ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟ* Π Α ί Ν Μ ^ Ο ?

IWNA**0* ΦΙΑΟΑΟΠΚΟΝΓΚΝΟ^ΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <ΚΛΙ£ΟΜ<ΝΟΝ

TOMO* ir. ΑΚ 4 (OKmmot'MK<tAmot ι»7ΐ> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΙΩ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ. .. .Ή θέσις τοΟ 'Ελληνισμού είς τον σύγχρονον κόσμον (Μελέτη)

Μ. ΧΑΤΖΗΠΑΚΟΥΜΗ ^Σπουδή καί δρευνα τής ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής (Μελέτη)

ΙΩ. ΔΑΜΠΑΣΗ...... Γ Ή Ιατρική τοϋ Πλάτωνος (Μελέτη) Γ. ΠΛΟΥΜΪΔΗ.... .. Δύο πρόλογοι βιβλίων (1790 -1791) τοϋ Σπυρίδωνος Βλαντή

(Μελέτη) Μ. ΚΑΤΣΑΝΗ. Πτητικοί περιγραφαί είς τον Όμηρον (Μελέτη) ΙΩ. ΚΟΥΧΤΣΟΓΛΟΥ Μιχαήλ Ι. Χατζιδάκης — Ένας πνευματικός δημιουργός

τραγικά ηρωικός (Μελέτη) Α. ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ. 'Αντίθετα συναισθήματα στην ψυχολογία τών λαών.

Άδριανοόπολη, θρήνος καί αγαλλίαση (Μελέτη) Γ. Θ. ΖΩΡΑ Στεφάνου Κομμητα, Έπιστολαί περί γλώσσης καί παιδείας (Μελέτη) Κ. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΥ Ό Jean - Martin Charcot καί ή εποχή του (Μελέτη) ΑΧ. ΤΑΓΑΡΗ. Αί άτέλειαι τοΟ συγχρόνου έπιστημονισμοΰ (Μελέτη) ΑΘ. ΝΙΑΡΧΟΥ..."..; ; .Λόγος για τον Καζαντζάκη (Μελέτη) , Μ. ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ.... Ό Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος καί τα ανέκδοτα σχόλια

του στον Γρηγόριο το Θεολόγο (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. Θ. Ζ Τής Συντάξεως (Χρονικόν) <£_ Πεντηκονταετηρίς από τοΟ θανάτου το6 Νικολάου Πολίτη (Χρονικόν) if Μελέται έπί ανεκδότων φιλολογικών κειμένων (Χρονικόν) if .­'.· . . .> . . . . . . . Ή «Ηπειρωτική 'Εστία» (Χρονικόν) Γ. Θ. ΖΩΡΑ. Ή εκδοσις τών «Collectanea Byzantina» τοϋ Silvio Giuseppe Mercati

* (Χρονικόν) Γ. ΣΚΛΑΒΟΥ .. . . . . · Μουσική (Χρονικόν) μ. μ Άπα τήν κίνησιν τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον 10) (Χρονικόν)) ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ .... · · ·. · ­ i . . . (Χρονικόν)

Ρ A * Ν A V* ♦ S. ♦IA*A*riK*|f fWltAlKtH ΚΑΤΑ f ΜΜΗΗΙΑΗ' «KAIA*M<H<H»

" Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΌΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8 — 'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Έ κ δ ό τ η ς - Δ ι ε υ θ υ ν ΐ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος ΠαρνασσοΟ ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ : Γραμματεύς Συντάξεως

Π ρ ο Ι σ τ . ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΠΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 30 ( Κ Α . 346) 1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) : 'ΕσωτερικοΟ Δρχ. 120 ΈξωτερικοΟ Δολ. 6

Δια Συλλόγους, Σχολεία, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, Τράπεζας, Ανωνύμους Εταιρείας, Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 200

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοΟ ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός» Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

P A ^ K A * * ^ * ΤΟΜΟΣ ΙΓ ΟΚΤΑ&ΝΟΣ - Α<Κ<Μ&ΝΟΣ 1*71 AMO. ^

ΙΩΑΝΝΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Άκαδημαϊκοϋ

Όμοτίμου Καθηγητού τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Η ΘΕΣΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΕΙΣ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟΝ ΚΟΣΜΟΝ*

Ή καμπή πού διέρχεται σήμερα ό Ελληνισμός είναι κρίσιμη. Ποτέ άλλοτε ή ιστορία δεν έθεσε στον Ελληνισμό τόσον αδυσώπητα ερωτήματα όσα τοϋ θέτει σήμερα. Γίνεται μία τροπή στην πορεία της ζωής μας ως έθνους, ή οποία όμως δεν φαίνεται, γιατί τήν σκεπάζει ή φαινομενική υλι­

κή ευημερία και ή φαινομενική νηνεμία. Και τα δύο αυτά γεγονότα είναι απατηλά και συντελούν, ώστε ν ' αποκρύβουν τήν τραγικότητα τών στιγμών πού διερχόμεθα ως έθνος.

Που έγκειται ή τραγικότης τών στιγμών πού διανύομε ώς έθνος ; Άφή­

νομε όλα τάλλα και περιοριζόμεθα σε ώρισμένα χτυπητά γεγονότα, τα όποια δείχνουν τή θέση μας μέσα στον κόσμο σήμερα. Πρώτα ­ πρώτα ανα­

φέρομε εδώ τό γεγονός ότι κατά τους δύο παγκοσμίους πολέμους, δπου έχύσαμε ποταμούς αίματος, όχι μόνον δεν κατωρθώσαμε να έπιτύχωμε σχε­

τικώς τήν εδαφική μας άκεραίωση, άλλα έχάσαμε πολλές πανάρχαιες πατρίδες, πού είχαμε από τήν εποχή τών Περσών και τις διετηρήσαμε παρ' όλους τους ιστορικούς κλυδωνισμούς μέχρι της εποχής του πρώτου παγ­

κοσμίου πολέμου. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο έχάσαμε και άλλες πανάρχαιες πατρίδες και μέ τήν απώλεια αυτήν έχάσαμε και μία συνεί­

δηση, ή οποία ήταν τό ενεργό κίνητρο για όλη τή δραστηριότητα μας καί για τους αγώνες μας. Έχάσαμε τή συνείδηση της οίκουμενικότητος. Τοϋτο είναι ίσως ή μεγαλύτερη εθνική μας απώλεια, τό σκληρότερο πλήγμα πού δεχθήκαμε κατά τό διάστημα τών δύο τελευταίων γενεών. Ό Ελληνισμός ώς ιστορική παρουσία καί ενέργεια, ώς πνεύμα καί δημιουργία δεν περιώ­

ρισε τή δράση του στα όρια τών γεωγραφικών του ορίων, αλλά άπλωνε πάντοτε τήν πνευματική καί ηθική του ακτινοβολία πέρα άπό τα στενά

* 'Ομιλία κατά το Πανσπουδαστικον Συνέδριον τών Κυπρίων σπουδαστών έν Λευκωσία, τήν 3 Αύγουστου 1971.

36

— 554 —

όρια τής γεωγραφικής του θέσεως. Δεύτερον μαζί με τη συνείδηση της οίκουμενικότητος πού φαίνεται ότι έχάσαμε κατά τις δύο τελευταίες γενεές, έχάσαμε και το όπλο με το όποιον κατωρθώναμε να επιζούμε μέσα στην ιστορία, μέσα στην πλημμυρά των λαών πού μας περιέβαλλαν, αν και είμαστε λαός όλιγάνθρωπος, έχάσαμε τα πρωτεία του πνεύματος, με τα όποια πάν­

τοτε αντιμετωπίζαμε τους όγκους τών επιδρομέων, τών λαών πού έρχονταν με τή διάθεση να μας υποδουλώσουν και να μας εξοντώσουν. Για να μιλή­

σωμε τήν τεχνική γλώσσα τής σύγχρονης εποχής, κατά κανόνα μέσα σε τρεις χιλιάδες χρόνια οί λαοί πού μας περιέβαλλαν ήσαν πνευματικώς κατώ­

τεροι, ήταν υπανάπτυκτοι. Για τούτο καί, όταν τυχόν έφθασαν να μας κατα­

κτήσουν, όπως έγινε με τους Τούρκους, δεν κατώρθωσαν να μας αφομοιώ­

σουν. Τουναντίον με τήν πνευματική μας υπεροχή — ήδη κάτω άπό τήν Τουρ­

κοκρατία— αποκτήσαμε και οικονομική υπεροχή και έτσι ανοίξαμε τον αγώνα τής ελευθερίας.

Ή απώλεια τής οίκουμενικότητος, τής συνειδήσεως δηλαδή ότι εί­

μαστε λαός οικουμενικός, κοσμοϊστορικός, ώδήγησε και οδηγεί κάθε μέρα καί περισσότερο στή συνείδηση του επαρχιωτισμού, ήθικοϋ καί πνευμα­

τικού. Ό πνευματικός επαρχιωτισμός είναι αυτόχρημα παραίτηση άπό τήν παγκόσμιο αποστολή καί τον παγκόσμιο πνευματικό καί ηθικό προο­

ρισμό τοϋ ελληνισμού. Εϊναι δε τραγικό ότι για να διασπάσωμε τα στενά όρια του επαρχιωτισμού καταφεύγομε σε μέσα καί τρόπους κατώτερης απο­

δόσεως· έτσι έζητήσαμε π.χ. να προβληθούμε παγκόσμια όχι με τό νοΰ μας, με τήν πνευματική μας γονιμότητα καί παραγωγικότητα, άλλα με τα πόδια, δηλαδή με τό ποδόσφαιρο. Εκτιμώ όλα τα αθλήματα τού άνθρωπου καί δεν υποτιμώ κανένα, άλλα ένας λαός, πού εϊχε ως χθες τα πρωτεία στο νοΰ του, στο πνεύμα, δεν αγωνίζεται καί μάλιστα με τόσο θόρυβο καί με τόσες δα­

πάνες για ν' απόκτηση τα πρωτεία στα πόδια. Είναι αληθές ότι υπάρχει ένας οικονομικός τομεύς, όπου διατηρούμε

ή μάλλον αποκτήσαμε κατά τήν τελευταία γενεά τα πρωτεία, τήν οικουμε­

νικότητα, και ό τομεύς αυτός είναι ή θάλασα. Με τον εμπορικό μας στόλο είμαστε σήμερα στην πρώτη γραμμή. Όμως κάτω άπ' αυτήν τήν οικονομική επικράτηση και παρουσία δέν υπάρχει τό πνευματικό καί ηθικό υπόβαθρο, τό όποιον θα έδιδε τήν αίγλη σ' αυτό τό φαινομενικώς σπουδαίο επίτευγμα. Έκτος αυτού τό οικονομικό αυτό επίτευγμα δέν συνοδεύεται πάντοτε άπό τή λάμψη τής ελληνικής σημαίας, ή οποία εϊναι καί τό σύμβολο τής Ελλη­

νικής Ιδέας. Έξ άλλου είναι ή πρώτη φορά στην ιστορία τής νεωτέρας Ελλάδος, πού, ενώ υπάρχει αμύθητος πλούτος εις χείρας ολίγων Ελλήνων, δέν υπάρχει ενα παράδειγμα εθνικού ευεργέτου, όπως υπήρχαν τόσα κατά τον προηγούμενο αιώνα.

Στα τρία αυτά χτυπητά γεγονότα, τα όποια συντελούν, ώστε ή ιστορική

— 555 —

καμπή του ελληνικού έθνους να προσλαμβάνη μιαν τραγικότητα, πρέπει να προστεθή και ενα τέταρτο — το όποιον τονίζει ακόμα περισσότερο την τραγικότητα των σημερινών στιγμών της ιστορίας μας — και τό γεγονός τοΰτο είναι ή βιολογική υποχώρηση, ή βιολογική κάμψη του Ελληνισμού, ή οποία είναι κατάδηλη με τή μείωση τών γεννήσεων, τή στιγμή κατά τήν οποίαν όλοι οί γύρω μας λαοί, οί γείτονες, πολλαπλασιάζονται άπειλητικώς. Δεν υπάρχει όμως άλλο ασφαλέστερο όπλο για τήν επιβίωση του ελληνι­

σμού από τον πληθυσμό του, ό οποίος είναι δυνατόν να διπλασιασθή σε βραχύ χρονικό διάστημα, εφ' όσον ό ελληνισμός θέλει να ζήση. Ή Ελλάς, παρά τα λεγόμενα περί τοϋ αντιθέτου, είναι δυνατόν, εφ' όσον ανάπτυξη τή γεωργία της, τήν κτηνοτροφία της, τήν βιοτεχνία της καί τήν τεχνική της, ελευθερωμένη όμως άπό τή δουλεία της σε ξένα κεφάλαια, είναι δυνατόν να κράτηση διπλάσιο πληθυσμό. Άρκεΐ ως προς αυτό ν' αναφέρω τό παρά­

δειγμα τοϋ 'Ισραήλ, όπου ή ζωή σφύζει απ' άκρου εις άκρον της στενής λω­

ρίδος γης πού τοϋ ανήκει. Ό μαρασμός, ό όποιος παρατηρείται στην 'Ελλά­

δα καί μάλιστα στην ελληνική επαρχία εϊναι φαινόμενον άπειλητικόν. Καμμία ελληνική κυβέρνηση δεν είχε τό θάρρος να θέση φραγμούς, να θέση απαιτήσεις σ' όσους θέλουν να μεταναστεύσουν, καί προ παντός απαι­

τήσεις εκπαιδεύσεως, γιατί είναι τραγικόν να μεταναστεύουν κατά εκατον­

τάδες χιλιάδες "Ελληνες χωρικοί στο εξωτερικό, χωρίς να έχουν συνάμα καί τις προϋποθέσεις της παιδείας, ώστε εκεί πού θα πάν να εργασθοΰν, να μήν εϊναι οί τελευταίοι— ή έστω οί προτελευταίοι. Σήμερα εργάζονται στή Δυτική Γερμανία άνω τών 300 χιλιάδων Ελλήνων ώς ανειδίκευτοι εργάτες, καί τοΰτο σημαίνει ώς υπηρέτες. Είναι τό είδος τοϋτο της μεταναστεύσεως μία έσω ­ ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. 'Ενώ κατηργήθη ή έξω ­ ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, έδημιουργήθη άλλο είδος χειρότερο άπό τό έξω ­ ευρωπαϊκό είδος — γιατί κατά τήν έσω ­ευρωπαϊκή αποικιοκρατία ό άποικιοκρατούμε­

νος έχει συνάμα έκπατρισθή. Καί όλη αυτή ή αιμορραγία διατί ; Ύποκειμε­

νικώς μεν για να είσέλθη ό άποικιοκρατούμενος σε μία περιπέτεια, αντικει­

μενικώς δε για να τακτοποίηση τό κράτος τό εμπορικό καί συναλλαγματικό του ισοζύγιο. Ή υποκειμενική περιπέτεια άπό τό ενα μέρος καί τό εύκολο κέρδος του κράτους άπό τό άλλο συντελοΰν, ώστε εκατοντάδες χιλιάδες "Ελληνες να άποικιοκρατοϋνται καί να επιστρέφουν, όταν επιστρέφουν, χειρότεροι απ' ό,τι έφυγαν. Άλλα πρέπει τό κεφάλαιο τοϋτο νάκλείση, γιατί είναι θλιβερότερο άπ' ό,τι φαίνεται.

"Ολα αυτά καί πολλά άλλα μας αναγκάζουν, μας καλοϋν ν' άποσαφηνί­

σωμε τή θέση τοϋ Έλληνισμοΰ μέσα στο σύγχρονο κόσμο καί να σχηματί­

σωμε σαφή έννοια για τα προβλήματα καί τά αιτήματα, τα όποια τόσον αδυσώπητα άπαιτοϋν τή λύση τους. Καί άπ' αυτήν εξαρτάται ή επιβίωση τοϋ Έλληνισμοΰ, ή οποία δεν πρέπει να νοείται μόνον ώς παράταση της

— 556 —

ζωής του — οπότε είναι απλή φυτοζωΐα — άλλα πρέπει να έννοήται ώς πνευματική ανάδειξη. Οί "Ελληνες άλλωστε επέζησαν μέσα στην ιστορία, γιατί κατόρθωσαν πάντοτε ν ' αναδειχθούν πνευματικός.

Υπάρχουν λαοί δίχως σημαντική πνευματική συμβολή στην ιστορία — λαοί οί όποιοι ή έμειναν ανώνυμοι ή έζησαν στα περιθώρια της ιστορίας. Και υπάρχουν λαοί πού χωρίς αυτούς δεν είναι δυνατόν να νοηθή ή ιστορία. Οί λαοί αυτοί οί δεύτεροι είναι ολίγοι και ονομάζονται κοσμοϊστορικοί. Μεταξύ αυτών των ολίγων τήν πρώτη θέση κατέχουν οί Έλληνες, οί αιώ­

νιοι έφηβοι της ιστορίας, δηλαδή οί διαρκώς νέοι. Τούτο είναι 'ένα άπό τα κύρια γνωρίσματα τών Ελλήνων μέσα στην ιστορία. Και αυτοί ακριβώς οί αιώνιοι έφηβοι τής ιστορίας κινδυνεύουν σήμερα να μεταβληθούν σέ συν­

ταξιούχους της ιστορίας ! Τό πνεύμα μάλιστα αυτό τών συνταξιούχων τής ιστορίας φαίνεται ότι ενισχύεται από ώρισμένα άποκοιμιστικά κηρύγματα, τα όποια προσπαθούν να πείσουν τους Έλληνες ότι όλα τα ζητήματα των πάνε σήμερα πολύ καλύτερα άπό οποτεδήποτε άλλοτε. Τούτο, αν δεν είναι υπερβολή, είναι πάντως πλάνη, ή οποία πρέπει γρήγορα ν ' άποτεφρωθή, αν θέλη ό Ελληνισμός να ζήση, όπως έζησε πάντοτε μέσα στην ιστορία, δηλαδή μαχόμενος.

Ή ευημερία δεν είναι δυνατόν ν ' άποτελέση σκοπόν για τον Ελληνισμό. Ή πνευματική δημιουργία είναι ό μοναδικός προορισμός του Ελληνισμού. "Ολα τάλλα — πού τόσο εκθειάζονται σήμερα από άντιστορήτους — είναι άπλα μέσα για να προχωρήσωμε στον κύριο προορισμό μας — ό όποιος δεν είναι πώς θα ζήσωμε καλύτερα—άλλα πώς θά δημιουργήσωμε καλύ­

τερα. Στην εποχή τής πλημμυράς τών τεχνικών μέσων, τής αθρόας επικοι­

νωνίας τών λαών, ή οποία καταντά να γίνεται όχι επικοινωνία άλλα θορυ­

βώδης συνωστισμός, στην εποχή του σφυροκοπήματος τής ακοής καί τής οράσεως άπό παντός είδους προπαγάνδες, καί γενικώς στην εποχή τής παντοιοτρόπου πιέσεως, τήν οποίαν δέχεται ό Ελληνισμός έ ξ ω θ ε ν , δεν υπάρχει ασφαλώς άλλο μέσον για τήν εδραίωση τής θέσεως του— στον σύγ­

χρονο κόσμο — άπό τήν αληθινή Παιδεία, ή οποία οδηγεί καί στή μορφή διοικήσεως, αυτοδιοικήσεως, πού είναι γέννημα τής ψυχής του λαού μας, δηλαδή στή Δημοκρατία. Χωρίς αληθινή παιδεία δεν υπάρχει Δημοκρατία, δηλαδή ελεύθερη ανάδειξη τών άξιων τής ζωής καί τών φορέων των πού είναι οί άνθρωποι. "Ολα τα άλλα μέσα, άλλα καί όλοι οί άλλοι σκοποί— κοινωνικοί, οικονομικοί κλπ. — έρχονται σέ δεύτερη μοίρα, έρχονται έπειτα άπό τήν παιδεία καί τή δημοκρατία, γιατί είναι εξαρτημένα άπ' αυτές. Όταν τώρα λέγωμε παιδεία εννοούμε τή συστηματική ανάπτυξη όλων τών ψυχι­

κών καί πνευματικών δυνάμεων του άνθρωπου με τή βοήθεια καί επί τή βάσει τών άξιων πού έδημιούργησε ό Ελληνισμός καί είναι ο ι κ ο υ μ ε ­

ν ι κ έ ς . Ή παιδεία είναι κατ' ούσίαν ή δεύτερη γέννηση τοϋ άνθρωπου,

— 557 —

ή πρώτη είναι σωματική. Και όταν λέμε δημοκρατία άπομακρύνομε άπό την έννοια της δλους τους μορφασμούς και όλες τις διαστροφές και τις κακοποιήσεις πού έπαθε και εξακολουθεί να παθαίνη στον αίώνα μας καί κρατάμε μόνον τήν ελεύθερη επικοινωνία και έκφραση της γνώμης άπό άνθρωπο σέ άνθρωπο, τήν ισηγορία και τήν ισονομία, όπως είπαν εκείνοι πού τήν ίδρυσαν τή δημοκρατία. Παιδεία και δημοκρατία είναι δύο πράγμα­

τα πού συνυπάρχουν. Όπου δέν υπάρχει δημοκρατία, δέν είναι δυνατόν να υπάρχη καί αληθινή παιδεία.

Σήμερα πού δοκιμάζονται τα πάντα στο αδηφάγο ν πυρ του παρόντος, σήμερα πού είναι δλα καυτά καί πύρινα και σφυρηλατούνται επάνω στον άκμονα της ιστορίας, παιδεία καί δημοκρατία είναι οί μοναδικοί τρόποι διαδικασίας για να σωθή ό άνθρωπος, ό όποιος τόσο έχει παραμορφωθή στον αιώνα μας καί τόσο έχει παραποιήσει το είναι του—ώστε κατήντησε να μή γνωρίζη ό ϊδιος τον εαυτό του—, ένωπ.χ. είναι δούλος, πιστεύει δτι είναι ελεύθερος, ενώ είναι απαίδευτος, βαυκαλίζεται δτι μπορεί να προ­

γραμματίση καί τήν παιδεία των άλλων καί ενώ είναι ακαλλιέργητος ομιλεί για πολιτισμό καί τέχνη.

Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι συντελούνται γύρω μας κοσμογονι­

κά ή ϊσως καί κοσμοκαταστροφικά γεγονότα καί ότι ό Ελληνισμός σ' αυτήν τήν κοσμογονία είναι μόνος, ολομόναχος, καί δέν έχει συγγένεια με κανέ­

ναν ούτε ώς προς τή γλώσσα του — πού έχουν άλλοι — άλλα ούτε καί ώς προς τον τρόπον του ζην. Να συνειδητοποιήσουμε δτι ό Ελληνισμός έζησε πάντοτε εν κινδύνω καί ότι δέν είχε ποτέ τήν άνεση καί τήν ευημερία πού τοΰ υπόσχονται πολλοί για το μέλλον, μέ τήν υστεροβουλία να τοΰ απο­

σπάσουν τήν προσοχή άπό τό παρόν, τό όποιον πρέπει νά το ΐδή κάθετα καί σέ όλη του τήν τραγικότητα. Αυτοκρατορίες γύρω του διαλύονται, οί όποιες χωρίς νά τό θέλουν, χωρίς νά τό έχουν σκοπό, όμως τον έβοήθησαν μέ τήν παρουσία των νά ζήση καί νά υπερνίκηση τόν κίνδυνο τοΰ εξαφανισμού καί νά έλευθερωθή. Επίσης άλλες αυτοκρατορίες ιδρύονται πού απειλούν άμεσα τήν ύπαρξη του. Λαοί ανώνυμοι ώς τώρα, αποκτούν για πρώτη φορά όνομα στην ιστορία, μαθαίνουν νά γράφουν τό όνομα τους καί εισέρχονται στο στάδιο της ιστορίας μέ τήν ορμή της πλεονεξίας, δίχως όμως νά έχουν προσφέρει τίποτε για νά γίνη ή ιστορία.

Μέσα στην κοσμοϊστορική καί για πρώτη φορά οικουμενική μεταξίωση καί αναταραχή τών πάντων, εκείνο πού θα προσδιορίση τήν περαιτέρω τύχη τοϋ καθενός λαού θα είναι ή παιδεία καί συνεπώς ό μεγαλύτερος ή μικρό­

τερος βαθμός συμμετοχής του στην πάλη τών ιδεών πού γίνεται. Καί ή πάλη τών ιδεών είναι πού θα άποφασίση τί θά γίνη μέ τό μέλλον τών ανθρώπων καί τοΰ καθενός λαοΰ. Υπάρχει βεβαίως καί ή πάλη τών όπλων, άλλα τα όπλα έχουν φθάσει σέ τόση καταστροφική δύναμη, ώστε δέν φαίνεται έχέ­

— 558 —

φρονες άνθρωποι ν' αποφασίσουν ποτέ να τα μεταχειρισθούν. 'Υπάρχουν όμως καί οί παράφρονες — και αυτοί δεν απουσίασαν ποτέ από την ιστορία. "Ομως και ή παραφροσύνη σήμερα ελέγχεται περισσότερο άπο άλλοτε. Πάντως όποιος λαός δέν θα εχη την παιδεία καί τη δημοκρατία για να συμ­

μετάσχη σ' αυτήν τή πάλη καί ν' αποσαφήνιση για λογαριασμό του τί εϊναι γι' αυτόν αναγκαίο καί ωφέλιμο καί τί είναι περιττό καί βλαβερό, αυτός ό λαός είναι βέβαιον ότι θα άναλωθή άπο τήν ιστορία, αυτόν θα τον άλεση ό τροχός, ô μύλος τής ιστορίας. Τήν πάλη αυτή των ιδεών, ή οποία συγκεν­

τρώνεται γύρω στις δύο έννοιες, παιδεία καί ελευθερία, δημοκρατία, τήν αδυσώπητη αυτή πάλη δέν είναι δυνατόν κανείς λαός να τήν άποφύγη, όσα τείχη καί αν ύψωση γύρω του. Καί τούτο διότι οί ιδέες, καί όταν κατάγωνται από τους θεούς καί όταν προέρχωνται άπο δαίμονες, δέν είναι δυνατόν να κλεισθούν εξω άπο τή συνείδηση των ανθρώπων, άλλα εισβάλλουν σ' αυτήν παντοιοτρόπως καί τήν κυριεύουν. Καί όσες μέν ιδέες κατάγονται άπο τους θεούς φέρνουν στον άνθρωπο το αγαθό τής ελευθερίας, όσες κατάγονται άπο τους δαίμονες φέρνουν σ' αυτόν τή δουλεία καί τήν καταστροφή.

Ή Ελλάς είναι ό τόπος, όπου έγεννήθηκαν καί εκρίθησαν όλες οί ίδέες περί τής ζωής καί του κόσμου. Τούτο βεβαίως δέν σημαίνει ότι δέν έγεννήθηκαν καί σ' άλλους τόπους καί πολιτισμούς ίδέες περί τής ζωής καί του κόσμου, δηλαδή κοσμοθεωρίες, αλλά σημαίνει ότι ό άνθρωπος στην Ελ­

λάδα υπήρξε κατ' εξοχήν δημιουργός καί κριτής των κοσμοθεωριών. Επί­

σης σημαίνει ακόμη ότι οί ελληνικές κοσμοθεωρίες απέκτησαν οικουμενική αξία καί διατηρούνται ώς σήμερα ώς κόσμος των ιδεών τών συγχρόνων ανθρώπων. Ά π ο τήν άποψη αυτήν ό τόπος αυτός, ή Ελλάς, έδωκε στον κόσμο περισσότερα άπ' όσα έλαβε άπ' αυτόν. Καί γι' αυτό ακριβώς ή Ελλάς ουδέποτε έφοβήθηκε τις ίδέες, διότι είχε τή δύναμη να έλέγξη τήν αξία τους καί ή να τις δεχθή ή να τις άπορρίψη. Ή Ελλάς ποτέ δέν υπήρξε κλειστή προς τα εξω. Καί τή δύναμη αυτήν, το πνευματικό καί ηθικό τούτο θάρρος, το ήντλησε από τήν πνευματική της παράδοση, ή οποία διατηρήθηκε ενερ­

γός μέ τήν παιδεία. Καί τα δύο όμως αυτά στοιχεία τής ζωής του τόπου, παιδεία καί παρά­

δοση, διέρχονται μεγάλη κρίση. Τρεις είναι οί λόγοι οί αντικειμενικοί, πού έφεραν τήν κρίση τής παιδείας. Ό πρώτος είναι ή ετεροβαρής σχέση μεταξύ τών δύο όρων του νόμου προσφοράς καί ζητήσεως. Ή ζήτηση τής παιδείας είναι σήμερα μεγαλύτερη άπό τήν προσφορά. Δηλαδή σήμερα οί ζητοΰντες παιδείαν είναι περισσότεροι άπ' όσους είναι δυνατόν να παίδευση ή πολιτεία, μέ τους λειτουργούς καί τα μέσα πού διαθέτει προς τον σκοπόν αυτόν. 'Εδώ υπάρχει ενα μέγα θέμα : πόσα πρέπει να έξοδεύη ή πολιτεία για τήν παιδεία τών τέκων της ; Πόσα, εννοώ αναλογικώς προς όλα τάλλα; Έχει γίνει συνείδηση καθολική στον ελεύθερο κόσμο — εκ τών υστέρων

— 559 —

δε έγινε συνείδηση και στα ολοκληρωτικά καθεστώτα — ότι πρέπει να έξο­

δεύη όσα μπορεί περισσότερα. Ή άμυνα μόνον μπορεί να διεκδίκηση περισ­

σότερα άπο την παιδεία και τούτο όχι πάντοτε. Ή σύγχρονη όμως ελληνική πολιτεία είναι και συμπεριφέρεται ώς νεόπλουτος. Έξοδεύει πάρα πολλά χρήματα όχι στους πρωταρχικούς, στους εκπαιδευτικούς, άλλα σε δευτερεύον­

τος και τριτεύοντας σκοπούς. Ό δεύτερος λόγος για τήν κρίση της παιδείας είναι ή επί πολλά ετη υπόκωφος και σήμερα πιά φανερά πάλη μεταξύ κλασ­

σικής και τεχνικής παιδείας. Ή τεχνική παιδεία παραμέρισε τήν κλασσική παιδεία. Τα εργαλεία επήραν τήν θέση των γραμμάτων. Ό τεχνικός ένίκησε το δάσκαλο και σ' αυτό συνετέλεσε και ή νεόπλουτος πολιτεία. Τό πεδίον εντός του οποίου διαδραματίζεται ή πάλη αυτή κλασσικής και τεχνικής παι­

δείας είναι ή ψυχή τοϋ άνθρωπου καί κυριώτατα ή ψυχή καί το πνεύμα τών νέων ανθρώπων. Άπο τή στιγμή πού ή πολιτεία ώς νεόπλουτος έτοποθέτησε καί νομοθετικώς ακόμη τήν τεχνική σε σημείο ανώτερο άπο τήν κλασσική παιδεία ήταν φυσικό μέσα στους νέους ανθρώπους να υποχώρηση ή κλασσική παιδεία καί ô δάσκαλος έναντι του τεχνικού να χάση τή θέση του μέσα στην κοινωνία πού είχε άλλοτε. Τούτο έγινε δια νόμου τον όποιον επέτυχαν οί τεχνικοί εις βάρος τών δασκάλων. Ή αντιστροφή αυτή τών πραγμάτων έδημιούργησε μεγάλα κακά, προ παντός όμως έζημίωσε πνευματικώς καί τους τεχνικούς, γιατί δίχως κλασσική παιδεία ή τεχνική καταντά καθαρώς μηχανική, οί δε τεχνικοί γίνονται τότε ολωσδιόλου άπνευμάτιστοι. Ό τρίτος λόγος για τήν κρίση τής παιδείας είναι ή επίσημη παραμέληση της άπό τήν πολιτεία. Τούτο αποδεικνύεται πρώτα ­ πρώτα με τό γεγονός ότι ή πολιτεία τοποθετεί στην κορυφή τής παιδείας ολωσδιόλου ακατάλληλα πρόσωπα καί συχνά απαίδευτα, με τήν εντολή να φροντίσουν τα τής παιδείας τών άλλων. Τούτο αποτελεί τό αποκορύφωμα τής κρίσεως τής παιδείας καί πρόκληση προς τή νοημοσύνη τοϋ ελληνικού λαού.

Κρίση παιδείας υπάρχει σήμερα παντού. Στον τόπο μας όμως ή παι­

δεία χωλαίνει κυριολεκτικώς άπό τό δημοτικό σχολείο ώς τό Πανεπιστή­

μιο. Άλλου υπάρχει κρίση παιδείας ένεκα τής πληθώρας — επειδή υπάρχει πολλή παιδεία, (όσο παράδοξο καί αν φαίνεται τούτο) — στον τόπο μας υπάρχει κρίση άπό έλλειψη βασικών πραγμάτων. Ούτε τα μέσα έχομε — πού μας χρειάζονται — ούτε λειτουργούς. Έπί πλέον δε ή αφόρητη γρα­

φειοκρατία τοϋ συγχρόνου κρατικοΰ μηχανισμοΰ έχει καταστήσει τον λει­

τουργό τής παιδείας, τον δάσκαλο καί καθηγητή, σέ γραφέα, σε ελεεινό όργανο τής γραφειοκρατίας. Τέλος, ή εισβολή τών διαφόρων πολιτικών μεταβολών μέσα στον χώρο τής παιδείας ξερριζώνει κάθε πνευματικό ριζοβόλημα μέσα στην ψυχή καί τό πνεύμα τών νέων ανθρώπων. Δεν καταλάβαμε ακόμη ότι εϊναι ανίερο πράγμα να μεταχειριζώμαστε τα σχο­

λεία ώς τόπους προπαγάνδας για τους πολύ πεπερασμένους σκοπούς τών

— 560 —

εκάστοτε πολιτικών καταστάσεων. Τά σχολεία ανήκουν στο έθνος, ενώ ή συγκεκριμένη πολιτική κατάσταση είναι περαστική.

Ή κλασσική παιδεία έχει ώς σκοπό να μόρφωση τον άνθρωπο μέ τήν εισαγωγή του σε κλασσικά κείμενα και έργα τέχνης της αρχαιότητος και να τον βοηθήση να φθάση στην κατανόηση και χρήση τών δυνάμεων πού συνιστούν τον ψυχικό και πνευματικό του κόσμο. Τό είδος της παιδείας αυτής είναι εκείνο πού ίσχυσε μέχρι σήμερα σ' όλο τό δυτικό κόσμο — πού έδημιούργησε τον νεώτερο πολιτισμό — και πού διέρχεται σήμερα κρίση και μάλιστα ριζική και στον Δυτικό κόσμο. Ή μηχανή αλλάζει τον κόσμο και τό χειρότερο είναι ότι αλλάζει και τό πρόσωπο του άνθρωπου — τό αγριεύει μάλιστα δίχως τήν κλασσική παιδεία. Ό σκοπός της κλασσικής παιδείας είναι τό «γνώθι σαυτόν», ή, όπως λέγει ένας νεώτερος λόγος, «γίνε ό,τι είσαι», δηλαδή φθάσε στην ουσία σου, εύρε τήν ουσία σου, πού αποτε­

λεί τον αθάνατο πυρήνα μέσα σου. 'Αντίθετα ή τεχνική παιδεία στρέφει εξ αρχής τό πνεύμα του άνθρωπου προς τά εξω, και τον καλεί νά χρησιμο­

ποίηση πνεύμα και σώμα για νά έξουσιάση υλικά πράγματα και φυσικές δυνάμεις. "Ομως είναι αυτονόητο, ότι ό άνθρωπος για νά έξουσιάση δ,τι είναι γύρω του, δίχως νά φθάση στην υπεροψία και στην ύβρη προς τήν ουσία του άνθρωπου, πράγμα πού κινδυνεύει νά τό πάθη σήμερα, πρέπει πρώτα νά έξουσιάζη τον εαυτό του, και τούτο γίνεται μόνον μέ τήν κλασσική παιδεία. Γι' αυτό ή τεχνική παιδεία δίχως κλασσικά μαθήματα μεταβάλλει τον άνθρωπο σε εγκεφαλικό μηχανισμό.

Τό πρόβλημα, λοιπόν, πού τίθεται κατά τρόπον αδυσώπητο ενώπιον μας ει ναι πώς θα συνδυάσωμε τά δύο είδη παιδείας, γιατί και τά δύο είναι αναγ­

καία, όχι απλώς για τήν επιβίωση μας, άλλα για τήν ανάδειξη μας στον σημερινό στίβο της ζωής. Και ό μοναδικός δρόμος για τήν επιβίωση και τήν ανάδειξη μας είναι ή παιδεία, άλλως κινδυνεύομε νά γίνωμε ή απλοί φύλακες του μεγάλου παρελθόντος ή δούλοι και υπηρέτες τών άλλων. Χωρίς αληθινή παιδεία ό κίνδυνος νά γίνωμε υπηρέτες και μισθοφόροι τών άλλων είναι άμεσος.

Υπάρχουν πολλοί οι όποιοι προτάσσουν και μάλιστα μέ έμφαση τον τομέα της οικονομίας, τό primum vivere. Λησμονούν όμως αυτοί, πού τόσο εύκολα υπόσχονται σήμερα ευημερία, ότι ή οικονομική ζωή ενός λαού είναι συνάρτηση τής πνευματικής και τεχνικής του μορφώσεως. Λησμονούν ότι ή πιο μεγάλη σύγχρονη κοινωνική επανάσταση, ή επανάσταση τών Μπολσεβίκων στα 1917, ή οποία προέταξε και άπεμόνωσε τον οικονομικό παράγοντα τής ζωής, σύμφωνα μέ τήν κατήχηση του Marx, ευρέθηκε γρή­

γορα ενώπιον αδιεξόδου και τό άδιέξοδον τούτο ήταν ή αμάθεια τών μαζών. Ή αμάθεια αυτή τών μαζών ώδήγησε τό κομμουνιστικό καθεστώς δύο φορές στο λιμό, ό όποιος έκόστισε τή μία φορά 11 και τήν άλλη 7 έκατομ­

— 561 —

μύρια θανάτους από πείνα. Τα πράγματα έτσι έδίδαξαν τους αρχηγούς των Σοβιέτ να αρνηθούν κατ' ούσίαν το δόγμα του Marx, το όποιον προτάσσει τήν οικονομία, και άντ' αυτής να δώσουν τα πρωτεία στην επιστήμη, γιατί ή επιστήμη είναι το πρώτον κινούν και για τήν οικονομία. Τοΰτο έγινε συνείδηση μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ό όποιος επίσης έσυνειδη­

τοποίησε στους αρχηγούς τών Σοβιέτ, ότι υστερούν πολύ επιστημονικώς. "Ετσι σήμερα συνέβη το καταπληκτικό και απίστευτο : να υποταγή ακόμη και τό κόμμα στην επιστήμη και να έξαρτηθή όλοκληρωτικώς άπό αυτήν. Βεβαίως τό κόμμα εξακολουθεί να εχη τον κύριο λόγο στην υπόλοιπη πνευ­

ματική και καλλιτεχνική παραγωγή, και γι' αυτό εκεί τα πράγματα μένουν ή στάσιμα ή είναι ανιαρά, γιατί ούτε τέχνη ούτε πνεύμα δημιουργούνται καθ' ύπαγόρευσιν. Τή στάση αυτή τήν εμιμήθησαν και ώρισμένοι νεόπλου­

τοι της εξουσίας σε ώρισμένα μικρά κράτη, τα όποια μάλιστα είναι άντικομ­

μουνιστικά και κατέστησαν πνευματικώς γελοίοι. Στή Ρωσία όμως ή επι­

τυχία της επιστήμης και της τεχνικής προσδιορίζει τις εκάστοτε αντιδρά­

σεις του κόμματος. Ό μηχανισμός τοΰ κόμματος εδώ δεν λειτουργεί, γιατί είναι πλέον κοινή συνείδηση ότι τον πρώτο και κύριο λόγο τον έχει ή επι­

στήμη. Τί σχέση ημπορεί να εχη ό μηχανισμός του κόμματος με τήν έρευνα του διαστήματος ; Ό ερευνητής δεν είναι βέβαιον ότι ομολογεί πίστη στο κόμμα, είναι όμως αναμφισβήτητο ότι είναι άφωσιωμένος στην επιστήμη του. Ή μόνη σχέση μεταξύ του μηχανισμού τοΰ κόμματος και της έρευνας τοΰ διαστήματος είναι ή σχέση της φιλοδοξίας και της πλεονεξίας άπό τήν πλευρά τοΰ κόμματος προς τήν έρευνα, για τήν επιτυχία της έρευνας.

Ή επιστήμη λοιπόν και ή συνακόλουθη προς αυτήν τεχνική έγιναν σήμερα κατ' ούσίαν και οί ρυθμισταί της πολιτικής, ή οποία ως ουραγός εκμεταλλεύεται τα πορίσματα τής επιστήμης και χειρίζεται κατά τό δοκοΰν τα επιτεύγματα τής επιστήμης. Αυτός άλλωστε είναι ό λόγος πού μεταβάλ­

λει τή διεθνή πολιτική πάλη σήμερα σε αγώνα και πόλεμο ιδεών και πνευ­

μάτων. Και αυτός εϊναι ό βαθύτερος λόγος για τον όποιον μεγάλα και μικρά έθνη πού έχουν συνείδηση τί γίνεται γύρω τους, αναπροσαρμόζουν σήμερα τήν παιδεία, τό μόνο όργανο επιβιώσεως, γιατί ή αμάθεια σήμερα οδηγεί ενα λαό κατ' ευθείαν προς τον θάνατο, ενώ άλλοτε τον άφηνε τουλάχιστον να φυτοζωή. Σήμερα σε όποια σημεία τής γης υπάρχουν κενά παιδείας ή και κενά πληθυσμοΰ επάνω στον πλανήτη, εισβάλλει αμέσως ό εχθρός, ό όποιος έρχεται με τό πρόσο^πο τοΰ συμβούλου.

Ή μεταπολεμική διαμόρφωση τοΰ περιβάλλοντος τής γειτονίας μας γιά τήν οποίαν θά μιλήσουμε πάρα κάτω και ή είσοδος τής χώρας μας στή μείζονα οικονομική και πνευματική κοινότητα τής Δυτικής Ευρώπης επι­

βάλλουν σε μας να άναπροσαρμόσωμε ριζικώς τήν συμπεριφορά μας και να έντείνωμε στο έπακρον τις ηθικές και πνευματικές δυνάμεις τοΰ τόπου.

— 562 —

Τούτο δμως σημαίνει ότι πρέπει να άνακατατάξωμε την παιδεία μέσα στο σύνολο τών λειτουργιών της ζωής μας. Το κύριο μέλημα της πολιτείας, μετά την άμυνα, ή οποία είναι συμμαχική και συνεπώς παρέχει περιθώρια μεγάλα για τήν παιδεία, είναι ή παιδεία. Άλλα ή παιδεία σε μας, εφ' όσον θέλομε να διατηρήσωμε τή φυσιογνωμία μας και τον ιστορικό μας χαρα­

κτήρα πρέπει κατ' ανάγκην να εχη δύο σκέλη : Να είναι δηλαδή κλασσική και τεχνική συνάμα. Με τήν κλασσική παιδεία θα πλησιάζωμε διαρκώς και με όλο το πάθος της ζωής μας τα μεγάλα πρότυπα των αρχαίων κλασσι­

κών, οί όποιοι ϊστανται ώς αγάλματα θεών και με το αιώνιο μειδίαμα της εσωτερικής ευδαιμονίας, ηρεμίας και σοφίας παρακολουθούν τή τύρβη και τον τεχνοκρατικό θόρυβο τής εποχής, της ιστορικής στιγμής, όπου μέσα ζοϋμε. Έξ άλλου με τήν τεχνική παιδεία θα εκμεταλλευθούμε πάν ο,τι μας προσφέρει ή γή μας— δίχως όμως να καταστρέψωμε τήν ομορφιά της και να πληγώσωμε τή χάρη της — και συνάμα θα γίνωμε ικανοί να κατασκευά­

ζουμε ό,τι έχομε ανάγκη, δίχως να έξαρτώμεθα από τους άλλους. Άλλα πρέπει να όμολογήσωμε ότι ώς προς τή σύνθετη αυτή παιδεία,

κλασσική και τεχνική, δεν έχομε ακόμη κατορθώσει τίποτε. Καί ενα απλό βλέμμα στα προγράμματα τών σχολείων μας μας παρουσιάζει ώς νεόπλου­

τους, οί όποιοι δεν γνωρίζουν να συμπεριφέρωνται προς τα πράγματα, όπως επιβάλλει ή ανάγκη τής ζωής καί τό χρέος ανθρώπων, οί όποιοι θέλουν να μείνουν ελεύθεροι καί όχι να γίνουν δοϋλοι τής λεγομένης ευημερίας, γιατί είναι προτιμότερο να μείνωμε ελεύθεροι καί φτωχοί παρά να γίνωμε νεό­

πλουτοι καί δούλοι. Ώς λαός κόσμο ­ ιστορικός έχομε χρέος όχι μόνον νά μή κολοβώσωμε καί νά μή νοθεύσωμε τήν έννοια τής κλασσικής μας παι­

δείας μέ ευτελή εμπορεύματα τής λαϊκής άγορας — καί αυτή τήν εικόνα πααρουσιάζουν τα διδακτικά μας βιβλία. Έφ' όσον νοθεύσωμε τήν κλασ­

σική μας παιδεία, τότε κινδυνεύομε νά έπιπεδωθουμε καί νά έξισωθοΰμε ιστορικώς μέ τους γύρω λαούς, οί όποιοι δέν έχουν τό χάρισμα τής ιστο­

ρίας νά έχουν δημιουργήση θεούς ώς τέλειους ανθρώπους καί ανθρώπους ώς θεούς. Έξ άλλου, αν θέλωμε νά είμεθα πράγματι ελεύθερον έθνος, είμεθα αναγκασμένοι άπό τα πράγματα ν' αφομοιώσουμε γενναία καί γόνιμα κάθε τεχνική γνώση, ή οποία είναι αναγκαία για τήν επιβίωση μας καί τήν ανά­

δειξη μας μέσα στον σκληρό αγώνα τής σημερινής ζωής. Δύο τραγωδίες έγνώρισε τό ελληνικό έθνος κατά τή μακρά του ιστορική

πορεία. Ή πρώτη ήταν, ότι υπέκυψε στους Ρωμαίους καί έμεινε υπό τό πέλμα των τετρακόσια περίπου χρόνια. Ή κάθαρση τής τραγωδίας αυτής συνετε­

λέσθη μέ τή νίκη του ελληνικού πνεύματος καί μέ τήν ίδρυση καί ανάπτυ­

ξη του βυζαντινού κράτους. Ή βυζαντινή αυτοκρατορία έζησε χίλια χρό­

νια καί διετήρησε τήν ελευθερία τών Ελλήνων καί γενικώς τών ανθρώπων στή Μεσόγειο καί τήν Ανατολή. Ή δεύτερη μεγάλη ιστορική τραγωδία

— 563 —

των Ελλήνων ήταν ή πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας και ή απώλεια για δεύτερη φορά της πολιτικής ελευθερίας και παρουσίας των Ελλήνων έπί τής γης. Και αυτή ή τραγωδία έκράτησε τετρακόσια χρόνια. Ή διαδι­

κασία της καθάρσεως τής δευτέρας αυτής τραγωδίας άρχισε εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια με τα μεγάλα αγωνίσματα τοϋ 1821, τά όποια ώς πραγμα­

τικά ολυμπιακά αγωνίσματα συνεκίνησαν όλη τήν ανθρωπότητα. "Ολοι οι αγώνες του έθνους μετά τό 1821 ώς σήμερα αποτελούν προσπάθεια τοϋ έθνους να επιτυχή τήν πλήρη κάθαρση τής μεγάλης του τραγωδίας τοϋ 1453. Τό βάρος αυτής τής τραγωδίας, εϊτε τό όμολογοΰμε είτε δεν τό ομολογούμε, μδς βαραίνει όλους ώς σήμερα και αναστέλλει τήν οικουμενική προβολή τοϋ έλληνικοΰ έθνους. Ή σημερινή κρίσιμη εποχή μας υποχρεώνει να συνειδητοποιήσουμε τήν κατάσταση μας, τό σημείο, όπου ευρίσκεται ή κάθαρση, πού άρχισε με τό '21 και τήν αποστολή μας, εάν δεν θέλωμε να μή μείνωμε απλό βάρος τής γής ή να γίνωμε δούλοι τής σύγχρονης μορφής. Ή διαδικασία τής ύποδουλώσεως έχει ήδη αρχίσει, όπως είδαμε πριν με τήν εσω­ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, άπό τήν οποίαν πολλοί προσδοκούν τήν ευημερία τής χώρας μας και δεύτερον από τον τουρισμό, ό όποιος επίσης τείνει να μας μεταβάλη σέ υπηρέτες των άλλων και να μας συνηθίση σε παρασιτικά επαγγέλματα. Είναι τραγικό ότι ό λαός, πού έδωσε τόσο αίμα στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο για να διατήρηση τήν τιμή του και τήν ελευ­

θερία του, νά μεταβάλλεται σήμερα σέ εσω­ευρωπαϊκό άποικιοκρατούμενο λαό, ενώ συνάμα οί λαοί τών παλαιών αποικιών απέκτησαν τήν ελευθερία των και μάλιστα πολλοί χωρίς καν νά τήν ζητήσουν ή νά δώσουν τό αϊμά τους γι' αυτήν.

Για νά συνειδητοποίηση ό Ελληνισμός τή θέση του σήμερα μέσα στην ιστορία, όπου είχε ώς τώρα μεγάλη και μοναδική μοίρα ώς δημιουρ­

γός, έχει χρέος νά σχηματίση σαφή εικόνα για τήν κατάσταση ή οποία έδημιουργήθη γύρω του μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. "Αν ρίψωμε ε να βλέμμα στον ορίζοντα θα ιδούμε ότι οί αραβικοί λαοί, όπου τό όνομα τών Ελλήνων εξακολουθεί νά διατηρή σχετικώς μέγα κύρος, αποκτούν σιγά ­ σιγά με αίματα και πολέμους τήν αυτοσυνειδησία τους και ίσως κά­

ποτε κατορθώσουν νά ενωθούν. Τούτο είναι ενα νέο στοιχείο πού μας επι­

βάλλει νά ρυθμίσωμε ανάλογα τή συμπεριφορά μας. 'Εντός τοΰ όγκου τών αραβικών λαών έχει δημιουργηθή μετά τον πόλεμο ενα νέο κράτος, τό 'Ισραήλ, τό όποιον ώς πολιτική μονάς παρουσιάζει μεγάλη δυναμικότητα και ασφαλώς στο άμεσο μέλλον θα είναι σοβαρός ανταγωνιστής τών Ελλή­

νων στην ανατολική λεκάνη τής Μεσογείου, ή οποία όμως εν τω μεταξύ φιλοξενεί δύο τεραστίους στόλους, ώς «προστάτας τών ελευθεριών».

'Εάν τώρα μετακινήσωμε τό βλέμμα μας προς Βορραν άπό τά αραβικά κράτη, συναντούμε τήν μεταπολεμική Τουρκία, ή οποία εμφανίζεται ώς

— 564 —

ισχυρό εθνικό κράτος με τριπλάσιο τουλάχιστον πληθυσμό άπο μας και το όποιον κράτος, αν και σύμμαχον στα χαρτιά, μας συμπεριφέρεται άλλοτε απειλητικός και άλλοτε με μειδιάματα. Πάντως ή απειλητική του συμπε­

ριφορά εξαφάνισε κατά την τελευταία δεκαπενταετία τον Ελληνισμό της Κωνσταντινουπόλεως, πληθυσμό 100 χιλιάδων. Και όμως ή πολιτική σω­

φροσύνη θα έπρεπε να όδηγήση τήν Τουρκία σε πραγματική φιλία με τους Έλληνες, γιατί ή άγονη και απειλητική αντίδραση εναντίον των Ελλήνων δεν θα τήν αφή ση να φθάση σε γονιμότητα και αξιοποίηση τών δυνάμεων της. Ή απουσία τών Ελλήνων άπο τή Μικρά 'Ασία και τήν Κωνσταντι­

νούπολη έθεσε σε κίνηση και για τήν Τουρκία τή διαδικασία τής έσω­

εύρωπαϊκής αποικιοκρατίας, και σήμερα έχει και ή χώρα αυτή εκατοντάδες χιλιάδες υπηρέτες για τήν ευημερία της Γερμανίας και άλλων χωρών. Ό μόνος τρόπος για να έκλειψη αυτή ή υποδούλωση τών δύο λαών στην ευη­

μερία της Ευρώπης εϊναι να φθάσουν σέ πραγματική φιλία και σε γόνιμη συνεργασία. Οί Τούρκοι κάνουν ως λαός ενα βαρύ σφάλμα' αρνούνται ότι ή ιστορία της γης, τήν οποίαν κατέχουν και κατέκτησαν μέ το σπαθί τους, είναι ελληνική. Ή ιστορία της γης αυτής, της Μικράς 'Ασίας, δεν αλλάζει άπο τή μία μέρα στην άλλη ούτε μπορεί κανείς μέ επιχρίσματα να σβήση τα γράμματα της ιστορίας πού εϊναι χαραγμένα σέ τόσα μάρμαρα και σέ τόσους χριστιανικούς ναούς. Πόσον ελεύθεροι άπο συμπλέγματα και πόσον γενναίοι θα έφαίνονταν οί Τούρκοι στην ψυχή και στο πνεύμα, αν είχαν το θάρρος να ομολογήσουν ότι όλη ή ιστορία της γης πού κατέχουν είναι ελληνική, και πόσο γενναιόφρονες θα ήσαν, αν τό χριστιανικό σύμβολο του ελληνικού έθνους και όλων τών άλλων χριστιανικών λαών της ανατολής, τήν 'Αγία Σοφία, τήν απέδιδαν στην ορθόδοξη χριστιανωσύνη για να μπορή εκεί να λατρεύη τον ιδρυτή της και τους άγιους της! Ή δ η ό Ναπολέων είπε ότι μέ τό σπαθί δέν λύονται τα προβλήματα πού χωρίζουν τους λαούς. Στις σχέσεις μας μέ τήν Τουρκία υπάρχει ενα μεγάλο κενόν, τό όποιον δέν είναι δυνατόν να πληρωθή μέ λόγια αλλά μόνον μέ τήν πραγματική φιλία και συνεργασία. Ή ελευθερία της επικοινωνίας μεταξύ τών δύο λαών τών δύο όχθων του Αιγαίου είναι ό μόνος ιστορικός νόμος, ό όποιος, αν λει­

τουργήση, θα φέρη εις φώς μεγάλα έργα και άπο τους δύο λαούς — και προ παντός θα διασφάλιση τήν ελευθερία των ες άεί.

Ά ν τώρα φέρωμε τό βλέμμα μας προς Βορράν, όπου κατ' ούσίαν πρό­

κειται για τον θώρακα της Ελλάδος, τα γειτονικά κράτη της Βαλκανικής δέν εϊναι, όπως ήσαν παλαιότερα ανοργάνωτα και απαίδευτα, άλλα τώρα είναι οργανωμένα και εκπαιδεύονται αυστηρώς. Δέν έχει σημασία πώς εκ­

παιδεύονται και πώς εϊναι ώργανωμένα, δηλαδή ποίο εϊναι τό πολιτικό τους σύστημα. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε δτι είναι ή πρώτη φορά στην ιστορία του ελληνικού έθνους, όπου κατά μήκος του θώρακος της Ελλάδος

— 565 —

υπάρχουν δύο κράτη αυστηρώς ώργανωμένα. Το ενα είναι ή Βουλγαρία με πληθυσμό ϊσον προς τον πληθυσμον της Ελλάδος, ή οποία πάντοτε θέλγεται άπό τα διάφανα και κρυστάλλινα ΰδατα της Μεσογείου και το άλλο είναι ή Γιουγκοσλαβία με πληθυσμό τριπλάσιο της Ελλάδος και ή οποία με τον μϋθο του μακεδόνικου λαοΰ, πού έχει κατασκευάσει, στρέφει λαίμαργα τα βλέμματα της προς τή Θεσσαλονίκη.

Με την ανακατάταξη αύτη των δυνάμεων γύρω μας μένει κατ' ούσίαν για μας μόνον ή θάλασσα ανοικτή— προς εξοδον και δράσιν— ένω πριν άπο πενήντα χρόνια— ό χώρος τής Βαλκανικής ήταν ανοικτός και σε μας και είχαμε εκεί πολλές πατρίδες πού τις χάσαμε. Ά π ό τήν ξηρά όμως ή Ελλάς έχει αποκοπή άπό τήν Ελεύθερη Δυτική Ευρώπη, όπου ψυχικώς, πνευματικώς και πολιτικώς ανήκει. Τό γεγονός ακριβώς αυτό πρέπει να τό εχη κανείς στερεά στο νου του, για κάθε τι πού θα σκεφθή ή θα πράξη για τήν Ελλάδα, είτε πολιτικός είναι είτε πνευματικός ηγέτης εϊτε οικονομικός είτε και απλός πολίτης. Οί Έλληνες πρέπει να γνωρίζουν ότι σήμερα ή χώρα τους δέχεται τήν πίεση του όγκου τής Ασίας και μέρους του όγκου τής Ευρώπης, ή δε πίεση αυτή είναι δυνατόν ν ' άποβή καταλυτική για τήν Ελλάδα. Υπάρχει ένας ιστορικός νόμος ό όποιος λέγει ότι, όταν οί λαοί τής 'Ασίας ή τής Ευρώπης φθάσουν στή Μεσόγειο καταλύουν τήν ελευθε­

ρία τής Ελλάδος. Κατ' ούσίαν ή Ελλάς είναι ενα ακρωτήρι τής Ευρώπης, ενα σύνολο βράχων με ολίγες κοιλάδες και ελάχιστες μικρές πεδιάδες, είναι ένας εξώστης τής Ευρώπης. Πρέπει να μας γίνη συνειδητόν, ότι ή Ελλάς εϊναι ελεύθερη πρώτον, γιατί αγωνίζεται πάντοτε για τήν ελευθερία της καί δεύτερον διότι εις τήν πίεση των δύο ηπείρων επί των ώμων της αντιτίθεται ή πίεση του ωκεανού, ή οποία μέχρι σήμερον αποδείχθηκε ισχυρότερη. Ή ξηρά πιέζει τή θάλασσα, τούτο εϊναι νόμος τής γεωπολιτικής, άλλα και ή θάλασσα πιέζει τήν ξηρά καί μάλιστα ισχυρότερα. Τοϋτο ακριβώς εϊχε στο νου του ό Περικλής, όταν είχε εύχηθή αί 'Αθήναι, ή πόλις τών 'Αθηναίων, να ήταν νήσος. Ή θάλασσα έσωσε τον Ελληνισμό σέ όλες τις κρίσιμες στιγμές τής ζωής του.

Είναι αναμφισβήτητο, ότι τήν επιβίωση μας μέσα στην ιστορία τήν όφείλομε στους αγώνες καί τις θυσίες για τήν ελευθερία, στο υγρό στοιχείο, δηλαδή στή θάλασσα καί στην πνευματική μας υπεροχή. Τό καθένα όμως άπ' αυτά συνδέονται με τό άλλο. Τα πρωτεία όμως για τήν επιβίωση μας πρέπει να δώσωμε στην πνευματική μας υπεροχή. Ένα τόσο όλιγάνθρωπο έθνος, όπως οί Έλληνες χωρίς τήν πνευματική του υπεροχή θα είχε έξα­

φανισθή άπό προσώπου τής γής. Ή σημερινή τροπή τών καιρών μας επι­

βάλλει ν' άνακτήσωμε τήν πνευματική μας υπεροχή, να διακριθούμε άπό τους άλλους στους αγώνες του πνεύματος, αλλιώς κινδυνεύομε ώς έθνος. Τούτο όμως εϊναι αδύνατον να γίνη, αν δεν παύσωμε να έχθρευώμεθα τον

— 566 —

εαυτό μας, αν δεν ήρεμήσωμε εσωθεν. Τα πράγματα πιέζουν τόσον πολύ, ώστε φαίνεται να μη μας παίρνη ό χρόνος, γιατί όλα γύρω μας αλλάζουν μέ ταχύτατο ρυθμό και μάλιστα με διαφορετικό ρυθμό άπ' ο,τι έμεΐς νομί­

ζομε. Καί τοϋτο πρέπει να τό συνειδητοποιήσουν κυριώτατα οί νέοι, γιατί αυτοί θα αναλάβουν τό βαρύ χρέος να συνεχίσουν τον σκληρό αγώνα για την επιβίωση καί την ανάδειξη του Ελληνισμού μέσα στην ιστορία, ή οποία κρίνει καί δικάζει τους λαούς σύμφωνα μέ τήν συμπεριφορά τους καί τήν εισφορά τους για τήν πρώτη αξία της ζωής, πού είναι ή αξιοπρέπεια καί ή ελευθερία του άνθρωπου. Έχετε χρέος να άγωνισθήτε μέ τό πνεϋμά σας καί μέ κάθε άλλο μέσο για να μείνετε ελεύθεροι και να μή θυσιάσετε τήν ελευθερία καί τήν αξιοπρέπεια σας στην Κίρκη της ευημερίας. Ή ευημε­

ρία άλλωστε, όπως αποδεικνύει ή εποχή μας, οδηγεί σε ψυχικά αδιέξοδα, σε αποξένωση του ανθρώπου άπό τον εαυτό του, και τελικώς σε απόγνωση, ένώ ή ελευθερία διατηρεί τήν ψυχική υγεία τοΰ ανθρώπου.

ΜΑΝΟΛΗ Κ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΚΟΥΜΗ

ΣΠΟΥΔΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ*

Ι

Το ενδιαφέρον, σήμερα, για τη σπουδή της Ελληνικής Εκκλησια­

στικής Μουσικής έχει, αναμφισβήτητα, αύξηθή. 'Εξάλλου, ή βασική δι­

ερεύνηση (άπο τους δυτικούς ερευνητές) τής καθαυτό Βυζαντινής περιόδου διευκολύνει άλλα και έχει περιχαρακώσει, κατά κάποιον τρόπο, το πεδίο τής έρευνας. Εντούτοις, τα σύγχρονα δεδομένα προσδιορίζουν σαφέ­

στερα τις έν γένει μουσικολογικές σπουδές και προβάλλουν υπό νέα θεώρηση τις κατευθύνσεις και τους σκοπούς των ειδικών ερευνητών. Πρίν, όμως, άπο κάθε διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων, πρέπει απαραίτητα να ληφθούν υπόψη ορισμένες γενικές αρχές, οί όποιες είναι σύμφυτες με τον χαρακτήρα και τήν ερευνητική ιδιοτυπία τής εκκλησιαστικής μουσικής :

α/ Έν πρώτοις ή ελληνική εκκλησιαστική μουσική (Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή) έχει προπάντων χαρακτήρα π α λ α ι ο γ ρ α φ ι κ ό . Πρό­

κειται δηλαδή για τέχνη «νεκρή», πού το υλικό της βρίσκεται κρυμμένο, και σχεδόν απρόσιτο, σε πολυάριθμους μουσικούς κώδικες περίπου μιας χιλιετίας. Πρώτιστο, επομένως, καθήκον είναι ή κατ' αρχήν επισήμανση και μεθοδική συγκέντρωση αύτοϋ τοΰ τεραστίου ύλικοΰ (πού παραμένει ακόμα εντελώς ανεκμετάλλευτο), ενώ, φυσικά, ευκταίος στόχος ή τελική δημοσίευση.

β / Ή όλη εκκλησιαστική μουσική παραγωγή πρέπει να θεωρηθή σαν αδιάσπαστη ε ν ό τ η τ α στην ι σ τ ο ρ ι κ ή της εξέλιξη. Δυστυχώς στο

* Σχεδίασμα ομώνυμης μελλοντικής εργασίας. Σ' αυτήν θα διερευνώνται, με πλήρη βιβλιογραφική υποδομή, τα φιλολογικά, Ιστορικά και μουσικολογικά προ­βλήματα πού θέτουν οί τρεις κύριες περίοδοι τής ίστορίας τής εκκλησιαστικής μου­σικής (Βυζαντινή, περίοδος Τουρκοκρατίας και σύγχρονη Νεοελληνική). Στην ανα­κοίνωση έδώ αναπτύσσονται, ώς έπί το πλείστον, οί θέσεις πού έχουν ύποβληθή ώς «Άναλυτικον Πρόγραμμα Έρεύνης» στο 'Εθνικό "Ιδρυμα 'Ερευνών το Φθινόπωρο του 1969.

— 568 —

σημείο αυτό ή παρανόηση είναι βασική. Εντούτοις ή διαχρονική ιστορική εποπτεία θεωρείται, στο συγκεκριμένο θέμα, αρχή θεμελιακής σημασίας. Είναι δηλαδή απαραίτητη ή εσωτερική συγκριτική διερεύνηση δλου του ύλικοϋ από τον 9ο αιώνα ώς τις αρχές του 20οϋ, χωρίς επιπλέον να άγνοηθή ή σύγχρονη ύλη (προπάντων ή προφορική) πού εξακολουθεί, ζωντανή και πλούσια, να ύπάρχη. Ειδικότερα μάλιστα ή περίοδος της Τουρκοκρατίας παρουσιάζει μέγιστο ενδιαφέρον, άφοϋ διαμέσου αυτής σώθηκε ή δια­

μορφώθηκε ή παράδοση. Γιαυτό ή μελέτη της μεταβυζαντινής εκκλησια­

στικής μουσικής, ή τόσο αγνοημένη άπό όλους (Έλληνες και ξένους), αποτελεί τήν κυριότερη επιδίωξη στις προγραμματιζόμενες εδώ έρευνες. Με τή σπουδή και τήν έρευνα της Τουρκοκρατίας θα επισημανθούν οί ποικίλοι σταθμοί άνελίξεως, θα διαπιστωθούν οί τυχόν διαφοροποιήσεις ή έπιροές, θα γίνουν εφικτοί οί συσχετισμοί, ένώ ταυτόχρονα θά διευκο­

λυνθή ή λύση του μεγάλου προβλήματος τής αναγνώσεως των παλαιών μελών καί τής μεταγραφής στο νέο σύστημα. Είναι, πράγματι, αφάνταστος καί ανυποψίαστος για τους πολλούς ό μουσικός πλούτος τής περιόδου. Ωστόσο τό υλικό παραμένει, όπως ειπώθηκε, σχεδόν άνερεύνητο και επομένως οί δογματικοί αφορισμοί (θετικοί ή, ώς έπί τό πλείστον, αρνη­

τικοί) για τήν εκκλησιαστική μουσική τής Μέσης καί τελευταίας Τουρκο­

κρατίας είναι επιστημονικά ανυπόστατοι. Άλλωστε τήν έρευνα δεν ενδια­

φέρει, σέ πρώτη μορφή, ή αισθητική αποτίμηση, άλλα ή ιστορική αλήθεια καί αυτήν, κατά κύριον λόγο, υπηρετεί.

γ/ Ή ερευνητική αυτή προσπάθεια, στα προηγούμενα πλαίσια, απαι­

τεί για τον ερευνητή τήν προϋπόθεση ορισμένων βασικών ιδιοτήτων. 'Αναμφισβήτητα προέχει ή βαθύτατη γνώση τής βυζαντινής μουσικής (του νέου καί παλαιού γραφικού συστήματος) ή, ακόμα, καί ή καθόλου μουσικολογική κατάρτιση καί παιδεία (κατοχή τής ευρωπαϊκής μουσικής καί έστω στοιχείων τής ανατολικής). Εντούτοις, είναι αυτονόητο ότι για τον ειδικευμένο μουσικολόγο απαιτείται ταυτόχρονα γερός ι σ τ ο ­

ρ ι κ ό ς , φ ι λ ο λ ο γ ι κ ό ς καί π α λ α ι ο γ ρ α φ ι κ ό ς οπλισμός. Επίσης, απόλυτη γνώση (ίσως, σέ μια προέκταση, βίωση) τής ο ρ θ ό ­

δ ο ξ η ς λ α τ ρ ε ί α ς (γνώση του τυπικού, τής υμνολογίας, κλπ), εφόσον ή βυζαντινή μουσική είναι αποκλειστικά εκκλησιαστική καί, μάλιστα, συνδεδεμένη αναπόσπαστα με τήν 'Ορθοδοξία.

Π

Τα δεδομένα αυτά εισάγουν σ' έναν καινούργιο χώρο τήν επιστημονική δραστηριότητα καί επιβάλλουν νέαν οργάνωση καί μεθόδευση των μουσικο­

λογικών σπουδών. Συγκεκριμένα, απαιτείται πρώτα ή συστηματική παλαιό­

— 569 —

γραφική και ιστορική σπουδή της εκκλησιαστικής μουσικής, προπάντων τής μεταβυζαντινής και τής σύγχρονης νεοελληνικής (περίοδος Τουρκο­

κρατίας και προχωρημένος 19ος αιώνας). 'Από τήν άποψη αυτή είναι απα­

ραίτητο να προηγηθούν ορισμένες σχετικές εργασίες, οι όποιες, πέρα άπό τήν αυτοτελή επιστημονική σημασία τους, θα χρησιμεύσουν ταυτόχρονα και σαν β ά σ η για τήν εσωτερική έρευνα (τή θέση ή τήν επίλυση δη­

λαδή των καθαυτό μουσικολογικών προβλημάτων). Οί εργασίες αυτές χωρίζονται, επιστημονικά και μεθοδολογικά, σέ τρεις βασικούς κύκλους. Άπό αυτούς, ό πρώτος απαιτεί περισσότερο κοινή συνεργασία και προσπά­

θεια (έπίμονην οπωσδήποτε και μακροχρόνια)· απεναντίας, ό δεύτερος και ό τρίτος στηρίζονται μάλλον στον ατομικό ζήλο και τήν εύμέθοδη εργα­

τικότητα.

1. Ειδικοί Περιγραφικοί Κατάλογοι Κωδίκων. — Ό καθαρά παλαιο­

γραφικός χαρακτήρας τών μουσικολογικών σπουδών επιβάλλει, αναμ­

φισβήτητα, τήν κατ' αρχήν ειδική διερεύνηση τών μουσικών χειρογράφων, τα όποια αποτελούν τήν πρώτη και μοναδική πηγή τής εκκλησιαστικής μουσικής ύλης (ως τό πρώτο τέταρτο του περασμένου αιώνα). Πράγματι, ό πλούσιος όγκος τών χειρογράφων, ό όποιος οφείλεται στην ύπαρξη κωδικοποιημένου (μέ όλες τις διαδοχικές εξελίξεις) γραφικού συστήματος και στην παράλληλη έλλειψη μουσικής τυπογραφίας, μένει ακόμα απροσπέ­

λαστος. Πρωταρχικό, λοιπόν, καθήκον εϊναι ό εντοπισμός και ή αναλυτική περιγραφή τών μουσικών κωδίκων. Δυστυχώς, στο τόσο σημαντικό αυτό θέμα ή έρευνα βρίσκεται σέ εμβρυώδη κατάσταση. Έν πρώτοις, δεν έχουν συνταχθή ακόμα ειδικοί και πλήρεις περιγραφικοί κατάλογοι. Ό σ ο ι υπάρ­

χουν (πολύ ελάχιστοι) έχουν δυο βασικά μειονεκτήματα : α/ περιορίζονται συνήθως σέ μικρές συλλογές χειρογράφων, και β / ή περιγραφή είναι ελ­

λιπής, ένώ, τό σπουδαιότερο, απουσιάζει άπό αυτήν εντελώς σχεδόν ή μουσικολογική διερεύνηση· οί συντάκτες δηλαδή αρκούνται απλώς στην αναγραφή τών κειμένων.

Τα χάσματα, λοιπόν, στο συγκεκριμένο αυτό θέμα είναι τεράστια. Σέ μια γενική απαίτηση (άπραγματοποίητην προς τό παρόν) θα ήταν ιδανικό να συνταχθή ένας «Γενικός περιγραφικός κατάλογος τών μουσικών κω­

δίκων» χωρισμένος σέ τρία κύρια μέρη : στο πρώτο να δοθούν συγκεντρω­

μένα όσα χειρόγραφα σώζονται μέ «έκφωνητικά» σημάδια πού είναι καί τα παλαιότερα· στο δεύτερο τα κυρίως μουσικά χειρόγραφα, ένώ στο τρίτο τα θεωρητικά εγχειρίδια.

Μια τέτοια, φυσικά, μεγαλεπήβολη πρόθεση είναι ακόμα, θεωρητικά καί πρακτικά, ανέφικτη. 'Απεναντίας, είναι εύκολο καί επιβαλλόμενο να συνταχθούν επιμέρους ειδικοί κατάλογοι κατά περιοχές ή βιβλιοθήκες

37

— 570 —

(όσες συμβαίνει να είναι αρκετά πλούσιες σέ μουσικά χειρόγραφα). Ή προσπάθεια πρέπει να στραφή περισσότερο στον ελληνικό χώρο (στα μοναστικά κέντρα, στις δημόσιες βιβλιοθήκες και στις ιδιωτικές συλλογές), όπου σώζεται εντυπωσιακή αφθονία μουσικών χειρογράφων τών χρόνων τής Τουρκοκρατίας και του περασμένου αιώνα. Μόνο οί ειδικοί και εξαν­

τλητικοί αυτοί κατάλογοι (στους οποίους ή παράθεση τών χειρογράφων πρέπει να άκολουθήση χρονολογικήν ή ειδολογική διάταξη) θα προαγάγουν αποφασιστικά τις μουσικολογικές σπουδές. "Αλλωστε, θα καταστή δυνατό να συνταχθούν παράλληλα και άλλοι επιμέρους ειδικότεροι κατάλογοι (δπως γραφέων, κτητόρων, κλπ), ενώ θα επισημανθούν βιβλιογραφικά κέντρα, καλλιτεχνικά εργαστήρια καί άλλα σχετικά. Στον τομέα αυτόν ανοίγεται, πράγματι, ευρύ πεδίο για τήν έρευνα.

2. Μουσουργοί και Μουσικοδιδάσκαλοι. — Πρόκειται για μέγα επι­

στημονικό και εθνικό κεφάλαιο, τό όποιο θα περιλάβη στή δομή του τήν καταγραφή ολόκληρης τής μουσικής παραγωγής από τον 'Ιωάννη τον Δαμασκηνό ώς τις αρχές του 20οϋ αιώνα. Μεθοδολογικά μπορεί να χωριστή σέ τέσσερις κύριες περιόδους : α/ Άπό τον Δαμασκηνό ώς τον Κουκου­

ζέλη. β/ Άπό τον Κουκουζέλη ώς τον Πέτρο τον Πελοποννήσιο, γ/ Ά π ό τον Πέτρο τον Πελοποννήσιο ώς τους τρεις διδασκάλους Χρύσανθο, Χουρ­

μούζιο καί Γρηγόριο. δ/ Άπό τους τρεις Διδασκάλους ώς τις αρχές του 20οϋ αιώνα.

Βασική επιδίωξη του έργου θα είναι, στο πρώτο στάδιο, ή λημματο­

γράφηση τών καταλόγων καί ή εξαντλητική διερεύνηση τών χειρογράφων προς σύνταξη αλφαβητικού ευρετηρίου τών μουσουργών καί μουσικοδι­

δάσκαλων (γνωστών καί άγνωστων), στους οποίους θά προσγράφωνται κάθε φορά τά επώνυμα ή ταυτιζόμενα στα μουσικά χειρόγραφα μέλη. Στο επόμενο στάδιο, με τήν ανακατάταξη τών δελτίων, θά δοθή χρονολογική δομή, ώστε τό έργο, στην τελική του μορφή, νά άποτελέση ταυτόχρονα μια μορφή ιστορίας τής βυζαντινής καί μεταβυζαντινής μουσικής. "Αλλω­

στε ή σπουδή τών μουσουργών θά δώση τή βάση για τήν τελική (καί ευ­

κταία) έκδοση ενός είδους μουσικής «Πατρολογίας». Ή επιμέρους διάρθρωση του υλικού για κάθε μουσουργό ή διδάσκαλο

θά γίνη ώς έξης : α/ Θά δίνωνται, εν πρώτοις, τά βιογραφικά στοιχεία, όσα σώζονται ή όσα θά άνευρεθοϋν. β / Θά έπεται αμέσως, με τις αντίστοι­

χες παραπομπές στους οικείους κώδικες, ή αναγραφή τών χειρογράφων μελών, γ/ Στή συνέχεια θά καταχωρίζωνται τά έκδεδομένα μέλη (δταν υπάρχουν), επίσης μέ τις σχετικές παραπομπές, δ/ Τέλος, θά επισυνάπτεται ή τυχόν υπάρχουσα βιβλιογραφία. Έκτος άπό αυτά σέ κάθε ενότητα (σύμ­

φωνα μέ τήν αρχική διάρθρωση) θά προτάσσεται εκτενής εισαγωγή, όπου

— 571 —

θα εξετάζονται γενικά προβλήματα, τάσεις, κατευθύνσεις, θα γίνεται καθο­

λική εποπτεία του συνόλου και θα έξάγωνται τα ανάλογα συμπεράσματα. Εργασία με τέτοια ευρύτητα και υπόσταση είναι, προφανώς, αδια­

νόητη χωρίς τήν σύγχρονη πρόοδο των παλαιογραφικών σπουδών. Επο­

μένως, ή καθόλα συμπαθητική προσπάθεια του Γ. Παπαδόπουλου («Συμ­

βολαί εις τήν ίστορίαν της παρ' ήμΐν εκκλησιαστικής μουσικής», Άθ. 1890 και «'Ιστορική έπισκόπησις τής βυζαντινής εκκλησιαστικής μου­

σικής», Άθ. 1904), ήταν αναπόφευκτο να εχη, ανεξάρτητα άπό τους ευρείς στόχους, πολύ περιορισμένα αποτελέσματα. Σήμερα, λοιπόν, πού ή τεχνική πρόοδος και οι ειρηνικοί καιροί επιτρέπουν και διευκολύνουν μετα­

κινήσεις, αναδιφήσεις, άνετη φωτογράφηση κωδίκων κλπ, επιβάλλεται να άρχίση ή συστηματική έρευνα για τήν ολοκλήρωση (κάποτε) του έργου αυτού, του οποίου ή σημασία υπερβαίνει, αναμφισβήτητα, τα στενά εθνικά όρια.

