ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ВА СУВ

ХЎЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ АГРАР УНИВЕРСИТЕТИ

И. А. АШИРБЕКОВ, И. Г. ГОРЛОВА

АГРОИНЖЕНЕРИЯДА ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ

Дарслик

ТОШКЕНТ – 2014

2

АННОТАЦИЯ: Мазкур «Агроинженерияда илмий тадқиқот» номли маърузалар учун ўқув қўлланмасида «»5А630103 – Қишлоқ хўжалик техникасидан фойдаланиш, уларни тиклаш ва таъмирлаш, «5А630109 – Хорижий техникалар сервиси», «5А630104 – Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш жиҳозларидан фойдаланиш ва техник сервис», «5А630107 – Трактор, автомобиль ва қишлоқ хўжалик техникаси маркетинги», «Чорвачиликни механизациялаштириш» ва бошқа мутахассисликлар бўйича «Қишлоқ хўжалигини механизациялаш» факультетида таҳсил олаётган магистрантларга мўлжалланган бўлиб, унда янги илм, илмнинг тузилмаси, таркибий қисмлари, янги техник ечимларни яратиш ва ишлаб чиқариш жараёнларини жадаллаштириш омиллари, тадқиқот объектини танлаш, ишчи гипотезасини ишлаб чиқиш, назарий тадқиқот асосларин ишлаб чиқиш, ишқаланиш ва ейилиш жараёнининг физик асослари ва технологик жараёнларини математик моделлаштириш, статистик динамика элементлари, тадқиқот объекти ва уни кетма-кет соддалаштириш, математик-статистика асослари, экспериментал тадқиқот асослари, оптимизацион қидириш услублари, машиналарнинг жами ейилиши, улардаги конструктив ва ноконструктив элементларнинг яроқлилиги, конструктив элементлар яроқлилигини коррекциялаш, машиналарнинг якка ва комплекс кўрсаткичларини аниқлаш, таъмирлаш-техник сервисга бўлган эҳтиёж ҳажмини асослаш, машиналар ишончлилигини лойиҳалаш, ишлаб чиқариш, фойдаланиш ва таъмирлаш – техник сервис жараёнларида ошириш услубларини ўрганилишга оид маърузалар ўрин олган.

Мазкур ўқув қўлланмаси «Агроинженерия» йўналишида таҳсил олаётган юқори босқич талабаларига, магистрант ва аспирантларга мўлжалланган, ундан мазкур фандан дарс ўтувчи ўқитувчилар ҳам кенг фойдаланишлари мумкин.

Ушбу маърузалар учун ўқув қўлланма Тошкент Давлат аграр университети ўқув-услубий Кенгаши томонидан (2008 йил 1 апрел №4 сонли баённома) кўриб чиқилиб,чоп этишга тавсия этилди.

Тузувчилар: Аширбеков И.А., Горлова И.Г.- ТошДАУ “ҚХМ, фойдаланиш ва таъмирлаш” кафедраси доцентлари, т. ф. н.

Тақризчилар: Корсун А.И.- ТошДАУ “ҚХМ, фойдаланиш ва таъмирлаш” кафедраси проф., т.ф.д.

Куламетов Н.А. – ЎзМЭИ, проф., т.ф.д.

3

Абдиллаев Т.А. – ТошДАУ “ҚХМ, фойдаланиш ва таъмирлаш” кафедраси доценти, т.ф.н.

МУНДАРИЖА Муқаддима………………………………………………… ….. 6 Сўз боши……………………………………………………….. 8 Кириш………………………………………………………….. 9 I боб. ИЛМ, ИЛМНИНГ ТИЗИМЛИК ТАВСИФИ..... 11 1.1 мавзу: “Агроинженерияда илмий тадқиқот” фанининг АСМдаги ахамияти, урганиш сощаси, ма=сади, вазифалари ва структураси……....................................

11

1.2 мавзу: “Агроинженерияда илмий тадқиқот” фанига оид асосий тушунчалар, илм ва ишлаб чиқаришнинг ўзвий алоқадорлиги тўғрисида……….…………………….

22

1.3 мавзу: Илмий тадқиқотнинг структураси, муаммони ўртага қыйиш...........................................................

28

1.4 мавзу: Назарий тадқиқот асослари: тадқиқот объекти ва уни кетма-кет соддалаштириш.................................

33

II боб. ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЛАР, УЛАРНИНГ ТУРКУМИ ВА СТРУКТУРАСИ, ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТЛАРИНИ ТАНЛАШ ВА КУЗАТИШ...........

42

2.1 мавзу: Тадқиқот объектларини танлаш ва кузатиш. Энг кам бўлган кузатиш объектларини аниқлаш..........

42

2.2 мавзу: Машиналарни ишончлилик кўрсаткичларини синаш....................................................................

52

2.3 мавзу: Машиналар ишончлилиги кўрсаткичларини щисоблаш ва уларни режалаштириш...........................

64

2.4 мавзу: Гипотеза тўғрилигини баҳолаш усуллари.. 74 III боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИНГ ФИЗИК АСОСЛАРИ, МАШИНАЛАРНИНГ СТРУКТУРАВИЙ ТАШКИЛ ЭТУВЧИЛАРИ, МАШИНАЛАР ЯРОКСИЗЛИГИНИНГ ЎЗГАРИШ ВА УЛАРНИ КОРРЕКЦИЯЛАШ.............................

79

3.1 мавзу: Машиналар ишончилигининг физик асослари 79 3.2. мавзу: Машина деталари бирикмалари чидамлилигини ҳисоблаш ва режалаштириш методикасини ўрганиш (педогогик технология асосидаги маъруза)………………………………………………………….

92

3.3 мавзу: Машиналар ресурсларини коррекциялаш

4

методлари………….…………………………………………….. 102 IV боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИ, ТАЪМИРЛАШ ВА ТЕХНИК СЕРВИСНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ: ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ФОЙДАЛАНИЛА-ДИГАН ТЕХНИКАЛАР ВА ЖИҲОЗЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ……………….

106

4.1 мавзу: Дала тажрибаси методикасининг (тадқиқот натижаларига статистик ишлов беришнинг назарий асослари..................................................................

106

4.2 мавзу: Эмпирик ва назарий тақсимотлар, гипотеза-ларни текширишнинг статистик методлари..................

110

4.3 мавзу: Дисперсион таҳлилнинг методологик асослари. 118 4.4 мавзу: Дисперсион таҳлилда корреляцион, регрессион ва ковариацион баҳолаш ва пробит таҳлил асослари........

123

4.5 мавзу: Мавзу: Қишлоқ хўжалик техникаларининг ишончлилигининг инженерлик ва математик статистик ҳисоблаш асослари…

131

4.6 мавзу: Машиналарнинг техник даражасини баҳолашда корреляцион ва регрессион таҳлил усулларидан фойдаланишнинг назарий асослари. Ахборотларга математик статистик ишлов бериш усуллари……………………………………………..

137

4.7 мавзу: Машинлар элементлари яро=лилигининг ызгариши ва унинг коррекциялашнинг назарий асослари……………………………………………………….

149

4.8 мавзу: Қишлоқ хўжалиги техникаларининг ишонч-лилик кўрсаткичларини аниқлашнинг математик-статистик асослари.............................................................................

166

V боб. МАШИНАЛАР ВА АГРЕГАТЛАРНИНГ ИШЛАШ, БУЗИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ МАТЕМА-ТИК МОДЕЛЛАШТИРИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ............................................................

173

5.1 мавзу: Қишлоқ қишлоқ хўжалик машиналари ва агрегатларининг ишлаш ва бузилиш жараёнларини математик моделлаштириш асослари.............................

173

5.2 мавзу: Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги технологик жараёнларнинг тасодифийлиги, улардан фойдаланиш самарадорлигини оширишнинг назарий асослари...........

178

5

5.3 мавзу: Тасодифий жараёнларнинг корреляцион функиялари ва спектриал ҳарактеристикалари…………..

185

5.4 мавзу: Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларидаги бошқарувчи тизимлари динамикаси............................

190

5.5 мавзу: Динамик қаторлар таркибидаги ўзаро боғликликнинг корреляцион тенгламаларини тузиш ва улар асосида графикларни қуриш усулларини ўрганиш………….

194

VI боб. ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТЛАР, ЎЛЧАШ УСЛУБИЯТИ ВА ТЕХНИКАЛАРИ…................................

218

6.1 мавзу: Экспериментал тадқиқот параметрларини моделлаштириш, улардаги оптимизацион қидириш усуллари.

218

6.2 мавзу: Ўлчаш услубияти ва техникалари...................... 232 VII боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ ЛОЙИЩАЛАШ, ЯСАШ, ФОЙДАЛАНИШ, ТАЪМИРЛАШ ВА ТИКЛАШ ЖАРАЁНЛАРИДА ОШИРИШ, ТИКЛАШ ТЕХНОЛОГИК УСКУНЛАРНИНГ МОСЛАШУВЧАНЛИК ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ……………………………………….…………..

255

7.1 мавзу: Машина деталари ва бирикмалари чидамлилигини ҳисоблаш ва режалаштириш...............

255

7.2 мавзу: Қишлоқ хўжалик техникаларининг сақлашбоп-лик ва таъмирбоплик кўрсаткичларини ҳисоблаш асослари

263

7.3 мавзу: Машиналар ишончлилигини лойиҳалаш, ясаш, фойдаланиш ва таъмирлаш жараёнларида ошириш йўллари.

271

7.4 мавзу: Лизинг тизимининг агросаноат мажмуасини қайта инновациялашдаги роли...................................

279

7.5 мавзу: Машиналар ишончлилиги ва таъмирбоп-лигини оширишнинг истиқболли йўналишлари...............

285

Фан бўйича тест саволлари………………………………………. 297

6

МУҚАДДИМА Замонавий маданиятни техник, техника ҳукмдорлиги, дунёвий-

электрон ёки ахборот маданияти деб аталиши бежиз эмас. «Замонавий» ёки «янги» фан антик ёки ўрта асрлардаги фандан тубдан фарқ қилади. Агар, илгарилари фан дунёни асл ҳолда, унга дахлсиз тарзда ўрганган бўлса, энди эса, фан билиш, яратиш, ихтиро, лойиҳа тузиш каби янги жараёнларни мужассамлаштириб инсон идроки ёрдамида ҳал бўладиган илмий-техник муаммоларга эътиборни кенг жалб қилмоқда. Ҳозирги фаннинг жўшқинлиги ҳам айнан шундадир.

Тадқиқотчиларда ҳақиқатни англашдан ташқари, инсоннинг қизиқиши ва эхтиёжларига мос келувчи аниқ имкониятларни ҳисобга олиш ҳаракати устун бўлмоқда.

«Агроинженерияда илмий тадқиқот» фанини талабалик, магистрлик давридан бошлаб ўрганиш янги техник ечимларни лойиҳалаштириш ва ишлаб чиқиш, машиналарнинг техник даражаси ва ишончлилигини ошириш асосларини эртароқ ўрганишга ва улардан назарий ва амалий қурол сифатида самарали фойдаланиш имконини беради.

XX асрда техник тараққиёт суръати ҳаддан ташқари ўсди. Кейинги юз йиллар мобайнида ер юзида саноат-ишлаб чиқариш ҳажми 50 баробар ошди, бу ўсишнинг 4/5 қисми 1950 йилдан кейинги даврга тўғри келади. Ҳақли равишда XХ аср инсоният тарихига илмий-техника инқилоби асри бўлиб кирди.

Техника сўзининг ўзи маҳорат ва матонатдан иборат бўлиб, ишлаб чиқаришга боғлиқ ёки боғлиқ бўлмаган фаолиятни амалга ошириш учун кишилар яратган воситалар мажмуасини англатади. Инсонлар жамияти пайдо бўлиши билан амалда техника пайдо бўлди, у дастлаб кишининг меҳнат фаолиятида ёрдам берувчи меҳнат қуроли сифатида, кейинчалик эса, ҳар хил мақсадларда ишлатиладиган техниканинг ранг-баранг турлари вужудга келди, шу тариқа техник маданият шакллана бошлади. Ундаги техниканинг хусусияти шундаки: техника сунъий равишда, кишилар томонидан табиатни ўзгартириши натижасида яратилиб, оқибатда олдиндан яралган идеал андозалар моддийликда мужассамланди; техниканинг оммавий хусусияти – у аввало, кишиларнинг амалий эҳтиёжлари билан боғлиқ бўлиб, шу эҳтиёжларни қондиришга ҳизмат қилади. Техниканинг муҳим кўрсаткичларидан бири муқобиллик бўлиб маълум жамият доирасида у ёки бу техника қурилмасини жадал тарзда ишлаб чиқаришга жорий килиши билан характерланади.

7

Техник маданият фавқулод ҳодисаси сифатида жамият ва табиат ўртасида муносабатни таъминлайди, у ижтимоий маданият жараёнининг ажралмас таркибий қисмидир. Техник тараққиёт инсониятнинг табиат устидан ҳукмронлик қилишда унинг имкониятларини анча кенгайтиради, маданий ва ижтимоий ўзгаришларни муқаррар амалга оширади. Техникаларнинг назорат таъсирисиз тараққий этиши экологик муаммоларни келтириб чиқариши хам мумкин. Оқибатда инсонни техниканинг ижро қисмига айлантириб қўяди. Бироқ барча муаммо техникага эмас, балки инсоннинг ўзига боғлиқ.

«Техника-инсон» тизими зиддиятларининг бартараф қилиниши онгли инсоннинг шаклланишига боғлиқ. У маданият тарзини ҳисобга олгувчи, табиат ва инсоният муносабатларини ўзаро уйғунлаштиришга ҳаракат қилувчи маданиятнинг бош муаммоларини оқилона ҳал қилишни таъминловчи сифатга эга. Экологиянинг табиий ва ижтимоий муҳитни инсон унинг генофондини, одамлар бугунги оламга мослашиш жараёни хусусиятларини тадқиқ этувчи мустақил тармоғи «инсон экологияси» вужудга келди. Айниқса, бу қишлоқ хўжалик соҳаси учун муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирги замон қишлоқ хўжалиги учун серҳосиллик ва товар ишлаб чиқариш ҳажми асосий стратегик мақсад эмас, балки гап экологик қонуниятларга муофиқ табиий ресурслардан оқилана фойдаланиш, атроф муҳитни асрашдан иборатдир.

«Агроинженерияда илмий тадқиқот» фанини ўрганиш «техника-инсон» тизими таркибидаги экологик зиддиятларнинг олдини олишга, янги техник ечимларни ишлаб чиқаришга кенг жорий қилишга, деҳқончилик маданиятини яхшилашга имкон беради. Техник тараққиёт ишлаб чиқариш жараёнини ҳаракатлантирувчи қудратли кучдир.

Бугунги кунда бакалавриат ва магистратура йўналишларида “Илмий тадқиқот асослари” ва “Агроинженерияда илмий тадқиқот” фанларини ўқитиш жараёнларида давлат тилида чоп этилган ўқув дарсликларининг йўқлиги талабалар ва ўқитувчилар учун анча қийинчиликлар тўғдирмоқда.

Мазкур ўқув қўлланма маълум даражада, бундай қийин-чилиликларнинг олдини олишга хизмат қилади ва ўз ўрнида, тўпламдан “агроинженерия” йўналишида таҳсил олаётган юқори босқич бакалавр-ларига, магистрант ва аспирантларга мўлжалланган, ундан ўқитувчилар ҳам кенг фойдаланишлари мумкин.

Ҳурматли ўқувчилар, мазкур ўқув қўлланма тўғрисидаги ўзларингизнинг фикр-мулоҳазаларингизни, тавсияларингизни қуйидаги манзилга жўнатишларингизни сўраб қоламиз: Тошкент ш., Юнус-обод тумани, 18-квартал, 32 уй, тел:2-22-24-48.

8

СЎЗ БОШИ

Бугунги кунда республикамиз =ишло= хыжалиги табора сер энергияли, унумдорлиги баланд техникалар билан =уроллананиб бормо=да. Уларнинг иш унумдорлигини ва ишончлигини оширишга =аратилган илмий тад=и=от ишларига былган талабалар щам табора ошиб бормо=да.

+ишло= хыжалигини механизациялаш сощасида фаолият кырсатувчи мутахассислардан ыз сощасида фойдаланилаётган =ишло= хыжалиги машиналарининг тузилиши ва ишлаш принципларини мукаммал билишлари билан бирга уларда тад=и=от ишларини бажаришга доир назарий билимларга, кыникмаларга щам эга былишларига жиддий эътибор =аратилган.

Бу борада «Агроинжинерияда илмий тад=и=от» фанларини ырганиш мущим ащамиятга эга.

Ы=итувчилар ва талабалар эътиборига та=дим этилган мазкур ўқув қўлланма таркибида замонавий машиналарнинг конструктив ва ноконструктив элементларига тегишли тащлиллар ырин олган. Олимларимиз ва констукторларимиздан янги замонавий машиналар конструкцияларини яратиш жараёнидаги мавжуд муаммоларни щал =илишга, яъни таъмирбоплиги анча ю=ори былган келгуси авлод машиналарини яратишга, уларни ташкил этувчи элементларининг техник ресурсларини бир-бирига табора я=инлаштиришга имкон берувчи янги ёки ейилган деталарни ейилишга бардошли =опламалар бериб тикловчи ю=ори самарали технологик жищозларни яратишни та=азо этмо=да.

Кыпчилик мураккаб мащаллий ва хорижий =ишло= хыжалик техникалари таркибидаги конструктив элементларининг таъмирбоплик даражаларини пастлиги, уларга техник хизмат кырсатиш ва таъмирлаш ишларини ташкиллаштиришни анча мураккаблаштириб юбормо=да, щаддан зиёд эщтиёт =исмларни ишлаб чи=аришни талаб =илмо=да.

Мазкур ы=ув =ылланмадан ырин олган барча назарий маълумот-ларнинг талабаларда ю=оридаги мавжуд илмий-техник муаммоларни щал =илишга катта =изи=иш уй`отишларини эътиборга олиб, давлат стандартларидан келиб чи==ан щолда мазкур маърузалар тыпламини яратишга щаракат =илдик.

Муаллифлар.

9

КИРИШ

Агросаноат мажмуасини (АСМ) техникавий ривожлантириш

асосий тадқиқот йўналишларидан бири бўлиб, бу соҳани янада механизациялаш, электрлаштириш ва автоматлаштириш муҳим давр талабларидан биридир. Ҳозирги кунда ўз ечимини кутаётган биринчи навбатдаги энг долзарб муаммолардан бири, бу қишлоқ хўжалигида таъмирлаш ишларининг сифатини ошириш, юқори ишончлилик кўрсаткичларига эга бўлган машиналар, технологик ускуналардан, қайта ишлаш қурилмаларидан, жиҳозлардан самарали фойдаланиш ва уларни янада такомиллаштиришдир.

Республикамизда халқ хўжалигини жадал суръатда ривожлантиришга, аҳолини мўл-кўл озиқ-овқат маҳсулотлари билан ва саноатни эса керакли миқдорда сифатли хом-ашёлар билан таъминлашда, ишлаб чиқаришга илғор фан-техника ютуқларини кенг жорий этиш натижасидагина эришишимиз мумкин. Бу каби мураккаб илмий-техник муаммони ҳал қилиш фақат касбий илмларни пухта эгаллаган, нуфузли юқори малакали мутахассисларнинг фаол ижодий меҳнати эвазигагина эришиш мумкин. Бу борада «Агроинженерияда илмий тадқиқот» фанини ўрганиш муҳим ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга эга.

Фаннинг мақсади: машиналарнинг техник ва ишончлилик даражаларининг ўзгариши, уларни барқарорлаштириш, ишқаланиш ва ейилиш жараёнининг физик асосларини, уларнинг ўзгариш қонуниятларини ўрганиш, конструктив ва ноконструктив элементларнинг яроқлилиги, бузилмасдан ишлашлиги, чидамлилиги, таъмирбоплиги ва сақлашбоп-лигини баҳолаш, машиналарнинг ишончлилигининг назарий асосларини, қишлоқ хўжалик техникалари ва агрегатлари-нинг статистик динамикаси элементларини, ишончлилик кўрсаткичларини синаш услубларини, техник сервис, фирмали таъмирлаш ва лизинг хизматлари асосларини пухта эгаллаш.

Фаннинг вазифалари: машиналарнинг структуравий ташкил этувчиларини таҳлил қилиш ва уларнинг конструктив ва ноконструктив элементларининг такомиллашганлик даражасини баҳолаш, машиналарнинг жами ейилишини, конструктив элементлар яроқлилигини коррекциялаш, уларни техник

10

ресурсларини ёки хизмат муддатларини ошириш усулларини ўрганиш; техник-сервис ва таъмирлаш ишларига бўлган эхтиёжлар даражаларини назарий асослаш ва баҳолаш, қишлоқ хўжалик техникалари ишончлилигининг умумназарий ва умумуслубий асосларини ўрганиш, машиналар ишончлилигининг сон кўрсаткичларини ҳисоблаш, ишончлилик соҳасидаги илмий тадқиқотларни ташкил-лаштириш ва режалаштириш, ишлаб чиқариш суръатини жадаллаштириш муаммоларини ҳал қилиш йўлларини ўрганиш, техникалар, хўжалик ва туман машина трактор паркларидан, ихтисослашган таъмирлаш-техсервис базалари-дан самарали фойдаланиш, ишончлилик кўрсаткичларини лойиҳалаштириш, фойдаланиш, таъмирлаш ва саклаш жараёнларида ошириш ва баҳолаш услубларини пухта эгаллашдир.

Қўлланмада мавжуд дарслик ва бошқа ўқув қўлланмаларда деярли ёритилмай келинган машиналарни таъмирлашнинг назарий асосларига тегишли, уларнинг структуравий ташкил этувчилари, таркибий қисмлари, яроқлилиги, хизмат муддати давомида яроқлиликнинг ызгариши, машиналарнинг конструктив ва технологик такомиллашганлик даражаларини бащолаш каби янги тадқиқот мавзулари кенг ўрин олган. Натижада, машиналар ишончлилиги, таъмирлаш ва техник сервиснинг назарий асосларига оид тадқиқот мавзулари яхлит тизим сифатида шакллантирилган.

11

I-боб. ИЛМ, ИЛМНИНГ ТИЗИМЛИК ТАВСИФИ

1.1.Мавзу: «Агроинженерияда илмий тад=и=от» фанининг АСМдаги ащамияти, ырганиш сощаси, ма=сади,

вазифалари ва структураси Режа:

1. «АИТ» фанининг ырганиш сощаси ва ма=сади 2. Илм ты`рисидаги фикрлар, илмнинг тизимлик тавсифи. 3. Илмнинг жамиятдаги ырни, вазифалари ва структураси. Илмий метод ва профессионализм.

Комил а=л ва тафаккурнинг щосил былиш воситаси илмдир. Инсониятнинг акл идроки ва тафаккури щар доим ривожланиб, такомиллашиб, бойиб ва юксалиб боради. Бу инсоният илмий тара==иётига хос былган =онуниятдир. Умуман, замонавий жамият ва щар бир инсон кундан – кунга

щаётимизга жадал кириб келаётган техник тара==иёт таъсирида яшамо=да. Илм-техника щозирги кунда жадал суръатда ривожланиб

бормо=да. Кечагина фантастика щисобланган нарса реал щаётимизда намоён былмо=да. Мавжуд ремонт–техник сервис базаларини, машинасозлик

корхоналарини =ишло= хыжалик комплексларини ва транспорт ва бош=а сощаларда жорий этилган янги техник воситаларни ва агрегатларни илмий техник тара==иёт таъсирисиз кыз олдимизга келтира олмаймиз. Илм–фан щаётимизнинг ажралмас =исмига айланиб бормо=да.

Замонавий мутахассис =айси сощада фаолият кырсатишдан қатъий назар илм натижаларидан фойдаланмасдан =адам ташлай олмайди. Технологик жараёнларни механизациялаш ва автоматлаш-

тиришда, ишлаб чи=аришни жадаллаштиришда илм =удратли кучга эга. Был\уси мутахассислар ыз фаолияти давомида илмий юту=ларга таянган щолда у ёки бу шаклда тад=и=от ва синов ишларини ытказишлари мумкинлигини доимо унутмасликлари лозим. Фанни ўрганишдан мақсад:

12

-талабаларни илмнинг мощияти, уни ташкиллаштириш ишлари, унинг жамиятимиздаги ва техник тара==иёт сощасидаги ащамияти билан таништириш;

-былғуси мутахассисларга тад=и=от структурасини ва математетик моделлаштириш асосларини, математик-статистик услубларни ўрганиш ;

-экспериментал тад=и=отларни режалаштириш ва уларни тащлил =илиш услубни ырганиш. Тадқиқот объектини танлаш, унга тегишли материалларни

ырганиш мущим ащамиятга эга. Щар қандай тадқиқотни ытка-зишилари бажарилган тадқиқот материалларини ырганиш тыпланган ва тажрибаларни ырганишдан бошланади. Кыпчилик щолатларда мавзуга тегишли ахборотларнинг етарли даражада ырганилмаганлиги сабабли, тад=и=отчи таъкидлаганидек, очи= эшикдан кириб келиб велосипедни ихтиро =илади, чала, кам асосланган хулосалар чи=ариб анча илгари бажарилган ишни такрорлашга йыл =ыяди. Нашр ишларининг щаддан зиёд кыплиги тад=и=отчининг илмий

мавзусига тегишли материалларни чу=ур ырганиш ишларини анча мураккаблаштириб юборади. ИЛМ-бу инсон фаолиятида фойдаланиладиган мураккаб жамият

ва ижтимоий щодисадир. Илм доимо тажрибага таянади. Илмнинг асосий мақсади: А) Янги билимларни ызлаштириш ; Б) Уларни щал =илиш борасида янги усулларни ва воситаларни

яратишдир. Кыпчилик щолларда илмни инсонлар атроф-мущит ва жамият

борасидаги билимлар йи`индиси сифатида таърифлайди. Бу, албатта, ноты`ри. Бу унинг бирорта =иррасини тавсифлайди, холос. Чунки йи`инди деганда кыз ынгимизда =андайдир нотартиблилик сифат гавдаланади. Лекин илм, унинг щар бир соҳаси мукаммал тизимлаштирилган ва чиройли (бу томони щам мущим былган) иншоотдир. Илмни янги манбалар ты`рисидаги маълумотларни йи`иш, тащлил

қилиш ва =айта ишлов бериш каби мураккаб тизим сифатида =арайдилар ва бу щам ты`ри. Аммо ушбу таърифлар щам ызининг анча торлиги ва бир томонлилик каби камчиликларига эга.

13

Шу билан бирга илм =уйидаги икки хил функцияга щам эга: билиш ва амалда =ыллашлик. Илм - бу объектив табиат, жамиат ва инсоният ҳақидаги объектив

=онуниятлар, билимлар тизимидир. Илмнинг бу каби тизимли тавсифи схематик тарзда 1- расм-да

та=дим этилган. Илмий билимлар тизими щодисаларни олдидан билишга имкон берувчи илмий тушунчаларда, гипотезаларда, =онунларди, эмпирик (тажрибаларга асосланган) илмий фактларда, назарияларда ва `ояларда ыз аксини топган. Бу олдинги авлод томонидан тизимлаштирилган тажриба ва

илмий билимлар =атор хусусиятларга эга былиб, уларнинг асосийлари =уйидагилардан иборатдир:

-умумийлиги, яъни илмий фаолият натижалари мамлакатимиз жамоасигагина эмас, балки бутун инсониятга тегишилилигидир. Илмий билимлар тизими - умумий бойлик щисобланади;

-илмий фактларнинг текширувдан ытганлиги. Щар бир факт, =онуният ёки назариянинг ты`рилигини текшириб кыриш имкониятига эга былиши лозим ;

-щодисаларнинг такрорланишлик =обилиятига эгалиги. Бош-=а олим томонидан яратилган щар =андай илмий факт, назарияни текшириб кыриш имкониятига эга былишимиз керак;

-билимлар тизимининг бар=арорлик =обилияти. Тез эскирадиган билимлар тизими тыпланган маълумотларнинг этарли терангликка эга эмаслигидан ёки =абул =илинган гипотезанинг ноты`рилигидан далолат беради. Илмий билимлар тизими =уйидагича классификацияланади: 1) билимлар сощаси быйича: табиий илмлар (табиат ты`рисида)

техник илмлар, жамият илмлари; 2) илмий фанлар быйича: математика, физика, кимё, материаллар

=аршилиги, автомобиллар назарияси, машиналар ишончлилиги ва ремонти ва щ.к.;

3) илмий фаолият натижалари быйича: нашрлар (адабиётлар, ма=олалар. муаллифлик гувохномалари, патентлар, конструкторлик ишланмалар ва щ.к.). Илмий фаолият куйидаги хусусиятларига эга : -янгилиги ва оригиналлиги ; -уникаллиги ва такрорланмаслиги; -эщтимолийлиги ва маълум таваккалликка эгалиги,

14

- исботланувчанлиги; Илмий фаолият =уйидагича классификацияланади : 1) ма=садлиги быйича: назарияни ривожлантириш, янги

техникани яратиш, технологияни такомиллаштириш ва щ.к. 2) илмий иш турлари быйича: фундаментал (устивор) ва тадби=ий

тад=и=отлар, ишланмалар;

3) илмий ишларнинг =амровлиги (диапазони) быйича: илм-даги янги йыналиш илмий муаммо, илмий мавзу ва кичик мавзу, илмий масала ;

4) тад=и=от услубияти быйича: назарий, экспериментал, аралаш.

Асосий тушунчалар, тавсифи ва мухим хусусиятлари

1 -расм. Илмнинг тизимлик тавсифи.

Айнан ишлаб чи=ариш корхоналари замонавий илмни экспериментал жищозлар ва асбоб ускуналар билан таъминлаб борадилар. Буларсиз илмни жадал суръатларда ривожлантириш =ийин. Шу билан бирга барча ишлаб чи=ариш корхоналари илмий тад=и=отларни бажариш, олинган юту=ларни синаш ва такомиллаштиришда йирик экспериментал лабораториялар сифатида хизмат =илмо=да.

Машиналар

ишончлилиги, техник сервис, таъмирлаш ва тиклаш назарияси

ИЛМНИНГ ТАРКИБИЙ +ИСМЛАРИ

Тыпланган билимлар

Инсонларнинг илмий фаолияти

Илмий муассасалар

Илмнинг щозирги щолати (статикаси)

тажрибаларни тизимга солиш, уларнинг бар=арорлигини таъминлаш

Илмнинг ривожланиши (динамикаси): янгилиги,

эщтимоллиги, исботланиш

Илмни ташкиллаштириш, илмий ходимлар, техник воситалар,

молиялаш, бош=ариш

15

Машиналардан фойдаланиш ва

эскириш назарияси

Машиналарни ишлаб чиқариш

назарияси Динамика

Кинематика

Ишчи қурилмалари ва ёрдамчи жараёнлар

назарияси

2-расм. Машиналарни ишлаб чиқариш, техник сервис, таъмирлаш ва тиклаш ишларининг назарий асослари.

Замонавий илм фаннинг ызига хос биринчи хусусияти, унинг

ишлаб чи=ариш кучига айланаётганлиги. Демак, техник тара==иёт доимо илм ривожланишга таянади. Илм- фан табора индустриал тус олиб бормо=да .У ишлаб чи=ариш билан чамбарчас бо`ланган . Бу бош хусусият.

Замонавий илмнинг иккинчи хусусияти – бу унинг кенг =амровлилиги. Яккахон-олимлар даври ырнига ба=увват техник базаларга эга, кыпчиликни ташкил =иладиган илмий ходимлар даврининг щаётга кенг кириб келаётганлиги.

ИTИ лари олимлари тавсиялари.

Ишлаб чи=арувчилар (мащсулот ишлаб чи=арувчилар)

Ил`ор тажрибалар, техник

тара==иётюту=лари асосида яратилган асосий талаблар.

Фирмали таъмирлаш былими

Техник сервис былими

Мащсулот бозори (янги, кафолатли таъмирланган)

«Машхолдинг- сервис» унитар корхонаси

Лизинг хизмати тизими

16

Илмий-техник тара==иёт суръатининг кескин тарзда

жадаллашуви – бу замонавий илмнинг учинчи ызига хос былган томонидир. Бу жараёнлар, ыз навбатида, тад=и=отчиларнинг тор ихтисосликларда таба=алашувига, уларга кып моддий мабла`лар ажратишга, илмий ахборотларни узатиш тизимининг янги шаклларини ишлаб чи=ишни та=оза этмо=да.

Бугунги кунда замонавий машиналарни ишлаб чиқариш, техник сервис, таъмирлаш ва тиклаш ишларининг назарий асосларини 2-расмда келтирилгандек тасвирлаш мумкин.

Истеъмолчилар

Маркетинг хизмати тизими

Банк хизмати тизими

Вилоятлар техник марказлари

Туманлараро ва туман техник марказлари

Му=обил МТП лари

Фермер хыжаликлари ва =ишло= хыжалиги мащ-сулотларини етказувчи бош=а субъектларга хизмат кырсатувчи Марказий таъмирлаш устахоналари,

алмаштириш пунктлари

3-расм. АСМдаги техник сервис, фирмали таъмирлаш, лизинг,

маркетинг хизматининг истеъмолчилар билан ызаро

бо`ланиш структураси

17

Ишлаб чи

=ариш

дастури

И=тисодий самара

Эич=f(T)

С

Кейинги йилларда республикамиз агросаноат мажмуасида (АСМ) техникаларга сифатли техник хизмат кырсатувчи, бузилган аграгетларни таъмирлаш ва ейилганларини тикловчи, ишончли таъмирлаш ишлаб чи=арувчилар таъмирлаш-техник сервис структураси яратилган.

Уларнинг замонавий структураси 3-расмда та=дим этилган. Бу структура таъмирланган машина ва агрегатларнинг ю=ори

даражасидаги ишончлилигини таъминлашга =ара-тилган. Лекин, амалда бутун фойдаланиш даврида мутло= бузилмайдиган, таъмирланмайдиган конструктив элементлари тикланмайдиган техникаларни яратиб былмайди. Бузилиш, ейилишларни бартараф этиш учун =ышимча моддий ресурсларни сарфлашга ты`ри келади. Орти=ча щаражатларнинг олдини олиш, улар ресурсини муттасил тарзда ошириб бориш машиналар ишончлилиги ва техник сервиси тизимига юклатилган асосий вазифалардан щисобланади. Машиналарнинг таъмирбоплилигини ошириш, ейилишига бардошли =оплаш усулларини тобора такомиллаштириб бориш келажак машиналарини ва таъмирлаш – тиклаш жиҳозларини яратиш асосий илмий-техник муаммолардан бири щисобланади. +ишло= хыжалиги технологияларининг «яшаш циклини» 4–чи расмда кырсатилгандек тасвирлашимиз мумкин.

Машиналарнинг «яшаш циклидаги» асосий масала, уларни Д ёки Е даврига этишнинг олдини олишдир.

Машиналарнинг ишончлилигини, айни=са уларнинг таъмирбоблигини ва бузилишга (ейилишга) бардошлилигини ошириш келажак машиналарига =ўйиладиган бош вазифалардан щисобланади. Фирмали техник сервис тизимини шакллантириш, иккиламчи бозор инфраструктурасини ташкил =илиш истеъмолчилар томонидан ишлаб чи=арилаётган =ишло= хыжалик машиналаридан янада самаралиро= фойдаланишимизга имкон беради.

