка чыгуу

1 2 3 4

2. Тойлорду

ресторанҮ кафелерде

өткөрүү

1 2 3 4

3. Даватка чыгуу 1 2 3 4

4. Юбилейлерди

өткөрүү

1 2 3 4

5.

РесторанҮкафелерде

маркумга куран

окутуу

1 2 3 4

6. Жарандык никеде

жашоо

1 2 3 4

Каада-салттарга, динге карата мамиле

326

7. Мамлекеттик

каттоодон өтпөй

диний эрежелерге

ылайык никеге туруу

1 2 3 4

8. Жаӊы майрамдар 1 2 3 4

9. Эски салттардын

жанданышы

1 2 3 4

10. Улуттук

кийимдерди кийүү

1 2 3 4

46. Сиз «КЫРГЫЗ» деп кимди эсептейсиз? (1 гана жооп танданыз)

1. Ким кыргызча сүйлөсө;

2. Ким өзүн кыргызмын деп эсептесе;

3. Паспортунда ким “кыргыз” болсо;

4. Мусулман болсо;

5. Ата-энеси кыргыз болсо;

6. Улуту кыргыз болсо;

7. Кыргыз маданиятын жакшы билген жана аны сыйлаган адамды;

8. Башка (жазыӊыз)___________________

47. Сиз өзүнүздү Кудайга ишенген адам деп эсептейсизби?

1. Ооба 2. Жок 3. Атеист

48. Сиз өзүңүздү кайсы динге же диний ишенимге таандык деп

эсептейсиз?

1. Ислам

2. Православие

3. Протестантизм

4. Теңирлик ишеними

5. Эч бир динге таандык эмесмин

327

6. Башка жооп (жазыңыз): ______

49. Эмне себептен Сиз өзүңүздү бул динге таандык деп эсептейсиз? (бир

вариантты тандаңыз)

1. Ата-энем ушул динди тутунгандыктан

2. Бул менен жеке тандоом

3. Бул менен улутумдун дини

4. Бул эң туура дин

5. Эч бир динге таандык эмесмин

6. Башка жооп (жазыңыз)______

50. Мечитке, чиркөөгө, сыйынуу үйүнө ж. б. барып турасызбы?

1. Такай (күнүгө) барам

2. Жумасына бир жолу

3. Айына бир жолу

4. Кээде гана (жылына 1-2 жолу)

5. Барбайм

51. Динге ишенбеген (же башка диндеги) өзүңүздүн улутуңуздун өкүлүнө

караганда, Сиз менен бир диндеги башка этностун өкүлүн жакын

сезесизби?

1. Ооба 2. Кээде 3. Жок 4. Жооп бере албайм

52. Сиздин мамлекеттик жарандык сезимдериңиздин калыптанышына

диндин таасири канчалык?

1. Абдан күчтүү

2. Жарым жартылай

3. Эч кандай таасири жок

4. Жооп бере албайм

Суроолорго жооп бергендигиңиз үчүн ыраазычылык билдиребиз!

328

Тиркеме

СОЦИОЛОГИЯЛЫК ИЗИЛДӨӨНҮН ПРОГРАММАСЫ

Изилдөөнүн актуалдуулугу. Азыркы кезде эгемендүүлүктөн кийинки

мамлекеттеги динге болгон либералдык мамиле коомдун конфессионалдык

түзүмүнүн өзгөрүшүнө алып келип, ар түрдүү диний агымдар, секталар ж.б.

өлкөбүздө өз ишмердигин жүргүзө баштаган. Республикада чет өлкөлүк

ислам жана христиан диндеринин салттуу эмес агымдарынын таасиринин

күч алышынан сыйынуу үйлөрүнүн, мечиттердин, диний окуу жайларынын

санынын өсүшүнө, калк арасында Мун чиркөөсү, Иисус Христос чиркөөсү

сыяктуу сектанттык христиандык агымдардын, ошондой эле экстремисттик

мүнөздөгү "Хизб ут-Тахрир", "Акрамия", "Салафия" жана "Ваххабизм"

сыяктуу диний агымдардын иш жүргүзүүсүнө мүмкүнчүлүк түзүлгөн.

Азыркы учурда өлкө аймагында Кыргыз Республикасынын Дин иштери

боюнча мамлекетик комиссиясынын каттоосунан өткөн 2814 диний уюм өз

ишмердүүлүгүн расмий жүргүзүп келүүдө. Анын ичинен 2420 ислам жана

380 христиан багытындагы, ошондой эле 1 еврей жамааты, 1 буддисттик, 12

бахаи дининин жамааты каттоодон өткөн3. Алардын ишмердигинин

натыйжасында азыркы кезде кыргыз жаштарынын арасынан бөтөн диндерге

өтүп жаткандардын саны өсүп, кыргыз эли көп диндүү калкка айланып,

радикалдашкан диний агымдардын таасиринен эксремисстик маанайдагы

динчилдерди пайда кылып, өз каалоосу менен Сириядагы согушкандардын

саны артып барууда. Алсак, 2018-жылда эле радикалдашкан “Йакын Инкар”

диний уюмунун мүчөлөрү Баткен облусунун Кадамжай районунан кармалып,

16 киши соттолду.