3. 'Αναλυτική και Κριτική Βιβλιογραφία. — Τα εργαλεία σπουδής τής ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής θα συμπλήρωση ασφαλώς ή σύνταξη μιας γενικής βιβλιογραφίας, αναλυτικής και κριτικής, χωρισμένης βασικά σέ δύο μέρη : α/Στο πρώτο θα περιγραφούν όλα τα έντυπα μου­

σικά βιβλία άπό τό 1820 (έτος εκδόσεως του πρώτου μουσικού εντύπου) ως τό 1971. Τα έντυπα αυτά αποτελούν τή μοναδική πηγή τής μουσικής δημιουργίας και δραστηριότητας δύο αιώνων, ενώ είναι ταυτόχρονα πολύ­

τιμα κλειδιά για τή γνώση τής παραδοσιακής μουσικής ύλης. β/Στο δεύ­

τερο μέρος θα συγκεντρωθούν, όσο γίνεται πληρέστερα, τα περιοδικά ή αυτοτελή δημοσιεύματα. Έν προκειμένω θα πρέπει να άναζητηθή επίμονα ολόκληρη ή ξένη βιβλιογραφία, πού καλύπτει κυρίως τήν καθαυτό βυ­

ζαντινή περίοδο. 'Απεναντίας, για τα νεώτερα χρόνια ή βιβλιογράφηση πρέπει να στραφή, με ιδιαίτερη έμμονη, στο υλικό πού βρίσκεται εγκατε­

σπαρμένο και άγνωστο σέ σπάνια, δυσπρόσιτα και βραχύβια περιοδικά (τής Κωνσταντινούπολης κυρίως) ή άλλα νεοελληνικά έντυπα. Σ' αυτά περιέχεται υλικό σημαντικότατο για τή σύνθεση τής ιστορίας τής εκκλη­

σιαστικής μουσικής στή σύγχρονη περίοδο. Και στον τομέα τής βιβλιο­

γραφίας, όπως άλλωστε και στους δύο προηγούμενους, ή προεργασία εϊναι σχεδόν ανύπαρκτη, ενώ, τουλάχιστον σέ μια γενική θεώρηση, οί δυσχέ­

ρειες έδώ δέν εϊναι τόσο ανυπέρβλητες.

m Ό συστηματικός αυτός προγραμματισμός, ή έμμονη στις αναζητήσεις

και ή μερική ενίσχυση τοϋ 'Εθνικού Τδρύματος 'Ερευνών ήταν επόμενο

— 572 —

να προωθήσουν γρήγορα τήν έρευνα, πού σήμερα βρίσκεται σε αρκετά ικανοποιητικό σημείο. Συγκεκριμένα :

α/ Έχει αρχίσει ή σύνταξη της βιβλιογραφίας μέ πρώτον αντικει­

μενικό στόχο τήν πλήρη και αναλυτική περιγραφή των εντύπων μουσικών βιβλίων τών ετών 1820 ­ 1971. "Ηδη έχει όλοκληρωθή σχεδόν ή σύνθεση του πρώτου τόμου, ό όποιος περιλαμβάνει τα μουσικά έντυπα του περασμέ­

νου αιώνα και έχει τον γενικό τίτλο «'Αναλυτική και κριτική βιβλιογραφία της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής. Α' Τα έντυπα μουσικά βιβλία (1820­1900)». Ή εκτύπωση τοϋ τόμου, εφόσον τό επιτρέψουν ορισμένοι τεχνικοί λόγοι, έχει προγραμματισθή να άρχίση μέσα στο διανυόμενο έτος. Μέ αυτήν τήν προοπτική έχουν ήδη έκδοθή, σε δοκιμαστική έκδοση, δύο περίπου τυπογραφικά φύλλα, άφ' ενός για να παρουσιαστή ό τρόπος της δουλειάς και να γίνη έτσι δυνατή ή εκ τών π ρ ο τ έ ρ ω ν συζήτηση μεταξύ τών ειδικών, καί άφ' έτερου για να αντιμετωπισθούν άπό τώρα (και να άρθοϋν) όλες οί τεχνικές δυσχέρειες σχετικά μέ τήν εκτύπωση και τήν τυπογραφική εμφάνιση. Ή εκδοτική αυτή δοκιμή θα δικαίωση ασφαλώς τήν αρχική πρόθεση.

β/ Ταυτόχρονα ή έρευνα έχει εισέλθει στή διερεύνηση τών μουσουρ­

γών και μουσικοδιδάσκαλων. "Ηδη καταρτίζεται, μέ τή συστηματική απο­

δελτίωση τών έντυπων καταλόγων, εξαντλητικός ονομαστικός κατάλογος, ό όποιος εμπλουτίζεται διαρκώς και συμπληρώνεται μέ ειδικό βιβλιογρα­

φικό αρχείο για κάθε έναν συνθέτη ή διδάσκαλο. Παράλληλα συγκεντρώ­

νονται καί μορφοποιούνται σέ ενιαίο σώμα οί γνωστοί «Γραφείς μουσικών κωδίκων». Καί στους δύο τομείς ή εξερευνητική προσπάθεια έχει αποδώσει καρπούς πλουσιοπάροχους. Οί εργασίες αυτές (τών Μουσουργών καί τών Γραφέων), έστω καί υπό μορφή σχεδιασμάτων, θα δημοσιευθούν προσεχώς,

γ/Έχει προγραμματισθή μια ειδική σειρά πού θα περιλάβη αποκλει­

στικά αυτοτελείς περιγραφές μουσικών κωδίκων. Ετοιμάζεται ήδη ό πρώτος τόμος, ό όποιος θα περιέχη χειρόγραφα από ιδιωτικές συλλογές καί άπό ελάσσονες βιβλιοθήκες τής 'Αθήνας. (Ό δεύτερος τόμος της σειράς θα περιλάβη τα χειρόγραφα τής 'Εθνικής Βιβλιοθήκης, τα όποια θα περιγρά­

φουν μόλις γίνη δυνατή ή άνετη προσπέλαση τους). Τα χειρόγραφα αυτά ανήκουν, ώς επί τό πλείστον, στην Τουρκοκρατία καί τον περασμένο αιώνα, καταβάλλεται δέ φροντίδα ό πρώτος αυτός τόμος νά γίνη υποδειγμα­

τικός για τον τρόπο περιγραφής τών μουσικών κωδίκων. Τέλος, καταρ­

τίζεται συμπληρωματικός καί ανεξάρτητος τόμος μέ τον τίτλο «Πίνακες χρονολογημένων μουσικών κωδίκων (1453 ­ 1820)», στον όποιο θα περιέ­

χωνται, κατ' επιλογήν, φωτογραφημένα δείγματα (specimina) άπό χαρακτη­

ριστικούς καί χρονολογημένους μουσικούς κώδικες (άπό τήν "Αλωση ώς τό 1820, έτος εκδόσεως του πρώτου μουσικού έντυπου). Πέρα άπό τήν

— 573 —

καθαρά παλαιογραφική σημασία του τόμου, θα γίνη δυνατή ή παρακολού­

θηση τών διαδοχικών εξελικτικών σταδίων της μουσικής γραφής κατά τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας. Γίνεται προσπάθεια να συγκεντρωθοϋν διαχρονικά πανομοιότυπα προσδιορισμένων μουσικών κομματιών. Θα διευ­

κολυνθή έτσι αφάνταστα ή σπουδή των διαδοχικών μεταβολών του γρα­

φικού συστήματος σε συνάρτηση με τήν ανάγνωση τών μελών. "Οπως γίνεται αμέσως φανερό, οί εργασίες αυτές καλύπτουν κυρίως τή

μεταβυζαντινή (περίοδος Τουρκοκρατίας) και τή νεοελληνική εκκλησια­

στική μουσική. Εντούτοις, σέ ορισμένους τομείς (στους Μουσουργούς, στους Γραφείς, στην περιγραφή τών χειρογράφων) εκτείνονται οπωσδή­

ποτε και στή βυζαντινή περίοδο. Μέ αυτές επιδιώκεται, αποκλειστικά σχεδόν, ή φιλολογική και ιστορική σπουδή, στην οποία άλλωστε θα στη­

ριχθή, σέ επόμενο στάδιο, ή καθαυτό μουσικολογική έρευνα. 'Ωστόσο, ανεξάρτητα από τα προηγούμενα, θα ήταν ευχής έργο να ίδρυθή, σαν επι­

στέγασμα, ενα ειδικό και ανεξάρτητο Κέντρο για τήν καθόλου έρευνα τής εθνικής μουσικής. Τό Κέντρο αυτό θα είχε σαν βασική επιδίωξη τον καταρ­

τισμό αρχείου μικροταινιών, όπου θα μπορούσαν να συγκεντρωθοϋν σιγά ­σιγά τα άνά τον κόσμο σωζόμενα χειρόγραφα τής ελληνικής εκκλησιαστι­

κής μουσικής. Τό τελευταίο αποτελεί, αναμφισβήτητα, έπιστημονικήν ανάγκη και κοινήν εθνική προσδοκία.

'Αθήνα, Αύγουστος 1971

ί. Ν. ΔΑΜΠΑΣΗ

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ*

Έν τη ιστορία των επιστημών ή περίοδος του α ήμίσεος τοΰ Δ' π.Χ. αΐώνος είναι επώνυμος του Πλάτωνος. Έν αύτώ άνέζησεν ή μεγαλοφυία του Σωκράτους και ένεπλουτίσθη δι' αξιόλογου μελέτης και γνώσεως και ωρίμασε δια της γλυκύτητος και γοητείας τής τέχνης του λόγου. Επειδή δ' ή επιστημονική έκπαίδευσις του Πλάτωνος ήτο κυρίως μαθηματική, ή φιλο­

σοφία αύτοϋ υπήρξε περισσότερον μαθηματική παρά πειραματική. Πάντως ήσκησε μεγίστην έπίδρασιν έπί των λαών όλων τών εποχών και ή γοητεία ταύτης, της φιλοσοφίας, άνθίσταται σταθερώς και έπί τών ήμερων ημών ακόμη. "Ιδρυσε φιλοσοφικήν σχολήν, έν κήπω πλησίον τών 'Αθηνών, κα­

λούμενα) Άκαδημεία, της οποίας αί πύλαι παρέμειναν άνοικταί πλέον τών εννέα αιώνων (μέχρι του 529 μ.Χ.). "Ομως, ή διάδοσις του Πλατωνισμοϋ ήτο εις εύρείαν κλίμακα ανεξάρτητος της σχολής και ή έπίδρασις αύτοϋ ύπήρξεν εντόνως αισθητή έπί πολλούς αιώνας μετά το κλείσιμον τής Άκα­

δημείας 1. Ή κατ' αρχήν αναγνώρισις τοΰ Πλάτωνος ώς φιλοσόφου ­ ιατρού

έγένετο ύπό Μένωνος, μαθητού τοΰ 'Αριστοτέλους και ΐατροΰ, άκμάσαντος φθίνοντος τοΰ Δ' π.Χ. αιώνος και συγγράψαντος τήν πρώτην ίστορίαν τής ιατρικής, άποκαλουμένην «Μενώνεια», ώς τοΰτο έκ τοΰ Πλουτάρχου (α' ήμισυ Β' μ.Χ. αιώνος)2 και τοΰ Γαληνού (β' ήμισυ Β' μ.Χ. αιώνος)3 πληρο­

* Όμιλ ία γενομένη κατά τήν συνεστίασιν του Φιλικού 'Ομίλου Συμποσίων τής 26ης Μαΐου 1971.

1. G. S a r t ο n, Introduction to the History of Science, vol. I, p. I l l , Pubi. Car­

negie Institution of Washington, 1962. 2. Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς : Και μην εν γε τοις Μενωνείοις αημείον ηπατικού πάθους

άναγέγραπται το είς τους κατοικίδιους μυς άπιμελώς παραφυλάττειν και διώκειν, δ νϋν ούδαμοϋ γενόμενον όράται. (Συμποσιακών Προβλημάτων Η', Θ', 733 b ­ f, Dûbner. Ed. Firmin ­ Didot, Parisiis 1877).

3. Γ α λ η ν ό ς : "Ωσπερ γε πάλιν εί τάς τών παλαιών Ιατρών δόξας εθέλοις Ίστο-

ρήσαι, πάρεστί σοι τα τής ιατρικής συναγωγής άναγνώναι βίβλους, έπιγεγραμμένας μεν Άριστοτέλει, ομολόγουμένας δε υπό τοΰ Μένωνος, δς ήν μαθητής αύτοϋ γεγρόφθαι' δι' δ και Μενώνεια προσαγορεύουσιν ενιοι ταυτί τα βιβλία. ('Υπόμνημα είς τό Ιπποκράτους περί Φύσιος 'Ανθρώπου Α', τόμ. 15, σσ. 25 - 26, Kuhn. Ed. Cnoblochii, Lipsiae 1828).

— 575 —

φορούμεθα. Αΰτη εθεωρείτο απολεσθείσα από τοΰ Γ' μ.Χ. αιώνος, μέχρι της εν ετει 1891 ύπο του Kenyon ανευρέσεως έν Αιγύπτφ παπύρου, χρονολο­

γίας των μέσων περίπου του Β' μ.Χ. αιώνος, παραχωρηθέντος εις το Βρεττα­

νικον Μουσείον. Τούτου ή δημοσίευσις εν ετει 1893 υπό τοΰ Diels και υπό τον τίτλον «Anonymi Londinensis ex Aristotelis iatricis Menonis et aliis medicis eclogae» x έχαιρετίσθη ώς σημαντικον της ιατρικής γραμματείας απόκτημα. Ό 'Ανώνυμος συγγραφεύς τοϋ έν λόγω παπύρου, πιθανώς σπου­

δαστής, κρατών σημειώσεις μαθημάτων, ή δοξογράφος, συλλέγων περιλή­

ψεις δοξών, ανήκει εις τήν έκλεκτικήν ­ μεθοδικήν σχολήν 2' δι' αυτό και το περιεχόμενον αύτοϋ ένομίσθη προελθόν εκ τών «Άρεσκόντων» 'Αλε­

ξάνδρου τοϋ Φιλαλήθους (α' ήμισυ Α' μ.Χ. αιώνος) ή εκ τών έργων Σωρανοϋ του Έφεσίου (β' ήμισυ Α' μ.Χ. αιώνος)3. Ή συγγραφή αΰτη του 'Ανωνύμου είναι πηγή αξιόλογος πληροφοριών επί τών έπικρατησασών αντιλήψεων δια το έργον άκμασάντων ιατρών και φιλοσόφων ­ ιατρών άπό τοϋ Ε' π.Χ. μέχρι τοϋ Β' μ.Χ. αιώνος, όχι μόνον γνωστών, αλλά καί τίνων άγνωστων ακόμη 4.

Ό 'Αριστοτέλης, ό συχνάκις τους ειδικούς επικαλούμενος, ώς Συέν­

1. W. J o n e s , The Medical Writings of Anonymus Londinensis. Pubi. Univer­

sity Press, Cambridge 1947. 2. Προκειμένου περί μεθοδικών, ιδού αί απόψεις τοΰ Γαληνού : «ΕΙ γαρ εξ άτο­

μου και τον κενόν κατά τον 'Επικούρου τ ε και Δημοκρίτου λόγον σννεστήκει τα πάντα, ή έκ τίνων όγκων κατά τον ίατρον Άσκληπιάδην (πρώτον ήμισυ Α' π.Χ. αιώνος)· καί γαρ ούτος άλλάξας τα ονόματα μόνον και αντί μεν τών ατόμων τους όγκους, αντί δε τοΰ κενόν τους πόρονς λέγων τήν αυτήν έκείνοις τών όντων ούσίαν είναι βουλόμενος». (Προς Πίσωνα περί Θηρίακής, τόμ. 14, σ. 250, Kuhn), Σέξτου 'Εμπειρικού (δεύτερον ήμισυ Β' μ.Χ. αιώνος) : «Ούτω γοϋν τρισίν ύποθέσεαι κεχρήσθαί φαμεν τον Άσκληπιάδην είς κατασκευήν της τον πνρετον έμποιονσης, εντάσεως' μια μεν δτι νοητοί τίνες είσίν έν ήμίν πόροι, μεγέθει διαφέροντες αλλήλων, δευτέρα δε δτι πάντοτε ύγροϋ μέρη καί πνεύματος εκ λόγφ θεωρητών δγκων συνηράνισται δι' αιώνος άνηρεμήτων, τρίτη δε δτι αδιάλειπτοι τίνες είς το έκτος ημών άποφοραΐ γίνονται ποτέ μέν πλείους ποτέ δε έλάττους προς τήν έστηκυϊαν περίστασιν». Προς Μαθηματικούς, βιβλ. γ', παραγρ. 5, Bury. Pubi. Heine­

mann, London 1961), καί Καλίου Αύρηλιανοΰ (δεύτερον ήμισυ Ε' μ.Χ. αιώνος), επο­

μένου εις τάς θεωρίας Θεμίσωνος τοΰ Λαοδικέως (μέσα Α' π.Χ. αιώνος), τοΰ προαγα­

γόντος καί συστηματοποιήσαντος τήν μεθοδικήν αΐρεσιν τού διδασκάλου του Ά σ κ λ η ­

πιάδου, δια της ερμηνείας της προκλήσεως τών νόσων εκ καταστάσεως στεγνώσεως, λόγω συστολής τών πόρων, ρύσεως, λόγω διαστολής αυτών, καί τοΰ μεμειγμένου (status strictus, status laxus, status mixtus). J. D r a b k i n, Gaelius Aurelianus, on Acute and Chronic Diseases. Introduction, p. XIX. Pubi. University of Chicago Press, 1950). Καί, αί τοιαΰται μηχανικαί απόψεις αντιτίθενται είς τήν περί χυμών θεωρίαν (αίματος, φλέ­

γματος, ξανθής καί μέλαινης χολής) τοΰ 'Ιπποκράτους. 3. W. J o n e s , Ibid., pp. 7, 14. 4. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Οι παρά Μένωνι 'Απαντώμενοι Άγνωστοι 'Ιατροί, «'Ια­

τρικά Χρονικά», 4 : 3 , 1964.

— 576 —

νεσιν τον Κυπριώτην, Πόλυβον τον Ίπποκρατικόν και Διογένην των Άπολ­

λωνιάτην 1, άνέθεσεν εις τον μαθητήν αύτοΰ Μένωνα, ώς ίατρόν, την άνθο­

λόγησιν δοξασιών προγενεστέρων και συγχρόνων αύτοϋ ιατρών και φιλο­

σόφων ΐατρών δι' αυτό και ό Γαληνός χαρακτηρίζει, ώς ύπεση μειώσαμε ν, «τάς τής Ιατρικής συναγωγής βίβλους, επιγεγραμμένας μεν Άριστοτέλει, δμολογουμένας δε υπό τοϋ Μένωνος γεγράφθαι». Και εις το δεύτερον μέρος του παπύρου του 'Ανωνύμου, τό περιλαμβάνον τα υπό του Μένωνος γρα­

φέντα, αναφέρονται μάλλον περιληπτικώς ώρισμέναι περί ιατρικής από­

ψεις τοϋ Πλάτωνος, ώς ή 'Αριστοτελική σχολή έδέχετο ταύτας και ή διδα­

σκαλία τών μετέπειτα ιατρών πιθανώς έτροποποίησεν. Ό Πλάτων, ώς λέγεται, εις ήλικίαν 28 ετών μετέβη εις Μέγαρα, Κυ­

ρήνην και Ίταλίαν, ίνα άκούση τοϋ Εύκλείδου, τοϋ Θεοδώρου τοϋ μαθημα­

τικού και τών Πυθαγορείων Φιλολάου και Εύρύτου 2. Ούτος, ήρύσθη τό ύλικόν τοϋ Τιμαίου, όπου κυρίως αί ϊατρικαί γνώσεις και υποθέσεις αύτοϋ αναπτύσσονται, εκ τών Πυθαγορικών βιβλίων, τα όποια, ώς φημολογείται, ήγόρασεν άπό τον Φιλόλαον, εις ενδειαν περιπεσόντα, κατά μίαν έκδοχήν, ή, κατ' άλλη ν, άπό τους συγγενείς αύτοΰ, ή, ελαβεν αυτά ώς δώρον άπό τον τύραννον τών Συρακουσών Διονύσιον (405 ­ 368 π.Χ.), άπολύσαντα τών φυλακών νεαρόν μαθητήν τοϋ Φιλολάου έναντι τών βιβλίων τούτων. Ούτως, έξηγοράσθη ό «όρκος τής σιγής» τών Πυθαγορείων και οί αμύητοι έγένοντο κοινωνοί τών δοξασιών αυτών3. "Οντως, αί παρ' Άνωνύμω άπαντώσαι δόξαι τοϋ Πλάτωνος προέρχονται κατά κανόνα εκ τοϋ Τιμαίου, όπου τα περί συστάσεως τοϋ σώματος, μερών τής ψυχής και γενέσεως τών νόσων κατά τρόπον μή συστηματικό ν εκτίθενται* και τοϋτο είναι ση μείον, μετά τοϋ ανεπαρκούς τής αναλύσεως, ότι ό 'Ανώνυμος ήτο σπουδαστής, κρατών σημειώσεις μαθημάτων ιατρικής και μή επαρκώς εις τήν φιλοσοφίαν κατηρτισμένος. Παρά ταΰτα, οί εις τάς Πλατωνικάς βιολογικός απόψεις άφορώντες στίχοι τοϋ έν λόγω παπύρου, δεν παύουσι ν' άποτελώσιν άξιό­

λογον τεκμήριον περί τής διδασκαλίας αυτών κατά τον Β' μ.Χ. αιώνα4. Ό Πλάτων, έν αντιθέσει προς τήν ένικότητα τών Μιλησίων (Ç" π.Χ.

1. Th. G o m p e r z , The Greek Thinkers, vol. IV, p. 137. Trad. L. Magnus Pubi. Murray, London 1949. Περί αυτών δρα Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η. ν : α') Συέννεσις, ό Κύπριος 'Ανατόμος, «'Ιατρικά Χρονικά», 3 : 6, 1964· β') Διογένης, ό Άπολλωνιάτης 'Εκλεκτι­

κός Φιλόσοφος και 'Ιατρός, «'Ιατρικά Χρονικά», 4 : 5 ­ 6 , 1964. 2. Δ ι ο γ έ ν η ς Λ α έ ρ τ ι ο ς , Βίοι και Γνώμαι τών έν Φιλοσοφία Εύδοκιμησάν­

των, Γ', 6 Hicks. Pubi. Heinemann, Campridye, 1950. 3. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Φιλόλαος, ό Τελευταίος Πυθαγόρειος 'Ιατρός, «Παρ­

νασσός», 4 : 3 , 1962. 4. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ ης , Ή 'Ιατρική τοΰ Πλάτωνος παρά Μένωνι, «Πλάτων»,

20 : 39 ­ 40, 1968.

— 577 —

αιών), το ΰδωρ του Θαλοΰ, το άπειρον του 'Αναξίμανδρου και τον αέρα του Άναξιμένους 1, δέχεται τήν ίεράν τετρακτύν του Πυθαγόρου (β' ήμισυ Τ" π.Χ. αιώνος)2, τήν υπό του Εμπεδοκλέους (β' ήμισυ Ε' π.Χ. αΙώνος) άποκαλυφθεΐσαν και συνισταμένη ν εκ τών τεσσάρων κοσμογονικών στοι­

χείων (ύγροϋ, στέρεου, θερμού, ψυχροϋ), υπό της φιλότητος ένουμένων και του νείκους διασπωμένων 3, επόμενος εις τάς αναλογίας του Φερεκύ­

δους (τέλη Ζ' π.Χ. αιώνος), δια τών οποίων τήν άρχέγονον ϋλην «πλημ­

μελώς εχουσαν σννέοηΰε και εκόσμησεν ό θεός» 4· καί, μή πιστεύων είς άνθρωπομόρφους θεούς, τους, κατά Ξενοφάνην (β' ήμισυ Τ' π.Χ. αιώ­

νος), πλασθέντας υπό τών φυλών τών ανθρώπων, κατά τήν ιδίαν αυτών λαλιάν, ενδυσιν καί μορφήν, κεκτημένους μεν ύπερφυσικάς ιδιότητας, άλλα μή άμοιροϋντας ελαττωμάτων5, τάσσεται, οΰτως, υπέρ του ύλο­

ζωϊσμοΰ 6. Κατ' αυτόν, ή γένεσις του μυελού είναι αρχή τών πάντων, διότι, χάρις

εις τους έν αύτω καί τω λοιπω σώματι δεσμούς της ψυχής, έρρίζωσε το άν­

θρώπινον γένος· καί ό θεός επλασεν αυτόν, τον μυελόν, εκ τών αδιαφορο­

ποίητων σπερμάτων, τής πανσπερμίας, περί τής οποίας ώμίλησεν ό 'Αναξα­

γόρας 7, δια μείξεως τών συμμέτρων 8. Τό ύλικόν του μυελού, το μεν έν τω κρανίω έπλάσθη στρογγύλον, τό δ' έν τη σπονδυλική στήλη επίμηκες* τό πρώτον, έδρα του ηγεμονικού τής ψυχής, κατά τήν διδασκαλίαν του

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Οί Μιλήσιοι, Πρόδρομοι τής Επιστημονικής 'Ιατρικής Σκέψεως, «Ελληνική Ιατρική», 32 : 3, 1963.

2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Πυθαγόρας, ό Ιδρυτής Φιλοσοφικής καί Ιατρικής Σχολής, «Ελληνική Ιατρική», 32 :9, 1963.

3. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , 'Εμπεδοκλής ό Άκραγαντΐνος Φιλόσοφος καί 'Ιατρός, «'Ελληνική Ιατρική», 31 : 6, 1962.

4. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Φερεκύδης, ό Σύριος Κοσμολόγος Φιλόσοφος, «Ίλισός», 7 :263, 1962.

5. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ξενοφάνης, ό Φιλόσοφος καί Βιολόγος, «Ίλισός», 11 : 44, 1966.

6. Π λ ά τ ω ν : Ούτω δη πυρός τε καί γης ϋδωρ τε ό θεός εν μέσω θείς, και προς άλληλα καθ' δσον ήν δυνατόν άνά τον αυτόν λόγον άπεργασάμενος, δ τι περ πυρ προς αέρα, τοντο αέρα προς νδωρ, και δ τι αήρ προς νδωρ, νδωρ προς γήν, ξννέδησε και ξυνεστήσατο ονρανον ορατον καί άπτόν, και δια ταντα εκ τε δη τούτων και τοιούτων και τον αριθμόν τεττάρων το τον κόσμον εγεννήθη δι' αναλογίας. (Τίμαιος, 32b ­ e, Hermann. Ed. Teubneri, Lipsiae 1860).

7. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , 'Αναξαγόρας, ό Φιλόσοφος καί Βιολόγος, «Παρνασσός», 9 :4, 1967.

8. Π λ ά τ ω ν : Τούτοις ξύμπασιν αρχή τοϋ μυελού γένεσις' οι γαρ τον βίου δεσμοί τής ψυχής εν τω σώματι σννδονμένης εν τούτω διαδούμενοι κατερρίζονν το θνητον γένος. .. μιγννς δε άλλήλοις ξνμμετρα, πανσπερμίαν παντι θνητω γένει μηχανώμενος, μυελόν εξ αυτών άπειργάσατο. (Τίμαιος, 73b ­ e, Hermann).

— 578 —

Άλκμαίωνος (α' τέταρτον Ε' π.Χ. αιώνος) ι, ώς θα ΐδωμεν κατωτέρω, καλεί­

ται εγκέφαλος και το δεύτερον, δπου το θνητον τής ψυχής, νωτιαίος μυε­

λός 2. Περί συστάσεως των μερών του σώματος, όπως ό Εμπεδοκλής έθεώ­

ρει «τας μεν σάρκας γεννάσθαι εκ τών Ισων τη κράσει τεττάρων στοιχείων, τα δε νεϋρα πυρός καΐ γης των διπλασίων μιχθέντων, τους δε δννχας τοις ζωοις γεννάσθαι των νεύρων καθ' δ τω αέρι συνέτνχε περιπτνχθέντων, οστά δέ δυοΐν μεν ύδατος καϊ των ϊσων της γης, τεττάρων δε πυρός. . . ούτω γης τούτων συγκραθέντων μερών Ιδρώτα ôè και δάκρυον γίνεσθαι του αίματος τηκομένου και παρά το λεπτύνεσθαι διαχεομένου» 3, οΰτω και ό Πλάτων το όστοϋν ένόμιζε συνιστάμενον εκ λεπτής γής κατόπιν σήσεως και διαβροχής δια του μυελού, δι' επανειλημμένων δέ θερμάνσεων και ψύξεων άτηκτον καταστάν 4· την σάρκα, εξ ύδατος, πυρός και γής, των στοιχείων τούτων ζυμωθέντων μετ' οξέος και άλμυροϋ5, προστατεύουσαν από του ψύχους και τής θερμότητος 6. Τα κεκτημένα μείζονα ζωτικότητα όστα περιβάλ­

λονται υπό όλιγωτέρων σαρκών, εν αντιθέσει προς τα κεκτημένα ελάσ­

σονα, τα όποια καλύπτονται υπό περισσοτέρων 7· αί αρθρώσεις προωρί­

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η , ς , Άλκμαίων, ό Φιλόσοφος και 'Ερευνητής 'Ιατρός, «Ίλι­

σός», 6 : 316, 1961. 2. Π λ ά τ ω ν : Και την μεν το θείον οίον άρουραν μέλλουσαν εξειν εν αυτή περι­

φερή πανταχή πλάσας επωνόμασεν τον μνελοϋ ταύτην την μοΐραν εγκέφαλον . . . δ δ' αϋ το λοιπόν και θνητον τής ψυχής έμελλε καθέξειν, άμα στρογγυλά και προμήκη διηρεϊτο σχήματα. . . περί μεν οϋν τον εγκέφαλον αύτον σφαϊραν περιετόρνενσεν οστεΐνην, ταύτη δε στενήν διέξοδον κατελείπετο' και περί το διαυχένιον άμα και νωτιαΐον μυελον αύτον σφονδύλου πλάσας ύπέτεινε, οίον στρόφιγγας. (Τίμαιος, 73c ­ d, Hermann).

3. Ά έ τ ι ο ς, Περί των Άρεσκόντων, Εισαγωγή, Ε', 23,1 Η. D i e l s, Doxogra-

phi Graeci, p. 434. Ed. Gruyter et Socios, Berolini 1958). Ε π ί σ η ς και παρά Ι. Ν. Δ ά μ­

π α σ η , 'Εμπεδοκλής, ό Άκραγαντΐνος Φιλόσοφος και 'Ιατρός, ενθ' ανωτ. 4. Π λ ά τ ω ν : Τό δε όστοϋν ξννίστησιν ώδε. Γήν διαττήσας καθαράν και λείαν

έφνρασε και εδευσε μυελώ, και μετά τοντο εις πνρ αυτό τίθησι, μετ' εκείνο δε εις νδωρ βάπτει, πάλιν δέ πνρ αϋθίς τ ε εις νδωρ' μεταφέρει δ' οντω πολλάκις είς έκάτερον νπ άμφοίν άτηκτον άπειργάσατο. (Τίμαιος, 73a, Hermann).

5. Π λ ά τ ω ν : Ταϋτα ημών διανοηθείς ό κηροπλάστης, νδατι μεν και πυρι και γη ξυμμίξας και ξυναρμόσας, εξ οξέος και άλμυροϋ ξυνθεις ζύμωμα ύπομίξας αύτοις, σάρκα εγχυμον και μαλακήν ξννέστησε. (Τίμαιος, 74d, Hermann).

6. Π λ ά τ ω ν : Την δέ σάρκα περιβολήν μεν καυμάτων, πρόβλημα δέ χειμώνων, ετι δέ πτωμάτων οϊον τά πιλητά εσεσθαι κτήματα, σώμασι μαλακώς και πράως ύπε'ικου­

σαν, θερμήν δέ νοτίδα εντός εαυτής εχουσαν θέρους μεν άνιδίουσαν και νοτιζομένην έξωθεν ψΰχος κατά πάν τό σώμα παρέξειν οίκειον. δια χειμώνος δέ πάλιν αϋ, τούτω τω πυρι τον προσφερόμενον έξωθεν και περιιστάμενον πάγον άμυνείσθαι μετρίως. (Τίμαιος, 74e, Hermann).

7. Π λ ά τ ω ν : "Οσα μέν οϋν εμψυχότατα τών οστών ήν όλιγίσταις συνέφραττε σαρξίν ά δ' άψυχότατα εντός, πλείσταις και πυκνοτάταις. . . διό δη τό τε τών μηρών και κνημών και τό περί την τών Ισχίων φύσιν τά τε περί τά τών βραχιόνων οστά και τα τών

­ 579 —

σθησαν δια την κίνησιν και την κάμψιν 1­ τα νεύρα έπλάσθησαν έκ συγκε­

ρασμού όστοϋ και μή ζυμωθείσης σαρκός a. Περιγράφων τάς φλέβας, τάς δύο νωτιαίας και τον χιασμόν τών κλάδων αυτών3, ακολουθεί εις τους άγγειο­

λόγους Συέννεσιν4 και Διογένην δ, τους υπό του 'Αριστοτέλους μνημονευο­

μένους, ώς εΐδομεν καί, αναφερόμενος εις την κάτω κοιλίαν, ομιλεί περί είλιγμένου έντερου προς συγκράτησιν της τροφής6.

Το ήγεμονικόν της ψυχής, έδραζόμενον, ώς εΐδομεν, εν τω έγκεφάλω, είναι άθάνατον τήν προέλευσιν, εν φ το λοιπόν θνητόν, διότι υφίσταται πάθη, τ.ε. υπόκειται εις ήδονήν, λύπας, θάρρος, φόβον, θυμόν, ελπίδα κ.τ.τ.· αύτοϋ, τό μέν εις τα συναισθήματα αφορών εδράζεται εις τον θώρακα μεταξύ αύχένος και διαφράγματος, ϊνα έλέγχηται υπό τοΰ λόγου, τό δ' εις τάς επιθυμίας, δια τήν ίκανοποίησιν τών αναγκών του σώματος προοριζό­

μενον, κείται μεταξύ διαφράγματος καί ομφαλού 7. Έν προκειμένω ό Πλάτων

πήχεων, καί δσα άλλα ημών άναρθρα, δσα τε εντός οστά δι' όλιγότητα ψυχής έν μνελφ κενά εστί φρονήσεως, ταϋτα πάντα σνμπεπλήρωται σαρξίν. (Τίμαιος, 74e, 75a, Hermann).

1. Π λ ά τ ω ν : Καί πάν δη σπέρμα διασωζων οϋτω λιθοειδή περιβάλω ξυνέφρα­

ξεν, έμποιών άρθρα, τη θατπέρου προσχρώμενος έν αυτή ώς μέση ένισταμένη δυνάμει, κινήσεως και κάμψεως ένεκα. (Τίμαιος, 74a, Hermann).

2. Π λ ά τ ω ν : Τήν δε τών νεύρων φνσιν έξ όστοϋ καί σαρκός άζύμου κράσεως μίαν έξ άμφοϊν μέσην δυνάμει ξυνεκεράσατο. (Τίμαιος, 74d, Hermann).

3. Π λ ά τ ω ν : Καί πρώτον μέν οχετούς υπό τήν ξύμφυσιν τοϋ δέρματος καί της σαρκός δύο φλέβας ετεμον νωτιαίας διδύμους, ώς τό σώμα ετύγχανε δεξιοΐς καί άριστεροίς δν. . . μετά δε ταϋτα σχίσαντες περί τήν κεφαλήν τάς φλέβας και δι αλλήλων εναντίας πλέξαντες διεΐσαν, τήν μέν έκ τών δεξιών έπί τ' αριστερά τοϋ σώματος, τήν δ' έκ τών αρι­

στερών έπί τα δεξιά κλίναντες. (Τίμαιος, 77d ­ e, Hermann). 4. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς : Al φλέβες ai παχειαι ώδε πεφύκααιν έκ τοϋ οφθαλμού

παρά τήν οφρύν δια τοϋ νώτου παρά τον πνεύμονα υπό τους μαστούς, ή μέν μία έκ τοΰ δεξιοϋ είς τά αριστερά, ή δ' έκ τοϋ αριστερού εις τον δεξιόν ή μέν οϋν έκ τοϋ αριστερού δια τοϋ ήπατος εις τον νεφρόν καί δρχιν, ή δ' έκ τοϋ δεξιοϋ είς τον σπλήνα καί νεφρον καί δρχιν, εντεύθεν δ' εις το αΐδοΐον. (Τών περί τά Ζφα 'Ιστοριών Γ', 2, 521 a24­511 b30, Dittmeyer. Ed. Teubneri, Lipsiae 1907. Επ ίσης καί παρά Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η , Συέννε­

σις, ό Κύπριος 'Ανατόμος, ενθ' άνωτ.). 5. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς : Είσί δύο μέγισταν αύται τείνονσι όιά της κοιλίας παρά

τήν νωτιαίαν ακανθαν, ή μέν έπί τά δεξιά ή δ' έπ' αριστερά είς τά σκέλη, έκατέρα είς τό παρ' εαυτή, καί άνω είς τήν κεφαλήν παρά τάς κλείδας δια τών σφαγών, από δε τούτων καθ' άπαν το σώμα φλέβες διατείνουσιν, από μέν της δεξιάς είς τά αριστερά, άπα δέ της αριστεράς είς τά δεξιά. (Τών περί τά Ζώα 'Ιστοριών Γ', 2, 511 b30 ­ 512 a2, Dittmeyer. Επίσης καί παρά Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η , Διογένης, ό Άπολλωνιάτης Εκλεκτικός Φιλό­

σοφος καί 'Ιατρός, ενθ' άνωτ.). 6. Π λ ά τ ω ν : Ταϋτα πειρώμενοι τή τοϋ περιγενησομένου πόματος εδέσματος τε

εξει τήν όνομαζομένην κάτω κοιλίαν ύποδοχήν έθεσαν, εϊλιξάν τε πέριξ τήν τών εντέρων γένεσιν, δπως μή ταχύ διεκπερώσα ή τροφή ταχύ πάλιν τροφής ετέρας δεϊσθαι το σώμα άναγκάζειν. (Τίμαιος, 73a, Hermann).

7. Π λ ά τ ω ν : "Ο νϋν κεφαλήν όνομάζομεν, δ θειότατόν τ ' εστί καί τών έν ήμϊν

— 580 —

εμπνέεται άπο τον Άλκμαίωνα, πρεσβεύοντα «εν τώ εγκεφάλω το ήγεμο­

νικόν» ι, καί, ακόμη, εξ αύτοϋ όρμάται, ώς τεκμαίρεται, γράφων εν τω Φαίδωνι* «ο δ' εγκέφαλος εστί ο τάς αισθήσεις παρέχων. . . εκ τούτων δέ γίγνοιτο μνήμη και δόξα, εκ δε της μνήμης καί δόξης λαβούσης το ήρεμεϊν κατά ταϋτα γίγνεσθαι επιστήμην»2. Άλλα καί ό 'Ιπποκράτης εις τον Άλκμαίωνα ακολουθεί γράφων «. . . όκόσον ό' αν άτρεμήση ό εγκέφαλος χρόνον τοσούτον και φρονέει δ άνθρωπος. . . διό φημι τον εγκέφαλον είναι τον ερμηνεύοντα την ξύνεσιν . . . ο εγκέφαλος αίτιος εστίν ώσπερ οϋν και της φρονήσιος. . . »3. Έν τω αύτω βιβλίω του Πλάτωνος, τω Φαίδωνι, άναγι­

νώσκομεν τάς απόψεις του Φιλολάου, δια τών μαθητών του Κέβητος και Σιμμίου, κατά τάς οποίας «κράσιν είναι και άρμονίαν αυτών τούτων (τών τεσσάρων στοιχείων) τήνψυχήν ημών, επειδαν ταϋτα καλώς και μετρίως κραθή προς άλληλα' ει γοΰν τυγχάνει ή ψυχή ούσα αρμονία τις, δήλον δτι, δταν χαλα­

ϋθη το σώμα ημών άμέτρως ή επιταθη υπό νόσων ή άλλων κακών, την μεν ψυχήν ανάγκη ευθύς υπάρχει άπολωλέναι, καίπερ ονσαν θειοτάτην, ώσπερ και αϊ αλλαι άρμονίαι . . . εάν τις άξιοι κράσιν ούσαν την ψυχήν εν τω σώματι εν τω καλονμένω θανάτω πρώτην άπόλλυσθαι» i. Και τοϋτο, διότι, κατά Φιλόλαον, μόνον ή κοσμική ενέργεια είναι άίδιος, ώς προερχομένη εκ του θεοΰ, τοϋ εσαεί παραμένοντος αμεταβλήτου 5.

πάντων δεσπόζον.. . ένέδησαν τούτω πάση της τή ψυχής προνοίφ καί διέταξαν το μετέ­

χον ηγεμονίας τοΰτ' είναι. . . αρχήν τής ψυχής άθάνατον, το μετά τοϋτο θνητον σώμα αυτή περιετόρνευσαν οχημά τ ε πάν το σώμα εδοσαν άλλο τ ε είδος εν αύτω ψυχής παρω­

κοδόμησαν το θνητόν, δεινά καί αναγκαία παθήματα έχον... έν δη τοις στήθεσι καί τφ καλουμένω θώρακι το τής ψυχής θνητον γένος ένέδουν. . . τας φρένας διάφραγμα εις το μέσον αυτών τιθέντες, το μετέχον ούν τής ψυχής ανδρείας καί θυμοϋ, φιλόνικον ον, κατφ­

κησαν έγγυτέρω τής κεφαλής μεταξύ φρενών καί αύχένος, iva τοϋ λόγου κατήκοον ον κοινή μετ' εκείνου βία το τών επιθυμιών κατέχοι γένος. . . την δέ καρδίαν άμμα τών φλεβών xal πηγήν τοϋ περιφερόμενου κατά πάντα τα μέρη σφοδρών αίματος είς την δορυφορικήν οϊκησιν κατέστησαν, Ινα, δτε ζέσειε το τοϋ θυμοϋ μένος, τοϋ λόγου παραγγείλαντος. .. γίγνοιτο επήκοον καί εποιτο πάντη . . . το δε δη σίτων και ποτών επιθυμητικον τής ψυχής και όσον ενδειαν δια την τοϋ σώματος Ισχει φύσιν, τοϋτο εις τα μεταξύ τών φρενών και τοϋ προς τον όμφαλον δρον κατήκησαν, οίο, φάτνην έν άπαντι τούτω τφ τόπω τής τοϋ σώ­

ματος τροφή τεκτηνάμενοι. (Τίμαιος, 44d, 45b, 69c ­ d, 69e­70ab, 70de, Hermann). 1. Ι . Ν . Δ ά μ π α σ η ς , Άλκμαίων, ό Φιλόσοφος καί Ερευνητής 'Ιατρός, ενθ' άνωτ. 2. Π λ ά τ ω ν , Φαίδων, 96b, Hermann. Ed. Teubneri, Lipsiae 1859. 3. ' Ι π π ο κ ρ ά τ η ς , Περί Ίερης Νούσου, 14, 17. Ε. L i t t r é , Oeuvres Com­

plètes d'Hippocrate, vol. I. Ed. Ballière, Paris 1846. 4. Π λ ά τ ω ν , Φαίδων, 86cd, Hermann. Περί Φιλολάου δρα καί Ι. Ν. Δ ά μ π α­

σ η ν , ενθ' άνωτ. 5. Σ τ ο β α ί ο ς : Κόσμον ή μεν ενέργειαν άιδιον θεφ τ ε και γενέσιος κατά συνακο­

λονθίαν τάς μεταβλατικάς φύσιος' και ό μεν εις ες αεί διαμένει κατά το αυτό και ωσαύτως έχων, τα δέ γινόμενα και φθειρόμενα πολλά' και τα μεν έν φθορά όντα καί φύσεις καί μορ­

— 581 —

Ό Πλάτων εν τώ Τιμαίω δέχεται την γένεσιν τών νόσων : Πρώτον, εκ τών τεσσάρων στοιχείων, λόγω πληθώρας ή ελλείψεως ή αλλοιώσεως και μεταθέσεως, οπότε τα ψυχρά θερμαίνονται, τα ξηρά υγραίνονται, τα ελαφρότερα καθίστανται βαρύτερα κ.O.K. Δεύτερον, εκ φθοράς τών ιστών του σώματος, δια του επομένου μηχανισμού* κατά τήν ύγείαν ai σάρκες σχηματίζονται έκ πεπηγότος αίματος, τα νεϋρα εκ τών ινών αύτοϋ, και το υπ' αυτών έκκρινόμενον ιξώδες και λιπαρόν συγκολλά τήν σάρκα μετά τών οστών και τρέφει ταϋτα, το δε διηθούμενον δια τών οστών, κεκαθαρμένον κατά βάσιν, λεπτότατον και μεγάλης περιεκτικότητος εις λιπαράς ουσίας αρδεύει τον μυελόν κατά τήν νόσον, ή σαρξ τήκεται και τα έκ της φθοράς προϊόντα εισέρχονται εις τήν κυκλοφορίαν του αίματος ώς χολαί, ίχώρες και φλέγματα­ και αί μεν χολαί εχουσι χρώμα ξανθόν, έρυθρόν και μέλαν, αναλόγως του βαθμού της τήξεως τών σαρκών και της εξ αύτοΰ προκλήσεως όξύτητος και πικρότητος, ό δ' ιχώρ, ό εξ όρου τοΰ αίματος, είναι γλυκύς και ό έκ μέλαινης χολής αλμυρός, αποκαλούμενος και οξύ φλέγμα, τό δε φλέγμα έκ τήξεως λεπτής σαρκός μετ' αέρος εϊναι λευκόν και έξ αύτοϋ δ ίδρώς, τό δάκρυον και όσα τό σώμα αποβάλλει καθαιρόμενον. Τρίτον, υπό τοϋ πνεύματος, του φλέγματος και της χολής, ούτως, αί υπό του πνεύ­

ματος νόσοι, ώς οί τέτανοι και όπισθότονοι, προκαλούνται, όταν ό πνεύμων, προσβληθείς έκ κατάρρου, δέν επιτρέπει τήν έλευθέραν έκβολήν τοϋ δια τών φλεβών προσλαμβανομένου και επιστρέφοντος αέρος, ή, όταν τό έκ τήξεως τών σαρκών δημιουργηθέν άέριον δέν δύναται δι' αυτών (τών φλεβών) να εΰρη διέξοδον αί υπό τοϋ λευκοΰ φλέγματος, ώς λεΰκαι και άλφοί, είναι απότοκοι της μετά φυσαλλίδων αέρος συμπλοκής αύτοϋ, δυσχεραινούσης τήν διαπνοήν τοϋ σώματος· και αϊ έκ μέλαινης χολής ή φλέγματος οξέος και άλμυροΰ, αί φλεγμοναί, προκαλοΰσιν αϋξησιν τής θερμοκρασίας τοΰ σώματος και καλούνται εμπύρετα νοσήματα, έξ ου και πηγή πάντων τών νόσων τα προϊόντα ταϋτα εθεωρούντο ι.

φας σφζοντι καί γονή πάλιν τάς αύτάς άποκαθιστάντι τφ γεννήσαντι πατέρι και δημιουργφ. (Έκλογαί, 172, 9. C. W a c h s m u t h , Ioannis Stobaei Anthologium, vol. I. Ed. Weid­

mann, Berolini 1958). 1. Π λ ά τ ω ν : Tò òè τών νόσων δθεν Συνίσταται. . . τεττάρων γαρ δντων γενών,

έξ ών συμπέπηγε το σώμα, γης πυρός ϋδατός τε καί αέρος, τούτων ή παρά ψύσιν πλεο­

νεξία και ένδεια και της χώρας μετάστασις εξ οικείας έπ' άλλοτρίαν γινομένη, πυρός τε aë καί τών ετέρων, επειδή γένη πλείονα ένας δντα τυγχάνει, τό μη προσήκον εκαστον έαυτφ προσλαμβάνειν και πάνθ' δσα τοιαύτα στάσεις καί νόσους παρέχει' παρά ψύσιν γαρ έκαστου γιγνομένου καί μεθισταμένου θερμαίνεται μεν δσα αν πρότερον ψύχηται, ξηρά δε δντα είς ύστερον γίγνεται νοτερά' καί κούφα δη καί βαρέα, καί πάσας πάνττβ μεταβολάς δέχε­

ται . . . Δευτέρων δή ξυστάσεων αύ κατά φνσιν ξυνεστηκυιών δευτέρα κατανόησις νοση­

μάτων τω βουλομένω γίγνεται ξυννοήσαι. . . κατά φνσιν γαρ σάρκες μεν καί νεϋρα εξ αίματος γίνεται, νεύρον μεν εξ Ινών δια τήν ξυγγένειαν, σάρκες δε από τον παγέντος, δ

— 582 —

Ό Πλάτων, ομιλών ανωτέρω περί πλεονεξίας και ένδειας τών στοι­

χείων, ακολουθεί εις τον Άλκμαίωνα, πρεσβεύοντα «της μεν υγείας είναι αυνεκτικην την Ισονομίαν τών δυνάμεων, ύγροϋ, ξηροϋ, ιρυχροϋ, θερμοϋ, πικρού, γλυκέος και τών λοιπών, την ό' εν αύτοϊς μοναρχίαν, νόσου ποιητικήν, φθορο­

ποιον γαρ εκατέρον μοναρχίαν» ι. Το διηθημένον θρεπτικον ύλικον του μυελοϋ αποκαλεί, ό Πλάτων, καθαρώτατον γένος τών τριγώνων, διότι «βάσις δε ή τε τών κατ' αρχάς τριγώνων ύποτεθέντων ασφαλεστέρα κατά φύσιν» 2. Δια την χολήν, το φλέγμα, τον Ιχώρα και το πνεύμα σημειουμεν τα κάτωθι. Ό Φιλόλαος, γενόμενος γνωστός και ως ιατρός άπό της δημοσιεύσεως τοΰ

πήγννται χωριζόμενων Ινών το δέ άπό τών νεύρων και σαρκών àniòv ai γλίσχρον και λιπαρον άμα μεν την σάρκα κολλά προς την τών οστών φύσιν αυτό τε το περί τον μνελον όστοϋν τρέφον αϋξει, το δ' αϋ δια την πυκνότητα τών οστών διηθούμενον καθαρώτατον γένος τών τριγώνων λειότατόν τε και λιπαρώτατον, λειβόβενον άπό τών οστών και στάζον, αρδει τον μνελόν. . . νόσοι δε, όταν έναντίως' όταν γαρ τηκομένη σαρξ άνάπαλιν είς τάς φλέβας την τηκεδόνα έξιή, τότε μετά πνεύματος αίμα πολύ τ ε και παντοδαπόν έν ταϊς φλεψι χρώματι και πικρότητι ποίκιλλαμενον, έτι δε δξείαις και άλμυραϊς δννάμεσι, χολάς και Ιχώρας και φλέγματα παντοία ϊσχει.. . όσον μεν οϋν αν παλαιότατον δν της σαρκός τακή, δύσπεπτον γιγνόμενον μελαίνει μεν υπό παλαιάς ξυγκαύσεως, δια δέ το πάντη δια­

βεβρώσθαι πικρον δν παντί χαλεπον προσπίπτει τον σώματος, δσον αν μήπω διεφθαρμέ­

νον fi, και ποτέ μεν αντί της πικρότητος οξύτητα εσχε το μέλαν χρώμα, άπολεπτννθέντος μάλλον τοΰ πικρού' ποτέ δη ή πικρότης αϋ βαφείσα αίματι χρώμα εσχεν έρυθρότερον, τον δέ μέλανος τούτω ξυγκεραννυμένον χολώδες' ετι δέ ξνμμίγνυται ξανθον χρώμα μετά πικρότητος, δταν νέα ξνντακή σαρξ υπό τον περί την φλόγα πυρός' και το μεν κοινον δνομα πάσι τούτοις η τίνες Ιατρών χολήν έπωνόμασαν. . . Ιχώρ δέ, ό μεν αίματος ορός πράος, ô δέ μέλαινης χολής οξείας τε άγριος, δταν ξνμμίγνυται δια θερμότητα αλμυρά δυνάμει· καλείται δέ οξύ φλέγμα το τοιούτον το δ' αϋ μετ αέρος τηκόμενον έκ νέας και απαλής σαρκός, τούτου δέ άνεμωθέντος και ξνμπεριληφθέντος υπό ύγρότητος και πομφολύγων ξυστασών έκ πάθους τούτου. . . χρώμα έχουσών δια τήν τον άφρον γένεσιν Ιδεΐν λευκόν, ταύτην πάσαν τηκεδόνα απαλής σαρκός μετά πνεύματος ξυμπλακε'ισαν λευκόν είναι φλέγμα φαμέν φλέγματος δέ αϋ νέου ξυνισταμένον όρος Ιδρώς και δάκρνον, δσα τε άλλα τοιαύτα . . . Τρίτον δ' αϋ νοσημάτων είδος τριχή δει διανοεΐσθαι γιγνόμενον, το μέν νπο πνεύματος, το δέ φλέγματος, το δέ χολής, δταν μέν γαρ ό τών πνευμάτων ταμίας πλεύμων μη καθαρός παρέχει τάς διεξόδονς νπό ρενμάτων φραχθείς, ένθα μέν ονκ Ιόν, ένθα δέ πλεϊον ή το προ­

σήκον πνεύμα είσιόν τά μέν οϋν τνγχάνοντα αναψυχής σήπει, τα δέ τών φλεβών, διαβι­

βαζόμενον και ξυνεπιστρέφον αυτά τήκόν τε το σώμα είς το μέσον αντον διάφραγμα Γ' ϊσχον έναπολαμβάνεται. . . πολλάκις δ' έν τώ σώματι διακριθείσης σαρκός πνεύμα έγγε­

νόμενον και αδυνατούν εξω πορενθήναι τάς αντάς τοις έπεισεληλνθόσιν ώδϊνας παρέσχε. . . το δέ λευκόν φλέγμα δια τών πομφολύγων πνεύμα χαλεπόν άποληφθέν, εξω δέ τοΰ σώμα­

τος άναπνοάς ϊσχον. . . μετά χολής δέ μέλαινης κερασθεν (γίγνεται) φλέγμα δ' όξύ και άλμυρόν πηγή πάντων νοσημάτων. . . δσα δέ φλεγμαίνειν λέγεται τοΰ σώματος, άπό τοΰ κάεσθαίτε και φλέγεσθαι δια χολήν γέγονε πάντα, λαμβάνουσα μέν οϋν άναπνοήν εξω παντοία αναπέμπει φύματα ζέουσα, καθειργνυμένη δ' εντός πνρίκαυτα νοσήματα πολλά έμποιεϊ. (Τίμαιος, 82e ­ b, 82c ­ 83e, 84d ­ 85c, Hermann).

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Άλκμαίων, ό Φιλόσοφος καί Ερευνητής 'Ιατρός, è W άνωτ. 2. Π λ ά τ ω ν , Τίμαιος, 55e, Hermann.

— 583 —

παπύρου του "Ανωνύμου, «λέγει τήν χολήν ίχώρα είναι της σαρκός. . . μηδέ τετάχθαι επί τω ήπατι χολήν. . . το ο' οϋν φλέγμα των πλείστων ψνχρον είναι λεγόντων, αυτός θερμον τη φύσει υποτίθεται· από γαρ τοϋ φλέγειν το φλέγμα είρήσθαι» 1. Και ό σοφιστής Πρόδικος, ό διδάξας την όρθήν όρολο­

γίαν, «το συγκεκαυμένον και οίον ύπερωπτημένον εν τοις χυμοΐς ονομάζει φλέγμα παρά το πεφλέχθαι» 2' άλλ' ό Γαληνός αντιτίθεται γράφων, «το προς απάντων ανθρώπων ονομαζόμενον φλέγμα το λευκον την χρόαν, δ βλένναν ονομάζει Πρόδικος, ο ψυχρός και υγρός εστίν ούτος και πλείστος τοις τε γέρουσι και τοις οπωσδήποτε ψυγεΐσιν αθροίζεται και ουδείς ουδέ μαινόμενος αν άλλο τι ή ψυχρον και ύγρον εΐποι αν αυτόν» 3. Ό ' Ιπποκράτης, ό συστη­

ματοποιήσας τήν θεωρίαν τών χυμών, πρεσβεύει, «το δε σώμα τοϋ άνθρω­

που έχει εν εωυτω αίμα και φλέγμα και χολήν ξανθήν τε και μέλαιναν, και ταϋτ εστίν αύτέω ή φύσις τοϋ σώματος, και δια ταϋτα άλγέει και υγιαίνει. 'Υγιαίνει μεν οϋν μάλιστα, όκόταν μετρίως εχη ταϋτα προς άλληλα κρήσιος και δυνάμιος και πλήθεος και μάλιστα μεμιγμένα ή, άλγέει, δε όκόταν τι τουτέων ή πλέον ή ή χωρισθη εν τω σώματι και μή κεκρημένον ή τοϊσι ξύμ­

πασιν ανάγκη γάρ, όκόταν τι τουτέων χωρισθη και εφ? εωυτοϋ στη, ου μόνον τοϋτο το χωρίον, ένθεν εξέστι επίνοσον γίνεσθαι, άλλα και ένθα αν επιχυθη, ύπερπιμπλάμενον όδύνην τε και πόνον παρέχειν και γάρ όταν τι τουτέων εξω τοϋ σώματος εκρυή πλέον τοϋ επιπολάζοντος, όδύνην παρέχει ή κένωσις· ήν τ ' αύ πάλιν ποιήσηται εσω τήν κένωσιν και τήν μετάστασιν και τήν άπό­

κρισιν άπό τών άλλων, πολλή αύτέω ανάγκη διπλήν τήν όδύνην παρέχειν κατά τά είρημένα, ένθεν τε έξέστη και ένθα ύπερέβαλεν» 4· ή νόσος, επομένως προ­

καλείται εκ διαταραχής της συμμέτρου κράσεως τών χυμών, ή διαχωρι­

σμού ενός τών άλλων και μεταστάσεως αύτοϋ. Ό αυτός, περί δυνάμεως χυμών, γράφει, «ει γλυκύς χυμός μεταβάλλοι εις άλλο είδος, μή άπό ξυγκρή­

σιος, άλλ* αυτός εφιστάμενος, ποϊός τις πρώτος γένοιτο πικρός ή αλμυρός ή στρυφός ή οξύς; οίμαι μεν οξύς· ό άρα οξύς χυμός άνεπιτήδειος προσφέρων αν τών λοιπών μάλιστα εϊη, ει περ ό γλυκύς γε πάντων επιτηδειότατος» 5. Ό Ιχώρ παρ ' Ίπποκράτει είναι προϊόν νεκρωτικής επεξεργασίας 6 και δσον

1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Φιλόλαος, ό Τελευταίος Πυθαγόρειος 'Ιατρός, ενθ' άνωτ. 2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Πρόδικος ό Κεΐος Σοφιστής και Ιατρός, «'Ιατρικά Χρο­

νικά», 2 : 3 , 1963. 3. Γ α λ η ν ό ς , Περί Δυνάμεων Φυσικών, τόμ. 2, σσ. 38 ­ 40, Kuhn. 4. ' Ι π π ο κ ρ ά τ η ς , Περί Φύσιος 'Ανθρώπου 4, τόμ. 6, σσ. 38 ­ 40, Littré. 5. Ι π π ο κ ρ ά τ η ς , Περί Άρχαίης Ίητρικής 24, τόμ. 1, σσ. 634­636, Littré. 6. ' Ι π π ο κ ρ ά τ η ς : Έκ πτώματος τρωθέντος πήχεως, επί σφακελισμω πυονταΐ'

πεπαινομένον δέ ήδη, γλίσχρος Ιχώρ εκθλίβεται. . . πελιαινομένων δε τών όστέων και πνρεταινόντων, άφίστατο το δέρμα άπό τον οστέον, και πϋον νπεμένετο' τοντοισι τρνπω­

μένοισιν εξ αύτοϋ τον όστέου ανήρχετο Ιχώρ λεπτός, όρρώδης, ϋπωχρος, κάκοδμος, θανά­

σιμος. (Επιδημιών τό Ε', 65 και Τ ' , 35, τόμ. 5, σσ. 242 και 402, Littré.

— 584 —

άφορα είς το πνεύμα, ό αυτός, έν τω περί Φυσών, χαρακτηριζόμενα) σοφι­

στικω και μη θεωρουμένω γνησίω Ιπποκρατικά), γράφει' «πνεύματα δε τα μεν εν τοίσι αώμαΰι φνσαι καλέονται, τα δε εξω των σωμάτων αήρ» 1. Οι χυμοί, γενικώς, παρ' Ίπποκράτει έξεπροσώπουν τα στοιχεία, είχον ιδιότη­

τας, άνταπεκρίνοντο είς τύπους ατόμων και καθώριζαν τάς έποχάς· ήτοι :

χυμός : στοιχείο ν : ιδιότητες : τύπος ατόμου : εποχή : κίτρινη χολή πυρ θερμό ν και ξηρό ν χολερικός θέρος μέλαινα χολή γη ψυχρόν και ξηρόν μελαγχολικός φθινόπωρον φλέγμα ύδωρ ψυχρόν και ύγρόν φλεγματικός χειμών αίμα άήρ θερμόν και ύγρόν πληθωρικός άνοιξις2, 3.

Αι έν τω Τιμαίω άπαντώσαι δοξασίαι περί χυμών, καίτοι χολή, ΐχώρ και φλέγμα εθεωρούντο προϊόντα τήξεως της σαρκός, εχουσι σαφώς ύπο­

στή και τήν έπήρειαν τοϋ Ιπποκράτους, τον όποιον ό Πλάτων εις μεν τον Πρωταγόραν αναφέρει αυτόν διδάσκοντα τήν ιατρική ν επί πληρωμή 4, εις δε τον Φαΐδρον αναγνωρίζει αυτόν είσηγούμενον μέθοδον, άνταποκρι­

νομένην εις τον «αληθή λόγον». Κατ' αυτήν, όπως είναι αδύνατος ή κατα­

νόησις της φύσεως της ψυχής άνευ της τοϋ κόσμου, ούτω και ή τοϋ σώματος· καί, όσον άφορα είς τό άπλοΰν ή πολυειδές έν τη φύσει, τοϋ πρώτου δέον ν' άναζητηθή ή δύναμις τοϋ ποιεΐν καί τοϋ πάσχειν, καί τοϋ δευτέρου ή άπαρίθμησις τών μερών καί ή σχέσις τοϋ ποιεΐν καί τοϋ πάσχειν προς άλλη­

λα δ. Ό Πλάτων, λοιπόν, δια του στόματος τοϋ Σωκράτους θέτει τό ερώτημα της σχέσεως τοϋ άτομου (μικρόκοσμου) μετά τοϋ σύμπαντος (μακρόκοσμου), τοϋ όργανισμοΰ μετά τοϋ περιβάλλοντος, της ψυχής μετά τοϋ σώματος, τής ένικότητος μετά τής πολλαπλότητος έν τή φύσει, εξ ής σχέσεως ή αρμονία

1. Ι π π ο κ ρ ά τ η ς » Περί Φυσών 3, τόμ. 6, σ. 94, Littré. 2. Β. G o r d o n , Medicine Throughout Antiquity, p. 509. Pubi. Davis, Philadel­

phia 1949. 3. H. S k i n n e r , The Origine of Medical Terms, p. 215. Pubi. Williamms and

Wilkins, Baltimore 1961. 4. Π λ ά τ ω ν : Και εγώ άποπειρώμενος τοϋ 'Ιπποκράτους τής ρώμης διεσκόπονν

αυτόν καί ήρώτων. . . ώσπερ αν εΐ επενόεις παρά σαυτοϋ δμώνυμον ελθών Ίπποκράτην τών Κώον, τον τών Άσκληπιαδών, άργύριον τελεΐν υπέρ σαυτοϋ μισθον έκείνω, ει τις σε ήρετο' Είπε μοι, μέλλεις τελεΐν ώ Ίππόκρατες, Ίπποκράτει μισθον ώς τίνι δντι; τί αν άπεκρίνω; Εϊπον αν, εφη, ώς Ιατρώ. Ώς τί γενησόμενος; Ώς ιατρός, εφη. (Πρωταγό­

ρας, 311be, Hermann). 5. Π λ ά τ ω ν , Φαιδρός 270 BCD, Hermann. Φαΐ. Πώς τοϋτο λέγεις; Σω. Ό αυτός που τρόπος τέχνης Ιατρικής, δσπερ και ρητορικής. Φαΐ. Πώς δη; Σω. 'Εν άμφοτέραις δει διελέσθαι φύσιν, σώματος μεν εν τή έτερα, ψυχής δε εν

TJ7 ετέρα, εί μέλλεις μη τριβή μόνον και εμπειρία, άλλα τέχνη, τω μεν φάρμακα καί τροφήν

— 585 —

και ή διαταραχή, ή υγεία και ή νόσος* και αί τοιαΰται ενεργειακοί και όργανισμικαί απόψεις εδρον άνταπόκρισιν εν τη 'Ιπποκρατική μεθόδφ του «αληθούς λόγου» ι. Άλλ' ή ανωτέρω μέθοδος εΙσήχθη άπο του Θ' π.Χ. αιώνος υπό του Θρακός Ζαλμόξιδος 2, και οί οπαδοί αύτοΰ ήκολούθουν εις αυτήν μέχρι τής εποχής τοΰ Σωκράτους, γνωρίσαντος, κατά τήν μάχην τής Ποτίδαιας τω 432 π.Χ., ενα «Ζαλμόξιδος ίατρόν», παρά τοΰ όποίοο έδιδάχθη, ότι όπως δέν πρέπει να έπιχειρή τις να θεραπεύση τους οφθαλ­

μούς άνευ τής κεφαλής, οΰτε και τήν κεφαλήν άνευ τοΰ σώματος, ούτως, ούτε και το σώμα άνευ τής ψυχής* και τούτο εϊναι αιτία τής διαφυγής πολ­

λών νοσημάτων παρά τοις Έλλησιν ίατροΐς, διότι ή άγνοια τοΟ όλου, τοΰ οποίου είναι ανάγκη να έπιμεληθή τις, αύτοΰ μή έχοντος καλώς, εϊναι αδύ­

νατον το μέρος να εύεκτή* διότι πάντα έκ τής ψυχής όρμώνται, και τα καλά και τα κακά, εις το σώμα και τον όλον άνθρωπον, και εκείθεν έπιδρώσιν όπως τα τής κεφαλής είς τους οφθαλμούς* άναγκαΐον, λοιπόν, εκείνο καί πρώτον μάλιστα να θεραπεύη τις, δια να εχωσι καλώς καί τα τής κεφαλής και τα τοΰ άλλου σώματος μέρη. Να θεραπεύη δέ τις τήν ψυχήν διά τίνων επωδών, συνισταμένων έκ λόγων καλών, οί όποιοι ώς σωφροσύνη ένστα­

λάζονται είς τάς ψυχάς, τήν ύγείαν καί τής κεφαλής καί τοΰ δλου σώματος προσπορίζουσα. Κατά τήν διδασκαλίαν περί φαρμάκων καί επωδών, εϊπεν ό Θρφξ, ότι μόνον το φάρμακον δέν θεραπεύει το σώμα, άνευ τής παροχής τής δι' επωδής θεραπείας είς τήν ψυχήν τό πρώτον3. Αί αντιλήψεις αδται

προσφέρων ύγίειαν καί ρώμην έμποιήσειν, τή δέ λόγους τε καί επιτηδεύσεις νομίμους πειθώ ην αν βούλη καί άρετήν παραδώσειν.

Φαΐ. Το γοϋν εικός, ώ Σώκρατες, οϋτως. Σω. Ψυχής οΰν φύσιν άξίως λόγου κατανοήσαι οϊει δυνατόν εϊναι άνευ τής τον δλου

φύσεως; Φαί. ΕΙ μεν Ίπποκράτει γε τω των Άσκληπιαδών δει τι πιθέσθαι, ουδέ περί σώμα­

τος άνευ τής μεθόδου ταύτης. Σω. Καλώς γάρ, ώ εταίρε, λέγει· χρή προς τω Ίπποκράτει τον λόγον εξετάζοντα

ακοπεϊν, ει συμφωνεί. Φαΐ. Φημί. Σω. Το τύνοιν περί φύσεως σκόπει τι ποτέ λέγει Ιπποκράτης τε καί ô αληθής λόγος.

ΧΑρ' ούχ ώδε δει διανοεΐσθαι περί ότουοϋν φύσεως· πρώτον μέν, απλούν ή πολυειδές è<rnv, οΰ πέρι βουλησόμεθα είναι αυτοί τεχνικοί καί άλλον δυνατοί ποιεΐν, έπειτα δέ, αν μέν άπλονν η, σκοπεΐν τήν δύναμιν αύτοϋ, τίνα προς τι πέφυκεν είς το δρς,ν έχον ή τίνα είς το παθεϊν υπό τοΰ, εάν δέ πλείω είδη εχη, ταύτα άριθμησαμένους, δπερ εφ' ενός, τοΰτ' Ιδεΐν εφ' έκα­

στου, τφ τι ποιεΐν αύτω πέφυκεν ή τω τι παθεϊν υπό τοΰ; 1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ή Ιπποκρατική Φιλοσοφία, «Παρνασσός», 13:1 , 1971. 2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ζάλμοξις, ό Θρ$ξ Μυσταγωγος καί *Ιατρός, «Ιατρικά

Χρονικά», 3 : 4 ­ 5 , 1964. 3. Π λ ά τ ω ν : Άλλα Ζάλμοξις, εφη. . . ότι ώσπερ οφθαλμούς άνευ κεφαλής ου

δει επιχειοείν ιάσθαι ουδέ κεφαλήν άνευ σώματος, οϋτως ουδέ σώμα άνευ ψυχής, άλλα 38

— 586 —

τοϋ Ζαλμόξιδος και των μαθητών αυτοϋ, τών Ζαλμοξιδών, τών οποίων εκ τοϋ Πλάτωνος, δια του Σωκράτους, λαμβάνομεν γνώσιν, είναι λίαν ένδιαφέ­

ρουσαι άπο ψυχοσωματικής πλευράς. Ή επωδή, εκ της μαγείας έκκινήσασα και αποσκοπούσα αρχικώς εις τήν έπίκλησιν τών άγαθοποιών ή τον άποτρο­

πιασμον τών κακοποιών υπερβατικών δυνάμεων, απολήγει, επί της εποχής τοΟ Πλάτωνος, εις τήν ψυχοθεραπείαν, επιχειρούσαν ν' απόκτηση σωφροσύ­

νην ή ψυχή τών νοσούντων και ν' άσκηθή συναισθηματικώς προς διατήρη­

σιν της υγείας, εφ' όσον πάντα, αγαθά και πονηρά, έκ ταύτης της ψυχής, ώρμήθησαν. Ή ψυχή προΐσταται τών λειτουργιών τοϋ σώματος και το φάρ­

μακον είναι ανενεργές και ανωφελές, άνευ προηγουμένης χρήσεως επωδών τών καλών λόγων, δια τήν άπόκτησιν τής ποθητής ψυχικής υγείας. Το σώμα είναι ένιαΐον καί, εάν δεν μελετήσωμεν καλώς πώς έχει τοΰτο, δεν είναι δυνα­

τόν να θεραπεύσωμεν το πάσχον μέρος αυτοϋ. Όθεν, πρέπει να γνωρίσωμεν τον άνθρώπινον όργανισμον εν τω συνόλω αυτοϋ δι5 επαγωγής τών έπί μέ­

ρους ευρημάτων και δι' αναγωγής, έν συνεχεία, ν' άναλύσωμεν τήν σχέσιν σώματος και ψυχής εν τε τή υγεία και τή νόσω. Καί ή τοιαύτη ψυχοσωματι­

κή διδασκαλία δέν απέχει τής συγχρόνου ι. 'Αλλά, πλην τών επωδών, ανα­

φερόμενος είς τήν ρητορικήν, ό Πλάτων, θεωρεί ταύτην ώς μέσον πειθοϋς, προς άποδοχήν υπό τοϋ πάσχοντος τής καθωρισθείσης θεραπετευτικής αγωγής2.

τοΰτο και αίτιον εϊη τοϋ διαφεύγειν τους παρά τοις "Ελληϋιν Ιατρούς τα πολλά νοσήματα, ότι το δλον άγνοεΐν οϋ δέοι τήν έπιμέλειαν ποιείσθαι, οϋ μη καλώς έχοντος αδύνατον εϊη το μέρος εϋ εχειν. Πάντα γαρ εφη εκ της ψυχής ώρμήσθαι καί τά κακά καί τά αγαθά τω σώματι καί παντί τω άνθρώπφ, και εκείθεν επιρρεϊν ώσπερ έκ τής κεφαλής έπί τά όμματα· δεϊ οϋν εκείνο και πρώτον και μάλιστα θεραπεύειν, εΐ μέλει και τά τής κεφαλής και τά τοϋ άλλον σώματος καλώς εχειν. Θεραπεύεσθαι δέ την ψυχήν εφη.. . έπωδαις τιαν τάς δ' επωδός ταύτας τους λόγους είναι τους καλούς· έκ δέ τοιούτων τών λόγων έν ταΐς ψυ­

χαΐς σωφροαύνην έγγίγνεσθαι, ης έγγενομένης και παρούσης ράδιον ήδη είναι τήν ύγίειαν έν τή κεφαλή και τω άλλω σώματι πορίζειν. Διδάσκων οϋν με τό τε φάρμακον και τάς επω­

δός, δπως, εφη, τω φαρμάκφ τούτω μηδείς σε πε'ιση τήν αυτοϋ κεφαλήν θεραπεύειν. δς αν μη τήν ψυχήν πρώτον παράσχη τή επωδή υπό σοϋ θεραπευθήναι. (Χαρμίδης, 156e­

157b, Hermann). 1. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Ή 'Ιατρική τοϋ Πλάτωνος παρά Μένωνι, ενθ' άνωτ. 2. Π λ ά τ ω ν : £ ι ετύγχανε Γοργίας επιστήμων ων τής τέχνης (τής Ιατρικής) ήσπερ

ό αδελφός αυτοϋ Ήρόδικος... πολλάκις γαρ ήδη εγω γε μετά τοϋ άδελφοΰ καί τών άλλων Ιατρών είσελθών παρά τίνα τών καμνόντων ουχί έθέλοντα ή φάρμακον πιεϊν ή τεμειν ή καϋσαι παρασχεΐν τω Ιατρω ου δυναμένου τοϋ ίατροϋ πεϊσαι, έγώ έπεισα ουκ άλλη τέχνη ή τή ρητορική. (Γοργίας, 448b, 456b, Hermann). Ό Γοργίας έδιδάχθη υπό του Εμπε­

δοκλέους, μετά τοΰ άδελφοϋ του Ήροδίκου καί του πολλοΟ Παυσανίου, πλην τής ρητο­

ρικής, τήν ΐατρικήν τής θαυματοποιΐας καί έλάτρευσε τον διδάσκαλον, μετά τών άλλων σπουδαστών, ώς θεόν. Έγνώριζε, συνεπώς τα μυστικά της τέχνης τοϋ γοητεύειν. (Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , Εμπεδοκλής, ό Άκραγαντΐνος Φιλόσοφος καί 'Ιατρός, ενθ' άνωτ.).

— 587 —

Ό Πλάτων δέν έδίδαξε πώς να έπιμελούμεθα της ψυχής μόνον, άλλα και του σώματος, αναφερόμενος ιδία εις τους διάσημους γυμναστάς ­ ιατρούς "Ικκον τον Ταραντΐνον και Ήρόδικον τον Σηλυμβριανόν ι. Έν προκειμένω, ας ύπομνησθή, ότι ή οργάνωσις των γυμναστηρίων και παλαίστρων ήτο υποδειγματική. Οί επί κεφαλής, καλούμενοι γ υ μ ν α σ ι ά ρ χ α ι ή πάλαι ­

σ τ ρ ο φ ύ λ α κ ε ς , επεμελοϋντο και καθώριζαν την διαιταν τών αθλουμέ­

νων, ήτις είχε τότε εύρυτέραν σημασίαν. Εις τον δρον δίαιτα περιελαμ­

βάνετο ό δλος τρόπος ζωής, τ.ε. ή σχέσις μεταξύ ύπνου και έγρηγόρσεως, ασκήσεως και αναπαύσεως, καί, ακόμη, ή εκλογή και ή ποσότης τής καταλλήλου τροφής, ή ρύθμισις τής εντερικής λειτουργίας καί πάντες οί παράγοντες, οί συντελοϋντες όχι μόνον εις τήν έξασφάλισιν τής υγείας, άλλα καί εις τήν άνάπτυξιν ισχυρών καί ωραίων σωμάτων 2. Οί υπ' αυ­

τούς, γ υ μ ν α σ τ α ί καλούμενοι, επεμελοϋντο τής θεραπείας τών νόσων καί άνεγνωρίζοντο υπό τών νόμων ώς αρμόδιοι3. Πράγματι, ό διδάσκων τήν σωματική ν άσκησιν ώφειλε να είναι κάτοχος Ιατρικών γνώσεων. Οί τήν τρίτην βαθμίδα τής ιεραρχίας κατέχοντες καί υπηρετούντες τους ανωτέρω έκαλοϋντο ά λ ε ί π τ α ι ή ί α τ ρ α λ ε ί π τ α ι και ήσαν έμπειροι περί τάς αφαιμάξεις, τους υποκλυσμούς, τήν έπίδεσιν τών πληγών, τραυμάτων, εξαρθρημάτων καί καταγμάτων 4· καί αυτών ή είδικότης ήτο ανεγνωρισμένη ύπό τών νόμων 5. Ό Πλάτων πλην τής έν τοις Νόμοις αναγνωρίσεως τών έν τοις γυμναστή ρίοις καί παλαίστραις έπιμελουμένων τών αθλουμένων, τον μεν ΤΙκκον θεωρεί σώφρονα, ανδρείο ν τήν ψυχή ν καί φέρει ώς παρά­

δειγμα λιτότητος καί εγκράτειαςu, τον δε Ήρόδικον, ώς τον πρώτον είσαγαγόντα τήν ΐατρικήν γυμναστικήν. Ό τελευταίος, μάλιστα, κράσεως ασθενικής, έπίστευσεν εις τήν σκληραγωγίαν του σώματος, ώς μέσου ανα­

κτήσεως τών δυνάμεων, καί έφήρμοσεν είς εαυτόν τήν μέθοδον αυτού μετ' έ­

1. Π λ ά τ ω ν : Ένίους δε τινας ήσθημαι καί γυμναστικήν, οίον *Ικκος τε ό Ταραν­

τίνος και νυν ετι ων ούδενος ήττων σοφιστής Ήρόδικος δ Συλημβριανός. (Πρωταγόρας, 613e, Hermann).

2. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς, Ίκκος ό Ταραντΐνος καί Ήρόδικος ό Σηλυμβριανός, οί Διάσημοι Γυμνασταί 'Ιατροί, «'Ιατρικά Χρονικά», 1 :6, 1962.

3. Π λ ά τ ω ν : Ή και έτέρω τινί άδήλω τοις πολλοίς νοσήματι μακρώ και δνσι­

άτω κατά το σώμα ή κατά τήν διάνοιαν, εάν μεν Ιατρω τις ή γυμναστή, μη αγωγής έστω τούτο) προς τον τοιούτον τνγχάνειν. (Νόμων ια', 916 Hermann).

4. Ι. Ν. Δ ά μ π α σ η ς , "Ικκος ό Ταραντΐνος καί Ήρόδικος ό Σηλυμβριανός, οί Διάσημοι Γυμνασταί 'Ιατροί, ενθ' άνωτ.

5. Π λ ά τ ω ν : ΕΙσί πού τίνες Ιατροί, φαμεν, καί τίνες νπηρέται τών Ιατρών, Ιατρούς δε καλονμεν δη που καί τούτους. (Νόμων δ', 720, Hermann).

6. Π λ ά τ ω ν : Και το μετά τοϋ σωφρονειν άνδρεϊον εν τή ψυχή κεκτημένος, ώς λόγος, οϋτε τινός πώποτε ήψατο γυναικός ονδ' αν παιδος εν ολτ\ τή τής ασκήσεως ακμή (ό ΤΙκκος). (Νόμων η', 840b, Hermann).

— 588 —

πιτυχίας· έκ τοϋ ΐδίου δε παραδείγματος ορμώμενος, συνιστά εις τους πάσχοντας τήν γυμναστικήν, ώς το πλέον άξιόλογον μέσον αποκτήσεως τής υγείας, καί, παιδεύων το σώμα και εις λιτήν δίαιταν ακολουθών, δφθασεν είς βαθύ γήρας * έν υγεία, άποδείξας εμπράκτως τήν ωφελιμό­

τητα τής Ιατρικής γυμναστικής. Δεν υπάρχει αμφιβολία, δτι έποιείτο κατά­

χρησιν τής μεθόδου αύτοϋ, συνιστών τήν πεζοπορίαν άπο 'Αθηνών μέχρι τών τειχών τών Μεγάρων μετ' επιστροφής, άνευ διακοπής 2, ώς έπ' αύτοϋ καί ô Ιπποκράτης κρίνει δυσμενώς 8.