18

0 0

Ис=f(T)

А

В Д

Е

Д1

Е1

Тич1

Тич

Т, йил (га, соат Ишланма

Тич

Бугунги кундаги илмнинг ривожланишидаги ызига хос былган томонларидан бири – бу:

- илмни ишлаб чи=ариш кучига айлантириш ; -илмнинг кенг =амровлилигини ва оммавийлигини таъминлаш; -турли ишлаб чиқариш жараёнларнинг ызаро уйғунлигини,

таъсирчанлигини ырганиш ; -илмий тадқиқотга, унинг объектига тизимли ёндошишликни

таъминлаш. Табиат диалектикасини (ўзаро таъсир этувчи қонуният-ларни)

ўрганиш, техник объектларни такомиллаштириш натижасида меҳнат унумдорлигини ошириш, мащсулот сифатини, механизациялаштириш даражасини ошириш, мащсулот, машиналарни таъмирлаш ва деталарни тиклаш таннархини камайтириш – асосий омиллардан щисобланади.

4-расм. Машинанинг «яшаш цикли» ОА-лойищалаштириш даври; АВ - ызлаштириш ва ишлаб чи=ариш суръатларини ошириш даври; ВС - ишлаб чи=аришнинг бар=арорлашув даври; СД - ишлаб чи=ариш =увватларининг пасайиш даври; ДЕ – ишлаб чи=аришни тыхтатиш даври; СД1 Е1 – модернизациялаш асосида «яшаш циклини» узайтириш даври; Тич- корхона ёки машина (аграгет ёки узел) нинг тыли= чегаравий ишлаш даври.

19

Илмий тад=и=от ишларини бажариш бир томондан ы=итувчиларимиз ва и=тидорли талабаларимизнинг илмий салощияти даражасини оширишга ижобий таъсир этади. Иккинчи томондан «и=тидорли талабалар + магистрантлар + аспирантлар» тизимидаги ишларни тубдан яхшилаш, уларда тад=и=от борасида амалий кыникмаларни шакллантиришга, табиийки, шу йыл билан ы=итувчиларимизнинг профессионал салощиятини муттасил тарзда ошириб боришга имкон беради.

Факультетимиздаги ы=итувчилар илмий ёки талабаларни и=тидорлилик солощият даражаларини =уйидаги формула ёрдамида бащолашимиз мумкин:

N

УiC

N

ig

1 , ( 1 )

бу ерда Уi - факультет кафедраларидаги илмий даражага эга ы=итувчилар ёки илм билан шу`уллановчи и=тидорли талабалар сони:

N – жами ўқитувчилар ёки талабалар сони. Илмий ижодиёт доимо техник тараққиёт сощасидаги

муаммоларни ечишга хизмат =илади. Илмнинг ривожланиш жараёни щам ыз =онуниятига эга. Назария экспериментда текшириб кырилади ва тасди=ланганидан сынг ыз ривожланиши давом этади, ва яна чексиз кып маротаба текшурув бос=ичларидан ытади. Шу тари=а ривожланишнинг илмий методи шаклланади, у илмий ща=и=атни адашмо=ликдан ажратишга, тахминларимизни текшириб кыришга, хатоликларнинг олдини олишга имкон беради. Шундай =илиб борли=ни ырганиш йыли – бу «кўзатиш + назария + эксперимент» дан иборат эканлигини кўрамиз.

Буюк А.Эйнштейн таъкидлаганидек, кимдир ыз =обилиятини намоён =илиш ма=садида ызини илмга ба`ишлайди, бош=алар эса шон – шухрат олиш ма=садида ызини илмга ба`ишлайди. Агар ызларини илмга ба`ишлаган одамлар шу икки тоифадаги одамларга ыхшаганларида эди, судраланувчан ысимликлардангина иборат ырмон осмон сари кытарила олмаганидек, илм иморати щам бугунги кундаги сингари мащобатли даражагача кытарила олмаган былур эди – деб хитоб =илади у.

20

«Физик назариялар =андай ту`илади » номли китобчасида акад. А.Б. Мигдал =уйидагини таъкидлайди: …Олим кашфиёт =илишга щаракат =илмаслиги керак. Албатта, у кашфиёт ща=ида орзу =илиши мумкин, аммо бу орзу катта масъулият назорати остида былмо`и лозим ва тад=и=от жараёнида бу туй`у унинг дилида хуфёна са=ланиши керак. Орзу устунро= келса – самарали натижалар ортидан =увиш, фактларни бузиб кырсатиш бошланади ва бундай инсон илм учун ылган щисобланади.

Жиддий илмий-техник муаммони кып мещнат, масалага щар томонлама ижодий ёндашиш ёрдамидагина щал =илиш мумкин. Албатта, муаммо ечими тысатдан ойдинлашуви, щатто мувафа=ият келтириши щам мумкин. Лекин бундай ойдинлашув щолат щам кып мещнат эвазига келиши мумкинлигини щам щеч =ачон ынутмаслигимиз керак.

Щар бир тад=и=отчи алощида ыз услубига, ыз тасаввурига, фа=ат ызига хос былган фикрлаш =обилиятига эга. Улардан бири фа=ат тажрибаларга таянса, унга бо`лик былган масаларни ечса, бош=алари эса экспериментларни назарий тащлил =илиб, экспериментаторлар билан щамкорликда ишлайди. Улардан бирига хощлаган усул ёрдамида натижа олиш мущим былса, бош=алари масалани чу=урро= ырганган щолда уни ечишга мос келадиган усулни ишлаб чи=иш устида ишлайди. Ҳар хил тоифадаги олимлар, масалан, Л.Д. Ландау математик аппаратларнинг мощир устаси былган. В.А.Фук математик масалаларни жиддий изощлаш =обилиятига эга эди. И.Г.Тамм мураккаб масалаларни ечишда щали якунланмаган моделлардан кенг фойдаланар эди.

Я.И.Френкель тад=и=от ишларини якунига етказишга интилмасдан, нищоятда кып сонли `ояларни ыртага ташлар эди. И.Я. Померанчук щаётдаги чу=ур хусусиятларни очиб берувчи ходисалар назарияларини бунёд =илган - унинг илмий ишлари доимо илмнинг энг олдинги сафи былиб чи=ар эди.

Бу қандай бўлди - барчага маълум Ампер ва Фарадей махсус мутахассисликларни олган эмаслар, Вольта Иезуит орденли мактабдагина тахсил олган, Джоуль пиво қайнатгич бўлган, Коперник, Гельм Гольц ва Майёр врач бўлганлар, Авагадро, Лавуазье ва Ферма-юрист, Толстой артиллерист, Достоевский - топограф, Чехов - врач бўлганку дейиш мумкин.

Лекин бу диллетантлар ва профессионаллар масаласини анча

21

мураккаблаштириб қыяди. Аммо бир дам ўйлаб кўрадиган бўлсак, улар ҳам ёндош соҳаларни чуқур ўрганганини кўрамиз. Улар ҳам ўзларининг иккинчи "касблари"нинг мощир устаси даражасига кўтарилишлари учун анча тер тўкканлар. Устозларимиз таъкидлаганидек, ютуқларимиз гаровида 10% омад бўлса, унинг қолган қисми эса ўз устида жиддий ишлашлик деб беъжиз айтмаганлар.

Инсоният фаолиятининг хощлаган соҳасида диллетант-ларнинг асосий камчилиги, уларнинг масалага енгил - елпи қарашлиги.

Чинакам профессионализмлик ызини илмга ба`ишлаган щар бир инсон учун энг асосий талаблардан бири щисобланади.

Таянч тушунчалар: фаннинг ыганиш сощаси, ма=сади ва вазифалари, илмнинг тизимли тавсифи, структураси.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари: 1. «АИТ » фанининг мощияти АСМ даги ащамияти ырганиш

сощалари ёритилсин. 2. Илм ты`рисида =андай фикрларни биласиз? 3. «АИТ» фанининг ма=сади, илмнинг асосий функциялари

нималардан иборат? 4. Фанни ырганишдан ма=сад нима деб биласиз, мисоллар

келтиринг. 5. Илмнинг тизимли тавсифини ёритинг. 6. Илмнинг ривожланишидаги асосий ызига хос былган

томонларини ёритинг.

7.Университетимиздаги (факультетимиз) ы=итувчиларнинг ёки талабаларнинг илмий салощият (и=тидорлилик) даражасини =андай бащолаш мумкин. Мисол келтирилсин.

8.Ырганиш бос=ичлари, илмий услуб ва профессионализмни =андай тушунасиз?

Фойдаланган адабиётлар: 1. Закин Я.Х., Рашидов Н.Р. Основы научного исследования.

Ташкент: Ўқитувчи, 1979.- 184 с. 2. Основы научных исследований // Под редакцией проф.

В.И.Крутова и доц. В.В.Петрова- М.: Высшая школа, 1989. – 399 с.

22

1.2. Мавзу: “Агроинженерияда илмий тадқиқот” фанига оид асосий тушунчалар, илм ва ишлаб чиқаришнинг ўзвий

алоқадорлиги тўғрисида

Режа: 1. Илм тўғрисида асосий тушунчалар, ўрганиш босқичлари, илмий ишнинг таркибий қисмлари. 2. Илмий тадқиқот объектларининг туркуми. 3. Илмий тадқиқот турлари: илм ва ишлаб чиқаришнинг узвий алоқадорлиги.

Илмнинг асосий мақсадларидан бири бу ҳалқ манфаатига хизмат қилиш, инсониятни янги билимлар билан қуроллантиришдир. Комил шахсни шакллантиришдаги муҳим босқичлардан бири - бу унинг меҳнат фаолиятини илм -фан ютуқлари асосида ташкил қилиш ҳисобланади. Иқтисодиётни кўтаришда муҳим воситалардан бири илмий – техник тараққиётни муттасил жадаллаштириш ва уларни ишлаб чиқаришга кенг жорий қилиш. Шу боис халқ хўжалигини илм-фан ютуқлари асосида бошқариш, юқори унумдорликга эга бўлган янги қишлоқ хўжалик техникаларини яратиш, уларнинг ишончлигини ошириш энг муҳим, ўз ечимини кутаётган энг долзарб илмий – техник муаммолардан биридир.

XVII аср бошига келиб реал хаётни ўрганишнинг илмий методлари бунёд этилди. Бу мустахкам фундаментни яратиш асосида экспериментал илмлар, ҳаққоний ва билиш мумкин бўлмаган сохаларни аниқловчи ёндошишлар даври бошланди. Бўларни амалга ошириш илмий ютуқларни барқарорлаш-тиришга имкон берди. Ўзини илмга бағишлаган ҳар қандай инсонга қўйиладиган асосий талаблардан бири - бу чинакам профессионализмлик даражасига эришиш ҳисобланади.

Илм фикрнинг тўсатдан сакрашларисиз ички туйғу бўлмиш интуициясиз хосил бўла олмайди, синовларга бардош бера оладиган, тўсатдан туғиладиган илмий ғоялар ҳам фақат профессионализм даражасига кўтарилиш орқали содир бўлиши мумкин.

Ўрганиш босқичлари, илмий метод ва профессионализм. Илмий ижодиёт доимо коинот, табиат сир - асрорларини, техник

тараққиёт сощасидаги муаммоларни ечишга, номаълумликларни билишга хизмат қилади.

23

Табиёт ва техника сощаларидаги илм - моддий борлиқ ва техника тараққиётининг моҳиятини, кашф қилинган физика, механика фанлари бизни қатъий оғир сықмоқли йўллар билан доимо ҳақиқат сари етаклайди.

Илмнинг ривожланиш жараёни ҳам ўз қонуниятига эга. Атрофни кузатиш табиат тўғрисидаги ҳар хил жараён ва

ходисаларнинг ўзаро алоқадорлиги ҳақида тахминларга эга бўламиз, фактлар ва ҳақиқий мулжаллардан назариялар бунёд этилади, назария экспериментда текшириб кўрилади ва тасдиқланганидан сўнг ўз ривожланишини яна давом этади, яна чексиз ва кўп маротаба текширув босқичларидан ўтади...

Шу тариқа ривожланишнинг илмий методи шаклланади, у илмий ҳақиқатни адашмоқликдан ажратишга, тахминларимиз-ни текшириб кўришга, хатоликларни олдини олишга имкон беради.

Барча тажрибага таянувчи илм соҳаларида - физика, кимё, биология, техника ва технологияларда масалани щал қилиш мақсадида олинган илмий натижалар авваламбор бошқа тадқиқотчилар томонидан ўтказилган тажрибалар орқали ҳам тасдиқлана олиниши лозим. Бу бош мезонлардан бири ҳисобланади.

Эксперимент натижаларини такрорлаш ва қайтадан тасдиқлаш имконияти бўлмаган жойда илм ҳам бўлмайди.

Назария - бу тўпланган ахборотларнинг тизимлаш-тирилган натижасидир.

Илмий эксперимент эса - бу тўпланган фактларнинг тўғрилигини тасдиқловчи олий хакам ҳисобланади.

Эксперимент доимо назария томонидан тахмин қилинган ахборотлар ишончлигини синовдан ўтказувчи воситадир.

Тўпланган ахборотларнинг ягона тизимга - яъни назарияга солинганидан кейингина янги ходисалар олдиндан чамаланишлиги мумкин.

Шундай қилиб илмий билим йўли анча мураккаб бўлиб, у қуйидагилардан таркиб топгандир: эксперимент, назария, ҳақиқатбоп тахминлар, гипотезалар-янги эксперимент, аниқлашлар, назариянинг қўлланиш чегараларини текшириш, парадокслар (муаммонинг янги қирралари), янги назария, интуиция (ички туйғу), гавдаланишлик, янги фикрлар, янги назария, янги гипотезалар - янги эксперимент ва щоказо....

“Кузатиш - назария – эксперимент” ва яна ишни бошидан

24

Илмий ишнинг таркибий қисмлари

Мақсадга му-вофиқли ил-мий фаолият

Илмий меҳнат объекти

Илмий меҳнат воситаси

бошлаш шу сингари илм узлуксиз спирал чўққиси томон юқорига - ҳақиқатни билиш томон йўналган инсонларнинг доимий ҳаракат маҳсулидир. Олимлар ўз олдига қўйган вазифаларни мана шу тарзда ечиб бораверади.

Юқори малакали касбга эришиш қатор муаммоларни билиш, янги кўникмалар тўплаш, ўз касбининг сир асрорларини моҳирона эгаллаб бориш билан тавсифланади.

Илмий тадқиқот, ёки илмий – тадқиқот иши, ҳар қандай меҳнат жараёни сингари ўз ичига қуйидаги учта асосий компонентларни (таркибий қисмларни): инсоннинг мақсадли фаолиятини, яъни айнан илмий меҳнатини, илмий меҳнат объектини ва илмий меҳнат воситасини (1-расм) қамраб олади.

1- расм Илмий ишнинг таркибий қисмлари.

Инсоннинг мақсадга мувофиқли илмий фаолияти аниқ билиш усулларига таянган бўлиб, объект тўғрисида янги ёки илгари аниқланмаган билимларга эришиш мақсадида тегишли илмий жиҳозлардан (ўлчаш, ҳисоблаш ва бошқалар), яъни меҳнат воситаларидан фойдаланишдан иборат. Илмий меҳнат (иш) объекти (предмети) – бу биринчи навбатда бакалаврлар, магистрантлар ва аспирантлар учун техник тадқиқот объекти бўлиб, тадқиқотчи фаолияти уни билишга

25

қаратилган. Тадқиқот объекти сифатида моддий борлиқдаги ҳоҳлаган предмет – объект (масалан автомабил, унинг агрегати, узели, детали ва бошқалар) бўлиши мумкин, ходиса (масалан, эластик ғилдиракнинг ён томонга олиш ходисаси, двигатель цилиндридаги ишчи қоришмасининг ёниш жараёни ва ҳоказо), ҳодисалар орасидаги алоқа (масалан, автомабилдаги ён томонга олиш ва уни буриш оралиғидаги алоқа), хусусият (масалан, автомобиль ёки тракторнинг манёврлилиги, унинг динамикаси ва ҳоказолар).

Ўзининг мақсадига кўра табиат ёки ишлаб чиқариш билан боғлиқлигига, чуқурлиги ва илмий ҳусусиятига қараб, илмий тадқиқотлар қуйидаги асосий турларга бўлинади(2, 3-расмлар):

Фундаментал (устивор) тадбиқий ишланмалар. Фундаментал тадқиқотлардан мақсад табиатдаги янги қонуниятларни очиш, ходисалар оралиғидаги алоқаларни очиб бериш ва янги назарияларни яратиш.

Мақсадга эришиш эҳтимоллиги 10% дан ошмайди. Бунга қарамасдан фундаментал тадқиқотлар илмнинг ўзини ривож-лантиришига ва ижтимоий ишлаб чиқариш ривожланишининг асосини таъминлашга хизмат қилади.

2-расм. Илмий тадқиқот объектларининг туркуми.

ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТЛАРИНИНГ ТУРКИМИ

Техник объект (масалан, қишлоқ хўжалик

техникаси, агрегати,узели, детали);

Ҳодиса (масалан, абразивли тупроқ қатламининг ишчи қурилмаларга таъсир қилиш

жараёни);

Ўзаро алоқа (масалан ишчи суюқлигининг эритиб қопла-наётган металл қопламига таъ-сир этиш оралиғидаги алоқа);

Хусусият (масалан, автомобил ёки тракторнинг манёврлилиги, унинг

динамикаси ва ҳ.к.);

ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ТУРЛАРИ

26

3-расм. Илмий тадқиқот турлари. Фундаментал (устивор), тадбиқий ишланмалар.

Ишланмалар–булар тажрибадаги техникаларни, қурилма-

ларни, ашёларни, маҳсулотларни маромига етказиш ёки яратиш (тадбиқий тадқиқот натижаларидан фойдаланган ҳолда). Ишланма даврида олинган натижалар ижтимоий ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида фойдаланиш мумкин бўлган ҳолатга келтирилади.

“Илм+техника+ишлаб чиқариш” тизими ўзгарувчан бўлиш-лигига қарамасдан уларнинг барчасини илм соҳаси доимо умумлаштириш ҳусусиятига эга (4-расм).

Фундаментал (устивор принципиал янги билимларни олиш ва илгари

тўпланган билимларни янада ривожлантирди.)

Тадбиқий (мавжуд ишлаб чиқариш воси-таларини яратиш ёки уларни янада

такомил-лаштириш).

Ишланмалар (тадбиқий тадқиқот натижаларидан

фойдаланиш ва тажриба-даги техника моделларини (маши-налар, қурилмалар ашёлар

маҳсулотларни) такомиллаш-тириш ёки яратиш ).

Ишлаб чиқариш

Ўзлаштириш

Лойиҳалаштириш

И

ТИ тадбиқий

27

4-расм. Илмий тадқиқотларнинг асосий турлари; илм ва ишлаб

чиқаришнинг ўзаро алоқадорлиги схемаси: ТИ - техник илмлар, И –ишланмалар.

Фундаментал тадқиқотлар ва ишлаб чиқариш корхоналари

ўртасида ўзаро боғланган босқичлар соҳаси ётади: “тадбиқий тадқиқотлар – ишланма – лойиха - ўзлаштириш”. Лойиҳалаш ва ўзлаштириш ҳам илм ҳам техника соҳасига тегишлидир. У илмий фаолият бўлиб, илгари маълум бўлган кўникмаларга, стандарт қоидаларга ва амалий тажрибаларга асосланиши билан бирга улар техника, технология ва ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш соҳасида янги, оригинал ечимларни олишга қаратилгандир.

Тадбиқий тадқиқотлар – ҳусусан, техник схемаларда фундаментал тадқиқотлар ёрдамида олинган илмий билимларнинг “моддийлашувига” қаратилган. Бунда тадқиқот объекти сифатида, одатда, машиналар, технология ёки ташкилий структуралар, яъни “қўлбола” объектлар қабул қилади. Кутилаётган самарага эришиш даражаси 80 – 90 % дан кам бўлмайди. Таянч тушунчалар: илмий ишларнинг таркибий қисмлари, илмий тадқиқот турлари, илм ва ишлаб чиқаришнинг узвий боғлиқлиги; тадбиқий тадқиқотлар, ишланма, техник илмлар, фундаментал тадқиқотлар, тадбиқий тадқиқотлар.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари: 1. Илмий тадқиқотларнинг асосий компонентларини

ёритинг, мисоллар келтиринг. 2. Илмий ишнинг таркибий қисмлари ёритилсин. 3. Тадқиқот объекти, ходиса, алоқа ва ҳусусият тўғрисида

тушунчалар беринг. 4. Илмий тадқиқот объектларининг туркуми ёритилсин? 5. Фундаментал тадқиқотларнинг мақсади ёритилсин,

мисоллар келтиринг. 6. Тадбиқий тадқиқотларнинг мақсади ёритилсин, мисоллар

келтирилсин.

Фундаментал илмлар

28

7. Ишланмалардан мақсад нима, мисоллар келтиринг? 8. Илм ва ишлаб чиқаришнинг узвийлигини акс эттирувчи

схема таҳлил қилинсин: фундаментал, тадбиқий илмлар, ишланмалар тўғрисида тушунчалар берилсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Закин.Я.Х.,Рашидов.Н.Р. Основы научного исследования. -Ташкент: Ўқитувчи, 1979.

1.3. Мавзу: Илмий тадқиқотнинг структураси, муаммони ўртага қўйиш.

Режа: 1. Тадбиқий илм, техника соҳасида бажариладиган илмий тадқиқотнинг

асосий босқичлари (структураси). 2. Илмий муаммони ўртага қўйиш.

Илмий тадқиқот – бу объектив ҳақиқатни, мавжуд дунё ходисалари қонуниятлари ўртасидаги алоқаларни билиш жараёнидир. Билиш – бу инсон онгининг, инсон фикрининг билмасликдан билиш томонга тўлик ёки аниқ бўлмаган билимлардан мукаммал ва аниқ билимлар томон қаратилган ва илмий тадқиқод асосида амалга ошириладиган мураккаб жараён ҳисобланади. Тадбиқий илм асосан, техник сохада амалга ошириладиган илмий тадқиқот, қатор босқичлардан иборат ва улар илмий тадқиқотнинг структурасини ташкил этади. Илмий тадқиқотни схема кўринишида тақдим этиш мумкин (1-расм). У асосан еттита босқичга эга.

1. Илмий муаммони ўртага қўйиш. Бу босқич тадқиқот қилинадиган техник муаммони қидиришга эмас, балки илмий тадқиқот мақсадини аниқ, лўнда қилиб изоҳлашдан иборат. Тадқиқот мақсадини тўғри ифодалаш ниҳоятда муҳим, чунки бу унинг мувафаққиятли даражада якунланишига боғлиқ..

Муаммони ўртага қўйиш таркибига дастлабки ахборотларни йиғиш ва ишлов бериш, ўхшаш масалаларни (агар улар бўлса) техник ва назарий томондан ечиш усуллари ва воситалари, ёндош соҳалардаги бошқа тадқиқот натижалари тўғрисидаги маълумотларни ўрганишдек муҳим ишлар киради. Ахборотларни тўплаш тадқиқот бошидагина эмас, балки тадқиқот қилишнинг бутун жараёнида давомида хам олиб бориш тавсия этилади.

29

2. Бирламчи гипотезани ўртага қўйиш ва асослаш. Кўпчилик ҳолларда ишчи гепотезаси тадқиқот мақсади аниқ изоҳлангандан ва тўпланган ахборотлар танқидий таҳлил қилинганидан кейин ишлаб чиқилади. Тадқиқотчи эхтиёрида ишчи гипотезасининг бир қанча варианти бўлиб, улардан мақсадга мувофиқроқлигини танлаши лозим, шу билан бирга бошқа вариантларни ҳам эътибордан четда қолдирмаслик лозим. Ишчи гипотезасини аниқлаб олиш учун тадқиқот қилинаётган объектини чуқурроқ ўрганиш мақсадида дастлабки қидирув экспериментларни ўтказиш тавсия этилади.

3. Назарий тадқиқот. Тадбиқий тадқиқот шароитларида назарий тадқиқот, тадқиқот қилинаётган объектига тегишли фундаментал тадқиқотларда олинган қонуниятларни таҳлил ва синтез (умумлаштириш) қилишдан иборатдир. Улар математик аппаратлар, назарий механика ва бошқа фанларга тегишли янги, ҳали маълум бўлмаган қонуниятларга асосланган бўлиши керак.

Назарий тадқиқотдан мақсад – кузатилаётган ходисаларни тўлиқроқ умумлаштириш, қабул қилинган ишчи гипотезаси оқибатига ҳос бўлган кўпроқ ўзаро алоқаларни ўрганишдан иборат. Бошқача қилиб айтганда, назарий тадқиқотлар ишчи гипотезасини аналитик тарзда янада кенгроқ ривожлантиришга ва тадқиқот қилинаётган муаммонинг назариясини ишлаб чиқишга олиб келиши керак. Бу назария тадқиқот қилинаётган муаммога тегишли фактлар ва ходисаларни олдиндан тушунтира олишга қодир бўлиши лозим. Бунда ечувчи омил бўлиб амалий мезон ўртага чиқади.

4.Экспериментал тадқиқот. Эксперимент, ёки илмий қўйилган тажриба, илмий тадқиқотлардаги техник томондан анча мураккаб ва сермеҳнат босқич ҳисобланади. Эксперимент мақсади ҳар хил бўлиши мумкин. У илмий тадқиқотнинг характерига, уни ўтказиш кетма – кетлигига боғлиқ. “Меъёрида” ривожланаётган эксперимент назарий тадқиқотлардан кейин бажарилади. Бундай ҳолларда эксперимент назарий тадқиқот натижаларини тасдиқлаши, баъзида эса унинг акси ҳам бўлиши мумкин. Лекин кўпроқ тадқиқот таркиби бошқача бўлади: эксперимент назарий тадқиқотлардан олдин ўтказилади. Бу қидирув экспериментларга хос ҳолат бўлиб, тадқиқотчида етарли даражада назарий тадқиқотлар базаси йўқ бўлган пайтларда бу йўл кенг қўлланилади. Тадқиқот ишлари ушбу тартибда бажарилганда назария эксперимент натижаларини тушунтиришга ва умумлаштиришга

30

имкон беради. 5. Натижаларни таҳлил қилиш ва таққослаш. Экспе-

риментал ва назарий тадқиқот натижаларини ўзаро таққослаш оқибатида илгари сурилган ишчи гепотезасини якуний тасдиқ-лашга, улардан келиб чиқадиган оқибатларни изоҳлашга ёки гипотеза турини бирмунча ўзгартириш кераклиги маълум бўлади. Кам ҳолатда гипотеза ўзгартиришга қаратилган тескари натижа олинади.

6. Якуний хулосалар. Бу босқичда тадқиқотларга якун қилинади, яъни олинган натижалар ва уларнинг қўйилган мақсадга мослиги изоҳланади. Тоза назарий тадқиқот ишлари учун ушбу босқич якуний ҳисобланади. Кўпчилик техник соҳадаги ишлар учун яна битта босқич мавжуд бу натижаларни ўзлаштириш босқичи.

7. Натижаларни ўзлаштириш. Бу босқичда олинган натижаларни ишлаб чиқариш хўжаликлари ёки корхоналарига жорий қилишга тайёрлаш, технологик ёки конструкторлик принципларни амалга ошириш, бу босқичда тадқиқот муаллифлари иштирок этишлари, уларни инженерлик “охирига етказиш” ишларида иштирок қилишлари лозим.

МУАММО

МҚ

Назарий тадқиқот

Дастлабки гипотеза

ҚЭ

Гипоте- зани ўзгар- тириш

ДА

31

1–расм. Илмий тадқиқотнинг структураси: МҚ – илмий муаммони ўртача қўйиш; ДА – дастлабки ахборотларни

тўплаш; ҚЭ – қидирув экспериментлари. Ҳар қандай илмий тадқиқот илмий муаммони ўртага қўймасдан

бажарилмайди. Муаммо – бу ечилиши лозим бўлган ҳам назарий ҳам амалий масаладир. Бу тадқиқот қилиниши керак бўладиган масаладир. Муаммо – бу, тимсолан айтганимизда, биз унинг бирор томонини ҳали билмайдиган билим даражасидир. Муаммолар бўш жойда туғилмайди, улар илгари олинган натижалардан қад кўтаради. Муаммони тўғри қўйиш , тадқиқот мақсадини аниқлаш, муаммони олдинроқ бажарилган тадқиқот ёки билимлар манбаидан ажратиб олиш осон иш эмас. Шу билан бирга, одатда, мавжуд билимлар муаммони қўйишга етарли, лекин уни ечиш учун етарли бўлавермайди. Муаммони ечиш учун янги билимлар керак. Янги билимларни янги тадқиқотлар беради. Шундай қилиб, ҳар қандай муаммо ўзаро чамбарчас боғланган иккита элементдан таркиб топган(2-расм): а) бизга ҳали маълум бўлмаган билимларни объектив тарзда билиш; б) янги қонуниятларнинг мавжудлиги тўғрисида фараз қилиш.

Муаммони ўртага қўйиш босқичлари

Хулосалар ва тавсиялар

Қўшим- ча ахбо- ротлар

Натижа- ларни таҳлил қилиш ва таққослаш

Экспериментал тадқиқот

Ўзлаштириш

32

Муаммони қидириш: кўпчилик илмий ва техник муаммолар тайёр ётгандек кўринади; баъзилари назардан узоқроқ бўлиши мумкин (техникалардаги машиналар ишончлиги муаммоси бунга мисол);

Муаммони ўртага қўйиш мавжудларни, мавжуд эмасларидан қатъиян ажрата олишлик; маълум бўлмаганларини чеклаш (локализациялаш); ечиш шароитларини яратиш; ноаниқликнинг ва кўп вариантлиликнинг мавжудлиги:

Муаммони янада кенгайтириш (илмий ечимларининг кўп актлиги, ечимлилиги); қўшимча илмий масалаларни ечиш мумкинлиги, улар алоҳида тадқиқот йўналишларига ажратилиши мумкин.

2-расм. Муаммонит ўртага қўйиш босқичлари.

Бу янги билим жамият учун амалий зарур бўлиши керак. Муаммони қўйишда учта босқични ажратиб кўрсатиш мумкин. Муаммони тадқиқот қилишнинг учинчи босқичида қўшимча тадқиқот қилиш талаб қилинадиган янги илмий мавзулар туғилиши табиийдир. Бир муаммо янги ҳали ечилмаган илмий муаммоларнинг пайдо бўлишига олиб келади, асосий муаммо янги масалалар билан “кўпайиб кетиши” мумкин. Тадқиқотчи янги велосипед ихтиро қилмаслиги учун илгари бажарилган тадқиқот ишлари билан боҳабар бўлиши лозим. Тадқиқотчи бажарилган ишлар қай даражада ўрганилганини, адабиётлар ва бошқа ахборот манбалари устида кўп ишлаши керак.

Таянч тушунчалар: муаммо, муаммони ўртага қўйиш, дастлабки экспериментлар, дастлабки гипотеза, назарий тадқиқот, экспремент, ўзлаштириш, муаммони ўртага қўйиш босқичлари. Мавзуни такрорлаш бўйича синов (тест) саволлари:

1. Муаммони ўртага қўйишни қандай тушунасиз? 2. Дастлабги ишчи гепотезасини изоҳлашдан мақсад нима? 3. Назарий тадқиқотларнинг мақсади ёритилсин? 4. Экспрементлларни ўтказишдан мақсад нима? 5. Тадқиқот натижаларини таҳлил қилиш ва уларни таққослаш

ишларини ёритинг, мисоллар келтиринг? 6. Тадқиқот натижаларини ўзлаштиришдан мақсад нима? 7. Муаммони ўртага қўйиш босқичлари ёритилсин? 8. Ишчи гепотезаларни ишлаб чиқишдан мақсад нима деб

ҳисоблайсиз?

33

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Приходько П.Т. Пути в науку. – М.: Знание, 1973. 2. Шенк Х. Теория инженерного эксперимента – М: Мир, 1972. 3. Закин.Я.Х., Рашидов.Н.Р Основы научного исследования. -Ташкент: Ўқитувчи, 1979.

1.4. Мавзу: Назарий тадқиқот асослари: тадқиқот объекти ва уни кетма-кет соддалаштириш

Режа: 1. Тадқиқотнинг асосий услублари. Назарий тадқиқотларнинг мақсади ва

вазифалари. 2. Тадқиқот объектини ташлаш ва уни кетма-кет соддалаштириш.

Ҳар қандай илмий иш тадқиқот объектини танлаш босқичидан ўтади. Тадқиқот объекти танланганидан ва ишчи гипотеза ишлаб чиқилгандан сўнг назарий тадқиқотлар бошланади.

Илмий иш хаотик, тартибсиз тарзда бошлана олмайди; у олдиндан тузилган режа асосида маълум тизимга солинган бўлиши лозим. Агар тадқиқотчи тахминий тарзда харакатланадиган бўлса, муҳим натижаларга эришиши қийин.

Ҳар бир илм ўнгагина хос аниқ ёки махсус тадқиқот методларидан фойдаланади. Улар универсал тусга эга.

Назарий тадқиқот - бу тадбиқий тадқиқот шароитларида олинган қонуниятларни таҳлил ва синтез (умумлаштиришдан) қилишдан иборатдир. Улар математик аппаратлар, назарий механика, гидро - ёки аэродинамика қонунларидан, эҳтимоллар назариясига ёки бошқа ҳали маълум бўлмаган қонуниятларга асосланган бўлиши керак.

Назарий тадқиқотлардан мақсад – кузатилаётган ҳодиса-ларни тўлароқ синтез қилиш, қабул қилинган ишчи гипотезасини аналитик тарзда янада кенгроқ ривожлантиришга, танланган илмий муаммонинг назариясини ишлаб чиқишга олиб келиши керак. Бу назария тадқиқот қилинаётган муаммога тегишли фактлар ва ходисаларни тушунтиришга қодир бўлиши керак. Бунда бош омил амалий мезонлар - тажриба ҳисобланади.

1-расмда универсаллик даражасига эга техник илм соҳаларида қўлланиладиган асосий методлар туркуми тақдим этилган.

34

Тадқиқот методларига аналогия ёки ўхшатишлик, моделлаштириш ва экспериментларни ҳам киритиш мумкин.

Албатта ҳар бир тадқиқотда назарий қисм бўлиши шарт. Бунда тадқиқотчи кўп ҳолатларда моддий объектлар билан эмас, балки уларнинг абстрактациялари, уларнинг математик моделлари билан иш кўради. Бу қанчалик тадқиқотчилар учун қийин бўлмасин, математик аппаратсиз, тадқиқот ишларини математизациялашсиз бугунги кунда техник тараққиёт сари қадам ташлаб бўлмайди.

Бунга мисол тариқасида тадқиқот объекти сифатида қуйида автомобил ғилдирагини тадқиқот қилиш жараёнидаги уни кетма-кет соддалаштириш (идеализациялаш) босқичларини таҳлил қиламиз.

Тадқиқот объекти ва уни идеализациялаш (соддалаштириш) кетма-кетлиги 2-расмда кўрсатилган.

Тадқиқот схемалари қуйидагидек ҳар хил бўлиши мумкин:

a) Х1 то У1

б) Х1 то Уi в) Хi то Уi

Техника соҳасида қўлланиладиган

асосий тадқиқот методлари

Таҳлил (тадқиқот объекти фикран таркибий қисмларга ажратиб ўрганилади); Синтез (объект ёки қатор объектлар бошқа таркибий қисмлар билан уларгагина ҳос хусусиятларни ягона тизим сифатида ўрганиш. Бу метод мураккаб тизимларни уларнинг барча таркибий қисмлари ўрганилганидан сўнг тадқиқот қилиш билан тавсифланади);

35

Индукцион метод (хусусий, якка ходисалардан умумий хулосаларга келиш, алоҳида фактлардан умумлашмага ўтиш); Детуктив метод (хусусий ҳолатни ўрганишдан умумий асосларга ўтиш), бу усул математика ва назарий механикада ишлатилади; Илмий абстрагировкалаш (объектнинг хусусий томонларидан умумий, муҳим қонунларини тадқиқ қилиш. Табиат қонунлари бунга мисол) Формализациялаш (ҳисоблаш ишларида кенг қўлланилади, математика соҳасида).

1-расм. Техник соҳада қўлланиладиган асосий тадқиқот методлари туркуми.