Азыркы кезде маалымат технологияларынын, илимдин жана

техниканын дүркүрөп өнүгүшүнүн натыйжасында ММКнын

мүмкүнчүлүктөрү кескин өзгөрүүлөргө учурап, маалымат жеткирүү

каражаттары, формалары таанылгыс болуп өзгөрдү. Натыйжада ар түрдүү

329

мазмундагы фильмдердин, музыкалык чыгармаларды электрондук түрдө

дүйнөгө тарап жатышы, аны ар бир адамдын өз каалоосуна жараша колдоно

алуу мүмкүнчүлүгү, кыргыз жаштарынын социалдаштыруусун кескин

өзгөрүшүнүн шарты жана фактору катары кызмат кылып жаштардын аң

сезиминин жана жүрүм-турумун таптакыр өзгөрүүгө учурашына алып

келүүдө. Анткени көптөгөн кинолордо акчанын күчү (бийлик, кылмыш)

зомбулук, мыкаачылык ж.б. даңазаланган фильмдердин, музыкалык

чыгармаларды электрондук түрдө дүйнөгө тарап жатышы, аны ар бир

адамдын өз каалоосуна жараша колдоно алуу мүмкүнчүлүгү жаштардын аң

сезиминин жана жүрүм-турумун кескин өзгөрүүгө учурашына алып келүүдө.

Бул батыш маданиятын бөтөн элдерге экспорттоо, маданий-маалыматтык

экспансиянын жүрүп жатышы менен байланыштуу.

Жогоруда аталган факторлордун таасиринен Кыргызстанда көптөгөн

көйгөйлүү маселелер: кыргыздар арасында көп диндүүлүк, бөтөн (араб)

маданияттын таасиринин күчөшү, диний экстремизм, ата-энелердин өз

балдарына карабай коюшу, балдарга карата зордук-зомбулуктардын күчөшү,

мээримсиз ата-энелердин көбөйүшүнөн жетимдердин, айрыкча социалдык

жетимдердин, ата-энелерди карыптар үйүнө тапшыруу ж.б. жаралууда.

Бүгүнкү күндө коомубуздун өнүгүшүнө терс таасирин тийгизип

жаткан факторлорго каршы туруу, анын терс таасирлерин (жумушсуздук,

жакырчылык, алдым-жуттумдук, коомдогу рухий тарбиянын төмөндөшү,

кайдыгерлик, көңүл коштук, өз кызыкчылыгын баарынан жогору коюу,

ыймансыздыктын жана алсызга зомбулуктун күчөшү ж.б.) токтотуу, улутту

сактап калуу жана өнүктүрүү үчүн, өсүп келе жаткан жаш муундарды

улуттук маданиятыбыздагы муундан-муунга мурасталган идеялардын,

ишенимдердин, ынанымдардын, ыймандык нарк-дөөлөттөрдүн негизинде

социалдаштырууну ишке ашыруу маселелерин социологиялык аспектен

изилдөө актуалдуулугу төмөнкүлөр менен байланыштуу:

- бүгүнкү күндө Кыргызстандын саясый-экономикалык, социалдык-маданий

жаатында жүрүп жаткан өзгөрүүлөр жана адамдардын социалдык

330

чөйрөсүнүн өтө тездик менен өзгөрүп жатышы бүгүнкү күндө жаш

муундарды социалдаштырууда элибиздин инсанды социалдаштыруу салтын

натыйжалуу пайдалануунун жолдорун табуу зарылдыгын жараткандыгы;

- ааламдашуу процесси, маданияттардын карым-катышынын күчөшү

улуттук өзгөчөлүктөрүбүздү, маданиятыбызды жоголушуна алып келүүдө,

улуттук маданиятты сактоо жана өнүктүрүү зарылдыгы улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштыруунун бүгүнкү күндө натыйжалуу

пайдалануунун жолдорун теориялык жана практикалык жактан аныктоо,

кыргыз элин жана анын маданиятын сактоого, өнүктүрүүгө мүмкүндүк

жаратары;