Έν ταϊς ίστορίαις τής Ιατρικής τοϋ παρελθόντος και τοϋ παρόντος αίώνος τ' δνομα τοϋ Πλάτωνος εύφήμως μνημονεύεται. Ούτως, ô Sprengel, άφιερών είς αυτόν περί τάς τριάκοντα σελίδας, δέχεται τήν έπίδρασιν τών Ιδεών αύτοϋ έπί τών δογματικών διαδόχων τοϋ Ιπποκράτους, άπο Θεσσαλοϋ μέχρι Πραξαγόρου, είς τήν φυσιολογίαν, ιδία4# κατά Guardia, ήτο αναμφι­

βόλως, ό Πλάτων, κάτοχος ΐατρικών γνώσεων, διότι, ο,τι λέγει περί γυμνα­

στικής είς πολλούς διάλογους και περί τοϋ τρόπου τής θεραπείας τών νόσων, ώς και οί έπαινοι δια τον Ήρόδικον και ή περί Ιπποκράτους μνεία άποδει­

κνύουσιν, ότι όχι μόνον έτίμα τήν ίατρικήν, άλλα και είχε μελετήσει τάς αρχάς ταύτης5# ό Lavastine αναφέρεται είς τον Πλάτωνα και εις τους τρεις τόμους τοϋ βιβλίου του, είς δέ τό περί αύτοϋ κεφάλαιον τονίζει τήν έπανασύνδεσιν τής ίατρικής μετά τής φιλοσοφίας, χάρις εις τον Πλάτωνα καί μνημονεύει τών είς τον Τίμαιον ιατρικών απόψεων αύτοϋ6, ό Gasti­

glioni ποιείται μνείαν τοϋ Φαίδωνος καί τοϋ Τιμαίου, προς άναγραφήν τών περί ψυχής καί νόσων Πλατωνικών γνωμών 7> ό Gordon θεωρεί τον Πλάτω­

1. Π λ ά τ ω ν : "Οτι έν τή παιδαγωγική τών νοσημάτων ταύτη τήν νϋν Ιατρική προ τον Άσκληπιάδαι ούκ εχρώντο, ώς φασι, πριν Ήρόδικον γενέσθαι' Ήρόδικος δε παι­

δοτρίβης ών και νοσώδης γενόμενος, μίζας γυμναστικήν Ιατρική άπέκναισε πρώτον μεν και μάλιστα εαυτόν, έπειτ' άλλους ύστερον πολλούς... εν ασχολία τ ε πάντων Ιατρευό­

μενος δια βίου ίζη άποκναιόμένος, ει τι τής είωθείας διαίτης έκβαίη δυσθανατών δε υπό σοφίας είς γήρας άφίκετο. (Πολιτείας γ', 406b, Hermann).

2. Π λ ά τ ω ν : "Ωστ èàv βαδίζων ποιή τον περίπατον Μεγαράδε, και κατά Ήρό­

δικον προσβάς τω τείχει πάλιν άπίης. (Φαϊδρος, 227 d, Hermann). 3. ' Ι π π ο κ ρ ά τ η ς : Ήρόδικος τους πυρεταίνοντας έκτεινε δρόμοισι, πάλησι, πολ­

λήσι, πνρίησι, κακόν, το πυρετώδες πολέμιον πάλησι, περιόδοισι, δρόμοισιν, άνατρίψει, πόνος πόνω αύτοϊσιν, όγκοι φλεβών ερευθος, πελίωσις, χλωρότης, πλενρέων δούναι λαπαραί. (Επιδημιών Τ', 18, Littré).

4. Κ. S p r e n g e l , Histoire de la Médecine, vol. I, pp. 334­337. Trad. Jourdan. Ed. Deterville et Desoer, Paris 1815.

5. J. G u a r d i a , La Médecine à travers les Siècles, p. 399. Ed. Ballièr, Paris 1865. 6. L. L a n a s t i ne, Histoire Générale de la Médecine, vol. I, pp. 280­282. Ed.

Michel, Paris 1936. 7. A. C a s t i g l i o n i , History of Medicine, pp. 136­137. Pubi. Knopf, New

York 1947.

— 589 —

να μέγαν θαυμαστήν του Ιπποκράτους καί περιγράφει τήν φυσιολογίαν και παθολογίαν αύτοϋ *· ό Sigerist αναφέρεται εις διαφόρους διάλογους τοϋ Πλάτωνος (Φαιδρός, Πρωταγόρας, Συμπόσιον, Τίμαιος) 2· oî Bariéty καί Coury τονίζουσι, καί αυτοί, τήν διείσδυσιν της φιλοσοφίας είς τήν ΐατρι­

κήν, έξ αίτιας τοϋ Πλάτωνος καί του 'Αριστοτέλους, και σημειοΰσι τάς βιολογικάς δοξασίας τοϋ πρώτου3.

Έκ των ανωτέρω συνάγεται, ότι ή προσωπικότης του Πλάτωνος, ή το πρώτον ήμισυ τοϋ Δ' π.Χ. αιώνος καλύπτουσα, ήσκησε σημαντικήν έπί­

δρασιν, όχι μόνον επί τής ιατρικής τής εποχής αύτοϋ, άλλα καί τών μετέ­

πειτα χρόνων. Καί, έάν ώς ίατρός κατέχη έξέχουσαν θέσιν έν τή ίστορία τής τέχνης τοϋ 'Ασκληπιού, ώς φιλόσοφος καί μύστης εξακολουθεί ζών μέχρι σήμερον, διότι, μετά του Όρφέως καί τοϋ Πυθαγόρου, ενσαρκώνει τήν Έλληνικήν ψυχήν.

1. Β. G o r d o n , Ibid., pp. 563 ­ 567. 2. Η. S i g e r i s t , History of Medicine, vol. Π, pp. 261, 265, 260, 236, 101. Pubi.

Oxford University Press, 1961. 3. Μ. Β a r i e t y et C. C ο u r g, Histoire de la Médecine, pp. 138 ­139. Ed. Fa­

yard, Paris 1963.

Γ. Σ. ΠΛΟΥΜΙΔΗ Φιλολόγου

ΔΥΟ ΠΡΟΛΟΓΟΙ ΒΙΒΛΙΩΝ (1790-1791) ΤΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΑ ΒΛΑΝΤΗ

Ό Σπυρίδων Βλαντής (1760­1830) είναι μια άπο τις άξιολογώτερες πνευματικές μορφές πού έχει να επίδειξη ή Ελληνική Κοινότης Βενετίας κατά τα τέλη τοΟ 18ου και τις αρχές τοΰ 19ου αιώνα. Κάτοχος πολύπλευρης μορφώσεως και προικισμένος με ευρύ πνεύμα αφοσιώθηκε στην εκπαίδευση τών ελληνοπαίδων τής Βενετίας και στη συγγραφική εργασία. Τα λεξικά του είχαν μεγάλη επιτυχία και ανατυπώνονταν σ' όλο τον δέκατο ένατο αίώνα πάμπολλες φορές, ένώ πολυάριθμες είναι οί μεταφράσεις του άπο τα ελληνικά στα ιταλικά και αντίστροφα. Ή 'Ακαδημία της Κερκύρας τον εξέλεξε το 1808 μέλος της και ό ίδιος διατήρησε προσωπικούς δεσμούς μέ τους λογίους τής νήσου.

Ή ζωή και το έργο του Σπυρίδωνα Βλαντή δέν έμελετήθηκαν δυστυχώς μέχρι σήμερα και μας λείπει αντάξια της μορφής του μονογραφία 1. Συμ­

βολή σε μια μελλοντική συνθετική εργασία αποτελούν οί εδώ δημοσιευό­

μενοι άγνωστοι μέχρι σήμερα πρόλογοι άπο δύο βιβλία, πού επιμελήθηκε και πού μας παρουσιάζουν ανάγλυφα τήν πνευματική του κατάρτιση και τις εκπαιδευτικές του ιδέες.

Ό πρώτος πρόλογος πού δημοσιεύεται παρακάτω ανήκει στον γ' τόμο της «'Αποθήκης τών παίδων», πού εκδόθηκε στή Βενετία το 17902. Ό α' τόμος του ϊδιου βιβλίου τυπώθηκε τό 1788 και ό Βλαντής τον αφιέρωσε

1. Ό 'Ιωάννης Βελούδης αφιέρωσε στο θάνατο του ωραίο επίγραμμα πού δημοσιεύει ό J. B e r n a r d i , Commemorazione di Giovanni Veludo, «Atti dell'Istituto Veneto», serie VII, tomo 38 (1889/90), σελ. 1035.

2. Βλέπε περιγραφή τοϋ βιβλίου (α' ­ γ' τόμοι) άπο τον Γ. Π λ ο υ μ ί δ η, Τα έν Παδούτ) παλαιά ελληνικά βιβλία (Biblioteca Universitaria ­ Biblioteca Civica), μετά προσ­

θηκών είς τάς βιβλιογραφίας É. Legrand και Δ. Γκίνη ­ Β. Μέξα, «Θησαυρίσματα», τόμ. 5 (1968), σελ. 229 ­ 232. Ή πρώτη έκδοση στα γαλλικά τοϋ έργου της M m e M a r i e L e ­

p r i n c e de B e a u m o n t , Magasin des enfants, έγινε στή Lyon το 1758 (Catalogue général de la Bibliothèque Nationale, tome 95, Paris 1929, στήλη 464). Βλέπε τά όσα λέγει για το βιβλίο ή βιβλιογραφία τών Γ. Λ α δ ά ­ Α . Χ α τ ζ η δ ή μ ο υ , Ελληνική Βιβλιο­

γραφία τών ετών 1791 ­ 1795, 'Αθήνα 1970, σελ. 227 ­ 229.

— 591 —

στον 'Αγάπιο Λοβέρδο, ό όποιος τοϋ στάθηκε δάσκαλος των ελληνικών ι. Στον ίδιο τόμο αναλύεται λεπτομερώς το περιεχόμενο τών δύο πρώτων τόμων τής «Αποθήκης». Στον δεύτερο τόμο, τυπωμένο και αυτόν τό 1788, ό Σπυ­

ρίδων, απευθυνόμενος στους αναγνώστες, τονίζει τήν ανάγκη εκτυπώσεως βιβλίων στην ελληνική, για τήν καλλιέργεια της γλώσσης2, και καλεί τους αναγνώστες να συνδράμουν τήν έκδοση της «Αποθήκης». Ό τρίτος τόμος, τυπωμένος δύο χρόνια αργότερα, τό 1790, είναι αφιερωμένος στους αδελφούς Ράλλη, οί όποιοι προφανώς έβοήθησαν χρηματικώς τήν έκδοση του έργου. Άφου και πάλι δίνει ανάλυση του περιεχομένου του τόμου, ό Βλαντής επανέρχεται στις παραπάνω απόψεις του και υπογραμμίζει τήν ανάγκη εκδόσεως σχολικών εγχειριδίων πιο συγχρονισμένων παιδαγω­

γικώς 3. Προχωρεί μάλιστα και σε υπόδειξη συγκεκριμένων εγχειριδίων,

1. Ό Βλαντής γράφει μεταξύ άλλων : «Κατέφνγον εις τάς άγκάλας σον εκ παιδι­

κής ηλικίας και άνετράφην με το γάλα της διδασκαλίας σον. "Αν επροχώρησα ολίγον τι εις την μάθησιν, αν απόκτησα τήν άγάπην της σπουδής και τής αληθείας, ό μισθός είναι δλος εδικός σου, είναι τών πατρικών σου νουθετημάτων». Στη συνέχεια ό Σπυρίδων εξυ­

μνεί τήν λογιότητα τοϋ Λοβέρδου και τήν επιτυχία τών σπουδών του στην Πάδοβα. 2. «Δεν ήθελα εκτείνω περισσότερον τον λόγον τον, αν δεν έπρεπε ν' αποκριθώ

εις κάποιας άντιλογίας, όπου έφθασαν εις τα ώτα μου. 'Ημείς και οί νίοί μας, λέγουν μερι­

κοί, ήμπορονμεν να διαβάσωμεν το βιβλίον [«Άποθήκην τών παίδων»] εις το πρωτότνπον ή τήν Ιταλικήν μετάφρασιν : τι λοιπόν μας χρειάζεται ή εδική σον ; 'Αποκρίνομαι πώς δεν εΐναι πρέπον να καταφρονώμεν τήν πατρικήν μας ενγενεστάτην γλώσσαν και ν' άμελούμεν xà ημέτερα σνγγράμματα, δια να σπουδάζωμεν τα Ιταλικά, τα γαλλικά και τά αγγλικά. Ολα τά πεπαιδευμένα Γένη συμφωνούν πώς το κνριώτερον χρέος είναι το νά προκρίνουν χάντοτε τήν μάθησιν και τον καλλωπισμον τής ίδιας των γλώσσης, πρίν να δοθοϋν εις τήν γνμνασιν τών αλλότριων. 'Ημείς ζώμεν εις μίαν πόλιν, δπον ή βασιλεύουσα γλώσσα καί ή πλέον αναγκαία είναι ή ιταλική. 'Αλλά δεν είναι τάχα μεγάλη βλάβη να φθάνουν τα παιδία εις μέτρον ηλικίας, χωρίς νά ήξεύρουν οντε λόγον τής πατρώας γλώσσης των ; και να βασα­

νίζωνται νστερα εις τό σχολεΐον δια νά τήν μάθουν, αρχινώντας νά τραυλίζουν με ακραν δνσκολίαν, δταν έπρεπε να τήν θηλάζονν με το γάλα ;».

3. «'Επί δε τούτοις αναντίρρητος αλήθεια φαίνεται μοι και ή ακόλουθος, τήν οποίαν τολμώ νά κάμω δήλον. Δεν δύναμαι να καταλάβω επάνω εις ποίον άραγε θεμέλιον γίνεται τόση μεταχείρησις τών Όχτωήχων και Ψαλτηρίων και τών άλλων τούτων όμοιων βιβλίων. 'Εγώ δέν αρνούμαι δτι αυτά είναι θανμαστά καί γεμάτα άπα νοήματα υψηλά καί άγια' αλλ' ερωτώ μόνον ποίαν ώφέλειαν και έπίδοσιν αποκτούν τά παιδία άπα μίαν τοιαύτην άνάγνωσιν ; Αυτά δέν καταλαμβάνονν βεβαιότατα μήτε λόγον ενα από τήν τούτων άνάγνω­

σιν καί τόσον άπέχονσιν άπα το νόημα αυτών, όπου και εις αυτούς τους διδασκάλονς γίνεται νποκείμενον βαθείας σπουδής καί μελέτης. Πώς δύναται λοιπόν οί παίδες νά αποκτήσουν τον έρωτα τών γραμμάτων, δταν φαίνεται σαφώς πώς δεν εχομεν αλλην φροντίδα, πάρεξ έκείνην νά κρατώμεν δια πολύν καιρόν τεθαμμένην εις το σκότος και εις τήν σύγχνσιν τήν φνσικήν τους άγχίνοιαν ; Δια τούτο εχθρενονται τήν σπουδήν καί αποστρέφονται μίαν τοιαύτην άνάγνωσιν, ή όποια τοις προξενεί ραβδίσματα, όπου αδίκως ύποφέρονσιν. "Ηκον­

σαν το δνομα τον διδασκάλου ή τοϋ σχολείου, κυριεύονται ευθύς άπα τον φόβον καί βιάζον­

ται στανικώς ν' αναπληρώσουν εκείνο τό έργον, το οποίον είναι ή καταδίκη των. "Ετζι

— 592 —

αναπτύσσοντας τις σκέψεις του σε μορφή μικρής πραγματείας (=προλό­

γου), πού δημοσιεύομε ολόκληρη παρακάτω. Είναι θαυμαστή ή ευρυμά­

θεια του και το πρακτικό πνεύμα, με το όποιο αντιμετωπίζει τα εκπαιδευτικά προβλήματα.

Ό δεύτερος πρόλογος, πού δημοσιεύομε επίσης εδώ, συνοδεύει τή μετάφραση τοϋ δργου του Carlo Goldoni, «La Bottega del Caffé» 1. Ή μετάφραση είναι αφιερωμένη στον Κερκυραίο Σπυρίδωνα Κονόμο 2, πού βοήθησε χρηματικά τήν έκδοση. Στον πρόλογο του ό Βλαντής, άφοϋ εκθέτει τους λόγους για τους οποίους απεφάσισε να μετάφραση τήν Κωμωδία, επεκτείνεται στην επεξήγηση της μεθόδου πού ακολουθεί κατά τήν έκδοση τών έλληνο­ιταλικών λεξικών του, διαφωτίζοντας μας έτσι για τον τρόπο τής φιλολογικής του εργασίας και γενικώτερα τους λεξικογραφικούς κα­

νόνες τής εποχής του.

Α' («'Αποθήκη τών παίδων», τόμος γ' Βενετία 1970, σελ. 18­22).

Βιβλία, όπου έπρεπε να τυπωθούν προς χρήοιν τών παίδων της πρώτης καί κατωτέρας τάξεως.

a'. Ή άκολούθησις τής 'Αποθήκης τών παίδων, τήν οποίαν άποπληροΐ δ τέταρτος τόμος.

β'. Μία Κατήχηαις 'Ιστορική, κατά μίμησιν τής τον Γάλλου Φλεουρίνον 3.

χάνονσι ματαίως πολλούς χρόνους τών πολυτίμων και τε^ώνουσιν οί περισσότεροι χωρίς να γεννωσι τίποτες άλλο, παρά τάς αρχάς τής γραμματικής».

1. Ό τίτλος τοϋ βιβλίου είναι : «Ο ΚΑΦΕΝΕΣ. ΚΩΜΩΔΙΑ ΕΙΣ ΤΑ ΤΡΙΑ ΔΡΑ­

ΜΑΤΑ, ΕΙΣ ΠΕΖΗΝ ΦΡΑΣΙΝ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΓΟΛΔΟΝΗ, ΡΗΤΟΡΟΣ ΒΕΝΕΤΖΙΑΝΟΥ. ΝΟν πρώτον μεταφρασθεΐσα εις άπλήν γλώσσαν ΠΑΡΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΒΛΑΝΤΙ, ΚΑΙ προσφονηθεϊσα (sic) τώ έν Βενετία ΕΥΓΕΝΕΣΤΑΤΟ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΣΤΑΤΩ ΚΥΡΙΩ ΣΠΥΡΙΔΩΝΙ ΚΟΝΟΜΩ, αψ^α, ΕΝΕΤΙΗΣΙΝ 1971. Παρά Νικολάω Γλυκέt τώ έξ 'Ιωαν­

νίνων. Con Licenza de' Superiori e Privilegio» (8ov, σελ. 16 + 1132, α8 + A8 — Gs + H l 0). 'Αντίτυπο στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Πάδοβας : 36224. Ή περιγραφή του στην πρόσφατη χρησιμότατη βιβλιογραφία τών Γ. Λ α δ ά ­ A . Χ α τ ζ η δ ή μ ο υ , Ελληνική Βιβλιογραφία τών ετών 1791 ­1795, Αθήνα 1970, σελ. 78 ­ 79 καί 306 ­ 307, είναι ελλι­

πής, γιατί δεν προέρχεται από αυτοψία. 2. Ό Σπυρίδων Κονόμος διατέλεσε κατά τα ετη 1783 ­1785 καί 1795 ­1796 πρό­

εδρος (Guardian Grande) τής Ελληνικής Άδελφότητος Βενετίας. Βλέπε στο Παλαιό Αρχείο της, reg. 199, φ. 90Γ ­ 123ν (olim 88r ­ 12Γ) καί reg. 200, φ. 32ν ­ 45r (olim 30ν ­ 43r).

3. Tò έργο αριθμεί δεκάδες εκδόσεων στα γαλλικά καί σέ άλλες γλώσσες. Παρα­

θέτομε τον τίτλο τής πρώτης εκδόσεως : A b b é C l a u d e F l e u r y, Catéchisme historique, contenant en abrégé l'histoire sainte et la doctrine chrétienne... Paris, VVe G. Clouzier, 1683 (Catalogue général de la Bibliothèque Nationale, tome 52, Paris 1929, στήλη 675).

— 593 —

γ'. Μία επίτομη τής 'Ιεράς και Κοσμικής 'Ιστορίας κατ ερωταπόκρισιν. δ''. Μία σύντομος Γεωγραφία. ε . "Ενβιβλίον δια τα κοινά σχολεία, εις το όποιον να γνμνάζωνται απλώς

οι παίδες να κλίνουν τα dvo/ζατα και τα ρήματα τής ελληνικής γραμματικής, να μη περιέχη άλλο τίποτες πάρεξ τα ονόματα και τα ρήματα και την αυτών σημασίαν εις άπλήν φράσιν (λ.χ. Μνείας, όνομα κύριον άνθρωπου' τύπτω, κτυπώ, δέρνω), το οποίον ήμποροϋμεν να ονομάσωμεν ΕΊσαγωγήν τής Γραμ­

ματικής. ζ'. Τέλος πάντων έπρεπε να μεταφρασθή εις την ήμετέραν άπλήν διά­

λεκτον το Αεξικόν 'Ιστορικόν πρόχειρον, το όποιον περιέχει την Ιστορίαν των πατριαρχών, τών ηγεμόνων 'Εβραίων, τών αυτοκρατόρων, τών βασιλέων και μεγάλων στρατηγών, τών θεών, τών ηρώων και τα εξής, τών πάπων, τών άγιων Πατέρων, τών επισκόπων κτ., γενικώς δε την ιστορίαν όλων τών περί­

φημων ανδρών παλαιών τε καί νέων, εξόχων εις τάς έπιστήμας και τέχνας, τών οποίων σημειώνονται τά πλέον αξιόλογα συγγράμματα και υπομνήματα με τάς καλλιτέρας εκδόσεις αυτών. Ποίημα ώφέλιμον προς κατάλψριν τής 'Ιστορίας παλαιάς τε και νέας, προς γνώσιν τών συγγραμμάτων και τοϋ βίου και τών πράξεων τών μεγάλων και περίφημων ανδρών, εκπονηθεν εις την γαλ­

λικήν γλώσσαν παρά τοϋ Γάλλου Λαβδοκάτ ι, ανδρός επιστημονικωτάτου. Έμεταφράσθη εις το Ιταλικόν και πολλαϊς φοραϊς ετυπώθη' και κατά το παρόν πάλιν τυπώνεται και μέλλει νά εύγη εις φώς με πολλάς προσθήκας.

Γνωστόν είναι εις όλους τους πεπαιδευμένους ότι ήτον ανάγκη νά ξανα­

τυπωθοϋν διάφορα πολύτιμα βιβλία τών παλαιών συγγραφέων. 'Εγώ δεν ευρίσκω επιχείρησιν πλέον ώφέλιμον, όσον το νά πασχίσωμεν με κάθε τρόπον νά ανανεωθούν αυτά τά συγγράμματα και μάλιστα νά εκαλλύνοντο με σχόλια (ωσάν εκείνα τοϋ αγίου Γρηγορίου, τοϋ άγίον Βασιλείου, τοϋ σοφωτάτον Συνεσίου, τοϋ Δημοσθένους, τοϋ Θουκυδίδου και τών λοιπών δύσκολων), τά οποία ευκολον είναι νά συνάξω μεν από την λατινικήν κάί γαλλικήν γλώσ­

σαν. 'Αλλά δια νά βαλθή εις πραξιν μία τοιαύτη επιχείρησις πρέπει βέβαια νά εϋρωμεν και τά μέσα. "Ας προβάλλω λοιπόν καΐ εγώ ενα μέσον, το όποιον μοϋ φαίνεται εύκολώτατον. Ποίος είναι εκείνος, όπου νά μη θέλη το καλόν τής πατρίδος του και τοϋ Γένους του; Ποίος είναι εκείνος ο πατήρ, όπου νά μην επιθυμή την καλήν άνατροφήν τών τέκνων του; Λοιπόν εις κάθε πολιτείαν και χώραν, όπου ευρίσκεται κοινωνία τών χριστιανών τής ορθοδόξου μας

1. Ό τίτλος τής πρώτης εκδόσεως είναι : Abbé J e a n ­ B a p t i s t e Ladvo­cat, pseud. Vosgien, Dictionnaire géographigue portatif.. . traduit de l'anglois sur la 13e édition de Laurent Echard, avec des additions et des corrections considérables... Paris, Didot, 1747 (Catalogue Général de la Bibliothèque Nationale, tome 85, Paris 1925, στήλη 685).

— 594 —

πίστεως κατά τάς Κυριακάς καϊ αλλάς εορτάσιμους ημέρας, ας άποφασισθή μαζί με τους άλλους δίσκους, όπου συνηθίζονται είς τάς εκκλησίας, να περιέρ­

χεται άλλος ένας περισσότερον και τα συναζόμενα να είναι είς χρήσιν δια τον τύπον εκείνων των αναγκαιοτέρων συγγραμμάτων, όπου ήθελεν εΰρη εϋλογον είς εκδοσιν κάθε πολιτεία, ως προεϊπα. Τοϋτον τον θεάρεστον και παντός επαίνου άξιον σκοπον ελπίζομεν εντός ολίγου να άποφασίση και το εν ταύτη τη Γαληνότατη 'Αριστοκρατία περιφανές και θεοσεβές Γένος ημών. Δεν εκτείνω περισσότερον τον λόγον μου να περιγράψω τα άλλα περιστατικά, όπου συντρέχουν εις αυτήν την ύπόθεσιν, την οποίαν συσταίνω είς τον ζήλον των προεστώτων, εκκλησιαστικών τε και κοσμικών διατι ευκόλως δύναται καθένας να τα καταλά/?^ κοΧ είναι ϊδιον της φρονήσεως και αρετής των να υπερασπισθούν, να διατάξουν και να διορθώσουν εις δλα τα μέρη την ύπό­

θεσιν, όπου επρόβαλα. "Ετζι εις ολίγον διάστημα καιρού θέλει ιδοϋμεν πε­

πλουτισμένον το Γένος μας με πλήθος συγγραμμάτων παλαιών τε κάί νέων θέλει ανθήσουν περισσότερον τα σχολειά μας και τόσοι ευδόκιμοι κάλαμοι (οπού δεν έχουν καμμίαν σύγκρισιν με τον γράψαντα, δστις είναι παντελώς απαίδευτος και αμαθής), οι όποιοι κατά το παρόν δεν απολαμβάνουν καρπον άντάξιον τών ιδρωτών τους, τότε δια το ασφαλές τής ανταμοιβής, θέλει φρον­

τίσουν αριζήλως να εκδώσωσιν εις το κοινόν τα γεννήματα τής άγχινοίας των και μαθήσεως.

*Ας ειπώ τώρα τέσσαρα λόγια και περί τής μεταφράσεως τοϋ παρόντος τρίτου τόμου τής "Αποθήκης. 'Άμποτε να φανή καλλιωτέρα τής προλαβού­

σης. ''Επαρακάλεσα και πάλιν παρακαλώ όλους, όσοι εδιάβασαν τους άλλους δύο τόμους και μέλλει να διαβάσουν και τον παρόντα, να με νουθετήσουν και να με ελέγξουν εις τα εσφαλμένα είς διόρθωσίν μου. "Αν με ερωτάς διατί επρό­

σθεσα τα ρητά τής "Αγίας Γραφής, αποκρίνομαι, πώς το έκαμα προς ψυχα­

γωγίαν μου, άγκαλά εστενοχωρήθην να αφαιρέσω τα περισσότερα, δια να μη παραπαχύνω το βιβλίον. "Οποιος περιεργασθή να συγκρίνη την μετάφρασιν με το φραντζέζικον, θέλει εΰρη και αλλάς προσθήκας πλην τών ρητών τής Γραφής. 'Άν εύρω τον τρόπον να εκδώσω και τον τέταρτον τόμον, οπού αληθινά είναι ωραιότερος, θέλω πρόσθεση καί διάφορα άλλα, τα όποια ελπίζω ότι θέλουσι φανή αρεστά εις τους παμφιλτάτους μου άναγνώστας' και ούτως εχομεν τετελειομένην δλην την Άποθήκην τών Παίδων.

Σπυρίδων Βλαντίς.

Β' («Ό Καφενές», Βενετία 1971, σελ. 9­ 15).

Είχα άποφασίση να εκδώσω εις τον παρόντα χρόνον τον τέταρτον τόμον τής 'Αποθήκης τών παίδων άντϊς όμως αυτού τού τόμου εκδίδω εις φως μίαν κωμωδίαν τοϋ κυρίου Καρόλου Γολδόνη. Άνεγίνωσκον μίαν ήμέραν

— 595 —

τα ποιήματα τούτον τον περίφημου σνγγραφέως, καθώς συνηθίζω συχνάκις είς τάς ώρας της ανέσεως, και άναγινώσκοντάς τα έστοχάσθην να μεταφράσσω μίαν από τάς κωμωδίας του. Κατά συμβεβηκος εκλεξα τον Καφενέ και δια καλήν τύχην εμαθον έπειτα δτι αύτη ή κωμωδία δέν έτυπώθη είς την Βιέν­

νην. 'Εγώ ένόμιζα να είμαι δ πρώτος να εκδώσω μίαν κωμωδίαν τον Γολ­

δόνη μεταφρααμένην εις την ήμετέραν άπλήν φράσιν και τούτος ό στοχασμός μον ηρεσε τών φίλων μον και πολύ περισσότερον ήρεσε τον έαντον μον. Ό Καφενές ήτον ήδη έτοιμος, δταν έξαφνα, μη ύποπτεύοίντας εγώ πόποτε ενα παρόμοιον πράγμα, με έτυχαν εις τάς χείρας τρεις κωμωδίαι τον άνωθεν ποιητον, τνπωμέναι εις την Βιέννην ι. Λοιπόν δια ενα άπροσδόκητον σνμβε­

βηκος δεν ήδννήθην να λάβω την εύχαρίστησιν να είμαι ό πρώτος' μάλιστα ενδεχόμενον είναι να πιστεύση τινάς, δτι εγώ να ήκολούθησα τών άλλων το παράδειγμα.

Κρίνοι ανωφελές πράγμα να εκθέσω την ύπόθεσιν ταύτης της κωμω­

δίας, διατι αύτη είναι τόσον σαφής και φανερά άφ3 έαντον της, όπον οι άνα­

γνώσται δέν εχονσι κάμμίαν χρείαν νά τους περιγράψη τις τά δσα εις αυτήν περιέχονται. Ούτως άκολονθώ και το παράδειγμα τον σνγγραφέως, ήγονν αύτον τον Γολδόνη, δστις εκρινεν ομοίως περιττον να έκθεση την νπόθεσιν εκάστης κωμωδίας.

'Εάν ή εδική μον μετάφρασις λάβη τήν τύχην να άξιωθη τήν συγγνώμην τών πεπαιδενμένων και εκείνων, όπον καλώς γνωρίζονσι πόσον είναι δύσκο­

λον να ήμπορέση τις να παρομοιάση τήν απλότητα και ωραιότητα τον πρω­

τοτύπον, θέλει μείνω και εγώ ευχαριστημένος είς αυτήν τήν άνταμοιβήν τον κόπον μον. "Εάν δε ό φθόνος και ή αμάθεια με σαϊτεύσονν, δέν θέλει δώσω άκρόασιν πάρεξ είς τάς νονθεσίας εκείνων, τών οποίων σέβομαι τήν κρίσιν και θανμάζω τήν είλικρίνειαν.

Δέν ένθνμήθην νά δηλοποιήσω τον άναγνώστην δια ενα άλλο πρά­

γμα, όπον έχει μερικήν άναλογίαν με το ανοίειρημένον σνμβεβηκός της κωμωδίας.

Προ καιρόν έτύπωσα εν διάγγελμα δια ενα δίγλωσσον Λεξικον καϊ έπειτα μον ετνχεν είς τάς χείρας το Λεξικον είς τόμονς διηρημένον, όπον έτνπώθη είς τήν Βιέννην. Κατά πρώτην προσβολήν ενρέθην εις τήν άκμήν τον νά παρατήσω τήν έπιχείρησίν μον άλλ" αφ' ου το έθεώρησα, ηνρον πολλάς ουσιώδεις διαφοράς εις τήν μέθοδον, ai όποίαι πάλιν με έπεισαν νά επαναλάβω τον κόπον μον.

1. Περιγραφή τών τριών Κωμωδιών τοΰ Carlo Goldoni βλέπε στην Βιβλιογραφία τοϋ Γ. Λαδά­Α. Χ α τ ζ η δ ή μ ο υ , Ελληνική Βιβλιογραφία τών ετών 1791­1795, 'Αθήνα 1970, σελ. 53 ­ 55, 60 ­ 61 και 76 ­ 77. Και οι τρεις Κωμωδίες εκδόθηκαν από τον Π. Λαμπανιζιώτη στή Βιέννη το 1791.

— 596 —

a . Τό εδικόν μου fle'Ast συντεθεί εις ενα μοναχον τόμον, σχεδόν δμοιον με εκείνον τοϋ εξ 'Ιωαννίνων Γεωργίου.

β'. "Αρχεται εκ τοϋ ιταλικού και εξηγεί τάς λέξεις εις το απλούν γραι­

κικόν. γ'. Μίαν μοναχήν λέξιν έλληνικήν Ισοδύναμον τή Ιταλική θέ^ ευρείς

εις ολας σχεδόν τάς λέξεις, και πάντοτε τρείς ή τεσσάρας λέξεις άπλας προς σαφήνειαν της αυτής Ιταλικής λέξεως.

δ'. "Ολαι ai λέξεις θέλουσιν έχει τον τόνον τους και ούτως το Λεξικόν μου να περιέχη και την ίταλικήν προσωδίαν.

ε'. Δια τα ονόματα και ρήματα και άλλα μέρη τοϋ λόγου, θέλει ευρείς ολας εκείνας τάς παρατηρήσεις και δλους τους κανόνας, όπου, κατά τάς μικρός μου δυνάμεις, θέλει κρίνω αναγκαίους εις εκείνους, όπου ποθοϋσι νά μάθωσι κaτaL·πτώς την Ιταλικήν διάλεκτον, μήν εχωντας άλλον σκοπον το λεξικόν μου πάρεξ νά εύκολύνη εις τους ομογενείς μου τήν σπουδήν τοιαύτης ωραιό­

τατης γλώσσης. Δεν εμεταχειρίσθην άλλο Λεξικόν διά τήν τοσκανικήν γλώσσαν, πάρεξ

εκείνο των άκαδημιακών τής λεγομένης Κρούσκας, τοϋ οποίου ή καλή χρήσις είναι γνωστή εις δλην σχεδόν τήν οίκουμένην. 'Εκείνας δε τάς λέξεις, όπου εγώ δεν εδυνήθην νά εϋρω ή όπου δεν ήμποροϋν νά εξηγηθώσιν εις τήν ήμετέραν διάλεκτον με μίαν μοναχήν φωνήν, τάς εξήγησα με περίφρασιν, χωρίς νά αφήσω μηδεμίαν λέξιν ύστερημένην τής αναγκαίας σαφήνειας, διατί, ως προενπον, ό σκοπός και τό τέλος μου είναι νά εκδώσω εν Λεξικόν διά τήν ίτα­

λικήν γλώσσαν, το όποιον βλέπω δτι μας λείπει και είναι άναγκαιον εις τό γένος μας. Πολλά άλλα είναι τά συστατικά τοϋ Λεξικού μου, τά οποία τό άποδεικνύουσι διαφορετικόν από εκείνο, όπου ετυπώθη εις τήν Βιέννην. 'Αλλ' εγώ θέλω έξεπίτηδες νά τά σιωπήσω, διατί φοβοϋμαι πάντοτε τάς εναν­

τίας έπιρροάς και τά συμβεβηκότα, όπου συχνάκις και ουκ οίδα πώς εμπί­

πτουσιν εις τάς έδικάς μου επιχειρήσεις. *Ας εύχαριστηθή λοιπόν ο αναγνώστης εις αυτήν τήν μικράν σκιαγραφίαν καί εγώ ομοίως θέλω εύχαριστηθή εις τοϋτο μόνον, δηλαδή εις τό νά αποκριθώ εκείνους, όπου ήθελαν με ερώτηση πότε αυτό τό νέον Λεξικόν μου μέλλει νά Ιδή τό φώς' δτι φθάνει μόνον νά εύρεθώσι δυο άλλα υποκείμενα, όπου νά δώσωσι τά πεντακόσια δουκάτα, όπου λείπουν διά άποπλήρωσιν των εξόδων, και τότε παρευθϋς λαμβάνει αρχήν ό τύπος, εις τρόπον όπου ελπίζω νά μείνουν δλοι ευχαριστημένοι.

Έν τω μεταξύ όπου προσμένομεν αυτήν τήν βοήθειαν ό φιλογενής τυπο­

γράφος κύριος Νικόλαος Γλυκύς απεφάσισε νά βάλη εις τύπον ενα άλλο Λεξικόν, δίγλωσσον και αυτό, δηλαδή Ιταλικόν και γραικικόν, τό οποίον ημπο­

ρεί νά χρησιμεύση εις τόπον τοϋ άνωθεν είρημένου μεγάλου. 'Αλλ' ως ηροχει­

ρότερον εκρινεν εϋλογον νά τό τυπώση ταχέως με εδικά του έξοδα, προς ώφέ­

λειαν των ομογενών του, ή δε τιμή του θέλει είναι μετρία.

— 597 —

Ευρίσκεται είς τύπον και μία γραμματική ακριβέστατη προς χρησιν των φιλούντων μανθάνειν την Ιταλικην γλώσσαν, την οποίαν εσύνθεσα με άκραν επιμέ^αν, έχων υπ' οφθαλμών τους νεωτέρους και πλέον ειδήμονας γραμματικούς. "Εγώ, αδελφοί, άγκαλά και τέκνον γνήσιον της όρθοτομουμέ­

νης ημών πίστεως και ανατολικής εκκλησίας, δμως δια την συνήθειαν ταύτης της πόλεως, εις την οποίαν εγεννήθην, την Ιταλικην γλώσσαν εθήλασα με το γάλα και τόσον εις αυτήν, όσον και εις την λατινικήν ήκολούθησα όλον τον δρόμον τών μαθημάτων μου. Και μετά ταΰτα με κόπους πολλούς, με την συναναστροφήν και πραξιν, με την άνάγνωσιν τών βιβλίων, και μάλιστα με το μέσον τών άνωθεν δύω γλωσσών, ολίγον τι επροχώρησα και είς την μάθησιν της ημετέρας, δια την συγγένειαν, όπου αύται at τρεις διάλεκτοι εχουσιν αναμεταξύ των. Άφ' ου λοιπόν έλαβα την τύχην να παραδίδω την ιταλικην γλώσσαν είς πολλούς τών ομογενών μου (οι οποίοι συχνάκις έρχονται από διαφόρους τόπους είς ταύτην την μητρόπολιν, με σκοπον να άπεράσουν έπειτα είς το Πατάβιον δια να σπουδάξουν την ιατρικήν η αλλάς επιστήμας) εσύνθε­

σα μίαν σύντομον γραμματικήν ιταλικην εξηγημένην εις το άπλοϋν γραικικον και αυτήν πάντοτε εμεταχειρίσθην χειρόγραφον μέχρι της σήμερον, όπου δια προτροπήν μάλιστα και παρακίνησιν τών ιδίων μαθητών μου απεφάσισα να την εκδώσω εις φώς προς κοινήν ώφέλειαν. Προς τούτοις θέλει πληρώσω δσον τάχιστα την άλλην ύπόσχεσίν μου, εκδίδωντας και τους λοιπούς τόμους της Αποθήκης τών παίδων, οποϋ δια πολλά αίτια άνέβαλον εις άλλον καιρόν.

ΜΙΧΑΗΛ Β. ΚΑΤΣΑΝΗ

ΠΤΗΤΙΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΑΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟΝ

Οΐ έπιχειροΰντες την περί τάς ρίζας της αεροπορικής ιδέας ερευναν ανάγουν τα ϊχνη των πτητικών οραματισμών είς τήν Άγίαν Γραφήν και ταύτην θεωρούν ώς πηγήν εμπνεύσεως τών πρώτων αεροπόρων *.

Παραλλήλως άγιοι, άγγελοι, μάγοι, δαίμονες ώς και ταξίδια αγίων.. . οικιών προτίθενται της ιστορικής αφετηρίας κατακτήσεως του άεροδια­

στήματος και αναζητούνται μεταξύ τούτων, απώτατοι πρόγονοι του σημε­

ρινού αεροσκάφους 2. Ή κλασσική, όμως, παράδοσις αποσπά, δια του Όμηρου, τήν πρωτο­

πορείαν είς ό,τι άφορςί εις τήν σύλληψιν τής ίδέας τοΰ ΐπτασθαι και δια πλήθους πτητικών εικόνων και πτητικών περιγραφών καταδεικνύει ότι εις εποχήν παναρχαίαν τήν κοινωνίαν τών 'Ομηρικών ανθρώπων άπησχό­

λει το ούράνιον πρόβλημα και ή δια τών αιθέρων πορεία. Παρά ταΰτα, μόνον εις το κορυφαΐον πνευματικόν σύμβολον τοϋ 'Ολυμ­

πιακού πανθέου, τήν Άθηνάν και τους αγγελιαφόρους τών θεών δίδεται, προνομιακώς, το δικαίωμα πραγματώσεως πτητικών άπό τών ολυμπίων δω­

μάτων εξορμήσεων, γεγονός όπερ αποδεικνύει τήν συναίσθησιν τής ευθύ­

νης και τήν περίσκεψιν μεθ' ής ούτοι έφιλοσόφουν περί τό δυσεπίλυτον, δια τήν εποχήν, τών φυσικών προβλημάτων.

Ή δ η εις τήν πρώτην ραψωδίαν τής 'Οδύσσειας λαμβάνει χώραν εκτε­

νής περιγραφή τής προετοιμασίας τής 'Αθηνάς δια τάς «πτήσεις» ώς καί τών μέσων τής δια τοΰ αέρος «πλεύσεως» :

«Είπε κι αμέσως έδεσε στα πόδια τα σαντάλια, χρυσά κ' αιώνια, πού μαζί με τήν πνοή τον ανέμου παντού, σε ατέλειωτες στεργιες και πέλαγα τήν πάνε... ».

α 96 ­ 98 (μετάφρασις Σίδερη)

1. Π. Θ ε ο χ ά ρ η , Ή Αγία Γραφή πηγή πρωτοπόρων τής 'Αεροπορίας, περ. «Αεροπλοΐα», τεϋχος 'Οκτωβρίου, 'Αθήναι 1936, σσ. 107­108.

2. Αυτόθι, τεϋχος 129, σσ. 122­123.

— 599 —

Και ή πτητική περιγραφή συνεχίζεται δια της επισημάνσεως του τρόπου και τόπου άπογειώσεως ώς και της περιοχής του προορισμού :

«Χύθηκε τότε απ την κορφή την όλυμπήσια κάτω κ εύτυς στο Θιάκι βρέθηκε.. .».

α 102­103 (μετάφρασις Σίδερη)

Είς τήν αυτήν ραψωδίαν, τέλος, ή Παλλάς 'Αθηνά παρομοιάζεται με εΰζωνον ά,ετόν και κυριαρχεί, ώς εκείνος, του ουρανίου χάους :

(<"Ετϋι είπε, κ' έφυγε έπειτα ή λιόφωτη Παλλάδα μες στα ουράνια σαν αϊτός...».

α 322 ­ 323 (μετάφρασις Σίδερη)

Ή τάσις, όμως, της μελέτης του ούρανοϋ καθίσταται ετι περαιτέρω εμφανής δια τών υπό του Όμηρου αποδιδόμενων χαρακτηρισμών εχόντων όλως άεροπορικήν ψυχολογίαν. Ώ ς :

«ΟΙ άσεβοι που φάγανε τ' Ούρανοδρόμου "Ηλιου, άφοΰ το φτεροφόρο Έρμη στείλανε πριν και τοϋ 'πε... ».

α 8 και 38 (μετάφρασις Σίδερη)

Είς τήν δευτέραν ραψωδίαν άποθαυμάζει ό μελετητής τήν λεπτήν παρατήρησιν και τήν δύναμιν της, κατά τρόπον φυσικώτατον, περιγραφής πτήσεως ζεύγους αετών :

«'Έτσι είπε τοϋ Δυσσέα ο γιος. Κι δ βροντόλαλος Δίας ζευγάρι αϊτών απόλυσε ψηλά από κορφοβούνι. Κι' δλο πετούσανε οι αϊτοί με τη πνοή τοϋ ανέμου κοντά, κοντά, με τϊς πλατείες φτερούγες ανοιγμένες. Κι' όταν στης πολυθόρυβης της σύνοδος τή μέση ζυγιάζανε, κυκλόφερναν, χτυπώντας τις φτεροϋγες συχνά, κι' δλους τους κοίταζαν και συμφορές μηνοϋσαν. Κι' άφοϋ κεφάλια καϊ λαιμούς ξέσκισαν μέ τα νΰχια, δεξιά πετάξανε έπειτα. . .».

β 154­ 162 (μετάφρασις Σίδερη)

Ίδιαιτέραν έξ άλλου έντύπωσιν προκαλούν οί δύο τελευταίοι στίχοι, οϊτινες υπενθυμίζουν.. . «πολεμικάς» εναέριους έπιδρομάς, έπίθεσιν κατά μέτωπον τοΰ αντιπάλου, χρησιμοποιηθέντα όργανα, πραγμάτωσιν της απο­

στολής και αλλαγή ν πορείας προς τήν έπίγειον ασφαλή άφετηρίαν τής εκκινήσεως.

Άλλα και άλλαχοϋ παρουσιάζεται φαντασμαγορική υπό τό φώς τοϋ ηλίου περιγραφή πτήσεως σμήνους πτηνών :

— bOO —

«.. .Πουλιά χιλιάδες πού πετοϋν κάτω απ το φως τον ήλιου. ..». β 189 (μετάφρασις Σίδερη)

Μοναδικήν πτητικήν είκόνα, πρωταγωνιστούσης και πάλιν της 'Αθή­

νας, ευρίσκομεν είς την τρίτην ραψωδίαν :

«"Ετσι είπε κ' ίίφυγε άξαφνα με σχήμα άΐτοϋ ή Παλλάδα... ». γ 375 (μετάφρασις Σίδερη)

Είς τα κατά τήν πέμπτην ραψωδίαν, εντολή τοΰ Διός, εισέρχεται είς το πτητικόν προσκήνιο ν ό ταχύπους αγγελιαφόρος Ερμής, προκειμένου να ανακοίνωση εις τήν Καλυψώ τήν τελεσίδικο ν άπόφασιν τών θεών περί επιστροφής του 'Οδυσσέως εις τήν Ίθάκην.

ΕΙς επίλεκτους στίχους περιγράφονται ή πτητική προετοιμασία, τα όργανα πλεύσεως, τα τοπογραφικά σημεία της γης υπεράνω τών οποίων διήλθε και τέλος ή προσέγγισίς του εις τήν νήσον τής Καλυψους, ήτις και σκιαγραφείται, άριστοτεχνικώς, ως επίγειος παράδεισος :

«Εΐπε κ υπάκουσε δ γοργός τοϋ Δία άποκρισάρης. Κ' %δεθε εύτύς στα πόδια του τα δυο όμορφα σαντάλια χρυσά κ αιώνια που μαζί με τήν πνοή τοϋ ανέμου, παντοϋ, σε ατέλειωτες στεργιες και πέλαγα τον πάνε. "Επειτα πήρε το ραβδί πού ανθρώπων — όσους θέλει — μαγεύει μάτια ή και ξυπνά πάλε άλλους κοιμισμένους. Μ' αυτό στα χέρια δ δυνατός Άργοφονιάς πετοϋαε ! Κι' απ τήν Πιερία σαν πέρασε χύθηκε απ τον αΙθέρα στο πέλαγος και πήγαινε στο κϋμα σαν το γλάρο, πού μες στοϋ άστέρευτου γιαλού τους αφρισμένους κόρφους ψάρια ζητά και τα πυκνά φτερά του βρέχει ή άρμη».

ε 45 ­ 56 (μετάφρασις Σίδερη)

Ή παρουσία τοΟ ίπταμένου Έρμου ώς εντολοδόχου και αγγελιαφόρου τών μεγάλων δυνάμεων καθίσταται εμφανής είς τάς ραψωδίας κ και μ ένθα ούτος παρουσιάζεται ώς άναχωρών προς τους ουρανούς αλλά καί κεκτη­

μένος πτέρυγας : «Τότε έφυγε δ γοργός "Ερμής για τα ψηλά τα ουράνια. . .».

κ 311 (μετάφρασις Σίδερη) «.. .κ' εκείνη τά 'χε απ' τον 'Ερμή το φτερωτό ακουσμένα...».

μ 397 (μετάφρασις Σίδερη)

Είς τήν ραψωδίαν ο άπογειοΰται και πάλιν ή Άθηνα δια τους ουρα­

νούς, αφού ήλθεν είς Λακεδαίμονα, προκειμένου να πείση τον Τηλέμαχον να έπιστρέψη είς τήν πατρίδα :

— 601 —

«"Ετσι εΐπε κ' εφνγε ή θεά για τα ψηλά τα ουράνια...». ο 43 (μετάφρασις Σίδερη)

Ή περιγραφή πτήσεως αετού επαναλαμβάνεται ένταΟθα :

«"Ετσι όπως εΐπε, ένας αϊτός δεξιά γοργοπετονσε αϊτός, που 'χε στα νύχια τον λευκή μεγάλη χήνα... ».

ο 160­161 (μετάφρασις Σίδερη)

Τέλος, εις τήν αυτήν ραψφδίαν απονέμεται εις τον Έρμήν το προνό­

μιον να φέρη πτερά, άλλα και ό βαθμός τοϋ «στρατηλάτου» :

«"Ας εχη χάρη ό φτερωτός 'Ερμής ό στρατηλάτης.., ». ο 319 (μετάφρασις Σίδερη)

Αϊ πτητικαί εικόνες αετών επαναλαμβάνονται, μετ' Ιδιαιτέρας έμφά­

σεως, είς τήν ραψφδίαν τ :

«Κ' ένας αϊτός περήφανος, αϊτός καμπουρομύτης, χύμηξε από ψηλή κορφή κ' έκοψε το λαιμό τους, κι όλες σωρός τεντώθηκαν και στο γαλάζιο αιθέρα πέταξε πάλε κ' εφνγε.. . ».

τ 537 ­ 540 (μετάφρασις Σίδεπη)

Και το σκηνικόν τών πτητικών περιγραφών άλλάσσει εις τήν ραψφ­

δίαν υ, εις ην και πάλιν εμφανίζεται ιπταμένη ή Παλλάς :

«.. . Τότε ή θεά Παλλάδα κατέβηκε àn' τον Ουρανό, παρόμοια με γυναίκα».

υ 30­31 (μετάφρασις Σίδερη)

Και αφού επιτέλεση σχετική ν αποστολή ν απέρχεται δια τής αυτής αιθέριας όδου εις τήν χώραν τών 'Ολυμπίων... Το χρέος προς τον 'Οδυσ­

σέα έπετελέσθη :

«"Ετσι εΐπε κ' ύπνο τον 'χνσε γλυκό στα βλέφαρα τον καΐ πίσω αμέσως γύρισε στον "Ολνμπο ή Παλ.λάδα...».

υ 55 ­ 56 (μετάφρασις Σίδερη)

Και ό κύκλος τών πτητικών εικόνων κλείει δια τήν ραψφδίαν υ, £νθα επίσης υπογραμμίζεται πτήσις άετοΟ,

«Μα νά, ενα Ορνιο φάνηκε ζερβά τους πού πετούσε άψηλοπέταχτος αϊτός κρατώντας περιστέρι... ».

υ 242 ­ 243 (μετάφρασις Σίδερη) 39

— 602 —

δια να τερματισθή, οριστικώς, εις το μυθολογικον και γεωγραφικον έργον τοΟ Όμηρου δια των στίχων τής ραψωδίας ω :

«Είπε και θάρρος έβαλε στην πρόθυμη Παλλάδα κι απ' τον Όλνμπον τις κορφές πέταξε κάτω κ ήρθε!».

ω 482­483 (μετάφρασις Σίδερη)

Αϊ φανταστικαί πτητικαί εΐκόνες, άπλα σύμβολα της τάσεως τών ομη­

ρικών ανθρώπων όπως υπεισέλθουν εις τα μυστήρια τών ουρανίων νόμων και μυηθοϋν είς τήν κοσμοθεωρίαν τών ιδιορρύθμων, δια τήν έποχήν, φαι­

νομένων, συνεχίζονται μετ' ιδιαζούσης έξάρσεως είς τήν Ίλιάδα : Νέον πρόσωπον, ό Φοίβος 'Απόλλων, θα προστεθή είς τήν ίπταμένην

δυάδα 'Αθηνάς ­Έρμου, ευθύς ως ό ιερεύς Χρύσης ζήτηση τήν βοήθειάν του :

«Ενχήθη και ως τον άκονσεν ό Φοίβος ό 'Απόλλων, κατέβη από τ ες κορυφές τον Όλνμπον θνμωμένος».

Α 43­44 (μετάφρασις Πολυλά)

Ή 'Αθηνά και πάλιν εις τήν αυτήν ραψωδίαν θα έμφανισθή ιπταμένη ώς απεσταλμένη τής Ήρας έχουσα συγκεκριμένην διαιτησίας άποστολήν :

«.. .Κατέβηκεν ονρανόθεν ή Αθηνά, τήν εστελνεν ή "Ηρα ή λενκοχέρα... ».

Α 194­195 (μετάφρασις Πολυλά)

Ό δε σκοπός τής βραχείας «πτήσεως» δηλουται έπιγραμματικώς :

«Κατέβηκ απ τον Ουρανό να παύσω τήν οργή σον...». Α 207 (μετάφρασις Πολυλά)

Περατωθείσης, όμως, τής αποστολής, ή θεά του πνεύματος ανέρχεται είς τα δώματα τοΟ Διός :

«Και τον Διός ή κόρη πίσω πετάει στον "Ελνμπο, στον Αία τα παλάτια».

Α 221 ­ 222 (μετάφρασις Πάλλη)

Τους «πρωτοπόρους» «άεροναύτας» θα μιμηθή εις τάς ρομαντικάς περιπέτειας τών αΙθέρων ή Θέτις, κατ' άπαίτησιν τοΰ υίοϋ αυτής, προκει­

μένου να μεσολάβηση παρά τφ Διί, χάριν αύτοΟ, μετ' άναμονήν δώδεκα ολο­

κλήρων ήμερων : «Και ή Θέτις το παράγγελμα δεν ξέχανε τον νίον της... και άνέβη τα χαράματα στ' Όλνμπον τον αιθέρα...».

Α 495 και 497 (μετάφρασις Πολυλά)

Ή θυγάτηρ τοϋ Διός, δια μίαν είσέτι φοράν, θα ίπταθή :

— 603 —

«.. .τον Δία ή θυγατέρα, κι απ τον Έλύμπον με σπονδή κατέβηκε τις άκρες».

Β 166­167 (μετάφρασις Πάλλη)

Επιχειρεί έξ άλλου και επιτυγχάνει θαυμασίαν παρομοίωσιν εις τήν αυτήν ραψφδίαν Β ό ποιητής, είλημμένην έκ του κόσμου τών πτηνών, δίδων ούτω το γνωστόν μέτρον τής λεπτής παρατηρητικότητος αύτοΟ εις τήν σύνθεσιν πτητικών εικόνων :

«Πώς και πετάμενων πουλιών αμέτρητα κοπάδια, κύκνοι λεφκοι μακρόλαιμοι για γερανοί για χήνες, γύρω άπ' τον Κάϋατρου τα νερά, μες στ' Άσινο λιβάδι, καμαρωμένα εδώ κι εκεί πετούν φτεροκοπώντας και το λιβάδι απ' τις φωνές βονήζει σαν καθίζουν έτσι 'έθνη χύνουνταν...».

Β 459 ­ 464 (μετάφρασις Πάλλη)

Και εις τάς ραψωδίας Γ και Δ συνεχίζονται αί πτητικοί περιγραφαί :

«Τότες ή "Ιριδα πετάει τήν είδηση να δώκει...». Γ 121 (μετάφρασις Πάλλη)

«κι απ τον Έλύμπον χύθηκε τα κορφοβούνια κάτον...». Δ 74 (μετάφρασις Πάλλη)

Και εις τήν ραψφδίαν Η εμφανίζεται ή Άθηνδ ίπταμένη, προκει­

μένου να μεταβή εις το πεδίον τής μεταξύ 'Αχαιών και Τρφων διεξαγόμενης μάχης :

«Χύθηκε τότε απ' τήν κορφή τήν ελνμπήσα κάτον να πάει στον κάμπο τον πλατύ... ».

Η 19 ­ 20 (μετάφρασις Πάλλη)

Ή "Ιρις, κατ' έντολήν τοΰ Διός, πετώσα μεταφέρει εΐδησιν είς τον "Εκτορα, κατά τήν σχετικήν εϊς τήν ραψφδίαν Λ περιγραφήν :

«Είπε, κι' άγρίκησε ή θεά με τις χρυσές φτερούγες κι' οχ τις δροσόλονστες κορφές κατέβηκε στην Τροία...».

Λ 195­196 (μετάφρασις Πάλλη)

Ή αυτή θεά, τη βουλήσει τοΰ Διός, θα ίπταθή, προκειμένου να μετα­

φέρη μήνυμα είς τον Ποσειδώνα :

«Είπε, κι . . . έτρεξε κάτον απ' τις κορφές τής "Ιδας ώς στον κάμπο... ».

Ο 169­170 (μετάφρασις Πάλλη)

— 604 —

Ai πτητικοί περίγραφα! πτηνών συνεχίζονται εις την ραψωδίαν Ψ κατά τρόπον λίαν χαρακτηριστικό ν :

«Κι άφτή πετάει μεσούρανα, κι' ό σπάγγος κατεβαίνει». Ψ 868 (μετάφρασις Πάλλη)

«Κ' εκεί ψηλά ατά σύγνεφα α αν είδε την τρυγόνα ποϋφερνε κύκλους, τη βαράει στη μέση ενώ πετούσε με τις φτερούγες ανοιχτές.. . ». ·

Ψ 874 ­ 876 (μετάφρασις Πάλλη)

ΕΙς τήν τελευταίαν ραψωδίαν ή «άνεμόποδη» θεά "Ιρις θα ίπταθή προς τους ουρανούς :

«Και στην ξηρά άμα ανέβηκαν, πετούν ώς στα ουράνια...». Ω 98 (μετάφρασις Πάλλη)

Τήν άπό τών ολυμπίων δωμάτων κάθοδον θα επιχείρηση, δι'εναερίου όδοΰ, ή Θέτις, ή γνωστή μήτηρ του Άχιλλέως :

«Κι' οχ τού Έλύμπου τις κορφές κατέβηκε πετώντας...». Ω 121 (μετάφρασης Πάλλη)

Ή πτήσις υπερήφανου αετοΰ ώς και το μέγεθος τών πτερύγων αύτοΟ περιγράφονται και ένταΰΌα λίαν παραστατικώς:

«Πόσο άψηλόσκεπου πυργιού εφτάφαρδή 'ναι ή πόρτα ανθρώπου πλούσιου, τεχνικά φτιασμένη με μαντάλους τόσο μεγάλες τ' άνοιξαν ζερβόδεξα οι φτερούγες... Κι από ψηλά διαβαίνοντας το κάστρο γοργοπέτης βουτάει δεξά τους.. .».

Ω 317 ­ 320 (μετάφρασις Πάλλη)

Ή πτητική παρουσία τοϋ αγγελιαφόρου Έρμου άποτυποΰται εις τήν έσχατη ν τών ραψωδιών :

«"Ετσι είπε κι ό θνηταγωγος Έρμης. .. κ' έφτύς στα πόδια άμπόδεσε τα δυο όμορφα σαντάλια, χρυσά κι αιώνια, πού μαζί με τ' άγεριού το χνώτο παντού ώς στην άκρη καϊ στεργιάς τον πάνε και πελάγου. ..».

Ω 339 ­ 342 (μετάφρασις Πάλλη)

Και ό όλος κύκλος τών πτήσεων και τών πτητικών περιγραφών εις τον "Ομηρον κλείει δια τής άπογειώσεως τοΟ ταχύτατου Έρμου με προορι­

σμον τον "Ολυμπον :

«Τότε ό Έρμης τους άφισε στον "Ελυμπο να σύρη... ». Ω 694 (μετάφρασις Πάλλη)

— 605 —

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Τον αίώνιον αγώνα καί τήν άγωνίαν του άνθρωπου δπως εξιχνίαση το μυστήριον τοΰ ούρανοΰ καί εκμηδένιση τάς αποστάσεις, κηρύττων ούτω την πνευματική ν ενωσιν των ανθρώπων, απεικονίζουν αϊ έν τφΌμήρω πτητικαί εικόνες καί περιγραφαί.

Ai φανταστικαί εναέριοι πορείαι υπό άνθρωπομόρφων όντων το πρώ­

τον τελούμεναι παρ' Όμήρω αντικατοπτρίζουν τους στόχους καί τα αιτή­

ματα της Όμηρικής κοινωνίας σκοπούσης εις τήν θεωρητική ν θεμελίωσιν της αεροπλοΐας καί έπιχειρούσης ταύτην, ουχί δι' άλογων όντων, ώς τούτο συμβαίνει έν τοις μύθοις, άλλα δια θεαινών έχουσών πνευματική ν άκτινο­

βολίαν και αγγελιαφόρων τών θεών. Πρόδρομος, επομένως, τών διαστημικών συζητήσεων καί προφητικός

οραματιστής τής σημερινής εποχής ό "Ομηρος συνθέτει το Ιστορικόν περίγραμμα τής έρεύνης περί τήν έναέριον έπιστήμην.

Αί όμηρικαί πτητικαί εικόνες θεμελιοΰν το αίτημα ! Κηρύττουν το δυνατόν καί ρίπτουν ιδέας αίθερίας πλεύσεως δια τής

μιμήσεως τών πτηνών. Ό Όμηρος, επομένως, διεκδικεί θετική ν θέσιν πρωταγωνιστοΰ είς τήν

τόλμη ράν σύλληψιν τής ιδέας τοΰ ιπτασθαι καί διερμηνεύει, κατά τρόπον άλάθητον, τους διακαείς πόθους και τα φιλόδοξα σχέδια τοΰ άνθρωπου να κυριάρχηση τών αιθέρων καί να εκπόρθηση καί αυτήν τήν άκρόπολιν τοΰ Διός...

ΙΩ. ΚΟΥΧΤΣΟΓΛΟΥ Φιλολόγου

ΜΙΧΑΗΛ Ι. ΧΑΤΖΙΔΑΚΗΣ ΕΝΑΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΤΡΑΓΙΚΑ ΗΡΩΙΚΟΣ

Στην ιερή μνήμη τον

"Αν ή εποχή μας είναι, όπως λεν, αντιηρωική, τότε οί ήρωες τοΰ σήμερα πρέπει να ανήκουν σέ παλιότερη γενιά. Δεν είμαι στατιστικά κατατοπι­

σμένος πάνω στο θέμα, φαίνεται, όμως, πώς οί ήρωες και τώρα δε λείπουν. Ίσως νάναι ήρωες μιας παραδόσεως, πού αγωνίζονται όχι μόνο να τή δια­

τηρήσουν, άλλα καί να τήν εξυψώσουν και να τήν καθαγιάσουν. Γιατί οί ιστορικά σύγχρονοι αγωνιστές, πού εκφράζουν το αναταραγμένο παρόν καί δείχνουν εικονοκλαστικές τάσεις αναφορικά με τό παρελθόν, δέν έχουν, ουσιαστικά, αντικείμενο ηρωισμού. Είναι άρνητές αδιάλλακτοι τοΰ χθες κι' ευαγγελιστές ανήσυχοι τοΰ απροσδιόριστου, άχνοΰ, δυσκολοδιάκριτου αύριο. Βρίσκονται στο μεταίχμιο τοΰ παρόντος, πού δύει, καί τοΰ μέλ­

λοντος, πού ανατέλλει μέσα σέ μια σκοτεινιά αβεβαιότητος. Τό θαμπό, καταλυτικό τής εποχής πού πέρασε, δραμά τους, δέν έχει ελπιδοφόρα μηνύ­

ματα, μένει σκέτο όραμα άξεκαθάριστων εσωτερικών επιταγών καί παρορ­

μήσεων. Στην περίπτωση τοΰ Μιχ. Ι. Χατζιδάκη, πού στάθηκε αμετακί­

νητος, ως τήν τελευταία του πνοή, στις επάλξεις τοΰ πνεύματος, οίστρηλα­

τημένος άπό μια δημιουργικήν έφεση, πάντα έντονη, ζωτική, κάτω άπό συνθήκες σκληροΰ άσκητισμοΰ, ηθελημένης υλικής δοκιμασίας, χρόνια ολόκληρα, έχουμε τον ήρωα, πού, θρεμένος μέ τήν πνευματική (καί ιδιαί­

τερα τήν ελληνοχριστιανική) κληρονομιά αιώνων, φιλοδόξησε να τήν ανανέωση, ένοφθαλμίζοντάς την μέ δ,τι γόνιμο προσφέρει ή εποχή μας, το όποιο, πάλι, είναι οργανική προέκταση τής κληρονομιάς αυτής. Γιατί ό,τι έδωσε ό φωτεινός στοχασμός τών λαμπρών ελληνικών αιώνων, απο­

τελεί, δπως κι' άν τό πάρη κανείς, καρπό, στοιχείο συνεχείας τοΰ πνευμα­

τικοΰ πολιτισμού τών ήμερων μας. 'Αλλ' ό Μιχ. Ι. Χατζιδάκης δέν είναι μόνο ήρωας τοΰ πνεύματος.

Είναι καί τραγικός άνθρωπος. Εγκαταλείποντας αποφασιστικά τή σιγου­

ριά τής ευθύγραμμης καθημερινότητος, ώδευσε αδίσταχτος τον ανηφορικό,

— 607 —

δύσβατο, γεματον κακοτοπιές, δρόμο τής θ υ σ ί α ς . Κι' όχι πώς τοΰ περίσσευε ό φλογερός συναισθηματισμός, ή διάθεση τής ονειροφαντασίας, ή ναρκισσιστική αυταπάτη του κοσμοδιορθωτή. Τίποτε άπ' αυτά. Ήταν συνειδητά κι' άπό Ιδιοσυγκρασία ρεαλιστής, αύτοπειθαρχημένα προσαρμο­

σμένος στα επίγεια. Μόνο πού τα βιώματα του μέσα στον πνευματικό χώρο τής Γερμανίας, όπου έζησε καιρό, οι εκεί επαφές του με προσωπικότητες του πνεύματος, ή μαθητεία του στον άκτινοβόλο Hermann von Keyserling — είχε και τακτική αλληλογραφία μαζί του—, ή γλωσσομάθεια του, πού τον ευκόλυνε για μελέτες ευρύτερες, τον ώδήγησαν, τέλος, σε φιλοσοφικές συγγραφικές επιδόσεις. Και δεν άρχισε να γράφη άπό πολύ νέος. Ήταν πια ώριμος, κατασταλαγμένος, μέ πλήρη εξοπλισμό μαθήσεως, τότε πού πρωτοφάνηκε μέ διάφορα δοκίμια.

Γενικά, ό Μιχ. Ι. Χατζιδάκης υπήρξε μορφή επίμονα αυτοελεγχόμενου στοχαστή, μέ ζωηρή τήν προσωπική ν απόχρωση. Συντηρητικός στις γλωσσικές αντιλήψεις του, χρησιμοποιούσε μια καθαρεύουσα λίγο ασυγ­

χρόνιστη, αλλά τόσο προσεγμένη, ευλύγιστη και κυριολεκτούμενη, ώστε ή διαύγεια τών πολυσύνθετων νοημάτων έφθανε ώς τή διαφάνεια. Οί ανα­

θεωρήσεις του αλλεπάλληλες, σχεδόν χωρίς τελειωμό : βελτιώσεις στή διατύπωση, προσθαφαιρέσεις, επαληθεύσεις βιβλιογραφικές ώς τήν πιο ασήμαντη λεπτομέρεια, αποφυγή εντυπωσιακών φραστικών σχημάτων, περί­

τεχνων λεξιλογικών συνδυασμών, βάσανος ακριβολογίας, μεθοδικότητος, έμμονη στή μορφική λιτότητα. Πίστευε πώς ή ουσία ενός θέματος αφηρη­

μένου ή αυστηρά επιστημονικού δέν πρέπει να κατακαλύπτεται άπό «περιτ­

τές» εκφράσεις, έστω κι' επιτυχημένες, γιατί έτσι έχουμε παράταιρα, ετερο­

γενή στοιχεία μορφής. Σέ παρατήρηση μου, ότι ή καλλιέπεια ποτέ δέν αποτελεί κάτι τό «επιτυχημένα περιττό», παρά μιαν ανάγκη εκλεπτυσμένης και παραστατικής εκφράσεως, πού ενισχύει τό ενδιαφέρον για μελέτη, ικανοποιώντας, παράλληλα, και σαν άρτιωμένη μορφή, (άφοϋ δέν είναι, μόνο, τό τί θα πής, άλλα και τό πώς θα τό πής), άντιπαρατήρησε, ότι αυτό ισχύει, άποκλειστικώτερα, σέ θέματα συναισθηματικού, κι' όχι νοολογι­

κοΰ περιεχομένου. Τό κέντρισμα, τόνιζε, για τή μορφική ν άρτίωση, σαν διάθεση πιότερο καλλιτεχνική ή λογοτεχνική, δέν προέρχεται άπό τήν ανάγκη τής νοητικής προσδοχής και συνθέσεως, πού είναι μια ανάγκη προβολής και καταξιώσεως του αντικειμένου καθ' εαυτό, αλλ' άπό μια περίσσεια εσωτερισμού, ψυχικής, μικτής κάποτε (νοητικής και συναισθη­

ματικής) ενέργειας. Ό διανοητικός βίος υφίσταται, κινείται και στηρίζει τήν υπαρξή του στον ορισμό, στην αφαίρεση, στή γενίκευση και στην κατάταξη, επέμενε, θυμίζοντας τον J. Dewey. Υπογράμμιζε, μάλιστα, ότι στην αφηρημένη σκέψη ή τάση για μορφική άρτίωση προκαλεί κάτι το «ετεροβαρές», παρασέρνει σέ παρεκκλίσεις άπό τον κύριο στόχο, γίνεται

— 608 —

συχνά παραπλανητικής οδηγεί σε αλλότριους τομείς. Κι' ανέφερε χαρακτη­

ριστικές περιπτώσεις : Τον άγχινούστατο «κακογράφο» 'Αριστοτέλη, πού θεμελιακά, ωστόσο, ασχολήθηκε με τήν καλλιέπεια, και τον «κομψογράφο» Μπερξόν. "Οσο για τον ενθεο ποιητή ­ φιλόσοφο Πλάτωνα, αυτός, έλεγε, διαγράφοντας ενα σύνθετο σχήμα, μεταπηδούσε αβίαστα από τήν ποίηση στη φιλοσοφία κι' άπό τή φιλοσοφία στην ποίηση. Αίσθητοποιώντας, έπειτα, ό Πλάτων απροσπέλαστες στην ενεργητική νόηση ακραίες αφηρημένες έννοιες, κατέφευγε σ' εξαίρετες μυθοπλασίες ή λαμπρότατα παραδείγματα.

* Φ *

Ό Μιχ. Ι. Χατζηδάκης γεννήθηκε το 1885 στο Σεβντίκιοϊ τής Μ. 'Ασίας. Φοίτησε στο τοπικό δημοτικό σχολείο, κατόπι πήγε στή Σμύρνη, εγγράφηκε στο Έλληνογαλλικό λύκειο Βιτάλη καί, σε ηλικία 17 ετών, έλαβε δίπλωμα «γαλλικής καί ελληνικής». Στή Σμύρνη έμεινε άλλα δέκα χρόνια καί ασχολήθηκε με τό καπνεμπόριο. Παράλληλα παρακολουθούσε μαθήματα γερμανικής «κατ' οίκον», τελειοποιόταν στα αρχαία ελληνικά καί λατινικά, μάθαινε μόνος του αραβικά, τουρκικά, αγγλικά καί μελετούσε διάφορα θέματα. Τό 1913 έφυγε για τή Γερμανία και εγκαταστάθηκε στή Δρέσδη, γιά να άσχοληθή πάλι μέ τό καπνεμπόριο. Έκεΐ σπούδασε Οικονο­

μικές κι' Εμπορικές επιστήμες, απέκτησε οικογένεια καί συνέχισε τις με­

λέτες του. 'Αποφασιστική στάθηκε γι' αυτόν ή γνωριμία καί ή συχνή επαφή μέ τον ίδρυτή τής «Σχολής Σοφίας» Keyserling, πού, όπως έγραψε ό ίδιος («At άρχαί τής φιλοσοφίας του Hermann Keyserling», «Νέα Πολιτική»» Μάρτ. 1940, τεϋχ. 3, σελ. 286­287), οί αρχές της ήταν, «κατ' άντιδιαστο­

λήν προς τα γνωστά Πανεπιστήμια, ή μετάδοσις τοΰ νέου πνεύματος δια νέων μεθόδων. Αύται σκοπόν έχουν τήν μεταβολήν του «ρυθμού», όστις επεκράτησε μέχρι τούδε εις τον ψυχοδιανοητικόν όργανισμόν τοΰ σπουδά­

ζοντος. Εϊς τήν «Σχολήν Σοφίας» καλλιεργείται, αποκλειστικώς, τό «γονι­

μοποιόν» πνεύμα* μάλιστα εν πλήρει έπιγνώσει τής εντεύθεν προκυπτού­

σης μονομέρειας. Ή τούτο κατέχουσα ζωντανή προσωπικότης ΐσταται, αναντιρρήτως, ύψηλότερον από τό νεκρόν «πράγμα», τό όποιον προσφέ­

ρει ή «ξηρά γνώσις». Ό ίδιος, σε υπόμνημα του στο Κέντρο πυρηνικών ερευνών «Δημόκριτος» (1963), αναφέρει ότι τό τελευταίο μεγάλο ανέκδοτο σύγγραμμα του «υπήρξε καρπός τής έπί τρεις συναπτός δεκαετηρίδας παρα­

μονής ημών έν Βελγίω καί Γερμανία, καί τής έκεΐ φοιτήσεως ημών εν τή ελευθέρα «Σχολή Σοφίας» τοΰ Κόμητος Hermann Keyserling, ένθα παρη­

κολουθήσαμεν φιλοσοφικός καί φυσιογνωστικάς σπουδάς, μέ οδηγό ν δια τάς έρευνας ημών πάντοτε τον 'Αριστοτέλη. Έν συνεχεία διετελέσαμεν έπί δεκαετίαν μέλος τής υπό τον Keyserling «Εταιρίας ελευθέρου φιλοσοφείν»,

— 609 —

ήτις έξέδιδεν, αποκλειστικώς διά τα μέλη αυτής, το περισπούδαστον πε­

ριοδικον «Ή οδός προς τήν τελείωσιν» («Der Weg zur Vollendung») και διωργάνωνε κατ' έτος τάς εν Darmstadt μηνιαίας διαρκείας διεθνείς συνε­

δριάσεις, αί αγορεύσεις δε των συμμετεχόντων εις ταύτας Ευρωπαίων και 'Ασιατών φιλοσόφων έξεδίδοντο εις τον έτήσιον ογκώδη τόμον " Ή λυχνία" (Der Leuchter)». Tò 1935 ήλθε στην Ελλάδα κι' εγκαταστάθηκε στην Καβάλα, με επαγγελματική ασχολία πάντα τό καπνεμπόριο, και το 1945, άφοϋ καταστράφηκε ή περιουσία του άπό τους βομβαρδισμούς τής Δρέσδης (ή οικογένεια του πήγε να μείνη στο "Αμστερνταμ), στην 'Αθήνα. Πέθανε, πολύ εξαντλημένος άπό τις στερήσεις και τον υπέρμετρο πνευματικό μόχθο, τό 1965, στο νοσοκομείο τής Ν. 'Ιωνίας.