2-расм. Тадқиқот объекти ва уни кетма-кет соддалаштириш (идеализациялаш) босқичлари: 1-шинали ғилдирак; 2-ўқ; а-

йиғилган шина ғилдираги; б-бикирли диск; в-айлана.

Эластик шинали автомобил ғилдираги горизонтал таянч юзасига юклама Р остида ҳаракат қилади (2, а-расм).

36

Экспериментал тадқиқотлар ёрдамида нисбий босим қиймати қайси параметрларга боғлиқ ўзгаришини билиб бўлмайди. Шу боис бу қийматни аниқлаш учун назарий тадқиқот ўтказишни тавсия этамиз. Тадқиқотнинг биринчи босқичида масала ҳолатини ўрганиш асосида ерга таъсир этувчи босимни қуйидагича аниқлашимиз мумкин:

,кF

Pp кгс/см2.

Ушбу ифодага биноан қуйидаги гипотезани ўртага ташлашимиз мумкин: нисбий босим қиймати ғилдиракка таъсир этувчи куч ва унинг диаметрига боғлиқ. Чунки тўқнашиш юзаси Fк, ҳозирча бизга маълум бўлмаган ғилдирак ва шинанинг ўлчамларига боғлиқ.

Илгари сурилган ишчи гипотезани кенгайтирган ҳолда ва объектни таҳлил қилиш методидан фойдаланиб айтишимиз мумкинки, юкланма қиймати Fк юзасига ҳам боғлиқ. Чунки бикирли шина юклама ошган сари радиал йўналишда деформацияланади.

Охирги хулоса бу ҳолат Гук қонуни аналогияси билан боғлиқлиги мумкин деган фикрга олиб келади. Физика ва материаллар қаршилиги фанларидан маълум бўлган ушбу қонунга асосан:

,ES

P

L

L

(1)

бу ерда L ва ΔL – стержень узунлиги ва унинг абсолют қисқариш қиймати, см; S – старженнинг кўндаланг қирқим юзаси, см2; E – стержень материалининг бикирлик модули, кгс/см2 (Н/см2). Кейинчалик, таҳлил ишлари фақат абстрагировкалаш методи

ёрдамидагина, яъни ундаги муҳим хусусиятларни ажратиб олиш ва баъзи фаразларни қабул қилиш орқали олиб борилиши мумкин. Бунинг учун, энди эластик тишли автомобил ғилдирагини диаметри «Д»га тенг ва кенглиги «b» бўлган бикирли цилиндрик барабан кўринишида тасвирлаймиз. Бу тадқиқотнинг иккинчи босқичини ташкил этади.

37

Агар бу барабан ўқига Р га тенг юклама қўйилса, у ΔR қийматга деформацияланади. Яъни унинг юкламасиз эркин ҳолатдаги ОA га тенг радиуси

Rc = 0,5D, Rc=0,5D – ΔR. (2)

ҳолатгача камаяди. Натижада, шинанинг таянч юзаси тўғри бурчакли шаклга

айланади: Fк = ℓb, см2.

бу ерда ℓ-юза узунлиги; b-юза кенглиги. Лекин, протектор маълум нақшга эга, унга тўлдириш

коэффициенти «К» ни киритиш зарур, у 0,8 га тенг. Шунинг учун ҳақиқий юза:

F ≈ K·ℓ·b; Fк ≈ 0,8 ℓ·b, м2 (3) бу ерда К-тўлдириш коэффициенти.

Кўриниб турганидек, абстрагировкалаш жараёнида тадқиқот объекти анча соддалашди, у энди оддий геометрик шаклга эга бўлди. Албатта у баъзи хусусиятларини ҳам йўқотди. Бу каби асосий соддалаштиришлар - ғилдиракнинг цилиндрик шакли ва материалнинг бир хил таркиблилигига олиб келди. Бу масалани анча ихчам холатга олиб келди.

Тадқиқотимизнинг навбатдаги босқичида математик методлардан фойдаланиб (1)-ифодани бошқача ёзишимиз мумкин: ΔL~ΔR, L~0,5D ва S~Fк.

Шунинг учун Гук қонунидан қуйидаги нисбатни ҳосил қиламиз:

,ES

P

L

L

бундан .5,0 D

EF

R

P к

Унинг ўнг томонини Сш билан белгилаб шинанинг бикирлигини аниқлаш формуласини ҳосил қиламиз:

,R

PCш

кгс/см . (4)

38

Бу қиймат деформация бирлигига тўғри келадиган вертикал кучни ифодалайди.

Контакт юзаси узунлигини аниқлаш учун абстрагировкалаш жараёнини навбатдаги даражага олиб чиқамиз, яъни тадқиқотнинг учинчи босқичида ғилдирак ўрнига – координата боши О га тенг бўлган марказли айлана билан ифодалаймиз (2, в-расм).

x2=y2=R2 кўринишидаги айлана тенгламаси тадқиқот қилинаётган ғилдиракнинг математик модели ҳисобланади.

Шундай қилиб чегаравий ўтиш операцияси бажарилди: муайян автомобил ғилдираги мутлоқ абстрактли моделга, маркази координата бошида бўлган айлана тенгламасига ўтди.

Бу ерда x=0,5ℓ, y=Rc ва R=0,5D бўлгани учун, равшанки,

22

42 cRDl

ёки .4 22cRDl (5)

Ифода (5) хозирча номаълумлигича қолмоқда. Формула (2) дан ΔR=0,5D-Rc -ни аниқлаймиз ва уни (4) га қўйган ҳолда қуйидагини ҳосил қиламиз:

.5,0 c

ш RD

PC

У ҳолда осонлик билан Rc ни топамиз:

.5,0ш

c C

PDR (5, а)

Кетма-кет қўйиш тарзида Rc ни (5) ифодага (5, а) ни эса (3) га қўйиб нисбий босим P қийматини аниқловчи қуйидаги якуний формулани топамиз:

,)(6,1 PDCP

C

bP

p

шш

кгс/см2 . (6)

Енгил автомобилларнинг 6,00-16 ва юк автомобилининг 260-20 русумли шиналарига тегишли (6) формула бўйича ҳисоблаш натижалари 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал. Ғилдиракнинг нисбий босимини ҳисоблаш натижалари

39

Шинанинг белгилани

ши (русуми)

Шинанинг

юкламасиз

диаметри D, см

Юклама қўйилма-гандаги шинанинг кенглиги b,

см

Бикирлик коэффи-циенти

Cш, кгс/см

Шинадаги

юклама P, Н

Нисбий

босим p,

МПа

6,00-16 72,5 16,2 500 4450 0,215

260-20 103,8 27,5 1240 1060 0,257

Ҳисобий натижаларни эксперимент натижалари билан (1-

жадвал) солиштиришларнинг кўрсатишича уларнинг ўзаро фарқи кўп қиймат ташкил қилмаслигини кўрсатди. У атиги 4,8-7,3% чегарада ётишлигини кўрсатди.

Формула (6) дан маълум бўлишича фақат шина ўлчам-ларининг ўзгариши, яъни унинг диаметри D ва нақш кенглиги b нинг ўзгариши нисбий босимини камайтиради. Унга P ва Cш-лар кўп таъсир кўрсатмайди. Лекин уларни чексиз кўпайтириш босим p-нинг ортиш эҳтимолидан ҳоли эмас. Демак, юқоридаги ишлар назарий тадқиқот ишлари тўлиқ амалга оширилди дейишга асос бўла олмайди. Улар дастлабки хулосалар қилишга имкон беради, холос.

Шиналарнинг P ва Cш параметрларини назарий томондан нисбий босимга таъсирини аниқлашнинг иккита усули мавжуд: аналитик ва график усул

Биз улардан биринчи аналитик усулидан фойдаланамиз. Тадқиқотнинг тўртинчи босқичида хусусий ҳосилаларни

дифференциялаштириш ҳисобига (D ва b ларни ўзгармас деб қабул қиламиз) қуйидагига эга бўламиз:

0)]([2,3 2/3

2

PDCP

PDС

дР

др

ш

ш ; ва

.0)]([2,3

)2(2/3

22

PDCPb

PDСP

дC

др

ш

ш

ш

7)

Иккита ҳосилаям мусбат, чунки, P, Cш ва D ларнинг барча мумкин бўлган қийматларида CшD-P>0 ва CшD-2P>0 га тенг.

40

Шунинг учун ҳақиқатдан ҳам P ва Cш қийматларининг кўпайиши нисбий босим P нинг ортишига олиб келар экан. Демак, тадқиқот бошида айтилган таҳминларимиз тўлиқ тасдиқланди. Илмий тахминни асослашнинг график усулини талабаларга мустақил иш сифатида беришни тавсия этамиз.

Таянч тушунчалар: тадқиқот объекти, ишчи гипотезаси, тадқиқот методлари, назарий тадқиқот, уни идеализациялаш босқичлари, унга мисол, биринчи ва иккинчи абстрагировкалаш босқичлари, Гук қонуни, ишчи гипотезасини аниқлашнинг аналитик усули.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари: 1. Техника соҳасида қўлланиладиган асосий тадқиқот методлари туркуми таҳлил қилинсин.

2. Таҳлил ва синтезни қандай тушунасиз, мисоллар келтирилсин. 3. Индукцион ва дедуктив ўрганиш методларини қандай тушунасиз? 4. Илмий абстрагировкалаш методини қандай тушунасиз, мисоллар келтирилсин? 5. Формализациялаш методини қандай тушунасиз, мисоллар келтирилсин? 6. Техник объектни идеализациялаштиришга мисол келтирилсин, тадқиқот объекти ва формулалар таҳлил қилинсин? Тадқиқот неча босқичдан иборат бўлди? 7. Ишчи гипотезасини назарий асослашнинг қандай турларини биласиз, улардан бири таҳлил қилинсин?

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ракитов А.И. Анатомия научного знания. –М.:Политиздат,

1969. 2. Приходько П.Т. Пути в науку. –М.: Знание, 1973. 3. Румшинский Л.З. Математическая абработка результатов

эксперименти. –М.: Наука, 1971. 4. Веденяпин Г.В. Общая методика экспериментального

исследования и обработки опытных данных. –М.: Колос, 1973. 5. Венецкий И.Г., Кильдишев Г.С. Теория вероятностей и

математическая статистика. –М.: Статистика, 1975. 6. Хикс Ч.Р. Основные принципы планирования эксперимента.

–М.: Наука, 1971.

41

7. Налимов В.В. Теория эксперимента. –М.: Наука, 1971. 8. Мельников С.Б. и др. Планирование эксперимента и

исследования сельскохозяйственных процессов. –Л.: Колос, 1972.

II – боб. ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЛАР, УЛАРНИНГ ТУРКУМИ ВА СТРУКТУРАСИ, ТАДҚИҚОТ ОБЪЕКТЛАРИНИ

ТАНЛАШ ВА КУЗАТИШ

2.1. Мавзу: Тадқиқот объектларини танлаш ва кузатиш. Энг кам бўлган кузатиш объектларини аниқлаш

Режа: 1. Тажрибалар ўтказишни ташкиллаштириш, кузатиш ишларини

режалаштириш. 2. Тадқиқот объектини танлаш ва кузатиш ишларини олиб бориш ва

шароитларини таҳлил қилиш. 3. Кузатиш турлари, уларни ўтказиш режалари, бузилишлар тўғрисида

ахборотлар тўплаш тартиби. 4. Энг кам бўлган кузатиш объектларини аниқлаш усуллари.

Ахборотларни тўплаш ва уларга ишлов бериш тизими, кузатишларни режалаштириш. Техник объектнинг ишончлилиги тўғрисидаги ахборотларни йиғиш ва уларга ишлов бериш

42

ишлари ГОСТ 17510-72 ва ГОСТ 20307-74 лар асосида амалга оширилиши лозим . Кузатишларни режалаштиришда қуйидагилар эътиборга олиниши лозим:

- эксплуатацион шароитда кузатиладиган объектлар таркиби; - объектдан фойдаланиш шароитлари ва ишлаш режимлари; - кузатиш ишлари режалари. Техник объектнинг ишончлилиги ҳақидаги маълумотларнинг

ҳаққонийлиги учун маълумотларни берган ташкилотлар ва корхоналар жавобгардирлар. Агар тадқиқотларда келтирилган маълумотларда ечиладиган масаланинг бир қисми ёритилмаган ёки уларда хатоликлар мавжуд бўлса, қўшимча ҳажмдаги ва муддатлардаги кузатиш ишларини ўтказиш талаб этилади.

Тадқиқот объектини танлаш ва кузатиш ишларини ўтказиш шароитлари кузатиш ва уларни ГОСТ 16468-70 талабларига мос равишда бош ташкилотлар билан келишилган ҳолда танлаб олинади. Ишончлилик тўғрисидаги ахборот бутун объект ёки унинг бир қисми бўйича тўпланиши мумкин. Эксплуатацион шароитларда объектни кузатиш ишлари доимий ёки даврий равишда амалга оширилиши мумкин. Акс ҳолда, жараённинг умумий қонуният-ларини таҳлил қилиш оғирлашади ва уларни қуйидаги ҳолатларда олиб бориш мумкин: - объектдаги бузилиш ҳолатлари инсон ҳаётига хавф солганда; - объектдаги бузилишлар катта иқтисодий исрофгарчиликларга олиб келиши мумкин бўлган ҳолда (технологик, энергетик ускуналар, автоматик линиялар ва ҳоказо);

- якка нусхада ишлаб чиқарилаётган янги техниканинг тажриба нусхасидан фойдаланиш шароитида текширувдан ўтказиш лозим бўлганда (муҳим маҳаллий ва чет эл техникалари ҳам бундан мустасно эмас);

- майда серияли ва индивидуал тарзда ишлаб чиқарилаётган объектнинг асосий ишончлилик кўрсаткичларини аниқлашда.

Серияли ва оммавий ишлаб чиқариш маҳсулотлари (техник объектлар) учун доимий даврий тарзда синаш ишларини бажариш белгиланган. Доимий равишда танлаб олинган кузатишлар ўтказишда бир хил типдаги объектлар танлаб олинади ва уларнинг конструкциялари ясалиши жиҳатлардан бир-бирларидан фарқ қилмасликлари керак. Кузатишлар берилган конструкция

43

параметрига тегишли бўлган ишлаш режимларда олиб борилади.

Кузатиш ишларини ўтказиш режалари. Машиналарни ишонч-лиликка синови ишлари ҳар хил синаш режалари асосида олиб борилади. Синаш режалари ГОСТ 17509-72 ва ГОСТ 17510-72 (Улар 1 январ 1973 йили тасдиқланган). Давлат стандарти бўйича кузатиш ишларини ташкллаштиришда қуйидаги режалардан фойдаланиш тавсия этамиз: [N,U,N], [N,U,T], [N,U,r], [N,R,T] ва [N,R,r], бу ерда N- кузатишга мўлжалланган объектлар сони;

U- бузилган элементлар янгисига алмаштирилмайдиган режалар;

Т- белгиланган ишлаш вақти (мато-с,га,ц, т ва х.к.) ёки кузатишлар тақвимий муддати;

R- бузилган объект янгиси билан алмашиниш ёки таъмирланиши кўзда тутиладиган режалар;

г- содир бўлишигача кузатишлар давом этиладиган бузилишлар сони ёки чегаравий ҳолатлари,

Юқоридаги кузатиш режаларининг қуйидаги вариантлари мавжуд;

1-вариант: [N,U,N]- кузатиш учун N объект танланган, кузатиш уларнинг барчаси бузилгунга қадар ёки чегаравий ҳолатга етгунча давом этказилади , бузилган деталар янгиси билан алмаштирилмайди;

2-вариант: [N,U,r]- кузатиш учун N объект таналанган, кузатиш г бузилишлар содир бўлганга қадар ёки чегаравий ҳолатга етгунча давом этказилади , бузилган объектлар янгиси билан алмаштирилмайди;

3-вариант: [N,U,T]- кузатиш учун N объект танланган, кузатиш г бузилишлар содир бўлгунга қадар ёки чегаравий холатга етгунча олиб борилади, бузилган объект янгисига алмаштирилади ёки таъмирланади;

4-вариант: [N,R,r]- кузатиш учун N объект танланган, кузатиш г бузилишлар содир бўлгунга қадар ёки чегаравий ҳолатга етгунча олиб борилади, бузилган объект янгисига алмаштирилади ёки таъмирланади;

44

5-вариант: [N,R,T]- кузатиш учун N объект танланади, кузатиш Т вақт оралиғида давом этади, бузилган объект янгисига алмаштирилади ёки таъмирланади:

[N,U,N]; [N,U,r] ва [N,U,T] режалари пайтида бузилган объектлар таъмирланишлари мумкин, лекин таъмирлангандан кейин уларнинг бузилганлиги ҳақидаги ахборотлар, кейинчалик эътиборга олинмайди.

Қишлоқ хўжалик техникаларини синашда [N,U,N], [N,U,T] ва [N,U,r] кузатиш турлари кенг тарқалган (1-шакл, ГОСТ 20307-74-га қаралсин).

[N,R,T] ва [N,R,r] режаларида таъмирланган объектлар устида олиб борилган кузатиш натижалари алмаштирилгунга қадар ўтказилган кузатишларнинг умумий ахборотларига қўшилиб таҳлил қилинади. Агар таъмирлаш вақти узоқ давом этиладиган бўлиб, объект ишончлигини баҳоловчи якуний кўрсаткичларга таъсир этиши мумкин бўлса, у ҳолда таъмирланган объектлар тўғрисидаги кузатиш натижалари, кейинчалик эътиборга олинмайди. Бундай ҳолатда U типдаги режаларни ишлатиш тавсия этилади.

Таъмирбоплик кўрсаткичларини ўрганишда барча бузилган объектларни тиклаш тўғрисидаги ахборотлардан фойдаланиш мумкин. Кузатиш режалари объектнинг тури иқтисодий мақсадга мувофиқ ва техник эхтиёжларини ҳисобга олган ҳолда, у эксплуатацион шароитларига мос равишда танланади.

Техник объектнинг бузилиши ҳақидаги маълумотлар ГОСТ-20307-74 дан фойдаланиш тавсия этилади. Объектнинг бузилиши ҳақидаги маълумотлар махсус шакл кўринишида расмийлаштирилади.

Кузатиш объектларининг энг кам бўлган сонини аниқлаш усуллари. Кузатиш объектларининг энг кам сонини ҳисоблаш усуллари иккига бўлинади: биринчиси параметрик усул, унда тадқиқотдаги тасодифий қийматининг тақсимланиш қонуни тури маълум бўлганда (биринчи бузилишгача бўлган ишлаш вақти, ресурс, хизмат муддати, тиклаш вақти, сақлаш муддати ва ҳоказо).

Параметрик усуллар. 1. Экспоненциал тақсимот қонуни учун. Агар эҳтимоллик

зичлиги функцияси қуйидаги кўринишда берилган бўлса, у ҳолда:

0,)( tetf t бўлганда (1)

45

N-та техник объектлар сони ишонч эҳтимоллиги «б» бўлган тадқиқот ўтказилаётган тасодифий қийматнинг нисбий хатолиги б-нинг ўртача t (биринчи бузилишгача бўлган ўртача иш вақти ёки ўртача ресурси) қиймати нисбатига боғлиқ равишда аниқданади. Нисбий хатолик ;

в урт

урт

t t

t

, (2)

бу ерда tўрт- ўртача қиймати. Бир томонлама ишонч чегараси 0,80 (ёки 0,90, 0,95, 0,99)

тенг бўлган қийматлардан фойдаланиш тавсия этилади. Тадқиқот объектни сони N бўлганда ишонч чегараси қуйидаги формула билан ҳисобланади:

22,1

1NХ

N

, (3)

бу ерда -N ва х қийматлари жадвалдан олинади. N ни аниқлаш тартиби қуйидагича:

-t ва қийматлари учун нисбий хатолик б қиймати олдиндан берилади;

- ва қийматлари асосида жадваллар бўйича У=1 қараб, N-ra тенг бўлган сон қиймати топилади.

1-Мисол. Бузилгунга қадар ўртача ишлаш вақтининг нисбий хатолиги =0,1 дан ошмайдиган автомобилнинг иситиш тизимидаги кузатишга қўйиладиган радиаторлар сони N аниқлансин ( =0,9 учун). Радиаторларнинг бузилиш сабаби-«найчаларнинг тузланишлиги». Бузилишгача бўлган ишлаш вақтларининг тақсимот қонуни-экспоненциал тақсимоти деб фараз қиламиз.

Ечилиши. Бошланғич маълумотларни (3) формулага қўйиб, N=200 га тенг эканлигини топамиз ( =10, =0,9 ва V=l,0 учун).

1. Вейбулл тақсимот қонуни. Агар эҳтимоллик зичлиги функцияси қуйидаги кўринишда берилган бўлса, у ҳолда;

1( )dв tf t в t у ;

0t бўлса (4)

46

кузатишга қуйиладиган объектлар сони берилган б ва улар учун нисбий хатолик ва tўрт қийматларига боғлиқ ҳолда аникланиши тавсия этилади. Бу холда вариация коэффициенти:

,1

1

11

)2

1(

вГ

вГ

вГ

V

(5)

бу ерда Г(х)- гамма-функция, унинг қиймати махсус жадвалларда келтирилган бўлади, (2) формула билан аниқланади. ишонч эҳтимоллиги эса, 0,80; 0,90; 0,95 га тенг.

Кузатиладиган объектлар сони N;

2

2:1

21

N

в

X

N

(6)

Бу ердаги 22:1 NX қиймати махсус жадвалдан олинади. N ни

топиш тартиби: -ишонч эҳтимоллиги даги tўрт учун нисбий хатолик б

берилади; -кутиладиган вариация коэффициента V қиймати берилади; -берилган V ва лар учун 1-иловадаги 4-жадвалдан N га

тегишли сон аниқланади; 2-Мисол =0,95, =0,1 ошмайдиган, V=0,2 дан кўп

бўлмайдиган ҳолат учун кузатишга қўйиладиган аккумуляторлар сони билан аниқланг.

Ечилиши. Дастлабки берилган маълумотлардан фойдаланган ҳолда жадвалдан N=32 тенг эканлигини топамиз.

3. Нормал тақсимот қонуни. Эҳтимоллик зичлиги функцияси қуйидагича берилган холда:

22

)(

at

А :

0,2

1)( tetf A

бўлганда (7)

кузатишдаги объектлар сони Nўртача tўрт қийматидаги нисбий хатолик ва ишонч эҳтимоллиги ҳамда вариация коэффициенти V қийматлардан фойдаланган ҳолда аниқланади.

47

Нисбий хатолик 6(2) формула билан аниқланади. Кузатиш объекти сони N қуйидаги формула билан аниқланади:

N

t

VN 1; (8)

бу ерда 1; Nt қиймати 1-иловадаги 5-жадвал олинади.

Техник объектларини ишончлиликка синаш турлари

Бирор катталикни аниқлаш мақсадида ўтказиш (бирор корхонада ишлаб чиқилган прогрессив технология асосида янгидан ясалган ёки такомиллаштирилган объектларни ўзлаштириш даврида ишончлиликнинг сон кўрсаткичларини аниқлаш);

Машиналарни ишончлиликка текшириш мақсадида ўтказиш (техник объект ишончлилигининг сонли кўрсаткичларининг стандартлар ва техник шартлар талабларига тўғри келиш-келмаслигини баҳолаш):

Машиналарни жадал равишда синаш (қисқа вакт ичида етарли даражада ишончли ахборотлар тўплаш).

1- расм. Техник объектларни (машина, агрегат, узел, асбобларни) ишончлиликка синаш турлари туркуми.

Таъмирланмайдиган объектлар учун ишончлиликнинг миқдорий тавсифи N, U, N режаси бўйича ўтказиладиган синашлар ёрдамида аниқланади. N, U,T режаси синаш узоқлиги чекланган ҳолатлардагина қўлланилади. Бунда чегаравий ҳолатгача синовдаги объектларнинг фақат бирор қисмигина етказилиши мумкин. Аниқлашлик ва текширишдан ташқари амалиётда ўз вақтида ишончли натижалар олишда жадал синаш усуллари ҳам кенг тарқалган. Жадал равишда синаш хилма-хил усулларда олиб борилиши мумкин бўлганлиги учун, уларнинг самарадорлигини баҳолашда, жадаллаштириш шароитларидан қатъий назар, жадаллаштириш коэффициенти ишлатилади;

Бу ердаги N ва t — 1 қиймати жадвалдан олинади. N сонини топиш тартиби:

- ишонч эҳтимоллиги б даги t ўрт қиймат учун нисбий хатолик б- берилади;

48

- кутиладиган вариация коэффициенти V қиймати берилади: - б/V нисбати топилади; - жадвал бўйича V=N нисбати ва б қийматлари бўйича

тегишли N сони топилади. З-Мисол. Кузатишга қўйиладиган автомобилларнинг оёқ тормози

колодкаларидаги фрикцион накладкаларининг сони аниқлансин. Фрикцион накладкаларидаги бузилишлар ейилиш тавсифига эга. Биринчи бузилишгача бўлган ушбу объектдаги ишлаш вақтининг тақсимоти нормал қонунига мос деб фараз қиламиз. Вариация коэффициента 0,2 дан ортмаслиги лозим.

Ечилиши. Бошлангич қийматларни (8) формулага қўйиб, N=13 тенг эканлигини топамиз.

4. Логарифмик-нормал тақсимланиш қонуни. Агар эҳтимоллик зичлиги функцияси қуйидаги кўринишда берилганда:

2ln

2

ln2

lnln ;

2

1)(

t

A

t

ttAe

ttf

0t бўлганда, (9)

Кузатишдаги объектлар сони N: N=R*Q ; (10)

R=ln(V 2 +l)= )2

)1ln(1(

2

V ; (11)

V2=e-1 ; (12) Q=u /6 . (13) Бундаги U 1-илованинг 7-чи жадвалидан аниқланади.

Кузатишдаги объектлар сони N аниқлаш учун 1-иловадаги 8 ва 9-чи жадваллардан R ва Q қийматлари олинади. Кузатишдаги объектлар сони N аниқлаш тартиби;

- кузатилаётган вариация коэффициенти V қиймати олдиндан берилади;

- V қиймати бўйича 1-иловадаги 9-чи жадвалдан тегишли R топилади;

- ишончлилик эҳтимоллигида ўртача қиймати tўрт учун нисбий хатолик қиймати берилади;

- ва қийматлари 1-иловадаги 9-жадвал бўйича Q қиймати топилади;

49

- (10) формула бўйича топилган R ва Q лар қиймати бўйича N сони топилади.

Мисол: Кузатишга қўйиладиган двигателлар сони N аниқлансин (бунда қиймати эҳтимоллигида 0,2 дан ошмасин деган талаб қўямиз). Двигателларнинг ресурсларини тақсимот логарифмик-нормал қонунга мос деб фараз қиламиз. Маълумки, вариация коэффициенти тахминан 0,40 га тенг.

Ечилиши; V=0,40 қиймати учун (11) формула бўйича саккизинчи жадвалдан R=0,16376 ни топамиз. =0,2 ва =0,90 қийматлар учун (13) формула билан тўққизинчи жадвалдан Q= 41,10 га тенг эканлигини топамиз. (10) формула билан N=7-ra тенглигини аниқлаймиз. Агар N сонли объектларга оид кузатиш натижалари бўйича олинган вариация коэффициенти берилган қийматдан кам ёки тенг бўлса, кузатишлар тўхтатилади. Агар ушбу коэффициент берилган қийматдан катта бўлса, аниқлик етарли хисобланмайди ва қўшимча кузатишларни ўтказиш талаб этилди.

5. Нопараметрик усул. Тасодифий қийматларнинг тақсимот қонунлари тури маълум бўлмаганда берилган вақт оралиғидаги талаб этилган бузилмасдан ишлаш эҳтимоллигидаги объектнинг энг кам сони N-ни аниқлашда нопараметрик усулда фойдаланиш тавсия этилади. Бунда бирор вақт t оралигида ишонч эҳтимоллиги қийматида бузилиш содир бўлмайди деб фараз қилинади. Ишонч эҳтимоллиги =0,80 оралиғида (0,90; 0,95; ,99)танланиши мумкин. Кузатиладиган объектлар сони N:

)(ln

)1ln(

tPN

. (14)

Кузутишдаги объектлар сони N-ни аниқлашда 1-иловадаги ўнинчи жадвалдан фойдаланиш мумкин. Уни аниқлаш тартиби;

- t вақт оралигидаги ишонч эҳтимоллиги учун бузилмасдан ишлаш эҳтимоллигининг P(t) талаб этилган минимал қиймати берилади;

- жадвалда берилган Р ва қийматлар учун тегишли кузатиш объектларининг минимал сони N топилади.

Мисол: Ишонч эҳтимоллиги =0,90 да бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги Р(t) 0,8 дан кам бўлмаган энг кам кузатиш объект сони N аниқлансин.

50

Ечилиши: Берилган дастлабки маълумотлдарни (14) формулага қўйиб, N=10 га тенг эканлигини топамиз. Худди шундай натижани 1-иловадаги ўнинчи жадвалдан фойдаланиб топиш мумкин. Агар кузатишдаги объектлар сони N бўлганида t вақт оралигида бирорта ҳам бузилиш содир бўлмаган ҳолда, аниқлиги жиҳатдан кузатиш натижалари қониқарли ҳисобланади. Агар бу оралиқда бир маротаба бузилиш қайд этилган ҳолда қабул қилинган эҳтимоллиги тасдиқланмаган ҳисобланади ва қўшимча кузатишлар ўтказиш талаб этилади.

Таянч тушунчалар: Тадқиқот, объект, кузатиш шароитлари, кузатиш режалари ва вариантлари, бузилиш ҳақидаги ахборотлар, уларни тўплаш услубияти, кузатиш объектлари, уларнинг энг кам сонининг аниқлаш тартиби параметрик ва нопараметрик усуллари, ишонч эҳтимоллиги, уларни ҳисоблаш ва танлаш усуллари, параметрик ва нопараметрик усуллар таҳлили.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1. Объектни кузатиш ишларига қандай талаблар қўйилади? 2. Тадқиқот объектини танлаш ва уларни ўтказиш

шароитларини қандай тушунасиз? 3. Қандай кузатиш турларини биласиз, улар бир биридан қандай

жиҳатлари билан фарқ қилади? 4. Кузатишларни ўтказишдаги қандай режа турларини биласиз?

Уларни таҳлил қилинг. 5. Тадқиқот объектининг бузилиш ҳақидаги маълумотлар қандай

тўпланади ва уларга қандай ишлов берилади? 6. Кузатиш объектларининг энг кичик сони қандай усулларда

аниқланади? 7. Кузатиш объектларининг энг минимал сонини

аниқлашда қандай усуллар мавжуд? 8. Параметрик ва нопараметрик бахолаш усулларининг

моҳияти ёритилсин. 9. Вейбулл тақсимот қонунини баҳолаш сонини хисоблащдаги

қайси усулга тегишли деб хисоблайсиз, унинг формуласини таҳлил қилинишини тушунтириб беринг.

10. Нормал тақсимот қонунини таҳлил қилинг, унинг нопараметрик параметрини қўллашдан фарқи нимада деб ҳисоблайсиз?

51

11. Нормал тақсимланиш қонунини таҳлил қилинг, унинг нопараметрик параметрини қўллашдан фарқи нимада деб ҳисоблайсиз?

Адабиётлар 1. ГОСТ 21623-76. Термины и определения .- М., 1976. 2. ГОСТ 11.005-74 Прикладная статистика. 1974.

2.2. Мавзу: Машиналарнинг ишончлилик кўрсаткичларини синаш

Режа: 1. Асосий синаш турлари ва режалари, синашни жадаллаштириш тўғрисида. 2. Жадал синаш усуллари тўғрисида, материални ейилиш ва бардошликка

синаш. 3. Техник диагностика, ишончлийликни олдиндан чамалаш, детал ва бирик

маларнинг чегаравий ҳолатларни аниқлаш усулларини ўрганиш.

Объектларни ишончлиликка синашда аниқлаш ва текширув синовлари мавжуд. Булардан биринчиси мазкур корхонада янгидан ишлаб чиқилган ёки такомиллаштирилган вариантлардан (машина, агрегат ёки детал) бирини ўзлаштириш пайтида улар ишончлиликнинг миқдорий кўрсаткичларини аниқлаш (техник кўрсаткичларга мослигини) мақсадида ўтказилади. Текширув синовлари эса ишончлилик кўрсаткичларининг миқдорий қийматларнинг стандарт ва техник шартларга мослигини текшириш мақсадларида ўтказилади. Машиналар, ускуналар ёки приборларни аниқлаш ва текширув синовлардан олдин завод-ясовчи техник назорат бўлими жавобгар ходим томонидан қабул қилиниб, улар чиниқтириш давридан ўтишлари лозим. Машиналар кўп ҳолда жадаллаштириш усулларда синалади. Кузатишларни жадаллаштириш коэффициенти қуйидагича аниқланади.

Hж

ж

tК

t , (1)

бу ерда tH-маълум чегаравий ҳолатга етгунга қадар нормал эксплуатация шароитдаги объектларнинг бажарган иш ҳажми;

52

tж-худди шу чегаравий ҳолат учун объектни жадаллаштирилган режимидаги объектларнинг синаш вақтида бажарган иш ҳажми.

Материалларнинг механик хусусиятларини экспериментал тадқиқот қилишнинг умумий тизимида уларни ейилишига чидамлиликка синаш ҳам ўзининг хилма-хил усуллари ва воситаларига бой ҳисобланади. Амалиётда ейилишга бардошлиликка синашнинг тўртта тоифаси шаклланган. Улардан биринчиси – тажриба шароитларида ўтказилиб, ейилиш жараёнидаги материалларнинг баъзи хусусиятларини ўрганишга қаратилган (юпқа қатламларнинг деформацион мустахкамлик хусусиятини, адгезияга мойиллик қоби-лиятини, мойлар билан ўзаро таъсир қилиш қобилиятини, иссиқлик-физик тавсифларни ўрганиш ва бошқ.). Улардан иккинчиси – лаборатория шароитида материаллар нусхаси устида тадқиқотлар ўтказилади, баъзи ейилиш шароитларини баҳолаш мумкин (конструктив факторлар катта таъсир қилмайдиган объектлар учун). Улардан учинчилари – детал ва бирикмалар (хоҳлаган материалдаги) ейилишга конструктив ва технологик факторларнинг таъсир этишни ўрганиш мақсадида махсус дастгоҳларда олиб борилади. Туртинчи тоифадаги синашда – эксплуатацион шароитда ўтказилиб, деталар ёки материалларнинг ейилишга бардошлигини аниқлашда якуний ҳисобланади. Улардан олинган тадқиқот натижалари энг юқори даражадаги ишончликка эгадир. Энг юқори натижаларни махсус полигонлардаги ёки яхши тайёрланган ишлаб чиқариш участкаларида ўтадиган синовларда олиш мумкин.

Ейиладиган деталарнинг ресурсларини оширишда тўлиқ ва пухта тадқиқот натижаларни олишга ҳаракат қилиш зарур. Бирламчи ва иккиламчи ишлаб чиқариш жараёнида техник объектларнинг ишончлилигини текшириш мақсадида чиниқтириш ишлари бажарилади, уларнинг асосий вазифаларидан бири-тикланган (ясалган) деталардаги ва йиғиш операциялардаги нуқсонларни аниқлаш. Техник объектларнинг ишончлилиги ва ишлаш қобилиятини баҳолашда техник диагностика - машиналардан фойдаланиш ва таъмирлашга оид уларнинг шикастланиш (бузилиш) сабаблари ва хусусиятларини ўрганувчи илм соҳаси ёрдам беради.