- коомубузда рухий-адептик кризистин күч алышы (кыргыз жаштарынын

арасынан бөтөн диндерге өткөндөрдүн; араккечтердин жана банги затка көз

карандылардын, социалдык жетимдердин, адам сатуу, алдамчылык ж.б.),

анын алдын алуу маселелерин жана андан чыгуунун жолдорун изилдөө

зарылдыгы;

- кыргыз коому муктаж болуп турган эл тагдыры үчүн өзүнө

жоопкерчиликти ала билген, чечкиндүү жана ишмер, элди-жерди ойлогон

мекенчил муунду өстүрүү, интеллигенциянын жаңы муунун калыптандыруу

зарылдыгы;

- кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу процесси атайын

изилдөөгө алына электиги;

- кыргыз эли кандайча сакталып келген, канткенде ХХ1 кылымда

элибиз сакталып калат жана кыргыз адамы ХХI кылымда кандай инсан

болушу керек? ааламдашуу шартында кыргыз элин сактап калуу үчүн биз

кандай инсандарды калыптандыруубуз керек? деген суроолорго жооп берүү

зарылдыгы.

Жогоруда айтылгандар кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштырууну социологиялык аспектен изилдөөгө алуунун

актуалдуулугун көрсөтөт.

331

Социологиялык изилдөөнүн максаты жана милдеттери:

Изилдөөнүн максаты кыргыз улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруунун мазмунун, механизмдерин, институттарын жана аларды

бүгүнкү күндө жаш муундарды социалдаштырууда пайдалануунун илимий

жолдорун социологиялык аспекте аныктоо.

Максатка жараша төмөнкү маселелер коюлуп, каралат жана

изилденет.

• инсанды социалдаштырууга байланыштуу көп

кырдуу илимий адабияттарды үйрөнүүнүн жана талдоонун

негизинде анын изилдениш абалын, социологиялык теориялык

парадигмаларды аныктоо;

• социологиялык теориялык парадигмаларга таянып, улуттук

маданияттагы инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн теориялык-

методологиялык негиздерин, методдорун аныктоо;

• “улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу”, “улуттук

маданияттагы социалдаштыруунун салттары” жана “Адам болуу”

терминдеринин маани-мазмунун чечмелөө;

• кыргыз улуттук маданияттагы социалдык институттардын инсанды

социалдаштыруу процессин ишке ашыруу шарттарын, мыйзам

ченемдүүлүктөрүн, механизмдерин, принциптерин аныктап, аларды

бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануунун жолдорун иштеп чыгуу;

• улуттук маданияттагы социо-маданий институттардын инсанды

социалдаштыруудагы ролун, механизмдерин, принциптерин жана

кыргыз улуттук маданияттагы инсанды социалдаштырууну изилдөөнүн

келечек багыттарын аныктоо;

• кыргыз улуттук маданиятта инсанды социалдаштыруунун

өзгөчөлүктөрүн (механизмдерин, принциптерин), салттуу коомдогу

моделин аныктап, аларды бүгүнкү күндө натыйжалуу пайдалануунун

илимий негиздеги жолдорун аныктоо;

332

• эмпирикалык изилдөөлөрдө социологиялык ыкмалардын негизинде

ааламдашуу учурунда улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

механизмдеринин жаш муундарды социалдаштыруудагы ордун, аны

илимий негизде ишке ашыруунун алгылыктуу (приоритүү)

багыттарын, инсанды социалдаштыруунун бүгүнкү күндөгү моделин

аныктоо жана улуттук маданияттын негизинде инсанды

социалдаштыруунун натыйжалуулугун арттыруу багытында илимий-

теориялык жана практикалык сунуштарды иштеп чыгуу.

Кошумча максаттар:

Жаш муундарды улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

салттарынын негизинде калыптандыруу аркылуу коомду бекемдөө,

туруктуулуктун камсыз болушуна өбөлгө жаратуу.

Социологиялык изилдөөнүн объектиси – кыргыз коомундагы

социалдык процесстер жана улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруу

процесси.

Социологиялык изилдөөнүн предмети кыргыздардын улуттук

маданиятындагы инсанды социалдаштыруу.

Социологиялык изилдөөгө коюлган божомолдоолор (гипотезалар):

Коомдо ж\р\п жаткан саясый, социалдык-экономикалык жана маданий

ъзгър\\лър, илимий-техникалык жетишкендиктер, ааламдашуу жана

маалымат технологияларынын ън\г\\ процесстери жалпы эле социалдык

процесстерди, анын арасында социалдаштыруунун мазмунун, жолдорун,

каражаттарын ъзгър\\лъргъ учуратып, трансформациялап, аны жаёы т\скъ

алып кел\\дъ. Эгерде улуттук маданияттагы социалдаштыруунун

ъзгъчъл\ктър\н жана анын трансформациялануу багыттарын, мазмундук ж.б.