* * *

Ή πρώτη του συστηματική πνευματική εργασία έχει γι' αντικείμενο γλωσσολογικά θέματα. Σώζονται τα χειρόγραφα, μα είναι μισοτελειωμένη. Ένα μέρος της, ϊσως τό κύριο, γραμμένο άπό τό 1935 ως τό 1937, τιτλοφο­

ρείται « Ό γλωσσικός πολιτισμός τής Νέας Ελλάδος» καί εϊναι αφιερωμέ­

νο στή μνήμη «του έκριζωθέντος προαιώνιου πολιτισμού τής Ιωνίας». Ό συγγραφέας, εκφράζοντας επιφυλάξεις για τήν αναγκαιότητα τής απο­

κλειστικής έπικρατήσεως του δημοτικισμού, ανάγει τό θέμα σέ ίστορικο ­

κοινωνικούς παράγοντες και καταλήγει στην άποψη, ότι στην Ελλάδα επικρατεί σήμερα μια επικίνδυνη «αμορφία γλωσσικού πολιτισμού». Τό μέρος αυτό περιλαμβάνει εισαγωγή καί τα κεφάλαια : Ό πολιτισμός. Ή γλώσσα ώς φορεύς πολιτισμού. Ό χριστιανισμός καί οί αρχαίοι. Φώτος Πολίτης καί "Ιων Δραγούμης. Διαφώτισις καί Ελληνική Άναγέννησις. Ό επαναστατικός δημοτικισμός. Ή διγλωσσία καί ή καθαρεύουσα. Ή διεθνής σημασία τής καθαρευούσης. Ό Νικ. Πολίτης καί ό νεοϊστορισμός του Γιάνν. 'Αποστολάκη. Ή γλώσσα καί ή ορθογραφία. Ή προφορά. Οί Λεβαντΐνοι. Ή δημοτική. Οί πρόμαχοι τοΰ δημοτικισμού. Ό Σολωμός. Αί μεταγλωττίσεις. Αί νεκραί άξίαι. Ή άνύψωσις τοΰ λαού. Θεωρία, ζωή, λαογραφία. Ή άπόστασις καί ή ιεραρχία. Μορφαί γλώσσης καί πολιτι­

σμού. Ή διττή φύσις τοΰ γλωσσικού φαινομένου. Ό ρυθμός τοΰ δημοτι­

κισμού. 'Αθανασία, γλώσσα, ιστορικά πεπρωμένα κ.ά. — "Εγραψε, ακόμη, διάφορα δοκίμια, όπως : «Hermann Keyserling» («Νέα Εστία», 1937, τ. 259), «Ή μεταφυσική τοΰ Χριστιανισμού κατά τον Keyserling» (χρι­

στουγεννιάτικη «Νέα Εστία» τοΰ 1938), «Αί άρχαί τής φιλοσοφίας τοΰ Hermann Keyserling» («Νέα Πολιτική», όπου πιο πάνω). Έδώ τό θέμα τοΰ είναι πολύ οικείο. Καθορίζει καί αναπτύσσει βασικές αρχές τοΰ διδασκάλου του, υπογραμμίζοντας, ότι στην πνευματική του κατεύθυνση

— 610 —

επικρατεί θρησκευτική χροιά, χωρίς, όμως, να ύπερισχύη σ' αυτήν ώρισμένο θρησκευτικό δόγμα. Όλες οί εκφάνσεις τοϋ πνεύματος μετα­

πίπτουν στον Keyserling, κατά το υπόδειγμα της ινδικής νοοτροπίας, στην περιοχή τοϋ θρησκευτισμοϋ. Για τον φιλόσοφο τούτον οί εκδηλώσεις τής πνευματικής ζωής «επέχουν τόπον θρησκευτικού αισθήματος». Σε τελευταίαν ανάλυση, ή φιλοσοφία του είναι «τό προϊόν μιας συνθέσεως τής υλιστικής και μηχανιστικής κοσμοθεωρίας τής Δύσεως και του προς τό βάθος τείνοντος στοχασμού τής ινδικής φιλοσοφίας». Ή παρουσία τοϋ Ίησοΰ στον κόσμο κατέδειξε τήν ταυτότητα τής ζωής με τό πνεϋμα, άφοϋ ή γενεσιουργός αρχή τής ζωής είναι τό ίδιο τό πνεϋμα. — «Ή αλήθεια και ή ζωή» («Νέα Πολιτική», 1939, τ. 9 ­ 10), γενικές σκέψεις πάνω στα τότε πολεμικά γεγονότα. — «Ό λυρισμός ώς φιλοσοφία», («Νέα Πολιτι­

κή», 1939, τ. 9 ­ 10), παρατηρήσεις σε μελετήματα τής Έλλης Λαμπρίδη «Είναι τό φιλοσοφικό σύστημα προσωπικό έργο ;» («Καθημερινή», 31 Ίουλ. και 14 Αύγ. 1939). — «Ή ηθική τοϋ πολέμου» («Ν. Πολιτική», 1940, τ. 6), όπου τονίζει, ότι οί πόλεμοι είναι οί π υ ρ ε τ ο ί στην ιστορική πορεία τών λαών, άλλα μερικοί άπ' αυτούς έχουν σαν θετικό αποτέλεσμα (κατακτη­

τικοί) και τή μεταλαμπάδευση τών φώτων τοϋ πολιτισμοΰ (περίπτωση Μεγ. 'Αλεξάνδρου κλπ.), προωθοΰν τήν πρόοδο, κι' άλλοι προάγουν τα υπόδουλα έθνη (απελευθερωτικοί). — «Ό υλιστικός ρομαντισμός καί ή φιλοσοφία τοϋ Henri Bergson» (ανάτυπο άπό τή «Ν. Πολιτική», 1940). Σ' αυτό επισημαίνει, μέ σφοδρό επικριτικό πνεϋμα, τις αρνητικές πλευρές τής μπερξόνειας φιλοσοφίας, πού είναι : Ή κατάργηση τών καθιερωμένων κι' αναγνωρισμένων επιστημονικών μεθόδων έρευνας. Ή αναίρεση τής βασικής αρχής τής αναζητήσεως τής σχέσεως ανάμεσα στα πράγματα, καί ή ανακήρυξη τής σχέσεως «ώς ενός μηδενός εξω τής διανοίας, ήτις τήν αποκαθιστά». Ή κατάργηση τής εφαρμογής τών μαθηματικών στις φυσικές επιστήμες καί στή φιλοσοφία. Ή κατάργηση τών γεωμετρικών υπολογισμών καί τών μεθόδων τής μορφολογικής έρευνας. Ή κατάργηση τοϋ όρθολογισμοΰ στή φιλοσοφία. Ή ύποκειμενοποίηση τών εννοιών τοϋ «γίγνεσθαι» καί τής «εξελίξεως», πράγμα πού σημαίνει τήν προσωπο­

ποίηση τών δυνάμεων τής φύσεως. Ή θεμελίωση μιας νέας μεταφυσικής για τή ζωή καί για τή φύση. Ή κατάργηση τής «ισχυούσης αντιλήψεως περί υποκειμενικής όργανικότητος» καί ή σύλληψη τής πραγματικότητος σαν μιας συνεχοϋς κι' αδιάπτωτης «διάρκειας», «διηκούσης μέχρι συντέλειας τοϋ κόσμου». Ή κατάργηση τής χριστιανικής Ιδέας περί Θεοΰ. Ή θεοποίη­

ση τοϋ «Χρόνου ­ Διάρκειας». — 'Αναφέρω καί μια διάλεξη του στην Καβά­

λα τό 1937, μέ θέμα «Τί είναι ή φιλοσοφία».

— 611 —

* * *

Ό Μιχ. Ι. Χατζιδάκης άρχισε να σχεδιάζη το μεγάλο έργο του γύρω στα 1930. Και μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα θολή, εκρηκτική, πού προμηνούσε τήν παγκόσμια πολεμική αναταραχή, αφοσιώθηκε, είδικώτερα, στην ευρεία και πρωτότυπη σύνθεση του. Ό σ ο κι' αν τον κατέθλιβαν τα συγκλονιστικά γεγονότα του πολέμου, πού ξέσπασαν κατόπι, ένιωθε τήν πνευματική δη­

μιουργία σαν τή βαθύτερη δικαίωση της ανθρώπινης υπάρξεως. 'Απομακρύ­

νοντας κάθε άλλη φροντίδα και μέριμνα, αδιαφορώντας για τον τρόπο τής επιβιώσεως του (κι' άς τούλειπαν καΐ τα στοιχειώδη μέσα), μελετούσε, έγραφε, έσκιζε και ξανάγραφε, έπεφτε πάλι στή μελέτη. Βρισκόμουν τότε κι' έγώ στην Καβάλα, και παρακολουθούσα άπό κοντά όλη εκείνη τήν ερ­

γώδη διαδικασία. Όταν, μετά τήν απελευθέρωση, εγκαταστάθηκε στην 'Αθήνα, συνέχισε, χωρίς σταματημό, κάτω άπό τις ίδιες τραγικές αντικει­

μενικές συνθήκες, άλλα πάντα μέ θαυμαστή ν εσωτερική ν ευφορία, τή δου­

λειά. Πού και πού, τις ελάχιστες ώρες τής ανάπαυλας, αλληλογραφούσε μέ επιστημονικά και πνευματικά ιδρύματα, μέ αρμόδιες προσωπικότητες τοΰ εξωτερικού και τοΰ εσωτερικού, ταχυδρομούσε περιλήψεις και αποσπά­

σματα τής εργασίας του, πού όταν τάστελνε σέ ξένη χώρα τα μετέφραζε ό ίδιος στην αγγλική, γαλλική και γερμανική κι' έπαιρνε άπό παντού πολύ ευνοϊκές κρίσεις (έχω στα χέρια μου αρκετές, όπως τοΰ Φιλοσοφικού Σεμι­

ναρίου τοΰ ελευθέρου Πανεπιστημίου τοΰ Δυτικού Βερολίνου, τοΰ γνωστό­

τατου γερμανικού οϊκου για τις μεγάλες εκδόσεις γύρω άπό τήν ελληνική και γερμανική φιλοσοφία Felix Meiner ('Αμβούργο, άλλοτε Λειψίας) κλπ). 'Ανάμεσα σ' άλλα, σκοπός του ήταν να μεταφρασθή τό έργο στις κυριώτε­

ρες γλώσσες, άφοΰ πρώτα έκδοθή στην ελληνική. Σέ αιτήσεις του προς τό Υπουργείο Παιδείας και τό Βασιλικό "Ιδρυμα Ερευνών νά τον ενισχύσουν υλικά για τήν έκδοση τοΰ έργου, έλαβε αρνητική ν απάντηση, μέ τό αιτιο­

λογικό τής ελλείψεως οικονομικών μέσων. Παραθέτω αυτούσια σχετική βεβαίωση τοΰ Γεν. Γραμματέως τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, καθηγητού και Προέδρου τοΰ «Παρνασσοΰ» κ. Ι. Ν. Θεοδωρακοπούλου :

ΒΕΒΑΙΩΣΙΣ

Ό υποφαινόμενος "Ιωάννης Ν. Θεοδωρακόπουλος, τακτικός καθηγητής τής φιλοσοφίας εν τω Πανεπιστήμια) των 'Αθηνών, βεβαιώ, ότι άνέγνωσα το έργον τοϋ κ. Μιχαήλ Χατζιδάκη υπό τον τ'ιτλον «Θεωρία τοΰ ρυθμοϋ», και ευρίσκω τοϋτο ώς άξιόλογον συμβολήν εις τήν σημερινήν κίνησιν τών προβλη­

μάτων τής φιλοσοφίας. Το δλον έργον ευρίσκεται είς ζωντανήν επαφήν μέ τα

— 612 —

προβλήματα τής φιλοσοφίας, δ δε συγγραφεύς του εισδύει εις αυτά με πολλήν άγάπην και εξαίρετον άναλυτικότητα. Πρόκειται περί ενός ολοκλήρου φιλοσο­

φικού συστήματος, το όποιον καλύπτει ολα τα προβλήματα της φιλοσοφίας και ανοίγει νέας απόψεις επ αυτών. Πιστεύω ότι εκδιδόμενον το έργον τοϋτο θα αυμβάλη πολύ είς την φιλοσοφικήν παιδείαν και θα κινήση το ενδιαφέρον δια τα προβλήματα της φιλοσοφίας κατά την εποχήν μας. Δια τοϋτο συνιστώ ενθέρ­

μως δπως καταστή δυνατή ή εκδοσίς του. Ό βέβαιων

Ί ω ά ν. Ν. Θεοδωρακόπουλος 'Αθήναι 20 Μαρτίου 1953

Άλλα ή μεταθανάτια τραγωδία του Μιχ. Ι. Χατζιδάκη έμεινε ώς τώρα χωρίς κάθαρση. "Αν για τή σύνθεση του μεγάλου του έργου δοκιμάστηκε φρικτά, στο τέλος ή ηρωική προσπάθεια του ώλοκληρώθηκε. "Οταν, όμως, έκλεισε για πάντα τα μάτια, άρχισε γι' αυτόν μια τραγωδία πιο συγκλονι­

στική : Τα χειρόγραφα τοϋ μεγάλου έργου δέν βρέθηκαν στο αρχείο του ! Και είχα τήν κακή τύχη να το διαπιστώσω πρώτος εγώ. Τα δυο τελευταία χρόνια της ζωής του δέν έβλεπα συχνά τον σεβαστό κι' αξέχαστο φίλο, ξέρω, ωστόσο, ότι κατέθεσε ολόκληρο το χειρόγραφο έργο στο κέντρο «Δημόκριτος» τή μια φορά και στο Βασιλικό "Ιδρυμα 'Ερευνών τήν άλλη. Ά π ό τον «Δημόκριτο» υπάρχει απόδειξη παραλαβής και παραδόσεως, άπό το Βασιλικό "Ιδρυμα δέν υπάρχει. Τό έδωσε, επίσης, και σε Ιδιώτες. Πέθανε πολύ ξαφνικά, και δέν πρόλαβε, στά στερνά του, να πή τίποτε.

* * *

Τί κοσμοθεωρητικές αρχές αναπτύσσονταν στο μεγάλο έργο πού χά­

θηκε ; Σ' ενα δελτάριο τοϋ Φιλοσοφικού σπουδαστηρίου τοϋ Πανεπιστη­

μίου 'Αθηνών μέ τ' όνομα, τον γραφικό χαρακτήρα και τήν υπογραφή τοϋ καθηγητή κ. Κ. Ι. Λογοθέτη (ημερομηνία 8 'Οκτωβρίου 1949), διαβάζω : « Ό κ. Μιχ. Χατζιδάκης παρεσκεύασε διεξοδικωτάτην πραγματείαν, έπι­

γραφομένην «Ή θεωρία τής μορφής ώς σύγχρονος επιστημονική θεωρία». Τό έργον τοϋτο, ώς ήδυνήθην να αντιληφθώ έκ τής μελέτης μερών αύτοΰ, εΐναι απόπειρα εισαγωγής είς νέαν κοσμοθεωρίαν επί τή βάσει τών πορι­

σμάτων τής νεωτέρας Φυσικής και τής αριστοτελικής φιλοσοφίας (υπογραμ­

μίζω εγώ). Ό λόγιος συγγραφεύς φαίνεται ότι έχει εγκύψει ενδελεχώς είς τα φιλοσοφικά ζητήματα και εμφορείται ερευνητικής δυνάμεως». Και καταλήγει, ότι ή έκδοση του θα «έδιδεν άφορμήν είς συζήτησιν πολλών θεμάτων».

'Ωστόσο υπάρχει μια περίληψη του έργου, πού περιλαμβάνεται σ' ενα

— 613 —

τομίδιο από 47 σελίδες, το όποιο κυκλοφόρησε το 1952 με τον τίτλο «Προ­

λεγόμενα εις την θεωρίαν του ρυθμού», πολύ διαφωτιστική για την πυκνό­

τητα και την πολυμέρεια της. Δέν μπορώ, όμως, να βεβαιώσω, αν ή περίληψη τοϋ τομιδίου είναι ακριβής, γιατί, όπως είπα και πιο πάνω, ό Μιχ. Ι. Χατζι­

δάκης αναθεωρούσε και συμπλήρωνε χωρίς σταματημό. 'Απόδειξη καί ή διαφορά τών τίτλων πού αναφέρονται άπο τους καθηγητές Κ. Ι. Λογοθέτη τό 1949 καί Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο τό 1953 : «Θεωρία της μορφής» ­ «Θεω­

ρία τοϋ ρνθμοϋ» *. Χαρακτηριστικό, μάλιστα, είναι καί τοΟτο : Όταν τό 1952 τοϋ βρήκα έκδοτη καί κλείστηκε προφορική συμφωνία (θ' ακολουθού­

σε σύντομα καί ή γραπτή), σέ λίγες μέρες πήρε πίσω τα χειρόγραφα, δηλώ­

νοντας, ότι δέν έμενε, ακόμη, ικανοποιημένος άπό τήν εργασία του. 'Αργό­

τερα μου είχε πή : «ευτυχώς πού πρόλαβα να τα αποσύρω εγκαίρως». 'Αλλά κι' ô Πίνακας τών περιεχομένων του μεγάλου του έργου, πού εχω αντίγραφο του καί του οποίου μέρη παραθέτω πιο κάτω, δείχνει, ότι ό συγγραφέας εκεί κινήθηκε σ' ευρύτερα πλαίσια.

* * *

"Ας δούμε τώρα πώς διαγράφονται οί γενικές κατευθύνσεις καί τί κο­σμοθεωρητικές θεμελιώσεις επιχειρούνται στα «Προλεγόμενα εις τήν θεω­ρίαν του ρυθμού».

§ 1. Ή φιλοσοφία μιας εποχής, αναπτύσσεται αρχικά, στηρίζεται «έπί τής περί τού κόσμου κρατούσης φιλοσοφικής αντιλήψεως», πού έχει τήν πηγή της στή μεταφυσική θεώρηση τών τελευταίων πορισμάτων τής φυσικής επιστήμης. «Ή Ελληνική φιλοσοφία, δια να άντληση τήν περί τήν ούσίαν του είναι μεταφυσικήν αυτής διδασκαλίαν, έξεκίνει πάντοτε έκ τής περί τήν φύσιν έρεύνης, τα δέ κατά καιρούς δημιουργούμενα συστή­

ματα ήμιλλώντο εις τήν διατύπωσιν θεωριών έχουσών άντικειμενικήν άλή­

θειαν». Καί τονίζεται, ότι ή σημερινή για τήν αντικειμενική υπόσταση τοϋ όντος επιστημονική μας γνώση συγκλίνει με τις αρχές πού διακήρυξεν ό 'Ηράκλειτος, καί οί όποιες σημαίνουν, ότι τό είναι μόνον άπό τό γίγνεσθαι μπορεί να συλληφθή, «έφ' όσον παρουσιάζει συνεχή μεταβολή ν». Οί άλλες διδασκαλίες τοϋ Ηρακλείτου για τή ρυθμικήν επάνοδο τών καταστάσεων κατά σταθερή κι' αναπόδραστη ν ανάγκη, για τον ανταγωνισμό τών όντων μεταξύ τους καί τήν κανονικά επανερχόμενη μονιμότητα τους, πού οφείλε­

ται στην ισορρόπηση αντιθέτων δυνάμεων, εγκλείουν τή θεμελιώδη αρχή τής θεωρίας τοϋ Einstein «περί τής σχετικότητος καί μονίμου άλληλοδια­

1. Άπό τελευταία ανέκδοτα χειρόγραφα του διαπιστώνω, ότι ό τελικός τίτλος ήταν : «Θεωρία τοΟ ρυθμού καί ή κινηματική φυσική».

— 614 —

δοχής, ήτις κατέληξεν εις τον περί διατηρήσεως της ενεργείας και τής ύλης νόμον». Ή τελευταία λέξη τής σημερινής μαθηματικής φιλοσοφίας, σύμφω­

να μέ τήν οποία κάθε φαινόμενο είναι κίνηση μεταβλητών σχέσεων, φιλο­

σοφία πού στηρίζεται σέ γενικώτατες αρχές, αποτελεί αναγωγή στον Ηρά­

κλειτο : ή ουσία τοϋ είναι συνδέεται άρρηκτα μέ τήν οργανική του κίνηση. Άλλα και οί αρχές τής θεωρίας τοϋ Einstein για τή σχετικότητα τής κινή­

σεως και τήν παραγωγή του χρόνου και τοϋ χώρου άπ' αυτή (τήν κίνηση), ανευρίσκονται στην οντολογία τοϋ 'Αριστοτέλη και στή γύρω άπο τήν κίνηση θεωρία τοϋ Ζήνωνα, ό όποιος πρώτος κατέδειξε το άναρχο (a priori) κι' άφθαρτο της. Ό Δημόκριτος πάλι, μέ τή θεωρία του για τα άτομα, είναι ό προάγγελος «τής δευτέρας επαναστατικής έπιγνώσεως τής νεωτέρας φυ­

σικής» (πρώτη έρχεται ή θεωρία τής σχετικότητος) για το ασυνεχές τής ενέργειας και τής ύλης, το όποιο επεκτείνεται σ' όλα τα φαινόμενα. Όταν ατενίσουμε τήν ατομική θεωρία τοϋ Δημόκριτου άπό τή σκοπιά τοϋ σύγχρο­

νου του Ηράκλειτου, διαπιστώνουμε, ότι σημαίνει τον «ατομισμό» τής κινήσεως, ό όποιος συμπίπτει μέ τον κβαντισμό της, άφοΰ κινητικότης κι' ενέργεια, κατά τή νεώτερη φυσική, ταυτίζονται. Γιατί ό Δημόκριτος δεχό­

ταν, ότι οί λειτουργίες τών αισθητηρίων και τής ψυχής πραγματοποιούνται μέ τή μεσολάβηση τών ατόμων. Και σήμερα γνωρίζουμε, ότι τό μέσο, μέ τό όποιο πραγματοποιείται, π.χ., ή όραση — τό φωτόνιο — είναι τό ελάχι­

στο τμήμα τής ύλης. Τήν αλήθεια τής παλαιότατης αυτής «έπιγνώσεως» ήλθε να κυρώση ή ανακάλυψη τών κβάντων τής ενέργειας τοϋ Max Planck. Πρέπει, επίσης, να προσέξουμε, ότι οί ατομικές αρχές τοϋ Δημόκριτου, πού σύμφωνα μ' αυτές τα άτομα μέ τή σύνθεση τους παράγουν όλα τα όντα, τα όποια άντλοϋν τήν ποιότητα τους άπό τή θέση πού καταλαμβάνουν στο χώρο, συμπίπτουν μέ τήν «επίγνωση» τής σημερινής άτομοφυσικής : δλα τα χημικά στοιχεία συνίστανται άπό προοδευτική σύνθεση ατόμων τοϋ υδρογόνου, καθώς και μέ τήν «επίγνωση» τής στερεοχημείας : τα μόρια τών χημικών στοιχείων καθορίζονται άπό τή θέση, πού τα άτομα τους κατα­

λαμβάνουν στο χώρο. Πάνω στις αρχές αυτές τής κινήσεως και τοϋ άτομι­

μισμοΰ θεμελιώθηκαν οί δυο μεγάλες οντολογικές θεωρίες τοϋ Πλάτωνα και τοϋ 'Αριστοτέλη, ιδιαίτερα ή δεύτερη, πού τό κϋρος της εξακολουθεί να διατηρήται ως σήμερα, άφοΰ ή λογική πού προέκυψε άπό τις στοχαστι­

κές αριστοτελικές συλλήψεις κυβέρνησε τή σκέψη σ' όλους τους αιώνες. § 2. Ή Ελληνική φιλοσοφία, πού ση μείωσε ν ευθύγραμμη πορεία

εξελίξεως, διασπάσθηκε κατά τήν περίοδο τής παρακμής. Ή επέμβαση τής χριστιανικής διδασκαλίας στον φιλοσοφικό στοχασμό, επέμβαση πού προπαρασκευάσθηκε άπό τον νεοπυθαγορικό και τον νεοπλατωνικό μυστι­

κισμό, είχεν αρνητικά αποτελέσματα, γιατί απέδωσε μια θεοσοφική αντί­

ληψη τοϋ κόσμου. "Ετσι, τή θέση τής γνωσιολογικής μεταφυσικής κατέ­

— 615 —

λαβεν ή θεολογική μεταφυσική, πού, έχοντας αποκαλυπτική καταγωγή, είναι τυπικά άλογη καί, κατά συνέπεια, όλότελ' ασυμβίβαστη με τήν ελλη­

νική φιλοσοφία της κινήσεως. Ή αντίληψη του Θεοϋ είναι συναισθηματι­

κή. Και ή πίστη διαχωρίζεται αυστηρά άπο τή γνώση, όπως υποστηρίζει εύστοχα ό Γρηγόριος ό Νύσσης. Γιατί ή πίστη αναφέρεται στο ύπεριστο­

ρικό γεγονός της Θείας Άποκαλύψεως, ένώ ή γνώση στηρίζεται πάνω στην ανθρώπινη σκέψη. Ποτέ δε θα μπορέσουμε να εννοήσουμε τήν πρώτη ν αρχή, όταν περνούμε γι' αφετηρία τα κτίσματα της φύσεως. Ή «διαστημα­

τική» θεώρηση μέσα στα πλαίσια του χωροχρόνου φέρνει σ' επιτυχή γνωσιο­

λογικά αποτελέσματα μόνο αναφορικά μέ τα πεπερασμένα όντα. Οί σχολα­

στικοί, ωστόσο, μέ τήν εισαγωγή της συναισθηματικής κατευθύνσεως της σκέψεως, ανέτρεψαν τις βάσεις του ύγιοϋς φιλοσοφικού στοχασμού. Τα πνεύματα αφυπνίσθηκαν άπο τή νάρκη μόνο μέ τα δυο μεγάλα πνευματικά επαναστατικά κινήματα : της 'Αναγεννήσεως και τής Διαφωίτίσεως. Άλλα πάλι το «θεολογικώς φιλοσοφείν», τόσο βαθειά ριζοβολημένο, εξακολουθεί να ίσχύη, ανανεωμένο βέβαια, όχι, όμως, και μέ σημαντικές διαφοροποιή­

σεις. — Είναι ευτύχημα, ότι μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο ή έλληνο­

γενής ανθρωπιστική παιδεία έπεκράτησεν οριστικά στην πανεπιστημιακή διδασκαλία τών περισσοτέρων χωρών. Ό σημερινός ιστορικός άνθρωπος αντλεί τήν κοσμοθεωρία του αποκλειστικά και μόνο από τήν άντικειμενικήν ενατένιση τής πραγματικότητος, κατά τό πρότυπο τών Ελλήνων. 'Αποδέ­

χεται μια μεταφυσική, πού απορρέει άπο τήν επιστημονική γνώση. 'Ανάγκη, λοιπόν, να σύρουμε μια σαφή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ελλογη πραγματικότητα τών επιγείων και στην ύπερλογική τών επουρανίων. Στην περίπτωση μας, ό 'Αριστοτέλης είναι ή ακένωτη πηγή. 'Αντιπροσωπεύει τήν τελευταία λέξη τοΰ κλασικού ουμανισμού. Χρειάζεται να παραμερί­

σουμε μερικά δευτερεύουσας σημασίας θεολογικά και πεπαλαιωμένα στοι­

χεία του αριστοτελικού συστήματος και να διεισδύσουμε στις θεμελιώδεις μεταφυσικές του αρχές, πού ή αλήθεια τους κυρώθηκε άπό τή νεώτερη φυσι­

κήν επιστήμη. Αυτές είναι : τό πεπερασμένο του χώρου και τοϋ χρόνου καί ή αναπαραγωγή τους σέ κίνηση, ή ατομική ­ μορφική υπόσταση τής ύλης, ή όργανικότης τής εντελέχειας τών φυσικών προβάσεων, ή αναγωγή τών κατηγοριών στην κίνηση κ.ά.

§ 3. Ή νεώτερη φυσική άπέδειξεν, ότι ή υλη εμφανίζεται πάντοτε «συνημμένη μετά τής κινήσεως καί του είδους». "Ετσι βγαίνει τό συμπέρα­

σμα, ότι ή κίνηση, αποτελώντας ουσιαστικό συστατικό τοϋ οντος, δέν ταυτίζεται μέ τή δήθεν μεταβολή του άπό «δυνάμει» σέ «ενεργεία» όν, όπως δεχόταν ό 'Αριστοτέλης. Τό «ενεργεία» όν γεννιέται «άπ' ευθείας» και χωρίς να άπαιτηθή καμιά μεσολάβηση ενός «δυνάμει» όντως. Τό τελευ­

ταίο αυτό ό 'Αριστοτέλης τό παρενέβαλε στην όντογένεσή του σαν αντί­

— 616 —­

στοίχο, φαίνεται, της πλατωνικής «άναμνήσεως» τών ιδεών. Ό άπριορισμός της κινήσεως προβάλλει, με τήν έκδοχήν αυτή του 'Αριστοτέλη, «ως υπό του είδους και τοϋ τέλους εκπεμπόμενη εντελέχεια, ασχέτως του ευσταθούς ή μή της τοιαύτης εκδοχής». Αυτός ό έντελεχειακός άπριορισμός τής κινή­

σεως επεκτείνεται, αναγκαστικά, και πάνω στή μορφή (νοητό είδος), πού παράγεται άπο τήν τέτοια κίνηση, για τούτο περνούν και οί δυο τή θέση κατηγοριών. Μόνο με τήν αναγωγή του αριστοτελικού άπριορισμοΰ τής μορφής στον άπριορισμο τής κινήσεως είναι εξηγήσιμη ή σχετικοποίηση τής εντελέχειας τής μορφής τών όντων, πού τερματίζεται στο «τέλος». "Αν, δμως, πάρουμε σαν δεδομένο, ότι ή γένεση τής μορφής «εν κινήσει» είναι αποτέλεσμα τοϋ «εν ταύτη ρυθμού, ή περί τής έξωθεν επελεύσεως αυτής εκ του είδους και τοϋ τέλους εκδοχή τοϋ 'Αριστοτέλους αίρεται». Γιατί ό 'Αριστοτέλης ταυτίζει τήν κίνηση και τήν εντελέχεια.

§4. Ό μεγάλος Σταγιρίτης συμπεριέλαβε σιωπηρά στην έννοια τής μορφής και τήν έννοια τής κινήσεως, σαν βασικό συστατικό τής πρώτης. Ή αριστοτελική μορφή δεν είναι τίποτε άλλο, παρά «ιδεασμός τοϋ είδους, οπόθεν και ή ένορατική αυτής σύλληψις». Για τοϋτο ή μορφή δεν αποτελεί ριζικά διαφορετικό πράγμα από τήν ιδέα τοϋ Πλάτωνα, όπως πιστεύει ό 'Αριστοτέλης, άλλα τον θεωρητικά ακριβέστερο καθορισμό τής ουσίας τοϋ οντος με τή σύλληψη του «έκ τών εσω» και τή χρονοχωρική του ενατέ­

νιση, αντί τή διαλεκτική. Τό ον παρουσιάζεται σαν a priori «έν κινήσει τελοϋσα» μορφή, πού κλείνει μέσα της τή μεταφυσική και τή φυσική του υπόσταση. "Ετσι εξηγείται ό ταυτισμός άπο τή σύγχρονη φυσική ύλης κι' ενέργειας, καί, αντίστοιχα, ενέργειας και κινήσεως. Τή βασική σημασία τής κινήσεως και τοϋ ρυθμοΰ της αποδείχνει, ιδιαίτερα, ή ανακάλυψη τοϋ «άσυνεχοΰς τής ενεργείας καί τής ύλης», δηλαδή ό κβαντισμός τους πού διαπιστώθηκε άπο τον Max Planck. Ό κβαντισμός αυτός, σαν ποσοτικός καταμερισμός τής ύλης ­ ενέργειας σε κύματα ­ σωμάτια, εμφανίζει τήν κί­

νηση ώς άτομοποιημένους ρυθμούς συχνότητος τής ακτινοβολίας. Ή στερεοχημεία, ή κρυσταλλογραφία, ή φασματοσκοπία κι' άλλοι νέοι κλά­

δοι ήλθαν να κυρώσουν τή θεωρία τοϋ 'Αριστοτέλη για μορφικό ατομισμό τών όντων (άτομο ­ είδος).

§ 5. Για να επιχειρήσουμε τήν εναρμόνιση τής φιλοσοφίας με τήν νεώτερην επιστήμη και μ' αυτήν τον συγχρονισμό της, πρέπει, συνεχίζοντας τή δοκιμασμένη μέθοδο τοϋ 'Αριστοτέλη, να στηριχθούμε στον σημερινό θεωρητικό καθορισμό τής ουσίας τής κινήσεως, πού είναι ενα στοιχείο τό όποιο πραγματοποιεί τον ατομισμό σ' δλα τα πεδία. Με τον δρον, ότι «τό κέντρον τοϋ βάρους τής αρχής τής κινήσεως θα καταλάβη ό ταύτην έμψυχων καί διέπων ρυθμός, όστις είναι ό συντελεστής τής παραγωγής τών αισθητών άμα καί νοητών μορφών, καθώς καί τής ανανεώσεως τής διατηρή­

— 617 —

σεως αυτών». Τόσο ή θεωρία τών κβάντων και οι ανακαλύψεις της νεώ­

τερης φυσικής κι' άτομοφυσικής, δσο και οί αρχές πού διέπουν τή σύγχρονη ψυχολογία, είναι άναγώγιμες στον «ρυθμογενή κβαντικόν άτομισμον της κινήσεως». Τελικά γίνεται νοητό, ότι το περίφημο «ασυνεχές» τής ενέργειας και τής ύλης, όπου θεμελιώνεται ή νεώτερη επιστήμη, αποτελεί άποκλειστι­

κήν υπόθεση του «κινητικού ρυθμού». Στή σταθερότητα του ρυθμού, πού είναι a priori κι' εμφανίζεται σαν αυστηρή νομοτέλεια τής οργανικής του σχετικότητος, οφείλεται ή «εντελέχεια τής κινήσεως», πού παραγνωρίσθη­

κε άπό τον 'Αριστοτέλη. Ή ενιαία τριάδα τής αριστοτελικής οντολογικής μεταφυσικής : δυνάμει δν ­ κίνησις ­ ενεργεία όν, πού ακολουθεί εξελικτική πορεία, όταν συγχρονισθή, διαρθρώνεται στην αυτοδύναμη τριαδική ν ενό­

τητα : κίνηση ­ ρυθμός ­ μορφή. Τό κέντρο του βάρους τής τριαδικής αυτής ένότητος καταλαμβάνει τό — ανεπίδεκτο μαθηματικής μετρήσεως — στοι­

χείο του ρυθμού, ό όποιος, σαν «άτομον τής κινήσεως», αποτελεί τήν αφετη­

ρία τής φιλοσοφίας. Ένώ ή μετρήσιμη κίνηση, γενικά, αποτελεί τήν αφετη­

ρία τής επιστήμης. Τέλος, ή τήν αφετηρία τής τέχνης αποτελούν ή μίμηση τών μορφών τής φύσεως και ή μετάπλαση τών συναισθηματικών καταστάσεων τοΰ υποκειμένου. — Άλλα τί είναι ό ρυθμός ; Στην πράξη τό γνωρίζουμε όλοι. Ό θεωρητικός του ορισμός, όμως, δέν είναι εύκολος. Πρέπει, πρώτα ­πρώτα, να διαστείλουμε τον φυσικό ρυθμό σα «νομοθέτη» τής κινήσεως» από τό αριθμητικό μέτρο, πού αποτελεί αυθαίρετη κατανομή τής κινήσεως και τοΰ χρόνου. Με τον ρυθμό παράγεται ό μορφικός χρονοχώρος. Μέ τό μέτρο παράγεται ό χωρόχρονος τοΰ μαθηματικοΰ υπολογισμού. Ό χρονοχώ­

ρος, ωστόσο, αποτελεί αντικειμενικό πράγμα, ένώ ό χωρόχρονος είναι κάτι τό απλά υποκειμενικό. "Ωστε μπορούμε να ορίσουμε τον ρυθμό σαν τον μή επιδεκτικό μαθηματικής μετρήσεως φυσικό καταμερισμό a priori τής κινή­

σεως. Κινητικούς ρυθμούς ενσαρκώνουν οί παλμοί τής καρδιάς, ή άναποή, ό βηματισμός, τό κολύμβημα. Άπό ρυθμό διέπονται ή λειτουργία τής συνει­

δήσεως, ή ψυχική και ή πνευματική ζωή, τα πολιτεύματα και οί πολιτισμοί, ή τέχνη, οί συναλλαγές, όπως και ή άτρακτοειδής περιστροφική κίνηση, οί στροφές τών πλανητών γύρω άπό τον ήλιο, ­ γενικώτερα, ή κινητική νομοτέλεια τοΰ Σύμπαντος και τοΰ μικρόκοσμου τής άτομοφυσικής. Καμιά κίνηση φυσική, φυσιολογική ή πνευματική δέν γίνεται νοητή χωρίς ρυθμό. Ή κίνηση, πού εμφανίζει οργανικό χαρακτήρα, σύγκειται άπό ερρυθμη δράση κι' αντίδραση, ακολουθώντας τήν αρχή τοΰ εκκρεμούς. Στην ΐδιαν αρχήν ανάγεται κι' ό αιτιώδης νόμος, πού στηρίζει τήν επιστήμη. Ό ρυθμός, δηλαδή, παριστάνει τό άτομο τής κινήσεως, άφοΰ χαράζει τα όρια τής ατομικής μονάδος μέσα στην ατέλειωτη ροή τοΰ φυσικού και τοΰ νοητικού γίγνεσθαι. Ή σχέση τοΰ ρυθμού μέ τή μορφή συμπίπτει προς τή σχέση τοΰ «αυτογενούς κύματος» μέ τό «σωμάτιο». Διπλήν υπόσταση

40

— 618 —

εμφανίζει ή πραγματικότητα : υλική και κυματοειδή = μορφική και ρυθμι­

κή. Ή ύ'λη φαίνεται να διαλύεται σε κύματα (κυματομηχανική) και το κϋμα αποτελεί «τήν κατά βάθος» πραγματικότητα. ΖοΟμε μέσα σέ Σύμπαν κυμά­

των φωτός. Ό ρυθμός είναι το κριτήριο της «κατ' άτομον» ψυχικής λειτουρ­

γίας, άπο τήν οποία εξαρτάται ή διαμόρφωση του οικείου ψυχολογικού χαρακτήρα. Νά γιατί ή επίτευξη της μεταβολής του τρόπου αντιλήψεως τής πραγματικότητος καλείται άπ' δλους «μεταρρύθμιση». "Ετσι οί τύποι τής εποπτείας του Kant, δηλαδή του χρόνου και του χώρου, φαίνεται πώς ξεπερ­

νιούνται. — "Αν κι' ό ρυθμός συνιστά τήν έσχατη ουσία του κόσμου, δεν είναι απλή έννοια, παρά σύνθετη άπό χρόνο, χώρο και κίνηση, όπως και ή μορφή τοϋ έσχατου στοιχείου τής ύλης, του ηλεκτρονίου ­ φωτονίου, παρουσιάζει σύσταση κυματοειδή, σωματοειδή και ηλεκτρομαγνητική. Τό a priori σύνθετο, λοιπόν, του «εν κινήσει» είναι, οί «καθαρές οντότητες» τοϋ υποκειμενικού" ιδεαλισμού, αποδείχνονται σκέτες επινοήσεις διανοητι­

κές, άφοϋ ή καθαρότητα προϋποθέτει ακινησία. § 6. Ή κίνηση πού εμφανίζεται ώς δημιουργική φορά, πραγματοποιεί,

με τον ρυθμό της, τή γένεση, ανανέωση και διατήρηση των μορφών τής φύσεως και τής ζωής, σαν ατομικών μονάδων. Ή φιλοσοφία τοϋ ρυθμού, πού αποτελεί τή συμπλήρωση και συνέχιση τής αθάνατης αριστοτελικής, θα συντέλεση στή βαθύτερη, τήν πιο συστηματική διείσδυση στο νόημα τοϋ «επιστημονικού πολιτισμοϋ» τών Ελλήνων. — Ό υπερβατικός ιδεαλι­

σμός τοϋ Kant αντέστρεψε τήν πορεία τών πραγμάτων. Τα μετέβαλε άπό αντικειμενικά σέ υποκειμενικά. 'Αντί, δηλαδή, νά συμμορφωθή ή νόηση προς τα πράγματα, εξομοιώνονται τα πράγματα προς μια νεότροπη νόηση τοϋ υποκειμένου, πού τα παράγει. 'Ακολουθώντας τό ρεΰμα τής τότε Διαφω­

τίσεως ό Kant, δεν κατώρθωσε, παρ' όλη τή συνεπή ακολουθία τοΰ στοχα­

σμοΰ του, νά αναίρεση έμμεσα τή λογική τοϋ 'Αριστοτέλη, ότι ή γνώση μόνο σαν συνάρτηση τοϋ αντικειμένου είναι νοητή, άφοϋ ή οργανική του κίνηση δείχνει σταθερή, κι' όχι τοϋ υποκειμένου, πού ή κίνηση του μπορεί νά είναι κι' αυθαίρετη. 'Απορρίπτοντας τον όλοκληρωτικόν έντελεχειακόν άπριορισμό τοϋ 'Αριστοτέλη ό Kant, σύμφωνα μέ τον όποϊο ή κινησιγενής μορφή, ενοποιώντας περιέχον και περιεχόμενο, αποτελεί τό νοητό πρότερο, τον υποκαθιστά μ' έναν μονόπλευρον άπριορισμό τοΰ χώρου και τοϋ χρόνου, ώς τύπων τής εποπτείας, και μέ τις κατηγορίες, ώς τύπων τής νοήσεως. Τον άπριορισμόν αυτόν ό Kant τον χαρακτηρίζει ώς προεμπειρικό, δηλαδή «καθαρή γνώση». Ή γνώση τούτη, επειδή είναι μόνο τυπολογική, για ν' απόκτηση περιεχόμενο, συνάπτεται, κατά τή συνθετική κρίση a priori, μέ τήν a posteriori εμπειρία, πού ό Kant τήν παραδέχεται σαν αυστηρά χωρισμένη άπό τήν καθαρή γνώση. Μπορεί, όμως, νά διατυπωθή εδώ τό απλό άλλα και καίριο ερώτημα : πώς θα νοηθή μια κρίση, πού σύγκειται άπό

— 619 —

δυο ολότελα χωρισμένα μεταξύ τους ετερογενή σκέλη ; "Επειτα μια πραγμα­

τικά προεμπειρική γνώση θα ήταν τότε μόνο νοητή, αν αποκτιόταν σε μια προκοσμική βίωση της ψυχής, ανάλογη με τήν πλατωνική. Άλλα επειδή ό άνθρωπος, ακόμη και πριν άπο τή φυσιολογική του παραγωγή και γέννη­

ση, σαν σπερματοζωάριο κι' ωάριο, υπόκειται στην επίδραση της κινητι­

κής χρονοχωρικής εμπειρίας, ή κατοχή μιας καθαρά προεμπειρικής γνώσεως πρέπει να άποκλεισθή. Έτσι τό υποκειμενικό φιλοσοφικό σύστημα του Kant απέδωσε μόνο άγνωστικά φαινόμενα, όχι πράγματα. — Ή μεταφυσική γνώση, αποτελώντας αφαίρεση και γενίκευση, με σκοπό τήν εκφορά γενικωτάτων άρχων για σύλληψη τής ένότητος του κόσμου, δεν μπορεί να είναι ανεξάρ­

τητη άπό τήν εμπειρία, έκτος αν πρόκειται για μαντεία. Ακόμη και τό θρη­

σκευτικό συναίσθημα δέν θα μπορούσε να γεννηθή στην ψυχή μας, δίχως τό προηγούμενο βίωμα του κόσμου. Τόσο τό πλατωνικό «είδος», όσο και ή αριστοτελική «κατηγορία», άποτελοΟν γενίκευση ή αφαίρεση τής κινησιγε­

νοϋς ατομικής ουσίας κι' όχι ακίνητους και κενούς άπό περιεχόμενο τύπους. Ό Kant, όμως, αν κι' ονομάζει χαρακτηριστικά τις «κατηγορίες», πού παρέλαβεν άπό τον 'Αριστοτέλη, «μορφές» (Formen), τις χρησιμοποιεί στην πράξη σαν τύπους, χωρίς να κάμη καμιά γνωσιοθεωρητική διάκριση ανά­

μεσα στή μορφή και στον τύπο. Με τέτοιες προϋποθέσεις ή καντιανή περί­

πτωση εντοπίζεται στή σύγχυση του «άκινητουντος» κενού τύπου «προς τήν άφαίρεσιν τής ουσίας ένσαρκουσαν κινησιγενή μορφήν». Έτσι ή κατηγο­

ριακή γνώση του καντιανού συστήματος αντιβαίνει στην οργανική κίνηση κι' αποξενώνεται άπό τήν πραγματικότητα. Έπειτα, κι' αν παραβλέψουμε τό αβέβαιο ξεκίνημα τής καντιανής οντολογίας άπό τή συνθετική κρίση a priori, αντί άπό τα ίδια τα πράγματα, ή θεμελίωση της πάνω στις πεπαλαιω­

μένες αρχές του «συνεχούς» τής ΰλης και τής ενέργειας, του άπειρου του χρόνου και του χώρου και πάνω στα καθαρά μαθηματικά και τήν καθαρή φυσική βλέπουμε να βρίσκεται σέ όξεΐαν αντίθεση με τις βασικές αρχές τής νεώτερης επιστήμης, πού ανταποκρίνονται στις αρχές τής αριστοτελικής οντολογίας. Ό Kant, σέ τελευταίαν ανάλυση, υποκαθιστά τήν οργανική σκέψη των Ελλήνων με μια σκέψη «τυπογενή» και τή «λογογενή» ηθική τους με μια θρησκευτικήν αμφίβολης στερεότητος. Ό καντιανισμός αρνιέται τή δυναμικήν οντολογία των Ελλήνων, δηλαδή τή μ ο ρ φ ή του 'Αριστο­

τέλη και τήν ι δ έ α του Πλάτωνα. 'Αντί γι' αυτές τείνει να άποκαταστήση τή μηχανική «παράσταση» τής «Κριτικής του Καθαρού Λόγου», καταργεί τή νοητικήν ηθική του Σωκράτη και προτείνει τήν ηθική των «ιδεών του λόγου» τής «Κριτικής του Πρακτικού Λόγου». — Καταλήγουμε, λοιπόν, στο ότι ή έννοια τοΟ ρυθμού, πού κλείνει μέσα της και τήν κίνηση, επιτρέ­

πει τή συνδιαλλαγή των νόμων του «συνεχούς» τής κλασικής μηχανικής με τους νόμους του «ασυνεχούς» τής νεώτερης φυσικής, τους οποίους σχετι­

— 620 —

κοποιεϊ, δημιουργώντας τη γέφυρα για τήν κατανόηση της αντικειμενικής πραγματικότητος. Ό «μορφογενής πολιτισμός» των Ελλήνων κυβερνιέται, πέρα ώς πέρα, άπό τους νόμους τής ισορροπίας, της αναλογίας, της αρμονίας, πού απορρέουν άπό τον κινητικό ρυθμό. Στους νόμους αυτούς ανάγεται και ή περίφημη «μεσότης» τής ηθικής του 'Αριστοτέλη, κι' έτσι ή έννοια του ρυθμού συμπίπτει, ουσιαστικά, με τήν έννοια του ελληνικού Λόγου. Ή στέρεη εφαρμογή από τους Έλληνες των νόμων τοΰ ρυθμού, πού τον αντλούσαν, κατά προτίμηση, άπό τή μουσική κλίμακα, έγινε πάνω στα διαστήματα και τις γραμμές τής αρχιτεκτονικής και τής γλυπτικής τους. Ρυθμική και μορφι­

κή νομοτέλεια εμφανίζουν, επίσης, δλα τα πνευματικά τους δημιουργήματα, και ιδιαίτερα ή ελληνική γλώσσα, πού είναι μαζί και καλλιτέχνημα. Ή έννοια τοΰ περίφημου ελληνικού μέτρου, όπως προκύπτει άπό τα πράγματα, συμπίπτει με τήν ëvvoia τοΰ ρυθμού.

§ 7. Οί διάφοροι κινητικοί ρυθμοί, τόσο τής οργανικής όσο και τής ανόργανης φύσεως, αποτελούν ιεραρχία άτομικοτήτων στο πλαίσιο τοΰ καθολικού κινητικού ρυθμού τοΰ Σύμπαντος. Ό ρυθμικός αυτός ατομισμός εκδηλώνεται στα ενόργανα όντα ώς ψυχικότης. Ό χαρακτηρισμός ώς «ρυ­

θμού» τοΰ μουσικού χρόνου, πού κατανέμεται ελεύθερα άπό τον συνθέτη, είναι παραπλανητικός, γιατί ό πραγματικός ρυθμός, όπως τον συναντάμε στή φύση και στή ζωή, καθόλου δεν συμμορφώνεται με τήν κίνηση τοΰ μετρονόμου, πού κανονίζεται εκάστοτε άπό τό υποκείμενο. 'Αντίστροφα, ο κινητικός μετρονόμος εΐν' εκείνος πού συντονίζεται με τον ρυθμό τής ψυχι­

κής κινήσεως, για να τήν απεικόνιση. Ό σ ο για τό «απόλυτα ατομικό» τής ανθρώπινης ψυχής, πού δεν επιδέχεται μέτρηση (απόψεις τοΰ άπολυτοκρα­

τικοΰ κι' άπειροκρατικοΰ μυστικισμού) και δικαιολογεί τή λογικότητα τοΰ απείρου, μπορούμε να παρατηρήσουμε : Τό «απόλυτα ατομικό» τής ερρυθμης κινήσεως τής ατομικής ψυχής, πού δεν απουσιάζει ακόμη κι' άπό τα ζώα, τα όποια, αν έγραφαν, τό καθέν' απ' αυτά θα παρουσίαζε δικό του γραφικό χαρακτήρα όπως οί άνθρωποι, άφοΰ εντάσσεται στή ρυθμολογικήν ιεραρχία και τήν περιοδική της διάρθρωση, προβάλλει ώς «δυνάμει» άπειρο κι' όχι «ενεργεία». 'Απόδειξη ή ορθολογική τυποποίηση των ψυχικών χαρακτήρων άπό τή νεώτερη ψυχολογία, καθώς και ή ψυχογραφική τυπο­

ποίηση των γραφικών χαρακτήρων άπό τή γραφολογία, πού άλλο δεν είναι, παρά αποτέλεσμα ψυχοκινητικού ρυθμού. — Χωρίς κανόνα, πού επιβάλλε­

ται άπό τήν ανάγκη τοΰ καθορισμού ορίων, όχι μόνο τέχνη, μα ούτε επιστή­

μη και φιλοσοφία είναι νοητές. Ή νομοτέλεια τής πραγματικότητος, πού απορρέει άπό τους νόμους τής μορφικής της υποστάσεως, οί όποιοι διαγνώ­

σθηκαν άπό τους Έλληνες, άγνοήθηκεν άπό τή μυστικίζουσα άπολυτοκρα­

τία κι' άπειροκρατία τοΰ ρομαντισμού. § 8. Ή έντεχνη τροποποίηση τοΰ ρυθμοΰ τής «έντελεχειακής όδεύσεως»

— 621 —

ατόμων και ομάδος «συνίσταται εις την επί το σκοπιμώτερον ρύθμισιν της κινήσεως της, ήτις δεν επιτυγχάνεται δια μηχανικών μέσων, άλλα διά της εφαρμογής νόμων, εχόντων τήν πηγήν των εις τήν μορφικήν άντίληψιν της πραγματικότητος και επιτρεπόντων τήν πόλωσιν των τήν όργανικότητα της κινήσεως αυτής πραγματούντων παραγόντων. Μόνον το διττήν φύσιν κεκτημένον άνθρώπινον δν είναι τό προνομιοΰχον πλάσμα μεταξύ των εμψύχων, τό όποιον είναι έπιδεκτικόν εντέχνου τροποποιήσεως του ρυθμού της έντελεχειακής όδεύσεως τής ψυχικότητος και πνευματικότητος του δια της έξωθεν επεμβάσεως. Τα άλογα ζώα, τουναντίον, είναι ανεπίδεκτα οιου­

δήποτε αναλόγου επηρεασμού, τής ψυχικότητος αυτών παραμενούσης εσαεί «φυσικής». 'Αλλ' ουδέ είς τήν ρυθμική ν κίνησιν τών ανόργανων μορφών εϊναι εφικτή ή έξωθεν ανθρωπινή έπέμβασις, επί τω σκοπώ τής τροποποιή­

σεως της, εκτός εάν πρόκειται περί στιγμιαίας και βεβιασμένης τροποποιή­

σεως». Μέ τή ρυθμολογικήν ανάλυση τών εκάστοτε καταστάσεων, θάμαστε σέ θέση να διαγνώσουμε, αν στα άτομα και στις κοινωνίες σημειώνεται πραγματική πρόοδος, πού συνίσταται στην προαγωγή τής έντελεχειακής τους «όδεύσεως». Τήν εξακρίβωση τής προόδου θα επιτύχουμε μέ τήν υπο­

βολή της στο κριτήριο τής κινητορρυθμικής τελειότητος. § 9. Ή εντελέχεια τής πολυμερούς μορφής τοΰ ανθρώπινου οντος

συνιστά κατάσταση τής αρμονικής ιεραρχίας τών ρυθμών τής λειτουργίας τοΰ φυσικοχημικού, τοΰ μεταβολικού, τοΰ φυσιολογικού, τοΰ ψυχονοητικοΰ του συστήματος κ.κ.έ. Ή επιστημονική διακρίβωση τών «έκασταχοΰ ρυθμών και κινητορρυθμικών καταστάσεων», ώς μέσων αξιών, θα πραγματο­

ποιηθή μέ ατομικές μετρήσεις κι' αντίστοιχα, μέ βάση τους νόμους τής στατιστικής. Ό σ ο για τή φιλοσοφική διακρίβωση τών συνθέτων ρυθμών, πού δέν είναι υπόθεση απλής μαθηματικής μετρήσεως ποσοτήτων, «άλλα συλλήψεως μή μετρήσιμου μορφικού στοιχείου», αυτή θα πραγματοποιήται μόνο διαισθητικά. Έδώ ή έρευνα θα προσανατολίζεται όχι προς τή μεθοδο­

λογία τοΰ Βάκωνα, παρά προς εκείνη τοΰ 'Αριστοτέλη. Ή λογική εξέταση θα προχωρή άπό τήν εμπειρία και τήν επαγωγή στην αρχή πού συλλαμβάνει ό νους, ενώ ή παραγωγή τοΰ γενικού, σαν ουσία, είναι υπόθεση τοΰ «ρυθμι­

κού αίτιου». Ή ιεραρχία τών κινητικών υποσυστημάτων τού συστήματος τοΰ Σύμπαντος, πού είναι ταυτόχρονα ιεραρχία μορφών, «επάγεται τήν άντί­

στοιχον ίεραρχίαν ρυθμών, οί όποιοι διέπουν τήν κινητικήν αυτών κατά­

στασιν. Ή περίπτωσις τής μορφής τοΰ Σύμπαντος, τό πεπερασμένον τοΰ οποίου έχει τήν αίτίαν του εις τον σχηματισμό ν τών κρασπέδων αυτού διά τής αναστροφής τής προοδευτικώς έπιτυγχανομένης κινήσεως τών ταύτα προσεγγιζουσών μαζών τής αστρικής ύλης, ήτις κίνησις, λόγω τής διαστο­

λής τοΰ Σύμπαντος, εξικνείται εκεί εις τό όριακόν σημεϊον τής ταχύτητος τοΰ φωτός, παρέχει τήν κλασσικήν άπόδειξιν τοΰ πεπερασμένου τοΰ χώρου,

— 622 —

επομένως και του χρόνου». Ή απόπειρα μιας κινητικής και μορφικής αντι­

λήψεως των «ιστορικών πολιτισμών» — όπως λέγονται — ύπήρξεν, αντίθε­

τα, άτυχης, «ως εκ της διαπραχθείσης συγχύσεως τών εκ της οργανικής κινήσεως του φυσικού γίγνεσθαι παραγομένων μορφών προς τάς πολυδαιδά­

λους και πολυσχήμους χαλαράς φυλετικάς και θρησκευτικός κοινότητας τών παλαιών πολιτισμών». Οί πολιτισμοί αυτοί, αν εξαιρέσουμε τον Ελληνι­

κό και τον Ρωμαϊκό, με τήν ατέλειωτη «περιπετειώδη βίωσίν των», καθόλου δεν εμφανίζουν συγκροτημένες μορφές «κοινωνίας ιστορικών ατόμων», σαν αποτέλεσμα οργανικής κινήσεως, πού να δικαιολογούν τήν κατ' ανα­

λογία παρομοίωση τους με ζωντανούς φυσικούς οργανισμούς. Στή ρυθμο­

λογικήν ενατένιση τής πραγματικότητος οί καλύτεροι οδηγοί μας θα εϊναι οί Έλληνες πού ή μαθηματική τους σκέψη, επειδή έχει χαρακτήρα φιλο­

σοφικό, υποτασσόταν στο ρυθμό τής οργανικής κινήσεως τού φυσικού γίγνεσθαι, αντίθετα με τήν καθιερωμένη μαθηματική σκέψη, πού ή κίνηση της παραμένει καθαρά μηχανική. Νά γιατί ή φιλοσοφία, όπως και ή τέχνη τών Ελλήνων, παρέμειναν όχι μόνον ανεπηρέαστες άπό τή μηχανική ­ μαθη­

ματική σκέψη, άλλα εξυψώθηκαν σε «ιδεώδη ρυθμικής και μορφικής εντε­

λέχειας». § 10. Τό άτοπο τής «περί εξελικτικής γενέσεως θεωρίας έγκειται εις

τήν παραγνώρισιν του εκάστοτε συνθέτου ρυθμού», πού δημιουργεί τον ψυχικόν οργανισμό τών έμβιων όντων, δηλαδή τής ψυχοφυσικής τους συγκροτήσεως, πράγμα πού δεν εϊναι δυνατό νά διαγνωσθή άπό τό σχήμα τών απολιθωμάτων του σκελετού τους, ή άπό ώρισμένα του τεμάχια. Τό σφάλμα τής θεωρίας τοϋ Darwin έγκειται στην επαγωγική μέθοδο τής ερευνάς του, ένώ μια πρόβαση, πού εκτείνεται πάνω σε χρονικό διάστημα εκατοντάδων χιλιάδων ετών, μόνο παραγωγικά μπορεί νά έποπτευθή, δηλαδή μορφικά και ρυθμολογικά. Δε χρειαζόταν καθόλου στή φύση νά παραγάγη επικουρικά, (με τήν τυπολογικήν εξέλιξη και τον ανατρεπτικό μεταβολι­

σμό του ρυθμού τής ψυχικότητος του γένους τών πιθηκοειδών), τό γένος τού ανθρώπινου οντος σαν κορωνίδα όλης τής δημιουργίας. 'Αφού ό ρυθμός είναι σταθερός κι' αποτελεί δημιουργικό στοιχείο τής μορφής κάθε γένους, ή όδευση προς τήν τελεολογική του εντελέχεια δεν πρέπει νά γίνη υπόθεση τυχαίων γεγονότων και συνθηκών χρονοχωρικών, διαιτητικών, συναγωνι­

στικών κλπ. Κάθε γένος δέν κατατείνει σε μια τυχαίαν εξέλιξη, πού έκβάλ­

λει στο άπειρο, αλλά σε μια τελεολογική πραγματοποίηση τών μορφολο­

γικών του δυνατοτήτων, οί όποιες προκαθορίζονται άπό τή φύση. Για τούτο ή τελεολογική του «όδευση» δέν είναι εξελικτική, παρά άπριορική κι' έντε­

λεχειακή. § 11. Τό γεγονός, ότι ή έννοια τής φιλοσοφίας υπήρξε πάντα συνδεδε­

μένη με τις έννοιες τής ηθικής και τής μεταφυσικής, υποχρέωσε τον Σωκρά­

— 623 —

τη, πού πρώτος επιχείρησε να δώση στή φιλοσοφική σκέψη επιστημονική κατεύθυνση, να διακήρυξη τή σύμπτωση γνώσεως και ήθικότητος, άφοϋ ή αλήθεια είναι μια κι' αδιαίρετη. Ή πλήρης συνείδηση της κακής πράξεως και τών συνεπειών της έχει σαν αποτέλεσμα τήν αποφυγή της, αν έξαιρεθή ή περίπτωση της νοσηρής ροπής προς τήν κακοποιία, ένώ ή κανονική άσκηση άπό τον ιστορικόν άνθρωπο της ενσυνείδητης άγαθοποιίας, άφοϋ μόνο αξιολογικά μπορεί να έκτιμηθή, ανάγεται στή μεταφυσική. Ή ασυνεί­

δητα και «κατά φύσιν» άσκηση του άγαθοϋ αποτελεί βιολογικό φαινόμενο, πού παρατηρείται και στα ζώα. Το φαινόμενο τούτο της άγαθοποιοΰ αλλη­

λοβοήθειας τών έμβιων όντων αποτελεί τή βιολογικήν ηθικότητα. Καί μ'όλο πού το αποτέλεσμα είναι το ϊδιο, οί νόμοι, πού τή διέπουν, ανάγονται στην περιοχή του αισθήματος, ένώ οί νόμοι της νοητικής ηθικής του ίστο­

ρικοΰ άνθρωπου ανάγονται στην περιοχή του λόγου. Ή προώθηση άπό τή θρησκεία τών άγραφων νόμων της βιολογικής ήθικότητος πέρ' άπό τα δρια του κοινού συναισθήματος, σημαίνει τήν επέκταση της κινήσεως τους ώς τό άπειρο, οπότε έχουμε μετάβαση άπό τήν περιοχή τών εγκόσμιων στά ύπερκόσμια, όπου κυβερνούν οί ύπερλογικοί νόμοι τών απολύτων κι' απεί­

ρων άξιων. Το ζήτημα τώρα έγκειται στο ότι ή κίνηση τών άγραφων νόμων της βιολογικής ήθικότητος, πού έχει τήν πρωταρχία, διέπεται άπό τον ϊδιο ρυθμό, ό όποιος κυβερνά και τήν κίνηση τών νόμων της νοητικής ηθικής, και πού στην πρώτη περίπτωση ενσαρκώνει τό ποιητικό αίτιο της ζωής, ένώ στή δεύτερη τό ρυθμικό στοιχείο της μορφής της ηθικής συνει­

δήσεως, δηλαδή τό λογικό αϊτιο, άφοϋ κάθετι τό άρρυθμο είναι κι' άλογο. 'Αντίθετα, τα προστάγματα τής χριστιανικής ηθικής, πού είναι προϊόντα της «είς τό άπειρον έκβαλλούσης κινήσεως τοϋ θρησκευτικού συναισθήμα­

τος», βρίσκονται πάνω άπό τον λόγο. Έτσι, ένώ τό δέον έχει τήν πηγή του στο ρυθμό, οί εντολές τής χριστιανικής ηθικής, πού κινούνται άρρυθμα, καί, κατά συνέπειαν, άλογα, «τελοϋσιν εις οξεΐαν αντίθεσιν προς τό ελλογον τών νόμων τής νοητικής ηθικής». Για τούτο οί Έλληνες, πού είχαν άντιλη­

φθή τό πράγμα, περιωρίσθηκαν σέ μιαν ηθική απαλλαγμένη άπό θρησκευτικό συναίσθημα. Τό οργανικά σχετικό τών νόμων τής νοητικής ηθικής είναι όλότελ' ασυμβίβαστο με τό απόλυτο — κι' άλογο — τών αποκαλυπτικών προσταγμάτων τής χριστιανικής ηθικής. Ωστόσο, ή ενθεη ανθρώπινη ψυχή καθίσταται ικανή να έπικοινωνήση μέ τό μεγαλείο τής θείας χάριτος μόνο μέσ' άπό τις ύπερλογικές έννοιες του απείρου και τοϋ απολύτου, γιατί στην ουράνια βασιλεία ούτε λογική ούτε νοητική ηθική κι' επίγεια δικαιο­

σύνη ισχύουν, άφοϋ υποκαθίστανται μέ τήν άπειρη ν αγάπη κι' απόλυτη συγγνώμη, πού συνοψίζουν όλους τους ηθικούς νόμους. Τό θρησκευτικό συναίσθημα, πού παράγεται στην ψυχή άπό τό μυστήριο τής ζωής, δέν ταυτίζεται καθόλου μέ τή νοητική μας κοσμογνωσία. Οί δύο αυτοί

— 624 —

άπροσμέτρητοι κόσμοι, αν και παράλληλοι, παραμένουν αυστηρά χωρι­

σμένοι μεταξύ τους. Ό καθένας τους έχει δική του κατεύθυνση, και ή αυτονομία τους αποτελεί γι' αυτούς όρο υπάρξεως.

§ 12. Οί μορφές της τέχνης, σαν συνθέσεις πού προέρχονται άπό τη μίμηση και μετάπλαση των μορφών της φύσεως ή άπό ελεύθερη υποκειμε­

νική δημιουργία, διέπονται άπό πλασματικό κινητικό ρυθμό. Αυτό γίνεται σαφέστερα φανερό στή θεατρική τέχνη, όπου έχουμε υπόκριση μιας πλα­

σματικής πραγματικότητος, τοποθετημένης μέσα σ' επίσης πλασματικό περιβάλλον. Ό πλασματικός κινητικός ρυθμός του καλλιτεχνήματος μετα­

βιβάζεται, τή στιγμή τής άπολαύσεώς του, στην ψυχήν αύτου πού απολαμ­

βάνει, για να προκαλέση τήν αισθητική συγκίνηση με τήν εναλλαγή ευχά­

ριστων και δυσάρεστων συναισθημάτων και τήν τελική λύτρωση. Το καλλι­

τέχνημα, λοιπόν, δεν αποτελεί αυτοσκοπό (ή τέχνη για τήν τέχνη), άλλα μέσο για μεταρσίωση αύτου πού το απολαμβάνει στον ιδανικό κόσμο τοϋ καλλιτέχνη. Ό λόγος πού διέπει τις πλασματικές μορφές τής τέχνης απο­

τελεί τυποποίηση του εμφύτου λόγου. Επειδή, όμως, ή τέχνη, βασικά, επιδιώκει και τήν ανύψωση ιδανικών, με σκοπό τήν ηθική και πνευματική διαπαιδαγώγηση τής κοινωνίας, ό κινητικός της ρυθμός πρέπει νά καθρε­

φτίζη τουλάχιστον τήν αλήθεια και νά τηρή τους νόμους τής ισορροπίας, αναλογίας κι' αρμονίας, άφοϋ το κριτήριο τής αξίας τής τέχνης είναι ό βαθμός τής ψυχοπνευματικής προαγωγής, πού ή τέχνη άσκεϊ πάνω στο κοινωνικό σύνολο. Ή τέχνη τής 'Αναγεννήσεως ώδήγησε στο νόθο συν­

δυασμό νατουραλισμού και θρησκευτισμοΰ, με πρότυπα, τάχα, ελληνικά (φυσική ωραιότητα τών μυθολογικών θεοτήτων). 'Αλλά τα γλυπτά τών Ελλή­

νων δεν είναι καθόλου νατουραλιστικά. Οί "Ελληνες καλλιτέχνες αντιμε­

τώπισαν το πρόβλημα τής συμβολικής παραστάσεως επιγείων θεοτήτων, και τδλυσαν με το νά κλείσουν, κάτω άπό ώρισμένους όρους, μέσα στην ανθρώπινη μορφή τους (τών θεοτήτων) και το ουράνιο. 'Ενώ στην περίπτω­

ση τών χριστιανών αγίων και τών μορφών τής Παλ. Διαθήκης έχουμε ανθρώπινα πλάσματα, πού καταξιώθηκαν άπό τον άπειρο κι' απόλυτα επου­

ράνιο Θεό νά τον εκπροσωπήσουν πάνω στή γη. "Ετσι οί μυθολογικοί θεοί είναι φορείς τοϋ ύπερκόσμιου, σε συνδυασμό μέ τήν υλική κατάφαση τής επίγειας ζωής, ενώ οί άγιοι καί ή Παναγία τοϋ χριστιανισμού είναι φορείς τής αρνήσεως τής επιγείου ζωής «υπέρ τής επουρανίου». Πραγματικά, οί αρχαίοι Έλληνες καλλιτέχνες, όπως καί οί Βυζαντινοί, είχαν λύσει μέ θαυμαστήν επιτυχία το πρόβλημα πού τέθηκε μπροστά τους, καί δημιούρ­

γησαν οί πρώτοι τήν κλασική τέχνη τοϋ συμβολισμοΰ τών μυθολογικών θεοτήτων, οί δεύτεροι τήν αγιογραφία. Οί καλλιτέχνες τής 'Αναγεννήσεως, όμως, αν εξαιρέσουμε μερικούς, αγνόησαν τον συμβολισμό τοϋ χριστια­

νικού πνεύματος καί τοϋ νοήματος τής κλασικής τέχνης, δημιουργώντας

— 625 —

«εκκλησιαστικά είκάσματα», πού έχουν, βέβαια, ανώτερη τεχνική στην εκτέλεση, χωρίς, ωστόσο, τον αναγκαίο συμβολισμό, πού εδώ είναι το παν. "Ετσι, δεν είναι ούτε κοσμικά οΰτε θρησκευτικά. Τέλος, ή έκφραση του έλλογου κοσμικού και τοΰ ύπερλογικοϋ θρησκευτικού με τη μουσική, κάνει περισσότερο φανερή τή διαφορά της ουσίας τους. Οι μελωδίες κι' αρμονίες τους, λοιπόν, πού εκφράζουν αισθητικά τή χαρά ή τον πόνο της ζωής, είναι τόσο διαφορετικές άπό τις ψαλμωδίες και ύμνωδίες, οί όποιες εκφράζουν τή θρησκευτική κατάνυξη και τή λατρεία τοΰ θείου, ώστε απο­

κλείει' εδώ κάθε σύγχυση μεταξύ τους. Σ' αυτό συντελεί και ή μεγάλη ευαι­

σθησία του ακουστικού αισθητηρίου, πού επηρεάζει βαθύτατα ολόκληρο τό νευρικό σύστημα, ένώ τό οπτικό αισθητήριο παρουσιάζει πλατύ «περι­

θώριον ανοχής». § 13. Οί φυσικές επιστήμες, πού στηρίζονται πάντα στή μεθοδολογία

τοΰ 'Αριστοτέλη, αναγνωρίζοντας τήν αρχή του γι' άδιάσπαστην ενότητα περιέχοντος καί περιεχομένου της μορφής τοΰ όντος, ακολουθούν, ως ενα ώρισμένο σημείο, πορεία παράλληλη μέ τήν πορεία τής φιλοσοφίας. Για τοΰτο επωφελείται ή φιλοσοφία άπό τίς πειραματικά αποδειγμένες «έπιγνώσεις» τών φυσικών επιστημών, μέ σκοπό τήν επαλήθευση τής ίδιας γνωσιοθεωρίας καί μεταφυσικής. Δέν περιορίζονται, λοιπόν, οί φυσικές επιστήμες στην εξωτερική εξέταση τοΰ όντος, δπως διατείνονται οί υπέρ­

μαχοι τοΰ υποκειμενικού ιδεαλισμού, πού μαθηματικοποιοΰν τήν επιστη­

μονική καί φιλοσοφική γνώση. Ή διαφορά ανάμεσα στην επιστημονική καί φιλοσοφική γνώση βρίσκεται στο σκοπό, για τον όποιο ή φιλοσοφία τήν προορίζει, όταν αντιλαμβάνεται τό ον σαν οργανικό μέρος τοΰ κόσμου, πού μαζί του αυτό αποτελεί ενότητα, εξετάζοντας το όχι μόνο νοολογικά, άλλα καί άπό τήν ψυχολογική καί ηθική του πλευρά. Έτσι, ένώ ό υποκειμενικός ιδεαλισμός πλαστουργεΐ αύτότελα «τάς δια τοΰ στατικού αύτοΰ άπριορισμοΰ συλλαμβανομένας τυπογενεΐς παραστάσεις ώς άγνωστικά φαινόμενα, ή επιστήμη καί ή επιστημονική φιλοσοφία συλλαμβάνουν τήν κίνησιν καί τον ρυθμόν, έκ τών οποίων παράγονται αί μορφαί τής πραγμα­

τικότητος». Πρέπει να τονισθή, ότι ή «γεωμετρική», όπως τήν είπαν, σκέψη καί τέχνη τών Ελλήνων δέν ήταν καθόλου γεωμετρική, μέ τή σημερινή ν έννοια τοΰ όρου, αλλά μορφική καί ρυθμική. 'Απόδειξη, ότι ή αρχι­

τεκτονική τους ήταν σύμμετρη, όχι, όμως, γεωμετρική. Νά γιατί ή σαν εξίσωση διατυπωμένη γνώση τής νεώτερης μαθηματικής, πού θεωρείται ώς ή περισσότερο επιστημονική, οφείλει τό κύρος της όχι στον μαθη­

ματικό της τύπο, «άλλ' εις τον δια μαθηματικών συμβόλων διατυπούμε­

νον καί έκ τής εμπειρίας απορρέοντα έπαγωγικόν συλλογισμόν, εφ' ού θεμελιοΰται ό εκάστοτε αντίστοιχος φυσικός νόμος». 'Αντίθετα, ή καθαρή γνώση, πού απορρέει άμεσα άπό τον παραγωγικό συλλογισμό τής μάθη­

— 626 —

ματικής σκέψεως, δεν εκπροσωπεί καμιάν αντικειμενική πραγματικότητα. § 14. 'Από την εποχή του Πυθαγόρα γνωρίζουμε, ότι ή ελληνική σκέψη

ήταν οργανική, άφοΰ οι πυθαγόριοι διέγνωσαν πρώτοι τή λογικήν αντί­

θεση απείρου και πεπερασμένου, και θεμελίωσαν πάνω στο δεύτερο τή γνώση τους για τό όν. "Ετσι αποδείχνεται, ότι οί αριθμοί, στους οποίους οί πυθαγόριοι στήριζαν τήν περίφημη κοσμοθεωρία τους, δεν ήταν μαθημα­

τικοί μέ τή σημερινή ν έννοια, άλλα σύμβολα φυσικών ρυθμών. Τό ίδιο ισχύει και για τήν περίπτωση της παραστάσεως τών ιδεών μέ αριθμούς από τον Πλάτωνα. Στο ρυθμό της κινήσεως τών όντων, πού είναι ρυθμός ζωής, συμμετέχει, μέ κάποιαν αλληλουχία, κι' ό ρυθμός της κινήσεως του ανθρώ­

πινου πνεύματος, κι' έτσι οί νόμοι της φύσεως τών όντων συσχετίζονται μέ τους νόμους της φύσεως της σκέψεως, τους οποίους εξετάζει ή λογική. Ή λογική σκέψη, σα συντονισμός της ψυχονοητικής κινήσεως μέ τήν κίνηση του «γνωριστέου πράγματος», δέν αποτελεί δημιουργική μεταβολή ενός «δυνάμει» όντος σέ όν «ενεργεία», άλλα λειτουργική κίνηση συντονι­

σμού της σκέψεως ώς μορφής. Ή εισαγωγή, λοιπόν, σ' αυτήν ενός ετερογε­

νούς μαθηματικού καί, κατά συνέπειαν, απολύτου στοιχείου, θα διασπούσε τήν ομοιογένεια της. Τή σταθερότητα τών αξιωμάτων της λογικής του 'Αρι­

στοτέλη εξασφαλίζει πια ή σταθερότητα του ρυθμού ^τής κινήσεως τους, πού ή οργανική σχετικότητα του είναι εντελέχεια. "Ωστε ό αποφασιστικός ρόλος, πού διαδραματίζουν, άπό τή μιά, ή ερρυθμη κίνηση ή οποία παράγει τον χρόνο και τον χώρο και μ' αυτούς τις μορφές του είναι, κι' άπό τήν άλλη τό μορφικό αϊτιο, τ' αναδείχνει κεφαλαιώδεις κατηγορίες της νοήσεως.

Μέ τήν περίληψη και τήν αποσπασματική παράθεση μερών άπό τό κείμενο τών «Προλεγομένων εις τήν θεωρίαν του ρυθμού», τό saltus in probando γίνεται, βέβαια, ευδιάκριτο. Ωστόσο, παρά τήν κάποια διάσπαση της οργανικής συνοχής και συνδέσεως, ό καλοπροαίρετος αναγνώστης θα μπόρεση, ελπίζω, να αναγνώριση καί να εκτίμηση τό εύρος καί τήν πρω­

τοτυπία του συγγραφέα. *

* *

Άπό τό αντίγραφο τοΰ Πίνακα τών Περιεχομένων του μεγάλου — καί χαμένου — έργου, πού εχω στα χέρια μου, μεταφέρω τους χαρακτηριστικούς τίτλους τών 8 βιβλίων του :

Ι. Ή μορφικότης της κινήσεως. — Π. Ή ουσία της μορφής. — III. Ή κινητοουναμική νλη. — IV. Ό άπριορισμός της μορφής. — V. Ή εντελέχεια και ή μορφική νομοτέλεια. — VI. Ή όργανικότης και λειτονργικότης της μορφής. — VII. Tò μορφογενες τον πολιτισμού τών "Ελλήνων. — VIII. Ή μορφική αισθητική.

— 627 —

'Από τους τίτλους, πάλι, των κεφαλαίων κάθε βιβλίου βγαίνει, ότι τα επί μέρους θέματα, πού συστηματικά απασχόλησαν τον συγγραφέα, είναι, ανάμεσα σε πολλά άλλα, κι' αυτά :

Ή ποίηση, το άλογο και ή φιλοσοφία. Ή ιστορικότητα, ή πνευματική ζωή και ή φιλοσοφία. Ή κίνηση στή φιλοσοφία των Ελλήνων και των νεωτέρων και ή σχέση της με το νοεΐν. Το σύστημα και ή φιλοσοφία. Ή μορφικότης της κινήσεως στα φιλοσοφικά συστήματα τοϋ Σωκράτη, του Πλάτωνα και τοϋ 'Αριστοτέλη. Ό ρυθμός στή φύση, στή ζωή, στην τέχνη και στις εκφάνσεις τοϋ πνεύματος. Ή σύλληψη σ' ενότητα τοϋ a priori συνθέτου έπιστητοϋ και ή καθαρότητα. Ή αντίληψη και ή έκφραση της μορφικής πραγματικότητος. Το φαινόμενο της ζωής. Ή φιλοσοφία της φύσεως και ό δυναμισμός στην υλη και τήν ΐδέα. Ή a priori γνώση, ή υπό­

θεση και ό φαινομενισμός. Ή καθαρότητα και τό «πράγμα καθ' εαυτό» (ding an sich). Οί αλήθειες τοϋ Λάϊμπνιτς. Οί κατηγορίες τοϋ Kant και ή συνθετική νόηση. Ό υποκειμενισμός και ό αντικειμενικός κινητικός ρυθμός. 'Εντελέχεια και πρόοδος. Ή μορφικότης τής αισθητικής και ή νόη­

ση. Ή βασιλεία των ουρανών και ό Λόγος. Βουλητική ελευθερία και αυτο­

συνειδησία. Πνεΰμα και ύλη, βιολογία και ηθική. Ή άναγκαιότης, ή εντε­

λέχεια και ό νεοβιταλισμός. Ό αιτιώδης νόμος και ό συγκεκριμένος δυνα­

μισμός τοϋ Σύμπαντος. 'Ενόραση και ένστικτο. Ή Θεογονία τοϋ Ησιόδου και ή αλήθεια τής μορφής. Ή Γραφή και τό στοιχείο τοϋ χρόνου και τοϋ χώρου. Ό κβαντισμένος χρόνος και ή φιλοσοφία τοϋ Μπερξόν. Ή ζωή τής ομάδος και ή αθανασία. Οί λογικές δυνατότητες τής αθανασίας τής ψ«χής. Ή φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, των Πατέρων τής 'Εκκλησίας, τοϋ Κάντ, τοϋ Έγέλου, τοϋ Φίχτε, τοϋ Σέλλιγκ, τοϋ Σοπενάουερ, τοϋ Νίτσε, τοϋ Βούντ, τοϋ Κάϊζερλιγκ. Ή ινδική φιλοσοφία. 'Ιδέα και πνεΰμα. Είδος. Τέχνη και λόγος. Ή μεγαλοφυία τοϋ καλλιτέχνη και ή υποδιαίρεση τής νοητικής λειτουργίας. Τέχνη και φιλοσοφία. Ό συρμός και ό νεωτερισμός. Πολίτευμα και αλήθεια. Ή μορφή τής γλώσσας και τό φωνορρυθμικό της στοιχείο. Γλωσσολογία και φιλολογία. Ή ηγεσία, ό λαός και ή μορφική σύλληψη τής Πολιτείας. Συναισθηματική και νοητική ηθική. Ήθος και γνώση. Ή αφομοίωση τής γνώσεως με τή βίωση. 'Ιδέα και πίστη. Οί τρεις ζώνες τής συνειδήσως. Ψυχανάλυση και συνειδησανάλυση. Ό ρυθμός σαν ουσία τοϋ κόσμου. Τελειότητα και πρόοδος κ.ά.

* * *

Αίγο πριν άπό τον θανατό του συμπύκνωσε σε 16 δακτυλογραφημένες σελίδες τό καθαρά επιστημονικό πόρισμα τής χαμένης εργασίας του, με τον τίτλο «Περί τής θεωρίας τής όργανικότητος τής ρυθμοκινητικής τής

— 628 —

φύσεως» ('Ιανουάριος του 1965). Ή συμπύκνωση αύτη προωριζόταν γι' ανακοίνωση στην 'Ακαδημία 'Αθηνών. Υπάρχει αντίγραφο. 'Αξιοπρό­

σεκτο είναι κι' ένα υπόμνημα του προς το Κέντρο «Δημόκριτος», όπου το υπέβαλε το 1963, και στο όποιο συνοψίζει τις ειδικές θέσεις της θεωρίας του ρυθμού. Έχει ενημερωτικό χαρακτήρα. Άπ' αυτό το υπόμνημα πληροφο­

ρούμαστε, δτι τό χαμένο έργο αριθμούσε 1450 χειρόγραφες σελίδες μεγάλου σχήματος. "Αλλες ανέκδοτες εργασίες του, πού σώζονται, είναι : «Ή προ­

παιδεία τής τεχνολογίας», «Ή θεωρία τής σχετικότητος και ή ενεργειακή κινηματική τοΰ Αριστοτέλους», «'Αναλυτικόν υπόμνημα περί θεμελιωδών τίνων άρχων τής θεωρίας του ρυθμού και τής κινηματικής φυσικής», τέσ­

σερα, εισαγωγικά στο έργο, τεχνολογικά δοκίμια, προωρισμένα για τό Πανεπιστήμιο Berkeley τής Καλιφόρνιας, κ.ά.