53

Таъмирлаш корхоналаридаги агрегатли-бирикмали усулларда таъмирлашда техник диагностика иш сифатини оширишга, машина-трактор паркига техник хизмат кўрсатиш билан боғлиқ ишларда меҳнат ҳажмини камайтиришга ёрдам беради. Бу жараёнда хилма-хил техник воситалар мавжуд: цилиндр-поршен гуруҳининг техник ҳолати ва клапанларнинг зич ётишини текширувчи КИ-48887 (газ сарфи индикатори); тирсакли валлардаги шатунли подшипниклардаги тирқиш қийматини аниқлаш қурилмаси КИ-11140; ёнилғи узатиш моментини ва газ тақсимлаш фазасини аниқлагичи-КИ-13902; ёнилғи – КИ-4818; ёнилғи насосларининг плунжер жуфтлари ва ёнилғи узатиш клапанларини текширувчи прибори – КИ-4802; ғалла комбайнлардаги гидротизимни текширишга (насос унумдорлигини аниқлайди) мўлжалланган прибор-КИ-5473; КИ-4850 мосламаси эса занжирли тракторларнинг таянч катоклари ва борт узатмалари подшипниклардаги тирқишларни назорат қилишга имкон беради.

Механизмлардаги ҳар қандай бирикма ўтказиш жойлари билан тавсифланади. Ишқаланиш ва ейилиш жараёнини камайтириш мақсадида бирикмаларни ишчи юзаларига мойлаш қоплами билан тўлдирилади ва улар маълум даражада зичлаш воситаларини бажаради. Мойлашнинг гидродинамик назариясига асосан бирикмадаги суюқлик сарфи қуйидаги боғланиш билан ифодаланади (2-расм):

dR

,2 12 dx

v bSq bS

бу ерда q-суюқлик сарфи;

b-ариқчанинг кенглиги;

S-ариқчанинг баландлиги;

v-биртекисликнинг иккинчисига нисбатан ҳаракатланиш тезлиги;

-мойнинг абсолют қайишқоқли;

dR/dx-оқим йўналишидаги босимнинг ўзгариши.

54

(1) тенгламадан кўрингандек тирқиш ортган сари суюқликнинг ариқчадан ташқарига отилиб чиқиш даражаси кескин ўзгаради, унинг зичловчилик қобилияти, берилган мазкур бирикма учун анча пасаяди. Демак, деталарнинг фойдаланиш жараёнидаги ейилиш оқибатида ва ариқча орасидаги тирқишнинг ортиши, улардаги мой ишчи босим таъсирида ташқарига оқиб кетади, бирикманинг нормал ишлаш шароити бузилади. Бундай тирқиш чегаравий ҳисобланади.

1-расм. Қўзғалувчан ва қўзғалмас текисликлар орасидаги босим остида ҳаракатланувчи мой қатламларининг тезлик профили: V-бир қатламнинг иккинчи мой қатлами устидан

харакатланиш тезлиги.

Худди шу сингари подшипникка, шпонка, вал-подшипник бирикмалардаги чегаравий ҳолатларни ҳам аниқлаш мумкин (2-4-расм). (1) тенглама двигателдаги поршеннинг цилиндр ичидаги ўтказишга тадбиқ қилиниши ҳам мумкин. Мойни картер томонга пуфлаб газлар босими поршен юқориги чекка нуқтасидан ўтган заҳоти содир бўлади (v=0). Шу боисдан цилиндр-поршен гуруҳи деталари бирикмаларидаги чегаравий тирқишни, айнан мой сарфи бўйича ўрнатиш тавсия этилади.

Подшипниклардаги ишчи бирикмаларидаги радиал тирқишлар Sr, ўқ йўналишдаги тирқишлар S0 (ўқ бўйинлари) ва бурчак оғиши

55

(подшипникнинг ўқи кесиб ўтиш жойидаги марказ атрофида бурилиш бурчаги) билан тавсифланади (2-расм).

2-расм. Думалаш подшипниклардаги тирқишлар тури.

Мк=Pу=Pd/2; l=4Mk/hd[]э; P=be[]ўр,

У ҳолда: l=2Mk/hd[]ўр;

бу ерда []ўр - кесиш бўйича материалнинг рухсат этилган кучланиши.

1) нормал шароитда []э=100-200 кгс/см2;

2) оғир шароитда []э=30-100 кгс/см2;

56

3-расм. Шпонка бирикмасини ҳисоблаш схемаси.

Подшипниклардаги тирқишларнинг ортиб бориши улар ишлаган пайтда шовқиннинг ортишига олиб келади-бундай шароитда уларни дарҳол тўхтатиш зарур, бу сингари нуқсонларнинг содир бўлиши-уларнинг чегаравий ҳолатидан дарак беради. Подшипникдаги радиал ишчи тирқиш Sp, одатда, чизмадагидан кам бўлиб, қуйидаги формула билан аниқланади:

Sp=Sч-(S1+St), (2)

бу ерда Sч-чизмадаги тирқиш;

S1-ички ҳалқанинг кенгайиши оқибатида ёки ташқи ҳалқанинг торайиши оқибатида ҳосил бўладиган тирқиш;

St-ҳалқа қизиган пайтдаги хароратларнинг ҳар хилдаги таъсири сабабли ҳосил бўладиган тирқиш.

Ўз навбатида:

St=dғ1(t1-t2), (3)

бу ерда -ҳалқа материалининг чизиқли кенгайиш коэффициенти (=0,00011).

dғ1-подшипник ички ҳалқасининг келтирилган ташқи диаметри.

01 2 1; t 5 10 .

4F

D dd d t С

57

Шпонканинг ишчи юзаларидаги ён қирраларида эзилишнинг олдини олиш учун қуйидаги шарт таъминланиши лозим:

Ph/2lэ , (4)

бу ерда l-шпонканинг ишчи узунлиги;

э-эзилишга оид рухсат этилган кучланиш;

h-шпонка баландлиги.

Бирикма аниқлигининг ўзгаришига шлицалардаги ейилишлар кўпроқ таъсир этади. Бирикма ишончлилигини таъминлаш учун шлицаларнинг кенглиги бўйича рухсат этилган ейилиш қиймати қуйидагидан ошиб кетмаслиги лозим:

в=(0,05-0,08)b, мм. (5)

бу ерда b –шлицанинг бошланғич айлана диаметри бўйича тўғри томонли ёки эвольвентали шлица тишининг кенглиги.

М

а

4-расм. Тирқиш Sбош дан Smax гача кўпайганда вал марказининг схематик ўзгариши.

Х

58

У

5-расм. Подшипникнинг геометрик шакли бузилган ҳолдаги (пунктирда кўрсатилган) валнинг подшипникдаги ҳолати.

Агар шлицадаги ейилиш қиймати (5) ифодада кўрсатилган тенгликдан ортиқ бўлса, бундай ҳолат чегаравий ҳисобланади. Ишқаланиш кучлари ва зарбли юкланмалар нафақат ўтқазишларни, шунингдек, деталарнинг геометрик шаклларига ҳам салбий таъсир этади. Мойлаш назариясига биноан подшипникда айланаётган вал, ўз маркази бўйича ярим айлана доираси радиусининг 1/4 тирқишига тенг қийматига яқин эгри чизиқ кўринишида ҳаракат қилади. 4-расмда кўриниб турганидек, а нуқтаси валнинг марказидаги Sбош тирқишида, b-Smax тирқишда ишлашига жавоб беради.

Бирикма ишга туширилганда ва барқарор ҳолатга ўтгунга қадар вал бошланғич тирқиши (Sбош) билан 1 бурчакка айлана бошлайди. Бу вал ва подшипникнинг ейилиши билан боғлиқ ҳол, чунки вал пастроқ айланишлар сонида ишлаганда ярим суюқлик шароитидаги ишқаланиш содир бўлади. Тирқиш ортган сари бу бурчак камая бошлайди ва рухсат этилган чегаравий тирқиш пайтида (Smax) 2 га етади. Агар ишлаш жараёнида вал ўзининг дастлабки геометрик шаклини сақлаган ҳолда текис ейиладиган бўлса, подшипник тўғрисида бундай деб бўлмайди. Доимий юкланма пайтидаги ейилиш, асосан, 1 бурчаги соҳасида содир бўлиши мумкин ва бу жойдаги ейилиш равон, бир хилда кечмайди, аксинча C нуқтаси томон кўпроқ ейила боради. Демак, вкладишдаги энг кўп ейилиш C нуқтасида ҳосил бўлади. Агар, вал ейилмайди деб фараз қиладиган бўлсак, у ҳолда вақт ўтган сари подшипник C нуқтасида вал ўзининг ташқи диаметри эгри чизиғига мос радиусдаги ейилган уя ҳосил қилади. Бу ҳол бирикманинг, яъни подшипникнинг чегаравий

59

ҳолатга етганлигидан далолат беради, чунки подшипникнинг бутун юкланган қисми бўйлаб панонасимон оралиқ содир бўла олмайди, ва, демак, суюқлик шароитида ишқаланишни таъминловчи шароит бузилади. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг кўрсатишича, цилиндрик подшипникларнинг босим кўрсатиш зонаси =90-1200 ташкил

этади. Энг қулай шароит учун =900 ёй ҳолатини қабул қилиб, уянинг чуқурлиги У билан аниқланиши мумкин. Оралиқ математик ҳисоботларни кўрсатиб ўтирмасдан, аналитик усулда уни ҳисоблашда ишлатиладиган асосий якуний формулани қуйидагича ифодалаш мумкин (уни исботлаш усули [1] да келтирилган):

.5,2

5,0

бошS

y , (4)

бу ерда Sбош, -бирикманинг бошланғич тирқиши ва эксцентриситети қиймати.

Янги бирикма учун (х=0 ёки 0 бўлгана) (4) формула:

У=0,2Sбош ,

бу ерда Sбош-бирикманинг бошланғич тирқиши.

Агар 5,2 шартига яқинлашган пайтда бирикманинг суюқлик шароитида ишқаланиш режими бузилган ва у чегаравий ҳолатга келган ҳисобланади. Детал ва бирикманинг техник кўрсаткичларига тўлиқ техник ресурс (Tm), ҳақиқий ишлаб бўлинган ресурслар (Tx), қолдиқ ресурсларни (Tk) киритиш мумкин. Агар чиниқтириш зонаси ҳисобга олинмаса, нормал эксплуатацион участкасида (биринчи яқинлашишда) ейилиш қийматининг ортиши бирикманинг иш ҳажмига (T) тўғри пропорционалдир (6-расм). Бундай ҳолатда бирикмадаги деталнинг техник тўлиқ ресурсини қуйидаги ифода ёрдамида аниқлаш мумкин:

,tg

ИИT бч

T

(5)

бу ерда Ич-деталнинг чегаравий ўлчами;

Иб-деталнинг номинал (чизмадаги бошланғич) ўлчами;

60

Ейилиш

gvtg -деталнинг ўртача ейилиш тезлиги.

И , мм

б

Т, МОТО-С.

ТТ Ишланма,

6-расм. Деталнинг тўлик ресурсини аниқлаш схемаси: Tx-детал ресурсининг ҳақиқий қиймати; Tk-деталнинг қолдиқ

ресурси, TT-деталнинг техник тўлиқ ресурси.

Машинадаги бирикманинг тўлиқ техник ресурси қуйидаги формула билан аниқланади (7-расм):

,max

б

Бчтб v

SST

(6)

бу ерда Sч-тирқишнинг чегаравий қиймати;

SБmax-чизма бўйича бошланғич (номинал) энг катта тирқиш;

1 2б g gv v v -бирикманинг ўртача ейилиш тезлиги;

21 gg vv -қамраб олувчи, қамраб олинувчи юзаларнинг

ўртача ейилиш тезлиги.

Чиниқтириш давридаги детал ейилишининг қиймати, одатда уларни ясашдаги қуйимдан ошмаганлиги учун, деталар ёки бирикмаларни амалий ҳисоблаш мақсадида бошланғич ўлчам ёки тирқиш учун чизмадаги қуйидаги ўлчамларни олиш мумкин:

-валлар учун – юқориги чегарасини Dmax;

-тешиклар учун – энг катта бошланғич тирқишни SБmax.

61

ТТА

дет.1

И

Т , МОТО-С

Ишланма

7-расм. Бирикма тўлиқ ресурсини аниқлаш схемаси: тбT -

бирикманинг тўлиқ ресурси, xcT -бирикманинг хақиқий

бажарган ресурси, Tқ-бирикманинг қолдиқ ресурси.

(5) ва (6) формулалардан маълум бўлишича, детал ёки бирикманинг ресурси уларнинг чегаравий ейилишига ёки геометрик шаклнинг ўзгаришига боғлиқ. Чегаравий ўлчам қиймати, одатда, техник шартларда кўрсатилган бўлади. Ейилиш тезлиги, ейилиш қийматининг бажарилган иш ҳажмига нисбати билан аниқланади:

V=Иулч/Tулч, (7)

бу ерда Тўлч-ейилиш қийматини (вал) ўлчаш пайтидаги бажарилган иш ҳажми:

Иўлч-ўлчанган ейилиш қиймати.

Ейилишнинг ўлчаш вақтидаги чегаравий ҳолатга етган қолдиқ ресурси қуйидаги тенглама билан аниқланади:

-детал учун:

;gv

ИИT улччк

(8)

Ейилиш

, мм

Ир

62

-бирикма учун:

,б

улччк v

SST

(9)

бу ерда vg, vб-детал ва бирикманинг ўлчаш пайтидаги ейилиш тезлиги.

Қолдиқ ва тўлиқ ресурслар қийматлари эҳтимолий характерга эга. Демак, ресурс кўрсаткичларини тақсимланиш қонунларини ва ишонч чегараларини ( ) билган ҳолда ёки тахминий фараз қилган

ҳолда, уларнинг тақсимланиш чегаралари (пасткисини - nT ,

юқоригиси юT ) аниқланади. Уларни аниқлашга оид қатор

мисолларни ечиш мазкур фаннинг амалий машғулотларида режалаштирилган.

Таянч тушунчалар: Техник объект, синаш турлари ва режалари, жадаллаштириш коэффициенти, бардошликка синаш, уларнинг тоифалари, мойлаш, гидродинамик назария, подшипник, шпонка, вал-подшипник, бирикмалар, чегаравий ҳолатлари, тирқиш, уларнинг ўзгариши, детал, тўлиқ ва қолдиқ ресурс, ҳисоблаш формулалари, таҳлил.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1. Асосий синаш турлари таҳлил қилинсин. 2. Синаш режаларини таҳлил қилинсин. 3. Жадал синаш усуллари, уларнинг вазифалари ёритилсин. 4. Жадаллаштириш коэффициентини аниқлаш формуласи

қандай аниқланади? 5. Ейилишга бардошликка синаш тоифалари таҳлил қилинсин. 6. Тадқиқот ишларида техник диагностиканинг мақсади ва

вазифалари ёритилсин. 7. Қўзғалувчан ва қўзғалмас текисликлар орасидаги босим

остида ҳаракатланувчи мой қатламларининг тезлик профили ва суюқлик сарфини аниқлаш формуласи таҳлил қилинсин.

8. Думалаш подшипникларидаги тирқишлар тури таҳлил қилинсин.

9. Сирпаниш подшипникдаги ейиладиган уя чуқурлигини аниқлаш усули ёритилсин.

63

10. Бирикма ресурсининг техник кўрсаткичларини аниқлаш схемаларини чизилсин ва таҳлил қилинсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной

техники.-Киев-Донецк.: Высшая школа, 1979. 2.В.А.Анилович. Основы надежности сельскохозяйственной

техники. – М.: МИИСП, 1973. 3.Ю.Н.Артемьев. Основы надежности сельскохозяйственной

техники. – М.: МИИСП, 1973.

2.3-мавзу: Машиналар ишончлилиги кўрсаткичларини ҳисоблаш ва уларни режалаштириш

Режа: 1. Машиналар ва улардаги элементларнинг бузилмаслик ва чидамлилик

кўрсаткичларини ҳисоблаш. 2. Детал ва бирикмаларнинг тўлиқ ва қолдиқ ресурсларини математик-

статистик ахборотлар асосида аниқлаш. 3. Техник объектнинг (машина, агрегат, узел, детал) чидамлилик

кўрсаткичларини ҳисоблаш ва режалаштириш. 4.Машиналарни таъмирлаш муддатин эҳтимолий режалаштириш.

Машиналарнинг ишончлилик кўрсаткичларини ҳисоблаш машиналар ва уларнинг элементлари ясаш ва таъмирлаш жараёнидаги сифатини баҳолаш алоҳида ахамиятга эга бўлиши билан бирга машиналарнинг техник-иқтисодий хизмат кўрсатиш ишларини режалаштиришга имкон беради. Сифатни фақат ишончлиликнинг баъзи кўрсаткичлари билангина баҳолаш, машиналарни ясаш ёки таъмирлаш пайтидаги сифати тўғрисидаги нотўғри тасаввур қилишга олиб келишлиги билан бирга машиналарга техник хизмат кўрсатиш, эксплуатацион бузилишларни бартараф қилиш ва таъмирлашда техник хужжатларни ишлаб чиқишдаги хатоликларга ҳам олиб келиши мумкин. Масалан, оддий қишлоқ хўжалик машиналарида, баъзан эса дон комбайнлари каби бошқа мураккаб техник воситаларда ҳам эксплуатацион ва ресурсли бузилишлар ораларидан аниқ чегара ўтказиб бўлмайди. Бундай ҳолатларда таъмирлашдан олдинги ва таъмирлашлар оралиғидаги чидамлиликни ҳисобга олмаган ҳолда,

64

фақат ишончлиликнинг бузилмаслик, таъмирбоплик, сақланувчан-лик ва нисбий нархларинигина баҳолаш мақсадга мувофиқ бўлиб қолади. Ҳар хил турдаги қишлоқ хўжалик машиналари ва улар элементларидаги ишончлилик хусусиятларнинг бошқа вариантларини ҳам эътиборга олишга тўғри келади. Машиналар ва улардаги элементларнинг бузилмаслиги иқтисодий ва техник каби икки турга бўлинади (1-расм).

Машиналар бузилмаслигининг иқтисодий кўрсаткичлари. Бузилмасдан ишлашлик – бу машина ёки ундаги элементларнинг олдингисига навбатан экспуатацион бузилишгача бўлган тўхтовсиз ўртача узоқ муддатда ишлаш қобилиятидир. Бузилмасликнинг иқтисодий кўрсаткичларига эксплуатацион бузилишларни бартараф

этишга тегишли вақт эбb , меҳнат эбP ва нисбий эбg маблағлар

киради:

,;1

1 бирлигиишлов

c

H

B

Nb

N

i

эбiэб (1)

,;1

1 бирлигиишлов

cкиши

H

P

NP

N

i

эбi (2)

,'

;1

1 бирлигиишлов

mso

H

D

Ng

N

i

эбiэб (3)

1-расм. Машиналар ва улардаги элементларнинг

бузилмаслик кўрсаткичлари ва уларнинг таркибий қисмлари.

бу ерда N-кузатишдаги машиналар сони;

65

Вэб, Pэб ва Dэб-мос равишда i-чи машинадаги бузилишларни бартараф этишга жами сарф бўлган вақт, меҳнат ва нисбий маблағ ҳаражатлари.

i-чи машина ёки ундаги элементнинг ишлов ҳажми синаш ёки кузатиш пайтида керакли миқдорда етарли бўлиши лозим. Ишончлилик тўғрисидаги ахборотларни тўплашда машинанинг ишлов ҳажми Hi машина ёки ундаги элементнинг таъмирлашгача ёки таъмирлашлараро ресурси қийматидан кам бўлмаслиги керак. Ишончлилик кўрсаткичлари қийматининг ўртача қийматларини ҳисобалашда (1)-(2) кўринишдаги тенгламалар ишлатилади ва улар қидирилаётган қийматнинг физик моҳиятини тўғри акс эттиради, баъзан қуйидаги тенгламадан ҳам фойдаланилади:

,

1

1

N

i

N

эбi

эб

H

Bb

Машиналар бузилмаслигининг техник кўрсаткичлари. Бузилмасликнинг асосий техник кўрсаткичларига бузилишлар оқими параметри Hfw ва битта эксплуатацион бузилиш (ЭБ)

га тенг, иш ҳажми - 0T тегишлидир. Ўзининг физик моҳиятига кўра

бузилишлар оқими параметри бузилишларнинг содир бўлиш тезлигини ифодалайди (иш хажми бирлигидаги бузилишлар сони). Умумий ҳолда иш хажми бўйича бузилишлар оқими параметрининг эҳтимоллик зичлигининг ўзгариш қонуни функцияси Hf - га мос келади:

,Hfw (4) бу ерда H-машинанинг ишлаш вақти, мото-с.

Лекин, бундай синов пайтида бузилган машиналар ёки ундаги элементлар тикланади ва улар ишлашларини давом этишлигини ҳисобга олганда, Hf функцияси бири иккинчиси билан аралашиб кетиб, бир хилдаги бузилишлар оқимини ҳосил қилади. Натижада, бутун кузатишлар давомида содир бўладиган бузилишлар-нинг ўртача тезлиги тахминан бир хил ўзгармас бирорта барқарор ҳолга келиб қолиши мумкин:

66

.constw Бу каби фаразлар машинанинг бузилмаслик тавсифини

ҳисоблашни анча соддалаштиради. ЭБ тўғрисида деярли кўп ҳажмдаги ахборотга эга бўлганимизда тахминий танланган H1 дан H2 оралиғидаги иш ҳажмида бузилишлар оқими параметрини қуйидаги тенглама ёрдамида ҳисоблаш мумкин:

бирлигихажмииш

бузилиш

N

HHmw

N

i

,121

(5)

ёки кузатиш якунланган ҳол учун:

,;1

1 бирлигихажмииш

бузилиш

H

m

Nw

N

i

i (6)

бу ерда mi-H1 дан H2 ёки 0 дан Hi оралиқдаги иш ҳажми i-нчи машинанинг ЭБ лар сони.

Бузилишлар оқими параметри ( w ) қиймати бўйича битта

эксплуатацион бузилишга тегишли ўртача иш ҳажми ( 0T ) қуйидаги

формула билан аниқланади:

0

1, .иш хажми бирлиги

Tw бузилиш

(7)

Бузилишга оид иш ҳажми 0T қишлоқ хўжалик техникаларининг

бузилмаслигининг асосий инженерлик кўрсаткичи бўлиб, машиналардан фойдаланиш, ишлаш қобилиятини тиклаш учун уларнинг моддий-техник таъминотини ҳисоблаш ва режалаштириш ишларида кенг қўллаш мумкин. Бузилишгача қадар бажарилган иш

ҳажмини ( 0T ), дастлаб бузилишлар оқими параметрини ( w )

аниқламасдан туриб ҳам тўпланган ахборотлар асосида қуйидаги тенглама ёрдамида аниқлаш мумкин:

.,1

10 бузилиш

бирлигихажмииш

m

N

NT

N

i

i (7)

бу ерда N –кузатиладиган машиналар сони; Hi-кузатиш вақтдаги i-нчи машинанинг иш хажми, мото-с; Mi-кузатиш вақтда i-нчи машинадаги бирор бажарилган иш

ҳажми мобайнида (H3) ўртача бузилишлар сонини аниқлашни талаб

67

қилади (машинанинг йиллик режалаштирилаётган иш ҳажмини ёки таъмирлашлараро иш ҳажми ва ҳ.к.). Ўртача бузилишлар сони:

0

33 T

HwHm урт , (8)

Синаш ишларидаги якуний масалаларнинг ўртага қўйилишга қараб ишончлиликнинг иқтисодий ва техник кўрсаткичлари юқорида келтирилган оддий тенгламалар ёки нисбатан аниқроқ синалувчи эксплуатацион бузилишлар иш ҳажмларининг тақсимот қонунларини танлаш усулларидан фойдаланиш тавсия этилади. Охирги усул анча афзалроқдир, чунки бу усул бузилмасликнинг техник ёки иқтисодий кўрсаткичларни тақсимланишнинг ишонч чегараларининг ўртача қийматларини аниқлашга имкон беради. Амалий машғулотларда талабалар техникаларнинг бузилмаслик кўрсаткичларини ҳисоблаш борасида тегишли кўникмалар ҳосил қилиши шарт. Келинг, мисол учун, машиналар деталарининг тўлиқ ҳақиқий ресурсларини аниқлаш усулини таҳлил қилиб кўрайлик.

Қишлоқ хўжалиги техникаларига оид эҳтиёт қисмларни ҳисоблашда ва эҳтиёт қисмларга тегишли буюртмаларни тузишда

детал ёки бирикмаларнинг ҳақиқий тўлиқ ресурсини ( xT ) ҳисобга

олишга тўғри келади ва бу қиймат тўлиқ ресурси mT қийматидан

машинанинг бутун таъмирлашлараро ресурси ( mpT ) (тўла

комплектли ёки агрегатли таъмирлаш усулларида) ярмидан камдир. Таъмирлаш ва нуқсонларни аниқлаш жараёнида машиналар деталари ечиб олиниб, агар улардаги ейилиш қиймати рухсат этилган Ирт –дан кўп бўлса, уларнинг кейинчалик ишлашига рухсат этилмайди. Умумий ҳолатда детал ёки бирикмалардаги ҳақиқий ўртача ресурс (Tm-Tma) дан Tm гача бўлган оралиқда ётиши мумкин. Шундай қилиб, детал ёки бирикманинг ўртача ҳақиқий ресурси қуйидаги формула билан аниқланиши мумкин:

.2ma

mx

TTT (9)

Ҳақиқий ресурснинг ишонч чегараларини тўлиқ ресурснинг ишонч чегараларини аниқлаш усули ёрдамида ҳисоблаш мумкин.

68

Машиналар (узеллар, агрегатлар) чидамлилигини ҳисоблаш ва режалаштириш. Машина, узел, агрегатнинг чидамлигиги деб уларнинг техник хизмат кўрсатиш ва эксплуатацион бузилишларни бартараф этишга оид тўхташлар оралиқларида чегаравий ҳолатгача ишлаш вақтининг узоқлигига айтилади. Машиналар ёки унинг агрегати чидамлилигини баҳолашнинг бошланғич тавсифи-ресурсли P(H) бузилишларсиз ишлаш эҳтимоллигига ёки ресурсли F(H) бузилишнинг содир бўлиш эҳтимоллиги ҳисобланади. Шуни эътиборга олиш зарурки, P(H) ва F(H) эҳтимолликларининг йиғиндиси бирга тенг.

2-расмда ресурсли бузилишнинг (РБ) намунавий дифференциал тақсимланиш эгри чизиғи кўрсатилган (эҳтимоллик зичлиги функцияси), уларнинг параметрлари аниқлангандан сўнг, хоҳлаган тақсимот қонуни учун қуриш мумкин. Маълумки, иш ҳажми хоҳлаган эхтиёрий танлаб олинган H1 дан H2 интервал оралигидаги бузилган машиналар сони H1 ва H2 юзаси ёки cHf

эҳтимоллигининг шу интервал узунлигига (H2-H1) кўпайтмаси каби аниқланиши мумкин.

Ресурсли бузилиш (РБ) ҳолатларининг H1 дан H2 оралиғида содир бўлиши амалий томондан керак ҳисобланади, РБ ларнинг меъёрланган сони ушбу оралиқда cHf га боғлиқ қолмай, иш

хажми H1 даги бузилмаган (яроқли) машиналар сони 1HN я -га

ҳам тенг. Бузилмаган, яроқли машиналар сони 1HN я ни тажриба

ёки назарий тақсимотлар маълум бўлганда тегишли жадваллар ёрдамида қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

.11

1

HPdHHfHNH

я

(10)

69

Ишлаш вақти, мото-с

2-расм. Ресурсли бузилишлар интенсивлигини аниқлаш схемаси.

Бу тенгламадан кўриниб турганидек, яроқли машиналар сони

машинанинг кузатиш ёки фойдаланиш бошидан ва H2 иш вақтигача бўлган оралиғидаги бузилмасдан ишлашлик эҳтимоллигини тавсифлайди. H1 ва H2 оралиғидаги ишлаш вақти интервалида бузилган машина (N0) нинг яроқли машиналар сони 1HN я

нисбатига бузилишлар жадаллиги (интенсивлиги) рб (ресурсли

бузилишлар РБ содир бўлиш тезлиги) дейилади ва у машинанинг ресурсли бузилмаслигининг асосий тавсифини ифодалайди. Умумий кўринишда бузилишлар интенсивлигини қуйидаги тенглама билан ифодалаш мумкин:

.HP

Hfрб ; (11)

,112

1020

HNHH

HNHN

ярб

(12)

бу ерда N0(H1) ва N0(H2) –кузатиш пайтидан бошлаб ва тегишли H1 ёки H2 иш ҳажмидаги машиналарнинг ресурсли бузилишлар сони;

Nя(H1)-кузатиш пайтидан бери ва H1 иш ҳажмигача ресурсли бузилишлар қайд этилмаган машиналар сони.

70

Бузилишлар интенсивлиги рб асосан ресурсли бузилишларга

нисбатан бузилмаслик тавсифи сифатида фойдаланилади, яъни у машиналарнинг таъмирлашгача ёки таъмирлашлараро чидамлилигига баҳо бериш пайтида қўлланилади. Бу ҳолатларда U(NUT, NUR ва ҳ.к.) типдаги кузатиш режалари қўлланилади:

бу ерда N-кузатишдаги машиналар сони; U –кузатишдаги ишончлилик кўрсаткичи қайд этилган машинани кузатишдан олиш мўлжалланган; T-кузатишдаги чекланган иш ҳажми; r-олдиндан берилган ишончлилик кўрсаткичига қараб кузатиш ишлари давом этилиши мумкин, бунда машинада ресурсли бузилиш содир бўлса, уни кузатишдан олиш мўлжалланган. Машинанинг иш ҳажми ва ресурсли бузилишлар сони кўпайган сари кузатишдаги машиналар сони ҳам камайиб боради ва тегишли равишда (11) ва (12) тенгламалардаги махраж ва суръат ўзгариб боради. Бундай тақсимланиш қонунига экспоненциал қонуни (Вейбул тақсимот қонунининг V=1 ва в=1 га тенг бўлган хусусий ҳолати) тўғри келади.

Машиналар чидамлилигининг иқтисодий кўрсаткич-ларига қуйидагилар киради:

4

1

1, ;

Nэбi pi

TP TA i

B B соатb

N T иш хажми бирлиги

(13)

4

1

1, ;

Nэбi pi

TP TA i

P P киши соатP

N T иш хажми бирлиги

(14)

4

1

1 сум; ,

Nэбi pi

TP TA i

D Dg

N T иш хажми бирлиги

(15)

бу ерда Bэбi, Pэбi, Dэбi-i-ли машинанинг (агрегатнинг) эксплуатацион бузилишларни бартараф этишга тегишли равишда умумий вақт, меҳнат ва маблағ харажатлари;

BPi, PPi, DPi-i-нчи машина (агрегат)нинг тегишли равишда таъмирлашга кетадиган вақти, меҳнат ҳаражатлари ва маблағ нарҳи.

tсм-машина ресурси тақсимланишдаги оғиш ҳолатининг бошланиши;

71

TTP(TA)-i-чи машина (агрегат)нинг таъмиргача ёки таъмирлаш-лараро ресурси (синаш вақтидаги иш ҳажми).

3-расм. Машиналар (агрегатлар) чидамлилигининг асосий техник кўрсаткичлари.

Машиналар чидамлилигининг техник кўрсаткичлари 3-расмда

келтирилган. 4-расмда гамма-фоизли ресурсни аниқлаш схемаси тақдим этилган:

,1001

1% 0

N

NN

бу ерда N-кузатилаётган машиналар сони; N0-i-чини ҳам кўшиб ҳисобланганда бузилган машиналар сони.

Tсил параметрининг қиймати (5-расмга қаралсин) қанча баланд бўлса, бирорта муайян машина ёки агрегатнинг ясаш ёки таъмирлаш технологик жараёни шунчалик яхши ишлаб чиқилган ҳисобланади.

72

4-расм. Гамма-фоизли ресурсни аниқлаш схемаси.

5-расм. Ресусрснинг пасайиш эгри чизиғи бўйича гамма- фоизли ресурсни аниқлаш.

Таянч тушунчалар: Машиналар, уларни тайёрлаш, таъмирлаш,

сифат кўрсаткичлари, бузилмасдан ишлаш, таъмирбоплик, сақланувчанлик, уларнинг таркибий қисмлари, ишончлилик кўрсаткичларни аниқлаш тенгламалари, эҳтимоллик зичлиги функцияси, бузилишлар оқими параметри, бузилиш, иш ҳажми, таъмирлашлараро иш ҳажми, ресурс, объект чидамлилиги, бузилишлар интенсивлиги, чидамлиликнинг иқтисодий ва техник кўрсаткичлари, гамма-фоизли ресурс, унинг график кўринишлари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1. Бузилмаслик, таъмирбоплик ва сақланувчанликнинг асосий

белгиларини кўрсатинг. 2. Машиналар бузилмаслигининг асосий кўрсаткичлари ва

уларнинг таркибий қисмлари схематик тасвирланг. 3. Бузилмасликнинг иқтисодий кўрсаткичларини тавсифловчи

формулаларни таҳлил қилинг. 4. Бузилмасликнинг техник кўрсаткичларини таҳлил қилинг.

73

5. Машинанинг биринчи бузилишга қадар бажарилган иш ҳажмини аниқлаш формуласини таҳлил қилинг.

6. Ресурсли бузилишлар интенсивлигини аниқлаш схемасини таҳлил қилинг.

7. Машиналар чидамлилигининг иқтисодий кўрсаткичларини аниқлаш формулаларини таҳлил қилинг.

8. Чидамлиликнинг техник кўрсаткичлари қайси параметрларни ўз ичига олади?

9. Гамма-фоизли ресурсни аниқлаш схемалари таҳлил қилинсин.

10. Эҳтимолликни режалаштириш усулининг моҳити ёритилсин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. В.И.Прейсман. Основы надёжности сельскохозяйственной техники. - Киев - Донецк.: Высшая школа, 1979.

2.В.Я. Анилович. Основы надёжности сельскохозяйственной техники. - М.: МИИСП, 1973.

3.Ю.Н. Артемьев. Основы надёжности сельскохозяйственной техники. - М.: МИИСП, 1973.

2.4. Мавзу. Гипотеза тўғрилигини баҳолаш усуллари.

Режа: 1. Машиналарнинг бузилиш тўғрисида асосий тушунчалар. Бирикмаларнинг ейилиш даражаси қонунлари ҳақида асосий тушунчалар. 2.Тақсимот қонунлари тўғрисидаги ишчи гипотезасини текшириш. 3. Гипотезаларнинг тўғрилигини текшириш усуллари. 4.Ишончлиликни олдиндан чамалаш усуллари.

Машиналарнинг ишга яроқсизлиги тўғрисидаги тушун-чага асосан, барча тадқиқот объектларини (машина, агрегат, узел, детал) икки гуруҳга бўлишга имкон беради:

-таъмир талаб қилмайдиган объект, ёки биринчи бузилишнинг ўзида алмаштирилувчи, яъни фойдаланиш жараёнида бир мартадан ортиқ бузилмайдиган объектлар;

-тамирланувчи объектлар , улар фойдаланиш жараёнида кўп маротаба бузилишлари мумкин.

74

Бу ерда таъмирлаш деганда тадқиқот объектида бузилиш ҳолати содир бўлганда, унинг ишлаш қобилиятини қайта тиклашга қаратилган комплекс ишлари (созлаш, тузатиш, тортиш, тозалаш, ювиш, бузилган элементни, деталарни, узелларни ва агрегатларни янгилари ёки таъмирланганлари билан алмаштириш ва бошқалар) тушунилади. Бу ишларни бажариш учун объектни ишдан тўхтатиб туришга тўғри келади. ГОСТ 27.002-83-да келтирилган қуйидаги бешта хусусиятни кўриб чиқайлик:

-ишончлилик-бу объектнинг берилган вазифаларни белгиланган иш кўрсаткичлари кийматларини сақланган ҳолда техник хизмат кўрсатиш (ТХК), таъмирлаш ва ташиш талабларига мос келган ҳолда бажариш хусусияти;

-бузилмасдан ишлашлик- бу объектнинг узлуксиз ишлаш қобилияти (биринчи ёки навбатдаги ишламасдан қолгунга қадар);

-таъмирбоплик-бу объектнинг ТХК ўтказишга, ишламай қолиш-ларни бартараф этишга, таъмирлашга мослашганлиги;

-сақланувчанлик-бу объектнинг сақлаш ва ташиш чо`ида ишга яроқдилигини сақлаб туриш хусусияти.