ъзгъчъл\ктър\н: ъбългълър\н, факторлорун аныктап, аларды туура

пайдалануунун жолдору, усулдары иштелип чыгылса жаш муундарды инсан

катары социалдаштыруунун натыйжалуу болушуна, коомдогу рухий

кризисти жоюуга жана социалдык терс кър\н\штърдън арылууга алып келет.

Ал \ч\н эгер:

333

1. Кыргыз элинин улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштыруунун ъзгъчъл\ктър\ социологиялык аспектен

теориялык-методологиялык жактан негизделсе;

2. Узак кылымдарда калыптанган улуттук маданияттагы инсанды

социалдаштыруунун б\г\нк\ к\ндъ трансформацияланышынын

себептери, мазмуну жана бътънч\л\ктър\ социологиялык жактан

аныкталса;

3. Б\г\нк\ к\ндъг\ ааламдашуу, маалымат технологиясы ън\ккън шартта

элибиздин социалдаштыруу салтын жаш муундарды

калыптандырууда пайдалануунун абалы жана анын

натыйжалуулугун арттыруунун шарттары, багыттары, жолдору

аныкталса.

4. Жаш муундарды инсан катары жетилт\\н\н натыйжалуулугун

арттырууда улуттук маданияттагы инсанды социалдаштыруунун

институттарын, каражаттарын б\г\нк\ к\нд\н ъзгъчъл\ктър\нъ

ылайыктап колдонуунун системасы, усулдары иштелип чыгылса;

5. Азыркы кезде жаш муундарды инсан катары социалдаштырууда

мектептин, ЖОЖдун, эмгек коллективинин, ММКнын ж.б. таасир

эт\\с\н\н карым-катышы, системасы аныкталса.

Көмөктөш гипотезалар:

1. Кыргызстанда жаш муундардын социалдашуу процессине

ааламдаштыруу процесси чоң таасирин тийгизүүдө.

2. Кыргызстанда чет элдик диний ж.б. уюмдар тарабынан

материалдык кызыктыруу, үгүтөө менен жаштарды өз динине өткөрүү, өз

элинин маданиятын жайылтуу максималдуу жүрүп жатат.

Изилдөө жүргүзүүнүн ыкмалары:

Бул изилдөө социологиянын сандык жана сапаттык ыкмаларын

колдонууну талаптайт:

1. Документтерди талдоо. Бул коомдук процесстердин жана

институттардын изилденип жаткан мезгилинде ачык-айкын маселелерди

334

чечүү максатында документалдык булактардан социологиялык

маалыматтардын анализ методу колдонулган. Социологиялык анкетанын

жыйынтыгында алынган маалыматтар, этнологиялык жана фольклордук

булактар орун алган.

2. Сурамжылоо ыкмасы. Кыргыз улуттук маданиятындагы инсанды

социалдаштырууну талдоо максатында студенттер арасында бетме-бет

анкета жүргүзүлүп, сурамжылоо ыкмасы колдонулган. Анкета элдин бир

бөлүгүнө,изилденип жаткан маселелерди эмприкалык түрдө суроолор жазуу

түрүндө берилген. Социологиялык маалыматтардын топтолушу, катталышы

жана алынган жооптордун статистикалык анализи жасалып, булар теориялык

жактан каралып чыккан. Башка көз караш менен анкета изилдөө

техникаларынын бири болуп саналат. Анкеталык сурамжылоодон алынган

маалыматтар каралып чыгып, натыйжа чыгарылат. Мындан улам сурама

(анкета) изилдөөчү менен маалымат берген инсандын ортосундагы

кабарлашуу болуп саналат.

3. Эксперттик сурамжылоо. Изилденмп жаткан маселе боюнча адистердин

ой-пикирин алуу үчүн анкета методу колдонулган. Эксперт белгилүү бир иш

жана маселе боюнча чоң тажрыйба жана көптөгөн маалыматка ээ инсан.

Эксперттер – кайсы бир тармакта таасири бар, изилдөөчүнү кызыктырган

тема боюнча керектүү маалыматка ээ адамдар7. Окуу жайларда жаш

муундардын социалдашуу өзгөчөлүктөрүн аныктоодо экспертке кайрылуу

маанилүү болуп саналат. Булар аткарылып жатканда анкетага

катышкандардын жүрүм-туруму, көз караштары, кызыгуулары жана

сезимдери менен ошол учурдагы бетиндеги мимикалар эске алынып,

жыйынтыкталды.