* * *

Σκέφτομαι τώρα πόσα θα μπορούσε να έπιτύχη για τό έργο του ό χρόνια απομονωμένος, πάμπτωχος και ηλικιωμένος Μιχ. Ι. Χατζιδάκης, αν εϊχε μιαν ώργανωμένη συμπαράσταση τών επαϊόντων (ξέρω καλά, πώς όχι λίγοι άπ' αυτούς αδιαφόρησαν), πού ώφειλαν να θεωρήσουν τήν περίπτωση του όχι σαν ατομική, άλλα σαν ε θ ν ι κ ή . Γιατί κανείς δέν μπορεί να αμφι­

σβήτηση, δτι για ε θ ν ι κ ή υ π ό θ ε σ η πρόκειται, άφοϋ τό αποτέλεσμα μιας π ρ ο σ ω π ι κ ή ς θ υ σ ί α ς υπήρξε τόσο δ η μ ι ο υ ρ γ ι κ ό , ώστε να τ ι μ α τή σύγχρονη πνευματικήν Ελλάδα. "Εχουμε, λοιπόν, χρέος να κινηθοϋμε δραστήρια, για να βρεθούν τα πολύτιμα χειρόγραφα.

* * *

Τελειώνοντας, θεωρώ υποχρέωση μου να ευχαριστήσω τήν ανεψιά του ποιήτρια δ. Ντόρα Βολάκη, πού έθεσε στή διάθεση μου τό αρχείο του. Ή δ. Βολάκη έγραψε γι' αυτόν συγκινητικούς στίχους.

Α. Ν. ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ

ΑΝΤΙΘΕΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΑΩΝ.

ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΗ, ΘΡΗΝΟΣ ΚΑΙ ΑΓΑΛΛΙΑΣΗ

Ή περίεργη μοίρα τόφερε νάναι ό λαός, εκείνος πού στάθηκε ό βασι­

κός ήρωας στην ιστορία γύρω από την Άδριανούπολη : "Αλλες πόλεις έχουν σα θεμέλιο τους και θυρεό τους ξακουσμένους άντρες (άρχοντες, διπλωμάτες, πολέμαρχους — ακόμα και άθλομάρτυρες). 'Εδώ, ό λαός είναι «τ' αηδόνι πού σιγοκελαδεΐ» τό στροβίλισμα τών αιώνων, αφήνοντας με­

ρικούς ψίθυρους απ' το θρύλο για τήν ιστορία τών μαζών πού πόνεσαν χωρίς να φανούν.. . Μάζες πού και στη λεφτεριά δεν είδαν άλλο άπό ίδρω­

τα (σκουπισμένο όμως άπό στοργικές πορφύρες), αλλά και στη σκλαβιά δεν μπόρεσαν να μας δώσουν παρά ενα μακρυνό βογγητό.. . "Ενα βογ­

γητό αγιασμένο κι ολοκληρωμένο άπό τη θυσία ενός εθνομάρτυρα Πα­

τριάρχη — του Κύριλλου Ç" και τών 27 αδελφών του στο θάνατο. Δεν είναι πάντα ό ψυχρός ίστορικός πού θα μας δείξη όλη τήν ψυχική

ατμόσφαιρα — ακόμα κι άμα έχει τα πιο σύγχρονα μέσα. Ή ψυχή ενός τόπου δεν κρυσταλλώνεται μόνον άπό αφηγήσεις με ατομικό χαρακτήρα : Δεν είναι τό άθροισμα τέτοιων ζωγραφικών πινάκων. Τότε, μόνο, φαίνε­

ται ή ψυχή μιας μάζας όταν τα λόγια του ενός πλέκονται σέ αδιόρατα μαι­

ανδρικά σύνολα με τις περιγραφές του άλλου. Και τότε, μόνο, είναι επι­

τυχημένος ό ιστορικός όταν θα κάνη μία ολοκλήρωση και πεμπτουσία, και θα μας τή δώση με τίς πιο άπλες εκφράσεις. Ό Heuse έλεγε ότι «οί λαϊκές εκφράσεις είναι πιο έθνοτοπικές άπ' όσο είναι οί μεγάλες γλώσσες του Πολιτισμού». Ή χαρά τοΰ ενός είναι ή λύπη τοϋ άλλου, άλλ' αυτό χωρίς ψευδαισθήσεις στα κείμενα.. . "Οταν ό ένας θριαμβολογεί για τό κουρσός τοϋ Édirne άπ' τον 'Εμίρη Σουλεϊμάν, για τό χάσημο νέων πλη­

θυσμών στα Σκαμάνδρια πεδία τών της Ανατολικής Θράκης, τό πουλάκι στέκεται και κελαειδεϊ :

Τ' αηδόνια της 'Ανατολής και τα πουλιά της Δύσης κλαίγουν αργά, κλαίγουν ταχιά, κλαίγουν το μεσημέρι, κλαίγουν τήν Άντριανόπολη τήν πολυκουρασμένη,

— 630 —

οπού τηνε κονρσέψανε τις τρεϊς γιορτές τον χρόνου, τον Χριστονγέννου για κηρί, και τον Βαγιον για βάγια, και της Λαμπρής την Κυριακή για το «Χριστός Ανέστη»1.

Ήταν, βέβαια, ή Κωνσταντινούπολη ή βασιλίς, ή «πόλη τών Τσάρων» ή κορώνα του Κερατείου, μια αληθινή Βασιλεύουσα στη θωριά και στο πνεύμα. Ή Άδριανούπολη, όμως, στάθηκε το αγαπημένο παιδί, ή πόλη του τραγουδιού και του καημού : Ζωσμένη με τα τείχη του 'Αναστασίου έδωσε έμπνευση ακόμα και στο Βιλλεαρδουϊνο, πού τραγούδησε τους «Gri­

eux» ( = Γραικούς) σαν τρουβαδούρους του άκριτισμοϋ. "Ωσπου να γίνη το Édirne «έδρα Σουλτάνων», χρειάστηκε να γίνουν

γύρω στις 20 διάφορες τούρκικες επιδρομές 2, όπως μας το ιστορούν και οΐ σύγχρονοι χρονικογράφοι Χαλκοκονδύλης, Γρηγορδς, Κατακουζηνός και Φραντζής. Ή παρακμή του Βυζαντινού στόλου έφερε τα στίφη τών Τούρκων στή Θράκη (σχεδίες μέχρι πλοιάρια), και άμεσα ή έμμεσα στα­

μάτησε κάθε ωφέλιμη δραστηριότητα τών Βυζαντινών. Ή αδράνεια της γεωργίας, οί φορολογίες και ή έπικέντρωσις στην μοναστική άμυνα δέν άργησαν να φέρουν ακόμη και ταξικές διαμάχες (όπως ή τών «πενήτων» κατά τών απεσταλμένων του Ίω. Κατακουζηνού Β' 3 . Έτσι ήλθε ή πρώτη λεηλασία μεγάλης κλίμακος από τον Εμίρη Σουλεϊμάν, άφου πέρασε πρώτα στην Καλλίπολη (το 1356). Τότε, στην Άδριανούπολη, γίνεται ή πρώτη μεγάλη ανταλλαγή πληθυσμών : Φέρνουν ενισχύσεις άπο τήν Μπίγκα και τήν περιοχή της Τρωάδος και της Σμύρνης — μικρογαιοκτή­

μονες και αρπακτικοί στρατιωτικοί. 'Αντίθετα στέλνουν καθαρό ελληνικό πληθυσμό στα βάθη της 'Ανατολής (ώς τήν «Κόκκινη Μηλιά», της δημο­

τικής παραδόσεως). Ό Ίω. Κατακουζηνός μας λέει «. . .και πολλούς τών ομοφύλων διαβιβάσαι άμα γυναιξί και τέκνοις κατφκιζε τάς πόλεις, τά καταβεβλημένα άνορθών καί τών επιφανών παρ' αύτώ πολλούς ήνάγ­

καζε εις έκείνην μετοικίζεσθαι». 'Ακόμη καί τά τείχη ξαναχτίζονται τότε καί ίσως πιο σύγχρονα, άλλα αυτό σήμαινε καί τό τελικό άλυσσόδεμα της «"Εδρας Σουλτάνων» (μέ τό όνομα πού της δόθηκε τότε).

Τό τελικό κούρσεμα ήλθε άπ' τον «Άμουράτη» (Μουράτ Β'), πατέρα του Μωάμεθ του Πορθητου. Πόση, αλήθεια, σημασία έχουν οί απλοί λαϊκοί στίχοι :

1. 'Ιστορικό τραγούδι απ' τ' παλιότερα της δημοτικής, τυπωθέν υπό τοΰ "Αγγλου Pashley (1837), Ν. Πο λ ί τ ο υ, Εκλογή από τα τραγούδια τοϋ Ελληνικού Λαοϋ, τύποις Παρασκευα (1932), σελ. 11.

2. "Ιδε καί Χάμμερ καί Zinkeisen. 3. Μ. Λ ε φ τ σ έ ν κ ο, 'Ιστορία τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας5, έκδ. «Πολικός»,

σελ. 343.

— 631 —

. . . οπού τηνε κονρσέψανε τις τρεις γιορτές τον χρόνου, τον Χριστονγέννον για κηρί, και τον Βαγιοϋ για βάγια, και της Λαμπρής την Κυριακή για το «Χριστός "Ανέστη».

"Οπως στην 'Αρχαία Ελλάδα τα Μαντεία ήταν το αντιφέγγισμα και τοΰ ύλικοπνευματικοΰ πολιτισμού, έτσι και στην Άδριανούπολη είχαμε κυριολεκτικά «σαράντα εκκλησιές» σαν στολίδια της αρχοντιάς τοΰ τόπου. Πλούτος και σέ πολιούχους "Αγιους : Ό Ά η Γεώργιος, ό Ά η 'Αντώνιος και τόσοι άλλοι. Ή ασέβεια, ή αδιαφορία, οί λεηλασίες και καταφρόνεση των 'Αγίων της ήταν, φαίνεται, ή πρώτη ψυχική μαχαιριά για τα λείψανα του ελληνικού πληθυσμού της Θράκης και τοΰ Πόντου. Πολύ πιθανό με­

ρικές πέτρες για τα νέα τείχη να ήταν κι άπό άγιους χώρους. . . Και πόσοι ναοί δέν άλλαξαν σέ τζαμιά. . . "Ολα «τά 'σκιαζ' ή φοβέρα | και τα πλάκων ή σκλαβιά.. .», όπως λέει ό ποιητής.

Οί Τούρκοι έφεραν τά δικά τους έθιμα, φαίνεται, γεμίζοντας οχλοβοή τους δημόσιους χώρους. Γι' αυτό μια παροιμία άπ' τον Αίνο λέει : «Β'βαμος τ' Άγιαντωνιον» (δηλ. δέος μπροστά στο λοιμοθεραπευτή "Αγιο) 1. 'Αλλά ή ζωή δέν μπορεί τέλεια να σταματήση : Γρήγορα οι Τοΰρκοι ορέχτηκαν, φαίνεται, τις Ρωμιές παρθένες της Édirne. Δέν ήταν αυτές οί συννεφιασμένες αρχόντισσες απ' τήν Άγια Σοφιά, άλλ' έφτιαχναν τον εύκολο θρίαμβο και τό έμψυχο «Ραμαζάνι» τοΰ νέου αφέντη. Αυτό ίκανο­

ποιοΰσε το κρυφό σύμπλεγμα τους να γενοΰν Αγάδες και να είναι κι άπ' τό Σουλτάνο, ακόμα, λίγο ανεξάρτητοι: «Μάνα μου, μπα ( = άλλοίμονο), Τούρκος με γυρεύει», λέει ή δύσμοιρη κόρη σ' ενα παραδοσιακό τραγούδι άπ' τον κύκλο της Άδριανούπολης 2. "Ομως οί κόρες, έκτος άπό σπάνιες εξαιρέσεις, προτιμούσαν τό θάνατο άπό τήν αλλαξοπιστία : «Το αίμα νερό δε γίνεται \ κι αν γένη δεν πίνεται». Κι αν ακόμα σκεφτόταν τά νιάτα

της, ή κόρη φαίνεται ν' απαντούσε τά λόγια πού μας παραδόθηκαν άπό γιαγιά σέ κόρη :

Δεν τον θέλω τον Γκιούλ ­ Χασάνη και dà φορέσω καλόγρια μανρα. — Δέν τόνε θέλω, δεν τον παίρνω, πέρδικα γ ivo μ', στα δάση μπαίνω. — Δέν τόνε θέλω δέν τόνε παίρνο^, ί Τούρκα δεν γ ivo μ , κάλλιο πεθαίνω —3

1. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Παροιμίαι τοΰ Ελληνικού Λαοϋ. 2. Μ υ ρ τ . Κ ο σ μ ά ' Α π ο σ τ ο λ ί δ ο υ , Ή τής Φιλοππουπόλεως ιστορία ('Αθή­

ναι 1959), σελ. 633. ('Ωσαύτως εν τη συλλογή Λ α μ π ο υ σ ι ά δ ο υ , Θρακικά, τόμ. Β', 1929, αριθ. 12, σελ. 417).

3. Μ υ ρ τ . Κ ο σ μ δ ' Α π ο σ τ ο λ ί δ ο υ , ενθ. αν., σελ. 632.

— 632 —

Σαν νέες 'Αμαζόνες φεύγαν οί κόρες στα δάση, γινόταν καλόγριες, άλλα δεν «τούρκευαν». Κι αυτές πού ϊσως να υποχωρούσαν, το κάναν άπο βία και καμμιά φορά και μέ παρακάλια των αφεντάδων : Ερωτούσε ή μάννα :

Και σε φίλησ , κόρη μον, τί σον δώρησε ; Διαμάντι δαχτυλίδι του, της Βιέννας λαχούρι1.

Και σέ άλλο πονεμένο προνύμφιο («Θεοπή) :

Κρέμασε το ρεπαντί σον απ τα παραθύρια σον, να πιασθώ ν' ανέβω έπάνοο να φιλώ τα φρύδια σον.

Και τουρκικά :

Πηγαδάς γίνομαι, ψυχή μ', κ' εγώ σ' ευρίσκω 2.

Τί να συστήσουν οί δύστυχες οί μάννες; Φαίνεται πώς προσπαθού­

σαν ν' αρνηθούν ευγενικά :

Τί είν αυτά που κάνεις διάκο, μέ αύτη τη Θεοπή, αν το μάθη ο δεσπότης, εξορία σου, ντροπή 3.

Ήξευραν άπο πρωτύτερα πώς ή κόρη θα προτίμηση το μαύρο φου­

στάνι της καλογριάς άπο το «χρυσό φουστάνι», τα χαβιάρια και τα πλε­

ούμενα του ερωτευμένου Τούρκου. Για τα λίγα μεμονωμένα περιστατικά συχνωτισμοΰ ή καταφρόνια ήταν, φαίνεται, ό κανόνας : «Πότε Τούρτσι­

ψες τσι πετρονβονλας τσ3 άγιοι», έλεγαν σέ ανάλογες στιγμές στή Λέσβο 4. Και οί υπόλοιπες κόρες τις ρεζιλέβαν πώς, ό,τι φαίνονται άπ' τον Τούρκο τό βασταν : «*Αν είχα μπάχτι», έλεγε ή καλή φτωχή κόρη, «μ* εφιλονσε κι ο δεσπότης» 5. Άλλες, πάλι, ϊσως προτιμούσαν να πάρουν ένα άσημο παλληκάρι, παρά τον 'Αγά της περιοχής. Αυτό ϊσως να κινούσε ακόμα και τήν Πόλη ενάντια στις αυθαίρετες πράξεις των Άδριανουπολιτών. ΓΓ αυτό, τό παρακάτω υπάρχει, λίγο αλλαγμένο, και στα Τουρικά :

Μήτε γρόσια θέλω νάχω μήτε λόγια με τον άρχο.

1. Μ υ ρ τ . Κ ο σ μ α ' Α π ο σ τ ο λ ί δ ο υ , ενθ' άν., σελ. 628 (εις το έπιθαλάμιον άσμα «Θεωνίτου»).

2. Μυρτ . Κ ο σ μ α ' Α π ο σ τ ο λ ί δ ο υ , ενθ' άν., σελ. 624, ύποσ. 4. 3. Μ υ ρ τ . Κ ο σ μ α ' Α π ο σ τ ο λ ί δ ο υ , ενθ' άν., σελ. 624. 4. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Παροιμίαι τοϋ Ελληνικού Λαοϋ. 5. Μ υ ρ τ . Κοσμά Ά π ο σ τ ο λ ί δ ο υ , ενθ' άν.

— 633 —

"Ετσι κύλισε μια σκλαβιά 568 χρόνια! Κάθε χτυποκάρδι του Μωρία και της Ρούμελης ήταν κι ενα κρυφό βογγητό και για το λαό τής Άδρια­

νούπολης. 'Αντίθετα, θα πικραίνουνταν, βέβαια, άπα νίκες τών Τούρκων σαν του Κόσσοβου (1389), του Τύρνοβου (1393) κι' άπ την καταπίεση της Ούγγρο­Βλαχίας...

Άλλα έρχονται και καλύτερες μέρες : Κάτι θα έμαθαν πώς έπεσε λίγο ή χαίτη του Τούρκου άπ' τους σκληροτράχηλους Μαγυάρους, καί άπ' τις ήττες τους στη Βιέννα (1529) καί (1683). Κάτι, ίσως άκουσαν κι άπ' τα ηπειρώτικα καραβάνια, πού θα τους μονολογούσαν τα κλέφτικα τραγούδια καί τους τοπικούς ξεσηκωμούς. Κ' ή λαμπάδα του κρυφοΰ σχο­

λείου δεν έσβησε κ' έδώ, καί μάλιστα έδώ, φλογοβόλησε μέ πιο πολλές, ακόμη, προφυλάξεις... Κι δμως στην Ζ'Οικουμενική Σύνοδο ή Θράκη έστειλε ολόκληρη λιβανιστή ομάδα άπό εθνάρχες : 29 ολόκληρους Μη­

τροπολίτες. Κ' έρχεται ή μεγάλη αντίθεση : Μετά άπ' τήν κήρυξη τής επανα­

στάσεως στο Μωρία, το Μάρτη τοϋ 1821, τα 'Ιόνια ξεχειλίζουν άπό χαρά καί ενθουσιασμό. 'Ακόμα πιο πολύ όμως ξεσηκώθηκαν άμα ήρθε σ' αυτούς μια περίεργη είδηση : Ό τ ι στις 29 τοϋ 'Απρίλη ή Άδριανούπολη πέταξε έξω τον Τύραννο. 'Από έγγραφο τοϋ Παπικοΰ Γεν. Πρόξενου Κερκύρας μέ αριθ. 216 (4 Μαΐου 1821)Χ μαθαίνουμε : «Προχθές εφθασεν έκ Σάμου πλοϊον υπό Ρωσικήν σημαίαν, τό όποιον έφερε τήν εϊδησιν περί της καταλήψεως της Άδριανουπόλεως ύπό τών Ελλήνων. Χθες δε ή εΐδησις αΰτη έπεβεβαιώθη ώς επίσημος υπό τών υπαλλήλων τοϋ Μεγάρου τοϋ λόρδου Ύπατου Άρμοστοΰ. Συνεπείς της είδήσεως ταύτης ό ενθουσια­

σμός τών 'Ελλήνων τούτων νησιωτών εφθασεν εις τήν κατακόρνφον. Πολλοί Κεφαλλήνες και οι Ζακννθιοι άνεχώρησαν ήδη Ινα ενωθούν με τας φάλαγγας τών συμπατριωτών των».

"Οταν εύαισθητοποιηθή ένας λαός άπό ενα μεγάλο ιδανικό, ή τελική άντίδρασις ξεσπά σαν πυροτέχνημα. Δεν είναι (σε ένταση) τό άθροισμα τών ατομικών αντιδράσεων, είναι τό πολλαπλάσιο αύτοΰ τοϋ αθροίσμα­

τος. Κ' έχει μορφή καί τροπές πού προβλέπονται μόνο άπ' τήν ομαδική ψυχολογία τών λαών. Έδώ ή αντίδραση ξεσπά σαν το άθροισμα τής κοι­

νωνικής ψυχοσύνθεσης μέ τήν ειδική ψυχολογία τοϋ κοιμισμένου επτα­

νησιακού λαοϋ, φωτισμένα άπ' τα πρωτάκουστα κατορθώματα τών αγωνι­

στών τοϋ Μωριά : Οι Επτανήσιοι δεν ήταν ό πιο ατίθασος καί επαναστα­

τικός λαός. Είχαν όμως πάντα αναμμένο τό κερί τής καρτερίας καί τής

1. "Ιδε Γ. Θ. Ζώ ρ α, Άγνωστα έγγραφα τοϋ απορρήτου 'Αρχείου τοϋ Βατικανού περί τής Ελληνικής Επαναστάσεως, Παρνασσός ΙΓ' (1971), σελ. 130 (ώς καί σύστοιχον άνακοίνωσιν είς τήν Άκαδημίαν Αθηνών).

41

— 634 —

προετοιμασίας. "Ετσι έδιναν ενα ηθικό και πνευματικό υπόβαθρο σε κάθε κλέφτικο κίνημα να σπάση τις άλυσσίδες της σκλαβιάς. Ή πρώτη έννοια ήταν να μήν ερεθίσουν τον Αρμοστή τους : «Δέα το γάιδαρο εκεϊ που θέλει δ αφέντης τον», λέει μια Ζακυνθινή παροιμία *. 'Απ' τήν άλλη, όμως, αγρυπνεί εκεί όλος ό Πνευματικός Ελληνισμός : «Άβοντο ή δουλεία νεστείαν και άγρνπνίαν Θέλει», όπως έλεγαν στον ηρωικό Πόντο2 . 'Ας μή ξεχνούμε, σχετικά, τήν προθυμία πού μυήθηκαν οί Ζακύνθιοι στή Φι­

λική Εταιρεία. Έτσι, οί φήμες άπ' το Ρωσικό πλοίο αντιλάλησαν τώρα διάπλατα, σε σύγκριση με παλαιότερες Ρωσικές προσφορές για άνεξαρ­

τοποίηση (τέλη του ΙΘ' αιώνα). Πώς να μή φαντασθούμε τον άμετρο ενθουσιασμό της «'Επιτροπής

τής Ζακύνθου», μέ τα καταστήματα Στεφάνου και 'Αλεξίου και τους αν­

θρώπους τοϋ Κόντε Δίον. Ρώμα; Και πώς να μή ξεσηκωθούν τα γυναικό­

παιδα πού είχαν μαζωχτεί άπ' όλο τό Μωρία και τή Ρούμελη; Μπορούμε να φαντασθούμε όλο τό λαό σε παραλήρημα ενθουσιασμού, συναγμένο στην πλατεία μπροστά στα χτίρια τής 'Αρμοστείας (όπως φαίνεται λίγο και στους πίνακες τοΰ J. Cartwright και άλλων συγχρόνων)3.

Πόσο αντίθετα είναι εκείνη τή στιγμή τα αισθήματα τών Τούρκων : Μαθαίνουμε πώς παντού βασίλευε ή καχυποψία, ή φοβία και τό ξύπνημα άπ' τήν μακαριότητα. Σε κάθε «Γκιαούρη» βλέπουν και έναν άρματωλό, και έναν τιμωρό. Βλέπαν πώς αυτό τό ξύπνημα δεν ήταν σαν τα άλλα, γιατί δεν ήταν τοπικό. Και ξεσπούσαν στα κεφάλια και τών πιο πειθαρχικών, δίνοντας αφτί και στους πιο ύπουλους καταδότες.

Ή πραγματικότητα είναι, όμως, ανεπηρέαστη άπό αισθήματα : Ούτε καημός ούτε ξεφάντωμα : Ό κεντρικός ήρωας ήταν ό ίδιος ό Πατριάρ­

χης. Οί Τούρκοι δέν χόρταιναν, τώρα, μόνο μέ τήν καθαίρεση τοΰ «Σερ­

μπετζόγλου» τοΰ μάρτυρα Πατριάρχη Κυρίλλου τοΰ Ç", πού ζήτησε καταφύγιο στην Άδριανούπολη. Τον κατηγορούν «ώς ενεχόμενο ν, κατά τό φιρμάνιον τό διατάσσον τον άπαγχονισμόν εις τό κίνημα τό παρασκευ­

αζόμενον μεταξύ τοΰ ρωμαϊκού έθνους». Και στις 30 'Απριλίου 1821 τον άπαγχονίζουν μαζί μέ άλλους 27 σεπτούς εθνάρχες. Πάλιν οί Πόν­

τιοι «γαίματα κλαίοναι». Πάλι τα γεγονότα σ υ μ β α ί ν ο υ ν , μέ ξέχωρο όμως χρωματισμό — χάρη στην κοσμοχαλασιά και στον άσβεστο πόθο. . .

Αύπη και χαρά στους λαούς κι όμως ακόμα ενα ολοκαύτωμα πού θα όδηγήση μια μέρα στην ανακούφιση τής χιλιοματωμένης πόλης τοΰ Édirne μέ τή Συνθήκη τής 2 τοΰ Σεπτέμβρη 1829

1. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Παροιμίαι τοΰ Έλληνικοΰ Λαοϋ. 2. Ν. Π ο λ ί τ ο υ , Παροιμίαι τοϋ Ελληνικού Λαοϋ. 3. Ευγενή παραχωρήσει τής Ελβετικής Εταιρείας Φαρμ. «Sandoz».

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΚΟΜΜΗΤΑ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ ΠΕΡΙ ΓΛΩΣΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Εις παλαιοτέρας μελετάς προέβημεν εις τήν εκδοσιν, εκ του ύπ' αριθ. 29 κωδικός των καταλοίπων τοϋ Σπυρ. Λάμπρου 1, επιστολών και κειμένων τίνων του έκ Θεσσαλίας λογίου και διδασκάλου, φανατικού δέ ύποστηρι­

κτοΰ τής αττικής διαλέκτου Στεφάνου Κομμητά, παρέχοντες εκ παραλλή­

λου και συντόμους πληροφορίας περί της ζωής ώς και περί τής διδακτι­

κής και συγγραφικής δράσεως αύτοΰ2. Κατωτέρω καταχωρίζομεν έκ του αυτοΰ κωδικός καί τινας άλλας έπι­

στολάς προς διάφορα πρόσωπα άπευθυνομένας καί άφορώσας είς θέματα περί τής γλώσσης καί γενικώτερον τής παιδείας. Τα σωζόμενα κείμενα είναι τα πρόχειρα δοκίμια, τα όποια καθαρογράφων ό Κομμητάς άπέστελλε

1. Τον κώδικα περιέγραψε πρώτος ό Σ π. Λ ά μ π ρ ο ς , Κατάλογος τών κωδίκων τών έν "Αθήναις Βιβλιοθηκών πλην τής Εθνικής : Δ' Κώδικες τής Βιβλιοθήκης Σπυρ. Λάμπρου, Νέος Έλληνομνήμων, 17 (1923) 82 κέξ., αριθ. κωδικός 30.

2. Κείμενα έκ τοϋ αύτοΰ κωδικός έξέδωκα ήδη είς τάς κατωτέρω μελετάς μου : 1) 'Ανέκδοτος επιστολή τοΰ Κομμητά προς τον Θείρσιον, Σύμμεικτα, 'Επιστημονική Έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, 16 (1965­ 1966) 606­

610, 2) Στεφάνου Κομμητά, Επιστολή περί τής γλώσσης, Κείμενα καί Μελέται Νεοελ­

ληνικής Φιλολογίας, αριθ. 32, 'Αθήναι 1967, 3) Ό Κομμητας καί το Γυμνάσιον τοΰ Βου­

κουρεστίου, Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθ. 35, 'Αθήναι 1967, 4) Το έν Βουκουρεστίω έλληνικον θέατρον καί ή συμβολή τοΰ Στ. Κομμητά, Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αριθ. 40, 'Αθήναι 1967, 5) Άγνωστος επιστολή Κομμητά προς Κούμαν περί γλώσσης, Rivista di Studi Bizantini e Neoellinici 14 (1967) 49 ­ 70, 6) Ό Στέφανος Κομμητάς καί το γλωσσικον ζήτημα, Κείμενα καί Μελέται Νεο­

ελληνικής Φιλολογίας, αριθ. 43, 'Αθήναι 1968, 7) Στεφάνου Κομμητά, ΕΙδύλλιον είς 'Αλέξανδρον Μουρούζην, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici 15 (1968) 147­165, 8) Κομμητά προς Δούκαν επιστολή άντίκοραϊκή, Κείμενα καί Μελέται Νεοελληνικής Φι­

λολογίας, αριθ. 48, 'Αθήναι 1968, 9) 'Επίγραμμα Κομμητά είς Φωτιάδην, Studi Bizantini e Neoellenici, 6 ­ 7 (1969 ­1970) 3­8. Ai μελέται αύται άνετυπώθησαν καί είς αυτο­

τελή τεύχη.

— 636 —

προς φιλικά πρόσωπα, φυλάττων τα αρχικά εν τω άρχείω του '. 'Απευθύνον­

ται δε ταΰτα προς τους έξης : α) τον σπαθάρην 'Ιωάννην Βακκαρέσκον, β) τον λόγιον Στέφανον Βέλλιον και γ) άγνωστον έπίτροπον του Ελληνικού" Γυμνασίου Βουκουρεστίου.

Α'

Επιστολή προς Ίωάννην Βακκαρέσκον

Ή επιστολή καταλαμβάνει τα φύλλα 58r ­ 58ν του κωδικός. 'Απευθύνεται προς τον εύγενέστατον άρχοντα σπαθάρην Ίωάννην Βακ­

καρέσκον, προς συνάντησιν του οποίου ό Κομμητας είχε μεταβή εις Κωνσταντινούπολιν, κατά σύστασιν κοινών φίλων, καθ' ην έποχήν άνεζήτει οίκονομικήν συνδρομήν ίνα δυνηθή νά φέρη εις πέρας συγγράμματα τίνα, τα όποια εκρινεν απαραίτητα δια τήν παιδείαν τών νέων εις τον «"Ελ­

ληνα λόγον». Παρατηρεί ότι, ασχολούμενος περί της εθνικής μορφώσεως τών σπου­

δαστών, και αναζητών ποία βιβλία είναι τα πλέον χρήσιμα δι' αυτούς προς ευχερή και όρθήν έκμάθησιν τής γλώσσης, διεπίστωσεν ότι δύο έργων κυρίως ύπήρχεν ανάγκη, μιας εύμεθόδου γραμματικής και ενός πλήρους λεξικοϋ. Επιδοθείς είς τήν σχετικήν έργασίαν, επέτυχεν ήδη τήν σύντα­

ξιν σχεδίου τής γραμματικής, προς άποπεράτωσιν τοϋ οποίου δεν υπολεί­

πεται ειμή μόνον ή συμπλήρωσις και ή γενική έπιθεώρησις. 'Αντιθέτως δεν ήδυνήθη ακόμη νά άσχοληθή με τήν σύνταξιν τοϋ λεξικού.

Περαιτέρω ό Κομμητδς εκθέτει τα κριτήρια τής συγκεντρώσεως και τής συστηματικής κατατάξεως τοϋ υλικού δι' αμφότερα τα έργα : Δια τήν γραμματικήν — κατά τήν σύνταξιν τής οποίας εΐχεν υπ' όψιν του τήν γραμ­

ματικήν του Θεοδώρου Γαζή — προβλέπει διαίρεσιν είς τρία βιβλία, έξ ών το πρώτον άφορα είς τήν είσαγωγήν και τήν εκθεσιν τών μερών τοϋ λόγου, τό δεύτερον είς τους κανόνας τοϋ σχηματισμού, τής προσωδίας και τής ορθογραφίας, και τό τρίτον εις τό συντακτικόν, ώστε νά άποφεύγωνται οί σολοικισμοί. Δια δε τό λεξικόν προβλέπει τήν διαίρεσιν είς τέσσαρα μέρη, έξ ών τό πρώτον άφορα εις τάς πρωτοτύπους άπλας λέξεις, τό δεύτε­

ρον είς τάς έξ αυτών συνθέτους, τό τρίτον είς τάς παραγώγους καί τό τέταρ­

τον είς τάς ίστορικάς. Δια τήν πραγματοποίησιν, λοιπόν, αύτοΰ τοϋ σκοποΰ ό Κομμητδς

άπηυθύνθη προς τον Ίωάννην Βακκαρέσκον, με τήν ελπίδα ότι ούτος θα

1. Τάς διορθώσεις τοϋ κειμένου στιμειοϋμεν είς το υπόμνημα, ορθογραφικάς δέ τινας αβλεψίας διωρθώσαμεν σιωπηρώς.

— 637 —

είναι σύμφωνος και θά αναγνώριση τήν χρησιμότητα τών μνημονευθέντων συγγραμμάτων.

Δέν γνωρίζομεν ποία ύπήρξεν ή στάσις «του σοφωτάτου και φιλόμου­

σου σπαθάρη», βέβαιον πάντως είναι ότι ό Κομμητας ήδυνήθη να περάτωση και βραδύτερον να έκδώση δι' ιδίων μέσων τήν γραμματικήν του *, ένφ δέν επέτυχε να ΐδη πραγματοποιουμένην τήν επιθυμίαν του εκδόσεως καί του λεξικού2.

Περί της χρονολογήσεως της ύπό εκδοσιν επιστολής ουδεμία υπάρχει ενδειξις, το γεγονός όμως δτι ό Κομμητας αναφέρει δτι ήσχολείτο ήδη με τήν τελικήν διαμόρφωσιν της γραμματικής του, τής οποίας είχε διατυπώσει το διάγραμμα, μαρτυρεί δτι αϋτη έγράφη ολίγον προ τής εκδόσεως τής «Εγκυκλοπαίδειας» του.

Β'

Επιστολή προς τον Στέφανον Βέλλιον

Ή επιστολή καταλαμβάνει τα φύλλα 41 r­42 r του κωδικός. Εστάλη έκ Βιέννης προς τον άρχοντα μέγαν κλουτζιάρην Στέφανον

Βέλλιον, με σκοπον τήν ΐδρυσιν Εταιρείας προς εκδοσιν καταλλήλων συγ­

γραμμάτων δια τους νέους. Δέν φέρει ήμερομηνίαν, ως αναγράφει δμως αυτός ô Κομμητάς, εΐχεν ήδη αποπερατώσει τήν εκδοσιν τής Εγκυκλοπαί­

δειας του3 («άπαξ άπό του πολυπονωτάτου έργου τής Έγκυκλοπαιδείας μου ελεύθερος έγενόμην»). Είναι έξ άλλου γνωστόν ότι τό φθινόπωρον τοϋ 1815 ό Κομμητδς είχε κληθή ίνα διδάξη είς τό Γυμνάσιον τοΰ Βουκουρε­

στίου, άλλ' ένεκα ανειλημμένων υποχρεώσεων μόνον μετά τινας μήνας ήδυνήθη να εγκατάλειψη τήν Βιέννην, ένθα διέμενε τότε, και να άναλάβη τήν προσφερομένην θέσιν 4. Επομένως ή επιστολή εστάλη έκ τής αυστρια­

κής πρωτευούσης μεταξύ τών δύο ανωτέρω χρονολογιών, ήτοι μεταξύ τοϋ τέλους τοΰ 1814 καί τοΰ φθινοπώρου τοΰ 1815.

Ό Κομμητάς επαναλαμβάνει τό πολλάκις παρ' αύτοΰ λεχθέν δτι ουδέν υπάρχει δια τό ύπόδουλον έθνος σπουδαιότερον τής μελέτης τής κατά παρά­

δοσιν ελληνικής γλώσσης, τοΰ θειοτάτου τούτου «χρήματος» ώς καί τών

1. Βλ. Σ τ ε φ ά ν ο υ Κ ο μ μ η τ ά , Εγκυκλοπαίδεια ελληνικών μαθημάτων γραμ­

ματικής, ρητορικής, ποιητικής καί συλλογή έκ τών αρίστων συγγραφέων καί ποιητών, εκδοθείσα το πρώτον είς δώδεκα τόμους, έν Βιέννη 1811­1814.

2. Τήν επιθυμίαν του περί συντάξεως λεξικού ό Κομμητάς διετύπωσε καί βραδύ­

τερον (βλ. τήν κατωτέρω έπιστολήν). 3. Σ τ ε φ ά ν ο υ Κ ο μ μ η τ ά , Εγκυκλοπαίδεια κλπ., ενθ* άν. 4. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Ό Κομμητάς καί το Γυμνάσιον του Βουκουρεστίου δνθ' άν.

— 638 —

κλασσικών συγγραφέων, êv συνεχεία δε εκδηλώνει την πρόθεσίν του, άφοϋ απηλλάγη του φόρτου της εργασίας της «Εγκυκλοπαίδειας», διαθέτει δε ελεύθερον χρόνον, να αφιέρωση τάς πνευματικός του δυνάμεις προς τον ιερόν τούτον σκοπόν, εν τη επιθυμία να συμβάλη εις την παιδείαν των νεα­

ρών ελληνοπαίδων. Προς έπιτυχίαν τών ανωτέρω κρίνει άναγκαίαν τήν σύστασιν Εται­

ρείας, ήτις θα επιδίωξη τήν εκδοσιν βασικών συγγραμμάτων, ήτοι α) λεξι­

κού εύχρηστου και εύμεθόδου, του οποίου τήν χρησιμότητα από μακρού είχεν επισημάνει, β) συγγραμμάτων τών αρίστων Ελλήνων κλασσικών, μετά σχετικών σχολίων, σημειώσεων και πινάκων α, και γ) όσων άλλων συγγραμμάτων ήθελον κριθή απαραιτήτων δια το έλληνικον γένος.

"Ανθρωποι λόγιοι και πρόθυμοι να φέρουν εις πέρας τοιούτον έργον δεν θα λείψουν, τονίζει ό Κομμητας, δυσχερής όμως είναι ή έξεύρεσις της προς εκδοσιν απαιτουμένης δαπάνης2. Έν τούτοις ελπίζει ότι οί ηγεμόνες, αναλογιζόμενοι το παράδειγμα τών εθνικών ευεργετών Ζωσιμάδων, θα θε­

λήσουν να αναλάβουν άνάλογον πρωτοβουλίαν. "Ινα μή επιβαρυνθούν δε οί ίδιοι δια σημαντικών δαπανών, προτείνει ώς λύσιν όπως ή εκδοσις άνα­

τεθή είς êv τών πλουσίων μοναστηριών, τα όποια διαθέτουν μεγάλας περιου­

σίας και ίκανά έσοδα. Κατ' αυτόν τον τρόπον, συμπεραίνει ό Κομμητάς, ή Ελλάς θα από­

κτηση αξιόλογους εκδόσεις, δια τών οποίων οί μέν άρχοντες — ώς συμβαίνει έν τή Δύσει — θα πλουτήσουν τάς βιβλιοθήκας των άνευ τινός δαπάνης, οί δέ νεαροί σπουδασταί θα δύνανται να μελετούν εθνικά και επαγωγά συγγράμματα.

Γ'

Επιστολή προς Έπίτροπον τοδ έν Βουκουρεστίω Γυμνασίου

Ή επιστολή καταλαμβάνει τα φύλλα 43r ­ 44 ν του κωδικός. Στερείται ημερομηνίας καί τοΰ ονόματος τοΰ παραλήπτου. Και περί

μέν τοΰ τελευταίου τούτου εκ τοΰ περιεχομένου τής επιστολής προκύπτει

1. Καί ή έκδοσις κλασσικών κειμένων απετέλεσε διακαή πόθον τοΰ Κομμητά και τον άπησχόλησε σοβαρώς κατά τήν συγγραφικήν δραστηριότητα του. Καρπός τής απασχολήσεως αυτής ήτο ή έκδοσις αρχαίων συγγραφέων μετά σχολίων.

2. Ό Κομμητάς μετά πόνου υπογραμμίζει ότι, ένφ εις τους έν 'Εσπερία επιστήμονας παρέχονται άφθονα οίκονομικά μέσα προς μελέτην καί δημοσίευσιν έργων, οί "Ελληνες ούδεμίαν έχουν ένίσχυσιν, διό στερούμενοι καί τών στοιχειωδών μέσων μετά πολλοϋ κόπου δύνανται να φέρουν είς πέρας τήν συγγραφικήν έργασίαν. των. Ουχί σπανίως δέ είς τήν άνέχειαν προστίθεται καί ό φθόνος καί ή άντίδρασις. Περιγράφων προς τον Κούμαν τάς ταλαιπωρίας του, έν τή επιθυμία, να προσφέρη εις το έθνος ωφέλιμα βιβλία, γράφει :

— 639 —

ότι ό Κομμητδς απευθύνεται προς φιλόμουσον και εύπαίδευτον Έλληνα τοϋ Βουκουρεστίου, κατέχοντα τήν θέσιν 'Επιτρόπου του έν τη πόλει εκείνη Ελληνικού Γυμνασίου, περί δέ της χρονολογίας της αποστολής ισχύουν αί αύται ώς και δια τήν προηγουμένην έπιστολήν παρατηρήσεις, δτι δηλ. έγράφη μετά τήν άποπεράτωσιν της εκδόσεως της «Εγκυκλοπαί­

δειας» και προ της μεταβάσεως τοϋ Κομμητα εις Βουκουρέστιον προς άνάληψιν της θέσεως καθηγητού εν τω Γυμνασίω. Επομένως ή επιστολή εστάλη έκ της αυστριακής πρωτευούσης — όπου τότε διέμενεν ό Θεσσαλός λόγιος — μεταξύ των δύο ανωτέρων χρονολογιών, ήτοι μεταξύ του τέλους τοϋ 1814 και τοϋ φθινοπώρου τοϋ 1815.

Όσον άφορα εις τό περιεχόμενον, ή επιστολή τοϋ Κομμητα αναφέρε­

ται εις τήν κατ' αυτόν παρακμήν και ραγδαίαν κατάπτωσιν τοϋ περίφημου Γυμνασίου τοϋ Βουκουρεστίου, μετά τον θάνατον τοϋ άλλοτε διευθυντοΰ αύτοΰ Λάμπρου Φωτιάδου ι. Τοΰτο δέ διότι ή διδασκαλία της ελληνικής γλώσσης παρημελήθη επικινδύνως, καταβαλλομένης δήθεν προσπάθειας όπως καλλιεργηθή μάλλον ή φιλοσοφία. 'Αλλ' ή διδασκαλία τής τελευ­

ταίας αποβαίνει άκαρπος και πλημμελής, αν δέν προηγηθή ταύτης ή γνώσις τοϋ Έλληνος λόγου, ώς ό ϊδιος αναπτύσσει συστηματικώς έν τώ δευτέρω βιβλίω τής «Εγκυκλοπαίδειας» του.

Τάς αύτάς θεωρίας ό Κομμητας υπεστήριξε κατά τό έναρκτήριον μάθημα αύτοΰ είς τό μνημονευθέν Γυμνάσιον, κατά μήνα Μάϊον του 1816, υποδεικνύων τήν όρθήν τάξιν τής παιδείας : «Τοιαύτη δ' ούσα — τονίζει — ή φωνή αύτη (δηλ. ή αττική) διδάσκεται έν τω ήμετέρω σχολείω καθ' άπα­

σαν αυτής τήν εκτασιν, εν τε γραμματική και Ρητορική και ποιητική. Και δια μέν τής γραμματικής μανθάνομεν τήν τέχνην του ορθώς λέγειν και γράφειν δια τής τών θεών φωνής" δια δέ τής Ρητορικής τό εΰ και πιθανώς γράφειν τε και λέγειν δι' αυτής· δια δέ τής ποιητικής τό έν μέτροις και

«Δια τους υπέρ αύτοϋ (τοϋ Γένους) μάλλον ή επτά έτη καταναλωθέντας πόνους μίσού­

μενος, κατατρεχόμενος, ζημιούμενος, πάν δεινον πάσχων έκ τοσαύτης παρασκευής καί φατρίας» ("Αγνωστος επιστολή Κομμητα προς Κούμαν, ένθ' αν.).

1. Ό Λάμπρος Φωτιάδης έγεννήθη τό 1752 εις τα 'Ιωάννινα, όπου καί έδιδάχθη τα έγκύκλια γράμματα. Βραδύτερον έμαθήτευσε πλησίον είς μεγάλους διδασκάλους καί ανεδείχθη έκ τών σημαντικωτέρων φυσιογνωμιών τών γραμμάτων τής εποχής του. Έδί­

δαξεν έπί μακρόν είς το Γυμνάσιον τοϋ Βουκουρεστίου, τοϋ οποίου διετέλεσε καί σχο­

λάρχης. 'Απέθανε το 1805 εις ήλικίαν 53 ετών. Περί τής προσωπικότητος αύτοΰ βλ. Δ. Β. Ο ί κ ο ν ο μ ί δ ο υ , Λάμπρος Φωτιάδης (1752­1805), Έπετηρίς τοϋ Μεσαιωνικού 'Αρχείου τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, έτος Γ', έν 'Αθήναις 1950, σελ. 106 ­140 καί τήν έκεΐ μνημονευομένην βιβλιογραφίαν. Είς τον Φωτιάδην, τοϋ οποίου ήτο θαυμαστής, ό Κομμητάς άφιέρωσεν έπαινετικον επίγραμμα· βλ. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , 'Επίγραμμα Κομμητα εις Φωτιάδην, Rivista di Studi Bizantini e Neoellenici, Istituto di Studi Bizantini e Neoelli­

nici, Università di Roma, ένθ' άν., σελ. 3 έπ.

— 640 —

ποσί δι' ενθουσιασμού του προσήκοντος. Και ταϋτα πάντα κατά μίμησιν τών αθανάτων εκείνων ανδρών, ών και απόγονοι και μιμηταί έσμέν τε και γενέσθαι έφιέμεθα. Τούτων δε έμφορηθέντες ίκανώτατα και εν εξει άκριβεΐ γενόμενοι άπάσης τής Ελληνικής εγκυκλίου παιδείας, προβαίνομεν βαθμη­

δόν και επί τήν δέσποιναν φιλοσοφίαν, ήτις εστίν ή γνώσις τών όντων και άπολαύομεν αυτής εν ίματισμώ διαχρύσω κεκοσμημένης» Χ.

Κατά τον Κομμητάν ή λογία ελληνική γλώσσα, ή αττική διάλεκτος, τήν οποίαν χαρακτηρίζει μέ τάς ονομασίας «Ελλάς φωνή», «Έλληνίς φωνή», «Έλλην λόγος» και θεωρεί ως θείον δώρον, αποτελεί τό μοναδικόν αγαθόν, τό όποιον ή σκληρά μοίρα κατέλιπεν εις τό ελληνικό ν έθνος μετά τήν άπώλειαν της ελευθερίας του' δια τούτο πρέπει να είναι ή βάσις της ελληνικής παιδείας 2. Ταύτην όμως εξ άμαθείας ή φθόνου καταπολεμούν πολλοί «μή ελληνικά φρονουντες». Τα αυτά επαναλαμβάνει κατηγορημα­

τικώτερον είς έπιστολήν του άπευθυνομένην προς τον Κούμαν : «'Ίνα άπο­

καλυφθή — γράφει — τό αληθές καί υπερασπιζόμενους τό καταπολεμού­

μενον αγαθόν, δ μόνον κατελείφθη εις τήν Ελλάδα, τ άλλα πάντα άφελού­

σης τής τύχης»3. Είς άλλην δε έπιστολήν του προσθέτει : «Μάχου υπέρ Πίστεως καί υπέρ Πατρίδος, λέγει ή παροιμία' ή δέ Πατρίς κατά τό παρόν δέν απαιτεί άλλην μάχη ν ή τήν διασώζουσαν σώον αυτή τό μόνον παρά τής τύχης καταλειφθέν αγαθόν, τήν έλληνικήν γλώσσαν, δι' ην καί θαυμαζόμε­

θα και ζηλευόμεθα άπό τα άλλα έθνη. Περί ταύτης λοιπόν πάς, ό καί μικράν όανίδα αίματος Ελληνικού έχων, οφείλει κατά τό παρόν να αγωνίζεται, βλέπων καταπολεμουμένην ούτως αύθαδώς»4.

Δια τους ανωτέρω λόγους ό Κομμητδς κάμνει εκκλησιν προς τον Έπί­

τροπον τοΰ Γυμνασίου όπως καταβληθή προσπάθεια, ίνα τό σχολεΐον τούτο έπανέλθη είς τάς παλαιοτέρας παραδόσεις του, δια τής άνακαινίσεως αύτοϋ καί τής προσλήψεως νέων πεπειραμένων καί ορθοδόξων διδασκάλων, οΐτινες θα προσδώσουν είς αυτό τήν άρχαίαν αϊγλην του.

Φαίνεται ότι ή επιστολή τοϋ Κομμητά ήσκησε τήν προσδοκωμένην έπίδρασιν. Πολλά πράγματα άνενεώθησαν καί ό ίδιος εκλήθη ώς καθηγητής, τής επιστολής του θεωρηθείσης τρόπον τινά ώς σχετικής αιτήσεως. Ικα­

νοποιημένος ό ίδιος εκ τής νέας διευθετήσεως τών πραγμάτων, κατά τον μνημονευθέντα εναρκτήριο ν του, ελεγεν : «Ούτω τοίνυν, ώ φιλόμουσος

1. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α , Ό Κομμητάς καί το Γυμνάσιον τοΰ Βουκουρεστίου, ενθ' αν. 2. Περί τών γλωσσικών θεωριών τοϋ Κομμητά καί τών υπέρ της γλώσσης αγώνων

αύτοϋ βλ. Β. Σ κ ο υ β α ρ ά , 'Ανέκδοτα άντικοραϊκά κείμενα, Έρανος είς Άδαμάντίον Κοραήν, 'Αθήναι 1966, σελ. 259 ­ 358.

3. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, 'Αγνωστος επιστολή Κομμητα προς Κούμαν περί Γλώσσης, ενθ' άν.

4. Γ. Θ. Ζ ώ ρ α, Ό Στέφανος Κομμητάς καί το Γλωσσικον ζήτημα, ενθ' αν.

— 641 —

συνάθροισις, τη ευδοκία του σοφωτάτου ημών ήγεμόνος, τη* τε προθυμία των ευγενέστατων αρχόντων και τη δράστη ριότητι του φιλόμουσου εφό­

ρου, διετέθη το ήμέτερον Έλληνομουσεΐον εις την βελτίστην διάθεσιν και οϊαν ουδέποτε εσχε. Και γαρ και πρόσοδοι διωρίσθησαν ίκανώταται και διδάσκαλοι μετεκλήθησαν οι δόξαντες άξιώτατοι, και αρμονία κατά παν είδος μαθήσεως διετέθη άριστη, ώστε, τών μαθημάτων άπό διδασκάλου είς διδάσκαλον βαθμηδόν χωρούντων, ή πρόοδος πάντως και ή επικαρπία προκύψει τοιαύτη, οϊα ουδέποτε εν τώ Έλληνικώ προέκυψε πληρώματι» 1.

1. Γ. Θ. Ζ ώρα, Ό Κομμητάς καί το Γυμνάσιον τοΟ Βουκουρεστίου, ενθ' αν.

— 642 —

1

f. 58 r sΙωάννου Βακκαρέσκου τοΰ ευγενέστατου άρχοντος σπαθάρη τη σοφωτάτη και φιλομούσω ευγένεια

την προσήκουσαν προσκύνησιν1.

Ουδέ τοϋτο μικρόν, κατά γ ε την εμήν αύτοϋ κρίσιν, τοΰ ημετέρου γένους δυστύχημα οιητέον, δτω των ήτοι πολύ ή ολίγον επί παιδεία τι φρο­

νούντων, δ,τι ποτ εστί βονλομένω προς την τον γένους βελτίωσιν συγγράψαι, τοϋ τρόπου εν ατυχία είναι.

5 Πολλοίς γάρ, εϋ οΐδα, ουκ ολίγους όπως το ήμέτερον όνήσωνται γένος τους τρόπους εύρίσκουσι, μεγίστη εφ' ώ πάνν τι αναγκαία τω γένει τινά σνγγράψαι εφεσις, άλλ' ή των αναγκαίων στέρησις ού το τνχον αυτοις κώλυμα γίγνεται.

Και τοις μεν τα Ευρωπαία οϊκονσι μέρη, οίς πρώην ούδε το κατά παιδείαν 10 όνομα εγινώσκετο, ή ταύτης οδός επί τα πρόσω χωρεί, πολλών τε ευμάρειας

τρόπων και πολλών εφ* ω την εύμάρειαν εύρειν πολλά σνγγραφόντων, το δε ήμέτερον γένος, ω πάλαι al Μοϋσαι τάς σννονσίας εποιονντο, ούτως άποκα­

τέστη φευ! ώς και τον βουλόμενόν τι προς εύμάρειαν τών κατά παιδείαν καλών τη τοΰ γένους εύνοια σνγγράψαι μη δύνασθαι. "Ο δη, έξ ών εγώ νφί­

15 σταμαι, γινώσκω πάνν καλώς. Επειδή γαρ το ήμέτερον γένος εώρων δια την τών πολλών γραμματι­

κών χρείαν, μηδεμιάς το πλήρες εχούσης, πολλούς καταναλίσκον ενιαντούς, ώστε τα γραμματικά μαθεϊν, αυτά ταύτα καυτός παθών, εδοξέ μοι ερεννή­

σαντα, δστις ποτ' εστίν ο της ευμάρειας τρόπος, τοις πάσι κατάδηλον ποιή­

20 σαντα, τών πολλών εκείνων και δια μακρόν γενομένων χρόνου πόνων το ήμέ­

τερον απαλλάξαι γένος. Καί δή πολλά τούτου γε τυχεΐν καμών, ώς δυοιν τίνων βιβλίων εύρον χρείαν, γραμματικής δηλονότι εντελούς και λεξικού, ών ούκ ενποροϋμεν πολλά γάρ, άλλ' ούδεν πλήρες.

"Οθεν μηδέν τε κατά νουν θείς, πάντα δέ δεύτερα εάσας, δσον ο ιόν τε 25 έπι το πονειν εμαυτον εδων. Καί της μεν γραμματικής άψάμενος, είς τέλος

εσχεδίασα, μηδενός, άλλ' ή επιθεωρίας και επιδιορθώσεως δεούσης2, τον ôè λεξικού ούκ ετι3. Ή γάρ τών αναγκαίων στέρησις ού μόνον φέρεσθαι ένθεν κάκεΐσε, άλλ' ούδε τον τρόπον παρείχε μοι' δι δ καί ού μικρόν ήνιώμην επί γε τούτα).

30 Τών δέ τίνες εν τή Κωνσταντίνου τήν άθυμίαν μοι γινώσκοντες, ενθάδ' ά­

φικέσθαι παρεκίνουν, παρά τής υμετέρας ευγενείας τής εφέσεως τεύξεσθαι λέγοντες. Και δή άφικόμην προς αυτήν, παρά τον εξοχωτάτον εν ιατροίς

1

— 643 —

κυρίου Βασιλάκη έπιπόνως συστατικον αΐτήσας, δν δή προς τω τετυχηκέναι υπέρ τίνα άλλον επαινέτην άνδρα συνήθη αύτη και γνώριμον και της αίτή­

35 σεως ουκ άποστερήσαντα εύρον. Και της μεν δεξιώσεως ελαχον παρ' αυτής ελθών ϋπερ γε εμαυτόν.

Ή δε νόσος προς το παραγενέσθαι αύθις, προσκυνήσαί τε και τα της εφέσεως δηλώσαι παρεκώλυσεν έννήμαρ γαρ και έτι πλέον ταύτη κατετρυχόμην. Μετά δε δις και τρις ούκ επέτυχον ελθών. Την παρελθοϋσαν δε Πέμπτην τοϋ δούλου

40 αυτής άρχοντος Προκοβγίκου τυχών, την Παρασκευήν έλθε'ιν μεμάθηκα. "Οθεν τήμερον ελθεϊν βουλόμενον ούχ όπως δια στόματος, άλλα και δια

τοϋ παρόντος δηλώσαι τα της εφέσεως εδοξε. Μελανοδοχείου δε και των αύτω άπορων, σχολή y' αύ χθες μετά το

δειλινον τής επιτυχίας ηύπόρησα και το παρόν συντόμως τε άμα και καιρώ, 45 όσος ούκ ήρκει, έ'/ρα^α : πρώτον μεν την προσήκουσαν απονέμων προσκύνη­

σιν, είτα δε και την προς το πονείν εφεσιν δηλών περί τε τής κατά γραμμα­

τικήν συλλογής και τοϋ λεξικού, ών την μέν, ως εϊρηται, έσχεδίασα, το δέ, ει τής παρ' αυτής ευνοϊκής έπιτύχοιμι προστασίας, ποιήσω, τόπον και τρόπον ώς αύτοϊς ανήκοντα, εφ? ω το έργον πληρούν εύρων.

50 'Αλλ' iva γνώ δσην δ τε κατά γραμματικήν και τοϋ λεξικού πόνος οϊσει την λυσιτέλειαν, την τούτων τάξιν τε και τρόπον δηλώσω δια βραχέων, όπως δηλονότι ή κατά γραμματικήν έχει τάξις και όπως ή τοϋ λεξικού εξει.

Ή τοίνυν μοι γραμματική τάξει χαίρει τοιάδε : εις τρία μοι διήρηται βιβλία, ών το μέν πρώτον απλώς τα μέρη τοϋ λόγου, ώς εθος τοις προηοπεί­

55 ροις διδάσκειν, περιέχει, τούτων δέ τα πλείστα κατά γε Θεόδωρον 4. Το δε f. 58ν δεύτερον όσα τοϋ βαρβαρισμοϋ ημάς άπαλλάττει, απαντάς δηλο\\νότι τους σχη­

ματισμού, προσωδίας και ορθογραφίας κανόνας, όσοι κατά τάς αλλάς τών γραμματικών ευρίσκονται, ακριβώς ώς οίον τε και ευμάρειας τρόπω περι­

λαμβάνει. Το τρίτον δέ όσα τοϋ σολοικισμού ημάς άπαλλάττει, περί συντά­

60 ξεως δηλονότι κοινή τε και ιδία εκάστου τών μερών τοϋ λόγου και τής δια σχημάτων, εν ώ και τα τέτταρα παρεπόμενα, ή άνάγνωσις, εξήγησις, κρίσις και διόρθωσις, πάντων εκ πολλών ερανισθέντων, βάσιν δέ και θεμέλιον Θεό­

δωρον τον Γαζήν εχόντων. Αύτη δή μοι ή κατά γραμματικήν, ώς συντόμως δεδήλωται, τάξις, πολλήν,

65 ώς οΐμαι, οπότε εις πέρας αν ελθοι, παρέξουσα τήν ώφέλειαν. Τοϋ δέ λεξικού, ει χάριν παρ' αυτής εϋροιμι, εσται τοιαύτη : εις τέσσαρα

μοι τμηθήσεται μέρη, ών το μέν πρώτον τάς πρωτοτύπους άπλας περιέξει λέξεις' το δέ δεύτερον τάς από τών απλών συνθέτους' το τρίτον δέ τάς από τε τών απλών και συνθέτους παραγώγους' και το τέταρτον τάς ιστορικός. "Εξει

70 <5ε εκάστη τών λέξεων πρώτον το ίδιον κατά βάθος σημαινόμενον ακριβώς,

35 επέτυχον cancellava et s.l. εϋρον addidit cod.

— 644 —

είτα και όσα όμωνύμως σημαίνει, μαρτυρίας Hal ποιητών καϊ συγγραφέων, επομένως τον σχηματισμον ακριβώς ως οίον τε, και επί τ ίνας τών κατά γραμ-

ματικήν ανάγεται κλίσεων ή συζυγιών, δπως τε έχει συντάξεως και τίσιν εν χρήσει τοις ποιηταΐς και τοις λογογράφοις ή και άμφοϊν, αϊ σύνθετοι

75 και εξ ων συντίθενται, ai παράγωγοι και δθεν παράγονται' ai ιστορικοί και τον χρόνον της ιστορίας και την βασιλείαν δσαι δε μυθικαϊ και την αλή-

θειαν έξουσι τοΰ μύθου. Ούτω δη μοι το λεξικόν, ει τοϋ τρόπου τύχοιμι, γενήσεται.

Ταΰτά εστί και τα κινήσαντά με ενθάδ' άφικέσθαι, παρά της ημετέρας 80 ελπίσαντα ευγενείας. Φιλόπονος γαρ ανήρ, φιλόμουσου επιτυχών ανδρός και

τούτου εν δυνάμει, εαυτόν πείθει ώς τα της φιλοπονίας πέρας λήψεται ουκ εύκαταφρόνητον.

ΕΙ δε ύπερ εμε το έργον, ούδεν ξένον, δυοίν γάρ τοι ένεκα : δτι τε ούδεν ϊδιον ειπείν εχω, και δτι ή ών επαθον θλνψις κάί της τοϋ γένους βελτιώσεως

85 εφεσις θαρρεΐν και τολμάν κινήσαντά, πάντα δεύτερα θέντα, μηδέν ύπερ εμαυτον οιεσθαι επιτρέπει' δσοι γαρ κατ αυτούς το έργον, ου βούλονται' εγώ δέ, καίτοι υπέρ εμέ, δμως θαρρών, το δηλίου κολυμβητοϋ δεόμενον, τολμώ, προς εν αφορών τέλος την της επιδόσεως εύμάρειαν, πόνων τε πολλών και δια πολλών χρόνων μη φειδόμενος.

90 Οιμαι δε ουδείς τών είς δεΰρο ούτω καλόν έργον εχειρίσατο. Πολλοί γαρ γραμματικός συνέγραψαν καλάς τε κάγαθάς και πολλού λόγου αξίας, αλλά, φιλότιμοι δντες, ούτε προς το πλήρες ούτε προς τάξιν καλήν, προς δε λόγων δεινότητα απέβλεψαν. Πολλά τε λεξικά, αλλ' ούδεν πλήρες, εντελές, ώς οίον τε εϋτακτον και, ω τρόπω εΐρηται, άρετάς χαΐρον.

95 Ταύτα τοίνυν δηλών, εκλιπαρώ θερμώς, δ δε τών Μουσών δοτήρ χαρί-

ζοιτο τη υμετέρα ευγένεια πανοικει άκραν ύγίειαν, πανευτυχή εύδαιμονίαν, και πάντων τών σωτηριωδών εφετών επιτυχίαν προς χαραν και καύχημα τών υπό τη αυτής προστασία όντων και παντός τοϋ γένους βελτίωσιν. 'Αμήν.

Της υμετέρας φιλόμουσου ευγενείας 100 τών ύπο τή αυτής προστασία ευτελέστατος

ό εν μοναχοίς διδάσκαλος Στέφανος

71 μαρτυρίαν και ποιητών και συγγραφέων s.l. 87 ύπερ έμέ ex coir.

— 645 —

2

f. 4i r Στέφανος Κομμητάς Στεφάνω Βελλίω τω άρχοντι μεγάλω Κλουτζιάργ) εϋ πράττειν

ΕΙ καί υπέρ επταετίαν εν Βιέννη ών 6, ουδέποτε έτόλμησα προς σε έπι­

στεϊλαι θαυμαστον ουδέν, ούτε γαρ εϊχον δι δ,τ ι ούτε μάτην ένοχλεΐν καλόν ωήθην άνδρα, φ εν πολιτικοϊς οντι πράγμαοΊν εν πολλοίς περισπάσθαι ανάγκη, και δια ταϋτα, νομίζω, μήδ' έκπεσεϊσθαι της εύνοιας ανδρός φιλόμουσου

5 τε και άλλως τοϊς παιδείας τι μετέχουσιν, ώς παιδείας τροφίμου, εϋνου εκ προαιρέσεως τε και διαθέσεως φυσικής υπάρχοντος.

Νϋν δέ τίνος αναγκαιοτάτου μεν προς το Έλληνικόν, μεγάλου δέ τίνος δεομένου κηδεμόνος έπελθόντος μοι, ειπείν προς σε την γνώμην τολμήσαι ωήθην δεϊν. "Ινα γάρ τι γένηται αγαθόν, ανάγκη τοϋ μεσιτεύοντος και τούτου

10 ου τοϋ τυχόντος, αλλά πεπαιδευμένου μάλιστα παιδεία ελληνική και ειπείν τι και άποδεϊξαι δυναμένου' εάν δε και το πράγμα ουκ εϋλογον φανη, άλλα και τούτου παρά τοϋ τοιούτου ανδρός ευχερώς αν εχοι τις της συγγνώμης τυχεϊν. Συ γάρ, εν πράγμασιν ων, οΐδας ακριβώς τό τε συμφέρον ή μη, καί το δυνατόν ομοίως και μή.

15 Τί δέ εστί τοϋτο ; 'Επειδή άπαξ από τοϋ πολυπονωτάτου έργου της "Εγκυκλοπαίδειας μου ελεύθερος έγενόμην, εις τέλος άγαγών, εθίσας εμαυτον εις έργον, νομίζω μή δύνασθαι βιοϋν τον μηδέν έργαζόμενον. "Οθεν πολλά περιεργασθείς έργα, εϋρον ταϋτα αναγκαιότατα τω Έλληνικώ : Πρώτον μεν Λεξικον πλήρες, εϋχρηστον, εύμέθοδον την τε τεχνολογίαν περιέχον και τα

20 σημαινόμενα κατά τάξιν και φράσεις, ένθα δει, και περιφράσεις και πάν 6,τι Ιδίωμα εστί τής'Ελληνίδος φωνής και δ,τι άλλο αναγκαΐον οΐδεν ο και διδά­

σκαλος και μαθητής γενόμενος. Δεύτερον δε και πάντων τών αρίστων 'Ελλή­

νων τα συγγράμματα εν άρίσταις έκδοθήναι εκδόσεσιν. Καλώ δέ άρίστην εκδοσιν τήν σημειώματα εχουσαν ικανά προς άνάπτυξιν τών εν τώ κειμένω

25 δυσχερών και λεξικά κατά το τέλος τρία : τών κυρίων ονομάτων, γεωγραφι­

κον και φρασιολογικόν. Τρίτον δέ καί δσα άλλα αναγκαία είσΐ τώ γένει. Ταϋτα δε πολλά είσι καί διάφορα.

Ταϋτα οϋν διανοούμενος και τήν εκ τούτο^ν ώφέλ&ιαν δσην λογιζόμενος, τών μεν πόνων μή φειδομένους εύρεϊν τών πεπαιδευμένων τινάς ευχερές

30 είναι ένενόουν, το δέ της δαπάνης το δυσχερέστατον πάντων, ώς ανώτερον της δυνάμεως τών ημετέρων πεπαιδευμένων.

1 αυτήν cancellavit et s.l. σε add, cod. 9 αγαθόν s.l. 10 ov τοϋ τυχόντος άλλα s.l. 30 και το cancellavit et s.l. πάντων ώς ανώτερον add. cod.

— 646 —

Έν τούτοις oëv τον νουν εχοντι, τοιαύτα τινά μοι έπήλθον έννοεϊν : Διατί Ζωοιμάδαι μεν, διότι έξέδωκάν τίνα βιβλία, όφείλονσι κηρύττεσθαι δια παντός εύεργέται της 'Ελλάδος6, των δε υψηλοτάτου ηγεμόνων πλείονα τίνα πόρον

35 και βέβαιον πορίσασθαι εις τοντο χωρίς τον άνιάσαι τινά δυναμένων, ουδείς τοιαύτην έλέσθαι δόξαν προεθυμήθη ; Άρ3 ως μικράς και ονδενος αξίας κατα­

41ν φρο\\νοϋσιν η ου μέλει αύτοϊς υπέρ τοϋ "Ελληνικού ; Ούδέτερον αν δοίη τις, ευ ήκων φρονήσεως. Τι δαί ; ΈμοΙ δοκεΐ ουδέν είναι το αίτιον, αλλ* rj δτι εν τοσούτοις πράγμααιν ούσιν, ουκ επηλθεν ουδέν τοιούτο, ουδέ τις ετόλμησεν

40 άνενεγκεϊν προς αυτών το θεοφρούρητον ϋψος τι τοιούτο, το πολυδάπανον ορών.

'Εγώ δε γινώσκων εϋ ώς εστί πόρος εν τη Αακία ίκανώτατος χωρίς τοΰ άνιάσαί τίνα η τίνος ζημίας τοϋ παραίτιος γενέσθαι, την δόξαν ταύτην τώ τε διορίσαντι ύψηλοτάτω ήγεμόνι και τοις έπικυρώσασιν εύγενεστάτοις

45 άρχουσι περιάψας, σοι την γνώμην έτόλμησα ταύτην κοινολογήσαι, εϋ ειδώς ώς, εάν συ δοκιμάσης την γνώμην, ες τοϋτο υπέρ τοϋ 'Ελληνικού ποιήσεις και τω ύψηλοτάτω ήγεμόνι αύτω ταύτην ανθίσεις, δν οΐδ' εγωγε υπέρ πάντα φιλογενέστατον εις τα μάλιστα και προθυμότατον εις εύεργεσίαν τοϋ Έλλη­

νικοϋ, εξ ιδίων αύτοϋ λόγων επισταμένος. 50 Τι γαρ ενδοξότερον τω τε ύψηλοτάτω ήγεμόνι και τοις εύγενεστάτοις

άρχουσι τοϋ εταιρείαν τινά συστήσαι εν αλλοδαπή, ϊν' εκδίδω τών βιβλίων τα αναγκαιότατα ; Τί δέ πλείω ποιεϊν έχει την ενδειξιν ή το κτήσασθαι βιβλιο­

θήκην εκ τών άριστων 'Ελλήνων τών αρχόντων εκαστον, ω μάλιστα καυχών­

ται οί εν Ευρώπη άρχοντες ; Και ουκ εστίν οικία εύγενοϋς εν φιλοτιμία ζών­

55 τος μη την βιβλιοθήκην νομίζουσα κόσμον άριστον. Τί δε κάλλιον, ει τοιού­

τον επίδειξιν ου την τυχοϋσαν έχον χρήμα, μηδέν δαπανήσαντες, εχοιεν ; "Εάν γαρ ό μεν υψηλότατος ήγεμών διορίση, οι δέ ευγενέστατοι άρχοντες έπικυρώσωσι, πάντα ταϋτα εστίν ευχερή και ουδείς ουδέν άποστερήσεται, και ή ευεργεσία τη 'Ελλάδι έσται πολλή και ή φιλοτιμία τών εύεργησάντων κηρυ­

60 χθήσεται πανταχού. Εισϊ γαρ πολλά τών εγχωρίων μοναστηριών ύπ ανθρώπων κατανεμόμε­

να, οφελός τι κοινον μήτε ε'ιδότων μήτε δυναμένων ποιεϊν. Τούτων εάν εν, πρόσοδον έχον Ίκανήν, διορισθή εις τούτου τοϋ άγαθοϋ την εκτέλεσιν έργου και λαμβάνη ή εταιρεία τεταγμένα τινά κατά σννθήκας, iva εκδίδω τών βι­

65 βλίων τά αναγκαιότατα καί, δια τήν εύεργεσίαν ταύτην, ή Αακία λαμβάνη

44 εδ : εν cod. 38 post εμοί cancellavit μεν cod. ονδεν είναι (cancellavit αλλ' rj) το αίτιον αλλ' ή s.l. 44 ύψηλοτάτω ex coir. 47 post πάντα cancellavit ηγεμόνα cod. 52 post κτήσασθαι cancellavit εκαστον cod. 55 τήν s.l. 59 προσθήκη cancellavit et s.l. πολλή add. cod. τών εύεργησάντων s.l. 61 post ανθρώπων cancellavit άχθος δντων της γης cod. 62 κατανεμόμενα ex καταδαπανώμενα μήτε δυναμένων s.l. 65 έξ ών cancellavit et s.l. και add. cod. σώματα εκ τών εκδιδομένων s.l.

— 647 —

ώρισμένα τινά σώματα εκ τών εκδιδομένων, ων τα μεν ήμιγαλλιστι δεδεμένα 7

τοϊς άρχονσι διανέμεσθαι όρισθή είς βιβλιοθήκης κόσμον, τα δε άπλούστερον, και οίον κατά την εμήν Έγκυκλοπαιδείαν, τοις εθέλουσι μανθάνειν, ή τε ευεργεσία τω Έλληνικώ εσται μεγίστη και το διάφορον της Δακίας ή των

70 βίβλων οιονεί προίκα κτήσις, ου τί αν γένοιτο δικαιότερόν τε και ενδοξότερον τον ενεργετεΐν μηδέν άπολλύντας και τον κτασθαι μηδέν δαπανώντας ;

Ταϋτα τοίννν, ανδρών φιλομονσότατε και φιλογενέστατε, σοι κοινωνήσαι εδοξε. Ει ουν ευλόγα ταντα, δννατά και δίκαια σοι δόξειεν, κοίνωσον και τω

f. 42r θεοφρουρήτω και ύψηλοτάτω ήγεμόνι καί πεϊσον\\τώ λόγω και αυτόν προθν­

75 μούμενον. Καί, ει τις μεν έλπίς, ανάγγειλαν ώς και περί των σννθηκών φρον­

τίσαι, ει ôè μη, ή σιωπή ικανή τον πράγματος βεβαίωσις. "Ερρωσο

3 f. 43Γ Τήν πανένδοξον αντής ενγένειαν ταπεινότατα προσκννώ !

Προ πολλον διενοονμην τολμήσας να γράψω προς αντήν, γινώσκων μάλιστα τήν προς εμε αυτής εξ ενμενονς προαιρέσεως εννοιαν και τήν προς τον "Ελληνα λόγον 8, εν ω ετράφη και ηνξήθη, όρθόδοξον διάθεσιν καί τήν εξ ορθόν φρονήματος ύπεράσπισιν αυτής ύπερ του θειοτάτου τούτου χρήματος 9.

5 Άλλα τοντο μεν δειλία τις τοΰ μή αυθάδεια κριθή μου ή τόλμη αντη και μή θάρρος εκκλήσεως προς αυτήν, τοΰτο δε και ή προς το έργον μου ασχολία, ουκ οΐδ' όπως με διεκώλυον τέως.

Ννν δέ και το έργον τελέσας και σχολήν άγων ίκανήν 10, ουκ ήδυνήθην κατασχεΐν εμαντον μή ουχί μου τα διανοήματα προς αυτήν εξηγήσασθαι.

10 Διότι προς τίνα άλλον περί λόγων είπεϊν τι προθύμου μένος, δίκαιος αν εϊην τους λόγους ποιήσασθαι ; Τις δ' άλλος εν γε τη Βλαχία προστάτης δυναιτ αν γενέσθαι θερμότατος λόγων εί μή ή φιλόμουσος αυτής ευγένεια, καί λόγων τρόφιμος οΰσα και εξιν εν αύτοΐς έχουσα πολλήν και είς αυτούς άεΐ καταγι­

νομένη, οπότε σχολήν εκ τών πολιτικών και άλλων φιλάνθρωπων πραγμάτων 15 άγοι ;

69 άνάγραπτον cancellavit et s.l. μεγίστη add. cod. 70 οιονεί προίκα s.l. post κτή­σις cancellavit άνευ τινός δαπάνης cod. 71 τον ενεργετεΐν μηδέν άπολλνντας (ex άπολ­λνμένους) και τον κτασθαι μηδέν δαπανώντας; s.l. 73 post εδοξε cancellavit τών ελλο­γίμων αρχόντων μή δντι οντω γνωρίμω, ώς σοι 74 τω λόγω s.l. 75 μεν s.l. 76 post είδε μή cancellavit μηδ' ενλογα δόξειεν μηδ' άξια θροεϊν άκοάς ανδρός τοιούτον οίος ο υψηλότατος ημών ήγεμών cod.

— 648 —

Άλλα τι τάχα εστίν, δπερ οι λόγοι παρά της φιλόμουσου και φιλογε­

νοϋς σοφωτάτης αυτής ευγενείας αΐτήσαι τολμώαιν ; 'Επειδή ή αυτής σοφω­

τάτη ευγένεια, ώς υπερέχουσα πάντων των άλλων την 'Έλληνικήν παιδείαν, f. 43ν Χ­σΧ πάση άλλη επιστήμη, ανεδείχθη τοϋ εν Βουκουρε\\στίοις 'Ελληνικού Γυ­

20 μνασίου επίτροπος u και λόγων επιστάτης, ορθόδοξα φρονούσα περί τής 'Ελλη­

νικής παιδείας διά τε το εμβριθές των φρονημάτων της και την περί το βέλτιον βαθεϊαν αυτής φρόνησιν και υπερασπιζόμενη το θεσπέσιον τοϋτο χρήμα, (ηθέλησε) μήτε να καταδεχθή μήτε να υΛοφέρη τήν Έλληνικήν δρώσα παιδείαν, εν ή εξ απαλών, ή φασιν ονύχων επαιδεύθη, ούτω παρά των κακοδόξων κατα­

25 φρονουμένην, δυνάμει των λόγων, και ής έχει προστασίας, να απόρριψη προθύ­

μως το κακόδοξον εκείνο δόγμα το κατά τοϋ "Ελληνος λόγου εκ τοϋ εν Βουκου­

ρεστίοις Έλληνικοϋ Γυμνασίου δ προσποίησιν μεν έχει φιλοσοφίας, ταϊς άληθείαις δε τον "Ελληνα λόγον καταπολεμεί και πάσαν Έλληνικήν παιδείαν, και δια τοϋτο επίδοσις οϋτε όλίγη οϋτε πολλή, ουδεμία δράται, και τή αυτή

30 δυνάμει χρωμένη, να είσαγάγη τήν Έλληνικήν παιδείαν εύτάκτως και εύμε­

θόδως διδασκομένην, μεθ' ην και φιλοσοφείν εστί κατά λόγον — διότι άνευ εκείνης, φιλοσοφία ου παραγίνεται — καί ούτω να άναστήση το σχολεΐον τοϋ αοιδίμου εκείνου Λάμπρου 12 μετά πλείονος τής ευταξίας τε και μεθόδου, ώστε προηγεισθαι μεν τήν Έλληνικήν παιδείαν, άκολουθεΐν δε τήν φιλοσοφίαν,

35 θεραπαινίσιν εύσχήμοσι και κεκαλλωπισμέναις θεραπευομένην. "Οθεν ανάγκη, ώσπερ Πλάτων επέγραψεν «Ουδείς άγεωμέτρητος είσίτω», ούτω καν τω διδάσκεσθαι τήν φιλοσοφίαν να επιγραφή «Ουδείς άγραμματίκευτος είσίτω».