ГОСТ 13377-75; ГОСТ 17102-72; ГОСТ-17527-72ларда бўлмасдан ишлаш муддатлари келтирилган.

Ишга яроқсиз бўлмасдан (бузилмасдан) ишлаш муддати-бу объектнинг узлуксиз ишлаш вақти ёки берилган иш хажми билан аниқланади. Яроқсиз ҳолат бу объектнинг иш қобилиятини бузилиш ходисасидан иборат (ГОСТ 17102-72 ва ГОСТ 17527-72). Бузилгунга қадар ишлаш муддати таъмирланадиган объектнинг бир бузилишдан кейинги бузилиш ҳолатигача бажарган ишининг ўртача қиймати билан ифодаланади (ГОСТ-13377-75). Бузилганлик- объектнинг бир бузилишдан кейинги бузилиш ҳолатигача бажарган ишининг ўртача қиймати билан ифодаланади (ГОСТ-13377-75). Бузилганлик- объектнинг техник хужжат талабларининг бирортасини қондира олмайдиган ҳолати билан ифодаланади.

Бирорта t- га тенг ишланма давомида бузилмасдан ишлаш эҳтимоллигини қуйидагича аниқлаймиз:

0

0lim)(N

nNtP

,

бу ерда N0 – дастлабки машиналар сони;

75

n-t – ишланма охиридаги бузилган машиналар сони Агар t=0 га интилганда P(t)=O, t=0, P(t)=l га тенг бўлади.

0

0

N

nNP

,

бу ерда N0- ишлаётган дастлабки машиналар сони; n-t ишланма охиридаги бузилган машиналар сони. (1) формула бўйича камайиб борувчи ишончлилик

функциясини кўриш мумкин (1-расм).

1-расм. Бирор вақт мобайнидаги бузилмасдан ишлаш

эҳтимоллиги графиги.

Бу ҳол учун бузилишлар барқарордир, t иш вақтидан кейин г вақт оралиғида объектнинг шартли бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги бу иш вақти қийматига боғлиқ бўлмайди (бу оралиқда ейилиш ёки эскириш содир бўлмайди).

Вейбулл тақсимоти. Бу ҳолат учун қуйидаги дифференциал ва интеграл функциялардан фойдаланиш мумкин:

в

a

tв

ea

t

a

вtf

)(1

)(

(13)

в

a

t

etк)(

1)(

(14)

76

2-расм. Вейбулл тақсимотининг дифференциал функцияси.

m-нинг турли қийматларига оид иш вақти бўйича бузилишлар жадаллиги графиги (Вейбулл тақсимотининг дифференциал функцияси) 2-расмда кўрсатилган.

m=1 га тенг бўлган ҳолда Вейбулл тақсимоти экспоненциал тақсимотга айланади. Нормал (Гаусс) тақсимоти учун қуйидаги ифодалар мавжуд:

2 21( ) ( ) /(2 )

2

tf t е t t

15

бу ерда e =2,7183-натурал лагорифм асоси;

t ва 2 - тақсимот параметрлари. Қуйидаги (4-расм) турли ўртача квадратик оқишлар учун

нормал тақсимоти эгри чизиқлари келтирилган. Нормал Гаусс тақсимотидан вариация коэффициентининг кам

қийматлардагина фойдаланган маъқул.

4-расм. Ҳар хил қийматларида Гаусс тақсимотларининг график кўринишлари .

77

Тақсимот қонунлари тўғрисидаги гепотезаларни текшириш. Қишлоқ хўжалик машиналари ва улардаги элементлар

ишончлилигини тадқиқот қилишда кузатиш натижаларини дастлаб таҳлил қилингандан сўнг тадқиқот қийматлари қандай тақсимот турига мансублиги тўғрисида тахмин қилинади. Қабул қилинган ишчи гипотезаси бир қанча кузатишлар натижасида; хь х^,..., хп

математик-статистик ишлов беришлар натижасида текширилади. Бунинг учун мумкин бўлган барча кўрсаткичлар бир-бири билан кесишмайдиган икки кўпликларга- Si ва Sj ларга бўлинади. Агар кузатиш жараёнида олинган натижалар учун кўрсаткич қиймати Sj кўплик чегарасида бўлса, тақсимот қонуни кўриниши тўғрисида дастлаб танланган гипотеза тасдиқланган ҳисобланади. Қийматлар (хь..., xn)S2 кўпликлар чегарасига етганда эса гипотезасидан воз кечилади. S1 ва S2 чегаралари критик қийматлар ҳисобланади.

Критик соҳа чегарасини танлаш ишончлилик эҳтимоллиги даражасини қабул қилишга боғлиқ тасодифий қиймат тақсимот қонуни тўғрисида ахборатнинг тўғрилиги ҳақидаги гипотезани текширишда фойдаланилади. Олдиндан чамалашга тегишли усулларни қуйидаги уч гуруҳларга бўлиш мумкин (эксперт баҳолаш усуллари):

-физик , физик -математик ва информацион моделларни ўз ичига олувчи моделлаштириш усуллари;

-дастлаб тадкиқот натижаларида олинган ахборотлар билан интерполяция ёки экстраполяция қилинган;

-олдиндан баҳолашнинг статистик усуллари (экстраполяция усули).

Дехқончиликда булардан учинчи усул кенг қўлланилиб келинмоқда, шу боисдан унга кўпроқ тўхталамиз. Ишончлиликни олдиндан чамалашдаги экстраполяция методи асосида олинган баҳоланувчи параметрларнинг вақт бўйича ўзгариш жараенини ўрганиш ётади. Олдиндан чамалаш жараёни қуйидаги босқичлардан иборатдир:

1. Дастлабки натижаларни синтез ва таҳлил қилиш, аниқловчи параметрни вақт бўйича ўзгаришини кўрсатувчи графикларни қуриш.

78

2. Чамаланувчи (олдиндан баҳоланувчи) параметр ўзгари-шини ифода этувчи эмпирик формулаларни танлаш ва улар асосида тегишли графикларни қуриш.

Қишлоқ хўжалигига тегишли учинчи усулда экстраполяцион графикларни қуриш кенг қўлланилади. Чизиқли функциянинг умумий кўриниши қуйидаги формула билан ифодаланиши мумкин:

Y= a о ± b Х ,

бу ерда a ва b - ўзгармас коэффициентлар. Таянч тушунчалар: Ишончлиликнинг асосий хусусиятлари, назарияси, тасодифий қийматлар, тақсимот қонунлари, уларнинг тўғрилиги ҳақидаги ишчи гипотезаси, уни текшириш мезонлари, ишончлиликни олдиндан чамалаш, эмпирик ва назарий тақсимотлар. ишончлиликни олдиндан чамалаш усуллари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1. Машиналар яроқлилиги, уларнинг бузилиш ва ейилиш сабаблари

қандай? 2. Машина деталари ва бирикмаларининг ишончлилик

кўрсаткичларининг эҳтимоллиги ҳакида нима биласиз? 3. Объектнинг бирон вақт оралиғида бузилмасдан ишлаш

эҳтимоллиги графиги, бузилишлар жадаллиги, тақсимот графиги, тегишли тенгамалар параметрлари ва ишончлиликни олдиндан баҳолаш методлари таҳлил қилинсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Основные вопросы надежности и долговечности машин. Под

ред.д.т.н. Проникова А.С. —М.: 1969. 7-21 с. 2. И.И.Кос, В.А.Зорин. Основы надежности дорожных. —М.:

Машиностроение, 1978, 117-133 с. 3. В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной

техники. -Киев. -Донецк.: Высшая школа, 1979. — с.65-98.

79

III - боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИНГ ФИЗИК АСОСЛАРИ, МАШИНАЛАРНИНГ СТРУКТУРАВИЙ ТАШКИЛ

ЭТУВЧИЛАРИ, МАШИНАЛАР ЯРОҚСИЗЛИГИНИНГ ЎЗГАРИШИ ВА УЛАРНИ КОРРЕКЦИЯЛАШ.

3. 1. Мавзу: Машиналар ишончлилигининг физик асослари

Режа: 1. Машина яроқлилигининг ўзгариши ва бузилиши, деталарнинг шикастланиши ва ейилиш сабаблари. 2. .Ишончилиликнинг физик асослари, ишқаланиш назариялари, ишқаланувчи юзаларнинг ейилиши, ейилиш ва ишқаланиш турлари туркуми. 3. Деталнинг (бирикмаларнинг) умумий ейилиши графиги ва ейилиш тезлиги.

Мавзунинг ма=сади: Талабаларга машиналар яро=лилиги-нинг ызгариши ва бузилиш сабаблари, уларга таъсир этувчи омиллар, машина ишончлилигининг физик асослари, иш=аланишни ырганишга оид мавжуд назариялар, ейилиш жараёнини ырганиш ва уларга =арши курашишнинг чора-тадбирлари ты`рисида янги билимлар бериш.

Конструктив элементлар. Ноконструктив элементлар.

1-расм. Машиналарнинг асосий ташкил этувчи элементлари.

1-расмда кырсатилгандек, щар =андай машина икки хил

таркибий =исмдан, яъни конструктив (КЭ) ва ноконструктив элементлардан (НКЭ) ташкил топгандир.

МАШИНАЛАРНИНГ АСОСИЙ ТАШКИЛ ЭТУВЧИ ЭЛЕМЕНТЛАРИ

80

Машиналарда конструктив ва ноконструктив элементлар ва=т ытиши билан щар-хил омиллар таъсирида ызгариб бориши сабабли уларнинг яро=лилиги щам ызгариб бориш тенденциясига эга.

+ишло= хыжалиги машиналари яро=лилигини, яъни ишончлилик даражасини ошириш бугунги кунда щам биринчи галдаги вазифалардан щисобланади, чунки шикастликлар, носозликлар о=ибатида ишламай туриб =олиш, уларга навбатдан таш=ари техник хизмат кырсатиш, ейилган деталарни тиклаш, бузилганларини таъмирлаш ишларига тегишли моддий харажатлар сарфи кун сайин ортиб борилаётганлигини кырамиз. Уларни бартараф =илиш учун =ышимча харажатларни жалб =илишга ты`ри келади.

а) б) в)

2 - Шатун-поршен гурущи деталарига таъсир этувчи кучлар схемаси (а), поршен хал=асини щисоблаш (б) ва поршен халқасига таъсир этувчи кучлар (газлар) (в) схемаси

1-поршен; 2-хал=а; 3-цилиндр девор.

N ва T кучлар P кучнинг ташкил этувчиси былса, Rк ва F лар эса T кучнинг ташкил этувчилари щисобланади. N кучи таъсири остида щал=анинг таш=и диаметри ва цилинднинг ишчи юзалари орали`ида ±Fиш= (Fиш=.1 ёки Fиш=.2) кучлар вужудга келади. Шундай =илиб расмда кырсатилгандек Р кучнинг ташкил этувчилари поршен щал=алари поршен бармо=ларининг ва ари=чаларнинг ейилишга олиб келса, T кучнинг ташкил этувчилари былмиш Rк ва

Ейилиш

2

3

81

F кучлари эса тирсакли валнинг ызак ва шатун быйинларининг иш=аланишлари таъсирида жадал ейилишига олиб келади.

с в а 3-расм . Ейилиш жараёнининг эгри чизиғи: I -

чиниқтириш давридаги ейилиш; II-нормал фойдаланиш давридаги ейилиш; III-аварияли ишлаш давридаги

ейилиш .

+ишло= хыжалиги машиналари таркибидаги конструктив ейилиш жараёнининг эгри чизиғини 3-расмда кырсатилганидек тасвирлаш мумкин. Ундаги биринчи =исм конструктив элементни чини=тириш давридаги ейилишини; иккинчи =исм-элементнинг нормал фойдаланиш давридаги ейилишини; учинчи =исм эса бирикмадаги тир=ишнинг чекли щолатга келгандаги аварияли ейилиш даврини белгилайди.

Ейилиш графигидаги «В-С» (3-расм) щолатга йыл =ыймаслик машиналар ишончлилиги фани олдидаги энг мущим вазифалардан бири щисобланади.

Айнан =оплаётган металл =атлами =атти=лигини оширишга эришишиз керак. Иш=аланиш жараёнини камайтирувчи шароитларни яратишимиз лозим. Ю=оридаги физик ва =имёвий омиллар машина деталарида турли ейилишларга олиб келади.

Иш=аланиш жараёнини ырганиш машиналарнинг ишончлилик даражасини таъмирлашдаги мущим вазифалардан биридир. Бу жараённинг ырганиш сощасига Леонардо Да Винчи, М.В.Ломоносов, Г.А.Амонтон, Ш.Кулон, Н.П.Петров, Л.Эйлер, Н.Е.Жуковский, Е.А.Ребиндер, И.В.Крагельский, Б.И.Костецкий сингари йирик омиллар катта щисса =ышганлар. Натижада, бугунги кунда иш=алинишнинг бешта назарияси ишлаб чи=илган (4-расм).

82

1.Механик назарияси (илк бор 1669 йил француз физиги Г.А.Амонтон томонидан асос солинган): F=f N, H бу ерда f иш=алиниш коэффициенти N нормал куч. 2.Молукуляр назария (соби= кенгаш физиги Б.ВДерягин 1934-1991 йй. мукаммал ривожлантирилган:F=f Sх(P0-P), Н. 3. Молукуляр-механик назарияси И.В.Крагельский (1946 й) томонидан ишлаб чи=илган: F=Fмeх+Fмoл=α

*Sх+β•N,H. α, β - тажрибада ани=ланадиган коэффициентлар. 4. Иш=аланишнинг гидродинамик назарияси. Унга Н.П.Петров-(1883 й.), Н.Е.Жуковский (1886-1899й.) С.А.Чаплыгин (1894-1896й), Оскор Рейнольдс (1886й) ва бош=алар томонидан асос солинган. Бу назария мойлаш назарияси щам деб юритилади. Н.П.Петров томонидан =уйидаги формула тавсия этилган: F=(ηVS) / h, H. 5. Иш=аланишнинг энергетик назарияси 1952 й. А.Д.Дубинин томонидан ишлаб чи=илган. У физик ва кимёвий таъсирларни щисобга олишга асосланган (тыли= ва тебранма щаракатлар термоэлектронли, термик, акустик ва бош=а щодисалар таъсирида иш=ала-ниш жараёнини ырганишни тавсия этади). Агроинжения сощасида бу назария кенг фойдаланилмайди.

4-расм. Иш=аланиш назариялари туркуми.

Янги металл =оплаш ускуналарини яратиш, мавжуд таъмирлаш

турларини ишлаб чи=аришга кенг жорий =илиш ейилиш жараёни олдини олишга, деталар ресурсини оширишдаги энг долзарб тад=и=от йыналишларидан биридир.

Ишлаб чиқариш воситаси сифатида машинани яратган инсон ўз билими, қобилияти ва имкониятлари ошган сари уларни яхшилаб боради. Юксак даражадаги билим ва такомиллаштирилган самарали техникаларни қўллаш, ишлаб чиқаришда илмий ютуқлардан кенг фойдаланиш - юқори унумли меҳнат даражасига

ИШ+АЛАНИШ НАЗАРИЯЛАРИ ТУРКУМИ

83

эришишдаги энг асосий шарт-шароитлардан биридир. Тараққиёт доимо тўпланган билимларни самарали ўзлаштиришдан бошланади. Қишлоқ хўжалик техникалари ишончлилигини ошириш бугунги кунда биринчи галдаги вазифалардан ҳисобланади. Чунки, бузилишлар, нуқсонлар оқибатида машиналарнинг ишламасдан туриб қолишлари, техник сервис, фирмавий таъмирлаш, тиклаш, таъмирлаш ишларига кетаётган сарфлар кун сайин тобора ортиб бормоқда.

Ҳар қандай машинадан фойдаланиш , сақлаш , ташиш пайтларида ички ва ташқи таъсирларга дуч келади, натижада, уларнинг асосий катталиклари ва тавсифига путур етказилади. Фойдаланиш жараёнида машиналарнинг бошланғич тавсифининг ўзгариши, унинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини пасайтирувчи кўп омилларга боғлиқ. Одатда, бу омиллар бир-бирига нисбатан мураккаб боғланишда бўлиб, алоҳида эмас, балки комплекс таъсир этади. Шунинг учун ҳам уларни ҳар қандай туркумлаш шартлидир.

Машиналарнинг бошланғич, дастлабки тавсифларининг ўзгаришига олиб келувчи асосий сабаблардан бири, фойдаланиш шароитларининг бузилиши, уларга ўз вақтида сифатли техник хизмат кўрсатмаслик, таъмирлаш ва тиклаш сифатининг пастлиги ва бошқалардир. Машиналардан фойдаланишнинг техник қоидаларнинг бузилиши деталарнинг шикастланишига , эгилишига, букилишига, ишчи юзаларида тирналиш изларининг ҳосил бўлиши, дарзлар, синиш каби нуқсонларга олиб келади. Машинадаги бузилиш турлари 5-расмда кўрсатилган.

Машиналарда кечадиган барча жараёнларни тескари қайтувчан ва тескари қайтмайдиган жараён турларига бўлиш мумкин. Тескари қайтувчан жараён-булар вақтинчалик тавсифга эга (бикирлик, қайишқоқлик деформацияси). Тескари қайтмайдиган жараёнларда техник объектдан фойдаланиш жараёнида вақт ўтиши билан уларнинг техник тавсифлари қайта тикланмас даражада ўзгариб боради (ишчи юзаларининг ишқаланиш таъсирида аста-секин ейилиши оқибатида).

Амалиётда кенг маънода машиналарда икки турдаги ейилиш мавжуд: маънавий ва жисмоний ейилиш. Маънавий ейилиш, асосан иқтисодиёт фанини ўрганиш соҳаси ҳисобланади, шунинг учун

84

бу мавзуда биз фақат машиналар деталари ва бирикмаларининг жисмоний (физик) ейилиши тўғрисида кенгроқ тўхталамиз.

Машиналардаги бузилиш турлари

Аста - секин бузилишлар. Тўсатдан бузилишлар.

5-расм. Машиналардаги бузилиш турлари.

Физик мухит Кимёвий мухит 1 3 2

6-расм. Деталарнинг емирилишлари ва шикастланишларига олиб келувчи сабабларнинг таъсир қилиш схемаси:

1-физик муҳитлар (куч, иссиқлик); 2-кимёвий муҳитлар (юзаки-фаол моддалар, кимёвий фаол моддалар (эритмалар)); 3-физик ва кимёвий (бирданига таъсир этувчи) муҳитлар. Машиналардаги деталар ва бирикмалар 6, 7 ва 8-расмларда

тасвирлангандек, асосан физик ва кимёвий муҳит таъсирида емирилади ва шикастланади.

1. Пластик деформация. 2. Мўрт ва кайишкоклик емирилиш. З. Толикиш. 4. Ишкаланиш. 5. Иссиклик таъсирида емирилиш. 6. Берилган хусусиятнинг емирилиш. 7. Эзилиш. 8. Эриш.

Детал

Физик мухит

Детал

85

9. Кўчиш.

7-расм. Физик муҳит таъсирида деталарнинг ҳажмий (1-6) ва юза қисмининг (7-9) шикастланиши ва емирилиш турлари

туркуми.

1.Электрокимёвий коррозия. 2.Кимёвий коррозия. 3.Юзавий коррозия. 4.Хажмий коррозия.

8-расм. Машина деталаридаги коррозия турлари туркуми.

Академик Я. В. Колотуркиннинг маълумотига кўра, коррозия (занглаш) ҳар йили СНГ мамлакатлари мисолида 20..25 млн. тоннага яқин металлни шавқатсиз «ғажиб ташлайди». Коррозия-газлар таъсирида металлни шикастловчи ва емирувчи кимёвий муҳитлар таъсирида ўз-ўзидан кечадиган жараёндир. Кимёвий коррозия металл турли газ компонентларининг юқори температура таъсири шароитларида ҳосил бўлиши мумкин (6 ва 7-расм).

Электрокимёвий коррозия асосан нордон муҳитларда катодли жараён-водородли деполяризацияланиш оқибатида содир бўлади. Бунда металл электронлари водород ионлари томонидан ассимиляцияланади (ютиб олинади), ундан кейин металлга диффунланади (кўчиб ўтади) ёки газ кўринишда ажралиб чиқади:

2е + 2Н→2Н2 . (1)

Нейтрал муҳитларда (бу жараённи суюклик муҳитида эритиб қоплаш технологиясида тадбиқ этиш мумкин) коррозия кислородли деполяризация ёрдамида, яъни электролит таркибида эриган кислород ҳисобига кечиши мумкин:

2Н0 О + О2 + 4 е = 4 ОН , (2)

бу ерда 4е-электронлар.

Кимёвий мухит

Детал

86

Коррозион реакцияни бу каби икки турга бўлишнинг моҳияти шундаки, металл ғовакларида электрон газ томонидан ўраб оқиб ўтувчи ионлар кўринишида жойлашганлиги ва уларни бу каби бўлиш термодинамик томондан анча қулай ҳисобланади.

Барча металлар трибокимёвий жараёнларда электролит ёки газли муҳитдан водородни оккюдировка қилади (ютади). Водороднинг металл таркибига ўтиши уни юза қисмидан адсорбция қилишидан бошланади. Ундан кейинги жараён унинг диффузия қилиш қобилияти билан аниқланади. Электролитлар таркибидан гидратлашган ионлар адсорбцияси амалга ошириладиган бўлса, газавий фазадан бошлаб ионлар билан водород атомлар ҳам ўзаро адсорбциялана бошлайди.

Металл таркибига кириб олган водородлар «янги» типдаги қаттиқ эритмаларни ҳосил қилади, “такомиллашиб” улгурмаган металл ғовакларига (микробўшлиқларига) сегрегациялашиб (жойлашиб) олиб янги металл ёки унинг кимёвий қоришмалари билан кимёвий реакцияга киришади ва бу жараён ҳажмий коррозияга олиб келиши мумкин (8-расм). Кислород, водород, азот ионлари ва атомлари металл кристаллари ғовакчасига металл атомлари ўтган йўлларига тескари томонидан кириб олиб, 8-расмда кўрсатилганидек, вакансиялар (бўш жойлар) ҳосил қилишлари мумкин.

келади, янги кимёвий бирикмалар ва қаттиқ эритмалар ҳосил қилади. Энг осони Шотти механизми бўйича (10-расм) иссиқлик вакансияларини ҳосил қилиши мумкин. Иссиқлик вакансиялари манбалари сифатида кристалларнинг эркин юзалари ҳамда унинг ичидаги бўшлиқлар ва дарзлар хизмат қилади.

9-расм. Ҳажмий газли коррозиянинг ҳосил бўлиш

механизми схемаси. Газ атомлари дивакансия-

ларга тушиб, улар билан бирга кристалл бўйича ҳара-катланиб, уларнинг ички юзаларини коррозияга олиб

87

а)

б)

в)

10-расм. Пўлатдан ясалган деталардаги коррозион

ҳажмий емирилиш турлари (М.А.Толстой бўйича): а-кристаллараро; б-коррозион ёрилишлар; в-юза ости коррозияси.

Бу турдаги ҳажмий коррозияга барча машина деталари

чалинишлари мумкин. Натижада, ишчи сиртлари муддатидан олдин толиқади, уларнинг ресурси ёки хизмат муддати аста-секин камаяди. Бугунги кунда детал ва бирикмаларда механик, молекуляр-механик ва коррозион-механик ейилиш турлари маълум (11-расм).

“Қадалиш”пайтида. Оксидланиш пайтида. Қаттиқ абразивли заррачалар Фрсттинг-коррозия таъсирида. пайтида. Гидроабразивли. Газоабразивли. Эрозия пайтида.

Ейилиш турлари

Механикавий Моллекуляр механик

Коррозион механик

88

Материалларнинг толиқиши пайтида. Кавитация пайтида.

11-расм. Деталардаги ейилиш турлари Механик ейилиш турига абразивли, гидроабразивли, толиқиб

ейилиш ва кавитацион ейилишлар киради. Абразивли (қаттиқ заррачалар таъсирида) ейилиш жараёнини схематик равишда 12-расмдагидек тасвирлаш мумкин.

Абразив заррачалар бирикмалар ўртасида турли шаклларда ва туташма сиртига нисбатан ҳар хил томонларга йўналтирилган бўлиши мумкин. Шестерня тишлари, думалаш подшипникларининг обоймалари, таянч катокларининг юзалари чечаксимон толиқиб ейилишга учрайди . Двигателлардаги цилиндрлар гилзалари-нинг ишчи юзалари кавитацион тарзда ишқаланади. Бундай сиртларда майда ўйиқчалар ва чуқурликлар содир бўлади. Улар совитувчи суюкликлар таъсиридаги кўп маротаба такрорий таъсир этувчи гидравлик зарблар оқибатида ҳосил бўлишлари мумкин.

12-расм. Абразивли заррачалар таъсирида сийқаланиш пайтида содир бўлувчи кучлар таъсири схемаси:

Ri, R2 - горизонтал ва вертикал йўналтирилган кучлар, N-нормал куч; Ғишқ, Р-ишқаланиш ва босим кучи.

Молекуляр-механик ишкаланиш пайтида «қадалиш» ҳолати содир бўлади - қайта кристалланиш ҳароратидан паст ҳароратда металларнинг ўзаро ишқаланиши ёки бирга -ликда деформацияланиши натижасида сиртлар ўзаро «ёпишиб» қолиш ҳолатлари кузатилади.

89

Гидроабразивли ейилишга двигателлардаги тирсакли валларининг туб вкладишларининг ейилишини мисол қилиш мумкин: уларнинг марказий тешикларидан мойлаш суюқлиги узатилади, абразивли заррачалар ўзаро ёпишиб қолган жойларида улар ўртасида чегара йўқолади, металлар бирикиб кетади. Тирсакли валлардаги туб (узак) ва шатун бўйинлари, сирпаниш подшипник-лари айнан шундай шароитларда ишлайди.

Коррозион-механик ишқаланиш пайтида деталар юзаларида юпқа оксид қоплами ҳосил бўлади. Улар ишқаланиш жараёнида парчаланиб, кейинчалик абразив заррачалар каби салбий таъсир кўрсатади. Қўзғалувчан оксид парчалари кўпроқ ейилишнинг биринчи босқичида ҳосил бўлади. Яна пайдо бўлади ва майда заррачалар кўринишида чиқиб кетади . Иккинчи босқичда қайишқоқ деформацияланмайдиган мўрт оксидлар даврий равишда пайдо бўлади ва уваланади. Бундай ишқаланиш шароитларида тирсакли вал бўйинлари, поршен бармоқлари, цилиндрлар гилзаларининг ишчи юзалари ишлаши мумкин. Бу хилдаги ишқаланиш турига оксидланувчи ейилиш билан бирга фреттинг - коррозия ҳам киради.

Фреттинг-коррозия — бу тебранма ҳаракатлари кичик бўлганда туташувчи сиртларнинг коррозион-механик ейилиши. «Фреттинг-коррозия» атамаси ГОСТ 5272-68 да таърифланган. Коррозия — атроф муҳит билан кимёвий ёки электрокимёвий ўзаро таъсирланиши оқибатида ишқаланувчи жуфт ашёларининг устки қисмининг аста-секин парчаланиш оқибати ҳисобланади.

Машиналар (агрегатлар, узеллар) ишончилиги, улардаги конструктив ва ноконструктив элементларнинг табиий равишда ейилиши билан боғлиқдир. Бузилишларнинг содир бўлишига таъсир этувчи сабаблар материаллар ва конструкцияларнинг турли «яшаш» босқичларидаги маълум физик ва физик-кимёвий жараёнларнинг вужудга келиш билан тушунтириш мумкин. Тўсатдан бузилишга мисол қилиб деталларнинг аварияли ейилишларини келтирса бўлади.

13-расмда ейилиш жараёнини ўрганиш усуллари келтирилган.

ЕЙИЛИШ ЖАРАЁНИНИ ЫРГАНИШ УСУЛЛАРИ

90

1. Микрометраж ылчаш усули. 2. Тарозида тортиш усули (баъзи аргегатлар 8… 10 кг гача «озади». Т-150 К трактори эса йилига 20-30 кг гача ейилади). 3. Сунъий база (там`алаш) усули. 4. Профилографировкалаш усули (`адир-будирликларни асбоблар ёрдамида ани=лаш). 5. Пневмо - гидравлик, кинематик, ейилиш мащсулотлари щажмини ырганиш, магнитоскоп, рентгенография, радиактив изатоплардан фойдаланиш.

13-расм. Ейилиш жараёнини ырганиш усуллари.

Деталардаги шикастланишларнинг энг кўп тарқалган тури-

ейилишдир. У объектнинг ейилиши, материалларнинг ишқаланувчи юзадан кўчиши ёки қолдиқ деформация таъсирида содир бўлади. 80% дан кўпроқ машина деталари айнан ейилиш оқибатида ишдан чиқиши маълум (ГОСТ16429-70). Ейилган деталарни совутувчи аэрозол ва буғ муҳитларида эритиб қоплаш энг долзарб ва устивор тадқиқот йўналишларидан ҳисобланади.

Деталарнинг ейилишига мураккаб физик-кимёвий ходисалар, ишқаланиш ва бошқа омиллар таъсир этади.

Таянч тушунчалар: Машина, бузилиш ва ейилишга олиб келувчи бош омиллар, ишқаланишнинг физик асослари, ишқала-ниш назариялари, ейилиш турлари.

Мавзу бûйича такрорлаш учун тест (тест) саволлари: 1. Бузилиш турлари ёритилсин. 2. Машиналарнинг бузилишига ва ейилишига =андай омиллар таъсир этиши мумкин? 3. Ùажмий газли коррозиянинг ùосил бûлиш механизми ёритилсин. 4. Иш=аланиш назариялари ёритилсин. 5. Деталарда учрайдиган =андай ейилиш турларини биласиз?

Фойдаланилган адабиётлар:

1. А. И. Селиванов, Ю. Н. Артемьев. Теоритеческие основы ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. –М.: Колос, 1978, -247 с. 2. Ш. У. Йўлдошев. Машиналар ишончлилиги ва уларни таъмирлаш асослари. -Тошкент: «Ўзбекистон», 1994. -479 б.

91

3. И. А. Аширбеков. Машина деталарини совитувчи аэрозол муùитда эритиб =оплашнинг технологик асослари. Тошкент: Фан, 2004. -138 б. 4. Н. С. Ждановский, А. В. Николёнко. Надежность и долговечность автотракторных двигателей.–Л.:Колос, 1981.-295 с.

3.2. Мавзу: Машина деталари, бирикмалари чидамлилигини ҳисоблаш ва режалаштириш методикасини ўрганиш

(педагогик технология асосидаги маъруза).

Режа: 1. Анъанавий ўқитиш жараёнидан педагогик технологияга ўтишнинг асосий

афзалликлари. 2. Машина деталари, бирикмаларининг асосий чидамлилик кўрсаткичлари. 3. Оммавий статистик ахборотлар, машина деталари ёки бирикманинг тўлиқ

ва қолдиқ ресурсларини аниқлаш.

Деҳқончиликнинг техникавий қуролланиши олий таълим тизимида мутахассисларни тайёрлаш борасида янги, юқори талаблар қўйилмоқда. Бунда энг асосий талаблардан бири – бу нуфузли ра=аботбардош мутахассисларни тайёрлаш сифатини оширишдир. Бу масалани бажаришда асосий эътибор айнан ўқиш жараёнининг ўзини такомиллаштиришни, ўқитиш методлари даражасини юқори кўтариш ҳисобланади.

Ҳар бир педагогнинг асосий мақсади – тингловчиларнинг илм –фан асосларини чуқур эгаллашларини таъминлаш эканлиги доимо диққат марказимизда бўлишлиги. Бу муаммо барча фанларни ўқитишда шу жумладан, ТашДАУ “ҚҲМ, фойдаланиш ва таъмирлаш” кафедрасида ўқитилаётган “Машиналар ишончлилиги ва ремонти”, “Машиналар ишончлилиги ва техник сервиси”, “Машиналар пухталиги”, “Ремонт – техник сервис корхоналарини ташкиллаштириш”, “Ремонт – техник сервис корхоналарини лойиҳалаш-тириш”, “Агроинженерияда илмий тадқиқот”, “Илмий

92

тадқиқот асослари” каби қатор (бакалавр ва магистрлар учун) фанларни ўқитишда ҳам мавжудлиги табиийдир.

Бу муаммони ечишдаги энг самарали йўллардан бири ўқитиш жараёнига педагогик технологияни кенг жорий қилиш.

Мазкур маърузада касбий фанларда педагогик технологияни қўллаш босқичлари баён қилинган. Унинг мисолида бошқа фанларни ҳам янги услубда ўқитиш мумкин.

Фаннинг халқ ҳўжалигини ва техника тараққиётини жадаллаштиришга таъсири кучайиб, инновация имкониятлари кенгаймоқда. Шунингдек, фан ва техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий қилиш даражасининг илгари йилларга нисбатан тугалланган тадқиқотлар ва ишланмалар савиясининг кўтарилиши сезилмоқда.

Республикамиз илмий – техникавий сиёсатининг асосий стратегик мақсадларини қуйидагича ифодалаш мумкин:

- ишончлилик кўрсаткичлари баланд техника ва технологияларни яратиш; - уларни ўзлаштириш йўли билан жамият фаолиятининг барча соҳаларини жадал суръатларда ривожлантириш; - жаҳон бозорида рақобатлаша оладиган маҳсулот ишлаб чиқаришни таъминлаш. Фан ва техникани ривожлантиришнинг энг устивор

йўналишларига қуйидагиларни қайд этиш мумкин: 1. Бозор муносабатларга мос ижтимоий – иқтисодий сиёсатни

шакллантириш ва амалга ошириш. 2. Агросаноат комплексини интенсивлаштириш. 3. Ёнилғи – энергетика комлекси самарадорлигини ошириш. 4. Минерал – хом-ашё комплексини такомиллаштириш. 5. Экология муаммоларини ҳал қилиш. Агроинженерия, агросаноат комплекси соҳасида касбий фанлар

таркибида ўқитиладиган «АИТ» фанини ўқитиш жараёнида педагогик технология элементларини кенг жорий қилиш мазкур фанни чуқурроқ ўрганишга, билим олиш жараёнини фаоллаштиришга имкон бериши мумкин.

Анъанавий ўқитиш жараёнидан педогогик технологияга ўтишнинг афзалликлари. Ўқитиш жараёнининг ўзида мустақил фикрлашга, танқидий тафаккурга ўргатиш (анъанавий ўқитиш услуби эса, асосан, хотира имкониятларига, оғзаки баён қилиш,

93

тушунтириш, суҳбатга таянади) педагогик технология асосини ташкил этади.

Маълумки, талабаларга етказилаётган ахборот манбалари йилдан- йилга ҳаддан ташқари кўпайиб бормоқда. Бундай шароитда талабаларга ўқитилаётган фанларни қандай қилиб самаралироқ ва ихчам тарзда етказиш керак деган муаммо келиб чиқади.

Кейинги пайтларда “педагогик технология ” деган тушунча ўқитувчилар орасида кенг тарқалган, уни ҳар ким ҳар хил талқин қилади. Лекин унинг мохияти битта, яни у ўз ичига қуйидаги уч компанентни олган бўлиши лозим: дарсни режалаштиришдан, дарсни ўтишдан, дарс сунг самарали натижага эришиш. Ўтилган дарс якунида мавзуни ўзлаштирмаган тингловчилар сони 0 га яқинлашган сари ўқитувчининг дарс ўтиш махорати шунча баланд хисобланади. Педагогик технология ҳам олий таълим тизимида асосий замонавий ўқитиш усулларидан биридир.