Тандоо жүргүзүү

Тандоо жүргүзүү – бул жалпы топтун арасынан ошол топтун ар тараптуу

мүнөзүн чагылдыруу үчүн индивидуумдарды тандап алуу процесси. Т.а., иш-

7 Оперативные социологические исследования: методика и опыт организации. Под ред. Д.Г. Ротмана, А.Н. Данилова, Л.Г. Новиковой. Минск 2001. С.112.

335

чаралардын негизин түзө турган инсандар аныкталышы. Тандоо ар кандай

мүнөзгө ээ. Изилденүүчү инсандарды аныктоодо жана тандоодо бир канча

чен-өлчөмдөр бар: ылайык келиши, тактык, ченөө, көрсөткүчтөр же

маалыматтарды топтоодо колдонулган ыкмаларды кандай даражада колдоно

алдык жана ченеле турган даражага келсе натыйжалар так жана ачык-

айкындык өзгөчөлүккө ээ болот.

Ишенимдүүлүгү- Бул маалыматтардын топтолушу анын так жана

ишенимдүулүгүндө жатат. Бул иш-чаранын жана изилдөөнүн

ишенимдүүлүгү республикабыздын Чүй, Ош, Ысык-Көл, Жалал-Абад, Талас,

Баткен, Нарын облустары менен Бишкек жана Ош шаарларынын тургундары

болушкан окуу жайлардын студенттеринен алынган социологиялык

маалыматтардан турат.

Туура келүүчүлүк- Инсандардын жеке өзгөчөлүктөрү жалпы профилди

түзөт. Ушуга байланыштуу жаш муундардын социалдашуусу алкагында

туура келүүчүлүк иштери жүргүзүлгөн. Бүт Кыргызстандын аймактарынан

келишкен студенттерди изилдөөгө тандоо аркылуу репрезентативдүүлүктү

камсыз кылынды.

Тактык - ченөө, көрсөткүч же маалымат топтоо ыкмасы канчалык

деңгээлде баалана турган болсо ошончолук деңгээлде так дегенди билдирет.

Тандоонун мүнөздөмөсү

Бул изилдөө бүткүл Кыргызстандын алкагында Чүй, Ош, Ысык-Көл,

Жалал-Абад, Талас, Баткен, Нарын облустары менен Бишкек жана Ош

шаарларын камтыган. 2012- жана 2018-жылдын январь айында жүргүзүлгөн

социологиялык суроолордон түзүлгөн анкета 1200 адамга жүргүзүлүп, 17-24

жаштан баштап жаш көрсөткүчтөрү, жайгашкан жерлери (шаар-айыл) жана

жынысына жараша даярдалган.

Инструментарий

Изилдөө атайын иштелип чыккан сурамжылоонун негизинде жеке

эксперттерден жана респонденттерден сурамжылоо аркылуу жүргүзүлөт. Ар

бир анкета суроолоруна жооп берүүгө болжол менен 20-30 мин. убакытты

336

талап кылат. Сурамжылоо квоттук негизде, атайын иштелип чыккан

респонденттерди тандоо ыкмасы менен сурамжыланат. Себеби, максатка

жараша, Кыргызстандын баардык жарандарына тиешелүү маселе

болгондуктан, өлкө боюнча пропорционалдуу түрдө камтууга шарт түзүлгөн.

Бир интервьюер 25ден ашык респондентти суроого жол берилбейт, себеби

биздин тажырыйбада айкын болгондой жооптор социологиялык катага

кабылат. Сурамжылоо эки түрдө түзүлөт: эксперттерге жана

респонденттерге.

Алынган маалыматтарды талдоо.

Сурамжылоонун негизинде чогултулган маалыматтардын жыйынтыгы

атайын иштелип чыккан социологиялык SPSS–22 программасында талданат.

Изилдөөдө төмөнкү анкеталар колдонулду:

С У Р А М А

Урматтуу респондент!

Бул социологиялык изилдөө кыргыз элинин улуттук маданиятынын тарбия

салттарынын негизинде жаш муундарды инсан катары калыптандыруу (социалдаштыруу)

маселелерине арналган.

Социологиялык изилдөөнүн маалыматтары жалпы жыйынтык түрүндө илимий

максатта колдонулат. Ошондуктан Сиздин жоопторуңуздун жашыруундугу

(анонимдүүлүгү) сакталат.

Суроолорду көңүл коюп окуп, Сиздин пикириңизге туура келген жооптордун

вариантын көрсөткөн санды (цифраны) тегеректеп белгилеңиз.

Кызматташкандыгыңыз үчүн ыраазычылык билдиребиз!

Р:1. Жашыңыз: ________жаш. Р:2. Жынысыңыз: 1.Эркек. 2.

Аял.

Р:3. Сиз аяктаган мектептин жайгашкан жери: 1.Шаар. 2.Айыл.

Р:4. Сиз окуган окуу жай __________________________________________ Р:5.