Επειδή πώς δύναται να φιλοσοφήση άνθρωπος, μή προπαρεσκευασμέ­

νος εις τής θειοτάτης φιλοσοφίας τήν μάθησιν τή μαθήσει τής Ελληνικής 40 εγκυκλίου παιδείας ; "Ην τίνα δε τάξιν και μέθοδον όφειλόμενόν εστί φυλάττε­

σθαι εν τω διδάσκεσθαι έκαστα εύρήσει ταύτην εν τοις προλεγομένοις τοϋ δευτέρου τόμου τής εμής Εγκυκλοπαίδειας, ένθα λόγος γίνεται περί μεθόδου τής διδασκαλίας και διαθέσεως των σχολείων. nAv δέ χάριν εύρω παρ' αυτή και ερωτηθώ τι επί πλεΐον, πειράσομαι και τότε είλικρινώς το δοκοϋν μετά

45 τής δυνατής σκέψεως ειπείν. Νϋν δέ γε τοϋτο μόνον λέγω, δτι, "Ελλην ων και φρονών Ελληνικά,

επειδή τριακαίδεκα ετη άλας και άρτον εν Βουκουρεστίοις εφαγον και τιμήν ήξιώθην υπό πάντων τής εμοι προσηκούσης, ουκ αν άνασχοίμην αχάριστος φανήναι και μή τήν εμήν δεΐξαι εύγνωμοσύνην, ην καΐ ουδέποτε επαυσάμην

50 δεικνύων, και επιθυμείν καί εϋχεσθαι, το δυνατόν εμοί, τήν εν λόγοις αυτών f. 44Γ φήμην, δι ην μόνην ai φιλοτιμότεραι καυχώνται πόλεις. Διότι, τή \\ αλήθεια,

μετά μεγάλης μου λύπης, ακούω παρά πάντων τών αύτόσε ερχομένων δτι

16 φιλόμονσον και φιλογενή cancellavit et s.l. πανένδοξον add. cod. 37 τήν φιλο­σοφίαν ex τής φιλοσοφίας 39 post φιλοσοφίαν cancellavit τήν μάθησιν cod.

— 649 —

συναπέθανε τω αοιδίμω Λάμπρω το εν Βονκουρεστίοις σχολ^εϊον. Και ταύτα δια τους λόγους αυτούς δι' ουδέν αλλ' ή αγαπών την των Βουκουριέρων εν

55 λόγοις δόξαν λέγω, ήτις ούχ ήττον λόγων μητρόπολις γενομένη ή των πóL·ωv, ώς αν ο μέγας εΪΛοι Γρηγόριος, πολλήν μεν παρέξει τοϊς ενοικοϋσι την δόξαν, πολύ δέ πλείω τω κατορθώσαντι.

Ταύτης τοίνυν της δόξης γενέσθαι την φιλόμουσον αυτής εύγένειαν άρχη­

γον ου μικράς αρετής έργον νομίζω. Διότι τι αν άπολαύαειεν ήδέως του βίου 60 τούτου άνήρ φιλόσοφος λόγων επιστάτης αναδειχθείς, αλλ' ή προστάτης αυτών

γενόμενος, κατορθώσας την εαυτού πατρίδα εν λόγοις περίδοξον ; Τις δε δόξα έθνους μείζων ή ή εκ τών λόγων, δι' ους τα έθνη πεπαιδευμένα καλεϊσθαι άξιοϋσι καί επί τούτοις μάλλον καλλωπίζονται ή άλλοις δη τισιν ;

Δυνατή ούν ούσα κάί ή φιλόλογος αυτής ευγένεια και πατρίδα έχουσα 65 δυναμένην περιποιεΐσθαι τους λόγους, τι αν άλλο ενδοξότερον εν τω μετά

σώματος βίω ποιήσειεν ή ταύτην άποδείξασα λόγων μητρόπολιν ; Μεταβαλέτω ούν επί το κρείττον, διευθετούσα το εν Βουκουρεστίοις

σχολείον, προσόδων πορισμον προσπορίσασα ίκανον καί διδασκάλους ορθό­

δοξα φρονοϋντας περί λόγοις ικανούς διατάξασα και μαθημάτων μέθοδον 70 όρίσας 13. Ούτω γαρ ενδοξον καταστήσει το Έλληνικον αύτόσε Γυμνάσιον

κάί ενδοξον και τω γένει παντί και τω έπιτροπεύοντι πολύ ετι ενδοξότερον καί τής επιτροπείας αύτοϋ άξιον.

Εις τούτο προθυμηθεϊσα εξει, εύ οΐδ' δτι, και τον φιλογενέστατον ύψη­

λότατον ημών αύθέντην πρόθυμον βοηθον και αντιλήπτορα. Άλλα ταύτα 75 λέγω, ουκ άγνοών δτι και προθυμουμένη δύναται καί δυναμένη προθυμειται

ή σοφωτάτη αυτής ευγένεια είς τοιούτου ενδοξότατου έργου εκτέL·σιv, άλλ' ύπό­

f. 44ν μνησιν ποιήσασθαι προς \\ αυτήν βουλόμένος. ΕΙ δε και τολμηρότερόν τι φανώ επιχειρήσας, άξιον εμαυτόν συγγνώμης

νομίζω' διότι, ει μή εγίνωσκον την εν λόγοις αυτής διάθεσιν καί την ύπερ 80 τοϋ "Ελληνος λόγου προαίρεσιν και τήν ύπερ τής εύπαιδείας τής πατρίδος

προθυμίαν τε και φιλοτιμίαν, ουδέποτε ετόλμων ούτω προς αυτήν παρρησιά­

σασθαι το εξ αύθαδείας θράσος διευλαβούμενος. Νϋν δε ταϋτ εύ εϊδώς και τολμηρότερόν έγραψα θαρρών, καί, εάν λόγου

άξιους κριθέντας μου τους λόγους και μή φορτικούς αυτή φανέντας ϊδω, καί 85 άλλ' αναγκαία αυτήν ύπομνήσαι πειράσομαι περί τοϋ αύτοϋ πράγματος.

Άλλ' άρκεϊν μοι δοκοϋσι ταύτα επί τοϋ παρόντος προς το σοφώ άφορ­

μήν δούναι, Ινα σοφώτερος γένηται. 'Εγώ δε μένω τής σοφωτάτης αυτής ευγενείας

54 δια ex coir. 66 post βίω cancellava εργ cod. post ποιήαειεν cancellavit τήν πατρίδα cod. 68 όρίσασα cancellavit et s.l. προσπορίσασα add. cod. 80 post τοϋ cancellavit λόγου cod.

42

— 650 —

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

1. Είς το άνω άριστερον μέρος τοϋ φύλλου δια χειρός Σάθα σημειοϋται : «Περί λεξικού èv τέλει».

2. Περί τής εκδόσεως της Γραμματικής του, βλ. ανωτέρω σελ. 637, σημ. 1. 3. Την έπιθυμίαν όπως σύνταξη Λεξικόν ό Κομμητάς επαναλαμβάνει μετά τίνα

έτη και προς τον Βέλλίον (βλ. σχετικήν έπιστολήν κατωτέρω). 4. Υπονοεί τόν Θεόδωρον Γαζήν (1370 ­1475), συγγραφέα 'Ελληνικής Γραμματι­

κής, εκδοθείσης το πρώτον έν Παρισίοις το 1516 και έκτοτε πολλάκις. 5. Επομένως ό Κομμητάς διέμενεν ακόμη εις Βιέννην, οπόθεν άνεχώρησε δια

Βουκουρέστίον την άνοιξιν τοϋ 1816. 6. Ώς γνωστόν, οί Ζωσιμάδαι, μεγάλοι εύεργέται τοϋ "Εθνους, κατέβαλον σημαν­

τικά ποσά δια την εκδοσιν ωφελίμων συγγραμμάτων, Ιδιαιτέρως δε ενίσχυσαν οίκονο­

μικώς και δη καί πλουσιοπαρόχως τάς ύπο τοϋ Κοραή αναληφθείσας εκδόσεις. Βλ. Γ. Θ. Ζ ώρα, Κομμητα προς Δούκαν επιστολή άντικοραϊκή, ένθ' άν.

7. ήμιγαλλιστί δεδεμένα, ήτοι δεδεμένα πολυτελώς 8. "Ελληνα λόγον περί τών χαρακτηρισμών τής αττικής διαλέκτου καί των κρίσεων

τοΰ Κομμητα βλ. σελ. 640. 9. θειοτάτον χρήματος' δηλ. τής ελληνικής γλώσσης, την οποίαν ό Κομμητάς ονο­

μάζει επίσης «θεσπέσιον χρήμα», «γλώσσαν τών Θεών» κλπ. 10. Εννοεί ότι έπεράτωσε το πολύτομον έργον του «Εγκυκλοπαίδεια», το όποιον

έπί πολλά ετη άπερρόφησε πάσαν πνευματικήν δραστηριότητα του. Βλ. καί κατωτέρω έπιστολήν προς τον Στέφανον Βέλλιον : «Επειδή άπαξ από τοϋ πολυπονωτάτου έργου τής 'Εγκυκλοπαίδειας μου ελεύθερος έγενόμην, είς τέλος άγαγών».

11. Ό παραλήπτης τής επιστολής κατείχε τό αξίωμα επιτρόπου τοϋ έν Βουκουρε­

στίω 'Ελληνικού Γυμνασίου, φαίνεται δε ότι ούτος ήσκησεν έπίδρασιν δια τήν μετά τίνα χρόνον κλήσιν τοΰ Κομμητα ώς καθηγητοΰ είς το σχολεΐον τοΰτο.

12. 'Υπονοεί τον μνημονευθέντα Λάμπρον Φωτιάδην. 13. Είναι προφανές ότι ό Κομμητάς έγραψε τήν έπιστολήν πριν ή τήν διεύθυνσιν

τοΰ Γυμνασίου άναλάβη ό φίλος του Νεόφυτος Δούκας.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ν. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΥ Καθηγητοϋ τοΟ Πανεπιστημίου 'Αθηνών

Ο JEAN-MARTIN CHARCOT ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ*

Κατά τα τελευταία χρόνια, στή διακονία της επιστήμης μου, κίνησαν το ενδιαφέρον μου ορισμένες καταστάσεις πού βλέπουμε στους άρρωστους μας, όπου ή οργανική πάθηση συνδυάζεται στενά και αχώριστα με την ψυχική προσωπικότητα τους.

Πολλές φορές, κατά περίεργη συγκυρία, οί περιπτώσεις αυτές διαδέ­

χονται ή μία τήν άλλη σαν επιδημίες. Τα σημερινά ωστόσο δεδομένα της επιστήμης μας επιτρέπουν, να τις διαγνώσουμε καΐ να τις αντιμετωπί­

σουμε με κάποια αποτελεσματικότητα. Πώς φθάσαμε όμως στο παρόν και ποιες σκέψεις οδήγησαν τους ιδρυ­

τές της σύγχρονης νευροπαθολογίας, να προβάλουν στο τέλος του περα­

σμένου αιώνα, μέ τήν καταπληκτική κλινική τους διαίσθηση, τον τομέα πού αποκαλούμε σήμερα ψυχοσωματική ;

Γιατί σήμερα, μέ βάση τήν διδασκαλία του Ιπποκράτη, έπανερχόμεθα σιγά ­ σιγά στή μελέτη του άρρωστου ανθρώπινου οργανισμού, όχι πια εξετάζοντας απομονωμένα τή νοσολογία του οργάνου ή του συστήματος πού πάσχει, άλλ' αντιμετωπίζοντας τον οργανισμό σαν ενα σύνολο, άπότό όποιο δεν πρέπει ν' αγνοείται και ή ψυχοσύνθεση του άρρωστου.

Σ' εμάς δέ τους χειρουργούς, ϊσως περισσότερο από τις άλλες ειδι­

κότητες — γιατί στην έννοια της παθήσεως συνυπάρχει πολλές φορές και ή έννοια του απρόοπτου και τοϋ βίαιου — σ' εμάς λέω τους χειρουργούς ή αντιμετώπιση της ψυχοσυνθέσεως εκείνου πού ύπέστει, μέ κάποιο βίαιο γενεσιουργό ή θεραπευτικό τρόπο, μια μή αναμενόμενη νοσηρή κατάσταση πρέπει να συνδυάζεται μέ τήν αντιμετώπιση των ψυχοπαθολογικών φαι­

νομένων. Στην πορεία της 'Ιατρικής επιστήμης, άπό τήν εποχή τοϋ Ιπποκράτη

ώς τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν μερικοί πρωτοπόροι επιστήμονες έδωσαν τό έναυσμα της καινούργιας αντιμετωπίσεως τοϋ πάσχοντος στο σύνολο

* Διάλεξη πού έγινε στον «Παρνασσό» τήν 25η Ιανουαρίου 1971.

— 652 —

του, δεν είχε γίνει συζήτηση τοϋ συνδυασμού της σωματικής παθήσεως και της ψυχοσυνθέσεως τοϋ αρρώστου.

Στην πραγματικότητα όμως, ό «έμπρακτος» αν μπορεί κανείς να πει πρωτοπόρος, υπήρξε ό κάπως λησμονημένος σήμερα γιατρός Jean ­ Martin Charcot, του οποίου ή εξέχουσα διάνοια διαφαίνεται στην ανάγνωση τών περίφημων μαθημάτων του.

Είκ. 1. — Ή παλαιά Salpêtrière.

Αυτός έδωσε σάρκα και οστά στην ψυχοσωματική, τήν σύγχρονη ειδι­

κότητα, πού μας είναι σήμερα απαραίτητη στην αντιμετώπιση τών ψυχο­

λειτουργικών ανωμαλιών τοϋ ραγδαία εξελισσόμενου πολιτισμοΰ μας. "Ας τον παρακολουθήσουμε λοιπόν, μέσα στην εποχή του, επισημαί­

νοντας ορισμένα δεδομένα πού έχουν σχέση με τήν ψυχοσωματική. Το παλιό Παρίσι περιέχει θησαυρούς πού, όπως ξέρουμε όλοι, είναι

συνδεδεμένοι με τήν πνευματική ζωή τής Γαλλίας, μέσα στους αίώνες. Έτσι, ή συνοικία γύρω από τήν λεωφόρο Poissonière, με τους στενούς και δαιδα­

λώδεις δρόμους της, όπου σώζονται ακόμη παμπάλαια σπίτια με δύο, τρία και πέντε πατώματα, φέρνει στή σκέψη τοϋ επισκέπτη ενα σωρό ανα­

μνήσεις. Έμας τους γιατρούς μας συγκινεί ιδιαίτερα ή λεωφόρος Poissonière

γιατί έκεΐ, στον άρ. 1, γεννήθηκε τό 1825 ό Jean­ Martin Charcot. Πράγματι, στις αρχές τοϋ περασμένου αιώνα, εγκαταστάθηκε στή

— 653 —

συνοικία αυτή ένας νέος άμαξοποιός, με το όνομα Simon ­ Pierre Charcot. Παντρεύτηκε τήν Jenny Saussier, πού του χάρισε τέσσερα αγόρια : τον Martin, τον Jean ­ Martin, τον Emile και τον Eugène.

Κατά τήν περίοδο της παιδικής τους ηλικίας, τα παιδιά παρακολουθού­

σαν τον πατέρα τους, πού περνούσε τή μέρα του κατασκευάζοντας αμάξια για τους εύπορους της εποχής, αλλά και κάρρα για τους φτωχότερους έπαγ­

Είκ. 2. —Ή Salpêtrière τον 19ον αΐώνα. Ό τρούλος της εκκλησίας της.

γελματίες. Ευνόητο είναι ότι, ό πατέρας Charcot δεν είχε τήν οικονομική δυνατότητα να σπουδάσει και τα τέσσερα παιδιά του. Σκέφθηκε λοιπόν, για ν' αντιμετωπίσει τό πρόβλημα αυτό πού τον απασχολούσε, να εγγράψει για ενα χρόνο στο Λύκειο Bonaparte και τους τέσσερεις γυιούς του, δηλώ­

νοντας τους ότι, εκείνος πού θα είχε τήν καλύτερη επίδοση, θα συνέχιζε ανώτερες σπουδές. Στο τέλος τού χρόνου αποδείχθηκε καλύτερος ό Jean ­Martin, πού άπό πολύ μικρός αγαπούσε τό διάβασμα, τό γράψιμο και το

— 654 —

σχέδιο. Ό πατέρας τότε, σάν τον γεωργό του μύθου, κάλεσε τα παιδιά του και τους είπε :

«'Εσύ Martin, πού είσαι ό μεγαλύτερος, θα δουλέψεις μαζί μου και θα πάρεις τη συνέχεια της δουλείας μου. Έσύ Eugène, πού άγαπας τη ζωή και τις περιπέτειες θα γίνεις ναυτικός, έσύ Emile θα γίνεις στρατιωτικός. "Οσο για σένα Jean ­ Martin επειδή έχεις επίδοση στο σχέδιο, μπορεί να

γίνεις ζωγράφος ή αρχιτέκτονας, αλλά επειδή σου αρέσουν και τα βιβλία, θά εξακολουθήσεις τις σπουδές σου και αν προτιμάς θα γίνεις γιατρός».

Σύμφωνα με τις πατρικές υποδείξεις, το μεν πρώτο παιδί, όταν πέθανε ό πατέρας, εγκατέστησε ενα επιτυχημένο συνεργείο άμαξοποιΐας στην λεωφόρο Eylau, ô Emile έγινε στρατιωτικός, ό Eugène ναυτικός και ό Jean­

Martin κατέληξε στην 'Ιατρική. Για τήν εφηβική περίοδο της ζωής του δεν γνωρίζουμε πολλά, ξέρουμε

μόνο ότι στα 19 του χρόνια άρχισε ιατρικές σπουδές.

— 655 —

Ήταν τότε ένας αδύνατος νέος, με μεγάλα μάτια, μακριά μαλλιά καί μαύρο μουστάκι. Ντυμένος απλά, σχεδόν πάντα μόνος, ακολουθούσα με επίδοση τα μαθήματα του στην 'Ιατρική Σχολή ή στα Νοσοκομεία. Δέν ενδιαφερόταν για τίποτα, παρά μόνο για τήν επιστήμη του. Τό βράδυ, ανέβαινε στο φοιτητικό του δωμάτιο, για να διαβάσει και να γράψει ως αργά τη νύχτα. Τα αδέλφια του του έφερναν λίγα ξύλα, άπό το εργαστήρι

Εϊκ. 4. —Ή αυλή τής φυλακής τής Salpêtrière (Maison de Force).

του πατέρα τους, για να ζεσταθεί. Ή μόνη του ευχαρίστηση ήταν να σχε­

διάζει καί όταν συναντούσε έναν άπ' αυτούς τους περίεργους τύπους, πού ανέκαθεν σύχναζαν καί συχνάζουν στο Quartier Latin ή τους αλήτες, τους clochards τής περιοχής, έπαιρνε τό μολύβι του και τους σχεδίαζε. Έτσι, υπάρχουν σχέδια τής εποχής εκείνης του Charcot, σαν π.χ. του dandy του bohème, του αλήτη, τοϋ χωριάτη κλπ.

Σ' αυτά τα σχέδια βλέπει κανείς, πόσο παρατηρητικός ήταν καί αυτή

— 656 —

ή παρατηρητικότητα του θα τον ακολουθήσει σ' όλη του τή ζωή, πράγμα πού εξηγεί τήν μετέπειτα ιδιάζουσα κλινική σταδιοδρομία του.

Τέσσερα χρόνια μετά τήν αρχή τών σπουδών του, λαβαίνει μέρος στον δύσκολο διαγωνισμό του Internat (1848) κ' έρχεται πέμπτος σέ σειρά επιτυχίας. Ή τύχη έκαμε ώστε, τον πρώτο χρόνο της θητείας του σαν interne, να υπηρετήσει στον Rayer, τον φημισμένο τότε γιατρό της Salpêtrière.

ΕΙκ. 5. —Πρόσοψη τής φυλακής τής Salpêtrière (Maison de Force).

Πρέπει νά πούμε έδώ, ότι αυτό τό πανάρχαιο νοσηλευτικό ίδρυμα, τό πρώτο Νοσοκομείο τοΰ είδους του στή Γαλλία, πού ιδρύθηκε τό 1656, άπό τον Vincent de Paul, ήταν σαν μια μικρή επαρχιακή πόλη, περιφραγμένη με τοϊχο, όπου ζούσαν 5.000 ψυχές. Θα μας δοθεί ίσως ή ευκαιρία, μια άλλη φορά να μιλήσουμε γι' αυτό τό "Ιδρυμα, πού άρχισε σαν άσυλο για τους άρρωστους αλήτες κ' εξελίχθηκε σέ φυλακή για τις έλευθεριάζουσες γυναίκες και τις υποκείμενες στο κοινό ποινικό δίκαιο, σέ κοινή φυλακή κατά τους διαφόρους θρησκευτικούς πολέμους, σέ αποθήκη κάθε ανθρώπι­

νης μιζέριας, σέ τμήμα μεταγωγών για τα εγκληματικά άτομα πού εξόρι­

ζαν στον Καναδά ή στα νησιά της Καραβαϊκής. (Είκ. 1, 2, 3, 4, 5). Στα μέσα του 19ου αιώνα, πού ξαναπήρε τή μορφή 'Ασύλου ή μάλ­

— 657 —

λον Νοσοκομείου, εξακολουθούσε να δίνει την εντύπωση μιας μικρής επαρχιακής πολιτείας, εγκατεστημένης μέσα στο Παρίσι, με την εκκλησία της, την αγορά της, τις πλατείες της, τους περιπάτους της.

Σ' αυτό το περιβάλλον κλείστηκε ô Charcot, ή δε ατμόσφαιρα του, του πήγαινε θαυμάσια με τήν απομόνωση της, τήν τόσο πρόσφορη για εντα­

τική και κοπιαστική εργασία. Έκεΐ, βρέθηκε συνάδελφος του, ό επίσης μεγάλος Edmè ­ Felix ­ Alfred

Vulpian, πού μαζί περνούσαν τις ώρες τους, εξετάζοντας αρρώστους. Για να μήν είναι πλέον βάρος στην οικογένεια του, ô Charcot τήν

εποχή εκείνη παραδίδει μαθήματα στους νέους φοιτητές της ιατρικής. Κάποια μέρα, σ' ενα απ' αυτά τά μαθήματα, έδειξε σ' έναν άγγλο φοιτητή, έναν άρρωστο πού τον βασάνιζε σαν περίπτωση. Γυρίζει ό άγγλος και του λέει : «Μα κύριε Charcot αυτός ό άρρωστος πάσχει άπό μια εξόφθαλμη βρογχοκήλη, πάθηση του θυρεοειδούς άδενος, πού περιέγραψε τελευταία ένας συμπατριώτης μου πού λέγεται Graves». Λίγο αργότερα, ô Charcot δημοσίευσε αυτή τήν περίπτωση, πού είναι ή πρώτη περίπτωση τής νόσου τών Graves ­ Basedow, πού δημοσιεύτηκε στή Γαλλία.

Μέσα στους θαλάμους τών «reposantes» τών «ήσυχαζουσών», τοπο­

θετούσαν γυναίκες υπερήλικες και ανίατες, στο τελευταίο στάδιο τής εξε­

λίξεως τής παθήσεως τους. Μερικές άπό τις περιπτώσεις τών γυναικών αυτών, υπήρξαν ή βάση τής πολυώνυμης διδακτορικής διατριβής του Charcot στην οποία περιγράφει τήν πρώιμη ασθενική ποδάγρα, τις εξογκώσεις τών αρθρώσεων και τον χρόνιο άρθρητικό ρευματισμό (1853).

Ό δάσκαλος του Rayer τον κράτησε σαν 'Επιμελητή, άλλα για να ζήσει ό Charcot χρειαζόταν καί πελατεία. «Δεν θα έχετε πελάτες», του λέει μια μέρα ό Rayer, «έφ' όσον διατηρείτε τό μουστάκι σας». «Θά τό κόψω αμέσως», απήντησε ό Charcot, «αν μοϋ βρήτε ενα πελάτη». Μερικές μέρες αργότερα, του γράφει ό Rayer : «Ξυρίστε τό μουστάκι σας, εχω ëva πελάτη για σας». Τήν επομένη παρουσιάστηκε ό Charcot ξυρισμένος. (Εικ. 6). Ό πελάτης υπήρξε σημαντικός. 'Επρόκειτο για τον Α. Fould, πλούσιο τραπε­

ζίτη και μετέπειτα Υπουργό τών Οικονομικών, πού ό Rayer τον είχε συμ­

βουλέψει νά κάνει ενα μακρινό για τότε ταξίδι στην 'Ιταλία για τήν υγεία του με τήν συνοδεία ενός γιατρού. Στο ταξίδι αυτό, ό Charcot γνώρισε τήν Νότιο Γαλλία, τήν Τοσκάνη, τήν Ρώμη καί τήν Νεάπολη. Γέμιζε τις ώρες του κρατώντας σημειώσεις και σχεδιάζοντας. Είχε ενδιαφέρουσες συζητή­

σεις με τον Fould καί δημιουργήθηκε μεγάλη συμπάθεια μεταξύ τους, πού κατέληξε σε στενό φιλικό δεσμό του νέου γιατρού με τήν οικογένεια του άρρωστου του. 'Εδώ πρέπει νά σημειωθεί ότι όταν μεταγενέστερα ό Charcot έγινε σύμβουλος ­ γιατρός, πολύ δύσκολα πήγαινε νά εξετάσει άρρωστο στο σπίτι του. Μόνο όταν ή οικογένεια Fould τον καλούσε, έσπευδε σε

— 658 —

οποιαδήποτε ώρα της μέρας ή της νύκτας. Σαν αντάλλαγμα, ό Fould του έστελνε κάθε πρώτη του χρόνου 1200 φράγκα μαζί μ' ενα ωραιότατο δώρο.

Με τις οικονομίες του ταξιδιού του με τον Fould, εγκαταστάθηκε στην όδό Laffite κοντά στο πατρικό του σπίτι, προετοιμάζοντας εντατικά τους διαγωνισμούς των Νοσοκομείων.

Είκ. 6. —Ό Charcot, 29 ετών.

Το 1856 σε ηλικία 31 ετών, έγινε Διευθυντής γιατρός τών Νοσοκομείων τοϋ Παρισιού (Médecin des Hôpitaux) ενα χρόνο δέ αργότερα, το 1857, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στον διαγωνισμό της 'Υφηγεσίας. Τό θέμα της διατριβής του «Ή προσδοκία στην Ιατρική» (L'expectation en Méde­

cine) δεν άρεσε στους κριτές του, γιατί είχε φιλοσοφικές προεκτάσεις και

— 659 —

βρήκαν πώς ήταν έτσι ακατάλληλος να διδάξει έμπρακτη ιατρική. Τρία χρόνια αργότερα, παρουσιάστηκε ξανά στον ίδιο διαγωνισμό με θέμα δια­

τριβής «Ή χρόνια πνευμονία». Τό θέμα άρεσε αυτή τή φορά και με τήν υποστήριξη του Rayer ονομάστηκε Υφηγητής. Όταν ήρθε ό καιρός, δυο χρόνια αργότερα, τό 1862, να επιλέξει τήν κλινική του, θυμήθηκε τήν Salpê­

trière και αυτήν επέλεξε. Κατά σύμπτωση δε στο ϊδιο νοσοκομείο εργαζό­

ταν τότε και ό από τα φοιτητικά τους χρόνια φίλος του Vulpian πού εϊχε επιδοθεί εν τω μεταξύ στην μελέτη των ασθενειών του νευρικού συστήματος.

Στο «πανδαιμόνιο» αυτό τών ανθρώπινων αναπηριών, όπως αποκαλούσε ό Charcot τήν Salpêtrière, άρχισε να εργάζεται με μεγάλο ζήλο. 'Απόδειξη είναι οί πρωτότυπες για τότε εργασίες του επάνω στον τυφοειδή πυρετό, τον εξανθηματικό τύφο, τήν πανώλη, τον κίτρινο πυρετό κλπ.

Στο μεταξύ, σιγά ­ σιγά, μεγάλωνε ή πελατεία του και ό Charcot σκέ­

φτηκε πώς ήταν καιρός να παντρευτεί. "Ενας πλούσιος ράφτης του Παρισιού, ό Laurent Richard, μεγάλος συλλέκτης ζωγραφικών πινάκων, είχε μια κόρη, τήν κυρία Duvris, προ ολίγου χήρα. Ή ιστορία λέει ότι ό γάμος του, εκτός από μία αξιόλογη περιουσία, του έδωσε υψηλές κοινωνικές σχέ­

σεις, αλλά κυρίως μια λατρεία εκ μέρους της συζύγου του, λατρεία πού συνεχώς μεγάλωνε ώς τό τέλος του βίου του.

Τό νεαρό ζεύγος εγκαταστάθηκε στην οδό du Coq όπου γεννήθηκαν δύο παιδιά, ή κόρη του 'Ιωάννα και ό γυιός του Ιωάννης, τον όποιο άπό μικρό κατηύθυνε ό πατέρας του στην ιατρική. Αυτός όμως, παρ' όλο πού έγινε και Interne τών Νοσοκομείων του Παρισιού, εγκατέλειψε αργότερα τήν ιατρική για να γίνει ό περίφημος εξερευνητής πλοίαρχος Jean Charcot, πού τό όνομα του συνδέθηκε στενά με τήν εξερεύνηση τών δύο Πόλων.

Στην Salpêtrière, ό Charcot τό 1866 δίνει σ' ένα πρόχειρο θάλαμο άρ­

ρωστων, απ' όπου εϊχε βγάλει τα κρεββάτια, μια σειρά μαθημάτων για τήν πνευμονία τών γερόντων, τους χρόνιους ρευματισμούς και τήν ποδάγρα. Τήν ίδια εποχή με τον Leyden, περιγράφει τους γνωστούς κρυστάλλους στα πτύελα τών ασθματικών, πού από τότε ονομάζονται κρύσταλλοι τών Charcot ­ Leyden.

Τήν εποχή εκείνη απέτυχε νά καταλάβει τήν "Εδρα της Παθολογίας στην Ιατρική Σχολή, αν και τον υποστήριζε ό Υπουργός τών Εσωτερικών de Lavalette. Τό 1867, τα μαθήματα του έχουν σαν κύριο θέμα τις αιμορ­

ραγίες, και τις μαλακύνσεις του εγκεφάλου. 'Αργότερα πρόσθεσε τα άνακα­

λυφθέντα με τον Bouchard «πολλαπλά ή κεγχροειδή άνευρίσματα του εγκε­

φάλου». Τήν ϊδια περίπου περίοδο εμφανίζεται και ή σημαντική ανακάλυψη

του κλινικού συνδρόμου της «σκληρύνσεως κατά πλάκας», πού τό άνατο­

— 660 —

μοπαθολογικό της υπόστρωμα είχε ήδη επισημανθεί από τον Cruveilhier. Έλειπε όμως ή κλινική οντότητα της παθήσεως. Ό Charcot συμπλή­

ρωσε το κενό μέ τήν περιγραφή των κλινικών συμπτωμάτων της, σε άρρωστο πού παρουσίαζε τις γνωστές ανωμαλίες του βαδίσματος, του λόγου, τοϋ τρόμου στα μάτια και στα άκρα, πού μεγαλώνει μέ τις εκούσιες κινήσεις.

ΕΙκ. 7. —Ό Charcot μέλος του 'Ινστιτούτου τής Γαλλίας (1883).

Αυτή τήν κλινική εικόνα συνέδεσε μέ τίς γνωστές ήδη τότε «σκληρυντικές πλάκες τοϋ νωτιαίου μυελού».

Μέ αφετηρία τήν μελέτη της παθήσεως αυτής, προχωρεί στην έρευνα των διαφόρων τρόμων στις περισσότερες νευρολογικές καταστάσεις, χωρίς να εξαιρέσει και τήν νόσο τοϋ Parkinson. Για να κατατοπιστεί δέ στην ξένη βιβλιογραφία μαθαίνει αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά, γλώσσες πού

— 661 —

τις μιλούσε σπανιώτατα, άπο φόβο μή γελοιοποιηθεί για την προφορά του. Στον Γαλλοπρωσσικό πόλεμο του 1870 έστειλε την οικογένεια του

στο Λονδίνο, εκείνος όμως έμεινε, κατά τή δραματική πολιορκία τοϋ Παρι­

σιού, στην Salpêtrière νοσηλεύοντας τους πάσχοντες άπο ευλογιά, τους χολερικούς και όλους τους άλλους άρρωστους. Μετά τον πόλεμο, ή οικο­

γένεια του γύρισε στο Παρίσι, και εγκαταστάθηκε σε μια πτέρυγα τοϋ

Είκ. 7Α. — Ό εκατόχρονος Chevreul στο 'Ινστιτούτο της Γαλλίας. Σκίτσο τοΰ Charcot.

ανακτόρου Chimay, τήν σημερινή Σχολή Καλών Τεχνών, στην αριστερή όχθη τοϋ Σηκουάνα.

Τό 1872 μετά άπό σχετική εκλογή, διορίστηκε Καθηγητής της Παθο­

λογικής 'Ανατομικής της 'Ιατρικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου τοϋ Παρι­

σιοϋ, όπου δίδαξε για δέκα χρόνια στην θέση τοϋ Vulpian πού είχε στο μεταξύ μετατεθεί σε άλλη "Έδρα. Και εδώ ό Charcot διέπρεψε. Τα μαθή­

ματα του εκδόθηκαν σε πολλούς τόμους. Άλλα ή Salpêtrière τράβα πάντοτε το ενδιαφέρον του. 'Ακολουθούν πολλές δημοσιεύσεις σχετικά μέ τις εγκε­

φαλικές εντοπίσεις, τήν επιληψία, τις συμπιέσεις τοΰ νωτιαίου μυελοΰ, τις άμυοτροφίες κλπ. Χάρη στην φωτεινή διδασκαλία του ονομάζεται τέλος το 1882, μέ τήν ενεργό συμπαράσταση τοϋ Γαμβέττα, Καθηγητής τής "Εδρας

— 662 —

των Νόσων του Νευρικού Συστήματος, πού ιδρύθηκε τότε για πρώτη φορά στή Salpêtrière. Ένα χρόνο αργότερα, το 1883, γίνεται τακτικό μέλος του Γαλλικού 'Ινστιτούτου. (Είκ. 7), (Είκ. 7Α).

Ό Charcot έφθασε πλέον στο απόγειο της φήμης του. Δημιουργεί Σχολή. Οί μαθητές του προέρχονται απ' δλα τα μέρη του κόσμου. Πολλοί άπ' αυτούς απέκτησαν διεθνή φήμη. Μεταξύ τους συγκαταλέγεται και ό

Είκ. 7Β. — Ό Charcot. Χαλκογραφία από τον συνεργάτη του Paul Richer.

Freud πού μαθήτευσε κοντά του ενα σχεδόν χρόνο (1885 ­ 1886). 'Αποκαλεί τον Charcot «λατρευτό του δάσκαλο». Μεταφράζει ορισμένα βιβλία του στα γερμανικά και τον αναφέρει συχνά στα γραπτά του με απέραντο σεβα­

σμό και αγάπη. "Ισως, όπως γράφει ό Ernest Jones, να συνέτεινε ή διδασκαλία του Charcot στο να στραφεί ό Freud άπό τή νευρολογία στή ψυχοπαθολογία.

Στο μεταξύ ό Charcot αποκτά τή μεγαλύτερη και καλύτερη πελα­

τεία του Παρισιού και τον καλούν σε διάφορες αυλές της Ευρώπης. Τελικά εγκαταστάθηκε σ' ενα πολυτελέστατο ιδιόκτητο μέγαρο, στο 217 τής λεωφόρου St. Germain όπου περιβάλλεται άπό αξιόλογα έργα τέχνης. Παρ' δλην αυτή τή δόξα, έμεινε απλός στους τρόπους, χωρίς να ξεχνά τις στερήσεις πού πέρασε σαν φοιτητής.

Και ερχόμαστε στή περίοδο της παραμονής του στή Salpêtrière, όπου

— 663 —

όπως είπαμε κατέλαβε τήν Έδρα τών Νόσων τοΰ Νευρικού Συστήματος, πού μόλις είχε ιδρυθεί.

Ήταν 57 χρονών. (Είκ. 7Β). Μέτωπο ψηλό, τα μαλλιά ριγμένα προς τα πίσω σκέπαζαν τον αυχένα· μεγάλη μύτη, λεπτά χείλη, πηγούνι ισχυρό, χαρακτήριζαν τις γραμμές του προσώπου του. Δύο βαθειές κόγχες και πλούσια βλέφαρα σκέπαζαν τα αινιγματικά του μάτια, πού πότε έδειχναν γλυκύτητα και πότε αυστηρότητα. Πολλοί έλεγαν ότι το πρόσωπο του έμοιαζε μ' εκείνο του Βοναπάρτη ή του Δάντη ή ακόμη και του Καίσαρα. Δύσκολα μπορούσε να τον πλησιάσει κανείς· μόλις και ακουγόταν ή καλη­

μέρα του. Σπάνια γελούσε ή καλύτερα προσπαθούσε να μή γελάσει. "Ισως αυτό να ώφειλόταν στην ντροπαλότητά του, γιατί όπως είπαμε ήταν πλη­

βίος και κράτησε τις συνήθειες του απομονωμένου μελετηρού φοιτητή, πού δέν μπόρεσε να προσαρμοστεί στους κοινωνικούς τύπους της εποχής.

5Αλλ' ας δούμε τον τρόπο της σκληρής δουλειάς του. Κάθε μέρα, φθάνει τήν ϊδια ώρα στην Κλινική του, στις 9 το πρωΐ.

"Ολο το προσωπικό τον περιμένει στην είσοδο. Άλλοίμονο δέ στους αργοπορημένους. Χαιρετά με τα δυο δάκτυλα τους επιμελητές και τους internes, οι άλλοι αρκούνται σε ελαφριά κλίση του κεφαλιού. Στους ξένους προσπαθεί να χαμογελάσει.

Στο μικρό του γραφείο πού οι τοίχοι του ήταν στολισμένοι με φωτο­

γραφίες απλοϊκών ιταλικών ή ισπανικών εικόνων άπό τή ζωή αγίων γυναι­

κών, σε στάση προσευχής ή σε έκσταση ή σε σπασμωδική κατάσταση, «δαιμονιακές» όπως λέει ό Α. Daudet, πού θύμιζαν αυτό πού αποκαλούσαν στή Κλινική «μεγάλη θρησκευτική νεύρωση», φθάνει ό πρώτος άρρωστος, τον γυμνώνουν και ô interne διαβάζει το ιστορικό. 'Απόλυτη ησυχία. Ό δάσκαλος ακούει προσεκτικά, βλέπει και παίρνει πού και πού καμιά σημείωση. Δέν μίλα, παρατηρεί και έπειτα άπό αρκετή ώρα ζητά ορισμέ­

νες πληροφορίες και δίνει οδηγίες για τήν εξέταση τών αντανακλαστικών ή τήν έρευνα της επιφανειακής αισθητικότητας. Μετά, εξετάζει με τον ίδιο τρόπο, δεύτερο, συχνά καί τρίτο άρρωστο κι' αυτό εξακολουθεί ώς το μεσημέρι, οπότε εγκαταλείπει το Service του.

Στην άμαξα, επιστρέφοντας σπίτι του, είναι τόσο απορροφημένος άπό τις σκέψεις του, πού συχνά ό άμαξας του κτυπά τό τζάμι για να τοΰ θυμίσει πώς είχαν φθάσει στον προορισμό τους.

Το απόγευμα, ώς τήν ώρα του δείπνου, δέχεται στο ιατρείο του τήν αναρίθμητη ιδιωτική πελατεία του, πού πολλές φορές προέρχεται απ' όλα τα μέρη του κόσμου. Κατόπι, αποσύρεται στην βιβλιοθήκη του, όπου μελετά δ,τι έχει δημοσιευτεί σχετικά με τις περιπτώσεις πού εξέτασε το πρωΐ στο Νοσοκομείο. Ή μελέτη αυτή διαρκεί ώς αργά τή νύχτα. Έτσι ετοιμάζονται τα περίφημα «μαθήματα της Παρασκευής» πού παρακολουθούσε πλήθος

— 664 —

ακροατών, στο αμφιθέατρο, το εγκαταστημένο σέ μια παλιά κουζίνα του παμπάλαιου Ιδρύματος.

Έκεΐ, του φέρνουν τους ήδη γνωστούς του άρρωστους. Μιλά σιγά, με θαυμάσια άρθρωση και χωρίς δισταγμούς. Διαλέγει τις λέξεις του, επι­

μένει σ' ενα σπουδαίο σημείο και συχνά το επαναλαμβάνει. Μιμείται τις χειρονομίες του άρρωστου ή την έκφραση του προσώπου του, τον τρόμο τών παρκινσονικών κλπ.

Είκ. 8. — Ρυθμική υστερική χορία. Σχέδιο τοΟ P. Richer, άπο σκίτσο καμωμένο άπο το Charcot.

Πολλές φορές, ανάλογα με τήν περίπτωση, συμμετέχει στο μάθημα ό οφθαλμολόγος Paul Richer ή ο διευθυντής του εργαστηρίου του. Ή ομι­

λία συνοδεύεται άπο σχήματα στον πίνακα ή και άπο προετοιμασμένους πίνακες, άπο φωτογραφίες πού παρουσιάζει ό Albert Loude, τέλος δε άπό ανατομικά παρασκευάσματα. (Είκ. 8 και 9).

Το υλικό αυτό της διδασκαλίας του, τοποθετήθηκε αργότερα στο χώρο όπου βρίσκεται σήμερα ολόκληρη ή βιβλιοθήκη του Charcot, δωρεά του γιου του στην Salpêtrière. (Είκ. 10).

Στο τέλος του μαθήματος συνήθιζε να δίνει τις σημειώσεις του στον επιμελητή του, με τήν φράση «vous arrangerez cela», «θα τά τακτοποιή­

σετε». Δεν υπήρχε όμως τίποτα να τακτοποιηθεί, τόσο καλά γραμμένη ήταν ή ΰλη, φωτεινή και με θαυμαστή καθαρότητα σκέψεως.

Έδώ θα κάμω μια μικρή παρένθεση πού έχει τό γούστο της σχετικά με τον χαρακτήρα τών άρρωστων, πού παρουσίαζε στα μαθήματα του ό Charcot. Έτσι, ό Alphonse Daudet, σέ ενα διήγημα του πού έγραψε με τήν ευκαιρία μιας ολοήμερης παραμονής στην Salpêtrière, στο «Souvenir d'un Carabin», διηγείται ότι σχηματιζόταν μεταξύ τών άρρωστων, πού προόριζε για επίδειξη, ιδιαίτερα τών γυναικών, πραγματικά κόμματα, με έπί κεφαλής εκείνες πού είχαν επιλεγεί για τήν τυπικότητα της περιπτώσεως τους. Έδώ έπαιζε, φαίνεται, σημαντικό ρόλο ή άρχαιότης παραμονής στο

— 665 —

νοσοκομείο, ή ηλικία ή ή γνωστή στις άρρωστες επιστημονική ιδιοτυπία τους. Άλλοίμονο αν ή Daret έπαιρνε τή θέση της Balmann ή της Fifine.

Εκείνη πού θεωρούσε τον εαυτό της αδικημένη «βεντέτα» ή «αστέρι», όπως λέει ô Daudet, παρέσυρε τις οπαδούς της. Φασαρία, φωνές και άρνηση να μπουν στο αμφιθέατρο. Τότε για να λήξει αυτή ή κατάσταση, γύριζε ô Charcot στον interne κι' έδινε τήν οδηγία να τήν ύπνωτήσει* έτσι τέλος παρουσιαζόταν στο ακροατήριο ή άρρωστη.

ΕΙκ. 9. —Ρυθμική υστερική χορία. Σχέδιο τοΰ P. Richer, άπο σκίτσο καμωμένο άπο το Charcot.

Κάθε Τρίτη, εξέταζε στο εξωτερικό ιατρείο τους άρρωστους πού κατα­

φθάνανε σωρηδόν στην είσοδο τοϋ Ιδρύματος. Και εδώ οί συνεργάτες του διάλεγαν εκείνους πού ό ίδιος ό Charcot θα εξέταζε αργότερα. Αυτές «οί πολυκλινικές εξετάσεις» είχαν καθιερωθεί επιστημονικά, παρά τους αιφνιδιασμούς και τις περιπλοκές πού δημιουργούσαν. Ό διάλογος μέ τον άρρωστο συντελούσε στο να αναφαίνεται ή διάγνωση. Οί συγκεντρώσεις αυτές τής Τρίτης, πραγματικές οικογενειακές συνομιλίες, δημοσιεύτηκαν αργότερα από τον γυιό του, τον Blin και τον Colin, μέ ενθουσιώδη πρόλογο τού Babinski, εσωτερικού τότε βοηθού και έπειτα επιμελητού τοΰ Charcot.

Δέν θα επιμείνω στα κεφάλαια της νευροπαθολογίας, πού απασχόλη­

σαν τον Charcot εκείνη τήν εποχή. Οί εντοπίσεις στον εγκέφαλο, ή αφα­

σία, οί διαφόρου τύπου παραλύσεις και ημιπληγίες, ή κατά πλάκας σκλή­

43

— 666 —

ρυνση, ή πλαγία μυοτροφική σκλήρυνση, ή άμυοτροφία κλπ. πολλά άπ* αυτά φέρνουν το όνομα του.

Θα μου επιτρέψετε μόνο να αναφέρω το γεγονός ότι ό Charcot μέ τήν μελέτη τής «υστερίας» υπήρξε ϊσως άπό τους πρώτους ή ό πρώτος πού £φερε τήν ψυχοσωματική στή νεώτερη ιστορία της επιστήμης. Ποτέ στις διαλέξεις του ή στα μαθήματα του δεν ακούστηκε ό όρος αυτός «ψυχο­

σωματική». Ποτέ ό Charcot δέν θέλησε να δημιουργήσει νέα νοσολογική

Είκ. 10. —Ή βιβλιοθήκη τοΰ Charcot στην Salpêtrière.

οντότητα στην ιατρική, αυτήν πού σήμερα ονομάζουμε «ψυχοσωματική» ή όπως άλλοι τήν ονομάζουν «νευροφυτική δυστονία».

ΛΑν διαβάσουμε όμως μέ προσοχή τα ιστορικά των περιπτώσεων πού απασχόλησαν τον Charcot, βλέπουμε ότι άθελα του μελετά κατά βάθος το πρόβλημα, τόσο για τήν διάγνωση όσο και για τήν θεραπεία των καταστάσεων αυτών.

Στην περιγραφή των τεσσάρων περιόδων της «Μεγάλης Υστερίας» τής Salpêtrière, δηλαδή της κλονικής, της τονικής, τής εμφανίσεως των μεγάλων κινήσεων και τέλος των παραισθήσεων, παρατηρούμε πώς ô Char­

cot με τήν ιδιόμορφη μεθοδολογία του πραγματοποιεί τήν ψυχοσωματική, χωρίς να τήν ονομάζει.

Βέβαια είναι δύσκολο να δώσει κανείς σήμερα τον ακριβή ορισμό

— 667 —

της «ψυχοσωματικής ιατρικής» ακόμη δε δυσκολώτερο να κατατάξει τις χαρακτηριστικές άποδομήσεις της.

Ό δεσμός ψυχής και σώματος είναι άραγε ψυχογενής ή σωματογενής ; Το βέβαιο είναι, ότι πολλές διαταραχές τής γενικής καταστάσεως και τής συμπεριφοράς καταλήγουν σέ ψυχικές και σωματικές αλληλεπιδράσεις. Ή μία μπορεί να εξαρτηθεί άπο τήν άλλη, έτσι ώστε ό γιατρός να είναι υποχρεωμένος για τήν διάγνωση του και κυρίως για τήν θεραπεία πού θα εφαρμόσει, να λάβει λεπτομεριακά υπ' όψη και τίς δύο.

Αυτό το κατάλαβε ό Charcot και οί ψυχολογικές του παρατηρήσεις για κάθε άρρωστο πού μελετούσε, πριν ή μετά το γενεσιουργό αϊτιο τής παθήσεως του, εδραίωναν τήν έννοια τής ενότητας αύτοΰ πού ονομάζουμε «ψυχική σφαίρα» μέ το σώμα. Ή ψυχοσωματική αντίδραση πού προκύ­

πτει, είναι ερέθισμα ψυχικό ή μηχανικό πού φυσιολογικά έπιδρδ στο σύνολο του οργανισμού ; Είδικώτερα, βλέπουμε αυτή τήν βαθειά σκέψη του Charcot σέ δ,τι άφορα τις καταστάσεις αυτές, στα περίφημα ιστορικά πού κατέληξαν στον προσδιορισμό τοϋ ρόλου του τραυματισμού σέ διά­

φορες λεγόμενες «υστερικές καταστάσεις». Το κεφάλαιο π.χ. τής «υστερίας σέ σχέση μέ τον τραυματισμό» ενδια­

φέρει όλους τους γιατρούς και περισσότερο τους χειρουργούς. Σέ μια περίπτωση αναφέρει π.χ. «Θα σας θυμίσω ότι στον άρρωστο

μας οί υστερικές εκδηλώσεις δημιουργήθηκαν έπειτα άπό ένα ατύχημα πού έθεσε τήν ζωή του σέ κίνδυνο. Ήταν άλλωστε ένας ελαφρός τραυματισμός σ' ëva δάκτυλο* ήταν ικανός, μόνος αυτός, να γίνει αφετηρία τών νευρικών αυτών συμπτωμάτων; Δυνατόν, άλλα δέν μπορώ να τό επιβεβαιώσω. Πάντως μαζί μέ τον τραυματισμό πρέπει να συγκρατήσουμε τό γεγονός τής γ ε­

ν έ σ ε ω ς τ ώ ν ν ε υ ρ ι κ ώ ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν , γ ε γ ο ν ό ς π ι ο ση­

μ α ν τ ι κ ό ά π ό τ ο ν ϊ δ ι ο τ ο ν τ ρ α υ μ α τ ι σ μ ό . Θέλω να πώ, συμ­

πληρώνει, ότι ό τρόμος πού αίσθάνθηκε ό άρρωστος τή στιγμή τοϋ τραυμα­

τισμού, επέφερε πάρεση προσωρινή στα κάτω άκρα». Και πιο κάτω συνε­

χίζει : «Ή ίδια ή αφετηρία τών υστερικών φαινομένων έπειτα άπό ëva choc μέ ή χωρίς τραυματισμό, κατά τό όποιο ή συγκίνηση διαδραματίζει μεγάλο ρόλο κλπ... ανευρίσκεται στους περισσότερους άρρωστους πού μελετούμε». Μέ άλλα λόγια, ό Charcot, μιλά για τό ψυχικό choc και ανα­

λύει τα συμπτώματα του, στα ιστορικά τών άρρωστων, όπως θα έκαμνε σήμερα ένας ψυχίατρος, μέ κλίση στην ψυχοσωματική.

Ή λεπτομερειακή μελέτη τών συνθηκών του τραυματισμού, περιγρά­

φεται σέ σχέση όχι μόνο μέ τίς συνθήκες του ίδιου τοϋ τραυματισμού, αλλά καί μέ τήν προσεκτική έρευνα τής καταστάσεως τοϋ πάσχοντος πρίν, κατά και μετά άπ' αυτόν. Ή μελέτη αυτή τοϋ ψυχικοΰ κόσμου τοϋ πάσχον­

τος, δέν είναι «ψυχοσωματική» δπως τήν έννοοϋμε σήμερα;

— 668 —

Σέ άλλη περίπτωση, σχετικά πάλι μέ τον τραυματισμό γράφει : «Οι περισσότερες από τις διάφορες αυτές νευρικές καταστάσεις πού είναι συχνά επίμονες παρ' όλο πού δεν προέρχονται από οργανικές αλλοιώσεις — τις Οποίες τόσο καλά μελέτησαν οί συνάδελφοι μας της 'Αγγλίας καί της 'Αμε­

ρικής, μέ το όνομα «railway­spine» καί «rail way­brain», οφείλονται όπως ανέφερα καί πιο πάνω, σέ μηχανικό choc, σέ άτομα μέ μια σχετική προ­

διάθεση. Ή έμμονη ιδέα στην σκέψη, χωρίς έλεγχο, αναπτύχθηκε καί πήρε τόση δύναμη, ώστε εξωτερικεύτηκε μέ τήν μορφή παραλύσεως, παρέ­

σεως ή πόνου. Υπάρχουν άτομα καί μάλιστα περισσότερα άπ' όσα φανταζό­

μαστε, στα όποια τόσο οί ψυχικές όσο καί οί σ ω μ α τ ι κ έ ς εκφράσεις είναι δυνατό να συναντηθούν σέ κατάσταση έγρηγόρσεως, χωρίς τήν πα­

ρεμβολή τοϋ υπνωτισμού. Φαίνεται ότι ή κατάσταση του υπνωτισμού, ή οποία για ορισμένα άτομα είναι μια τεχνική κατάσταση, σέ άλλα είναι μια κατάσταση φυσιολογική, μέ άλλα λόγια κοιμάται το άτομο, ένώ φαί­

νεται εντελώς ξυπνό». 'Αλλά καί σέ πολλά σημεία ό Charcot αναφέρει πάλι πώς διάφορες

νοσολογικές καταστάσεις καί είδικώτερα διάφοροι τραυματισμοί, είναι δυνατό να επηρεάσουν τήν ψυχική εξέλιξη τών άρρωστων.

Καί τώρα αναρωτιέμαι τί είναι αυτό πού τόσο συχνά απασχολεί κάθε γιατρό, καί κυρίως έμας τους χειρουργούς, στην αντιμετώπιση τόσων καί τόσων προβλημάτων πού προκύπτουν σέ πολλές παθολογικές καταστάσεις; Μήπως δέν αποδεικνύεται άπό τήν πείρα μας, ότι στις περισσότερες περι­

πτώσεις τοϋ υπερθυρεοειδισμού, τοϋ στομαχοδωδεκαδακτυλικοΰ έλκους, τής άχαλασίας του οισοφάγου, τών όρμονολογικών διαταραχών στις γυ­

ναίκες, στο άσθμα καί σέ τόσα άλλα, δέν αποδεικνύεται λέγω, δτι ό ψυχι­

κός κόσμος τοϋ άρρωστου έχει υποστεί κάποια διαταραχή; Μήπως στην άμεση μεταπολεμική περίοδο ή έπειτα άπό θεομηνίες, δέν έχουμε όλοι παρατηρήσει μια έξαρση τών παθολογικών αυτών καταστάσεων; Καί δέν γνωρίζουμε δτι ό φυσικός τραυματισμός συνοδεύεται σ' ενα μεγάλο ποσο­

στό τών περιπτώσεων άπό ψυχικό τραυματισμό; Δέν υπήρξαμε μάρτυρες στή ζωή μας, τών περιπτώσεων εκείνων στις όποιες απαιτήθηκε προεγχει­

ρητική ή μετεγχειρητική ψυχοθεραπεία; Ά ς επανέλθουμε όμως στα χρόνια τής γόνιμης διδασκαλίας τοϋ Char­

cot. Τότε περιέγραψε τις υστερικές συσπάσεις, τήν μείωση τοϋ όπτικοΰ πε­

δίου, τήν ύποχρωματοψία, τήν χορία, τήν βωβότητα ή αφωνία, τήν ύπνο­

βασία, τον υπνωτισμό, τήν μεταβίβαση τής σκέψεως καί πολλά άλλα πού προκαλοΰσαν όχι μόνο τήν περιέργεια άλλα καί ατέλειωτες μέ πάθος συ­

ζητήσεις τόσο στον ΐατρικό δσο καί στον έξωϊατρικό κόσμο. Κακόβουλες επιθέσεις, διακηρύξεις, συκοφαντίες, στράφηκαν κατά τοϋ δαιμόνιου δα­

σκάλου, πού δέν απαντούσε άλλα έξακολουθοΰσε το έργο του, απόδειξη

— 669 —

τρανταχτή της σταθερότητας τών ιδεών καί τής επιστημονικής ευσυνει­

δησίας του. 'Ακόμη καί βιβλία γράφηκαν, σαν σκωπτικοί λίβελοι, όπως οι

«Morticoles» του Léon Daudet, γιου του φίλου του Alphonse Daudet, πού συναντήσαμε πιο πάνω, καί δπου τον διακωμωδεί με το όνομα Foutange.

Είναι εξοργιστικές οι εκφράσεις του τύπου πού χρησιμοποιήθηκαν

Είκ. 11. —Ένα μάθημα στην Salpêtrière. Ελαιογραφία τοϋ Brouillet.

τότε στις στήλες εφημερίδων καί περιοδικών. 'Ατάραχος δμως, πραγματι­

κός φιλόσοφος ô Charcot δεν έδινε καμιά σημασία. Σέ μια περίφημη ελαιογραφία του Brouillet. «Ένα μάθημα στην Sal­

pêtrière» εμφανίζεται ό Charcot μέ γύρω του τους μαθητές καί συνεργάτες του. Ένας άπ' αυτούς, ό Babinski, βαστά μια γυναίκα σέ πλήρη τονική κρίση «υστερίας». Ή κρίση μπορούσε να τελειώσει καί ν' αρχίσει μόνο μ' §να απλό πρόσταγμα τοΰ δασκάλου. Μέ τήν ευκαιρία αυτού τοϋ πίνακα γρά­

φηκε τότε ότι ό Charcot παρουσίαζε θεάματα άσεμνα (d'exhibitionisme). (Εΐκ. 11).

Ένώ για τον εαυτό του ήταν τόσο ύπομονητικός, αξιοπρεπής καί ολύμπιος, όταν τύχαινε να γίνει καμιά άδικη επίθεση εναντίον φίλου ή συνεργάτου του, ιδίως στις επιστημονικές εταιρείες, «ξιφουλκούσε» για τήν υπεράσπιση του.

Σας θυμίζω σχετικά εκείνο τό περιστατικό, όταν στην 'Ιατρική 'Ακα­

δημία τοΰ Παρισιού έγινε ή γνωστή επίθεση εναντίον τοΰ μεγάλου Pasteur για τον άντιλυσσικό εμβολιασμό. Ό Charcot καί ό φίλος του Vulpian, ση­

— 670 —

κώθηκαν για να τον υπερασπίσουν. Είπε τότε ό Charcot : «Ό εφευρέτης τής άντιλυσσικής έμβολιοθεραπείας μπορεί σήμερα, περισσότερο άπό ποτέ, να βαδίζει με το κεφάλι ψηλά και να εξακολουθήσει την δοξασμένη του πορεία, χωρίς να αφεθεί οϋτε λεπτό να παρασυρθεί άπό τις κραυγές και την συστηματική αντίδραση ή τους ψιθύρους τών παρασκηνίων τής αρνήσεως».

ΕΙκ. 12. —Ό Charcot σε ηλικία 66 ετών.

Ποτέ ό Charcot δέν παρασύρθηκε άπό τήν πολιτική, όπως ήταν συνή­

θεια και είναι ακόμη σήμερα για τους επιστήμονες πού φθάνουν ψηλά. Μια φορά δμως, όταν ό στρατηγός Boulanger, παρά το λαϊκό έρεισμα, θέλησε με δικτατορικά μέσα να καταλάβει τήν προεδρία της Γ' Δημοκρατίας, ô Charcot διακήρυξε τις αρχές του εναντίον της δικτατορίας, κ' έδειξε έτσι, ύποστηρίζοντές τες, τις μύχιες και αγνές δημοκρατικέο του πεποιθήσεις.

— 671 —

Ό Charcot εϊχε άριστη υγεία, πού βασιζόταν στην καλά οργανωμένη ζωή του. Μπορούσε άνετα, να αντιμετωπίζει την μεγάλη και τόσο κοπια­

στική προσπάθεια του. Παρ' δλο τούτο, δυο χρόνια πριν πεθάνει παρου­

Είκ. 13. —Άνδριάς του Charcot άπο τον Falguière (1898). Αυτός ο άνδριάς πού στήθηκε αριστερά της εΐσόδου τής Sal­

pêtrière, αφαιρέθηκε το 1942 από τις Γερμανικές 'Αρχές κατά την κατοχή του Παρισιού και εστάλη στην Γερμανία για τήξη.

σίασε δυο κρίσεις στηθάγχης, πράγμα πού τον ανάγκασε να κόψει το κάπνι­

σμα του πούρου πού τόσο τον ευχαριστούσε. (Εικ. 12). Στα μέσα Αυγούστου του 1893, οί παλιοί και αγαπητοί του μαθητές

και συνάδελφοι πλέον στο Πανεπιστήμιο, Debove και Strauss, του πρότει­

ναν να κάνει μαζί τους μια εκδρομή στο Morvan. Ήταν γεμάτος κέφι και καλή διάθεση. Επισκέφθηκαν τήν παλιά μητρόπολη του Vazelay και άλλα

— 672 —

αξιοθέατα μεσαιωνικά Κάστρα και κατέληξαν στην λίμνη τοϋ Settons, δπου αποφάσισαν να περάσουν τή νύκτα σέ ένα μικρό πανδοχείο.

Στίς τρεις το πρωΐ ακούστηκε άπο το δωμάτιο του Charcot ένας στε­

ναγμός, έτρεξαν οί φίλοι του και τον βρήκαν καθισμένο σέ μια πολυθρόνα μέ δύσπνοια και ασφυξία. Ένας αφρός σκέπαζε το στόμα του. Μισή ώρα αργότερα ό Charcot δεν υπήρχε πιά, μετά από κρίση οξέος οιδήματος του πνεύμονος.

Έτσι, στίς 16 Αυγούστου 1893, σέ ηλικία 68 ετών, μακρυά άπο τους δικούς του, μακρυά άπο το σπίτι του, σέ ενα μικρό δωμάτιο πανδοχείου, πέθανε ό μεγάλος Charcot.

Ή είδηση τοϋ θανάτου του έπεσε στο Παρίσι σαν κεραυνός. Ή σωρός του άφοϋ μεταφέρθηκε στην πρωτεύουσα, τοποθετήθηκε άπλα στο ναό της Salpêrtrière όπου για δυο μέρες παρήλασαν όχι μόνο οί μαθητές του και οί φίλοι του, άλλα και οί γέροι, οί ανάπηροι, οί άρρωστοι του, για να τον χαι­

ρετήσουν και να τον τιμήσουν για τελευταία φορά. "Οσους δεν μποροΰσαν να περπατήσουν τους έφερναν μέ φορείο. Ή κηδεία έγινε άπλα, χωρίς επι­

σημότητες, μεταξύ των δικών του, των φίλων, τών μαθητών άλλα και τών ασθενών του, κάτω άπό τον περίφημο τρούλο τής εκκλησίας της Sal­

pêrtrière. Τήν επομένη τοϋ θανάτου του, δύο άπό τους πιο διάσημους καί δια­

πρεπείς μαθητές του, οί Brissaud καί Pierre Marie έλεγαν : «"Οσοι τον άκουσαν δέν θα λησμονήσουν τον πειστικό λόγο, τον απλό,

τον συχνά κοινότατο, τον γεμάτο άπό πρωτότυπες καί μή αναμενόμενες είκόνες δυνατής καί ύγειοΰς γεύσεως, αυτή τήν μεθοδικότητα τής εκθέσεως τών γεγονότων, πού γνώριζε νά φωτίζει μέ φώς τόσο ποικίλο καί τόσο διεισ­

δυτικό. Μέ άμεμπτη διάγνωση, συνέθετε τό θέμα κάθε μαθήματος, μεστοϋ άπό γλυκεία φιλοσοφία καί λίγη σκωπτικότητα, τήν οποία άποσποΰσε άπό κάθε γεγονός. Κάποτε ζωηρός, μέ πάθος ζωντάνευε τον διάλογο μέ τήν καταπληκτική του ευφράδεια. Ποτέ διδασκαλία δέν υπήρξε πληρέστερη άπό κάθε άποψη».

Κατά τήν ταπεινή μου γνώμη, όπως ήδη τόνισα, στα περίφημα ιστορι­

κά τών άρρωστων τοϋ Charcot βλέπουμε νά θεμελιώνεται, χωρίς νά συνει­

δητοποιείται καί νά ονομάζεται εκείνο πού σήμερα, μετά ενα περίπου αιώνα, αποκαλούμε ψυχοσωματική.

Βέβαια, κάθε ανθρώπινο έργο είναι εύθραυστο καί τό έργο τοϋ Charcot δέν απέφυγε τον κανόνα. Πολλές άπό τίς ιδέες του έξελείχθηκαν καί διαμορ­

φώθηκαν όπως π.χ. ή υστερία πού ό ίδιος, λίγο καιρό πριν πεθάνει, είχε αποφασίσει ότι πρέπει νά αναθεωρηθεί σαν πάθηση. Οί ίδιοι οί μαθητές του, ό Babinski, ό Pierre ­ Marie καί άλλοι, συμπλήρωσαν τα σύνδρομα τοϋ Charcot καί πραγματοποίησαν ριζική αναθεώρηση τών αρχικών ιδεών του.

— 673 —

Ή μεγάλη όμως αξία του Charcot είναι δτι πρωτοπόρος, αυτός, διείδε τον σημαντικό ρόλο πού ήταν δυνατό να παίξει ή νευροψυχοπαθολογία στην ιατρική και έδωσε τό έναυσμα για τις νέες μεγάλες κατακτήσεις της. Γι' αυτό και τό όνομα του αναφέρεται πάντα μέ σεβασμό και θαυμασμό στή μελέτη τόσων και τόσων νευρικών παθήσεων. (Είκ. 13).

Ό Charcot στο τέλος του επικήδειου λόγου του, στο Institut για τον θάνατο τοϋ φίλου του Vulpian τό 1888 είχε πει : «Μόνη διαρκής και μόνη δίκαιη είναι ή αιωνιότητα. Αυτή θα περισυλλέξει μέ ευλάβεια τό όνομα του σοφοϋ και θα καθιερώσει τήν ένδοξη μνήμη του».

Ποιος επιτάφιος θα ταίριαζε περισσότερο για τον Charcot;

ΑΧΙΛΛΕΩΣ ΤΑΓΑΡΗ Επιτίμου 'Αντιστράτηγου

ΑΙ ΑΤΕΛΕΙΑΙ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΣΜΟΥ

Παρά την πρόοδον τών καθόλου επιστημών, ή εν γένει τοποθέτησις του συγχρόνου επιστημονισμού νοσεί. 'Όχι από απόψεως γνώσεων, τών οποίων ô γιγαντούμενος όγκος και ή συνεχώς βελτιούμενη ποιότης των υπερέβησαν πάσαν προσδοκίαν, άλλα άπό απόψεως χρησιμοποιουμένου συστήματος εκμεταλλεύσεως τών γνώσεων τούτων (φορείς, μέθοδοι, σκο­

ποί κλπ.). Αι πλέον σοβαραί άτέλειαι του συγχρόνου επιστημονισμού είναι :

ή ανυπαρξία γενικού ωφελίμου σκοποί) τών επιστημών, ώς και γενικών επιστημόνων, ό κατακερματισμός του εις πληθώραν εξειδικεύσεων, ή πε­

ριωρισμένη δημιουργία επιστημονικού δυναμικού και ή πλημμελής έπιμόρ­

φωσις τών εξειδικευμένων επιστημόνων. Και εις τα πλέον προηγμένα επι­

στημονικώς κράτη ουδείς εκ τών ταγών της ανωτάτης πνευματικής ηγεσίας δύναται να καυχηθή ότι είναι γνώστης άπασών τών επιστημών. Ό οιοσδή­

ποτε κορυφαίος επιστήμων (λόγω κύρους, θέσεως και προβολής), δεν είναι παρά εϊς εξειδικευμένος επιστήμων, κατέχων εν πληρότητι μόνον εν μικρόν ποσοστόν της καθολικής επιστήμης. Δια τάς λοιπάς επί μέρους έπιστήμας είναι δυνατόν να εχη ούτος ερασιτεχνικός γνώσεις, αί όποΐαι δεν έχουν ούδεμίαν σχέσιν μέ τήν πλήρη επιστημονική ν κατάρτισιν. Ό ερασιτεχνι­

σμός ούτος, γεννήτωρ της επικινδύνου ημιμάθειας, χειροτερεύει τήν εν­

δημούσαν και συνεχώς έντεινομένην νόσον της υπάρξεως μόνον επιστη­

μονικών εξειδικεύσεων. Άλλα και οί εξειδικευμένοι επιστήμονες, κατά μέγιστον ποσοστόν, δεν είναι πλήρεις επιστήμονες εις τήν ειδικότητα των. Τοΰτο οφείλεται εις τα έξης αίτια : εις τήν ταχυτάτην έξέλιξιν εκάστης επιστήμης καί εις τον ογκώδη έμπλουτισμόν της μέ νέας γνώσεις και εμπει­

ρίας­ είς τήν δυσχερή άνεύρεσιν πλήρων πηγών αναφερομένων εις τάς γνώσεις προς συμπλήρωσιν του καταρτισμού τών ενδιαφερομένων εις τήν έντατικήν άπασχόλησιν τούτων εις τήν βιοποριστικήν ή άλλην έφαρμογήν της εξειδικεύσεως των καί τέλος εϊς τήν ελλειψιν κατά ποικίλον ποσοστόν και φυσικά ουχί εις απαντάς αληθούς επιστημονικού ενδιαφέροντος δια συνεχή συμπλήρωσιν της επί μέρους επιστήμης των. Εις ασφαλής τρόπος

— 675 —

συντηρήσεως μιας επιστημονικής εξειδικεύσεως, εις έπίπεδον συνεχούς ενημερώσεως, θα ήτο ή κατά τακτά χρονικά διαστήματα (συχνότητος ανα­

λόγου με τήν έξέλιξιν της αντιστοίχου επιστήμης) επιμορφωτική φοίτησις τών εξειδικευμένων επιστημόνων εις πανεπιστημονικάς σχολάς επιμορφώ­

σεως, τούτου συνεχιζόμενου καθ' ολην τήν διάρκειαν της επιστημονικής θητείας των.

Έκ τών άνω προκύπτει ότι οι υποχρεωτικοί φορείς τοϋ συγχρόνου επιστημονισμού, περιλαμβάνοντος άπροσμέτρητον ογκον γνώσεων, οΰτε γενικοί επιστήμονες είναι, οΰτε πλήρως ενημερωμένοι εξειδικευμένοι επι­

στήμονες δύνανται να θεωρηθούν, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Ή ύπαρ­

ξις συνθέτων τινών επιστημόνων (οικονομικών, πολιτικών, πολεμικών) δεν μεταβάλλει τήν θέσιν του φαινομένου.

Τήν αληθή αυτήν έλαττωματικήν εικόνα τοϋ συγχρόνου επιστημονι­

σμού χειροτερεύει ή συνεχής αϋξησις τών γνώσεων, ο ταχύτατος ρυθμός αυξήσεως τούτων, ή ανεπάρκεια μέσων προς μετάδοσίν των εις τους οικεί­

ους φορείς και ό συνεχώς αυξανόμενος επιστημονικός επιμερισμός. Περαι­

τέρω δε τό ελάχιστον ποσοστόν επιστημόνων (0,5 ­ 12 % του πληθυσμού­

ή Ελλάς έχει τό 1,5 %) και ή επιστημονική καπηλεία υπό πληθύος έπιστη­

μονιζόντων, απλώς εγγραμμάτων ή άρνητών πάσης επιμορφώσεως. Κατά πρόσφατον στατιστικήν ειδικού οργανισμού τών ΗΠΑ ό όγκος

τών ανθρωπίνων γνώσεων μεγεθύνεται ιλιγγιωδώς, ιδίως κατά τήν παροΰ­

σαν έποχήν. Αι γνώσεις αύται, προϊόν κυρίως πεφωτισμένων εγκεφάλων, διογκουνται συνεχώς μέχρι σημείου γνωσιολογικής εκρήξεως, οπότε πάσα αρμονική σχέσις παραγομένων γνώσεων και προσκτωμένης μορφώσεως θα έξαφανισθή πλήρως. Ή στατιστική αύτη αναφέρει ότι αί γνώσεις από της εποχής τοϋ «homo sapiens» μέχρι της γεννήσεως τοϋ Χρίστου έδιπλα­

σιάσθησαν μεσοΰντος τοϋ 18ου αιώνος, ακολούθως έγένετο νέος διπλασια­

σμός των κατά τάς αρχάς τοϋ παρόντος αιώνος, νέος τοιούτος μεσοϋντος τούτου και νέος μόλις προσφάτως. Συνέπεια της ως άνω εκπληκτικής συσ­

σωρεύσεως τών γνώσεων ύπήρξεν ή δημιουργία μιας συνεχώς επιδεινού­

μενης μορφωτικής ανεπαρκείας, ή αδυναμία δημιουργίας γενικών επιστη­

μόνων και ή συνεχής αΰξησις εις αριθμόν τών επιστημονικών εξειδικεύ­

σεων. Τα συμπτώματα ταΰτα δημιουργοΰν πολιτιστικόν καθεστώς άνάπη­

ρον και σαθρόν, τοϋ οποίου ή ελλειψις αρμονικής λειτουργίας έχει ήδη επισημανθή, ώς και αι πρώται—ασαφείς επί τοϋ παρόντος — ενδείξεις μιας παταγώδους καταρρεύσεώς του. Ai ενδείξεις αναπηρίας, σαθρότητος και αναμενόμενης καταρρεύσεως είναι : ή δυσαρμονική σχέσις μεταξύ τοϋ ήθικοπνευματικοΰ και τοϋ τεχνολογικού πολιτισμού (ενώ ό πρώτος καρκινοβατεί, ό έτερος καλπάζει, ιπτάμενος ήδη δια τών τεχνικών μέσων του προς τα διαστημικά ύψη)· ή συνεχής αναταραχή εϊς τάς διεθνείς σχέ­

— 676 —

σεις, οφειλομένη εις την άπουσίαν έκ της παγκοσμίου πολιτικής κονίστρας πολιτικών γενικών επιστημόνων πληρέστατης καταρτίσεως και μεγίστης αξίας (οί υπάρχοντες υπεύθυνοι πολιτικοί ταγοί έχουν εις την διάθεσίν των εξειδικευμένους συμβούλους, οί όποιοι δεν είναι εις θέσιν να συλλά­

βουν σ υ ν θ ε τ ι κ ώ ς τα διεθνή, άλλα και τα επί μέρους κρατικά, προβλή­

ματα, με συνέπειαν νά μή επιλύονται ταΰτα ή να λύωνται άνωμάλως)· αί έντεινόμεναι διαμαρτυρίαι τής σπουδαζούσης νεολαίας, ή οποία υφίστα­

ται μίαν εξουθενωτική ν σύνθλιψιν εντός ενός απηρχαιωμένου και οξει­

δωμένου μηχανισμού μαθήσεως, παρομοιαζομένου με νωχελώς ερπον όχη­

μα, ενώ ό γνωσιολογικός καταρράκτης ρέει με ταχύτητα αστραπής (εις μάτην οί «διερευνηταί» τής αλλόφρονος καταστάσεως τών φοιτητών προσπαθοϋν νά επιρρίψουν τα αϊτια ταύτης είς τον πανδέκτην παντός κάκου, τον κομμουνιστικόν μαμμωνάν, ό όποιος, ουδείς αρνείται, ότι επωφελείται πάσης αναταραχής)· ή έντονος αρνητική θέσις τών συγχρόνων ανθρώπων προς πασαν ήθικήν άξίαν και ή ύποδούλωσις τούτων εις ενα έκτροχιασμέ­

νον ύλισμόν τό άγχος, οδύνηρόν σύμπτωμα τής παρούσης εποχής, το όποιον έχει λάβει εκτασιν ομαδικής υστερίας* ή δημιουργία τάσεων προς άναζήτησιν νέων εξτρεμιστικών ιδεολογιών, νέων περιέργων κοινωνικών συστημάτων, νέας ίεραρχήσεως συμβατικών άμοραλιστικών άξιων, αίτι­

νες τάσεις, άρνητικαί πάσης καλώς εννοούμενης ίστορικής εξελίξεως, οδηγούν προς τό χάος και τον άφανισμόν και τέλος αί πάσης φύσεως νο­

σηραί εκδηλώσεις («χίππυς», «μπήτλς», εκχυδαϊσμός τοϋ σεξ κλπ.) ενός αλλοπρόσαλλου modus vivendi, αΐτινες δημιουργούν συνεχώς ειδεχθείς τρόπους ζωής, απότοκους πνευματικής ανισορροπίας.

Πέραν τών ανωτέρω δυσμενών συνεπειών, ένεκα τών ατελειών τοϋ επιστημονισμού, δημιουργείται και μία δυσαρμονική άνάπτυξις τών επί μέρους επιστημών, λόγω τής παντελούς απουσίας ρυθμιστών γενικών επι­

στημόνων. Ούτω, έάν εις τινας εξειδικευμένος έπιστήμας, ήσσονος αξίας, ευρεθούν φορείς πεφωτισμένοι και δημιουργικοί, δίδεται ταχεία ανοδική ώθησις τούτων, είς βάρος ετέρων εξειδικεύσεων αναμφισβητήτως μείζονος αξίας, αΐτινες έτυχε νά υπηρετούνται υπό μειωμένης ποιότητος φορέων. Άνάγλυφον παράδειγμα προσφέρεται ή διαφορά αναπτύξεως τής τεχνο­

λογίας άφ' ενός και τής ήθικοπολιτιστικής «κολτούρας» άφ' έτερου. Οί καλλιεργοϋντες τάς δύο ταύτας βασικάς εξειδικεύσεις επιστήμονες δεν τί­

θενται εις τήν ύπηρεσίαν των τυχαίως, άλλα κατόπιν διαδικαστικής επιλο­

γής, εύνοούσης τήν τεχνολογικήν έξειδίκευσιν, ή οποία είναι πλέον ελκυ­

στική, λόγω τών εκπληκτικών υλικών επιτευγμάτων της και κυρίως λόγω τών χρυσοφόρων δια τους φορείς της αντιπαροχών.

Ή ύπαρξις γενικών επιστημόνων θα έπέδρα ρυθμιστικώς είς τον σύγ­

χρονον κυκεώνα τών εξειδικεύσεων με τα ακόλουθα ευμενή δια τήν καθό­

— 677 —

λου πολιτιστική ν άνάπτυξιν αποτελέσματα : Θα καθώριζε την προτεραιό­

τητα της αναπτύξεως τών επί μέρους επιστημών, θα έξησφάλιζε την πλη­

ρεστέραν συνεργασίαν τούτων, θα έμερίμνα δια τήν πρόσφορον ποιοτικήν στελέχωσιν τούτων με όδηγόν τήν καλυτέραν καλλιέργειαν τών ύψηλο­

τέρας αξίας επιστημονικών εξειδικεύσεων και του καθολικού επιστημονι­

σμού γενικώτερον, θα έβοήθει πληρέστερον τάς άνθρωπιστικάς έπιστήμας και θα ώδήγει έντέχνως προς άτροφικήν έξέλιξιν, τών εξειδικεύσεων τής αρνήσεως και τών καταστροφικών τοιούτων (ως είναι αί ύπηρετοΰσαι τάς ακόρεστους πολεμικάς ορέξεις), θα συνεδύαζεν έν χώρω και χρόνω και αναλόγως τών ειδικών καταστάσεων και συνθηκών τα αποτελέσματα τών επί μέρους επιστημονικών εργασιών προς γενικήν άνάπτυξιν ενός πλήρως ωφελιμιστικού" πολιτισμού, εξυπηρετούντος θετικώς τήν διαρκώς χειμα­

ζομένην ανθρωπότητα. Το ώς άνω πολυσχιδές και δυσχερές έργον δεν είναι δυνατόν να προσ­

φερθή υπό τών πολιτικών, εφ* όσον ούτοι δεν είναι συγχρόνως και εκλε­

κτοί γενικοί επιστήμονες, ποδηγετούμενοι υπό ενός κυβερνήτου, ό όποιος πρέπει να εϊναι και ό ανώτατος σύνθετος μέγας επιστημονικός νους έκα­

στης χώρας. Ή έξυπηρέτησις τών συνήθων πολιτικών ανδρών υπό εξειδι­

κευμένων συμβούλων, μεγεθυνόντων ύπερμέτρως τα άφορώντα τήν ειδικό­

τητα των και σμικρυνόντων μέχρι μηδενισμού τάς ετέρας είδικάς απόψεις, έχει άποδειχθή επανειλημμένως ουχί μόνον άτυχης, άλλα και εντόνως τραγική.