Педагогик технологияни амалга оширишда 1 - расмда кўрсатилган 7 та талаб бажарилиши лозим.

Агар юқоридаги 7 та талаб бажариладиган бўлса педагогик технологиядан самарали фойдаланилган ҳисобланади.

Педагогик технология – бу педагогик жараёнга технологик ғоянинг кириб келишидир.

Технология бу техно - саноат, логия-ўрганиш, бирорта ишлов бериш жараёни маъносини англатади. Бунда бирорта ишланмани ишлаб чиқиш керак бўлади. Бошқача қилиб айтганда педагогиктехнология - бу таълим (тарбия) жараёнини аниқ мақсад сари режалаштириш, ўтиш ва бирорта аниқ самарали натижага эришишдир. Педагогик технология танқидий тафаккурни ривожлантиришни талаб этади. Нотрадицион муаммоларни ечишга ўргатади.

Таълим жараёнида талабаларни ўқитиш билан биргаликда ўқитишни ўргатиш; Талабаларнинг билимларини эгаллашини таълим жараёнига кўчириш;

Педагогик технологияни амалга оширишга қўйиладиган асосий талаблар

94

Таълим жараёнида талабалар томонидан билимларни тўлиқ ўзлаштиришга эришиш; Таълим жараёнида талабаларни тўлиқ фаоллаштириш; Таълим бериш жараёнини режалаштириш ва уни мукаммал амалга ошириш; Таълим жараёнида интерактив усуллардан фойдаланиш; Маъруза жараёнида педагог ва тингловчи ўртасидаги мослашувчанлик алоқасини таъминлаш.

1 – расм. Педагогик технологияни амалга оширишга қўйиладиган асосий талаблар.

Танқидий тафаккурнинг қуйидаги босқичлари мавжуд: 1 - бирор мақсад сари даъват этиш, қизиқтириш, чорлаш; 2 - қўйилган масалани англаш; 3 - масала устида мустақил фикр юритиш. Педагогик технологияда кенг қўлланиладиган қуйидаги

асосий интерактив (ички фаоллаштириш) усуллари мавжуд (2 - расм):

1 -Ақлий хужум (қўйилган бирорта муаммони кўпчилик фикридан фойдаланиб ечиш) усули.

2 -Кластер тизими (битта фикрни хар томонлама ўйлаб кўриб энг маъқулини қабул қилиш) усули.

3 -Инсерт усули (бирорта илмий асарни (китобни) қўлдаги қалам билан белгилаб бориб ўқиш).

4 -учта БББ (биламан, билишни истайман, билиб олдим) усули

5 -Эссе (3,5,10 минутлик қисқа илмий мақола ёки адабий асар устида ишлаш) усули.

6 -Муаллифлик саволлари (муаллифнинг илмий ишига ёки маърузасига ўқувчи ёки тингловчи ўз муносабатини билдириши).

7 -Жуфтликларни ишлатиш статик пассив ва динамик, ўқувчини аралаштириб ўтқазиш, бўш ўқувчиларнинг яхши ўқувчилар даражасига кўтарилишига имконият яратиб бериш.

8 - Жимжимадор арралаш (йирик мавзуни тингловчиларга бўлиб бериш, сўнгра уларнинг фикри асосида ушбу мавзуни жамоа бўлиб пухта ўрганиш) усули.

95

Ақлий хужум, Кластер тизими, Инсерт, Учта БББ, Эссе, Муаллифлик саволлари, Жуфтликларни ишлатиш,

Жимжимадор арралаш. 2- расм. Педагогик технология жараёнидаги интерактив

усул турлари. Биз “таълим – фан-ишлаб чиқариш” жараёни ўзаро тобора

чуқур интеракциялашиб бораётган замонда яшамоқдамиз. Таълим сифати ошган жойда рақобатбардош кадрларни

тайёрлашга эришар эканмиз ананавий ўқитиш усули билан бир-галикда ўқувчиларимиз ўз маърузаларида педагогик технология усулларидан хам оқилона фойдаланишлари зарур.

Ёш ўқитувчиларимиз хам педагогик технология элементларидан самарали фойдаланишлари учун уларга услубий ёрдам бериш мақсадида келинглар, диққатимизни педагогик технология асосида ишлаб чиқилган қуйидаги маърузани таҳлил қилишга киришайлик

Афсус педагогик технология асосларидан бехабар ўқитув-чиларимиз ўз маърузаларини педагогик технологиялар негизида олиб боришда анча қийинчиликларга дуч келмоқда.

Малака ошириш жараёнларида тўпланган кўп йиллик тажрибаларга таянган ҳолда “Машиналар ишончлилиги ва ремонти”, “Машиналар ишончлилиги ва техник сервис”, “Машина пухталиги” сингари қатор касбий фанлар таркибида «АИТ» фани бўйича ўқитиладиган “Машина деталари ёки бирикмалари чидамлилигини ҳисоблаш ва режалаштириш методикасини ўрганиш” номли маърузани педагогик технология асосида қайта ишлаб чиқишимизга тўғри келди. Ўйлаймизки, бу маъруза мисолида кафедра ўқитувчиларимиз ўз маърузаларини педагогик технология асосида қайта ишлаб чиқсалар талабалар учун анча қулай бўлган бўлур эди.

Педагогик технология жараёнидаги интерактив усул турлари

96

Ушбу маърузани кафедрамизда ўқиш жараёнида талабаларда ўқилаётган фанга бўлган қизиқишнинг ошганлиги, олган билимларининг анча пухталиги маълум бўлди.

Демак, педагогик технология асосида маърузаларни ташкил қилиш фанни сифатли ўзлаштириш муаммосини ҳам ижобий ҳал қилиши мумкин.

Келинг, энди ушбу кириш сўзидан кейин маъруза режаларини ёритишга киришамиз…

Бугунги мавзунинг муҳимлиги биринчи галда – унда келтирилган инженерлик ҳисоблаш усулларининг машиналар ресурсларини аниқлашдаги амалий аҳамиятлилигидадир.

Машина деталари ёки бирикмаларининг ч и д а м л и л и г и иқтисодий ва техник кўрсаткичлар билан аниқланади (1 – слайд).

Маърузани тизимли ёритиш: Дастлабки ахборотларнинг

такрорланишларига боғлиқ ҳолда деталар ва бирикмаларнинг ресурсларини икки хил усулда аниқлашимиз мумкин (2 – слайдга қаралсин).

№ 1 Слайд. Машиналар чидамлилигининг асосий кўрсаткичлари.

Иқтисодий (деталар ёки бирималарнинг ҳақиқий ва қолдиқ ресурслари).

Техник (деталар ёки бирикмаларнинг тўлиқ ҳақиқий ва қолдиқ ресурслари).

Машиналарнинг чидамлилик кўрсаткичлари

№ 2 Слайд. Машина деталари ва бирикмалари ресурсларини аниқлаш методлари.

Алоҳида деталар ва бирикмалардан фойдаланиш шароитларида ёйилиш ҳолатини баҳолаш (индивидуал прогноз қилиш методи).

Бир хилдаги деталар (бирикмаларнинг) гуруҳларнинг ёйилишига оммавий ишлов бериш – стастистик прогноз қилиш методи.

Машина деталари ва бирикмалари ресурсларини аниқлаш методлари

97

Келинглар, мавзуни айнан деталар ёки бирикмаларнинг қолдиқ ресурсларини индивидуал прогноз қилиш методи ёрдамида ўрганишдан бошлаймиз.

Бунда биз «Индивидуал диагностика қилиш» ва «Ақлий хужум» + «Ўқитишнинг тизимли ёндошиш» методларидан фойдаланамиз. Талабаларни “индивидуал диагностика қилиш” усулидан фойдаланиш: Бу усулнинг муҳим томонларидан бири деталарнинг қолдиқ ресурсларининг ишонч чегараларини аниқлаш ҳисобланади. Бунда эҳтимоллик усулларидан фойдаланилади: ўртача ресурс,уларнинг тақсимланиш тартиби, ўтказишдаги хатолик қийматлари ва прогноз қилинаётган ресурс чегараларининг ишонч чегаралари аниқланади.

Аммо, бу масалаларни кўриб чиқишдан олдин машина деталари ресурсларининг ўзгариш эгри чизиғи ҳақида эслаб кўрайлик.

Келинглар, “ақлий хужум” методини қўллаган ҳолда талаба-ларни “индивидуал диагностикалаш” усулидан фойдаланиб бу эгри чизиқнинг абцисса ва ордината ўқларига қандай эксплуатацион параметрлар қуйилишини аниқлаб оламиз (3 – слайддан фойдаланиб ҳар бир талабага 2 – 3 минут тавомида Uпр, Uдр, Н, Тмр, ά ва Тдп параметрларининг номлари ҳақида ўзларининг фикрларини, аргументларини айтишларига имкон берамиз).

Кейинчалик 3 слайдда келтирилган графикдан фойдаланиб деталнинг ейилиш қийматига ишланманинг таъсир этиш жараёнини ўрганишга киришамиз.

Бакалавр йўналишида “Машиналар ишончлилиги ва ремонти” фанини ўрганишда бу мавзуни шу жойда якунлаш мумкин. Магистратура йўналишида “Машиналар ишончлилиги ва техник сервис”, “Машиналар пухталиги” ва «АИТ» сингари фанларни ўрганишда талабалар бу мавзунинг назарий томонларини чуқурроқ ўрганишлари лозим. Шу боисдан энди ушбу мавзунинг магистрантларга тегишли томонларини ўрганишга киришамиз.

Агар чиниқтириш даври ҳисобга олинмайдиган бўлса ва шартли равишда нормал фойдаланиш давридаги ёйилиш қийматининг ўсиб

98

бориш жараёнини машинанинг ишланмасига (Н) тўғри пропорционал деб фараз қиладиган бўлсак,

№ 3 Слайд. Машина деталари ресурсини

аниқлаш схемаси.

Ишланма

у ҳолда, деталнинг тўлиқ ресурси Тдп га тенг бўлади (3 – слайддаги а, б, в, 3 бурчакдан):

)1(,И

ПРДП И

И

tg

вбТ

бу ерда Ипр – деталнинг чегаравий ейилиши; Wд – деталнинг ўртача ейилиш тезлиги.

Бундан: . (2)ПР Ид

ДП

И ИW tg

Т

Деталнинг чиниқтириш давридаги ейилишини аниқ билиш анча қийин.

Маъруза чоғида даврий тарзда “индивидуал диагностика қилиш” ва дискуссия билан биргаликда берилган мавзуни тизимли тарзда ёритиш давом эттирилади:

Айтингларчи бу даврдаги ейилиш қиймати кандай параметрларга боғлиқ?

Дискуссия жараёнида, бундаги ейилиш қиймати қатор ўзгарувчиларга, яъни юзага ишлов бериш тозалигига, бирикманинг бошланғич тирқишига, чиниқтириш режимига боғлиқлиги тўғрисидаги ҳақиқат табора чархланиб борилади. Булар ҳар бир

Ипр

Идр

б

ва

Тмр

Тдп

в

Н, мото-с. Ейилиш

, мм

99

муайян ҳолатдаги ейилиш қийматининг ўзгариб боришига таъсир этиши кенг таҳлил қилинади.

Лекин, маълумки, деталнинг чиниқтириш давридаги ейилиш қиймати унча кўп бўлмайди ва у инженерлик ҳисоблаш ишларида эътиборга олиб ўтирилмайди.

Ушбу фаразни ҳисобга олган ҳолда машиналар деталари ва бирикмаларининг тўлиқ ресурсини (Тдп) қуйидаги ифода ёрдамида аниқлашимиз мумкин:

,ПРДП

Д

ИТ

W (3)

,HСП

C

Sпр ST

W

(4)

бу ерда Sн – бирикманинг бошланғич тирқиши; Sпр – техник шартлар бўйича бирикмадаги чегаравий

тирқиши; Wд – бирикма ейилишининг ўртача тезлиги. Диагностикалаш методи ёрдамида ушбу ва бундан кейинги

формулаларда қатнашаётган параметр номларини аниқлаш: Машина деталари ва бирикмаларининг ейилиш тезлигини

аниқлаш учун уларни қисмларга ажратмасдан билиб бўлмаслигидан келиб чиққан ҳолда ейилиш тезлиги деталнинг ейилиш қийматини унинг ишланмаси бўйича аниқланиши мумкин.

Умумий ҳолатларда деталнинг ейилиш қиймати унинг ишланмасига нисбатан қуйидаги кўрсаткичли функция кўринишига эга:

, (5)Ин КН бу ерда К – пропорцияналлик коэффициенти: γ – фойдаланиш жараёнининг ҳар хил давридаги деталнинг ейилишини тавсифловчи даража кўрсаткичи.

Ейилиш э`ри чизиғидаги ейилиш тезлиги бир хил бўлган пайтида, даража кўрсаткичи γ бирга тенг (ейилиш қиймати Н ишланмага Н тўғри пропорционал).

Ейилиш э`ри чизиғида γ<1 ёки γ>1 бўлган пайтларда ейилиш тезлиги тегишли равишда камайиб ортиб бориш тавсифига эга.

Детал ёки бирикмаларнинг тўлиқ ёки қолдиқ ресурсларини индивидуал прогноз қилишда (5) формуладан фойдаланиш

100

қийиндир, чунки машиналарнинг реал фойдаланиш жараёнида даража кўрсаткичининг ўзгариши эҳтимолийдир ва у дастлабки инженерлик ҳисоблашга имкон бермайди.

Нима қилиш керак? Муаммо юзага келди. Бошқача қандай ҳисоблаш усули бўлиши мумкин.

Янги юзага келган муаммони ечиш учун яна “ақлий ҳужум” дан фойдаланиш мумкин:

Бундай шароитда “ақлий ҳужум” ни ишга солиш зарур. Магистрлар бакалаврларга нисбатан тайёргарликлари баланд ҳисобланади. Аудиториядаги магистрантларни 2 –3 талабалардан иборат кичик гуруҳларга бўламиз, агар улар сони кўп бўлмаса ақлий ҳужумда барча тингловчилар қатнашишлари мумкин.

Узил-кесил аргументлар (фикрлар) ёрдамида юзага келган бу муаммони ечишга эришилинади. Агар музкур муаммо магистрантлар томонидан нотўғри ечилса, ўқитувчи томонидан талабаларга улардан бирини танлашга имкон берадиган қатор вариантларни тавсия этилиши мумкин.

“Индивидуал диагностика” усулини қўллаган ҳолда мавзуни тизимли ёритиб бориш:

Қатор слайдларда тақдим этилган аналитик формулалардан ва инженер ҳисоблаш натижаларини таҳлил қилган ҳолда юзага келган муаммо тўлиқ ҳал қилинади.

Китоб ҳажмининг чекланганлигини назарда тутиб, муаммони тўлиқ ечишга тегишли слайдларни таҳлил қилиб ўтирмаймиз. Бу мавзу устида ишламоқчи бўлган ва қизиқувчи ўқитувчилар муаммо ечимини келтирилган адабиётлар рўйхатидан топишлари мумкин.

Лекин педагогик технологиянинг моҳиятидан, ундан фойдала-ниш жараёнини қўллашда юқорида келтирилган услублардан фойдаланиш мумкин.

Маъруза якунида савол - жавоб бўлиб тегишли хулосалар берилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. А.И.Селиванов, Ю.Н., Артемьев. Теоретические основы

ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. – М.: Колос, 1978 -с.182 – 195.

2. Л.С. Ермолов , В.М. Кряжков, В.Е. Черкун. Основы надежности сельскохозяйственной техники. – М.: Колос, 1974.

101

3. Д. Кокс, В. Смит. Теория восстановления/ Пер. с англ. –М.: 1967.

4. Ремонтопригодность. //Под ред. проф. П.Н. Волкова. –М.: Машиностроение, 1975.

5. Справочник по надежности //Пер. с англ. Т., 1,2,3. –М.: Мир, 1969,1970.

6. ГОСТ 19152 – 73. Система технического обслуживания и ремонта техники. Ремонтопригодность. Состав общих требований.

3.3. Мавзу: Машиналар ресурсларини коррекциялаш методлари

Режа: 1. Машиналар ресурси ёки хизмат муддатларини ўзгариши ва уни аниқлаш. 2. Ейилиш турлари, ейилишнинг биринчи ва иккинчи турлари учун маши- налар ресурси ва хизмат муддатларини коррекциялаш методлари. Республикамиз ўз мустақиллигини мустаҳкамлаш, жаҳон

ҳамжамиятида ўзнинг муносиб ўрнини эгаллаш жараёнида барча соҳаларда, шу жумладан, техник иқтисодий соҳаларда кишилар тафаккурида тубдан ўзгариш жараёни кечмоқда. Бу жараён аср арафасида амалга ошди. Мавжуд нарсани қидириш, маълум нарсани такроран очиш, қилинган кашфиётни қайтадан кашф этиш керак бўлмаганидек, ўтмишдаги олимлар бажарган ишларни такрорлаш шарт эмас. Эришилган ютуқлардан келиб чиқиб, жамият, инсон доимо ўзининг янги мақсадларини амалга оширишнинг қисқа ва энг самарали йўлларини танлайди.

Жамият аъзоси бўлмиш инсонларнинг, илм аҳлининг доимо бирор ишлаб чиқариш жараёнини ёки унда ишлатиладиган техник воситаларнинг ишончлилик кўрсаткичларини ошириш учун техник

102

ва технологик жараёнларни ўрганиш, уларни такомиллаштириш ишларини амалга оширишга интилишлари табиийдир. Машина-ларни таъмирлаш ёки уларга техник хизмат кўрсатиш (ТХК) жараёнидаги харажатлар сарфини камайтириш, иқтисодий ислоҳ шароитини бошдан кечираетган бугунги кундаги энг муҳим, долзарб илмий мавзулардан бири ҳисобланади. Техник ва технологик тараққиёт таъсири натижасида машиналар ресурсини хизмат муддатини муттасил тарзда ошириш, уларни коррекциялаш йўллари кандай? Келинг, ушбу масалани таҳлил қилайлик.

Бугунги кунда машиналарни ТХК ва таъмирлашга кетадиган минимал харажатлар сарфи (хс) бўйича улардаги алмаштириладиган конструктив ва янгиланадиган ноконструктив элементларнинг ресурси ёки хизмат муддатини аниқлаш жараёнини икки босқичга бўлиш мумкин. Уларнинг биринчи босқичида барча конструктив элементларнинг ресурси ёки хизмат муддати аниқланади. Иккинчи босқичда эса бутун бир машинанинг ресурси (хизмат муддати) аниқланади.

Минимал харажатлар ва сарфлар ҳажмини график кўринишда қуйидаги формула ёрдамида аниқлаш мумкин [2]:

x

ixiixьx t

QjnQnQU

)1()1( , (1)

бу ерда iix Qn )1( - эҳтиёт қисмларга тегишли харажатлар йиғиндиси,

сўм;

jjx Qn )1( - техник ҳизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишларига

тегишли (эҳтиёт қисмларсиз) харажатлар йиғиндиси, сўм; tx – машинанинг ишлаш вақти, мото-с (га, т, км ва ҳ.к.). Ux – энг кам харажатлар ҳажмини аниқлаш учун илгари

бажарилган ҳисобот натижаларидан фойдаланилади. Машиналар, жисмоний ейилишдан ташқари, маънавий

эскиради. Маънавий ейилишнинг олдини олишдаги энг қулай йўли-машинадан жадал равишда фойдаланиш, сўнг анча такомиллаш- Ганини харид қилиб, ундан ҳам жадал фойдаланиш ва ҳ.к. Кўпчилик хорижий давлатларда янги техника бир қўлда кўпи билан 2-3 йил интенсив тарзда фойдаланилганидан кейин иккинчи қўлга сотиб юборилади. Ўрнига янгиси олинади.

Маънавий ейилиш (эскириш) ишлаб чиқариш жараёнида ўз функциясини бажариш борасида ўз имкониятларини

103

пасайтирмайди. Янги, арзон, унумдорлиги баланд ва самаралирок машиналар пайдо бўлганда иқтисодий ҳолатни ўзгартириб юборади, халос.

Маънавий ейилиш икки турга бўлинади: -маънавий ейилишнинг биринчи тури – бу ишлаб чиқариш

соҳасига нархи арзонлашган машинанинг кириб келиши билан тавсифланади;

-маънавий ейилишнинг иккинчи тури – ҳаракатдаги техникага нисбатан иш унумдорлиги баланд ва самаралироғи пайдо бўлиши сабабли мавжуд техниканинг қадрсизланишидир.

Агар маънавий эскирган техникалардан фойдаланиш давом этилаверадиган бўлса, маҳсулот таннархи ортиб кетади. Чунки анча такомиллашган турдаги машиналар ишлаб чиқаришга кетган ўртача харажатлар ҳажми анча пасаяди.

Маълумки, машинанинг жисмоний ейилиши унинг мақсадга мувофиқ бўлган ресурси ёки унинг хизмат муддати билан аниқланади. Маънавий ейилиш ҳисобга олинганда машинанинг жисмоний ейилиши содир бўлишини кутиб ўтириш ярамайди. Аксинча, маънавий ейилишнинг салбий оқибатларини бартараф этиш учун унинг ресурси ёки хизмат муддатини ўз вақтида корректировка қилиш зарур. Демак, 1-чи турдаги маънавий ейилган машинани ишлаб чиқаришдан олиб ташлаш истеъмолчи учун мақбул ҳисобланмайди, аксинча, уни интенсив тарзда ишлатиш зарур. Ҳали тўлиқ ейилмаган машинани яроқсизга чиқариш ва юқори таннархдаги маҳсулотларни етказиш оқибатида камоматларга йўл қўймаслик учун истеъмолчи машинанинг маънавий ейилиши туфайли, унинг корректировка қилинган ресурси ёки хизмат муддатини олдиндан эътиборга олган ҳолда қоплаш фонд заҳирасини яратишга ҳаракат қилиши лозим.

Маънавий ейилишнинг биринчи турдаги машинанинг ресурси ёки хизмат муддатини корректировка қилиш учун мижоз машинадаги жами жисмоний ейилишнинг ўртача суръати қанчалик кўпайганлигини билиш керак. Чунки, айнан шу суръат қийматига қараб, керакли ҳажмда, машина ўзининг ресурси ёки хизмат муддатини ишлатиб бўлгунга қадар уни янгилашга қаратилган қоплаш фондини тўплаши зарур бўлади. Бундай масалани график ёрдамида ечиш анча қулай. Графикдаги машинанинг жами ейилиш (нарх бирлигида) қиймати[2]:

104

QnQР iмйигмм )1(1.. , (2)

бу ерда Qм – машинанинг нархи, сўм;

Qni )1( i – эхтиёт қисмларга тегишли жами харажат ёки

камоматлар ҳажми,сўм Сўнг, машинанинг жами ейилиш графигига кўра, манфий

бурчак остида қўшимча О-m чизиғини ўтказамиз.Бу чизиқ машинанинг маънавий ейилиш (эскириш) суръатини ифодалайди.

Q 1 нуқтасидан эса О-р1 чизиғига параллел бўлган О 1 m1 чизиғини ўтказамиз. О11м1 чизикнинг О11м1 чизи`и билан тўқнашган нуктаси t1-га тенг бўлган корректировка қилинган (қисқарган) ресурс (хизмат мутдатини беради, демак, машинани тиклаш муддати ажратилади) ҳам t1-га мос равишда камайиши керак:

t1=Т(11

1

tgtg

tg

) .

1-расм. Биринчи ейилиш тури учун машина ресурсини ёки хизмат муддатини корректировка қилиш усули.

Иккинчи ейилиш тури учун машина ресурсини и коррекциялаш

методи амалий маш`улотларда кенгрок ўрганамиз. Таянч тушунчалар: машиналар ресурси, хизмат муддати,

харажатлар сарфи, машинанинг жами ейилиши, маънавий ейилиш (эскириш) турлари, уларни корректировкалаш.

Мавзуни такрорлашга оид тест (синов) саволлари: 1. Машиналар ресурси ёки хизмат муддатларини аниқлаш усулларини ёритинг.

105

2. Машиналарнинг жисмоний ва маънавий ейилиши ҳамда уларнинг олдини олиш йўллари нимадан иборат? 3. Маънавий ейилишнинг икки турининг моҳиятини ёритинг. 4. Машиналар ресурси (хизмат муддатини) коррекциялаш графиги таҳлил қилинсин. 5. Таъмирлаш ишларидаги машиналарнинг жами (умумий) ейилишига таъсири ёритилсин. 6. Техник ва технологик тараққиёт таъсири оқибатида машина ресурси ёки хизмат муддатини қўшимча ошириш қийматини аниқлаш графиги таҳлил қилинсин. 7. Техника ва технология техник ҳизмат кўрсатиш ва таъмирлаш-даги техник тараққиёт таъсирида машиналар ресурсини оширишнинг график усули таҳлил қилинсин (мустақил иш мавзуси).

Фойдаланилган адабиётлар: 1. А.И. Селиванов, Ю.Н. Артемьев. Теоретические основы

ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. –М.: Колос. 1978. – 248 с.

2. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. – Киев-Донецк.: Высшая школа. 1979. – 192 с.

IV – боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ , ТАЪМИРЛАШ ВА ТЕХНИК СЕРВИСНИНГ НАЗАРИЙ

АСОСЛАРИ: ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА ФОЙДАЛАНИЛАДИГАН ТЕХНИКАЛАР ВА ЖИҲОЗЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА

УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ.

4.1. Мавзу: Дала тажрибаси методикаси (тадқиқот натижаларига статистик ишлов бериш асослари билан) нинг

назарий асослари.

Режа: 1. Асосий тушунчалар. Дала тажрибаси методикасининг асосий элементлари. 2. Дала тажрибасини жойлаштириш вариантлари. 3. Дала тажрибаларини ташкиллаштириш методлари.

106

Мавзунинг мақсади: Талабаларга дала тажрибасининг ўзига хос хусусиятлари, унинг асосий элементлари, дала экспериментларини режалаштириш, ахборотларни тўплаш ва дала тажрибаларини ташкиллаштириш методларини ўргатиш.

Биринчи галда шуни таъкидлаш жоизки, дала тажрибасини ташкиллаштириш, уни ўтказиш, олинган тадқиқот натижаларига ишлов бериш методини ишлаб чиқишда Борис Александрович Доспеховнинг ҳиссаси беҳад каттадир. Б.А.Доспехов К.А.Темирязев номли Москва қишлоқ хўжалик академиясида (МҚХА) кўп йиллар мобайнида ишлаган, «Деҳқончилик ва тажриба ишлари методикаси» кафедрасини бошқарган.

Б.А.Доспехов 1927 йилнинг 10 декабрида Пенза вилояти Лунинг туманидаги Проказна қишлоғида агроном оиласида туғилган. МҚХА сида 1956 й. номзодлик, 1968 й. эса докторлик диссертациясини ҳимоя қилган.

Олимнинг кенг эрудицияси, астойдил меҳнати, иқтидорлилиги Б.А.Доспеховнинг илм соҳасида муваффақиятга эришишига, кенг жамоатчилик ўртасида катта хурматга эришишига имкон берди.

Унинг дала тажрибаси методикасида экспериментни режалаш-тиришнинг моҳияти, хусусиятлари, замонавий методлари ва назарий асослари ёритилган.

Бугун биз айнан дала тажрибалари методларини кенгроқ ўрганишга киришамиз. Бу фандаги асосий тушунчалар, дала тажрибаси ва унинг хусусиятлари ҳақида қуйидагиларни билишимиз керак.

Агроинженерия – комплекс илмдир. Агар, агрономия қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини янада оширишнинг назарий асослари ва агротехник қоидаларини ишлаб чиқиш билан шуғулланса – агроинженерия эса қишлоқ хўжалик махсулотларини ишлаб чиқариш жараёнларини комплекс механизациялаш ишлари билан шуғулланади.

Агрономик тадқиқотлардаги асосий методларга лаборатория (тажриба), вегетацион, лизиметрик ва дала методлари тегишлидир.

Лаборатория. Вегетация. Лизиметрик. Дала.

Агрономик тадқиқот турлари

107

1-расм. Агрономик тадқиқот турлари.

Улардан асосийси дала тажрибасидир. Дала тажрибаси қидириш тадқиқотларининг якуни ҳисобланади. У экинларга ишлов беришдаги янги усул ёки технологияга агротехник ёки иқтисодий сон жиҳатдан баҳолашга имкон беради.

Агрономик илм табиат ва жамият ривожланиши қонуниятларини очиб берувчи диалектик материализм методи билан умумий билиш методига таянади. Бу илм кузатиш ва экспериментга (тажрибага) таянади.

Кузатиш – бу ходиса ривожини тадқиқотчини қизиқтирадиган томонларини сонли ва сифат жиҳатдан қайд қилишдан иборат.

Эксперимент – бу тадқиқотчи ходисаларга сунъий тарзда таъсир этган ҳолда, шароитларни ҳодиса моҳиятини яхшироқ аниқлаб олишга, предмет ва ходисалар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни, уларнинг келиб чиқиш сабабларини яхшироқ ўрганишга ёрдам беради.

Бунда таққосланадиган вариантларга контрол ёки стандарт дейилади. Тажриба ва контрол (назорат) вариантлар йиғиндиси эксперимент схемасини ташкил этади.

Лабораторияли эксперимент – лаборатория шароитларида ўтказилиб, бунда таъсир этувчи ёки ўзаро таъсир этувчи омилларнинг тадқиқот объектига таъсири аниқланади.

Вегетацион эксперимент – назорат шароитларида (вегетацион уйларда, теплицаларда оранжерияларда, климатик камера ва бошқа иншоотларда) тажриба вариантлар ўртасидаги фарқларни белгилашга, ўрганилаётган таъсир ва ўзаро таъсирларнинг ҳосилдорликка таъсири ва унинг сифат кўрсаткичлари ўрганилади.

Лизиметрик қишлоқ хўжалик эксперименти – ўсимликлар ҳаёт фаолиятини тадқиқот қилиш, махсус лизиметрларда тупроқ жараёнларининг ўсимликнинг ривожланиш динамикасини ўрганиш, натижада табиий шароитларда ўсимликнинг шикастланиши ва намлик баланси ва озуқа маҳсулотларининг таъсирини ҳисобга олишга имкон беради. У далада ўтказилади. Тажриба майдони ҳамма томондан ажратиб қўйилади (атрофдаги тупроқ ва тупроқ ости юзалардан). Бу эксперимент деҳқончиликда, мелиорация, тупроқшунослик, агрометеорология, физиология, агрохимия ва селекция соҳасида ишлатилиб, сув балансининг экинларга таъсир этиши, озуқаларнинг ювилиб кетиш-кетмаслиги, уларнинг ҳар хил климатик шароитларда экинга таъсир кўрсатиш даражаси, табиий шароитларда озуқа махсулотларининг атмосфера ёғиши ва суғориш суви таъсир остида

108

ҳаракатланиши, транспирацион коэффициентларни аниқлаш ишлари билан боғлиқдир.

Замонавий агрономия ва агроинженерияда тадқиқотларни режалаштиришнинг ва тўпланган (тажрибада) ахборотларга ишлов беришнинг с т а т и с т и к усуллар муҳим аҳамиятга эга.

Экспериментал ишлар тадқиқотчига керакли миқдорда ахборотлар тўплашга имкон бериши билан муаммонинг ўз-ўзидан ечилишига ёрдам бера олмайди, албатта. Тадқиқотчининг навбатдаги вазифаси, тўпланган билимларни ягона тизимга солиш, мавжуд муаммони ечишда йўриқ бўлиб хизмат қилишга қодир бўлган и ш ч и г и п о т е з а ни асослашдир. Олинган натижалар, аксинча ишчи гипотезани йўққа чиқариши ҳам мумкин. Бу фақат тадқиқот натижаларини таҳлил қилиш асосида амалга ошиши мумкин.

Ишчи гипотезаси ва назария ўртасида муҳим фарқ бор. Билим тўпланган сари асосий гипотеза тасдиқланмаслиги ва тадқиқотдан соқит қилиниши мумкин.

Назария эса, аксинча илм ривожланган сари аниқлик киритилиб ёки чекланиб боради, аммо у ўзининг бош ҳолатини ва у ёки бу даражада абсолют ҳақиқат гавҳари даражасига кириб боради.

Мақсадга мувофиқлик ва оптималлик, тажрибанинг ҳаққо-нийлиги–булар тадқиқотдаги асосий талаблардан ҳисобланади. Ҳосилдорлик ва қишлоқ хўжалик экинларининг сифати – тажриба вариантларидаги ўрганилаётган объект тавсифининг объектив кўрсаткичи ҳисобланади.

Тажриба ўтказишда ҳар бир эксперимент уч хил хатоликларга дуч келади: тасодифий, систематик ва қўпол хатоликларга.

Дала тажрибаларини жойлаштириш вариантлари. Дала тажрибаларини ўтказишда вариантлар сони ошган сари, тажрибага ажратилган ер майдони ҳам ошиб боради. Улари сони ошган сари ернинг ҳосилдорлиги хилма-хил бўлиб, сифатли натижалар олиш имконияти ҳам шу даражада камайиб бориш тенденциясига эга. Тажрибадаги такрорланишлар сони ошган сари, тажрибада олинган хатолик даражаси ҳам камайиб бориш танденциясига эга.

Тажрибадаги хатоликлар такрорланишлар 4-6 маротабагача оширилганда анча камаяди (2-расмга қаралсин).

Кўп факторли экспериментларни ўтказишда 2-3 марта такрорланишлар энг оптимал ҳисобланади.

Делянка майдони 125 250

109

8,37,6

7,16,7 6,4 6,1 5,9 5,7 5,6

7,1

5,85

4,54,1 3,8 3,5 3,3 3,2

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Такрорланишлар сони

Таж

риба

хатоси,

%

делянка майдонининг кўпайиши; ------------ такрорланишлар сонининг ортиши.

2-расм. Такрорланишлар (делянка майдони 25 м2 га тенг ўзгармаган ҳолда) ва делянка юзаларининг ортиб

боришининг тажрибадаги хатоликка (Ремер бўйича) таъсир этиш диаграммаси.

Таянч тушунчалар: Агрономик тад=и=от турлари, лаборатория, вегетацион, лизиметрик эксперимент (тажриба) турлари, тажриба хатоси, уни камайтириш йûллари.

Мавзу бûйича такрорлаш учун тест (тест) саволлари: 1. Дала тажрибасининг асосий элементлари ёритилсин. 2. Агрономик тад=и=от турлари ёритилсин. 3. Кузатишдан ма=сад нима? 4. Экспериментдан ма=сад нима? 5. Лаборатория экспериментинингмоùияти ёритилсин. 6. Вегетацион экспериментнинг моùияти ёритилсин. 7. Лизиметрик =ишло= хûжалик экспериментининг моùияти ёритилсин. 8. Экспериментдаги такрорланишлар сони хатоликка =андай таъсир этиши мумкин? 9. Кûп факторли экспериментларни ûтказишда оптимал тарорланишлар сони =анча бûлиши лозим?

Фойдаланилган адабиётлар:

110

1. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. –М.: Агропромиздат, 1985. -351 с.

2. Проведение мнофакторных опытов с удобрениями и математический анализ их результатов. –М.: ВАСХНИЛ, 1976, -111 с.

3. Митропольский А. К. Техника статистических вычислений.–М.: Наука, 1971 -576 с.

4. Финни Д. Введение в теорию плпнирования экспериментов. Пер. с англ. –М.: Наука, 1970, -280 с.

4.2. Мавзу: Эмпирик ва назарий тақсимотлар, гипотезаларни текширишнинг статистик методлари.