Курс______

1. Өзүңүздөн кичүү бир туугандарыңызды тарбиялоого катышасызбы?

337

Ооба – 1; Жок – 2; Башка: _________________________________ -3;

2. Сиз өзүңүздөн кичүүлөрдү тарбиялоодо кайсы усул, ыкманы көбүрөөк колдоносуз?

• Сөз менен түшүндүрүү ------

1;

• Мактоо---------------------------

2;

• Жазалоо--------------------------

3;

• Насаат айтуу----- --------------

4;

• Сөз менен урушуу-------------5;

• Көрсөтүп берүү----------------6;

• Уруу (таяктоо)-----------------7;

• Башка жооп_______________________________________________________8;

3. Ата-энең Сени тарбиялоодо кандай усулдарды, ыкмаларды көбүрөөк колдонгон?

• Сөз менен түшүндүрүү ------

1;

• Мактоо---------------------------

2;

• Жазалоо--------------------------

3;

• Насаат айтуу----- --------------

4;

• Сөз менен урушуу-------------5;

• Көрсөтүп берүү----------------6;

• Уруу (таяктоо)-----------------7;

• Башка жооп_______________________________________________________-8;

4. Ата – энеңиздин тарбия берүү усулдары, ыкмалары Сизге жагабы?

Ооба – 1; Жок – 2; Башка: ________________________________________ -3;

5. Тарбия берүүдө ата-энең Сизге орой мамиле жасап (келтектеп) тарбиялаган учур

болгонбу?

Ооба – 1; Жок – 2; Башка: ________________________________________ -3;

6. Сизди, ата-энеңиз төмөнкү жактарга ээрчитип барганбы? (ар бир вариант боюнча

жооп бериңиз)

Ооба Жок

1 Той-тамашаларга 1 2

2 Театрга 1 2

3 Киного 1 2

4 Жаратылышта эс алууга 1 2

338

5 Түрдүү жыйындарга 1 2

7. Сизди тарбиялоого Ата-энеңизден башка адамдар да катышканбы?

Ооба – 1; Жок – 2; Башка: ________________________________________ -3;

8. Эгер катышкан болсо, ал (алар) Сиз менен кандай туугандык байланышта? (бир нече

вариантты белгилөөгө болот)

Чоң атам, чоң энем-----------1;

Тайатам, тайэнем-------------2;

Ага-эжелерим------------------3;

Тайэке,тайэжелерим---------4;

Бөлөк туугандар--------------5;

Кошуналар---------------------6;

Туугандыгы жок адам------7;

Башка:______________________________________________________________-8.

9. Сиздин ата-энеңиз балдарына кайсы багытта тарбия берүүгө көбүрөөк көңүл

бурушат? (бир нече вариантты белгилөөгө болот)

• Ыйман,адеп тарбиясы------------------1;

• Турмуш-тиричиликке даярдоо-------2;

• Эмгек тарбиясы--------------------------3;

• Мекенчилдик тарбия-------------------4;

• Экологиялык тарбия-------------------5;

• Диний тарбия----------------------------6;

• Жыныстык тарбия----------------------7;

• Ата-энем жакшы тарбия берген-----8;

• Ата-энем жакшы тарбия берген эмес-9;

Башка:___________________________________________________________________ -

10.

10. Ата-энеңиз кайсы багытта тарбия берүүгө көбүрөөк басым жасаса жакшы болмок?

(бир нече вариантты белгилөөгө болот)

• Өз алдынчалыкка------------------------1;

• Турмушта активдүү болууга----------2;

• Заманга ылайык тарбиялоого---------3;

• Үй-бүлөлүк турмушка даярдоого----4;

• Патриоттук тарбияга-------------------5;

• Жыныстык тарбияга--------------------6;

• Ар тараптуу тарбия берүүгө----------7;

• Башка:__________________________________________________________________8.

11. Сиз өз балдарыңызга тарбия берүүдө кайсы багытта тарбия берүүгө көбүрөөк басым

жасар элеңиз? (бир нече вариантты белгилөөгө болот)

• Өз алдынчалыкка------------------------1; • Турмушта активдүү болууга----------2;

339

• Заманга ылайык тарбиялоого---------3;

• Үй-бүлөлүк турмушка даярдоого----4;

• Патриоттук тарбияга-------------------5;

• Жыныстык тарбияга--------------------6;

• Ар тараптуу тарбия берүүгө----------7;

• Башка:__________________________________________________________________8.

12. Сизди тарбиялоодогу Ата - энеңиздин усулдарын, ыкмаларын өзүңдүн балдарыңды

тарбиялоодо колдоносузбу?