Ή θεραπεία τών διαπιστωθεισών ατελειών ή νόσων του συγχρόνου επιστημονισμού, δεν εϊναι ευχερής, άλλα δεν είναι και αδύνατος. Έάν αί νόσοι αφεθούν να συνεχίσουν τό καταλυτικόν των έργον, ίσως να μήν ύπαρ­

ξη θεραπεία και λίαν πιθανόν να έπέλθη ό αφανισμός του νοσουντος και τών υπ' αυτού εξυπηρετουμένων. Είναι ανάγκη όπως άνασταλή ό μέχρι κονιορτοποιήσεως κατακερματισμός τής καθολικής επιστήμης εις άπει­

ρίαν εξειδικεύσεων, αι όποΐαι δημιουργούν αντίξοους καταστάσεις. Δεν κρίνεται άναγκαΐον να προσφύγωμεν εις αφορισμούς σοφών και διεθνών προσωπικοτήτων κύρους (Ortega y Grasset, Bergson κλπ.) δια να έπιση­

μανθή έμφαντικώτερον ή φθορά του καθολικού επιστημονισμού δια τοΰ καννιβαλισμού του εις εξειδικεύσεις. Αύται πρέπει να περιορισθούν εις τάς απολύτως αναγκαίας και αί ούτω συμπτυσσόμεναι να ομαδοποιηθούν εις συναφείς επιστημονικός κατηγορίας. Οί ούτως έξειδικευόμενοι πρέπει υποχρεωτικώς να σπουδάζουν και ετέρας επί μέρους έπιστήμας, έχουσας άμεσον και εμμεσον σχέσιν με τήν βασικώς σπουδαζομένην. Παραλλήλως πρέπει να ίδρυθοΰν πανεπιστήμια γενικών επιστημών, αθροιστικώς θετικών, αθροιστικώς θεωρητικών, και καθολικών έν γενικώ συνόλω, ένθα θα δη­

μιουργούνται πανεπιστήμονες, γνώσται είτε άπασών τών θετικών έπιστη­

— 678 —

μών ή των θεωρητικών τοιούτων, είτε άπασών έν γένει των επιστημών. Είναι φυσικό ν ότι ή μόρφωσις τούτων δεν θα είναι λεπτομερειακή, έστω και αν αύξηθή ό χρόνος σπουδών. "Αλλως τε τούτο δεν θα είναι άναγκαΐον δι' αυτούς. Οι πανεπιστήμονες ούτοι θα καταλαμβάνουν καιρίας κρατικας θέσεις (μία εκ τούτων θα είναι του αρχιστρατήγου, ετεραι των διπλωματών, τών πολιτικών ταγών κλπ.), και θα στελεχώνουν βασικάς θέσεις εις τάς ακαδημίας, πανεπιστήμια, ώς και εις τους ζωτικούς εθνικούς οργανισμούς (οικονομικούς, ερευνών κλπ.). Πέραν τών ανωτέρω πρέπει να καθορισθή μέθοδος επιμορφώσεως δια βίου απάντων τών επιστημόνων δια περιοδικής υποχρεωτικής επιμορφωτικής των φοιτήσεως εις έπιστημονικάς σχολάς. Τέλος πρέπει να καλλιεργηθή εις το έπακρον εν σύστημα μεταδόσεως πάσης γνώσεως καί δή τών νέων τοιούτων. Εις τούτο δέον να περιλαμβάνεται ή εκδοσις πλήρων, επιστημονικώς ήλεγμένων, εγκυκλοπαιδειών, αί όποΐαι βοηθούν τήν γενικήν έπιστημονικήν κατάρτισιν οιουδήποτε έπιστήμο­

νος καί δημιουργούν άτμόσφαιραν καθολικής έπιστημονικότητος εις τον λαόν. Ai έγκυκλοπαίδειαι αύται πρέπει να συμπληροϋνται συνεχώς δια νεωτέρων περιοδικών συμπληρωμάτων των (ετησίων), περιεχόντων τάς εκάστοτε εξελίξεις. Καί υπεράνω όλων πρέπει να καλλιεργηθή ή υψηλή επιστημονική συνείδησις, καί δια τήν παρακολούθησιν πάσης επιστημο­

νικής εξελίξεως καί δια τήν άσκησιν τής επιστήμης ώς ιδανικού λειτουρ­

γήματος. Ή έγκαιρος καί πλήρης θεραπεία τών ώς άνω ατελειών τοΰ συγχρόνου

επιστημονισμού θα τοΰ εξασφάλιση τήν ύγιά καί ώφελιμιστικώς άποτε­

λεσματικήν θέσιν του, ώς καί τήν ορθολογικήν συμβολήν του είς τον παρόντα κυκεώνα, όστις είναι σαφώς δημιούργημα τής απρογραμμάτιστου καί ασυντόνιστου επιστημονικής εξελίξεως.

» · ·

ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΝΙΑΡΧΟΥ

ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ("Ενα άγνωστο γράμμα του)

Ή συνήθεια να γιορτάζεται ή επέτειος της γέννησης ή του θανάτου ενός συγγραφέα, επιστήμονα ή καλλιτέχνη, έχει έναν χαρακτήρα συμβα­

τικό, μοιάζει με τήν αναμονή μιας ώρας πού θα μνημονευτεί σ' επίσημο χώρο ένα γεγονός, ώστε να του αφιερώσουμε μέ τήν ευκαιρία αυτή ένα λίγο ­πολύ προετοιασμένο λόγο πού συνήθους ελάχιστα ουσιαστικός είναι. Ό λόγος όταν δεν απορρέει από μίαν επίμονη και σταθερή συνοδοιπορία μέ το έργο του προσώπου πού μας απασχολεί και δεν τείνει να είναι τήν κάθε στιγμή κρίσιμος και αμετάθετος, δέν θα τον βοηθήσει ή επίσημη ώρα να εκμαιευτεί. Έμεΐς οί ϊδιοι ωστόσο έχουμε ανάγκη από κάποιες συμβατικές τομές στο χρόνο για να υπάρξουμε μέσα στή πληθώρα των γενονότων και των μνημών πού μας κατακυριαρχοϋν, να διοχετεύσουμε μέ τέτοιο τρόπο τους ερεθισμούς πού στοιχειώνουν τον μέσα καί τον έξω χώρο μας ώστε να μας έρθουν τήν κατάλληλη στιγμή να μήν συντριβούμε κάτω άπό τήν πίεση τους. Μέ απαραίτητη τήν διευκρίνηση αυτή — ότι δηλαδή δέν χρειά­

ζεται μια επικυρωμένη άπό τον χρόνο αφορμή — θα θέλαμε, μαζί μέ τήν παρουσίαση ενός άγνωστου γράμματος του Νίκου Καζαντζάκη πού μας παρα­

χωρήθηκε άπό συγγενικό του πρόσωπο, να διατυπώσουμε ορισμένες από­

ψεις για μια κατάσταση πού αναπτύχθηκε μετά τον θάνατο του καί πού ό ίδιος εΐναι άμοιρος ευθύνης γι' αυτήν, όπως άλλωστε κατά κανόνα συμβαί­

νει μ' όλους τους χαρακτηριζόμενους ώς «μεγάλους συγγραφείς». "Οσο ζούσε ακόμη ό Καζαντζάκης—ιδιαίτερα όμως μετά τον θάνατο

του— παρουσιάσθηκε γύρω άπ' τό έργο του άλλα καί τον ίδιον, σαν συγκε­

κριμένης ανθρώπινης φυσιογνωμίας, ένας θαυμασμός πού συχνά κατέληξε σέ υστερία. Μπορεί να τό πει κανείς αυτό άφοβα, χωρίς τό φόβο να παρα­

ξηγηθεΐ αφού πολλά συγκεκριμένα γεγονότα τό επιβεβαιώνουν. Ή άχτινο­

βολία αυτή πού δέν ήταν ξένη προς τις επιδιώξεις του Καζαντζάκη, αφού σέ πολλά τήν προκάλεσε καί τήν προώθησε ό ίδιος — σύμφωνα μέ μαρτυ­

ρίες άπό αξιόπιστες καί πού μπορούν να ελεγχθούν τήν κάθε στιγμή πηγές — καί πού ήσαν ίσως κάτι πολύ λιγότερο άπό κείνο πού είχε οραματιστεί για τον εαυτό του, είχε σαν αποτέλεσμα τή δημιουργία ενός κλίματος Κα­

— 680 —

ζαντζάκη, πού ανταποκρινόταν όμως περισσότερο σ' ενα όνομα πού εϊχε αβασάνιστα παγιωθεί σε καθεστώς παρά σε μια προσφορά πού εϊχε αξιο­

λογηθεί και καταξιωθεί συνειδητά. Μιλούμε με γνώμονα τήν κοινή συνεί­

δηση. Μερικές άπ' τις ιδιότητες του και τις ιδιορρυθμίες του ίσως, έφτασαν

να γίνουν τόσο γνωστές και να υμνηθούν τόσο πολύ ώστε να καταλήξουν να συγκροτήσουν ενα σύστημα ζωής — δεν μιλάμε για στάση πού είναι κάτι διαρκέστερο και βαθύτερο — γενικά αποδεκτό, δίχως δμως να πληρώνεται ή προϋπόθεση πώς το σύστημα αυτό αντλήθηκε από μια συνειδητή οικεί­

ωση του καζαντζακικοϋ χώρου, πού υπήρξε ομολογουμένως εξαιρετικά πλούσιος και ευρύς. 'Αρχές και αντιλήψεις του ϊδιου, ενα συμπαγές αν και αμφισβητούμενο από πολλούς ιδεολογικό οικοδόμημα πού υπήρξε ωστόσο απόρροια μιας ακατάπαυστης και άνανεούμενης πνευματικής περιπέτειας και ηθικής αγρύπνιας έφτασαν νά προβάλλονται σαν απαραβίαστα οχυρά άπό ανθρώπους, πού όλα αυτά άπλα πρόσπεσαν στή γνώση τους δίχως νάχει προηγηθεί και σ' αυτούς μια ανάλογη ή και αντίστροφη, αδιάφορο, συνει­

δησιακή διεργασία. Πράγμα πού ισοδυναμεί ουσιαστικά μέ διαπόμπευση του «πιστεύω» πού μας κληροδοτήθηκε, άφοϋ παραμένει άναπόδειχτο το περιεχόμενο του άπό έλλειψη ανθρώπων πού θ' αντάμωναν εσωτερικά μαζί του και θα τό εξέφραζαν. Κ' ϊσως ό πραγματικός εκφυλισμός ενός συγγρα­

φέα νά μήν βρίσκεται στή φθορά πού υφίσταται τό έργο του ότανξεπερνιοϋν­

ται οί συνθήκες πού τό έξέθρεψαν άλλα όταν τό μήνυμα πού επεδίωξε νά μας διοχετεύσει αποχρωματίζεται άπό μια διατυμπανιζόμενη προβολή της αξίας του — όσο κι αν αυτό φαίνεται οξύμωρο — αν και για μας αποτελεί ουσιαστικά νεκρό κεφάλαιο, άφοΰ δεν αξιοποιείται και δέν αναδεικνύεται στις αποχρώσεις του από τήν εσωτερική μας ταύτιση μ' αυτό. Πρόκειται ουσιαστικά για μια προδοσία, πού για αυτήν δέν έχει καμιά ευθύνη ό δημι­

ουργός όταν μ' εμπιστοσύνη στο καμίνι των εμπνεύσεων του απόθετε στο χαρτί γυμνή τή ψυχή του.

Ό Καζαντζάκης εισήγαγε έναν συγγραφικό τύπο άγνωστο μέχρι τήν εποχή πού τοϋ αναγνωρίστηκε ή ιδιοφυΐα του για τα ελληνικά πράγματα. Ή ολοκληρωτική του απορρόφηση άπ' τήν συγγραφική δημιουργία σέ συνδυασμό μέ τήν αγωνιστική άσκητικότητά του, οί παράτολμες για τήν εποχή του αντιλήψεις, ή πολυεδρικότητα για τήν τοϋ αύτοαναιρούμενου και αύτοβασανιζόμενου άνθρωπου συνάρπασαν τους κουρασμένους άπό φιλολογικές μετριότητες αστούς. Οί ξένοι είδαν σ' αυτόν τον φορέα ενός αύθεντικοΰ «πρωτογονισμού» κι άπαυδησμένοι άπό τό τέλμα τής διαβρω­

τικής και παρακμασμένης τους σοφίας έσπευσαν νά τον ιδιοποιηθούν. Τό γράμμα πού αναφέραμε παραπάνω έχει σταλεί άπ' τον Καζαντζάκη

στο συμμαθητή και φίλο του Γ. Φανουράκη, συγκαταλέγεται ανάμεσα στις

— 681 —

άγνωστες μαρτυρίες τού «Γιου της Κρήτης», πού και σήμερα ακόμη πλη­

θωρικά άλλα δυστυχώς αναξιοποίητες βρίσκονται σε πάμπολλα χέρια πού τις κατακρατούν για να τις εκμεταλλευτούν εμπορικά στην ευνοϊκότερη γι' αυτούς στιγμή. Το παραθέτουμε όπως μας παραδόθηκε με σεβασμό και αφοσίωση, πού μας τα γεννά το ϊδιο του το περιεχόμενο κι όχι γιατί ό απο­

στολέας του υπήρξε ένας πραγματικά μεγάλος.

«Δε λέγεται τι χαρά μοϋ δίνουν τα γράμματα σου. Μου γράφεις πώς δτι θα μείνει από το μόχθο μου είναι ή δουλειά πού έκαμα στη δημοτική γλώσ­

σα, θαρώ πώς έχεις δίκιο, εφήμερες είναι οι θεωρίες και αντέχουν στο χρόνο μόνο ή ποίηση και ή τέλεια γλωσσική μορφή. Μα τι κόπος Θεέ μου ! Τι μαρ­

τύριο ! Κάθε πρωί ξημερώματα πού κάθομαι στο γραφείο μου, μπροστά στο άσπρο χαρτί, απερίγραπτη δυσφορία με κυριεύει. Τι είναι αυτή ή μανία νά γράφω ; Ποιος με σπρώχνει ; Ποιος είναι μέσα μου 'Αφέντης κι εγώ σκλά­

βος τον ; "Εξω λάμπει ο ήλιος, μουρμουρίζει ή θάλασσα, ανθίζουν οι αμυγδα­

λιές : γιατί δε βγαίνω κι' εγώ νά περπατήσω κάτω απ' τ ανθισμένα δέντρα στον ήλιο ; Γιατί τώρα πού βασιλεύει δ ήλιος μου να μή ξαπλώνω στην πολυ­

θρόνα μου να κοιτάζω τους ανθρώπους πού περνούνε χαμένοι στις βαριές έγνοιες τον ψωμιού, τον παιδιού, της γυναίκας ; "Ενας δαίμονας είναι μέσα μου, πού πολλές φορές ψυχανεμίζομαι με τρόμο πώς δεν είμαι εγώ. 'Εγώ είμαι μονάχα το γαϊδούρι πού καβαλικεύει και πάει — πού πάει ; Άφτος ξέρει, εγώ δεν ξέρω — με νυματίζει άνέσπλαχνα και προχωρεί. Αυτή είναι ή ζωή μον γέρο ­ παπον και να το ξέρεις. Κανένας δεν το ξέρει, μα σε σένα το εξομολογούμαι και γι αυτό οι βρισιές και οι δόξες δεν μπορούν να με θί­

ξουν. "Εχω το νού μου στο 'Αφεντικό πού κουβαλάω. Ξέρεις την Ίντιάνικη παροιμία : όποιος καβαλικεύει τίγρι δεν μπορεί νά ξεπεζέψει. Με εγώ έπαθα ακόμη χειρότερο, τίγρι πού με καβαλικεύει. . . ».

44

ΜΑΡΙΑΣ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΒΑΡΔΑΛΑΧΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ

ΣΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΤΟ ΘΕΟΛΟΓΟ

Ό Κ. Βαρδαλάχος 1 ανήκει στους λογίους και μεγάλους δασκάλους του γένους μας, πού για κύριο μέλημα τους είχαν την πνευματική προκοπή των Ελλήνων κατά τις παραμονές του αγώνα της 'Εθνεγερσίας2. Άνδρας σοφός και πολυμαθής, έζησε και έγραψε γύρω στα τέλη του 18ου και στίς αρχές του 19ου αίώνα 3.

Τις εγκύκλιες σπουδές του στην Αίγυπτο και στην Ελλάδα, συμπλη­

ρώνει με πανεπιστημιακές στην 'Ιταλία, όπου αφιερώνεται ιδιαίτερα στις θετικές επιστήμες. Έπειτα αρχίζει τή διδασκαλία.

Διδάσκει φυσιογνωστικά και φιλοσοφικά μαθήματα στην Ελλάδα, στο περίφημο τότε Ελληνικό Γυμνάσιο του Βουκουρεστίου, στή γνωστή Έλ­

ληνεμπορική Σχολή της 'Οδησσού. Στην τελευταία αυτή πόλη ευτύχησε να έχει επιφανείς μαθητές, δπως

τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, τον Ν. Λεβίδη, τον Άλεξ. Ραγκαβή, ό όποιος θα αναφέρει μέ αυτά τα λόγια το δάσκαλο στα «'Απομνημονεύματα του» : «Ούτος ην των σοφωτέρων ανδρών του Έθνους έν τοις τότε χρόνοις και αναμφισβητήτως κατά τε τάς φιλολογικός και ούχ ήττον κατά τάς γνώσεις των φυσικών επιστημών ανώτερος τοϋ Κλεοβούλου» 4. Ό 'Ιωάννης Καπο­

δίστριας αναγνωρίζει τήν αξία του Βαρδαλάχου και τον καλεί να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην ελληνική εκπαίδευση. Κατά τή διάρκεια όμως

1. 'Ανακοίνωση στο ΙΔ' Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών στο Βουκουρέστι (6 ­12 Σεπτεμβρίου 1971)' βλ. XIVe Congrès International des Études Byzantines, Buca­

rest, 6­12 Septembre 1971 (Résumés Communications, σελ. 322­323). 2. Για τον Κ. Βαρδαλάχο ετοιμάζω ευρύτερη, μελέτη. 3. Για μια γενική βιβλιογραφική ενημέρωση στο θέμα βλ. τή μελέτη της Ε λ έ ν η ς

Έ . Κ ο ύ κ ο υ , Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος (1755­1830), Byzantinisch ­ neugriechische Jahrbucher 19 (1966) 123­216.

4. Ά λ ε ξ . Ρ α γ κ α β ή , 'Απομνημονεύματα, τόμ. Α', έν 'Αθήναις 1894, σελ. 133 έπ.

— 683 —

του ταξιδιοΰ του πνίγεται άπό καταποντισμο τοΟ πλοίου κοντά στην Αίγιναι. "Οπως και οί άλλοι λόγιοι του διαφωτισμού έτσι και ό Βαρδαλάχος

έγραψε αξιόλογες πραγματείες, αναφερόμενες στή φιλοσοφία, στις φυσικές επιστήμες, στή φιλολογία, στή θεολογία. Ό αριθμός τών συγγραμμάτων του εϊναι σημαντικός, μερικά όμως άπ' αυτά έχουν παραμείνει ακόμη ανέκδο­

τα και ϊσως άλλα να χάθηκαν για πάντα. 'Ανάμεσα σε τέτοια ανέκδοτα έργα του Βαρδαλάχου περιλαμβάνεται και

μία εκτενής και ενδιαφέρουσα πραγματεία, πού αναφέρεται στους Λόγους και στις Επιστολές του Γρηγορίου του Θεολόγου. Σχετικά με αυτήν ό Γ. Γεννά­

διος αναφέρει ότι, έκτος τών άλλων, ό Βαρδαλάχος, κατά προτροπή τοϋ τότε ηγουμένου τοϋ μετοχίου τών Σιναϊτών στην Κωνσταντινούπολη και αργότε­

ρα μητροπολίτη Άδριανουπόλεως κυρίου Ίλαρίωνος, «έσχολίαζε προσέτι και παρέφραζε και τα άπαντα τοΟ εν άγίοις πατρός ημών Γρηγορίου τοϋ Θεολόγου, και μετέφραζε τό Ψαλτή ριον τοϋ προφητάνακτος Δαβίδ εις τήν λαλουμένην γλώσσαν» 2. Τήν πραγματεία του για τό Γρηγόριο τό Θεολόγο ό Βαρδαλάχος, άφοϋ τήν αποπεράτωσε και τήν καθαρόγραψε, τήν έστειλε στον Κοραή στο Παρίσι, με τήν παράκληση να φροντίσει για τήν εκδοσή της. Πληροφορίες γι' αυτό μας δίνει ό ίδιος ό Κοραής, ό όποιος, σε ενα γράμμα του προς τό φίλο και εκδότη του Ά. Βασιλείου, γράφει στις 4 Μαΐου 1806 : «Χθες τό βράδυ έλαβα επιστολή ν του Κωνσταντίνου Νικολοπώλου, περιέ­

χουσαν άλλη ν τοϋ διδασκάλου Βαρδαλάχου. Ό Βαρδαλάχος ούτος με παρα­

καλεί καί με προβάλλει, να με στείλη να τυπώσω... να τυπώσω... να τυπώ­

σω.. . τον Ναζιανζηνόν Γρηγόριον, ώς συνειθισμένον (λέγει) να παραδίδε­

ται εις τα σχολεία του γένους !!! Ή εκδοσις εϊναι ιδική του, ή δαπάνη του Ούγκροβλαχίας. Έξω άπό τους σχολιαστάς τοϋ θεολόγου, έπρόσθεσεν αυτός σχόλια και παράφρασιν και λεξικόν διεξοδικόν.. .»3. Ό Κοραής λοιπόν τότε, όπως φαίνεται, απόρριψε τήν πρόταση.

Μετά άπό διάφορες άλλες άτυχες προσπάθειες καί άφοϋ είχαν περάσει στο μεταξύ δέκα ολόκληρα χρόνια, ό Βαρδαλάχος αποφάσισε να απευθυνθεί προς τον τότε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλο 4 καί συναποστέλ­

λοντας τό χειρόγραφο τοϋ έργου του, παρακαλεί να γίνει ή έκδοση άπό τα

1. Βλ. σχετικώς Μ α ρ ί α ς Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Άγνωστος επιτάφιος εις Κων­

σταντΐνον Βαρδαλάχον, Παρνασσός 12 (1970) 667 ­ 675 ( = Κείμενα καί Μελέται Νεοελ­

ληνικής Φιλολογίας, αριθ. 69, 'Αθήναι 1970). 2. Ξ έ ν ο φ. Ά ν α σ τ α σ ι ά δ ο υ (— 'Ιωάννου Γενναδίου), Γεωργίου Γενναδίου

Βίος, έργα, έπιστολαί, έν Παρισίοις 1926, μέρος Β', σελ. 448. 3. ' Α δ α μ ά ν τ ι ο ς Κ ο ρ α ή ς , 'Αλληλογραφία, τόμος δεύτερος 1799 ­1809

(Όμιλος μελέτης τοϋ Ελληνικού Διαφωτισμού), 'Αθήνα 1966, σελ. 325. 4. Πρόκειται για τον Πατριάρχη Κύριλλο τον <Γ' πού έμεινε στο θρόνο άπό τίς 4

Μαρτίου 1813 ώς τίς 13 Δεκεμβρίου 1818.

— 684 —

Πατριαρχεία. Ό Κύριλλος τοϋ άπαντα με ενα εκτεταμένο γράμμα, στο όποιο επιδοκιμάζει την αποστολή των χειρογράφων του θεολογικού έργου του, για να εγκριθεί σύμφωνα με τις ισχύουσες διατάξεις άπο τη Σύνοδο. 'Ακολούθως επαινεί τα σχόλια και τις σημειώσεις στο έργο του Γρηγορίου, «όπου ό θειος εκείνος πατήρ φαίνεται ότι υψηλότερα ομιλεί τήν περί των θείων φιλοσο­

φίαν», καθώς και τή γλώσσα πού χρησιμοποίησε «τήν όχι άπρεπα νεωτερί­

ζουσα, ούτε με χυδαιολογίαν χαμερπή», εγκωμιάζει δε και τήν όλη εργασία τοΰ συγγραφέα, ό όποιος «είναι άξιος πολλών επαίνων και πολλά ωφέλιμος εις τό χριστιανικόν σύστημα» και καταλήγει : «Σε στεφανόνομεν με τάς άπό τό βάθος της ψυχής πατρικάς και συνοδικάς ευλογίας, αί όποΐαι άμποτε να ήναι είς έσέ είς όλην σου τήν ζωήν βοηθός, και να κατευοδόνωσι τάς τοιαύ­

τας θεοφιλείς και κοινωφελείς σου προθυμίας με τήν βοήθειαν του Χρί­

στου, τοϋ οποίου ή χάρις και ή άπειρος εύσπλαγχνία να ήναι με τήν σοφολογιότητά σου» (26 Αυγούστου 1815) ^ Όμως και για τότε ή προσπά­

θεια απέτυχε. Ό Βαρδαλάχος εξακολούθησε τις ενέργειες του. Και καθώς μας πληροφορεί ό Γεννάδιος, περνώντας τό 1820 άπό τήν πρωτεύουσα της Μολδαβίας Ίάσιον, μετά άπό σχετικές διαπραγματεύσεις, «παρέδωσε τα χει­

ρόγραφα σχόλια μετά της παραφράσεως των απάντων του θεολόγου είς τήν εκεί πρό τίνος συστηθεΐσαν βιβλιογραφική ν έταιρίαν προς εκδοσιν» 2.

Τα σχετικά έγγραφα σώζονται, όπως θα πούμε παρακάτω, μαζί με τα χειρόγραφα στο 'Αρχείο τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», στον όποιον δωρήθηκαν άπό τον Ν. Δ. Λεβίδη.

Τό πρώτο άπό τα έγγραφα αυτά είναι επιστολή του μητροπολίτη Ειρη­

νουπόλεως Γρηγορίου3, ό όποιος συγχαίρει τό Βαρδαλάχο για τό έργο του και καθορίζει τον τρόπο της πληρωμής τοϋ αντιτίμου. Παραθέτομε ολό­

κληρο τό κείμενο της επιστολής πού βλέπει για πρώτη φορά τό φώς :

Την σοφολογιότητά της ολοψύχως ευχόμενος, ήδιστα προσαγορεύω.

Το ελλόγιμον Αυτής εδεξάμην άσμενος. "Ησθην πόαον νομίζει ; Τολμώ είπεϊν, δτι εχάρην ώσπερ ή μακάρια 'Ελένη δτε εύρε τον Τίμιον Σταυρόν. Ούτω πως κάγώ δεξάμενος τα σχόλια τοϋ έργω και λόγω άναλαβόντος τοϋ Χρίστου τον σταυρόν. Ταύτη αμέσως παρεκάλεσα τον εύγενέστατον άρχοντα δικαιοφύλακα τζελεπήν Νικολάκην4 δια να γράψη τω άρχοντι βιστιάρη

1. «Πρώτη πεντηκονταετηρίς της έν Όδησσω Έλληνεμπορικής Σχολής 1817 ­1867», Έν Όδησσω 1871 [όπο Χ. Βουλοδήμου], σελ. 165­166.

2. Ξ. Ά ν α σ τ α σ ι ά δ ο υ, Γεωργίου Γενναδίου Βίος, έργα, έπιστολαί, μέρος Β', ενθ* αν., σελ. 450.

3. Γρηγόριος ό ΕΙρηνουπόλεως και Βατοπεδίου. Μετά τήν ανακήρυξη του σέ μη­

τροπολίτη πήγε στή Μολδαβία, όπου έμεινε ως το θάνατο του, τον 'Ιανουάριο τοΰ 1846. 4. Εννοεί το Νικόλαο Λεβίδη (1765 ­1852), παπποΰ τοϋ δωρητή τοΰ χειρογράφου.

— 685 —

Ί. Μόσχω δια νά τή δίδη εκ τών οκτώ χιλιάδων όπόσα θέλει και ζητεί, άχρις της συμπληρώσεως αυτών. "Οστις και έγραψε σήμερον και την προσκυνεί, εΙπών, δτι και τη εγραψεν,, προ τοϋ να λάβωμεν τα σχόλια. 'Έτι δε ευχαριστεί και δι ην έλαβε φροντίδα και εγραψεν ήδη πέρυσι περί των Έπων. Καταβα­

λοϋμεν πάντως και δσα χρειασθούν εις έξοδα και εκεί μετ ευχαριστίας. Περί ού με άξιοι περί τοϋ Καλογερά συνέπαθον και συμπάσχω' δταν ανταμωθώ με τον Βερνάρδον Μανολάκην σκεψώμεθα και εϊ τι δυνατόν, κατόπι θέλω τη γράψη.

Έπϊ πάσι δηλοποιώ δτι εις άκρον εχάρην και χαίρω δια τον σκοπόν τοϋ δρους. Έγώ καταγίνομαι προ χρόνων δια να κάμω αυτό το σχολειον, με ίδιον εισόδημα δια νά είναι άνεξάρτητον από μεγάλας κεφάλας, ώστε κατά την προθεσμίαν, όπου στοχάζομαι, κατορθοϋται και τοϋτο.

Χαίρω άρα δτι βλέπω και την θείαν πρόνοιαν συντρέχουσαν. Γράψε κατόπι και τω Κυρίω Κωνσταντίνω, φίλω μου παλαίω οντι, πλού­

σιο) σφόδρα και ύπόσχεσιν πάλαιαν προς με εχοντι, iva κληρονομήση αυτόν το σχολειον Βατοπεδίου, αν το Ιδή είς κατάστασιν. "Ας είπή αύτω τάς ταπει­

νός μου προσρήσεις και ευλογίας. Μένω της σοφολογιότητός της

προς Θεον εύχέτης διάπυρος και εις τους ορισμούς

Γρηγόριος ΈΊρηνουπό}£ως 1820 Αυγούστου 25

Ίάσιι

Στο ϊδιο φύλλο και μετά την υπογραφή τοϋ Είρηνουπόλεως, ό Ν. Λεβί­

δης πρόσθεσε τα έξης :

Καγώ την προσκυνώ ό)ς εϊκώς ερευνών τα της υγείας της, εχαροποιή­

θην καγώ είς την περιλαβήν των άποσταλέντων σχολίων, και παρακαλώ να γίνη φροντίς και περί της τών λοιπών εξαποστολής, επειδή αν δεν έλθουν δλα δεν ήμποροϋμεν σχεδόν νά κάμωμεν αρχήν τοϋ έργου. Είδοποιήθην παρά τοϋ άρχοντος βιστιάρη 'Ιωάννου Μόσχου περί τήν περιλαβήν τών γροσίων δύο χιλιάδων, προς δν γράφω και σήμερον νά τη δώση και τά λοιπά δταν ζητη, μέχρι της άποπληρώσεως τών 8 χιλιάδων.

"Ο πρόθυμος δοϋλός της β. Νικολάκης Λεβίδης

Επομένως κατά τήν περίοδο αυτή ô Βαρδαλάχος καθαρόγραφε, άφοϋ έν τω μεταξύ έκανε διάφορες προσθήκες και μεταβολές στο αρχικό κεί­

1. Στό επάνω μέρος της δεύτερης σελίδας ό Βαρδαλάχος σημείωσε: «Άπεκρίθην Σεπτεμβ. 21».

— 686 —

μενο, την τελική διατύπωση της πραγματείας του και έστελνε τμηματικώς το χειρόγραφο, ό δε Γρηγόριος Είρηνουπόλεως έφρόντιζε με τους αρμο­

δίους για τήν καταβολή του αντιτίμου μέχρις ότου πληρωθεί το συνολικό ποσό τών 8.000 γροσιών. Στα παραπάνω άπαντα ό Βαρδαλάχος με γράμμα του της 29 Νοεμβρίου 1820, πληροφορώντας ότι ως τότε είχε είσπράξει μόνο 2.000 γρόσια και ακόμη ότι, επειδή συμπλήρωσε όλες τις σημειώσεις του, θα πήγαινε να εισπράξει τα υπόλοιπα 6.000 γρόσια. Γράφει :

Τήν εύγενίαν της ταπεινώς προσκυνώ ! "Ελαβον το γράμμα της και εχάρην, δτι εύωδόθησαν ασφαλώς δλαι ai

σημειώσεις τον Θεολόγου. "Αλλα χρήματα, πλην τών δύο χιλιάδων γροσιών, ôèv ελαβον. Και είχα σκοπόν, αφ* ου έφθαναν αύτόσε κάί ai λοιπαΐ σημειώσεις, να ζητήσω τεσσάρας χιλιάδας, και αφ' ού επεμπον και τα "Επη, να λάβω και τάς αλλάς δύο' όντως άπήτει ή τιμή. 'Επειδή δμως είναι χρεώστης ο Ί. Μόσχος, αϋριον στέλλω και λαμβάνω και τας εξ χιλιάδας.

Ειμί δε δλος πρόθυμος

Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος "Εκ Βουκουρεστίου 1820 Νοεμβρίου 29

Ή επιστολή φέρει τήν ακόλουθη διεύθυνση :

Τω εύγενεστάτω "Αρχοντι Δικαιοφύλακι Κυρίω μοι Κυρίω Νικολάω Λεν'ιδη

Προσκυνητώς Εις Ίάσιον

Πράγματι, έπειτα άπό λίγες ημέρες ό Βαρδαλάχος πήρε τις 6.000 γρό­

σια, δίνοντας αυτή τήν απόδειξη :

Γρόσια 6.000, ήτοι εξ χιλιάδας γρόσια ελαβον παρά τον ευγενέστατου άρχοντος μεγάλου βιστιαρίου 'Ιωάννου Μόσχου, δι' ορδινείαν και δια λογα­

ριασμον τον από Ίάσι τζελεπή Νικολάκη Λεβίδον και δια τήν περιλαβήν αυτών δέδωκα το παρόν μου εις ενδειξιν.

Τη 6 Δεκεμβρίου 1820 Βουκουρέστι Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος

Στο πίσω μέρος της αποδείξεως υπάρχει το έξης σημείωμα, πού έγραψε πιθανώς ό Ν. Λεβίδης :

Τον διδασκάλου Βαρδαλάχου δια τα γρόσια 6 χιλιάδες. "Ελαβεν εξ όρδινείας μου παρά τον άρχοντος βιστιάρη 'Ιωάννου Μόσχου, δια τα σχόλια τον Βασιλείου και Γρηγορίου.

— 687 —

Άλλα ένώ όλα ήσαν έτοιμα για να αρχίσει ή εκτύπωση, τα πολιτικά γεγο­

νότα και ή ελληνική επανάσταση, πού ξέσπασε μετά άπό λίγους μήνες, εμπόδισαν τήν πραγματοποίηση.

'Αργότερα ό μητροπολίτης Είρηνουπόλεως, ιδιοκτήτης πια του χειρο­

γράφου, έφρόντισε να τό διαφυλάξει, κλείνοντας το σε φάκελο, πάνω στον όποιο έγραψε τα ακόλουθα :

Αυτά εισι τα αυτόγραφα σχόλια υπό τον διδασκάλον Βαρδαλάχου, τα όποια ήγοράσθησαν δια τήν εκδοσιν των 'ιερών συγγραμμάτων των θεο­

λόγων πατέρων Γρηγορίον και Βασιλείου, ήτις εσκοπενετο κατά το 1821 έτος και εμποδίσθη εξ αιτίας των περιστάσεων. Έπληρώθησαν δε τω ρηθέντι διδα­

ακάλω δι' αυτά τα σχόλια γρόσια οκτώ χιλιάδες κατά το χιλιοστον όκτα[κο]­

σιοστον είκοστον έτος. Έν Κιστοβίω τή 25 'Απριλίου 1828

Γρηγόριος μητροπολίτης Είρηνουπόλεως.

Έτσι ή πραγματεία έμενε κλεισμένη στή βιβλιοθήκη της Μητροπό­

λεως και ίσως είχε λησμονηθεί. Άπό τήν αφάνεια τήν ξανάφερε τυχαία στο φώς ο Δημήτριος Γοβδελας, πού αναφέρει ότι άνοιξε το φάκελο κατά λάθος, νομίζοντας τον δικό του.

Άναδιφών τα εν τη βιβλιοθήκη της 'Ιεράς Μητροπόλεως διασωθέντα τινά τών βιβλίων μου καί τίνα των χειρογράφων μου, εξεβούλωσα εν αγνοία κατά παραδρομήν τα τον Σοφολογιωτάτου Διδασκάλου κυρίου Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου σχόλια εις Γρηγόριον τον Θεολόγον. Γνωρίσας δε το εμον λσ,θος, παρέδωκα αμέσως ταντα πάντα σώα και ανελλιπή, ως εϋρον αυτά, τω Πανιε­

ρωτάτω και Σεβασμιωτάτω μοι Άγίω Μητροπολίτη Μολδαβίας κυρίω κυρίω Βενιαμίν, όπως ενσφραγισθέντα τή σφραγϊδι τής Σεβασμιωτάτης μοι αυτοΰ Πανιερότητος, άποτεθώσιν εν άσφαλεϊ τόπω.

Τούτου χάριν δέδωκα τήν παροϋσαν σημείωσιν εις μείζονα πίστωσιν τής αιτίας, δι' ην αϊ σφραγίδες ελύθησαν.

Έν Ίασίω τή 14 Μαΐου 1830 Δημήτριος 77. ό Γοβδελας

Φιλοσοφίας Δόκτωρ 1

'Ακολουθεί δήλωση, με τήν ϊδια ημερομηνία 14 Μαΐου 1830, πού υπο­

γράφουν δύο μάρτυρες. Οί περιπέτειες του χειρογράφου συνεχίζονται. Φαίνεται ότι τελικά ό

1. Ό Δημήτριος Γοβδελάς είναι γνωστός λόγιος, πού γεννήθηκε στή Ραψάνη τής Θεσσαλίας γύρω στα 1780 καί πέθανε στο 'Ιάσιο το 1831.

— 688 —

Ν. Λεβίδης 1 αγόρασε όλο το χειρόγραφο και ότι, κατεβαίνοντας στην Ελλά­

δα, το έφερε μαζί του. Έτσι τουλάχιστο μας πληροφορεί ό εγγονός του : «Δαπάνη αύτοϋ (Νικολάου Λεβίδη) ήγοράσθησαν τα εις τα έργα του Γρήγο­

ρων τον Θεολόγον πολύτιμα Σχόλια τοϋ διδασκάλου του Γένους Βαρδαλά­

χον, ανέκδοτα ευρισκόμενα παρά τη οίκογενεία Λεβίδη»2. Ό παλιός μαθητής, ζητώντας βοήθεια άπό το κράτος και άπό άλλες πηγές, προσπάθησε να εκδώ­

σει το έργο τοϋ δασκάλου του καί, δταν είδε ότι όλες οί προσπάθειες ήσαν μάταιες, φύλαξε το χειρόγραφο στο οικογενειακό του αρχείο3. Έτσι, μαζί με όλη τήν άλλη βιβλιοθήκη καί τα χειρόγραφα τοϋ έγγόνου του Ν. Δ. Λε­

βίδη, δωρήθηκε στη βιβλιοθήκη τοϋ Παρνασσοΰ 4.

* * *

Το χειρόγραφο εϊναι αυτόγραφο τοϋ Βαρδαλάχου. Είναι γραμμένο με τη χαρακτηριστική καθαρή καί ευανάγνωστη γραφή του Έλληνα λογίου σε σειρά τετραδίων διαφόρου σχήματος καί παραμένει άδετο. Ή πραγματεία χωρίζεται σε δύο μέρη με διαφορετική αρίθμηση, δηλαδή α) Σχόλια στις επιστολές καί β) Σχόλια στους Λόγους τοϋ Γρηγορίου, άπό τα όποια το πρώτο περιλαμβάνει σελίδες 1­80 καί το δεύτερο σελίδες 1 ­ 673* άπό αυτές πάλιν οί σημειώσεις στους 16 Λόγους καταλαμβάνουν τις πρώτες 300 σελίδες, ένώ οί σημειώσεις σέ όλους τους άλλους λόγους τις υπόλοιπες 373 σελίδες. Στο τέλος υπάρχουν σημειώματα στα σχόλια τών Λόγων καί «Τάξις τών Λόγων». Ή όλη μελέτη έχει γίνει σέ γλώσσα λόγια ή μάλλον αρχαΐζουσα, τής οποίας ό Βαρδαλάχος ήταν θερμός υποστηρικτής. Στα δύο μέρη τής μελέτης προ­

τάσσονται οί τίτλοι :

1. Άπό ανέκδοτο έγγραφο στα Γενικά 'Αρχεία τοϋ Κράτους έχομε τήν πληροφο­

ρία ότι, καθώς γράφει ό Γραμματεύς τών Εκκλησιαστικών Ν. Χρυσόγελος στον Πρόεδρο τοϋ 'Ορφανοτροφείου στις 19 Αυγούστου 1830 : «Αί σημειώσεις εις τα συγγράμματα τοϋ Μεγάλου Γρηγορίου ήγοράσθησαν, ώς μανθάνομεν, προ πολλοΰ άπό τον 'Αρχιερέα Βου­

κουρεστίου καί δύο άλλων έμπορων, έξ ών ό είς είναι ό πατήρ τοϋ ένταϋθα (εις Ναύπλιο ν) Κου Κ. Λεβίδη, όστις προσφέρει είς το Έθνος το ανήκον αύτώ μέρος. Έπροσκλήθη δέ να κοινοποίηση αυτό τοϋτο εγγράφως είς τήν Κυβέρνησιν δια να λάβη άφορμήν να προ­

τρέψη καί τους δύο άλλους να πράξωσι τα ίδια». Βλ. Ε λ έ ν η ς Έ . Κ ο ύ κ ο υ , Κων­

σταντίνος Βαρδαλάχος, ενθ' άν., σελ. 178. 2. Ν. Δ. Λ ε β ί δ η , Βιογραφικαί Σημειώσεις καί 'Απομνημονεύματα (ανέκδοτο),

τόμ. IT', σελ. 5779. 3. Έτσι νομίσθηκε άπό πολλούς ότι το χειρόγραφο είχε πια χαθεί τελειωτικά. 4. Για τή δωρεά τής Βιβλιοθήκης Ν. Δ. Λεβίδη στον Παρνασσό βλ. Ν. Ά π ο ­

σ τ ο λ ο π ο ύ λ ο υ , Ή βιβλιοθήκη καί το Ιστορικόν καί πολιτικόν άρχεϊον Νικο­

λάου Δ. Λεβίδη δωρηθέντα τώ Φιλολογικφ Συλλόγφ Παρνασσφ. Σύντομος μνεία αυτών, 'Αθήναι (ά\χ.).

— 689 —

«Σημειώσεις εις τάς έπιστολάς του Γρηγορίου του Θεολόγου» και «Ση­

μειώσεις εις τους Λόγους του εν Άγίοις Πατρός ημών Γρηγορίου του Θεο­

λόγου, αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως». Στο χειρόγραφο υπάρχουν αρκετές διαγραφές και διορθώσεις και μά­

λιστα μερικές σελίδες έχουν τελείως άντικατασταθή, κάθε φορά πού οι διορθώσεις αυτές ήσαν πολλές και δυσκόλευαν την κατανόηση. Ή διαφορά του μελανιού μαρτυρεί, τέλος, ότι ή γραφή έγινε κατά διάφορα χρονικά διαστήματα.

Ή διάταξη της ύλης και στα δύο μέρη είναι ανάλογη. Στην αρχή κάθε Επιστολής και κάθε Λόγου αναγράφεται ή σχετική υπόθεση και έπειτα ό συγγραφέας προχωρεί στις σημειώσεις του, μνημονεύοντας τα σχολιαζόμενα χωρία του κειμένου. Τα σχόλια άλλοτε είναι σύντομα και περιληπτικά και περιορίζονται μόνο σέ λίγες παρατηρήσεις, άλλοτε είναι εκτενή και απο­

τελούν ενίοτε μικρά δοκίμια. Ό Βαρδαλάχος έχει ύπ' όψη του τις εκδόσεις των έργων του Γρηγορίου

πού έγιναν στο Παρίσι τό 1609 και το 1630, σέ ειδικό μάλιστα πίνακα σημειώ­

νει τήν αντιστοιχία μεταξύ των δύο αυτών εκδόσεων. "Οσον άφορα τό περιεχόμενο ό Βαρδαλάχος ακολουθεί συνήθως τον

έξης κανόνα* μετά τήν περίληψη ερμηνεύει τα σχολιαζόμενα χωρία και έπειτα προχωρεί σέ παρατηρήσεις ποικίλου χαρακτήρα, δηλαδή :

Α) Γ λ ω σ σ ι κ έ ς , σχετικές μέ τήν ερμηνεία του κειμένου ή μέ τήν ακριβή σημασία, ενίοτε δέ και τήν ιστορική καταγωγή των μνημονευομένων λέξεων.

Β) Φ ι λ ο λ ο γ ι κ έ ς , σχετικές μέ καθαρώς φιλολογικά ζητήματα, τήν απο­

κατάσταση του κειμένου, τή σύγκριση των εκδόσεων και άλλες υπο­

δείξεις. Γ) Π ρ α γ μ α τ ι κ έ ς , σχετικές μέ ιστορικά πρόσωπα, γεγονότα, γεωγρα­

φικούς χώρους και άλλες πληροφορίες αναφερόμενες στο κείμενο. Δ) Θ ε ο λ ο γ ι κ έ ς , σχετικές μέ ζητήματα καθαρώς θρησκευτικά και δο­

γματικά, μέ αναφορά στους Πατέρες της εκκλησίας. Ε) Λ α ο γ ρ α φ ι κ έ ς , σχετικές μέ τήν περιγραφή ηθών και εθίμων και

τή μνεία παροιμιών άπό τήν παλαιότερη και νεώτερη ελληνική ζωή.

Όσον άφορα τήν τωρινή σημασία της πραγματείας, αν και μερικά σημεία παρουσιάζουν περιορισμένο ενδιαφέρον, κατά τό πλείστον οι παρα­

τηρήσεις του σοφού εκείνου δασκάλου διατηρούν αμείωτη τή φιλολογική αξία τους και αποτελούν ακόμη και σήμερα αξιόλογη συμβολή για τή μελέ­

τη του έργου του Γρηγορίου. Ή σημασία αυτή ελπίζομε ότι θα καταδειχθεί μετά τήν έκδοση τοΰ πολυτίμου αυτού έργου, από τό όποιο δημοσιεύομε παρακάτω σαν δείγμα τα σχόλια στην επιστολή Ζ.

— 690 —

Έκ των Σχολίων του Κ. Βαρδαλάχον Έπιστ(ολή) Ζ'

Ύπόθεσις

Άπάντησις προς τήν αυτήν έπιστολήν τον Μ. Βασίλειου. "Εστί δέ φιλι­

κή και μνκτήρος αττικού πλέως' έπιτρέψας γαρ έκείνω ακώπτειν, αυτός μάλ­

λον εκείνον ακώπτει. Το γαρ ακώπτειν το μετά χαριεντισμού καθάπτεσθαί τίνος δηλοϊ, ως φησιν Ίσοκρ. Άρεοπαγ. «Τους ευτράπελους και ακώπτειν δυναμέ­

νους». Ό δε Πλούτ. «Παίζειν και ακώπτειν άνευ βωμολοχίας. Διααύρειν ôè εστί το ανκοφαντεϊν, παρά Δημοσθένει, εστί δε Διασυρμός και σχήμα'Ρητο­

ρικής, κατά Φοιβάμμονα, ευτελισμός πραγμάτων υπό των εναντίων εις δγκον έπαρθέντων». Το δε παίζειν εναντίον τω σπουδάζειν, ώαπερ ή παιδιά τή σπου­

δή. Ίαοκρ. εν Έλ. «"Οσω περ το αεμνύνεσθαι τον ακώπτειν και το σπου­

δάζειν τον παίζειν επιπονώτερόν εατι». Και Πλάτ. εν Γοργ. «Σπουδάζει ταϋτα Σωκράτης ή παίζει ;»

ουδέν τ ου τ ο πράγμα ε μ οι] σημαίνει, ουδέν έατιν, δ μοι παρέχεται πράγμα. Δημοσθ. «"Οτι αυτω ονδέν εστίν έτι πράγμα προς τάς σννθήκας ταύτας». ΚαΙ Πλάτων εν Συμπ. «'Εάν δε ψευδή, ονδέν δη πράγμα». Και, πράγμα ποιεϊσθαι, λέγονσιν, ως παρ Ήροδότω «Πρήγμα μέν τοι ονδέν εποιήσαντο», τοντέατιν, ονκ εφρόντισαν.

μειδία μόνον] ικανον εμοί, ει και μόνον μειδιάς, καν μή παίζης, και διαανρης τα ημέτερα. Χρω δέ εις νπερβολήν τη παιδεύσει σον, και τη προς ημάς φιλία. Τουτέστι παίδευε ημάς οΐς γράφεις, ημείς δέ φίλοι οντες ουκ άγανακτήσομεν.

αν ε χ η] οϋτω διωρθωσάμην, αντί τοϋ, αν έχει. τον Π ο ν τ ο ν] 6 Εύατάθ. Όδυα. α. σελ. 8.41. «Πόντος κυρίως τε

καί κοινώς, παν πέλαγος' ώς δηλοΐ κάνταϋθα τό, Πολλά δ' όγ" εν πόντω πάθεν αλγεα. 'Ιδίως δε Πόντος παρά τοις ύστερον, και ό Εύξεινος, εκπλήττων αντος τονς "Ελληνας δια το εκτετοπίσθαι' διό φααι τους ποντικούς άνθρώπονς ελεγον, εϊπον φαίνοιντο, έκ τον πολλον ήκειν πόντον, ώς εΐπερ ελεγον, εξ ολέθρου».

ζ ο υ φ η φ ο ρ ία ν] ούχ εϋρηται παρά τοις Λεξικογράφοις. Σημαίνει δέ ενταύθα τήν όμίχλην εν άλ. δέ ζονφαφορία.

μ ο ν ή ν] μονή ενταύθα το μοναατήριον, ô δέ έπαιξε δια των αντιθέ­

των, μονής, φυγής. τήν π ί α τ ι ν υμών κτ.] οϊτινες θήρες δοκιμάζονσιν, ει πίστιν

έχετε αυζήν αύτοις άδεώς, και ου τούτους φοβείαθε. Ουδέ γαρ ονδέ Δανιήλ εκείνος τους εν τω λάκκω έφριξε λέοντας.

μ υ ω ξ ί αν] μυωξία, ό των μυών χηραμός, ήμυοδόκος τρώγλη' ό δε Σουιδ. υβριστικός λόγος· γράφεται δέ και μνοξία Ήανχ.

— 691 —

τ ο ν φροντιστηρίου] φροντιστήριόν εστί, ώς φησιν ο Σουΐδ., διατριβή ή μοναστήριον, δπερ οι 'Αττικοί Σεμνείον καλοϋσι.

τον μοναστηρίου] μοναστήριον τόπος, εν ώ οι μονάζοντες. Φίλων περί των εν ΑΙγύπτω μοναχών «Έν εκάστη δε οικία εστίν οίκημα ιερόν, Ô καλείται σεμνεϊον και μοναστήριον, εν ω μονού μένα τα τον σεμνού βίου μυστήρια τελούνται». Και Σωκρ.Έκκλ. Ίστορ. βιβ. δ', κεφ. κγ', φησ'ι, πολλά είναι εν ΑΙγύπτω μοναστήρια, α και Άσκητήρια καλεί. Και Νικηφ. δε ό Κάλλιστος «Τούτου τον φροντιστηρίου έπιστατεϊ, αύτοϊς δε καθιστά τιμής άξιον», κτ.

κ ai της σχολής] σχολή, το σχολεϊον, εν ω μελέτη καί σπονδή' Πλούτ. εν Θεμιστ. «Ταύτα μεν ούν εν ταΐς σχολαΐς λέγεται φιλοσόφων».

βαθυκρήμνων] σημειωτέον το βαθύκρημνον μονάζον. ορέων] εστί δε ή γενική και ορέων και ορών ώστΐερ ανθέων και

ανθών, καίτοι άλλως οι περί 'Αττικής διαλέκτου συγγράψαντες κανονίζονσιν ουκ ορθώς.

τ ό ν τ ε μετρούμενο ν] από κοινού τό, θανμάσομαι' καί αυτόν δε τον αέρα, δν μεμετρημένως ή εν μέτρω άναπνεϊτε δια την πύκνωσιν καί δια το κωλύεσθαι πάντοθεν νπο τών ορέων και τον "Ηλιον, δν άεΐ ποθείτε, μη όρώντες αντόν, αλλ' ενίοτε ώσπερ δια καπνοδόχης. Κάπνη, ή καπνοδόχη παρ' Άριστοφ. εν Σφηξ.

Τι ποτ άρ' ή κάπνη ψοφεί ; τ όν τ ε με τ ρ.] οϋτως έγραψα, αντί τοϋ, τον δέ. ανγάζεσθε] ανγάζομαι, βλέπω' Άπολλ. β' «Ονδέ τις ετλη άντίον

ανγάζεσθαι ες όμματα». ώ Ποντικοί Κιμμέριοι] Κιμμέριοι ωκονν τα δεξιά τον

Πόντου μέρη, ου πολλώ άφιστάμενα τοϋ Βοσπόρου' όθεν και Κιμμερικος Βόσπορος ώνόμασται. Παρ' αύτοις σκότος αεί, ώς μαρτυρεί "Ομηρος Όδυσ. λ, στίχ. 14.

ένθα δέ Κιμμερίων ανδρών δήμος τε πόλις τε, ήέρι και νεφέλη κεκαλυμμένοι' ονδέ ποτ' αυτούς Ήέλιος Φαέθων επιδέρκεται άκτίνεσσιν.

κτλ. Και Στράβων «Και μην και τον Κιμμερικον Βόσπορον οΐδε, τους Κιμμε­

ρίους είδώς. Ούδήπου το μεν όνομα τών Κιμμερίων είδώς, αυτούς δε άγνοών, οι αυτόν, ή μικρόν προ αύτοΰ μέχρις 'Ιωνίας επέδραμον την γήν εκ Βοσπόρου πάσαν. ΑΙνίττεται γοϋν καί το κλίμα της χώρας ζοφώδες». Πολλοί δέ τους Κιμμερίους ηγούνται Τανροσκύθας έθνος περί την Μαιώτιν λίμνην, οι τον "Ηλιον ημέρας τεσσαράκοντα ονχ όρώσιν, αλλ' εν σκότει διάγονσι, και ννκτί, ήνίκα ό "Ηλιος περί την χειμερινήν εστί τροπήν ώσπερ τουναντίον, περί την θερινήν οντά τροπήν, τεσσαράκοντα εξής ημέρας όρώσιν. "Ο γε μην Εύστάθ.

— 692 —

Όδυσ. λ. φησϊν «Ίστέον, ότι καθάπερ ποταμούς ύπερ γης οντάς και Ιστοροι^­

μένονς μετήγαγεν ή μυθική αυτονομία εις αδην, ονόματα επιλεξαμένη τοις κάτω προσήκοντα, ώς και προδεδήλωται. Ούτω και τους Κιμμερίους έθνος οντάς Ίστορίαις γνωστόν, μετοικίζειν εθέλει προς παροικίαν αδου δια ομοιότητα και αυτούς ονόματα έπιλεξάμενος. Αοκεϊγαρ παραδηλοϋν κατά τον ήχον της προφοράς ή λέξις τους περί ήρία κείμενους ή περί "Εραν, ώς οίον νερτέρους' «Κράτης μεν τοι Κερβερίους καλεί, άκολουθήσας οϊμαι τω Κωμικώ, τόπον τους Βερβερίους παίζοντι. "Ετεροι δε χειμερίους τούτους έγραψαν, εκ των αληθών ϊσως Κιμμερίων τοϋνομα πορισάμενοι. Βορειότατοι γαρ εκείνοι, και δια τούτο Χειμέριοι. 'Αλλ' ούτω μεν οι 'Ομηρικοί Κιμμέριοι ώς εν πλάύματι περιφέρονται των άρκτώων εξοικισθέντων τόπων επί δυσμάς, υπηρετούντος τη ποιήσει κάνταϋθα τού πολλά παρ" αύτη δυναμένου μύθου. Καϊ ού μόνον εκ της "Αρκτου εις την Έσπέραν, άλλα και εις αυτόν αδην άναστατοϋντος αυτούς. *0ς ούδε εξαμήνω γοΰν φωτί κατά το θρυλλούμενον περιλάμπει αυτούς. Άλλα παρ' Όμήρω, δια βίου υπό σκότει ποιεί. Καϊ τι γαρ αλλ' ή προσοίκους τω αδη ; Τους δε τοιούτους, ουδέποτε εικός Ήλίω λάμπεσθαι. Ή δε ιστορία έθνος αυτούς έχει Σκυθικόν, νομαδικον άρκτικόν, ούπερ άπόμοιρα λέγεται ποτέ μικρόν τι προ 'Ομήρου ή και επ' αύτοΰ, εκ τοϋ Κιμμερίου Βοσπόρου όρμηθεϊσα. Τρήρες δέ φασιν εκαλούντο, πολλήν της Ασίας καταδραμεϊν, και τάς Σάρδεις ελεϊν καί των Μαγνητών δε πολλούς άνελείν των κατά τον Μαίανδρον εμβαλεϊν δε και επί Παφλαγόνας καϊ Φρύγας. "Οτε και Μίδας λέγεται αζαα ταύρου πιών, ώς Θεμιστοκλής ύστερον, εις το χρεών απελθε'ιν. Φασί δε το κατ αυτούς κλίμα όρων ϋψει περιεχόμενον εξ εω και δύσεως, και ζοφώδες ον, έξάμηνον μεν εχειν άλλα και τούτο είναι οίον νύκτα, κατά τό, Όρώρει δ' ούρανόθεν νύξ, ώς εφορώντος μεν Ήλιου αυτούς, ού μην Φαέθοντος, καθά δήλοι και δ ποιητής, ώς διασκεδάζειν το της αχλύος πάχος και ίλαράν ήμέραν άγαγεΐν αύτοϊς. Το δε λοιπόν έξάμηνον, εκ μεσημβρίας ή και άλλοθέν πόθεν, "Ηλιον καθαρον επιλάμπειν αύτοϊς. Άρριανος δέ φησιν, ότι Κιμμέριοι Σκυθικόν έθνος, εξ ηθών των οικείων άναστάντες, και πάντας τους δια μέσου βλάπτοντες, ήλθον 'έως Βιθυνίας. Ηρόδοτος δε ιστορεί, ότι βασιλεύοντος "Αρδυος τοϋ Γύγου, Κιμμέριοι έξαναστάντες των οικείων ηθών ύπο Σκυθών των νομάδων αφίκοντο εις Άσίαν, οτε και τάς Σάρδεις εϊλον. "Αλλοι δέ φασι και δτι ιερά θεών καταδραμόντες, εσύλησαν εν 'Ασία. "Οθεν οι αοιδοί μη έχον­

τες άλλως αυτούς βλάψαι, μυθοπλάστω εκτοπισμώ την τοϋ έθνους κακίαν ήμύναντο, κατά τι φασί κοινον εχθος προς αυτούς. "Ιων δε και δ ποιητής, δ τών τοιούτων αοιδών κορυφαίος. ΕΙσι δε οϊ και Εύρωπαιον έθνος επέκεινα 'Ιταλίας έχον ύπόγαιον ώς τα πολλά ζωήν, τους Κιμμερίους ιστόρησαν, καϊ τούτω τω τρόπω αυτούς ενόησαν λέγεσθαι ύπο γήν είναι, και αδην και ζωήν εχειν Ήλίω άνεπισκόπητον. Τινές δε αυτόθι και νεκυομαντείον ιστόρησαν, εις δ τον 'Οδυσσέα φασιν άφικέσθαι' και τίνα κόλπον άορνον, χωρίον πλουτώνειον,

— 693 —

κάνταϋθα τους Κιμμερίους οΐκίζουσι, λέγοντες τους εκεί εν καταγείοις άρ­

γίλλαις οίκεϊν, και δι υπονόμων παρ' αλλήλους φοιτάν και ζήν από μεταλλείας, και μαντεύεσθαι. Είναι ôè πάτριον εθος αύτοίς μηδένα τον "Ηλιον δράν, άλλα νυκτός έκπορεύεσθαι δια των χασμάτων : διό και λέγεσθαι μηδέποτε "Ηλιον φαέθοντα επιδέρκεσθαι· Φθαρήναι ôè αυτούς ύστερον υπό βασιλέως, επει 6 χρησμός ουκ απέβη εκείνω λαβόντι μαντείαν. Ta ôè παλαιά σχόλια φασι και δτι έθνος περιοικοϋν τον ώκεανάν οι Κιμμέριοι.

δ δη τίνες λέγονται] οι των Πόλων οΐκήτορες, τουτέστιν οι την σφαϊραν παράλληλον έχοντες, επειδή δ "Ηλιος επί τοϋ 'Ισημερινού γενόμενος, το άρκτικον διατρέχει 'Ημισφαίριον, δ υπέρ τον ορίζοντα αύτοίς εστί, μέχρις αν επί την ετέραν Ίσημερίαν, την του μετοπώρου φημί, γένηται, εξ δλους μήνας δρώσι τον "Ηλιον. Μετά δε την μετοπωρινήν Ίσημερίαν, τοϋ "Ηλίου το μεσημβρινον διανύοντος ή μισφαίριον, δ υπό τον ορίζοντα αύτοϊς εστίν, εξ δλους μήνας νύκτα συνεχή.

άσκιον] άσκιοι λέγονται οι την όρθήν οίκοΰντες σφαϊραν, οι υπό την διακεκαυμένην ζώνην. Δις γαρ τοϋ ενιαυτοϋ τον "Ηλιον εχουσιν υπέρ κεφαλής' και τότε ή σκιά πρωί μέν επί δυσμάς φαίνεται, εσπέρας ôè προς ανα­

τολάς. "Ωρα δε μεσημβρίας, ουδεμία σκιά αύτοίς' διό και άσκιοι λέγονται. σκιάν θανάτου] "Ησαΐας «Τοις εν σκότει και σκιά θανάτου

καθημένοις» κτ. Και Δαυίδ «'Εάν γαρ πορευθώ εν μέσω σκιάς θανάτου» κτ : Ούτοί ôè στενήν και τεθλιμμένην όδον οδεύετε, ού δια την εύαγγελικήν εντο­

λήν, άλλα δια την τοϋ τόπου στενότητα. κ ai την εις τεσσάρας] Γεν. κεφ. β'. Μ ω σή ς] Έξόδ. ιζ'. άμφιτάλαντος] εντεύθεν και εντεύθεν κρημνώδης, και τους

οδεύοντας προσέχειν δει, και γυμνάζειν τον νουν δια τής προσοχής, ϊν' ασφαλώς δδεύωσι.

ποταμός δ è κάτω κτλ.] γράφει δ Μ. Βασίλειος «Κατά πλευ­

ράν ôè άπο κρημνών» κτ. : δ δε Θεολόγος «Ποταμός ôè κάτω» κτ.: "Εστί ôè το ροχθεϊν εναντίον τω ύπορρέειν.

Άμφιπολίτης] Άμφίπολις, πόλις Μακεδονίας, κατά Θράκην, ήτις εννέα οδοί εκαλεϊτο. Κεκλήσθαι δέ φασι Μυρίκην, καί Ήϊόνα' Άμφίπολιν ôè δια την περίρροιαν τοϋ Στρυμόνος, ώς Θουκυδ. εν Δ' εκα^ιτο ôè καί Κρά­

δεμνα και Άνάδραβμος. Ταύτης οϋν ποταμός δ Στρυμών, αφ' ού δ βορράς, ώς Καλ. δ. κστ.

Στρυμονίου βορέαο Ό ôè Πλίνιος επτά φησι λίμνας άποτε^ν τον Στρυμόνα, πριν την

επί τα πρόσω χωρήσαι, κάντεϋθεν είς μίαν τα ϋδατα συναγαγόντα περί την πάλιν Άμφίπολιν είς την θάλατταν εμβάλλειν, εξ ού και κόλπον ονομάζεαθαι Στρνμόνιον.

ι

— 694 —

Ύψηγ όρε]ευρίσκεται ή λέξις παρά τω Σονΐδ. καί Έτυμολ. Λέγεται δε Ύψηγόρας και Ύψηγόρης, και παρά τω Ποιητή Ύψαγόρας, Όδνσσ. α. [385].

ύψαγόρην τ' εμεναι και θαρσαλέως άγορεύειν

ένθα δ Εύστάθ. «'Υψαγόρην, πιθανολόγον, μεγαλορρήμονα, τα μικρά και ταπεινά υψηλής αγορεύοντα». Καί Σουΐδ. «Έχρήτο ôè κομπολογίαις, και ύψηλαγόρας τις ήν και τραχύς.

Καταρράκται] φηαίν ο Εύατάβ. εις Διονύσ. Περιηγητ.: «Έν τω καθόλου λέγονται οι πετρώδεις τόποι, ους εν τη καθ' δδον βαίνειν οι ποταμοί αναχαιτίζονται τον ρουν εύρόντες, και ύπερβαίνουοΊ, πολύ συναγαγόντες ρεϋμα, και τη πλημμύρα καταρράσσοντες, ήτοι άνωθεν βιαίως κατιόντες' εξ ου καί ουρανού καταρράκτας φαμέν. Σουΐδ. και Εύστάθ. Καταρράκται πέτραι έν τω "Ιστρω ποταμώ δρους τρόπον τινά υπό τω ρεύματι υπό παντός τοϋ πλάτους ύποπεφυκότος' οϊς απασιν ο ποταμός εμπίπτων μετά μεγίστου πάταγου ανακόπτεται, και κοχλάζων περί ταίς πέτραις, έπειτα ύπερφερόμενος, .ελιγμούς τε και παλίρροιας και χαρύβδεις, κυκλουμένον τοϋ ρεύματος, αποτελεί. Καλείται δέ και δ κατά πύλας έπιβλής, ως φησιν Εύστάθ. Ίλ. Ω. 453.

. . . θύρην δ3 έχε μοΰνος έπιβλής εΐλάτινος. . .

Και Διονύσ. δ Άλικ. «Καταρράκτας των πυλών διακόψας». Σημαίνει δέ και αυτήν την θύραν, ως λέγομεν, θύρα έπιρρακτή. Ό δέ Εύστάθ. «"Ονομα πύλης ενδομύχου συντελούσης έν πολιορκία πόλεως». Και αλλαχοϋ' «Θύραν καταρράσ­

σουσαν κλιμάκων άνω». Ταύτην Όρσοθύραν καλεί "Ομηρος Όδυσ. χ. 126.

Όρσοθύρη δέ τις εσκεν έϋδμήτω ένΐ τοίχω.

"Ενθα δ Εύστάθ. «Όρσοθύρη, ενταΰθα παρά τω Ποιητή, θύρα τις επί­

σημος ύψηλοτέραν πρόσβασιν έχουσα, εις ην ούχ οϊόν τε ην άνελθεΐν τίνα μη δια κλίμακος Ισως η άλλως πως άνορούσαντα και άναθορώντα εις αυτήν. "Οθεν και όρσοθύρη έκαλεϊτο, ήγουν θύρα, εις ην ορνυταί τις θέλων Ιδεϊν εκείθεν». Ό δέ Σοφοκλ. «Καταρρακτήν δδον» ή ούδόν, ονομάζει. "Ενθα δ Σχολ. «Δια το νομίζειν εκείνον τον τόπον κατάβασιν εχειν εις αδου», ην ανωτέρω, χαλ­

κόπουν ούδόν ώνόμασεν. Οι γε μην λεξικογράφοι, καταρρακτήν δδόν, άνα­

γινώσκουσιν, ως από τοϋ καταρρακτός, καθά φησιν "Αρατος «Ύπερώον θύρα καταρράκτη κλειόμενον» ως λέγεται και θύρα έπιρρακτή. Κατάδουποι δέ οι αυτοί και καταρράκται, οι τοϋ Νείλου δηλονότι, δτι άφ' ύψηλοϋ πίπτοντες, δοϋπον αφόρητον έμποιοϋσιν. Είσι δέ έν τη Έλεφαντίνη καλούμενη πόλει, ώς διηγείται 'Ηρόδοτος, τόποι, αφ' ων δ Νείλος βιαίως πίπτει, Κατάδουποι ονομαζόμενοι' λέγονται δέ καί Κατάδουπα.

"Α μ έν ο ύ ν κτλ.] επειδή δ Μ. Βασίλειος έγραφε προς αυτόν, ύπερεπαινών το Ορος, και λέγων «ώς μικράν είναι προς τοϋτο και τήν Καλν­

— 695 —

ιροΰς νήσον» προς ταΰτα ειρωνεία χρώμενος ο Θεολόγος καί υπερβολή, φησί, των μακάρων είναι νήσον τον τόπον δν οικείτε. Μακάρων ôè ai νήσοι, ως φησιν ο Στράβ. βιβ. γ' προς δυσμάς της 'Αφρικής κείνται εν τοις ύπερορίοις τής Μαυριτανίας. Ούτω δε εκλήθησαν δια την τής όπώρας άφθονίαν και τοϋ αέρος εύκρασίαν τε και συμμετρίαν. Καλούνται ôè τα νϋν Κανάριαι νήσοι, περί ων 6 Πλίνιος ιστορεί. Ό δε Ευστάθιος παρά τοϋ Στράβωνος λαβών φησι «Τάς των Μακάρων νήσους (δ εστί το Ήλύσιον πεδίον) κεΐσθαι ου πολύ άποθεν των άκρων τής Μαυρουσίας των άνακειμένων Γαδείροις. Είναι δε εϋπνουν τον τόπον και εύάερον δια τον ζέφυρον»."0 γε μην Ησύχιος «Μακάρων νήσοι, και ή 'Ακρόπολις των εν Βοιωτία Θηβών». Ταύτας ό μεν Ποιητής τίθησιν εις τα τής γής άκρα Όδύσ. δ. 563.

αλλά σ' ες Ήλύσιον πεδίον και πείρατα γαίης αθάνατοι πέμψουσιν, δθι ξανθός 'Ραδάμανθυς, τή περ ρηΐστη βιοτή πέλει άνθρώποισιν ου νιφετός, ουτ αρ χειμών πολύς ούτε ποτ δμβρος, αλλ' αίει Ζεφύροιο λιγυπνείοντας άήτας 'Ωκεανός άνίησιν άναψνχειν ανθρώπους.

Ό δε Ήσίοδ. "Εργ.

Καί τοι μεν ναίουσιν άκηδέα θυμον έχοντες εν Μακάρων νήσοισι παρ' Ώκεανον βαθυδίνην, "Ολβιοι...

Και Πίνδ. Όλ. β'

"Ισον δε νύκτεσσιν αιεί, Ισα δ' εν άμέραις, αλι­

ον έχοντες, άπονέστερον ΈσθλοΙ νέμονται βίοτον —

ένθα μακάρων νάσον 'Ωκεανίδες αϋραι περιπνέουσιν' άν­

θεμα και χρυσοϋ φλέγει, κτ.

Και Νόν. δε

Άνθεμόεσσα 'Ραδαμάνθυος αυλή. 'Ηλυσίου Τ^ειμώνος άλσεα —

Ουκ αν παρέλθοιμι καί τα τής Σιβύλλης

Ήλυσίω πεδίω δθι οι πέλε κύματα μακρά λίμνης άενάου Άχερουσιάδος βαθυκόλπου —

— 696 —

"Ενθα πέλει τρίβος αθάνατος μεγάλοιο θεοϊο' και τρισσαί πηγαί, οίνου, μέλιτος τε γάλακτος, γαία δ' ίση πάντων — καρπούς τότε πλείονας οΐσει αυτόματη, κοινοί τε βίοι, καί πλούτος άμοιρος. Ου γαρ πτωχός εκεί, ου πλούσιος, ουδέ τύραννος, κονκ ετ ερει τις δλως νύξ ήλθεν ή αϋριον εσται' ουκ εαρ, ουχί θέρος, ου χειμών, ου μετόπωρον, ου γάμος, ου θάνατος, κτ. :

Συνωδά τούτοις και σύμφωνα λέγει και Αισχίνης ο Σωκρατικός εν Άξιο : ή περί θαν : «"Οσοις μεν ούν εν τω ζην δαίμων αγαθός επέπνευσεν, εις τον των ευσεβών χώρον οΐκίζονταΐ' ένθα άφθονοι μεν ώραι παγκάρπου γης βρύουσι' πηγαΐ δέ υδάτων καθαρών ρέουσι. Παντοίοι δε λειμώνες άνθεσι ποικίλοις έαριζόμενοι, διατριβαι δε φιλοσόφων και θέατρα ποιητών και κύκλιοι χοροί και μουσικά ακούσματα, ξυμπόσιά τε ευ μέλη και είλαπίναι αύτοχο­

ρήγητοι και ακήρατος άλυπία και ηδεία δίαιτα. Ούτε γαρ χείμα σφοδρόν, ούτε θάλζιος έγγίγνεται, άλλ' εύκρατος άήρ χεϊται, άπαλαΐς Ήλιου άκτϊσιν ανακιρνάμενος. Ένταϋθα τοις μεμνημένοις εστί τις προεδρία, και τάς όσιας άγιστείας ξυντελοϋσι». Και Δημοσθ.Έν τω Έπιταφ. «Την αυτήν τάξιν έχον­

τες τοις προτέροις άγαθοϊς άνδράσιν εν μακάρων νήσοις» εξ ων δήλον, ότι ο παρ "Ελλησιν ούτος ήν Παράδεισος, δν ό Πολέμων καλεί «Κατασκαφέν χω­

ρίον ή Ιερόν», ο δε Πλάτων επί γης είναι διατείνεται τάς τών μακάρων νήσους κατά τους αντίποδας ημών. Τίνες δέ οΰτως εχουσι γνώμης, ώς εν Ισπανία ούσών τών νήσων τούτων, ήν δη ' Ανδαλουκίαν οι νϋν καλοϋσιν, εις ήν οι παλαιοί Φοίνικες άφικνούμενοι κατ εμπορίαν καί της ώραιότητος αγόμενοι, άτε μή χώραν είδότες ταύτης εύπνουστέραν τε καί δαψιλεστέραν είς α φέρουσιν ώραι, το Ήλύσιον έπλασαν πεδίον. "Η, επειδή οι Αιγύπτιοι τους νεκρούς εθαπτον εν αλσεσι καί συνδέδροις τόποις, ίσως εκ τούτων οι "Ελληνες παραλαβόντες, το Ήλύσιον πεδίον εμυθολόγησαν. Σημείωσαι, ότι κλίνεται ό μάκαρ, τοϋ μά­

καρος, καί ή μάκαρ, καί το μάκαρ. «Θεοί μάκαρες» παρ' Όμ., καί «μάκαρι συν τύχη» παρ' Άριστοφ. καί τα μάκαρα, παρ' Εύστάθ. Καλεί δε νήσους δ Θεολόγος τών εκεί ασκητών την μονήν, επεί καί δ Μ. Β. έγραφε «Καί γαρ ουδέ πολύ άποδεΐ τοϋ νήσος είναι» κτ.

μηνοειδής] μηνοειδές, [σώ]μα της Σελήνης μετά την σύνοδον. "Εγραφε δέ καί δ Μ. Β. «Δια άγκώ[ων] μηνοειδών» κτ.

συ ε μ ο ί κτλ.] ούτως έ'^ρα^α, αντί τοϋ, συ δέ μή θαύμ. άπαγχονίζονται] άπαγχονίζω, το άπάγχω. Λαέρτ. εν Διογ.

«Ίδών ποτέ γυναίκας απ' έλαίας άπηγχονισμένας». ύπε ρτ έλλον τ α τένοντα] τένοντες καλούνται παρά τοις

Άνατόμοις, καί αύτώ Ίπποκράτει, τα άκρα τών μυών, ας καί 'Απονευρώσεις

— 697 —

καλονσιν, ώς γράφει ο Γαληνός, δτι τοις νεύροις εοίκασι. Λέγονται δε τον τραχήλου το δπισθον Τένοντες. Παρά δε Όμήρω, τα δύο μεγάλα νεύρα τον τραχήλου, τα περικυκλούντα τους σπονδύλους. Όδ. γ. [449J.

. . ,Πέλεκυς δ' απέκοψε τένοντας ανχενίονς. . .

"Οθεν κατά σννεκδοχήν εϋρηται παρά Λουκ. περί Μεκύλ : «Και τον τένοντα τον τυράννου κατεπάτει», δ εστί τον τράχηλον. Ό δε 'Ρονφ. Έφέσ. «Τα εις την πτέρναν από τον μυός εκφνόμενα». Πολνδ. «Το πλατύ νεϋρον, δ προς την πτέρναν παύεται άπο εγνύος άρξάμενον». 'Ενταύθα δε σημαίνει τράχηλον τίνα τοϋ δρους. Ύπερτέλλειν δε τω άνατέλλειν, κυρίως λέγεται περί αστέρος τον ανωτέρω των άλλων φαινομένου. "Οθεν Ήσύχ. «νπερανα­

τέλλων, νπερφαινόμενος των άλλων άστρων». Και'Ηρόδ. «νπερτείλας"Ηλιος», ψησι. Σημείωσαι δε ενταύθα καΐ δ λέγει ό Θεολόγος εν β' Στηλιτ· «Ου δίψη κολαζόμενος εν λίμναις επιγενείοις ή κορνφής νπερτέλλοντα δειμαίνων πέ­

τρον, ώς τη τραγωδία δοκεΐ». Τούτο δε Άθήν. βιβ. ζ', σαφέστερον εκφράζει «"Υπέρ της κεφαλής εξήρτησε» περί Ταντάλου διαλεγόμενος. Και παρά Πλάτ. εν Κρατ. Σωκράτης φησί «Τω δε Ταντάλω και πάς αν ήγήσαιτο τοννομα ορθώς και κατά φύσιν τεθηναι, εΐ αληθή τα περί αυτού λεγόμενα κτ. δυστυχή­

ματα εγένετο πολλά καϊ δεινά κτ. εν αδου ή νπερ της κεφαλής τον λίθου ταν­

ταλεία θανμαστή, ώς σνμφώνως και άτεχνώς τω ονόματι εοικεν κτ.' τούτοις προστίθησι «Τάνταλον οιονεί ταλάντατον». Λέγει οϋν ενταύθα, δτι ταντά­

λειον ζωήν διάγετε, φοβούμενοι μη πέση δ νπερ τής κεφαλής τένων, δ και ό Τάνταλος επασχεν.

τάς τ ε διαρρέουσας α ύ ρ α ς κτ.] δ μεν Μ. Β. φησί «Τί δει λέγειν τάς εκ τής γής άναπνοάς» κτ. Ό δε θείος Γρηγόριος άντιστρέψας τον λόγον τάς μεν αύρας λέγει διαρρέουσας, τούτέστι χεομένας εις αέρα, και μη ώφελούσας υμάς. Έκ τής γής δε άναπνοάς, τουτέστιν ατμούς και αναθυ­

μιάσεις, αϊτινες ει και δνσώδεις και επιβλαβείς άναψνχονσι γούν οπωσούν ν μας, λιποθυμονντας εκ τού μη άναπνεϊν τον αέρα. —

'Επαινώ και τους άδοντας δρνιθας, οιτινες αδονσι μέν, άλλα σημαίνονσιν υμών δια τής ωδής, δτι λιμώττουσι, και ούκ εχονσι τί φάγωσιν εν ερημίφ τοιαύτη. Και ΐπτανται μέν, ου μην περί τι άλσος, αλλά περί την ερημίαν.

Και ταύτα μεν πλείω ή ώς εν εϊδει επιστολής γέγραπται. "Ωστε ôè την νμετέραν κωμωδήσαι ήσνχίαν και πάνν βραχέα.