Режа: 1. Эмпирик ва назарий тақсимотлар, уларнинг сонли кўрсаткичларини

аниқлаш методлари. 2. Гипотезаларни текширишнинг статистик методлари: тақсимот

параметрларининг t, ҳ2 ва F мезонлар асосида баҳолаш методлари.

Мавзунинг мақсади. Талабаларга эмпирик ва назарий тақсимот-лар, гипотезаларни текширишнинг статистик методлари, тақсимот параметрларини баҳолаш мезонларини ўргатиш.

Статистик математик йўналишида Ф.Гальтор, К.Пирсон, В.Госсет, Р.Фишер ва бошқалар А.Кетле, Ф.Гальтон (1822-1911) ғояларини кенгайтирганлар. К.Пирсон (1857-1936) корреляция назариясини анча такомиллаштирди ва элементар структуралардаги (бир хил ахборот манбаларида) хусусият вариацияларини ифодаловчи тақсимот эгри чизиқлари тизимини тавсия қилди. К.Пирсон томонидан гипотезаларни баҳолашда кенг қўлланиладиган мезонни (критерийни) (ҳ2- хи квадрат) ишлаб чиққан. В.Госсет (1876-1937) илмий амалий-аҳамиятга эга кам ҳажмли выборкалар (танловлар) назариясини ишлаб чиққан. Унинг «Биометрика» номли инглиз журналида «Стьюдент» тахаллуси билан илмий мақолалари чоп этилган. Математик статистика ва дисперсион таҳлилнинг ривожланишига Р.Фишер (1890-1962) катта ҳисса қўшган. Статистик назария ривожига В.Н.Борткевич (1868-1931) сезиларли ҳисса қўшган. Бу соҳага Россия олимларидан К.И.Арсеньев (1789-1865), В.С.Порошин (1809-1868), Д.П.Журавский (1810-1856) ва бошқалар ўзларининг оригинал ишлари билан сезиларли из қолдирганлар.

111

Тўпланган ахборотларга ишлов бериш жараёнида дастлаб эмперик, сўнгра эса назарий тақсимот графиклари қурилиб, тегишли таҳлил амалга оширилади.

Гуруҳлар интервали қиймати қуйидаги нисбатда аниқланади: Xмакс – Xмин R

i = = · гуруҳлар сони K Тақсимот гистограммаси ва вариацион эгри чизиғи 1-расмда

тасвирланган

1-расм. Тақсимот гистограммаси (1) ва вариацион эгри чизиғи (2).

Тақсимотнинг сонли ўзгаришини тасвирловчи асосий статистик характеристикаларга ўртача арифметик қиймат ( х ), дисперсия (2), стандарт силжиш (), ўртача арифметик қиймат хатолиги (х), вариация коэффициенти (V) ва ўртача танловнинг нисбий хатолиги (х%) ни кўрсатиш мумкин:

х = X / n;

112

.100%

;

%;100

;1

)(

;1

)(

2

22

22

x

S

nn

xV

n

xX

n

xX

xx

x

Сифат ўзгариши. Бунга хусусият улуши (Pi), ўзгарувчанлик кўрсаткичи (), вариация коэффициенти (V) ва танлов улушининг хатолиги (VP) киради:

,...

;

321 к

ii

pppp

N

nP

бу ерда р1, р2, …, рк – умумий кўрсаткичдаги хусусият улуши; к-хусусият градацияси сони.

к>2 бўлганда:

%)30(30,090,010,0;

;lg...lglg

lg 21

ёкиqp

к

ppp к

бу ерда р ва q – хусусият улуши бирлик қисмида ёки процентда;

,

;100

N

V

p

максp

бу ерда N-танлов ҳажми.

113

./ Nqpp

Назарий Рр интервалида р (ёки q) ни учратиш эҳтимоллиги 68% яқинини, р2р–95% ва р3р интервалида эса – 99% яқинини ташкил қилади.

Статистик ишончлилик ёки эҳтимоллик даражаси (Р) маълум ўртача стандарт оғиш қийматига эга (t. соҳасида). У берилган эҳтимолий қийматдан оғиш эҳтимоллигини тасвирлайди. Р1=1- Р. Демак, эҳтимоллик даражаси қанча баланд бўлса, аҳамиятлик даражаси шунча кам, ва аксинча бўлади.

Агрономик тадқиқотларда 0,95-95% ва 0,99-99% бўлиб, уларга 0,05-5% ли ва 0,01-1% ли аҳамиятлилик даражалари тўғри келади. Буларга ишонч эҳтимолликлари ҳам дейилади. 0,99-99% эҳтимоллигида хатоликка йўл қўйиш даражаси 0,01-1% ёки 100 га 1 дир.

Назарий тақсимотлар асосида баъзи гипотезаларни текшириб кўриш учун статистик критерийлар (мезонлар) ишлатилади.

Бунга кўпроқ нормал (Гаусс) тақсимотларга таянилади ёки ундан ҳосил қилинадиган бошқа маҳсус тақсимот қонунларидан (t, ҳ2, F-тақсимоти, Пуассон тақсимоти) фойдаланилади. Кузатиш натижаларининг умумий частоталарини ўрганишда эмпирик ва назарий тақсимотлардан фойдаланилади.

Э м п и р и к т а қ с и м о т – бу тўпланган ахборотларнинг ўлчаш натижаларининг тақсимотидир, масалан ўсимликнинг баландлиги ва массаси бўйича тақсимоти, ейилиш қийматлари ёки массаси ва бошқалар. Унинг асосида маълум математик қонуниятлар ётади, яъни кўп маротаба кузатишлар сонида (n→), у баъзи назарий тақсимот билан тавсифланади.

Н о р м а л ёки Гаусс тақсимоти узлуксиз х-эҳтимолий функцияси тақсимоти бўлиб, у қуйидаги формула билан тасвирланади:

2

2

1

2

1

X

ey

бу ерда y-эгри чизиқ ординатаси ёки эҳтимоллиги; -ўртача генерал қиймат (математик кутиш); -генерал ахборотларнинг стандарт оғиш даражаси (n→); ва е-константалар (≈3,14; е=2,72).

114

- + -3 -2 - + +2 +3

2-расм. Ҳар хил -қийматидаги нормал тақсимоти чегараларини (юзаларини) графикда тасвирлаш схемаси. Нормал тақсимотлар учун қуйидаги тақсимотлар хосдир: оралиғида барча кузатишларнинг 68,26%и ётади; 2 чегараларида барча эҳтимолий қийматларнинг 95,46% и ётади; 3 интервали кузатиш қийматларининг 99,73% ини,

демак, амалда барча қийматини ўз ичига олади. Дала, вегетацион ҳар хил кузатиш ёки қишлоқ хўжалигида

фойдаланилаётган конструктив элементларнинг ейилиш қийматлари кўп ҳолда симметрик нормал тақсимотларга бўйсинади. Улар баъзида нормал, яъни симметрик ҳолатдан анча фарқланиши – ассимметрик, ёки энгашган кўринишга эга бўлиши мумкин.

Ассимметрик мусбат (ўнг томонли) ёки манфий (чап томонли) бўлиши ҳам мумкин. Нормал тақсимот энг кўп тарқалган.

Нормал тақсимот қонуни n>20-30 бўлганда намоён бўлади. Лекин, кўпчилик ҳолларда экспериментатор тор чегараларда

ўлчаш ишларини бажаришга тўғри келади; ўз хулосалари кам танлов асосида асослаши мумкин. Кам сонли кузатишларда олинган натижа қийматлари бир-бирига яқин бўлиб, кўп фарқ қилишликлар кам намоён бўлади. Масалан, 4-6 марта такрорланишлар пайтида катта фарқлар кузатилмайди.

115

Бундай ҳолларда ўз хулосаларида тадқиқотчи нормал тақсимот мезонлари билан чекланиб қолмаслиги керак.

Кам сонли танловларни таҳлил қилишда Стьюдент тақсимотидан (яъни t-тақсимотидан) фойдаланиш тавсия этилади. Бу тақсимот инглиз статисти ва кимёгари В.Госсет томонидан 1908 йил кашф этилган, кейинчалик бу тақсимот Стьюдент (ингл. Стьюдент – студент, В.Госсетнинг псевдоними) деб номланган. Ўртача танловлар учун Стьюдент тақсимоти қуйидагича аниқланади:

.x

x xt

n

Стьюдентнинг t-мезони [1] да илованинг 1-жадвалида келтирилган. Кам танловларга ишлов беришда Стьюдент мезони муҳим аҳамиятга эга. Бу усулда ва билиш шарт эмас.

n-сонли танловга ишлов беришда х ва ларни баҳолаш етарли ҳисобланади.

Фишер тақсимоти. Агар нормал тақсимот ахборотларидан n1 ва n2 га тенг бир-бирига боғлиқ бўлмаган иккита танлов олинса, эркинлик даражалари λ1=n1-1 ва λ2=n2-1 га тенг бўлган холатидаги 1

2 ва 22 дисперсиялари ҳисобланганида дисперсиялар нисбатини

қуйидагича аниқлашимиз мумкин: ~=12/2

2. Бунда дисперсиялар нисбатидаги суръатидаги дисперсия

қиймати катта қилиб танланади, шу боисдан ~≥1. ~-тақсимоти эркин даражалари (λ1 ва λ2) сонига боғлиқ (~-

тақсимоти қонуни Р.А.Фишер томонидан кашф қилинган). ~-нинг назарий қийматлари [1] даги 2-3-иловаларда тақдим этилган.

Стьюдент тақсимоти t-тақсимотининг хусусий холатидир, яъни:

.Ft ҳ2 – тақсимоти. ҳ2 – тақсимот қонунини (хи - квадрат тақсимот

қонуни) К.Пирсон кашф қилган. Хи - квадрат функциясидан олинган эгри чизиқ тақсимоти:

(f-F)2 ҳ2 = ∑ ––––––; F

116

.6

;2

;;1

3

3

2

2

1

0

0

a

x

a

x

ax

aa

x

eaP

eaP

eaPeea

P

бу ерда f-ҳақиқий ва F-танлов объектлари сонларининг гипотетик частоталари. Уларнинг (f ва F ларнинг) кўриниши кўпроқ эркинлик даражалари сонларига боғлиқ.

Гипотеза маъқул деб топилмайди, агар ҳ2ҳақ≥ҳ

2назар, ва маъқул

деб топилади, қачонки ҳ2ҳақ<ҳ

2назар шарти ўринли бўлса.

Бирор ходисанинг содир бўлиши кам эҳтимолликка эга бўлган ҳолатларда Пуассон тақсимотидан фойдаланилади.

Пуассон тақсимоти қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади:

ах е-2 Рх = ––––––, х!

бу ерда Рх- х қийматининг эҳтимоллиги; х-кам содир бўладиган ходиса сони; а-ҳар бир катта гуруҳдаги кам ходисанинг ўртача сони; х!-1 дан х оралиғидаги сонлар кўпайтмаси (факториал); факториал ноли 1 га тенг: 0!=1; е-натурал лагорифм асоси (е=2,72).

Агар ўртача а қийматида х ходисаси Пуассон қонунига бўйсунадиган бўлса, у ҳолда х=0, 1, 2, 3 ва ҳ.к. эҳтимолий қийматлар тегишли равишда қуйидагига тенг:

Пуассон тақсимоти фақат битта – а (ўтача қиймат) билан

аниқланади. Бу тақсимотнинг дисперсияси ўртачага тенг, яъни 2=а. Пуассон тақсимоти биномиал тақсимотнинг хусусий ҳолати

хисобланади. Бином (p+q)n даги p ниҳоятда кам, q эса чексизликка интилади. Унинг график кўриниши ассимметрик эгри чизиқ билан ифодаланади, ходисалар эҳтимоллиги кам бўлган сари, графикнинг ассимметриклиги шунча катта бўлади.

Бундай тақсимотга уруғли дон таркибидаги бегона ўтлар сони, ҳисоблаш камерасидаги клеткалар сони, тўрт-беш эгизакларнинг туғилиши мисоллар бўла олади.

Таянч тушунчалар: Эмпирик ва назарий тақсимотлар, уларнинг сонли кўрсаткичлари, уларни ҳисоблаш методлари, сифат

117

ўзгаришларини баҳолаш, нормал, Стьюдент, Фишер, Хи-квадрат, Пуассон тақсимотларини аниқлаш методлари.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари: 1. Гуруҳлар интервалини қандай аниқланади, унга тегишли

формула ёзилсин? Мисоллар келтирилсин. 2. Нормал тақсимот гистограммаси ва вариацион эгри чизиғи

чизилсин ва таҳлил қилинсин. 3. Тасодифий қийматларнинг сон кўрсаткичларини аниқлаш

формулалари ёзилсин ва таҳлил қилинсин. 4. Тасодифий қийматларнинг сифат ўзгаришларини қандай

баҳолаш мумкин, формуласи ёзилсин ва таҳлил қилинсин? 5. Статистик ишончлилик ёки эҳтимоллик даражасини қандай

баҳолаш мумкин, тегишли формула ёзилсин? 6. Назарий тақсимотлар асосида қабул қилинган ишчи

гипотезаларни текширишнинг қандай методларини биласиз? 7. Ҳар хил -қийматларидаги нормал (Гаусс) тақсимоти билан

чекланган кузатиш юзаларини графикда қандай тасвирлаш мумкин? 8. Гаусс, Стьюдент, Хи-квадрат, Пирсон тақсимот қонун-

ларининг қўлланиш соқалари ёритилсин. Фойдаланилган адабиётлар:

1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. –М.: Агропромиздат, 1985. -351 с.

2. Митропольский А.К. Техника статистических вычислений. –М.: Наука, 1971. -576 с.

3. Проведение многофакторных опытов с удобрениями и математический анализ их результатов. –М.: ВАСХНИЛ, 1976, -111 с.

4. Снедекор Д.У. Статистические методы в применении к исследованиям в сельском хозяйстве и биологии/Пер. с англ. –М.: Сельхозгиз, 1961, -497 с.

5. Финни Д. Введение в теорию планирования экспериментов. Пер. с англ. –М.: Наука, 1970, -280 с.

4.3. Мавзу: Дисперсион таҳлилнинг методологик асослари.

118

Режа: 1. Дисперсион таҳлилнинг амалий аҳамияти ва қўлланиш соҳалари. 2. Дисперсион таҳлилни амалга ошириш босқичлари.

Мавзунинг мақсади. Талабаларга дисперсион таҳлил бўйича тушунчалар бериш ва ундан амалда фойдаланиш методини ўргатиш.

Амалий тадқиқот ишларига дисперсион таҳлил инглиз олими Р.А.Фишер томонидан киритилган. У ўртача квадратлар (дисперсиялар) нисбатининг қуйидаги тақсимот қонунини кашф қилди.

Ўртача танловларнинг ўртача квадрати 12

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– = ––––– = Fф · Объектларнинг ўртача квадрати 2

2 Дисперсион таҳлил экспериментни режалаштириш ва унда

олинган натижаларга ишлов беришда қўлланилади. Илгари математиканинг тадқиқот ишларидаги вазифаси фақат

эксперимент натижаларига ишлов беришдан иборат деб келинган бўлса, Р.А.Фишернинг кашфиёти бу фикрни мутлоқ ўзгартириб юборди. Ҳозирги кунда олинган натижаларни дисперсион таҳлил қилиш ва уларни математик интерпретация (талқин) қилиш – экспериментаторни қизиқтирадиган саволларга муваффақиятли жавоб олишдаги бажарилиши зарур бўлган муҳим шартлардан ҳисобланади.

Шу боис дисперсион таҳлил асосларини билмай туриб замонавий экспериментни режалаштириб бўлмайди.

Дисперсион таҳлил қилишда ягона статистик комплексга эга бўлган ва махсус жадвал кўринишидаги бир қанча танловларга (вариантларга) бирданига ишлов берилади.

Статистик комплекс структураси ва кейинчалик унинг таҳлили эксперимент схемаси ва методикаси билан аниқланади.

Дисперсион таҳлилнинг моҳияти шундаки, бунда умумий квадратлар йиғиндиси ва эркинлик даражасининг умумий сони қисмларга – эксперимент структурасига мос равишда компоненлага ажратиш ҳисобланади, ҳаракатлар муҳимлиги ва ўрганилаётан омилларнинг ўзаро таъсирлари F-критерияси (мезони) бўйича баҳоланади.

119

Агар, бир қанча ўзаро боғлиқ бўлмаган, масалан, e-вариантлардаги вегетацион тажрибадаги танловлардан иборат бўлса, натижавий ўлчанадиган умумий квадратлар йиғинди кўринишидаги хусусиятнинг (Cy) ўзгарувчанлиги иккита компонентларга ажратилади: танловлар (вариантлараро) Cv ва Cz варировкаланишлар (ўзгартиришлар).

Демак, хусусият ўзгарувчанлигининг умумий шаклини қуйидагича тасвирлаш мумкин:

Cy = Cv + Cz .·

Эркинлик даражаларининг умумий сони (N-1) ҳам икки қисмга - (e-1) ва (N-e) вариантларидаги эркинлик даражаларига ажратилади:

N-1=(e-1)+(N-e) .·

Агар дала тажрибасида умумий назорат шартига боғлиқ бўлган n-га тенгташкиллаштирилган такрорликлар мавжуд бўлса, квадратларнинг умумий йиғиндиси уч ҳадга ажратилади: такрорлик ўзгаришлари Cp, вариантлар Cv ва эҳтимолий Cz ларга.

Бундай ҳолатларда умумий даражалар сони:

Cy=Cp+Cv+Cz ; (N-1) = (n-1)+(e-1)+(n-1)(e-1).

Дастлабки махсус жадвалдан P, V ва ∑X лар аниқланади. Кейинчалик:

1) Умумий кузатишлар сони N=en; 2) Корректировкаловчи фактор (тузатиш) C=(∑X)2 : N; 3) Умумий квадратлар йиғиндиси Cy=∑X2-C; 4) Такрорлаш учун квадратлар йиғиндиси Cp=∑P2:e-C; 5) Вариантлар учун квадратлар йиғиндиси Cy=∑V2 : n-C; 6) Хатоликлар (қолдиқ) учун квадратлар йиғиндиси Cz=Cy-Cp-Cv

аниқланади. Сўнгра, натижада иккита ўртача квадрат (дисперсия) топилади:

CN

120

Вариантлар учун Sv2 = –––– ва

e-1

Cz хатоликлар учун S2 = –––––– . (n-1)(e-1)

Айнан шу ўртача квадратлар ўрганилаётган факторларнинг муҳимлигини баҳолаш мақсадида дисперсион таҳлилда фойдаланилади. Келинг, қуйида дисперсион таҳлилга мисол тариқасида бир оддий мисолни кўриб чиқайлик.

Фараз қилайлик тажрибада қуйидаги ҳосил олинган бўлсин (1-жадвал) (г/идиш).

1-жадвал Тажриба натижалари

Вариантлар Ҳосил, Х Вариантлар бўйича

йиғинди, V

Вариантлар бўйича ўртача, xv

1.

2.

Умумий йиғинди:

7795

3153

28

12

40=∑Х

7=x1

3=x3

5=х

Умумий квадратлар йиғиндиларининг оғиш даражасини аниқлаймиз:

Cy = (X-x)2 =(7-5)2+(7-5)2+…+(3-5)2 = 48.

Ҳар бир кун X варианти учун квадратлар йиғиндисининг оғиш даражасини топиш учун ҳосил жадвалида тегишли вариантларнинг ўртача қийматларини қўямиз (биринчи вариантда 7 ва иккинчисида 3) (2-жадвалга қаралсин).

Ҳақиқий кўрсаткич Х нинг ўртача вариантлар бўйича ўртача xv-ларни қўйиб биз вариантлар ичидаги (такловлардаги) тасодифий вариацияларнинг ҳосил бўлишига йўл қўймаймиз.

121

2-жадвал Тажриба натижалари

Вариантлар Ҳосил, Х Вариантлар бўйича

йиғиндилар, V

Ўртача, x

1.

2.

7777

3333

Умумий йиғинди:

28

12

40=∑Х

7=x1

3=x3

Вариантлар учун квадратлар йиғиндисинниг оғиш даражасини

қуйидаги ифода билан топамиз:

Cv =∑(xv-x)2 = (7-5)2+(7-5)2+…+(3-5)2 = 32.

Умумий ўзгартириш ва вариантлар ўзгаришлари оралиқларида айирма хатоликка тегишли квадратлар йиғиндисини беради:

Cz = Cy-Cv = 48-32 = 16.

Умумий эркинлик даражаси сони N-1=8-1=7 ҳам иккига ажратамиз:

е-1 варианти учун: 2-1=1 ва хатолик учун N-e=8-2=6.

Ҳақиқий муҳимлик мезонини топиш учун иккита квадратлар ўртасини (дисперсия) аниқлаймиз:

- вариантлар учун

Cv 32 Sv

2 = ––– = –––– = 32,0; e-1 2-1

- хатолиги учун

Cz 16

122

S2 = –––– =––––– = 2,66. N-e 8-2

Муҳимлик мезонини аниқлаймиз:

v2 32,0

Fф =–––– = –––––– = 12,03. 2 2,66

Буни F05=5,99 (буни [1] даги илованинг 2-жадвалдан топамиз) –дан топиб вариантлардаги

1-эркинлик даражаси, хатолиги учун эса 6-эркинлик даражаси (махраж) билан солиштирамиз. Нолдаги статистик гипотеза Но: вариантлардаги ўртачалар орасида муҳим фарқлар йўқ, Fф>F05 шарти ўринли эмас. Демак, х1 ва х2 ўртача танловлар 5% ли муҳимлик даражасида ҳосилдорлик бўйича сезиларли даражада фарқ қилмайди.

Сезиларли фарқ даражасининг энг кичик қийматини аниқлаймиз:

8,24:66,2245,2:2 2050505 nttCКК d .

Назарий мезон қиймати t05=2,45 ни [1] нинг 1-иловасидан 6-

эркинлик даражаси ва 5% муҳимлиги учун аниқлаймиз. Ўртача қийматлар айирмаси:

d = x1-x2 = 7-3 = 4 г/идиш. Бу СК+ дан кўп, яъни d>СК+ ва демак, ўртачаси муҳим фарқ

қилади. Бир ва кўп факторли тажрибаларни дисперсион таҳлил қилиш

методлари амалий машғулотларда ўрганилади ва тегишли амалий кўникмалар ҳосил қилинади.

Таянч тушунчалар: Дисперсион таҳлил, моҳияти, қўлланиш соҳалари, уни ҳисоблаш босқичлари.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари: 1. Дисперсион таҳлилга қандай олим катта ҳисса қўшган, у агроинженерия соҳасида қандай аҳамиятга эга?

123

2. Статистик қийматларнинг умумий ўзгарувчанлиги қандай ифода ёрдамида аниқланади? 3. Дисперсион таҳлилда вариантларнинг эркинлик даражаси қандай аниқланади? 4. Дисперсион таҳлил босқичларига мисол келтирилсин. 5. Тадқиқот параметрининг муҳимлик мезони қандай аниқланади? 6. Сезиларли фарқланишнинг энг кичик қиймати қандай аниқланади?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. –М.:

Агропромиздат, 1985. -351 с.

4.4. Мавзу: Дисперсион таҳлилда корреляцион, регрессион ва ковариацион бахолаш ва пробит таҳлил асослари.

Режа: 1. Корреляцион, регрессион ва ковариацион бахолаш методлари, уларнинг

қўлланиш соҳалари, ҳисоблаш, баҳолаш босқичлари. 2. Пробит-таҳлилнинг қўлланиш соҳалари ва уларни янада соддалаштириш усуллари.

Мавзунинг мақсади: Талабаларга корреляцион, регрессион ва

ковариацион таҳлил, пробит-таҳлил тўғрисида тушунчалар бериш, улардан фойдаланиш, ҳисоблаш методаларини ўргатиш.

Деҳқончилик соҳасидаги тадқиқотларда аниқ ва белгиланган функционал алоқали ишлар кам учрайди. Кўпчилик ҳолларда ҳар бир Х хусусиятига бир эмас, балки мумкин бўлган кўп Y-хусусиятидаги қийматлари, яъни уларнинг тақсимоти тўғри келиши мумкин. Бу каби боғланишлар оммавий ходисаларни ўрганишда кўп учрайди, уларга функционал хусусиятлардан фарқлироқ стохастик (эҳтимоллик) ёки корреляцион боғланишлар дейилади.

Корреляцион боғланишларни ўрганишда икки хилдаги асосий масала – алоқа шакли масалалари ҳосил бўлади. Алоқа зичлиги ва алоқа шаклини ўлчаш учун корреляция ва регрессия дейилувчи махсус статистик усуллардан фойдаланилади.

Корреляция шаклан тўғри чизиқли ва эгри чизиқли, йўналиши бўйича эса тўғри ва тескари бўлишлари мумкин (1-расм).

124

Корреляцион боғланиш турлари

Шакл бўйича Йўналиш бўйича

Тўғри чизиқли Тўғри йўналган

Эгри чизиқли Тескари йўналган

1-расм. Корреляцион боғланиш турлари.

Агар иккита хусусият ўртасидаги боғланиш тадқиқот қилишда корреляцион ва регрессион алоқага оддий, уч ва ундан кўп хусусиятлар ўрганилаётганда эса мураккаб (кўп ҳадли) алоқа дейилади.

Замонавий тадқиқот ишларида (биология, агрономия, машиналар ишончлилиги) регрессион ва ковариацион (мураккаб) таҳлиллар кенг қўлланилади.

Функция ва аргумент оралиғидаги алоқа регрессион тенглама ёки корреляцион тенглама билан ифодаланади.

Оддий регрессия тенглама қисқача y=f(x) кўринишида, мураккаб бўлганда эса y=f(x, z, v…) кўринишида белгиланади. Алоқа зичлигини (кучини) баҳолашда корреляция коэффициентлари ва корреляцион муносабатлардан фойдаланилади.

Экспериментни аниқлаш ишларида корреляция, регрессия ва дисперсион таҳлилни биргаликда қўллашга ковариацион таҳлил дейилади. Ковариация сўзи корреляция сўзининг дастлабки икки харфи ва вариация сўзидан тузилган.

Квариацон таҳлилнинг моҳияти қуйидагидан иборат. Агар натижавий хусусият “Y” ва эксперимент таркибига таъсир этувчи ўрганилмаётган хусусият “X” оралиғида сезиларли чизиқли алоқага ўрин бўлса, у ҳолда ковариация методи ёрдамида Х хусусиятга

125

нисбатан тажрибани ўтказиш шароитини статистик томондан корреляциялаш (тўғрилаш) мумкин ва шу тариқа экспериментда йўл қўйилган хатоликни сезиларли даражада камайтиришимиз мумкин ва ўрганилаётган ходиса тўғрисида кўпроқ ахборот олишимиз мумкин.

Чизиқли корреляция ва регрессия тўғри чизиқ тенглама y=a+bx билан ифодаланади. Бу тенглама X даги регрессия «Y» тенгламаси дейилади. Бундаги «b» - тенгланувчи регрессия коэффициенти «X» аргументига «Y» функцияси пропорционал равишда ўзгариш тенденциясига эга (2-расм).

Аргумент функцияси ўсиб бориши бир хилда ўзгариб бормаган ҳолда эгри чизиқли регрессияга эга бўламиз.

Агар X қиймати ошиб борганда Y нинг ўртача қиймати пропорционал тарзда ортиб борса, бундай корреляция ёки регрессияга мусбат ёки тўғри, агар аксинча X ошган сари Y нинг ўртача қиймати камайса – унга манфий ёки тескари корреляция ёки регрессия дейилади.

2-расм. Мусбат корреляцион боғланишнинг график кўриниши.

Мусбат корреляцион боғланишнинг график кўриниши 2-расмда тасвирланган.

Корреляцион алоқа зичлигини (кучини) ва «X» билан «Y» нинг йўналишини аниқлашда корреляция коэффициенти ишлатилади, ва «r» ҳарфи билан белгиланади. У б- ўлчам бўлиб, -1<r<+1 чегаралар оралиғида ўзгариб боради. Корреляция коэффициенти қуйидаги формула билан ҳисобланади [1]:

126

.)()(

))((22

yYxX

yYxXr

Ёки

.):)((:)(

:)(2222

nYYnXX

nYXXYr

Агар r<0,3 бўлса, хусусиятлар ўртасидаги корреляцион боғланиш бўш, r=0,3-0,7 – ўртача, r>0,7 – боғланиш даражаси кучли хисобланади.

Танловдаги корреляция коэффициенти ишончлилигини баҳолашда унинг хатолиги ва муҳимлик мезони ҳисобланади.

Корреляция коэффициентининг стандарт хатолигини қуйидаги ифода билан хисоблаш мумкин:

,2

1 2

n

rr

бу ерда r – корреляция коэффициенти хатолиги; r – корреляция коэффициенти; n – танловлар сони, яъни корреляция коэффициенти

аниқланаётган қиймат жуфтлари сони. Объектлар сони “n” ошган сари r камаяди, r ни аниқлашдаги

аниқлик эса ортиб боради. Корреляция коэффициентининг муҳимлик мезони қуйидагича

аниқланади: tr = r/2.

Агар tr ҳақ≥tназ бўлса, у ҳолда корреляцион алоқа муҳим, tr

ҳақ<tназ – муҳим эмас. t қиймати Стьюдент жадвалидан топилади, 5% ли миқдор қабул қилингани ҳолда.

Кўникма ҳосил қилиш мақсадида, келинглар, қуйидаги мисолни таҳлил қилиб кўрайлик.

Мисол. Лён ўсимлигининг фузариоз касаллиги билан касалланган (Y) берилган интервал оралиғига (X) боғлиқ ҳолда – бир хил экилган майдони учун олинган натижалар корреляцион таҳлил қилинсин.

Ечиш:

127

1. Ҳисоблаш жадвали тузилади, ёрдамчи маълумотлар ҳисобланади ва уларни 1-жадвал кўринишига келтирамиз.

Ундан қуйидаги кўрсаткичларни аниқлаймиз:

x = (x):n = 39:10 = 3,9 йил; y = (y):n = 440:10 = 44%; (X-x)2 =X2-(x)2:n =189-(39)2:10 = 36,9; (Y-y)2 =Y2-(y)2:n = 27348-(440)2:10 = 7988; (X-x) (Y-y) = XY – (xy):n = 1182-(39*440):10 = -534.

1-жадвал Корреляцион таҳлил қилиш учун ёрдамчи қийматларни ҳисоблаш. Жуфт тартиб рақами

Хусусият қийматлари

X2 Y2 XY

X, йиллар

Y, %

1 1 88 1 7744 88 2 2 76 4 5776 152 3 2 70 4 4900 140 4 7 5 49 25 35 5 6 12 36 144 72 6 5 28 25 784 140 7 3 45 9 2025 135 8 4 45 16 2025 180 9 6 9 36 81 54

10 3 62 9 3844 186 Йиғинди 39=∑x 440=∑y 189=∑x2 27348=∑y2 1182=∑xy

N=10 2. Корреляция, регрессия коэффициенти ва Y нинг X бўйича

регрессия тенгламасини аниқлаймиз:

;98,079889,36

534

)()(

))((22

yYxX

yYxXr

%;4,149,36

534

)(

))((lg 2

xX

yYxXx

Y = y+byx (X-x) = 44+(-14,4)(X-3,9) = 100,2-14X.

128

3. Хатоликларни, муҳимлик мезонини ва r, byx лар учун ишонч интервалларини ва Ho ни текшириб кўрамиз:

;07,0210

98,01

2

1 22

n

rr

;00,1407,0

98,0

%;02,19,36

798807,0

)(

)(2

2

rr

rв

rt

xX

yY

Λ=n-2=10-2=8; t05=2,31;

rt05·σr =-0,982,31·0,07 = -0,980,16(-1,00:0,82); bxyt05·σв =-14,42,31·1,02 = -14,22,4 (-16,8:12,0).

Ноллик гипотеза асоссиздир (tҳ>t05). 4. Топилган регрессия тенгламаси бўйича Y нинг

ўрталаштирилган назарий қиймати ёки X нинг иккита чекка қийматларини ҳисоблаймиз ва X бўйича регрессия Y чизиғини қурамиз.

Yx=1 =100% - 14%x1 = 86%; Yx=7 = 100% - 14%x7 = 2%.

Топилган нуқта (1;86) ва (7;2) ларни графикка тушурамиз ва тўғри чизиқ билан туташтирамиз.

Экинлар оралиғидаги ўсимликнинг X-бўйича Y-регрессияси фузариоз билан касалланиш ўртасидаги муносабат тескари боғланиш ҳоссасига эгалигига ишора этади.

Интервал оралиғини 1 йилга ошириш касалланиш даражасини ўртача 14% га пасайтиради.

1-жадвал ва график кетма-кет дастлабки кунларни олиб ўтади ва асосий статистик кўрсаткичларни ифода этади.

Айланалар билан олинган нуқталар тўғри чизиқли регрессияга яхши ётишлигини кўрсатади.

Пробит таҳлил махсус статистик метод сифатида дала экинларидаги зараркунандаларга, касалликларга ва бегона ўтларга қарши кимёвий ёки биологик кураш жараёнларида кенг ишлатилади.

129

Маълум турдаги зараркунандалар инцектицидлар ёки нурланишларнинг маълум дозаларидан бутунлай нобуд бўлиш хусусиятига эга. Уларни нобуд қилиш дозасиси (LD ёки CD) ўлчаш қийин. Улар баъзи турли катта дозаларда ҳам нобуд бўлмаслиги мумкин. Уларни бирданига 100% нобуд бўлиш дозасини ўрнатиш кўп ҳолда иқтисодий томондан катта молиявий харажатлар сарфи билан боғлиқ. Амалиётда мавжуд барча хашоротларнинг 50% и нобуд бўлишга мўлжалланган дозасини қабул қилиш етарли ва буни LD50 (ёки CD50) билан белгилаш қабул қилинган (LD – летальная (ўлиш) дозаси ёки CD – смертельная (ўлдириш) дозаси).

3-расм. Зараркунандаларнинг нобуд бўлиш фоизининг

инцектицид дозасига боғлиқлик графиги. 50% ҳашоротлар бошининг нобуд бўлиш бўлмаслигини

статистик йўл билан аниқланади. Бу усулда аниқланган график 3-расмда тасвирланган. Бу графикни тўғри чизиққа ҳам (4-расм) трансформациялаш мумкин. Эгри чизиқни таҳлил қилишда анча қийинчиликлар туғдириши мумкин.

Унинг учун ўрганилаётган препарат (ёки нурлантириш) дозаси логарифмини обсцисса ўқига, ордината кузатишдаги ўқига эса ҳашоротларнинг улушини фоизда қўйиш мумкин. Бу каби

130

шартли эҳтимолий қийматларни трансформациялашга пробит – таҳлил (ингл. probility unit – эҳтимолий бирлик) дейилади. Бундай фоизга мос нобуд бўлиш боғланишини 2-жадвалдан аниқлаш мумкин.

2-жадвал Интексидни пашшаларга таъсир қилишини синаш натижалари

Доза (концентрация,

мг/л) Д

Ўртача улиши

(%)

Дозалар ва ўлиш фоизларининг трансформацияланган қийматлари.

Lg Д (X ўқи) Пробит қиймати (Y ўқи)

250 13 2,398 3,87 500 15 2,699 3,69

1000 22 3,000 4,23 2000 39 3,301 4,72 8000 66 3,903 5,41

Доза логарифми (ёки конценрацияси)

4-расм. Пробит-анализ ёрдамида тажриба натижаларига ишлов

бериш (хисобий LD50 ва LD95 – тахминий баҳолаш). Охирги усул пробит-таҳлилнинг энг оддий

модификациялашган усулига киради. Бунда тахминий баҳолаш мумкин. Булар бўйича ишончли қийматлар олиб бўлмайди.