Ооба – 1; Жок – 2; Башка: ________________________________________ -3;

13. Сизге ата-энеңиз кайсы багытта эч кандай (”0”) же жетишээрлик (“5”) тарбия берген?

(ар бир вариант боюнча жооп бериңиз)

Үй-бүлөлүк турмушка даярдоодо: 0 1 2 3 4 5

Жыныстык тарбияда: 0 1 2 3 4 5

Мекенчилдикке тарбияда: 0 1 2 3 4 5

Акча табууга, кантип жашоого 0 1 2 3 4 5

Заманга жараша тарбия берүү: 0 1 2 3 4 5

Баланы эркин тарбиялоо: 0 1 2 3 4 5

Башка:___________________________ 0 1 2 3 4 5

Жоопторуңуз үчүн ырахмат!

340

С У Р А М А

Урматтуу респондент!

Бул социологиялык изилдөө окуу жайда жаш муундарды инсан катары

калыптандыруу (социалдаштыруу) маселелерине арналган.

Социологиялык изилдөөнүн маалыматтары жалпы жыйынтык түрүндө илимий

максатта колдонулат. Ошондуктан Сиздин жоопторуңуздун жашыруундугу (анонимдүүлүгү)

сакталат.

Суроолорду көңүл коюп окуп, Сиздин пикириңизге туура келген жооптордун

вариантын көрсөткөн санды (цифраны) тегеректеп белгилеңиз.

Кызматташкандыгыңыз үчүн ыраазычылык билдиребиз!

Р:1. Жашыңыз: ________жаш. Р:2. Жынысыңыз: 1.Эркек. 2. Аял.

Р:3. Сиз аяктаган мектептин жайгашкан жери: 1.Шаар. 2.Айыл.

Р:4. Сиз окуган окуу жай __________________________________________; Р:5. Курс______

1.Коллеждин бүтүрүүчүлөрүнүн ишке орношуу мүмкүнчүлүгү канчалык деп ойлойсуз?

• ЖОЖдо окуусун улантуу ---------------------------------------------1;

• Кесибим боюнча ишке жайгашам------------------------------------2;

• Алган адистигим боюнча эмес, бөлөк кесипте иштейм---------3;

• Башка: _______________________________________________________________ - 4.

2.Сиз окуган коллежде адистерди даярдоонун деңгээлине кандай баа бересиз?

• Өтө начар ----1; Начар ----2; Жакшы ----3; Өтө жакшы----4;

3.Сиздин пикириңиз боюнча адистерди даярдоонун сапатын жакшыртуу үчүн эң биринчи

кезекте эмнелерди өзгөртүү зарыл?

• Окутуучуларды ----------------------------1

• Окуу жайдын администрациясын----2

• Окуу планын ------------------------------3

• Окуу жүктөмүн----------------------4

• Окуу программасын-----------------5

• Билим берүү стандартын----------6

• Башка: _____________________________________________________________ - 7.

4.Коллежде алган кесиптик билимдериңиз, көндүмдөрүңүз жана билгичтиктериңиз

(даярдыгыңыз) мектепте иштөөгө жетиштүү деп эсептейсизби?

• Ооба, жетиштүү -------------------------1 • Канаттандырарлык десе болот--------2

341

• Канааттандырарлык эмес-----------3 • Жок, жетишсиз------------------------4

• Башка: _______________________________________________________________ -5

6.Азыркы учурда жаштардын инсан катары калыптандырууга (социалдаштырууга) эмнелер

күчтүү таасирин тийгизүүдө?

• Телевидение-----------------1.

• Интернет---------------------2.

• Фейсбук, ютуб--------------3.

• Гезит,журнал----------------4.

• Үй -бүлө----------------------5.

• Окуу жай---------------------6.

• Башка: ________________________________________________________________-7.

7.Жаштардын инсан катары калыптанышына (социалдашуусуна) шаар кандай таасир

тийгизет?

• Оң-----------------------1.

• Басымдуу оң----------2.

• Басымдуу терс-------3.

• Терс --------------------4.

• Башка: ________________________________________________________________-5.

Жоопторуңуз үчүн ырахмат!

342

С У Р А М А

Урматтуу эксперт!

Бул социологиялык изилдөө окуу жайда жаш муундарды инсан катары

калыптандыруу (социалдаштыруу) маселелерине арналган.

Социологиялык изилдөөнүн маалыматтары жалпы жыйынтык түрүндө илимий

максатта колдонулат. Ошондуктан Сиздин жоопторуңуздун жашыруундугу (анонимдүүлүгү)

сакталат.

Сиздин пикириңизге туура келген жооптордун вариантын көрсөткөн санды

(цифраны) тегеректеп белгилеңиз.