την π α ι δ Ί αν] όντως ε^ρα^α αντί τού, την παιδείαν ι.

1. Στα σχόλια καθώς καί στα μνημονευόμενα χωρία αρχαίων συγγραφέων σεβά­σθηκα τη γραφή τοϋ Βαρδαλάχου.

45

Χ ρ ο ν ι κ α

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Δια τοΰ μετά χείρας τεύχους συμπληροϋται ήδη ό δέκατος τρίτος τόμος τον περιο­

δικού ­«Παρνασσός».

"Οπως κατά τα προηγούμενα έτη, οϋτω και κατά το λήγον κατεβλήθη προσπάθεια δια την άρτιωτέραν συγκρότησιν αυτού από έπόψεως τυπογραφικής εμφανίσεως ώς και από επόψεως περιεχομένου. 'Ιδιαιτέρως κατά το έτος τοϋτο τοΰ περιοδικού εξεδόθησαν δυο τεύχη ογκωδέστερα : εις το πρώτον τεύχος τοΰ 1971 περιελήφθη εν παραρτήματι «Το Χρονικον τοΰ Καλοκαιρινείου Θεατρικού Διαγωνισμού 1921 ­ 1970», δημοσιευθέν επί τη ευκαιρία της συμπληρώσεως δΟετίας άπα της συστάσεως τού Διαγωνισμού' το δε δεύ­

τερον τεύχος, άφιερωθεν εξ ολοκλήρου είς την ΙδΟήν επέτειον της 'Ανεξαρτησίας, περιέ­

λαβε τάς εν τω «Παρνασσώ» γενομένας επί τού θέματος τούτου διαλέξεις ύπο μελών τού Συλλόγου, ώς και αλλάς σχετικός μελετάς.

Έν τω τεύχει τούτω εξ άλλου καταχωρίζονται μελέται τού ακαδημαϊκού και προ­

έδρου τού Φ. Σ. «Παρνασσός» Ίω. Θεοδωρακοπούλου περί της θέσεως τοΰ 'Ελληνισμού είς τον σύγχρονον κόσμον, τον καθηγητού τον Πανεπιστημίου Κ. 'Αλιβιζάτον περί τον Jean ­ Martin Charcot και της εποχής τον, τού καθηγητού τού Πανεπιστημίον Γ. Θ. Ζώρα περί αγνώστων επιστολών τοΰ Στ. Κομμητά άφορωσών είς την γλώσσαν και την παιδείαν, τού αντιστράτηγου è.à. 'Αχ. Τάγαρη περί τών ατελειών τού συγχρόνου επιστη­

μονισμού, τού ίστοριοδίφου Ίω. Δάμπαση περί της ιατρικής τοΰ Πλάτωνος, τοΰ δ.φ. Μ. Χατζηγιακουμή περί τής σπουδής και τής ερεννης τής ελληνικής εκκλησιαστικής μονσικής, τής φιλολόγον Μ. Μαντονβάλου περί τού Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου και τών ανεκδότων σχολίων του είς τάς επιστολάς και τους λόγους τού Γρηγορίου τοΰ Θεολόγου, τον δ.φ. Γ. Πλουμίδη περί δύο προλόγων βιβλίων (1790 ­ 1791) τού Σπυρίδωνος Βλαντή, τον καθηγητού τής Φιλολογίας Μ. Κατσάνη περί τών πτητικών περιγραφών είς τον "Ομη­

ρον, τοΰ φιλολόγου Ίω. Κουχτσόγλου περί τού Μιχαήλ Χατζιδάκη και τού έργον αυτού, τού Ίστοριοδίφου Α. Δασκαλοπούλον περί τών αντιθέτων συναισθημάτων είς την ψνχολογίαν τών λαών, τού φιλολόγου Άθ. Νιάρχου περί αγνώστου επιστολής τοΰ Καζαντζάκη.

Δημοσιεύεται επίσης Χρονικον τής Μουσικής Κινήσεως ύπο τοΰ Γ. Σκλάβον, ποι­

κίλαι φιλολογικοί ειδήσεις, επισκόπησις τής πνενματικής κινήσεως τοΰ Φ. Σ. Παρνασ­

σός υπό μ.μ., το Χρονικον τής Σνντάξεως υπό Γ .Θ .Ζ. 'Επί τή λήξει τού έτους το περιοδικον εύχεται είς τους αυνεργάτας, φίλους και άνα­

γνώστας ευτυχές και αϊσιον το έτος 1972. Γ. Θ. Ζ.

— 699 —

ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΗΡΙΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΟΛΙΤΗ

Κατά το τρέχον έτος συμπληροΰται πεντηκονταετία άπο τοΰ θανάτου (1921) του μεγάλου διδασκάλου και ίδρυτοϋ της ελληνικής Λαογραφίας, καθηγητού του Πανεπι­

στημίου 'Αθηνών Νικολάου Πολίτη. Ό Νικόλαος Πολίτης ύπήρξεν έκ των ίδρυτικών μελών τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», τοΰ οποίου και διετέλεσε πρόεδρος κατά τα ετη 1892 ­1897 και 1919 ­1920.

Έπί τή ευκαιρία ό «Παρνασσός» θα διοργάνωση φιλολογικον μνημόσυνον. •

ΜΕΛΕΤΑΙ ΕΠΙ ΑΝΕΚΔΟΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Έν τω πλαισίω τών επιστημονικών ερευνών τοϋ 'Ινστιτούτου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών τοΰ Πανεπιστημίου της Ρώμης, ευρίσκονται ύπό μελέτην τα κατωτέρω ανέκδοτα κείμενα Νεοελληνικής φιλολογίας, έπί τών οποίων θά ακολουθήσουν έν καιρώ διατριβαί υπό τών έξης μελετητών : 1) Ά λ κ. Π ρ ω ΐ ο υ : Θεοδώρου Ρεντίου, 'Ανέκδοτα έργα και αλληλογραφία. 2) Δ η μ η τ ρ ί ο υ Μ ι χ α η λ ί δ η : "Αγνωστα κείμενα και παραλλαγαί δημωδών στι­

χουργημάτων έκ διαφόρων κωδίκων. 3) Μ α ρ ί α ς Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ : 'Ανέκδοτα Σχόλια τοϋ Κ. Βαρδαλάχου είς τους

Λόγους και τάς Έπιστολάς τοΰ Γρηγορίου τοΰ Θεολόγου (έκ τοΰ κωδικός τής Βιβλιοθήκης Παρνασσού).

4) Κ. Ν ί κ α : 'Ανέκδοτα κείμενα έκ τοΰ Βατικανοΰ έλληνικοϋ κωδικός αριθ. 2268. 5) Π ρ ο δ ρ ό μ ο υ Σ α λ μ α ν ί δ η : "Αγνωστον Κυπριακον «Προσκυνητάριον» τοΰ

IT' αιώνος (έκ τοΰ έν τω Έλληνικω Φροντιστηρίω τής Ρώμης πρωτοτύπου). 6) C o r i n a D'A n t i m ο : "Αγνωστα κείμενα διδασκαλίας τής Ελληνικής έκ Βατι­

κανοΰ Έλληνικοϋ κωδικός. •

Η «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ»

Ή γνωστή μηνιαία έπιθεώρησις τών 'Ιωαννίνων «'Ηπειρωτική Εστία» συμπλη­

ρώνει κατά το τρέχον έτος εΐκοσιν ετη άπο τής εκδόσεως της. Εις τους ογκώδεις τόμους τοΰ καλοΰ αυτού περιοδικού περιέχονται σημαντικά άρθρα άφορώντα εις τήν ίστορίαν, τήν φιλολογίαν, τήν λαογραφίαν, τήν γλωσσολογίαν και τάς έπιστήμας τής 'Ηπείρου. Εύχόμεθα όπως ή «'Ηπειρωτική Εστία» έπί μακρά ετη συνέχιση το έθνικον έργον έπ' ωφελεία τών γραμμάτων και τής ακριτικής περιοχής τής Ηπείρου, ήτις υπήρξε κατά τό παρελθόν εν τών σημαντικωτέρων πνευματικών κέντρων τής χώρας μας.

• Η ΕΚΔΟΣΙΣ ΤΩΝ «COLLECTANEA ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ»

TOY SILVIO GIUSEPPE MERCATI

Ύπό τοϋ Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici τοϋ Πανεπιστημίου τής Ρώμης έξεδόθησαν προσφάτως δύο ογκώδεις τόμοι (Α' σελ. 712, Β' σελ. 864), περιέχοντες ποι­

κίλας μελετάς τοΰ αειμνήστου καθηγητού τής Βυζαντινής Φιλολογίας έν τω Πανεπιστή­

μια» Ρώμης Silvio Giuseppe Mercati, αί όποΐαι εΐχον δημοσιευθή κατά καιρούς εις διάφορα επιστημονικά περιοδικά και αί πλεΐσται τών οποίων εΐχον καταστή πλέον σπάνιαι ή όλως δυσεύρετοι.

— 700 —

Της άνατυπώσεως τών μελετών προηγείται συνοπτικός πρόλογος τοϋ μαθητού του και νΰν διαδόχου του έν τη έδρα κ. Giuseppe Schirò, όστις μετά περισσής φροντίδος έπε­

μελήθη τήν επιλογήν και κατάταξιν του πλουσίου ύλικοΰ, ώς και εισαγωγή της βοηθού τοϋ 'Ινστιτούτου κ. Augusta Acconcia ­ Longo, ήτις ανέλαβε το βαρύ έργον της γενικής επιμελείας της εκδόσεως. 'Ακολουθεί ή δημοσίευσις των μελετών, αί όποΐαι κατά το περιεχόμενον αυτών διαιρούνται εις τάς έξης κατηγορίας : 1) Φιλολογίας, 2) Παλαιο­

γραφίας και κωδικολογίας, 3) Παπυρολογίας, 4) Επιγραφικής, 5) Ίταλο ­ ελληνικών σπουδών, 6) 'Αρχαιολογίας και τέχνης, 7) Νεοελληνικών σπουδών και 8) Ποικίλων θε­

μάτων. Τους δύο τόμους τών μελετών συμπληρώνει λεπτομερής βιβλιογραφικός πίναξ τών έργων τοϋ διδασκάλου, ώς και πίναξ ονομάτων καί πραγμάτων.

Ή εκδοσις τών δύο τόμων άπετέλει — ώς αναγράφει έν τω προλόγω του ό καθη­

γητής κ. Schirò — «ΰπόσχεσιν» τιμής καί «καθήκον» προς τον ίδρυτήν τής Βυζαντινής επιστήμης έν 'Ιταλία καί τον πρώτον διδάσκαλον, ανήκοντα εις τήν πλειάδα τών αμέσων ή έμμεσων μαθητών τοϋ Κρουμβάχερ, οί όποιοι έδωσαν τήν πρώτην ώθησιν εις τήν συ­

στηματικήν μελέτην τοϋ βυζαντινοΰ πολιτισμοΰ, μέχρι τής εποχής εκείνης αγνοουμένου καί μάλιστα περιφρονουμένου· εις τήν πλειάδα αυτήν περιλαμβάνονται διάσημοι επι­

στήμονες, ώς έκ τών ξένων οί Mercati, Grégoire, Heisenberg, Diehl, Basiliev, Dòlger, Banescu, Jorga, καί έκ τών 'Ελλήνων οί "Αμαντος, Βέης, Κουκούλες, Κουγέας, Παπα­

δόπουλος, 'Αδαμαντίου, Κυριακίδης καί πολλοί άλλοι, ίνα υπενθυμίσω μόνον ολίγους έξ όσων δέν ευρίσκονται πλέον έν ζωή.

* * *

Έπί τή ευκαιρία ό υπογράφων τάς ολίγας αύτάς γραμμάς αναπολεί μετά συγκινή­

σεως ότι είχε τήν εύτυχίαν να διατελέση κατ' αρχάς μέν μαθητής, βραδύτερον δέ συνερ­

γάτης καί συνάδελφος τοϋ τιμωμένου καί να εκτίμηση, έκτος τής σοφίας καί τής καλωσύ­

νης του, καί τήν άγάπην του προς τήν 'Ελλάδα καί τα ελληνικά γράμματα, εις τα όποια αφιέρωσε μέγα μέρος τής επιστημονικής δραστηριότητος του.

Τής αγάπης ταύτης εΐχον κατά καιρούς καί προσωπικήν μαρτυρίαν. Ότε προ πολλών ετών συνεζητεΐτο ή ΐδρυσις τακτικής έδρας Νεοελληνικής Γλώσσης καί Φιλολογίας έν τή Φιλοσοφική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου τής Ρώμης, ύπήρξεν ό κυριώτερος υποστη­

ρικτής, τονίζων τήν σημασίαν αυτής ώς αναγκαίας συμπληρώσεως τής αρχαίας καί με­

σαιωνικής γνωριμίας τής ελληνικής φιλολογίας. Μετά δέ τήν ϊδρυσιν, όμοΰ μετά τοϋ καθηγητοΰ τής 'Αρχαίας 'Ελληνικής, γνωστοϋ έλληνιστοΰ Nicola Festa, είσηγήθη έν­

θέρμως τήν κλήσιν μου έν τή πρώτη ταύτη τακτική έν τή ξένη έδρα τής Νεοελληνικής καί παρέσχεν άμέριστον τήν βοήθειάν του εις τήν ϊδρυσιν καί τής πρώτης νεοελληνικής βιβλιοθήκης έν τω Πανεπιστήμια) τής Ρώμης.

"Οτε συνεκλήθη το 1936 εις Ρώμην το Γ' Διεθνές Συνέδριον Βυζαντινών Σπουδών καί υπεστήριξα κατά τάς προκαταρκτικός συνεδρίας τής οργανωτικής ιταλικής επιτρο­

πής τήν καθιέρωσιν καί τής ελληνικής γλώσσης ώς μιας τών επισήμων γλωσσών τοϋ Συνεδρίου, εύρον έν τω προσώπω τοϋ Mercati τον ενθερμον πάλιν ύποστηρικήν τής προ­

τάσεως μου, έκτοτε δέ ή νεοελληνική καθιερώθη ώς επίσημος γλώσσα καί τών λοιπών Συνεδρίων.

Βραδύτερον, κατά τήν εκδοσιν τής Μεγάλης 'Ιταλικής Εγκυκλοπαίδειας, συνέγρα­

ψε πολλά λήμματα άφορώντα εϊς τήν Νεοελληνικήν λογοτεχνίαν, κρίνων μέ καλωσύνην καί πλήρη κατανόησιν τήν πορείαν τής νεοελληνικής φιλολογίας, συνέγραψε δέ μετ' έ­

μοΰ καί συνυπέγραψε το εκτενές άρθρον — εκδοθέν καί αυτοτελώς — περί τής Νεοελ­

ληνικής λογοτεχνίας.

— 701 —

Ό καθηγητής Silvio Giuseppe Mercati.

Μέ τήν πάροδον τοϋ χρόνου ό παλαιός σεβασμός τοΟ μαθητού προς τον διδά­

σκαλον — χωρίς ποτέ να μειωθή — συνεπληρώθη καί μέ τήν συναδελφικήν φιλίαν και αγάπην.

Εις ένθύμιον της φιλίας αυτής, ό Mercati μοϋ απηύθυνε δύο ποιήματα του — ήτο παλαιά αδυναμία του να γράφη στίχους —, το πρώτον το έτος 1954, κατά τήν διάρκειαν ταξιδιού του εις 'Αθήνας καί το δεύτερον τα Χριστούγεννα τοΰ 1962, εις μίαν τών τελευ­

ταίων συναντήσεων μας. Το πρώτον ποίημα, γραμμένον εις το όπισθεν μέρος φωτογραφίας του, γενομένης

υπό φωτογράφου τής Orsogna αποτελεί δείγμα της λεπτής ούμοριστικής διαθέσεως του καί καταλήγει μέ τάς εύχάς του :

Per merto di fotografo geniale, la copia è meglio dell'originale, che per malia del Cavalier d'Orsogna di prender posto fra i più belli or sogna. Molti lo reputano uomo di genio, in fondo in fondo egli è sol macrogenio. Al caro professore Giorgio Zoras pax et bonum vitae per omnes horas.

Atene 2 febbraio 1954 Silvio Giuseppe Mercati

— 702 —

Tò δεύτερον έγράφη δύο δτη περίπου προ τοϋ θανάτου του, δτε εύρίσκετο είς προκε­

χωρημέντιν πλέον ήλικίαν. 'Υποφέρων από την θλάσιν τοΟ ποδός του, προησθάνετο τρόπον τινά τό τέλος του καΐ ηϋχετο να συναντηθώ ταχέως με τους επίσης σοφούς επι­

στήμονας αδελφούς του, οϊτινες είχον αποθάνει προ αύτοΟ, τον καρδινάλιον Giovanni, διευθυντήν της Βατικανής Βιβλιοθήκης KOÌ τον Angelo, διευθυντήν τοϋ 'Απορρήτου 'Αρχείου τοϋ Βατικανού :

In fine del cammin di mia vita, ben sento che il Signor a se m'invita e più non mi seduce il giro tondo delle caduche vanità del mondo. Nel tuo volere or solo mi compiacio e riverente il tuo costato bacio, ο mio diletto Gesù Crocefisso, cui m'è caro tener lo squardo fisso nell'attesa d'unirmi ai miei fratelli, di scienza e di virtù rari modelli. Zoppico, è ver, per fratturato femore, ma dritto al Ciel m'elevo senza remore. Oh! quanto bene sto senza squilibri accoccolato e curvo sui miei libri. Talvolta oso il Signore supplicare : «Deh! lasciami gli studi continuare». Però il vecchion che questa carta imbratta scrive : «Signor, tua volontà sia fatta». Di queste mie rime a conclusioe d'auguri natalizi un'alluvione parenti inondi, amici e conoscenti : lor porti il novello anno lieti eventi, e di felicità radiosa aurora al caro professore Giorgio Zora.

Natale 1961 Mercati Silvio Giuseppe

Οί δύο τόμοι των «Collectanea Byzantina» τοϋ Mercati αποτελούν πράγματι άπό­

τισιν τιμής προς τον σοφον επιστήμονα και τον άγαπητόν διδάσκαλον, τοϋ οποίου ή ωραία και γαλήνια μορφή (έργον τοϋ Έλληνος ζωγράφου Μούγιου), δεσπόζει πάντα — και μετά τον θάνατον του — εις το Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici τής Ρώμης.

Γ. Θ. ΖΩΡΑΣ

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η

Κρατική 'Ορχήστρα Άθηνίδν Κατά την έπικρατήσασαν πλέον — κατά τα τελευταία ετη — συνήθειαν, αί πρώται

συναυλίαι τής Κρατικής 'Ορχήστρας 'Αθηνών είναι αφιερωμένοι εις νέους Έλληνας καλλιτέχνας, οί όποιοι εμφανίζονται δια πρώτην προ τοϋ άθηναϊκοΰ κοινού. Το μέτρον είναι άριστον, μέ μόνην τήν διαφοράν ότι τους πρωτοεμφανιζόμενους νέους σολίστ θα έπρεπε να τους διευθύνη ένας πολύπειρος και επιβεβλημένος ήδη μαέστρος, προς αποφυγήν

— 703 —

ενδεχομένων ατυχιών, είς το κεφάλαιον τοΰ συντονισμοϋ. Άλλα και δια τους πρωτό­

βγαλτους διευθυντάς ορχήστρας είναι έπικίνδυνον να συνοδεύουν νέους καλλιτέχνας, έκτος πλέον εάν πρόκειται περί φαινομένων.

Τήν πρώτην συναυλίαν τής ΚΟΑ (1ης Νοεμβρ. 1971) τής χειμερινής περιόδου 1971 ­1972 διηύθυνεν ό γνωστός κυρίως από τήν ορχήστρα τής έλαφρδς μουσικής τοΰ Ε.Ι.Ρ.Τ. νέος καλλιτέχνης Κώστας Κλάββας, ό όποιος ήρχισε το πρόγραμμα μέ τήν Είσα­

γωγήν από τους «Γάμους τοϋ Φίγκαρο» τοΰ Μόζαρτ. Τό έργο αυτό διακρίνει ή δροσιά, ή χαρά και τό σπινθηροβόλο πνεΰμα, προσόντα τα όποια απεδόθησαν έν μέρει μόνον από τήν όρχήστραν. — Ή πρωτοεμφανισθεϊσα μέ τήν ΚΟΑ νέα καλλιτέχνης τοΟ πιάνου Κατερίνα Παπαοικονόμου ήρμήνευσε τό «Πρώτο Κοντσέρτο για πιάνο» τοΰ Μπετόβεν, έργο το όποιον, άπό απόψεως δομής βαίνει έπί τα ίχνη τοϋ Μόζαρτ, μέ μόνην τήν διαφο­

ράν ότι έδώ ό συνθέτης δίδει ίδιαιτέραν σημασίαν είς το δεξιοτεχνικόν στοιχεΐον, είς το όποιον και διεκρίθη ή νέα Έλληνίς καλλιτέχνις, ύπερνικήσασα δλας τάς δυσκολίας, ένφ άπό απόψεως ερμηνείας θα ήθελε κανείς περισσοτέραν φαντασίαν. — Έντύπωσιν, κυριολεκτικώς, έπροκάλεσε κατά τήν συναυλίαν, ή έμφάνισις ενός νέου καλλιτέχνου — είναι μόλις 22 ετών — παίζοντος ενα άπό τα δυσκολώτερα πνευστά όργανα, άλλα καΐ άπό τα βασικώτερα τής ορχήστρας : «δμποε». Πρόκειται δια τον Βαγγέλην Χριστόπουλον όστις, μόλις προ ολίγων μηνών άπεφοίτησεν άπό τό Ώδεϊον 'Αθηνών. Τό έργον τό όποϊον έπέλεξεν ό νεαρός καλλιτέχνης δια τήν πρώτην του έπαφήν μέ τό άθηναϊκόν κοινον είναι άπό εκείνα πού τρέμουν καί πεπειραμένοι ακόμη δεξιοτέχναι. Πρόκειται για το «Κον­

τσέρτο για όμποε και ορχήστρα» τοΰ Τσέχου συνθέτου Bohuslav Martinù (1890­1959), έργον πού απαιτεί δεξιοτεχνίαν άνευ προηγουμένου καί πλούσιον ήχον, δια να μή καλύ­

πτεται ό σολίστ άπό τό φόρτον τής ορχήστρας. Ό Χριστόπουλος όμως άντεπεξήλθεν είς δλας τάς δυσκολίας, έπαιξε τόσον άμεμπτα καί μουσικά ώστε δικαίως να θεωρήται ή έλπίς τοΰ μέλλοντος. — Ό Κώστας Κλάββας είχε τό θάρρος να παρουσίαση, ώς τελευ­

ταΐον έργον τοΰ προγράμματος, τήν «Τρίτην Συμφωνίαν» — σέ τρία μέρη — τοΰ Στρα­

βίνσκυ. Καί είναι προς τιμήν του ότι κατώρθωσε να άναδείξη τό δυσκολώτατον αυτό έργον, τό όποιον, ώς μορφή, δεν έχει καμμίαν σχέσιν μέ τήν καθιερωμένην μορφήν τής συμφωνίας. Ύπήρξεν εξαιρετικός, τόσον είς τα οργιώδη, ήχητικώς, μέρη τοϋ έργου, όσον καί είς τό μεσαΐον άργόν «ίντερλούδιο», πού έχει τον χαρακτήρα ενός λεπτοϋ «ίντερμέτζο».

Τήν συναυλίαν τής ΚΟΑ, τής 8ης Νοεμβρίου, διηύθυνεν επίσης ένας νέος ΊΕλλην αρχιμουσικός, ό 'Αλέξανδρος Συμεωνίδης, ό όποιος υπόσχεται πολλά, αν ληφθή ύπ' όψιν ότι, αν καί νεώτατος ακόμη, διηύθυνε κατά τρόπον πού συνήρπασε, κυριολεκτικώς, τό άκροατήριον, τήν «Συμφωνίαν άρ. 7» τοΰ Ντβόρζακ, ενα έργο γεμάτο ζωήν καί συνε­

χώς έναλλασσομένην φαντασίαν. Ό Συμεωνίδης δέν ΰστέρησεν ούτε είς τήν συνοδείαν τών δύο «Κοντσέρτων», τα όποια έξετελέσθησαν. Κατά πρώτον είς τό «Κοντσέρτο για φαγκόττο» τοΰ Μόζαρτ, τό όποιον έπαιξεν ό Σπΰρος 'Αργυρόπουλος. Τό φαγκόττο, ώς γνωστόν, άπό τα παλαιότερα καί βασικώτερα πνευστά όργανα τής ορχήστρας, λόγω τοΰ χρώματος τοΰ ήχου του, είναι άπό τα όλιγώτερον ενδεδειγμένα δια σόλο. Έν τούτοις ό εμφανισθείς κατά τήν συναυλίαν, νέος καλλιτέχνης, κατώρθωσε να γίνη ευχάριστος, διότι καί είς τήν ύψηλήν περιοχήν τοΰ οργάνου — τήν καί δυσκολωτάτην — ύπήρξεν αμεμπτος άλλα καί εις τους βαθεΐς φθόγγους. Είς τήν προκληθεϊσαν άρίστην έντύπωσιν συνέτεινεν ή ύπό τον Συμεωνίδην αρίστη συνοδεία τής ορχήστρας, ή οποία δέν έκάλυψε τον σολίστ. — Κατά τήν συναυλίαν ακούσαμε ένα άπό τα αναμφισβήτητα αριστουργή­

ματα τής πιανιστικής μουσικής : τό «Κοντσέρτο για πιάνο καί ορχήστρα» τοΰ Σοΰμαν, τό όποιον παρουσίασεν ή Εΰη Μάγκλαρη ­ Ζαχαριάδη. Άπό απόψεως τεχνικής ή άπό­

δοσις ύπήρξεν αρίστη, διότι ή νέα καλλιτέχνις είναι δεξιοτέχνις πρώτης γραμμής. Άπό

— 704 —

τήν έρμηνείαν Ιλειπεν όμως ή ωραία ρομαντική γραμμή, πού χαρακτηρίζει, γενικά, τήν μουσική τοϋ Σοΰμαν καί Ιδιαιτέρως το «Κοντσέρτο για πιάνο».

Μετά τάς δύο «είσαγωγικάς» συναυλίας τής ΚΟΑ, κατά τάς όποιας ενεφανίσθησαν νέοι Έλληνες καλλιτέχναι, εις τάς 15 Νοεμβρίου, εδόθη ή πρώτη «τακτική» συναυλία, υπό τήν διεύθυνσιν τοϋ 'Ανδρέα Παρίδη. 'Αφιερωμένη μόνον είς έργα Μπετόβεν και χωρίς σολίστ, ή ανωτέρω συναυλία δέν χρήζει κριτικής, δεδομένου ότι τόσον ή εισαγωγή «Κοριο­

λανός», όσον και ή «Συμφωνία άρ. 6» (Ποιμενική) καί ή «Συμφωνία άρ. 7», είναι άπό τάς συνθέσεις έκείνας πού έχουν έκτελεσθή κατ' επανάληψιν από τήν «Κρατικήν Όρχή­

στραν», ό δέ Παρίδης είναι επιβεβλημένος ήδη καλλιτέχνης. Τήν μόνην έπιφύλαξιν τήν οποίαν θα είχε κανείς είναι ότι είς ώρισμένα σημεία, όπως αίφνης το «φινάλε» τής «Έβδομης συμφωνίας», ή ορχήστρα έπαιζε περισσότερον τοϋ δέοντος δυνατά, μέ αποτέ­

λεσμα το «φόρτε» να μεταβάλλεται όχι απλώς εις «φορτίσσιμο», αλλ' είς «φορτισ­

σίσιμο». Τήν συναυλίαν τής 22ας Νοεμβρίου διηύθυνεν ό 'Αμερικανός μαέστρος Adrian

Sunshine, καλλιτέχνης είς τήν άκμήν τής ηλικίας του καί προικισμένος μέ πραγματικόν τάλαντον, ώς άπέδειξεν ή ερμηνεία καί των τριών έργων πού περιελαμβάνοντο είς τό πρόγραμμα. Καί κατά πρώτον τής «Μουσικής τών νερών» τοϋ Χαΐντελ. Ή θαυμάσια αυτή σύνθεσις ποτέ, ίσως, δέν ήκούσθη είς 'Αθήνας αποδιδομένη μέ τόση ν χάριν καί εύγένειαν. Δέν ήξερε κανείς ποια να πρωτοδιαλέξη άπο τα έξ κομμάτια πού τήν άποτε­

λοΰν. Έξαιρετικήν έντύπωσιν έπροκάλεσεν επίσης ή άπόδοσις τόσον άπο τήν όρχήστραν, όσον καί άπο τόν σολίστ, τοϋ «Κοντσέρτου άρ. 2 σέ Ντο ελ.», για πιάνο, τοϋ Ραχμάνι­

νωφ. Ό ελληνικής καταγωγής πιανίστας Martino Tirinvo, στο Λονδΐνον γεννηθείς καί μορφωθείς μουσικός, ανέδειξε τήν χάριν καί τόν λυρισμόν τοϋ ωραίου αύτοΰ έργου τοϋ Ρώσου συνθέτου, έργου όμως πού δέν δημιουργεί «φολκλορικήν» άτμόσφαιραν. — Ή συναυλία έτελείωσε μέ τήν «Συμφωνίαν άρ. 4» τοϋ Σοϋμαν. Είναι γνωστόν δτι ή ερμη­

νεία τών συμφωνικών έργων τοϋ μεγάλου ρομαντικοΰ αποτελεί τήν λυδίαν λίθον δια τους διευθυντάς ορχήστρας. Ευτυχώς ό Sunshine κατώρθωσε — είς ήσσονα δμως βαθμόν άπό τα δύο προηγηθέντα έργα — να μή υστέρηση είς τήν άπόδοσιν τής ωραίας, άλλα καί Ιδιορρύθμου αυτής Συμφωνίας.

Τήν συναυλίαν τής 29ης Νοεμβρίου διηύθυνεν ό έκ τών νεοδιορισθέντων αρχιμου­

σικών Γεώργιος Μπαζιωτόπουλος, ό όποιος ήρχισε τό πρόγραμμα μέ τήν «Σονάτα για διπλό κουαρτέττο έγχορδων» τοϋ Δ. Δραγατάκη. Τό έργον αυτό, πού είχε γραφή αρχι­

κώς για όκτέττο, μετεγράφη έκ τών υστέρων δι' όχρήστραν έγχορδων, τή προσθήκη κοντραμπάσσων. Τα πέντε σύντομα κομμάτια πού αποτελούν τήν έν λόγω σύνθεσιν, έχει τό καθένα ίδιαίτερον χαρακτήρα καί άκολουθοΰν τό «τονικόν σύστημα», μέ άρκε­

τάς όμως αρμόνικας τολμηρότητας. Τα πλέον ενδιαφέροντα μέρη ήσαν τό δεύτερον (Al­

legretto), ώς καί τό τελευταϊον, πολύ πρωτότυπον κυρίως λόγω τών ρυθμικών του ευρη­

μάτων. — Ή Ίαπωνίς βιολονίστρια Yoko Koubo, πού έπαιξε τό «Κοντσέρτο για βιολί» τοϋ Ρώσο ­ 'Αρμενίου συνθέτου Άράμ Κατσατουριάν, ενισχύει τήν άποψιν πολλών, οί όποιοι πρεσβεύουν ότι ή κίτρινη φυλή δέν θα άργήση να υποσκέλιση τήν λευκήν, καί είς τήν μουσικήν ακόμη, έστω καί άν είναι νεοφώτιστη είς τήν τέχνην αυτήν. Τό παίξιμο τής Koubo διακρίνει ένας πλούσιος ήχος, ακρίβεια άνευ προηγουμένου καί εξαιρετική μουσικότης, άν καί τό «Κοντσέρτο» τοϋ Κατσατουριάν είναι επιφανειακό μάλλον καί επιζητεί περισσότερον έπίδειξιν δεξιοτεχνίας. — Τήν «Συμφωνίαν άρ. 2» τοϋ Μπορον­

τίν — μέ τήν οποίαν έκλεισε τό πρόγραμμα — Συμφωνίαν πού έπαίζετο άλλοτε συχνό­

τερα, ό Μπαζιωτόπουλος απέδωσε μέ πολλήν ζωήν, νευρικότητα, μάλλον, πού δικαιο­

λογεί, εν τινι μέτρφ, ό ραψωδικός χαρακτήρ τοϋ συνόλου καί ίδίως τοϋ «φινάλε» μέ τους εύθυμους ρυθμούς του καί τήν ιδιότυπη ένορχήστρωσιν.

— 705 —

Δύο πρώται εκτελέσεις κατά τήν συναυλίαν της 6 Δεκεμβρίου : ή «Σουίτα για ορχή­

στρα έγχορδων» του Τσέχου συνθέτου L. Janacek και το «Κοντσέρτο για βιολοντσέλλο» του "Αγγλου W. Walton. Δεδομένου ότι και ό διευθύνας τήν όρχήστραν αρχιμουσικός Miro Pansky είναι τσεχικής καταγωγής — εγκατεστημένος όμως τώρα εις Άμερικήν — καί ότι έπαρουσίασεν, ως τελευταΐον έργον, τήν «Συμφωνίαν άρ. 8» του Τσέχου επίσης μου­

σουργού Ντβόρζακ, μπορεί να λεχθή δτι το άκροατήριον έζησε, κατά τήν ανωτέρω συναυ­

λίαν εις τσεχικήν άτμόσφαιραν. — Ή «Σουίτα για έγχορδα» τοϋ Γιάνατσεκ εϊναι μια χαριτωμένη σύνθεσις, άπο τήν οποίαν παρελαύνουν αυθόρμητες μελωδίες, με μια τεχνο­

τροπία καί μουσική γλώσσα πού υπενθυμίζει τήν ωραία ρομαντικήν έποχήν, έδωσε δέ τήν ευκαιρία στα έγχορδα της «Κρατικής 'Ορχήστρας» να επιδείξουν τήν καταφανή πρόο­

δόν των. — Ή ατμόσφαιρα της συναυλίας ήλλαξε, προς στιγμήν, με τήν έμφάνισιν τοϋ Ίταλοΰ βιολοντσελλίστα Franco ­ Maggio Ormezowski, ό όποιος έπαιζε το «Κοντσέρτο για βιολοντσέλλο» τοΰ W. Walton. Πρόκειται για έργον, πού φεύγει από τα καθιερωμένα καί ώς μουσική γλώσσα και ώς μορφή. Έδωσεν όμως τήν εύκαιρίαν εις τον δεξιοτέχνην να κατάπληξη το κοινόν, μέ τον τρόπον πού έπαιξε καί παρουσίασε τις καταπληκτικές δυσκολίες τοΰ μοναδικού καί πρωτότυπου αυτού κοντσέρτου. — Ό Pansky είχε τήν εύκαιρίαν πάλιν να έπιδείξη, στην «8ην Συμφωνίαν» τοΰ Ντβόρζακ, μια ιδιοσυγκρασία καί λεπτή, άλλα καί νευρώδη ταυτοχρόνως, στο «φινάλε», κυρίως της Συμφωνίας.

'Εθνική Λυρική Σκηνή Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

Όπως όλα, σχεδόν, τα σύγχρονα μελοδράματα, πολλά ερωτηματικά δημιουργεί καί ό «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» τοΰ Μανώλη Καλομοίρη, ό «μουσικός θρΰλος», ώς τον τιτλοφορεί ό συνθέτης, μέ τον όποιον ήρχισε τάς παραστάσεις, (19 Νοεμβρ.) τής χειμερινής περιόδου 1971 ­1972, ή Έθν. Λυρ. Σκηνή. Μελόδραμα ύπό τήν πάλαιαν σημα­

σίαν (από τής εποχής τοΰ Γκλούκ καί έντεΰθεν) ασφαλώς δεν είναι, ούτε βαγνέρειον, ακόμη δέ όλιγώτερον «βεριστικόν». Το γεγονός ότι στηρίζεται εις τήν ίστορίαν, το Βυζάν­

τιον ειδικώς, ήνάγκασε τον συνθέτη ν να μή παρεκκλίνη άπο τήν τραγωδίαν τοΰ Νικ. Καζαντζάκη καί να δημιουργήση ενα έργον εντελώς ίδιόρρυθμον, ώς δομήν, να χρησι­

μοποίηση δέ παραλλήλως καί πολλά βυζαντινά εκκλησιαστικά μέλη, απαραίτητα δια τήν είδικήν άτμόσφαιραν τοΰ έργου. Καί ώς τεχνοτροπία ό Καλομοίρης, στον «Παλαι­

ολόγον», καινοτομεί αρκετά, άσπαζόμενος εις πολλά σημεία τής τολμηρότητας τής συγχρόνου αρμονίας, πάντοτε όμως τής «τονικής».

Εκείνο πού αδικεί πολύ τόν «Κων. Παλαιολόγον» είναι ασφαλώς, το λιμπρέττο. Διότι ενώ εις τήν τραγωδίαν ό πεζός λόγος σοΰ επιτρέπει νά παρακολουθής καί να έν­

νοής ο,τι διαδραματίζεται έπί σκηνής, στο μελόδραμα ή ορχήστρα πού καλύπτει συνή­

θως τους τραγουδιστός — καί μάλιστα στα σύγχρονα έργα — καί ή κακή άρθρωσις έχουν ώς αποτέλεσμα ό ακροατής «νά μή καταλαβαίνη τίποτε», ώς συμβαίνει μέ τήν πρώτην κυρίως πράξιν τοΰ τελευταίου έργου τοΰ Καλομοίρη. Ευτυχώς αί δύο έπόμεναι πράξεις είναι σαφέστεραι. Πάντως όλοι οί λαβόντες μέρος είς τήν άπό σκηνής έμφάνισιν τοΰ «Παλαιολόγου» ήσαν ήρωες, μέ έπί κεφαλής τον Βύρωνα Κολάσην, πού είχε τήν μουσικήν διεύθυνσιν καί επέτυχε νά άχθη άριστα εις πέρας, καί χωρίς το ελάχιστον κενόν, ενα τόσο δύσκολον έργον. Άπό τους πρωταγωνιστάς διεκρίθησαν, κατά πρώτον λόγον, ό Τ. Σκαφίδας, ώς Κωνσταντίνος, ό Εύ. Παλαιολόγος ώς Πυροβάτης, ό Άνδρ. Κουλουμπής, ώς καπετάν Χαρκούτσης, ή Map. Λεοντοπούλου, ώς "Αννα Νοταρά, ή Ίλ. Κωνσταντίνου, ώς «Καλογεράκη» καί ή Λ. Σταματοπούλου, ώς «βάγια». Ή υπό τον Μ. Βούρτσην χορφ­

— 706 —

δία, αρίστη ώς πάντοτε, εις το παν άλλο ή εϋκολον έργον τοΰ Καλομοίρη. Ωραιό­

τατες οί ενδυμασίες τοϋ Γιάννη Στεφανέλλη. 'Ιδιαίτερα συγχαρητήρια καί στον σκηνο­

θέτην Ντΐνον Γιαννόπουλον, ό όποιος κατώρθωσε να περίσωση δ,τι ήτο δυνατόν, άπό το συγκεχυμένο ν λιμπρέττο τοϋ «Κων. Παλαιολόγου».

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθ. 10, Δεκέμβριος 1971)

ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ 1971 ­ 1972. — Έπί τή ένάρξει τοΰ νέου συλλογικοΰ έτους 1971 ­1972, την 8ην 'Οκτωβρίου 1971, έγένετο επίσημος τελε­

τή, καθ' ην μετά άγιασμόν, ό πρόεδρος τοϋ Συλλόγου κ. Ίω. Θεοδωρακόπουλος απηύθυνε χαιρετισμον προς τα μέλη της Εφορείας καί καθώρισε δια βραχέων το πρόγραμμα δρά­

σεως τοϋ «Παρνασσοΰ» κατά το άρξάμενον έτος.

ΕΙΣΔΟΧΗ ΝΕΩΝ ΜΕΛΩΝ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Τήν 8ην 'Οκτωβρίου 1971 έγέ­

νετο ή επίσημος υποδοχή των κατά τήν συνεδρίαν της 25ης Αυγούστου 1971 εκλεγέντων νέων μελών τοΰ Συλλόγου. Ό Πρόεδρος κ. Ίω. Θεοδωρακόπουλος έχαιρέτισε τα νέα μέλη καί, άφοΰ ανέπτυξε δια βραχέων τους σκοπούς τοϋ Συλλόγου, έζήτησε τήν ένεργον συμμετοχήν αυτών εις τήν εν γένει δράσιν τοΰ «Παρνασσοΰ». Μεθ' δ έπέδωσεν εις ενα εκαστον τών παρόντων το δίπλωμα εκλογής καί το μετάλλιον της εκατονταετήρίδος τοΰ Συλλόγου.

ΓΕΝΙΚΑΙ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ. — Τήν 6ην Νοεμβρίου 1971 συνεκλήθη ή ύπό τοΰ Κανονισμού προβλεπομένη ετησία Γενική Συνέλευσις τών μελών τοϋ «Παρνασσοΰ», ήτις, μετά τήν άνάγνωσιν καί άνάπτυξιν της 'Εκθέσεως πεπραγμένων ύπό της Εφορείας τοΰ Συλλόγου δια το έτος 1970 ­ 1971 προέβη το μεν εις τήν εγκρισιν τών Πεπραγμένων καί τοΰ 'Απολογισμού τοΰ συλλογικοΰ έτους 1970 ­1971, ώς καί, εις τήν εγκρισιν τοϋ Προϋπολογισμοΰ τοΰ Συλλόγου καί τοΰ Κληροδοτήματος Γ. Πολίτη δια το άρξάμενον συλλογικόν έτος 1971 ­ 1972.

Επίσης τήν 28 Δεκεμβρίου 1971 συνεκλήθη έκτακτος Γεν. Συνέλευσις τών μελών, συμφώνως προς τάς διατάξεις τοϋ Νομοθετικοΰ Διατάγματος 795, προς τροποποίησιν διατάξεων τοΰ Καταστατικοΰ τοΰ Φ. Σ. «Παρνασσός» μή τελουσών έν συμφωνία προς το ανωτέρω ν. διάταγμα.

ΤΑ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1970­

1971. — Είς αυτοτελές τεΰχος έκ 48 σελίδων έδημοσιεύθη ή ύπό της 'Εφορείας υποβλη­

θείσα εις τήν Γενικήν Συνέλευσιν ετησία "Εκθεσις πεπραγμένων της 'Εφορείας τοΰ Φιλο­

λογικού Συλλόγου «Παρνασσός» δια το έτος 1970 ­1971 (106ον άπό της ίδρύσεως τοΰ Συλλόγου), περιέχουσα τήν πλήρη περιγραφήν της έν γένει πνευματικής, κοινωνικής, επιστημονικής, εκδοτικής καί οικονομικής δράσεως. Το τεΰχος διενεμήθη είς άπαντα τα μέλη τοΰ Συλλόγου.

ΗΜΕΡΟΔΕΙΚΤΗΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Δια πρώτην φοράν εφέτος ή Εφορεία απεφάσισε τήν εκδοσιν ήμεροδείκτου τοΰ Συλλόγου «Παρνασσός», ό όποιος θά απο­

στολή προς άπαντα τα μέλη τοΰ Συλλόγου ώς καί είς φίλους καί συνεργάτας αυτού.

— 707 —

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΕΠΕΤΕΙΟΥ ΤΗΣ 28ης ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ. — Κατά τον έτήσιον έορτα­

σμον τής επετείου της 28ης 'Οκτωβρίου τον έπίσημον λόγον έξεφώνησεν εις τήν μεγά­

λην ανθούσαν των τελετών του Συλλόγου ό έκ των μελών της Εφορείας τοΰ «Παρνασσοϋ» άντιναύαρχος έ.ά. καί επίτιμος αρχηγός τοΰ Στόλου κ. Κωνσταντίνος 'Αλεξανδρής μέ θέμα : «Το Έλληνικόν Ναυτικόν κατά τον δεύτερον παγκόσμιον πόλεμον (1940­1945)».

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ» ΕΙΣ ΕΠΙΣΗΜΟΥΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ.— Κατά το χρονικόν διάστημα 'Οκτωβρίου ­ Δεκεμβρίου 1971 ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» συμμετέσχεν εις τάς ακολούθους επισήμους εκδηλώσεις : Ήμέραν τής Μητέρας, Ήμέραν προστασίας τών ζώων, 28ην 'Οκτωβρίου, 26ην έπέτειον της Ιδρύσεως τοΰ 'Οργανισμού 'Ηνωμένων Εθνών, τήν 40ήν έπέτειον τής εθνικής εξεγέρσεως τής Κύπρου έν ετει 1931.

ΕΚΘΕΣΙΣ ΕΠ. ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ, ΟΡΓΑΝΩΘΕΙΣΑ ΥΠΟ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ». — Είς ενδειξιν τιμής καί αγάπης προς τον ζωγράφον άκαδημαϊκον Έπαμεινώνδαν Θωμόπουλον, έκ τών παλαιοτέρων μελών του Συλλόγου, ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» ώργάνωσεν είς τήν μεγάλην αΐθουσαν τοΰ Κεν­

τρικού μεγάρου εκθεσιν έργων ζωγραφικής αύτοΰ. Τα εγκαίνια τής εκθέσεως έγένοντο τήν ΙΟην Νοεμβρίου 1971. Κατ' αυτά, ενώπιον πολλών επισήμων, ανθρώπων τών γραμ­

μάτων καί φίλων τοΰ καλλιτέχνου, όστις έτίμησε διεθνώς το έλληνικόν όνομα, ώμί­

λησαν περί τής ζωής καί τοΰ έργου αύτοΰ ό Πρόεδρος τοΰ «Παρνασσού», ακαδημαϊκός κ. Ίω. Θεοδωρακόπουλος καί ό ακαδημαϊκός κ. Γεωργ. 'Αθανασιάδης­Νόβας. Ό κ. Θωμόπουλος, έν καταφανεί συγκινήσει, ηύχαρίστησε τους όμιλητάς καί τους όργανω­

τάς τής εκθέσεως, προσέφερε δε είς τον «Παρνασσόν» ζωγραφικόν πίνακα του, παριστά­

νοντα το «Μέγα Σπήλαιο ν».

ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΕΚΘΕΣΕΩΝ. — Κατόπιν σχετικής αποφάσεως τής 'Εφορείας τοΰ Συλλόγου, προτάσει τοΰ κ. Γ, Ζώρα, παρηγγέλθησαν επτά προθήκαι, αΐτινες θα τοποθετηθοΰν είς τάς αίθουσας τής Πινακοθήκης. ΕΙς τάς προθήκας ταύτας θα όργανοΰνται περιοδικώς εκθέσεις φιλολογικοΰ, ίστορικοΰ καί παλαιογραφικοΰ χαρα­

κτήρος, ώς καί εκθέσεις βιβλίων, εικόνων κωδίκων καί επισήμων έγγραφων.

ΔΩΡΕΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΝ ΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ».— "Οπως καί κατά τα προηγούμενα έτη, ούτω και κατά το άρξάμενον πολλοί καλλιτέχναι έπροθυμοποιήθησαν να προσφέρουν έργα των προς πλουτισμόν τής Πινακοθήκης. Ήδη άπό τής ενάρξεως τοΰ νέου συλλογικοΰ έτους μέχρι Δεκεμβρίου 1971 έσπευσαν να δωρί­

σουν ζωγραφικούς πίνακας οί κάτωθι καλλιτέχναι :

1) Σ ε β α σ τ ι α ν ό ς Κ ο ύ ρ κ ο υ λ ο ς : Μαλακάσα 2) Ν ι κ ό λ α ο ς Φ ρ α γ κ ο ύ λ η ς : 'Αποκριάτικο 3) Α ι κ α τ ε ρ ί ν η Τ ε ρ ζ ο π ο ύ λ ο υ ­ Π ε τ ρ ί δ ο υ : Τοπίον 4) Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο ς Κ λ ο υ β ά τ ο ς : Ή μυστική συνέλευσις τής Βόσιτσας (1821)

(δια τοΰ Γ. Παναγοπούλου) 5) ' Ε π α μ ε ι ν ώ ν δ α ς Θ ω μ ό π ο υ λ ο ς : Μέγα Σπήλαιον 6) Ά ρ τ ì ν Ά ρ τ ι ν ι ά ν : Τριαντάφυλλα 7) Β α σ ί λ ε ι ο ς Γ ο ύ τ α ς : Πλατάνια 8) ' Ι ω α κ ε ί μ Β ά ρ ν α λ η ς : Παλιά 'Αθήνα

— 708 —

ΔΩΡΕΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΥ. — Δι' εγγράφου του δικηγόρου Θεο­

δώρου Καλκάνη άνεκοινώθη ή επιθυμία της χήρας Π. Μητσοπούλου όπως δωρήση εις τον Φιλολογικόν Σύλλογον «Παρνασσον» την πλουσίαν βιβλιοθήκην τοϋ αειμνήστου συζύγου αυτής, συγκειμένην εκ πολυαρίθμων βιβλίων, ιδία φιλολογίας, νομικής, οικο­

νομίας κ.α.

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ. — Κατά την περίοδον 'Οκτωβρίου ­ Δεκεμβρίου 1971, ώργανώθησαν ύπο τοΰ Φιλολογικού και 'Αρχαιολογικού Τμήματος τοΰ Συλλόγου αί κάτωθι διαλέξεις :

1η διάλεξις, τήν 5ην 'Οκτωβρίου 1971 : 'Ομιλητής ό προϊστάμενος της Κτηνιατρικής περιθάλψεως τοΰ 'Υπουργείου Γεωργίας κ. ' Ι ω ά ν ν η ς Π α π α ν ι κ ο λ ά ο υ , με θέμα : «'Ιστορία τής 'Ιατρικής των ζώων».

2α διάλεξις, τήν 19ην 'Οκτωβρίου 1971 : 'Ομιλητής ό τ. Έθναρχικος Σύμβουλος Κύπρου και Γεν. Γραμματεύς τοΰ «Παρνασσού» κ. Σ ά β β α ς Λ ο ϊ ζ ί δ η ς , μέ θέμα : «Εθνική έξέγερσις τής Κύπρου τοΰ 1931 και ό Μακάριος Β' ό εκ Κυρήνειας» (επί τή συμπληρώσει 40ετίας άπα τής εθνικής εξεγέρσεως τής Κύπρου).

3η διάλεξις, τήν 25ην 'Οκτωβρίου 1971 : Όμιληταί οί κ.κ. Δ η μ . Κ ο υ ρ έ τ α ς , μέ θέμα : «Ή ψυχολογία τοΰ 'Ελληνικού Λαού», Λ. Κ α τ σ ι λ ά μ π ρ ο ς , μέ θέμα : «Ό όρκος των ιατρών» και Ν. Κ. Λ ο ΰ ρ ο ς , μέ θέμα : «Γύρω στον Γάλλο γιατρό Davaine (1812­1881)».

4η διάλεξις, τήν 9ην Νοεμβρίου 1971 : 'Ομιλήτρια ή συγγραφεύς κ. Μ α ρ ί α ­ Ρ ο ς Μ α κ ώ λ ε ϋ, μέ θέμα : «Ή πραγματική Σαπφώ — Μια έρευνα».

5η διάλεξις, τήν 16ην Νοεμβρίου 1971 : Όμιληταί οί κ.κ. Χ ρ. Σ ο λ ο μ ω ν ί δ η ς , Πρόεδρος τοΰ Συλλόγου «Δελφικές Άμφικτυονίες» και Έφορος τοΰ «Παρ­

νασσού», μέ θέμα : «Ή Δελφική Ιδέα», και ' Α π ό λ λ ω ν Λ ε ο ν τ α ρ ί τ η ς , Πρόεδρος τής 'Ενώσεως των 'Ελλήνων Λογοτεχνών, μέ θέμα : «Περί Δελφικών χρησμών».

6η διάλεξις, τήν 23ην Νοεμβρίου 1971 : 'Ομιλητής ό αντιπρόεδρος τοΰ Συμβουλίου Επικρατείας κ. "Αθως Τ σ ο ΰ τ σ ο ς , μέ θέμα: «Ή Νομική Διάταξις τής 'Ανατολικής Χέρσου 'Ελλάδος τής 15ης Νοεμβρίου 1821» (επί τή 150ετηρίδι τής 'Εθνεγερσίας).

7η διάλεξις, τήν 29ην Νοεμβρίου 1971 : Όμιληταί οί κ.κ. Ν ι κ. Β λ ά χ ο ς , μέ θέμα : «Ό ιατρός Στέφ. Κανέλλος, έθνεγέρτης και βάρδος τοΰ 1821», Γ. Κ. Π ο υ ρ ν α­

ρ ό π ο υ λ ο ς , μέ θέμα : «Αίέπιδημίαι κατά τήν έπανάστασιν» και Ν. Λ. Λοΰ­

ρ ο ς , μέ θέμα : «Ή στοργή τής προσωρινής Πολιτείας δια τήν Ύγείαν τοΰ Λαοΰ (1824­1826)».

8η διάλεξις, τήν 30ήν Νοεμβρίου 1971 : 'Ομιλητής ό ομότιμος καθηγητής τής Ψυχια­

τρικής Κλινικής τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών κ. Δ η μ ή τ ρ ι ο ς Κ ο υ ρ έ τ α ς , μέ θέμα : «Ή άνθρωπογνωσία τοΰ Κολοκοτρώνη» (έπί τή 150ετηρίδι τής Εθνε­

γερσίας). 9η διάλεξις, τήν 3ην Δεκεμβρίου 1971 : 'Ομιλητής ό συνθέτης, καθηγητής τοΰ Έθνικοϋ

'Ωδείου κ. Σ ώ τ ο ς Β α σ ι λ ε ι ά δ η ς , μέ θέμα: «Ρομαντικοί Μουσουργοί»: Κάρολος Μαρία Φόν Βέμπερ (μετ' ηχογραφημένων εκτελέσεων έργων).

10η διάλεξις, τήν 7ην Δεκεμβρίου 1971 : 'Ομιλητής ό καθηγητής κ. Κ ώ σ τ α ς Βάμ­

β α κ α ς , μέ θέμα : «Κάστρα και Μοναστήρια τοΰ Μοριά» (μετ' ηχογραφημένης προβολής έγχρωμων εικόνων περιηγήσεως τών Κάστρων και των Μοναστηριών τοΰ Μοριά).

— 709 —

ΜΟΥΣΙΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΔΕΣ. — Εις τα πλαίσια των Καλλιτεχνικών και Κοινωνικών εκδηλώσεων τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» δια τα μέλη και τάς οίκογενείας αυτών, ώργανώθησαν αί κάτωθι μουσικαί εσπερίδες : 10 Δεκεμβρίου 1971 : Συναυλία τη εύγενεΐ πρόσφοροι της Ενώσεως Φιλόμουσων. 17 Δεκεμβρίου 1971 : Συναυλία τη εύγενεΐ προσφορά της 'Ορχήστρας Έγχορδων της

Καλλιτεχνικής Εταιρίας Επιστημόνων 'Αθηνών και τη συμπράξει solists και μικτής Χορωδίας τοϋ Protestant Chapel Choir, ύπο την διεύθυνσιν τοΰ 'Αρχιμου­

σικού κ. 'Αλέκου 'Αθανασιάδη.

ΤΕΛΕΤΗ ΕΓΚΑΙΝΙΩΝ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΤΟΥΣ. —Τήν Ιΐην 'Οκτωβρίου εν τώ Μεγάρω τών Νυκτερινών Σχολών τοΰ «Παρνασσού» έγένετο ή τελετή τής επισήμου ενάρξεως μαθημάτων εις τάς Σχολάς τοΰ Συλλόγου. Παρουσία μελών τής 'Εφορείας και τής Κοσμητείας ως και τών μαθητών τών Σχολών, έγένετο έν πρώτοις θρησκευτική τε­

λετή, καθ' ην χορφδία μαθητών έψαλε διαφόρους εκκλησιαστικούς ύμνους, έν συνεχεία δέ ό Έφορος τών Σχολών κ. Δ. Βρανόπουλος, εις σχετικον λόγον του, ανέπτυξε το έκπαι­

δευτικον πρόγραμμα τοΰ «Παρνασσοΰ» και απηύθυνε συμβουλάς και εύχάς προς τους μάθητάς.

ΑΙ ΣΧΟΛΑΙ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ». — Κατά το σχολικον έτος 1971 ­1972, κατόπιν σχετικής είσηγήσεως τής Κοσμητείας και αποφάσεως τής Εφορείας τοΰ

Συλλόγου, θα λειτουργήσουν αί κατωτέρω τάξεις : 1) Δημοτικόν Σχολεϊον 2) Γυμνάσιον (αί δύο πρώται τάξεις) 3) Φροντιστήριον Ξένων Γλωσσών (αί δύο πρώται τάξεις).

'Απεφασίσθη επίσης όπως γίνουν αί κατάλληλοι ένέργειαι δια τήν λειτουργίαν και «Νυκτερινής Σχολής Λογιστών».

μ.μ.

Ν Ε Α Β Ι Β Λ Ι Α ' Ι ω ά ν ν ο υ Ν. Θ ε ο δ ω ρ α κ ο π ο ύ λ ο υ , Ευρώπη και Σοσιαλισμός, Οί Εκδόσεις

τών Φίλων, 'Αθήνα 1971. S i l v i o G i u s e p p e M e r c a t i , Collectanea Byzantina, Istituto di Studi Bizantini

e Neoellenici dell'Università di Roma, Roma 1971, vol. I pp. 712, vol II pp. 864. K a r l K r u m b a c h e r , Letteratura greca medievale. Traduzione e Note bibliogra­

fiche di Salvatore Nicosia (Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici. Qua­

derni 6) Palermo 1970. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Μ έ γ α , Tò τραγούδι τοΰ Γεφυριού τής "Αρτας (Συγκριτική μελέτη),

'Αθήναι 1971. Γ ε ρ α σ ί μ ο υ Κ ο ν ι δ ά ρ η , Ή άρσις τοΰ Βουλγάρικου σχίσματος έν τω πλαισίω

τής καθολικής ορθοδοξίας τοΰ Έλληνισμοΰ, έκδ. Γ', 'Αθήναι 1971. Ε μ μ α ν ο υ ή λ Κ ρ ι α ρ ά , Λεξικό τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμ­

ματείας, τόμ. Β', Θεσσαλονίκη 1971. Ν ι κ ο λ ά ο υ Π α ν τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ , Το δια τής Επαναστάσεως τοΰ 1821 θεσπισθέν

Δίκαιον καί οί Έλληνες νομικοί, Θεσσαλονίκη 1971.

— 710 —

Γ ε ω ρ γ ί ο υ Σ π υ ρ ι δ ά κ η , Ελληνική Λαογραφία (Πανεπιστημιακοί Παραδόσεις), Έν 'Αθήναις 1971.

Γ ε ω ρ γ ί ο υ Γ α λ ί τ η , Σύγχρονοι ερμηνευτικοί τάσεις και οί Τρεις Ίεράρχαι, Θεσ­

σαλονίκη 1971. Μ α ρ ί α ς Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Τάέν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοϋ 1862 και τα έν

τφ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλγαρη, Εκδόσεις Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Έπιστημονικαί διατριβαί, άριθ 1. 'Αθήναι 1971.

Μ α ρ ί α ς Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Salvatore Quasimodo (1901­1968), άνατύπωσις έχ τοϋ περ. «Παρνασσός» τόμ. ΙΓ', 1971, 'Αθήναι 1971.

Μ α ρ ί α ς Ν υ σ τ α ζ ο π ο ύ λ ο υ ­ Π ε λ ε κ ί δ ο υ κ α ι I. R. M i r c e a , Τα Ρου­

μανικά έγγραφα του 'Αρχείου τής έν Πάτμφ Μονής, Έθνικον "Ιδρυμα Ερευνών, Κέντρον Βυζαντινών 'Ερευνών, Έν 'Αθήναις 1970.

V i t o Ρ. P a l u m b o , Roda ce Kattia (Rose e spine), con introduzione di Paolo Sto­

meo, Lecce 1971. A r i a d n a C a m a r i a n o ­ C i o r a n , Academiile Domnesti din Bucureçti si Iaçi.

Academia de §tiin£e sociale §i politice a Republicii socialiste Romania. Institutul de studii Sud­Est Europene, Biblioteca istorica XXVIII. Bucureçti, 1971.

J. Κ ο d e r, Antoine Bon, La Morée Franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la Principauté d'Achaïe (1205 ­1430). Β i b 1. É e. f r a n c . d ' A t h è n e s e t d e R o m e , fase. 213. Paris 1969. Texte : XVII, 746 S. mit 23 Abb. im Text; Album: XX S. 164 Tafeln (Βιβλιοκρισία). Άνάτυπον έκ τοΰ Jahr­

buch der ôsterreichischen Byzantinistik, 20 Band, Wien 1971. J. K o d e r , Eudoxos Th. Tsolakes, Ή συνέχεια τής χρονογραφίας τοϋ Ιωάννου Σκυ­

λί τση (Ioannes Skylitzes Continuatus). ' Ε τ α ι ρ ε ί α Μ α κ ε δ ό ν ι κ ω ν Σ π ο υ ­

δ ώ ν , Τ δ ρ υ μ α Μ ε λ ε τ ώ ν Χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ τ ο ΰ Α ί μ ο υ 105. Thessalo­

nike, Institute for Balkan Studies 1968. 247 S. (Βιβλιοκρισία). Άνάτυπον έκ τοΰ Jahrbuch der ôsterreichischen Byzantinistik, 20 Band, Wien 1971.

J. Κ ο d e r, Euangelos Κ. Chrysos, Ή εκκλησιαστική πολιτική τοϋ Ίουστινιανοΰ κατά τήν έριν περί τα τρία κεφάλαια και τήν Ε' οίκουμενικήν σύνοδον. A n a l e ­

k t a B l a t a d o n 3. Thessalonike 1969. 225 S. (Βιβλιοκρισία). Άνάτυπον έκ τοΰ Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzantinistik, 20 Band, Wien 1971.

J. Κ ο d e r, Akten des VIII. wissenschaftlichen Congresses des Internationalen Burgen ­Instituts in Athen 25. ­ 29. 4. 1968, hrsg. v.d. Chambre Technique de Grèce. [Athen 1970]. IX, 259 S., zahlr. Abb. (Βιβλιοκρισία). Άνάτυπον έκ τοΰ Jahrbuch der ôsterreichischen Byzantinistik, 20 Band, Wien 1971.

Ο. K r e s t e n Oktawiusz Jurewicz, Andronikos I Komnenos. Amsterdam, A. M. Hakkert 1970. 159 S., 1 Stammtafel. (Βιβλιοκρισία). Άνάτυπον έκ τοΰ Jahrbuch der ôsterrechischen Byzantinistik, 20 Band, Wien 1971.

O. K r e s t e n , Steven Runciman, Die Eroberung von Konstantinopel 1453 (The Fall of Constantinople 1453, aus dem Englischen ûbertragen von Peter de Mendelssohn). C. H. Beck, Mûnchen 1969 (Beck'sche Sonderausgaben). XIV, 266 S., 4 Textab­

bildungen). (Βιβλιοκρισία). Άνάτυπον έκ τοΰ Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzantinistik, 20 Band, Wien 1971.

O. K r e s t e n , Giorgio Fedalto, Massimo Margunio e il suo commento al «De trini­

tate», di S. Agostino (1588). S t o r i a d e l C r i s t i a n e s i m o 1. Brescia, Paideia Editrice 1967. 374 S. (Βιβλιοκρισία). Άνάτυπον έκ τοΰ Jahrbuch der Ôster­

reichischen Byzantinistik, 20 Band, Wien 1971. O. K r e s t e n , Stephen G. Daitz, The Jerusalem Palimpsest of Euripides. A. Facsimile

— 711 —

Edition. Berlin, W. de Gruyter 1970. IX, 32 S., 71 Lichtdrucktafeln. (Βιβλιοκρι­

σία). Ανάτυπον έκ τοϋ Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzantinistik, 20 Band, Wien 1971.

O. K r e s t e n , A History of the Crusades. General editor : K e n n e t h M. S e t t o n. 2nd edition. Vol. I : The First Hundred Years, edited by Marshall W. Baldwin. Madison ­ Milwaukee ­ London, The University of Wisconsin Press 1969. XXXI, 707 S., 7 Abb., 14 Karten. Vol. II: The Later Crusades, 1189­1311, edited by Robert Lee Wolff and Harry W. Hazard. Madison ­ Milwaukee ­ London, The University of Wisconsin Press 1969, XXIII, 871 S., 5 Abb., 23 Karten. (Βιβλιοκρι­

σία). 'Ανάτυπον έκ του Jahrbuch der Ôsterreichischen Byzantinistik, 20. Band, Wien 1971.

Ά χ ι λ λ. Ν. Τ ά γ α ρ η, Ό άνθρωπος και το σύμπαν 'Αθήναι 1971. V i n c e n z o B e l m o n t e, Constantino Kavaf is, Arti Grafiche Ioniche, Corigliano

Calabro 1971. ' Α ν α σ τ α σ ί ο υ Ν ι κ ή τ α , Έρευναι έπί των πηγών τοϋ λεξικοΰ τοϋ Έρωτιανοϋ,

'Αθήναι 1971. A n n a G e n t i l i n i , Fortuna Neogreca di Pindaro, Università di Padova, Studi Bi­

zantini e Neogreci, Padova 1971. Ε ι ρ ή ν η ς Δ ε ν δ ρ ι ν ο ΰ , Ή Κερκυραϊκή Σχολή, Προλεγόμενα Κ. Δαφνή, έκδ. Β',

Κερκυραϊκά Χρονικά, τόμ. Γ', Κέρκυρα 1971. ' Α ν α σ τ α σ ί ο υ Δ. Λ ι γ ν ά δ η , Τό πρώτον δάνειον τής 'Ανεξαρτησίας. Διατριβή

έπί διδακτορία. Έθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον 'Αθηνών. Φιλοσο­

φική Σχολή, (Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου 10), 'Αθήναι 1970. Ν ι κ ο λ ά ο υ Σ π η λ ι ά δ ο υ , 'Απομνημονεύματα (1821 ­ 1843), τόμ. Δ', τεϋχ. Α', έπι­

έπιμελεία Χ. Χριστοπούλου, 'Αθήναι 1971. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Ρ ώ μ α , Τό Ζαμπελάκι, Κωμωδία, Ζάκυνθος 1971. Τ ά κ η Β α ρ β ι τ σ ι ώ τ η , Ή μεταμόρφωση (ποιήματα), Θεσσαλονίκη 1971. Χ ρ ή σ τ ο υ Μ α λ ε β ί τ σ η , Ή μαρτυρία τοϋ ποιητή Γ. Θέμελη (Δοκίμιο),Θεσσαλο­

νίκη 1971. Μ ά χ η ς Μ ο υ ζ ά κ η , Ζαρκάδι τών 'Εφτά Πηγών (Ποιήματα), 'Αθήνα 1971. Μ ά χ η ς Μ ο υ ζ ά κ η , Τυφλές Πύλες (Ποιήματα), 'Αθήνα 1971. Κ ω σ τ ή Τ σ ο ύ χ λ ο υ , Οί άναμάρτητοι αμαρτωλοί, 'Αθήνα 1971. XIVe Congrès International des Études Byzantines, Bucarest 6­12 Septembre 1971. Ré­

sumés ­ Communications. Éditions de l'Académie de la Republique socialiste de Roumanie. 1971.

A b b a S a l a m a , A review of the association of Ethio ­ Hellenic Studies, vol. II. Athens 1971.

' Ε λ λ η ν ι κ ή ς ' Α ν θ ρ ω π ι σ τ ι κ ή ς Ε τ α ι ρ ε ί α ς , Πρακτικά τοϋ Α' Διεθνοϋς 'Ανθρωπιστικού συμποσίου έν Δελφοΐς, 'Αθήναι 1970.

Κρητικά Χρονικά, τόμος ΚΓ', τεϋχος Ι, 'Εκδότης 'Ανδρέας Γ. Καλοκαιρινός, Ήράκλειον Κρήτης 1971.

Ά ρ χ ε ΐ ο ν Κ ο ρ ι ν θ ι α κ ώ ν Μ ε λ ε τ ώ ν , τόμ. Α', 'Αθήναι 1971. Σ τ ά χ υ ς, Τριμηνιαϊον περιοδικόν. Ι. Μητρόπολις Αυστρίας, τεϋχος 19­26, Βιέννη

1971. Λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ά Χ ρ ο ν ι κ ά , έτος Β', 1971. Λ ω τ ό ς , Δίμηνο περιοδικό λογοτεχνίας καί προβληματισμού, περίοδος Β', χρόνος

Δ', τεΰχος 2 ­ 3 , 'Αθήναι 1971. Κ α σ τ ο ρ ι ά ς , Τουριστικός οδηγός, Έκδοσις Νομαρχίας Καστοριάς, Καστοριά 1971.

— 712 —

Γ ε ρ α σ ί μ ο υ Κ ο ν ι δ ά ρ η , Σταθμοί 'Εκκλησιαστικής πολιτικής εν 'Ελλάδι από τοϋ Καποδιστρίου μέχρι σήμερον (μετ' ανεκδότων κειμένων έν παραρτήμασι), Έν 'Αθήναις 1971.

' Η π ε ι ρ ω τ ι κ ή ' Ε σ τ ί α , Μηνιαία ΈπιΟεώρησις έν Ίωαννίνοις, 'Αφιέρωμα 1821 -1871, 'Οκτώβριος 1971.

Έ φ η ς Κ ό κ κ ι ν η , Φλόγες (ποιήματα), 'Αθήναι 1971. M a r c e l l o G i g a n t e , L'edera di Leonida, Morano 1971.

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΤΟΥ ΙΓ' ΤΟΜΟΥ (1971) (κατ' άλφαβητικήν σειράν των συγγραφέων)

Σελ. ' Α λ ε ξ α ν δ ρ ή Κ., Ή συμβολή τοϋ 'Ελληνικού Ναυτικού εις τον υπέρ 'Ανε­

ξαρτησίας ιερόν αγώνα τοΰ 1821 ­1829 (Μελέτη) 267 ' Α λ ι β ι ζ ά τ ο υ Κ., Ό Jean ­ Martin Charcot και ή εποχή του (Μελέτη) 651 Ά ν τ ω ν ι ά δ ο υ Σ ο φ ί α ς, Ό τύπος κατά τήν Έπανάστασιν και κατά τήν βασι­

λείαν τοϋ Όθωνος (Μελέτη) 403 Β α ν δ ώ ρ ο υ Β., 'Ανέκδοτος επιστολή τοϋ Άρ. Βαλαωρίτου προς τον Γ. Τυπάλ­

δον Ίακωβάτον (Μελέτη) 49 — Ή μαθητεία τοϋ Έρμάνου Λούντζη εις τον ίδεοκρατικον έκλεκτικισμον

(Μελέτη) 469 Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ T., Ή εκκλησία εις τον άπελευθερωτικον αγώνα (Μελέτη) 237 Δ ά μ π α σ η Ί ω . , Ή 'Ιπποκρατική φιλοσοφία (Μελέτη) 34 — Ή ιατρική τοΰ Πλάτωνος (Μελέτη) 574

Δ α σ κ α λ ο π ο ύ λ ο υ Α., 'Αντίθετα συναισθήματα στην ψυχολογία των λαών. Άνδριανούπολη, θρήνος και αγαλλίαση (Μελέτη) 629

Ζ α κ υ θ η ν ο ϋ Δ., Ό 'Ελληνισμός της διασποράς (Μελέτη) 389 Ζ ώ ρ α Γ. Ο., "Αγνωστα έγραφα τοϋ 'Απορρήτου Αρχείου τοΰ Βατικανού περί

της 'Ελληνικής Επαναστάσεως (Μελέτη) 119 — Ή έν ετει 1822 έφοδος τών Τούρκων κατά τοΰ Μεσολογγίου εις περιγραφήν

τοΰ 'Απορρήτου 'Αρχείου τοΰ Βατικανού (Μελέτη) 374 — Ή έν ετει 1822 μάχη τοϋ Πέτα κατ' άνέκδοτον χειρόγραφον τοϋ 'Απορρήτου

'Αρχείου τοϋ Βατικανοΰ (Μελέτη) 485 — Στεφάνου Κομμητά. Έπιστολαί περί γλώσσης και παιδείας (Μελέτη) 635

(Γ.Θ.Ζ.) Της Συντάξεως, Σημειώματα 156, 383, 546, 698 Θ ε ο δ ω ρ α κ ο π ο ύ λ ο υ Ί ω . , Το 1821 και τα σύγχρονα προβλήματα τοϋ Έλ­

ληνισμοΰ (Μελέτη) 201 — Τί πρέπει να γνωρίζουν οι νέοι της εποχής μας (Μελέτη) 211 — Ή θέσις τοΰ Έλληνισμοΰ εις τον σύγχρονον κόσμον (Μελέτη) 553

Θ ε ο δ ω ρ ά τ ο υ Χ p., Ή παιδεία και το Εικοσιένα (Μελέτη) 227 Κ α ρ α ν ι κ ό λ α Ά λ ε ξ . , Νότιες Σποράδες (Σελίδες άπο τήν ιστορία τών προ­

νομίων τους) (Μελέτη) 423 Κ α τ σ ά ν η Μ., Πτητικαί περιγραφαί εις τον "Ομηρον (Μελέτη) 598 Κ ο ύ τ ρ α Δ., Θεωρία και ήθος κατά τόν 'Αριστοτέλη (Μελέτη) 505

— 714 — Σελ.

Κ ο υ χ τ σ ό γ λ ο υ Ίω . , Μιχαήλ Χατζιδάκης. Ένας πνευματικός δημιουργός τραγικά ηρωικός (Μελέτη) 606

Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ ο υ Κ., Ελευθερία και Πατρίς (Μελέτη) 394 Λ α ζ α ν ά Β., Ή παρουσία τών κωφαλάλων στη Νεοελληνική ποίηση (Μελέτη) 462 Λ ο ΐ ζ ί δ η Σ., Ή Κύπρος και ή 'Ελληνική εθνεγερσία (Μελέτη) 334 Λ ο ύ ρ ο υ Ν., Ό καημός τών γενεών πού φεύγουν (Μελέτη) 25 — Ό Γερμανός ιατρός Christoph Wilhelm Hufeland και ό απελευθερωτικός άγων

τών Ελλήνων (Μελέτη) 319 Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ Μ., Το Χρονικον τοϋ Καλοκαιρινείου θεατρικού" διαγωνισμού

(1921 ­ 1970) 167 — Μία επέτειος : Salvatore Quasimodo (Μελέτη) 533 — Ό Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος και τα σχόλια του στο Γρηγόριο το Θεολόγο

(Μελέτη) 682 (μ.μ.) Άπό τήν κίνησιν τοϋ Συλλόγου «Παρνασσός» (Χρονικον) 161, 385, 549, 706

Μ ε ρ α κ λ ή Μ., Το παραμύθι ώς αντικείμενο φιλολογικής έρευνας (Μελέτη).. 521 Μ ε τ α λ λ η ν ο ΰ Γ ε ω ρ γ . , Ο ί αδελφοί Ίακωβάτοι ώς συλλογείς δημοτικών τρα­

γουδιών χάριν τοϋ Διονυσίου Σολωμοϋ (Μελέτη) 90 Ν ι ά ρ χ ο υ Ά θ., Λόγος για τόν Καζαντζάκη (Ένα άγνωστο γράμμα του)

(Μελέτη) 679 Π ε ν τ ό γ α λ ο υ Γ., Μία συμπλήρωσις (Χρονικον) 547 Π λ ο υ μ ί δ η Γ., Δύο πρόλογοι βιβλίων (1790­1791) τοϋ Σπυρίδωνος Βλαντή

(Μελέτη) 590 Π ο υ ρ ν α ρ ο π ο ύ λ ο υ Γ., Ή ιατρική τοϋ αγώνος (Μελέτη) 289 Σ α λ μ α ν ί δ η Πρ. , Άγνωστο ν Κυπριακον «Προσκυνητάριον» τοϋ δεκάτου έκτου

αίώνος (Μελέτη) 450 Σ κ λ ά β ο ς Γ., Ή Μουσική κίνησις (Χρονικον) 157,547,702 Σ ο λ ο μ ω ν ί δ η Χ ρ . , Ή συμβολή τής 'Ιωνίας στην Εθνεγερσία (Μελέτη) 345 Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ Μ., Ή όργάνωσις τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών κατά τήν

ΐδρυσίν του και οί πρώτοι καθηγηταί του (Μελέτη) 53 Σ τ ε φ ά ν ο υ Δ., Γεώργιος Τερτσέτης (Μελέτη) 5 Τ ά γ α ρ η Ά χ., Ή έθνότης τής άνθρωπότητος (Μελέτη) 419 — Αί άτέλειαι τοϋ συγχρόνου επιστημονισμού (Μελέτη) 674

Φ α σ ο υ λ ά κ η Σ τ . , Άγγλικόν θέατρον και Ελληνική έπανάστασις (Μελέτη).. 494 Χ ά ρ λ α Ν., Προσευχή ανάμεσα στις συναυλίες τών πουλιών (Μελέτη) 154 — Χαιρετισμός στή νέα έκδοση τής «Είσαγωγής» στον Πλάτωνα τοϋ Ι. Ν. Θεο­

δωρακοπούλου (Χρονικον) 384 Χ α τ ζ η γ ι α κ ο υ μ ή Μ., Σπουδή και έρευνα τής Ελληνικής εκκλησιαστικής

μουσικής (Μελέτη) 567 Ψ υ χ ο γ ι ο ύ ­ Ί ω α ν ν ί δη Έλ. , ' Ιστορικά δημοτικά τραγούδια τής Ηλείας

(Μελέτη) 475

— 715 — Σελ.

*, Μία νέα πηγή δια την Έλληνικήν Έπανάστασιν (Άνακοίνωσις) 157 — Το προσεχές τεΰχος τοΟ «Παρνασσού» (Χρονικόν) 157 — Άγνωστον «Προσκυνητάριον» τοϋ δεκάτου έκτου αιώνος (Άνακοίνωσις)... 385 — Πεντηκονταετηρίς άπο τοΰ θανάτου του Νικολάου Πολίτη (Χρονικον) 699 — Μελέται έπί ανεκδότων φιλολογικών κειμένων (Χρονικον) 699 — Ή «Ηπειρωτική Εστία» (Χρονικον) 699 — Ή έκδοσις της «Collectanea Byzantina» τοϋ Silvio Giuseppe Mercati (Χρονικον) 699

— Νέα Βιβλία 551, 709

E i κ ο ν ο γ ρ ά φ η σ ι ς Ν ι κ ό λ α , 25 Μαρτίου 1821 (Γλυπτική) 288 S a n t o r e di S a n t a r o s a , Κεφάλι Έλληνος Φιλοσόφου (Σχέδιον) 318

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Φιλολογικόν περιοδικόν κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον Έκαστος τόμος σελ. 650. — Ετησία συνδρομή : δρχ. 120.

Β. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ ά , "Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ ά , 'Ιούλιος Τυπάλδος, Αθήναι 1970. 3. Γ. Τ σ ο κ ο π ο ύ λ ο υ , Ot αδελφοί ΣοΟτσοι καί ή πολιτική ποίησις επί "Οθωνος,

•Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορας καί ή Σχολή τής Κερκύρας, Αθήναι

1970. 5. Ι ω ά ν ν ο υ ΖερβοΟ, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ , Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971

Έκαστόν τεϋχος δρχ. 20.

Γ . ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Τά έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καί τά έν τφ «Παρνασσό» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα των Ελλήνων σπουδαστών τοΟ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αΙώνα, Αθήναι 1970.