Кызматташкандыгыңыз үчүн ыраазычылык билдиребиз!

Р:1. Жашыңыз: ________жаш. Р:2. Жынысыңыз: 1.Эркек. 2. Аял.

Р:3. Адистигиңиз _____________________ Р:4. Эмгек стажыңыз______________

Р:5. Окуу жайдагы эмгек стажыңыз____________________________

1.Сиздер окуткан студенттердин коллежде алган кесиптик билимдери, көндүмдөрү жана

билгичтиктери адистиги боюнча мектепте иштөөгө жетиштүү деп эсептейсизби?

• Жетиштүү -------------------------------------------------- 1

• Белгилүү деңгээлде жетиштүү деп эсептейм------- 2

• Жетишсиз -------------------------------------------------- 3

2.Сиздин пикириңизче, адис даярдоодо кандай кемчиликтер бар?

• Окутуучулардын теориялык билимдердин төмөндүгү ------------------------------- 1

• Практикалык көндүмдөрдүн үйрөтүлбөгөндүгү--------------------------------------- 2

• Окутуучулардын методикалык даярдыгынын төмөндүгү----------------------------- 3

• Жалпы өнүктүрүүчү предметтерге саатардын көп берилиши------------------------ 4

• Келечектеги адистигине тиешеси жок (керексиз) предметтердин окутулушу--- 5

• Башка: ____________________________________________________________ 6

3.Сиздердин окуу жай даярдаган адистердин деңгээлине кандай баа бересиз?

• Өтө жакшы ----------- 1

343

• Жакшы ---------------- 2

• Орточо ---------------- 3

• Начар ------------------ 4

• Өтө начар ------------- 5

4.Сиздин окуу жайдын бүтүрүүчүлөрү кесиптик социалдашуу менен бирге эле инсандык

социалдашууга да ээ болду деп эсептейизби?

Ооба-----1. Жок----2. Башка: ____________________________________-3.

5. Сиздин окуу жайдын бүтүрүүчүлөрү адистиги боюнча ийгиликтүү иштеп кете алат деп

эсептейсизби?

Ооба-----1. Жок----2. Башка: ____________________________________-3.

Жоопторуңуз үчүн ырахмат!

ТИРКЕМЕ 1

Эмпирикалык изилдөөлөрдө колдонулган суроолор:

Коллеждин студенттерине берилген анкетанын суроолору:

1.Коллеждин бүтүрүүчүлөрүнүн ишке орношуу мүмкүнчүлүгү канчалык деп

ойлойсуң?

2.Сиз аяктаган коллежде адистерди даярдоонун деңгээлине кандай баа бересиз?

3.Сиздин пикириңиз боюнча адистерди даярдоонун сапатын жакшыртуу үчүн

эң биринчи кезекте эмнелерди өзгөртүү зарыл?

4.Коллежде алган кесиптик билимдериң, көндүмдөрүң жана билгичтиктериң

(даярдыгың) мектепте иштөөгө жетиштүү деп эсептейсиңби?

5.Үй-бүлөдө балдарга тарбия берүүнү кандайча жүргүзүү, тарбия берүүнүн

кайсы ыкмасын, усулун колдонуу жакшы жыйынтыктарга жетишүүгө

мүмкүнчүлүк берет?

6.Сен үй-бүлө тарбиясын эстегенде эң биринчи кезекте эмне (кайсы усул,

ыкма ж.б.) эсиңе түшөт?

344

ТИРКЕМЕ 2

Анкета

(Педагогикалык коллеждердин окутуучуларына берилген суроолор)

1.Сиздер окуткан студенттердин коллежде алган кесиптик билимдери,

көндүмдөрү жана билгичтиктери адистиги боюнча мектепте иштөөгө

жетиштүү деп эсептейсизби?

2.Сиздин пикириңизче, адис даярдоодо кандай кемчиликтер бар?

3.Сиздердин окуу жай даярдаган адистердин деңгээлине кандай баа бересиз?

ТИРКЕМЕ 3

Фокус топко берилген суроолор:

1.Ата-энелер бала тарбиялоодо, социалдаштырууда кандай максаттарды

көздөшөт, басым жасашат?

2.Ата-энелер социалдаштырууда эмнеге басым жасашат?

3.Ата-бабалар жана өзүбүздүн ата-энелер балдарын кантип тарбиялап

келишкен, азыр биз балдарды кантип тарбиялап жатабыз?

4.Азыркы кезде үй-бүлөдө бала тарбиялоо кандай өзгөчөлүктөргө ээ?

5.Азыркы кезде тууганчылыктын жаш муундарды социалдаштыруудагы ролу

канчалык?

“Жаштарга тарбия берүүнү кантип жакшыртууга болот?”-