131

Амалиётда юқоридаги модификациялашган усуллардан кенг фойдаланиш мумкин. Мураккаблашган аниқ усуллар машаққатли ҳисоблаш ишларини талаб қилади, шу боис АСМ да оддий усуллардан фойдаланиш тавсия этилади.

Таянч тушунчалар: Дисперсион таҳлил, корреляцион, регрессион ва ковариацион баҳолаш, моҳияти, қўлланиш соҳалари, баҳолаш методлари. Пробит-таҳлил, қўлланиш соҳалари. Уларнинг трансформациялашган усулларидан фойдаланиш истиқболлари.

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари: 1. Стохастик (эҳтимоллик) баҳолашни қандай тушунасиз,

мисол келтиринг? 2. Мусбат ва манфий йўналтирилган корреляцион

тенгламаларга ва графикларга мисоллар келтирилсин. 3. Корреляцион боғланиш турлари таҳлил қилинсин, мисоллар

келтирилсин. 4. Ковариацион методининг моҳияти ёритилсин. 5. Мусбат корреляцон боғланиш графикда тасвирлансин ва

унинг қўлланиш соҳаси ёритилсин. 6. Корреляция коэффициентини аниқлаш формуласи ёзилсин

ва таҳлил қилинсин. 7. Пробит-таҳлилнинг моҳияти ва қўлланиш соҳалари

кўрсатилсин, унинг графиги таҳлил қилинсин. Фойдаланилган адабиётлар:

1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. –М.: Агропромиздат, 1985, -351 с.

4.5. Мавзу: Қишлоқ хўжалик техникаларининг ишончлилигининг инженерлик ва математик статистик ҳисоблаш

асослари.

Режа. 1. Ишончлилик ва эҳтимоллик назариялари тўғрисидиа умумий тушунчалар. 2. Тақсимот қонунлари, уларни танлаш тартиби, ҳамда график кўринишлари. 3. Машиналар ишончлилиги тўғрисидаги ахборотларни йиғиш ва уларга математик-статистик ишлов бериш босқичлари.

132

Қишлоқ хўжалик техникалар ишончлилигини миқдорий таққослаш ёрдамида баҳолаш эҳтимолликлар назарияси анча қўл келди. Ишончлилик асосан эҳтимолликлар назариясига таянади. Ишончлиликнинг хусусиятларига бузилмаслик, чидамлилик, таъмирбоплик ва сақланувчанлик кўрсаткичларини киритиш мумкин. Эҳтимоллик ходисалар қонуниятларини ўрганувчи илм бўлмиш- эҳтимолликлар назарияси услубияти бирорта техника объектлар гуруҳини тадқиқот қилиш ёрдамида улардаги қайси конструктив элемент тез бузилиши мумкинлигини олдиндан баҳолашга ва тегишли конструктив ва ишлаб чиқариш технологик тадбирлар ишлаб чиқишга имкон беради . Илгари таъкидлаганимиздек , бузилишлар, ўз навбатида, уларнинг келиб чиқиш сабабларига кўра икки турга бўлиниши мумкин;

1. Аста секин бузилишлар. 2. Тусатдан бузилишлар. Биринчи турдаги бузилишлар аста секин, табиий ейилишлар

сабали вужудга келганлиги учун улар етарли даражадаги аниқликда олдиндан чамалаш мумкин. Иккинчи турдаги бузилишлар деталарнинг толиқиши натижасида, ички нуқсонлар таъсирида содир бўлиши мумкин. Шу боис, бу турдаги бузилишларни олдиндан чамалаш анча мураккаб ҳисобланади. Бундай бузилишлар фойдаланиш даврида тусатдан, кутилмаганда вужудга келади.

Машиналарнинг ишончлилик кўрсаткичлари эҳтимоллик ходисалардан иборатдир. Ходисанинг эҳтимоллиги қуйидаги формула билан ифодаланади;

P(A)=m/N, (1) бу ерда Р(А)- А ходисанинг эҳтимоллиги:

m- А ходисанинг содир бўлишига имкон берувчи ҳолатлар сони: N- умумий ҳолатлар сони. Имкон берувчи ҳолатлар сони О ва N (О-содир бўлмайдиган

ва N- содир бўлиши муқаррар ходисалар) ўрталигида ётганлиги учун (1) формула ёрдамида ҳисобланган ходиса эҳтимоллиги, доимо тўғри рационал бирлик ҳисобланади, яъни;

О<Р(А)<1 . (2)

133

Эҳтимоллик бирдан кўп бўлиши мумкин эмас (1), тенглама техника соҳасида эҳтимолликларни ҳисоблашларда ҳам кенг қўлланилади. Эҳтимоллик ходисаларини қўшиш ёки кўпайтириш мумкин: келинг, А ва В каби икки ходисаси содир бўлсин. Эҳтимолликни қўшиш усули асосида уларнинг эҳтимоллигини қуйидагича аниқлаймиз:

Р(А ёки В) = Р (А)+ Р (В)-Р (АВ), (3) бу ерда Р(А) — А- чи ходисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги;

Р(В)- В- чи ходисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги; Р(АВ)- А ва В ходисанинг бир вақтнинг ўзида содир бўлиш эҳтимоллиги.

Эҳтимолликларни кўпайтириш усули бир бирига боғлиқ бўлмаган бир қанча ходисаларнинг бир вақтнинг ўзида содир бўлишлиги ушбу ходисалар эҳтимолликларининг кўпайтмасига тенг, яъни:

Р(А1, А2 …Аn)=

n

i 1

(4)

Математик статистиканинг асосий вазифаларидан бири табиатдаги оммавий эҳтимолий ходисаларнинг математик қонуниятларини аниқлаш ва статистик тахминларнинг гипотезаларнинг қанчалик тўғри ёки нотўғри эканлигини баҳолашдан иборатдир. Ишончлилик кўрсаткичининг ҳар бир тақсимот қонуни иккита функция билан тавсифланади:

1) дифференциал функция (1,а-расм) ёки эҳтимолликлар зичлиги фенкцияси билан;

2) интеграллик функцияси ёки тақсимот функцияси (1, б-расм) билан.

134

1-расм. Дифференциал (а) ва интеграл (б) функциялар тақсимоти

Дифференциал эгри чизиқ тагида жойлашган юза бирга тенг

бўлган барча эҳтимолий қийматлар ишончлилик кўрсаткичлар йиғиндиси ҳисобланади. 1, а-расмда ишончлилик кўрсаткичининг ўртача t, модал tM0 ва медиан tMО қийматлари такдим этилган.

«Бузилишлик ва бузилмаслик» функциялари қуйидаги тенглама билан ўзаро боғланган:

F(t) = 1-Р (t).

Тасодифий қийматлари таъсирини белгиловчи тақсимот қонунларининг турли хил график кўринишларида ифодалаш мумкин . Бундай хусусиятлар дастлаб назарий томондан исботланиб, кейинчалик улар вариация коэффициентидан фойдаланилади:

V=t

.

Вариация коэффициенти O/V/ 0,30 ўрталигида жойлашгандаги тақсимот нормал (Гаусс) қонунига бўйсинади; O,3/V/O,8 орали`идаги тасодифий қийматлар нормал тақсимот қонуни бўйича апроксимацияланиши билан бирга Вейбулл- Гнеденко қонунига ҳам бўйсуниши мумкин. Демак, у ёки бу тақсимот қонунидан фойдаланиш имконияти доираси кенгаяди ва улар келишув мезони ёрдамида баҳоланади. Агар дисперция Д=б2 бўлганда, тажриба натижаларини Пуассон қонунини қўллаш ёрдамида амалга ошириш мумкин. 0,30/v/1,0 қийматларида Вейбулл-Гнеденко қонунидан

135

фойдаланилади, хусусий ҳолатларда Релей қонунига ўтиш мумкин (V=0,52 ва Ь-2,0) (бу ерда Ь- Вейбулл тақсимоти қонуни параметри) ва экспоненциал қонунига ҳам ўтиши мумкин (V=l,0 ва Ь=1,0- га тенг бўлган ҳолда). Нормал тақсимсот қонунининг эҳтимоллик зичлиги қуйидаги формула билан ҳисобланади:

2

21

2

)(

2

1)(

tt

etf

, (6)

бу ерда е- натурал лагорифмлар асоси (2,71828-га тенг); Т ва 2 - эҳтимолий қийматнинг ўртача қиймати ва дисперсияси. Пуассон тақсимот қонуни учун;

!

ma

m

aP e

m . (7)

2-расм. б - қиймати хар хил бўлган ҳолатлардаги нормал

тақсимот қонунинг график кўринишлари. бу ерда т- мусбат қийматга эга бўлган тасодифий қиймат (шу жумладан, нул сони ҳам);

а- Пуассон қонунининг параметри.

7 8

m

136

3-расм. а параметри ҳар хил бўлгандаги Пуассон қонуни бўйича тасодифий ходисанинг тақсимоти.

Экспоненциал тақсимот қонуни учун:

F(t) = λ·e-∆t, бу ерда L - доимий қиймат (коэффициент).

Вейбулл-Гнеденко тақсимот қонуни учун: b

a

tb

ea

t

a

btf

1

)( . (9)

бу ерда в - Вейбулл-Гнеденко тақсимот қонуни параметлари.

F ( t )

ресурс t

4-расм. Тасодифии қийматнинг экспоненциал тақсимот қонуни: а- дифференциал функция; б-интеграл функция.

137

Ишлаш вақти, минг мото-соат

5- расм. Ишончлилик кўрсаткичлари ҳақидаги ахборотларга ишлов бериш схемаси: а- бирламчи ахборот тақсимоти;

б- ахборотнинг статистик қатори.

Ейилган деталар ишончлилигини кўрсаткичлари ҳақидаги ахборотларга ишлов бериш схемаси 5-расмда берилган.

Таянч тушунчалар: Эҳтимоллик назарияси, асосий тушунчалар, тақсимот қонунлари, уларнинг турлари, уларни танлаш тартиби, интервал кенглиги, интерваллар сони, гистаграмма, полигон, назарий тақсимот эгри чизиғини қуриш, интегралли функция, оператив эҳтимоллик йиғиндиси графикларини қуриш.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:

1. Бузилиш турлари ва уларнинг келиб чиқиш сабабларини таҳлил қилиб беринг. Деталарга мисоллар келтиринг.

2. Ходисанинг эҳтимоллигини қандай формула билан аниқлаш мумкин. Мисоллар келтиринг?

3. Эҳтимоллик ходисаларини қўшиш ва кўпайтириш усулларига мисоллар келтиринг.

4. Дифференциал ва интеграл функцияларнинг графикларини қуриш тартибини ёритиб беринг.

5. Вариация коэффициенти ҳақида нималар биласиз. Улардан фойдаланишга доир мисоллар келтиринг?

6. Қандай тақсимот қонунларини биласиз. Уларни аниқлаш формулаларини аниқлаб беринг?

138

7. Машиналар конструктив элементларининг ишончлилиги ҳақида ахборотларга ишлов бериш босқичларини таҳлил қилиб беринг ва тегишли график асосида ёритиб беринг?

Адабиётлар: 1. А.И. Селиванов, Ю.Н. Артемьев. Теоретические основы

ремонта и надежности сельскохозяйственной техники-М.: Колос, 1978. -248 с.

2. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники.—Киев-Донецк:Высшая школа. 1979.- 192с.

4.6-мавзу: Машиналарнинг техник даражасини баҳолашда корреляцион ва регрессион таҳлил усулларидан

фойдаланишнинг назарий асослари. Ахборотларга математик статистик ишлов бериш усуллари.

Режа: 1. Машиналарнинг таъмирлаш технологик даражасига таъсир этувчи омиллар таҳлили. 2. Техникаларнинг технологиклик коэффициенти, корреляция ва регрессия коэффициентларини аниқлаш. 3. Вариацион қаторларга математик-статистик ишлов бериш босқич, тақсимот

қонунлари ва экстраполяцилаш методи.

Деҳқончилигимизда сифатли пахта ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштиришга катта эътибор берилган. Деҳқончилигимизда етиштирилаётган пахтадан ип йигириш саноатида, мой ишлаб чиқариш, гидролиз, резина-техник буюмлар ясаш, авиация, космос, автомобилсозлик ва халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида кенг қўлланилади, унинг бир қисми чет элларга экспорт қилинади. У энг кўп сармоя келтириш манбидир. Деҳқончилигимизни техникавий қайта инновацияланиши, янги машина тизимининг барпо этилиши замонавий машина-трактор паркида фойдаланиладиган техникаларнинг ишончлилигини, таъмирлаш-техник сервисбоплигини ошириш масалаларини тезроқ ҳал қилишни тақозо этмоқда. Деҳқончилик соҳасида академиклардан В.П.Горячкин, А.И. Селиванов, В.М.Сабликов ва бошқа олимларимиз қишлоқ хўжалик машиналарини яратиш, уларнинг техник даражасини аниқлашда илмий изланишлар олиб бориб , қишлоқ хўжалик техникаларига оид фанларнинг ривожланишига салмоқли ҳисса қўшганлар. Бу

139

олимларнинг илмий асарларини маҳаллий машиналаримизни ҳам такомиллаштириш борасидаги бугунги кундаги мавжуд илмий-техник муаммоларни ҳал қилишда ҳам самарали хизмат қилмоқда.

Техникалардан самарали фойдаланишнинг илмий асосларини яратиш , уларнинг техник даражасини баҳолаш ва ошириш, таъмирлаш-хизмат кўрсатишдаги технологик хусусиятларини баҳолаш, машиналарнинг ишончлилик даражасини ошириш тамойилларининг услубий асосларини ишлаб чиқиш, уларни ишлаб чиқаришга кенг жорий қилиш ишлари кўп омилларни ўрганиш билан боғлиқ жараён ҳисобланади. Юқоридаги кўрсат-кичларни тизимли ўрганиш 1980 йиллардагина амалга оширила бошланди.

Машиналардан агрегат узел ва механизмларни ечиб олиш ва қайтадан ўз жойига ўрнатиш қулайлиги. Машиналардаги жадал ейилувчи деталар сони, уларнинг хизмат қилиш муддатлари, кўп вақт сарф қилмасдан бузилиш сабабларини бартараф этиш ёки уларни тез алмаштиришбоплиги. Андоза, унификациялашган ёки меъёрланган даражадаги агрегат узел ёки деталарнинг кўплиги. Уларга техник сервис кўрсатиш қулайликлари.

1-расм. Пахта териш машиналарини таъмирлашда технологик қулайлик даражасига таъсир этувчи асосий омиллар.

Машиналарнинг таъмирлашда технологик қулайлик даражасига таъсир этувчи асосий омиллар.

140

Пахта териш машиналарининг, таъмир-хизматбоплик қобилиятига таъсир этувчи омилларни 1-расмда кўрсатилганидек, асосий уч гуруҳга бўлиш мумкин. Бу омиллар ҳозирги кунда деҳқончилигимизда кенг қўлланиб келинаётган барча хорижий техникаларга ҳам хосдир. Териш машиналари конструкцияларининг сервис ишларига тегишли технологик қулайлик даражасини технологикбоплик коэффициенти билан баҳолаш мумкин.

Технологикбоплик коэффициентини қуйидаги формула ёрдамида баҳоланади:

c

n

ii

n

ii

n

ii

mexн

TT

T

К

11

1

, (1)

бу ерда Та , Те - техсервис жараёнидаги асосий ва ёрдамчи операциялар учун меҳнат сарфи, одам/с.

Бу коэффициентни аниқлаш жараёнида қуйидаги асосий параметрларни ҳам ўрганиш тавсия этилади:

1) Меҳнат сарфини аниқлаш жараёнидаги хронометраж (ўлчаш) пайтидан кузатишлар сонини аниқлаш:

,2

zN (2)

бу ерда - муайян кузатиш операциясини бажаришга кетадиган вақтнинг ўртача арифметик оғиш қиймати;

- ўлчаш аниқлиги; z -хронометраж пайтида аниқланадиган тадқиқот

натижаларидаги ўртача қийматининг бош миқдордан оғиш қиймати;

2) Меҳнат сарфининг барқарорлик даражасини белгиловчи коэффициенти аниқлаймиз:

,min

max

T

TKm (3)

бу ердаТmax Тmin - хроноқатордаги энг кўп ва энг кичик даражадаги меҳнат сарфи.

Назорат, текширув ишлари пайтидаги операциялар машинада (Кт 1,7) ёки қўлда (Кт < 2'5) бажарилганда қавс ичидаги коэффициентларда кўрсаткичлар қиймат чегарасида берилган хроноқатор барқарорлик қобилиятига эга ҳисобланади.

141

3) Меҳнат сарфининг ўртача арифметик қиймати ва дисперсия қийматини аниқлаш:

xN

xT

n

iy

1 ; (4)

N

Txn

iyi

12

)( , (5)

бу ерда - танлаб олинган сонлар қаторидан оғиш параметри; N - танлашлар сони; х - танлаш сонларининг ўртача қиймати. Дисперсиянинг бирор томонга оғишмаган ҳолатини баҳолашда

( =S) қуйидаги формуладан фойдаланимиз:

;1

)( 22

N

xxS (6)

)1/()( NxxS . (7)

Бу формула дисперсияни аниқлашда талаб қилинган бирорта эҳтимолий тақсимотга баҳо беришда қўлланилади. Сонлар қатори барча тақсимотни ўз ичига олган ҳолда дисперсия махраж қийматига тенг бўлиши мумкин.

Ҳар қандай машинанинг техник даражасини ҳисоблашда эҳтиомолий тақсимотга хос бўлган боғланишнинг хусусий кўринишини баҳолашда корреляция коэффициентидан фойдаланишни тавсия этамиз:

N

yy

N

xx

N

yxxy

r2

2

2

2)(

· (8)

Корреляция коэффициентининг хатоликни ва муҳимлик даражаларини қуйидагича аниклаймиз:

;1

2

2

rn

rSr

rr S

rt (9)

бу ерда n- танловлар сони; r - корреляция коэффициенти;

142

Корреляция коэффициенти ўрганилаётган омилда содир бўладиган ўзгаришлар улушининг сон кўрсаткичини (% да) белгилайди.

Корреляция коэффициенти r тадқиқот жараёнига таъсир этувчи омилларнинг хусусий таъсир этиш йўналишини, ўзгариш алоқасини кўрсатиш қобиляитига эга эканлилига қарамасдан амалий жиҳатдан муҳимроқ бўлган жараённинг ўзгаришига таъсир этувчи сон кўрсаткичларини аниқлашга имкон бермайди. Бундай ҳолатда регрессион таҳлилга ўтиш тавсия этилади. Регрессион таҳлилнинг асл мақсади-корреляцион ўзаро (узвий боғлиқ бўлган) алоқани, яъни чизиқли регрессия тенгламасини аниқлашдан иборат. Агар trx tr наз шарти бажариладиган бўлса, у ҳолда коррелляцион алоқа деярли баланд ҳисобланади. Агар, аксинча, trx tr наз шарти бажарилганда эса, корреляцион алоқа унчалик баланд ва муҳим бўлмайди. Чиқиш параметри (у) унинг кириш параметри (х) бўйича чизиқли регрессия тенгламаси қуйидаги кўринишга эгадир:

0 уху у b х х ; (10)

y=a-bx , (11) бу ерда x- қаторининг ўртача арифметик қиймати;

bxy- бўйича регрессия коэффициенти. Регрессия коэффициенти қуйидаги формулалар ёрдамида

ҳисобланади:

2)(

))((

xx

yyxxbxy

;

2)(

))((

yy

yyxxbxy

.

Регрессия тенгламасининг назарий эгри чизиғини қуришда машиналарнинг техник параметрларига нисбатан (масалан, меҳнат унумдорлиги, пахта даласидаги қаторлар кенглиги ёки сони, машинанинг оғирлиги ва ҳоказо) корреляцион ва регрессион таҳлил қилишга эхтиёж туғилади. Регрессион таҳлил қилиш қуйидаги тўртта босқични ўз ичига олади:

1) ёрдамчи параметр қийматларини ҳисоблаш, яъни x ; 2x ;

y ; 2y ; xy ва N-ларни аниқлаш.

2) корреляция ва регрессия тенгламаларини аниқлаш;

143

3) хатолик (Sr), аҳамиятлилик (Sв) қиймати ва ишонч интервалларини (Syx) ҳисоблаш;

4) экспериментнинг X қиймати учун регрессия тенгламаси бўйича чиқиш параметри бўлган у-нинг ўрталаштирилган назарий қийматларни ҳисоблаш.

Ҳар қандай техник тизимни ташкил этувчи конструктив элемент (деталар), улардан фойдаланиш жараёнида ўзларининг дастлабки геометрик параметрларини секин-аста ўзгартириб боради. Уларнинг ўлчамларининг ейилиши оқибатида ўзгариш эҳтимолий ходиса бўлиб, уларда содир бўладиган хоссалар ўз ички қонуниятлари эҳтимоллар назарияси ёрдамида аниқлаш мумкин. Ҳозирги кунда Гаусс, Вейбулл-Гнеденко, экспоненциал, логарифмик, биномиал ва бошқа тақсимот қонунлари мавжуд. Уларни аниқлашда ейилган деталар оммавий микрометраж қилинади. Бу жараёнда математик-статистик усуллардан кенг фойдаланилади, натижада, микрометраж қилинган параметрларнинг ҳақиқий ва назарий чегараларига баҳо берилади. Олинган натижалар асосида муайян деталнинг ресурси ва уни тиклашнинг мақбул усуллари танланади. Уларни сифатли тиклаш бутун бир машинанинг техник даражасини оширишга имкон беради.

2-расмда ейилган деталарга математик-статистик ишлов беришнинг асосий босқичлари ва тегишли ҳисоблаш формулалари берилган. Дефектациялаш (нуқсонларни аниқлаш) жараёнида тадқиқотчи муайян деталнинг чегаравий ейилишига қараб, уларни яроқсизга чиқаришлик ёки тиклаш мумкинлиги ҳақида ўз ҳукмини чиқаради.

Дастлабки назарий тақсимот қонунини танлаш вариация коэффициенти 0,01...0,035 оралиғига тўғри келса тақсимот (танлов сонлари) Гаусс, бу коэффициент 0,035...1,1 оралиғига тўғри келганда эса — Вейбулл қонунига бўйсинади.

Р (Х) 0,05- га тенг бўлганда танловлар ҳаққонийлиги етарли ҳисобланади:

NД ;

N

mmД

нii max

. (12)

144

P( ) 0,05 га тенглик шарти бажарилмаган ҳолда бошқа турдаги тақсимот қонуни танланади.

Якуний босқичда симметрия (а) ёки ассиметрия (А) коэффициентлари аниқланди: уларни аниқлаш қуйидаги масалаларга аниқлик киритишга, берилган деталнинг ейилиш даражасини баҳолашга ёрдам беради.

Қуйидаги шарт бажарилганда регрессия тенгламаси энг мақбул ҳисобланади:

Ейилиш параметрларининг тарқалиш чегараси, интерваллар сонини ва интервал кенглигини ҳисоблаш ( ):

Кз=Xmax - Xmin ; nK ; K

K3 .

Статистик ахборотнинг асосий кўрсаткичлари бўлмиш ўртача

арифметик қийматини ( x ); ўртача квадратик оғишини ( ) ва вариация коэффициентини (V) ҳисоблаш:

N

mxx ic ; = Nmxx ii /)( 2 ; V= / x ; V= /( x -c) ;

Динамик қаторларга математик-статистик ишлов бериш босқичлари

145

с=х-0,05г; Nmin=81,43V (V 0,35-ra тенг бўлганда), ҳақиқий ва назарий частоталар (танловлар) сонини ҳисоблаш: mi

H=P(xi)N, бу ерда P(xi) — бирорта интервалнинг эҳтимоллиги.

Олинган тадқиқот натижалари асосида ҳақиқий ва назарий тақсимотлар эгри чизиғини чизиш: mi

x=f(xi); miH=f(xi).

Гаусс тақсимот қонуни учун:

f(xi) = 1/22/2 ze ; z=(xi - x )2 ; P(xi)=

= )( ixfr

; h

im =P(xi) N; 3,14; 2,71828.е

2-расм. Тўпланган ахборотларга математик-статистик ишлов бериш босқичлари.

n

iiфix YY

1

min)( (13)

бу ерда Yix - ўрганилаётган жараёндаги меҳнат сарфининг ҳақиқий ҳисобланган қиймати.

Yiф - ўрганилаётган жараёндаги меҳнат сарфининг формула ёрдамида ҳисобланган қиймати.

Машиналарнинг ишга яроқсизлиги тўғрисида тушун-чага асосан барча тадқиқот объектларини (машина, агрегат, узел, детал) икки гурухга бўлишга имкон беради:

• таъмир талаб қилмайдиган объект, ёки биринчи бузилишнинг ўзида алмаштирилувчи, яъни фойдаланиш жараёнида бир мартадан ортиқ бузилмайдиган объектлар;

• тамирланувчи объектлар , улар фойдаланиш жараёнида кўп маротаба бузилишлари мумкин.

Бу ерда таъмирлаш деганда тадқиқот объектида бузилиш ҳолати содир бўлганда, унинг ишлаш қобилиятини қайта тиклашга қаратилган комплекс ишлар (созлаш, тузатиш, тортиш, тозалаш, ювиш, бузилган элементни, деталарни, узелларни ва агрегатларни янгилари ёки таъмирланганлари билан алмаштириш ва бошқалар) тушунилади. Бу ишларни бажариш учун объектни ишдан тўхтатиб туришга тўғри келади. ГОСТ 27.002-83-да келтирилган қуйидаги бешта хусусиятни кўриб чиқайлик: ишончлилик- бу объектнинг берилган вазифаларни белгиланган

146

иш кўрсаткичлари кийматларини сақланган ҳолда техник хизмат кўрсатиш (ТХК), таъмирлаш ва ташиш талабларига мос келган ҳолда бажариш хусусияти; бузилмасдан ишлаш- бу объектнинг узлуксиз ишлаш қобилияти (биринчи ёки навбатдаги ишламасдан қолгунга қадар); чидамлилик- бу объектнинг ТХК ўтказишга, ишламай қолишларни бартараф этишга, таъмирлашга мослашганлиги; сақланувчанлиги- бу объектнинг сакдаш ва ташиш чогида ишга ярокдилигини саклаб туриш хусусияти. ГОСТ 13377-75; ГОСТ 17102-72; ГОСТ-17527-72 ларда бузилмасдан ишлаш муддати келтирилган.

Ишга яроқсиз бўлмасдан (бузилмасдан) ишлаш муддати-бу объектнинг узлуксиз ишлаш вақти ёки берилган иш хажми билан аникланади. Яроқсиз ҳолат бу объектнинг иш қобилиятини бузилиш ходисасидан иборат (ГОСТ 17102-72 ва ГОСТ 17527-72). Бузилгунга қадар ишлаш муддати таъмирланадиган объектнинг бир бузилишдан кейинги бузилиш ҳолатигача бажарган ишининг ўртача қиймати билан ифодаланади (ГОСТ-13377-75). Бузилиш ҳолати- объектнинг бир бузилишдан кейинги бузилиш ҳолатигача бажарган ишининг ўртача қиймати билан ифодаланади (ГОСТ-13377-75). У- объектнинг техник хужжат талабларининг бирортасини қондира олмайдиган ҳолати билан ифодаланади.

Бирорта t- га тенг ишланма давомида бузилмасдан ишлаш эҳтимоллигини қуйидагича аниқлаймиз:

0

0lim)(N

nNtP

, (14)

бу ерда N0 – дастлабки машиналар сони; n-t – га тенг ишланма оҳиридаги бузилган машиналар сони. Агар t=0 га интилганда P(t)=O, t=0, P(t)=l га тенг бўлади, яъни:

0

0

N

nNP

, (15)

бу ерда N0- ишлаётган дастлабки машиналар сони; n-t – га тенг ишланма охиридаги бузилган машиналар сони. (14) ва (15) формулалар бўйича камайиб борувчи

ишончлилик функциясини қуриш мумкин . Бу ҳол учун бузилишлар барқарордир, t – га тенг иш вақтидан

кейин t вақт оралиғида объектнинг шартли бузилмасдан

147

ишлаш эҳтимоллиги бу иш вақти қийматига боғлиқ бўлмайди (бу оралиқда ейилиш ёки эскириш содир бўлмайди).

Вейбулл тақсимоти. Бу ҳолат учун қуйидаги дифференциал ва интеграл функциялардан фойдаланиш мумкин:

1

( )( )

вв t

aв tF t e

a a

; (16)

( )( ) 1

вt

aF t e

. (17)

Баъзида эҳтимолий қиймат m=1 га тенг бўлган ҳолда Вейбулл тақсимоти экспоненциал тақсимотга айланади.

Нормал (Гаусс) тақсимоти учун қуйидаги ифодалар мавжуд:

2

1)( tf . е 22 2/)( tti (18)

t ва 2 - натурал лагорифми асоси.

t ва 2 ,

бу ерда t ва 2 - тақсимот параметрлари. Ассиметрия параметри қуйидаги формула билан аниқланади:

3

)(

xxm

A ii . (19)

Агар А>0 бўлганда эгри чизиқ мусбат ассимметрияга (чап

томонлама жойлашади), яъни ейилиш жадал кечиши кутилади, А<0 бўлганда эса эгри чизиқ манфий ассиметрияга (ўнг томонлама жойлашади) эга, яъни ейилиш аста-секинлик билан равон тарзда кечади.

Симметрия коэффициенти:

148

)( axi mxxа

, (20)

бу ерда хi(mmax) - энг катта ординатага мос абцисса;

Агар а>0 - ҳолат бўлганда эгри чизиқ мусбат ассиметрияга эга ва а<0 - бўлганда эса эгри чизиқ манфий ассиметрияга эга.

Демак, деталарнинг асосий ишончлилик кўрсаткичларига 2-расмда тақдим этилган формулалар ёрдамида баҳо бериш мумкин.

Меҳнат сарфи (ҳаражатлари) билан машиналар параметрлари оралиғидаги назарий алоқалар (2)-(13) формулалар ёрдамида аниқлангандан кейин (1)-чи формула ёрдамида тадқиқот объекти учун таъминланган ёки талаб қилинган техник даража улишини белгиловчи технологикбоплик коэффициентини аниклаймиз. Таҳсил олувчи талабалар муайян тадқиқот объектининг ишончилилик кўрсаткичларини аниқлаш, эмпирик формулаларни танлаш, уларнинг график кўринишини тасвирлаш ва улар асосида ҳақиқий ёки назарий тақсимот қонунлари графикларни қуришга оид инженарлик-ҳисоблаш кўникмаларни амалий машғулотларни ўтиш жараёнида ҳосил қиладилар.

Нормал тақсимотдан вариация коэффициентининг кам қиймат-лардагина фойдаланган маъқул.

Тақсимот қонунлари тўғрисидаги гепотезаларни текшириш қишлоқ хўжалик машиналари ва улардаги элементлар ишончлилигини тадқиқот қилишда кузатиш натижаларини дастлаб таҳлил қилингандан сўнг тадқиқот қийматлари қандай тақсимланиш турига мансублиги тўғрисида тахмин қилинади. Қабул қилинган ишчи гипотезаси бир қанча кузатишлар (х1 х2,..., хп математик-статистик ишлов беришлар) натижасида текширилади. Бунинг учун мумкин бўлган барча кўрсаткичлар бир-бири билан кесишмайдиган икки кўпликларга- Si ва ларга бўлинади. Агар кузатиш жараёнида олинган натижалар учун кўрсаткич қиймати Sj кўплик чегарасида бўлса, тақсимот қонуни кўриниши тўғрисида дастлаб танланган гипотеза тасдикланган ҳисобланади. Қийматлар (х1,х2,..., xn)S2 кўпликлар чегарасига етганда эса гипотезадан воз кечилади. S1 ва S2 чегаралари критик қийматлар ҳисобланади.

Критик соҳа чегарасини танлаш ишончлилик эҳтимоллиги даражасини қабул қилишга боғлиқ тасодифий қиймат

149

тақсимот қонуни тўғрисида ҳарорнинг тўғрилиги ҳақидаги гипотезани текширишда фойдаланилади. Олдиндан чамалашга тегишли усулларни асосий уч гуруҳга бўлиш мумкин: эксперт баҳолаш усуллари; физик , физик -математик ва информацион моделларни ўз ичига олувчи моделлаштириш усуллари; дастлаб тадқиқот натижаларида олинган ахборотлар билан интерполяция ёки экстраполяция қилинган, олдиндан баҳолашнинг статистик усуллари (экстраполяция усули).

Дехқончиликда булардан учинчи усул кенг қўлланилиб келинмоқда, шу боисдан унга кўпроқ тўхталамиз. Ишончлиликни олдиндан чамалашдаги экстраполяция методи асосида олинган баҳоланувчи параметрларнинг вақт бўйича ўзгариш жараёнини ўрганиш ётади параметрларнинг вақт бўйича ўзгариш жараенини ўрганиш ётади. Олдиндан чамалаш жараёни қуйидаги босқичлардан иборатдир:

1. Дастлабки натижаларни синтез ва таҳлил қилиш, аникловчи параметрни вақт бўйича ўзгаришини кўрсатувчи графикларни қуриш.

2. Чамаланувчи (олдиндан баҳоланувчи) параметр ўзгаришини ифода этувчи эмпирик формулаларни танлаш ва улар асосида тегишли графикларни қуриш.

Қишлоқ хўжалигига тегишли учинчи - экстраполяция графикларни қуриш усули кенг қўлланилади. Чизиқли функциянинг умумий кўриниши қуйидаги формула билан ифодаланиши мумкин;

У=Ао+А1Х,

бу ерда AО ва А1- ўзгармас коэффициентлар. Таянч тушунчалар: Машиналар, уларнинг техник даражаси,

уларни ошириш, уларга таъсир этувчи омиллар, техникалар-нинг технологик кўрсаткичари, корреляция ва регрессия коэффициентлари, уларни аниқлаш усуллари, вариацион қатор, математик-статистик ишлов бериш босқичлари. Ишончлилик назарияси, тасодифий қийматлар, тақсимот қонунлари, уларнинг тўғрилиги ҳақидаги ишчи гипотезаси, уни текшириш мезонлари, ишончлиликни олдиндан чамалаш, эмпирик ва назарий тақсимотлар, симметрия ва ассиметрия коэфициентлари тўғрисида.

150

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1.Машиналарнинг техник даражасини оширишга хисса қўшган

қандай олимларни биласиз? 2. Машиналарни таъмирлашда технологикбоплик даражасига

таъсир этувчи қандай омилларни биласиз? 3. Корреляция ва регрессия коэффициентларни қандай аниқлаш

мумкин? 4. Тўплаган ахборот деталарга математик-статистик ишлов бериш

услубияти ва уларни аниқлашга тегишли асосий формулалар таҳлил қилинсин.

5. Дастлабки назарий тақсимот қонунлари қандай танланади? 6. Танловнинг ҳаққонийлик қиймати, ассимметрия ва симметрия

коэффициентларини аниқлаш формулалари таҳлил қилинсин ? 7. Машиналар яроқлилиги, уларнинг бузилиш ва ейилиш

сабабларини тушунтиринг. 8. Машина деталари ва бирикмаларининг ишончлилик кўрсаткич-

ларининг эҳтимоллиги ҳакида нима биласиз? 9. Объектнинг вақт оралиғида бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги

графиги, бузилишлар жадаллиги, тақсимот графиги, тегишли тенгламалар параметрлари ва ишончлиликни олдиндан баҳолаш методлари таҳлил қилинсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Основные вопросы надежности и долговечности машин. Под

ред.д.т.н. Проникова А.С. —М.: 1969. 7-21 с. 2. И.И.Кос, В.А.Зорин. Основы надежности дорожных. —М.:

Машиностроение, 1978, 117-133 с. 3. В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной

техники. —Киев. —Донецк.: Высшая школа, 1979. — с.65-98. 4. Селиванов, А.И., Артемьев Ю.Н. Теоретические основы

ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. —М.: Колос, 1978.

5. И. А. Аширбеков, Ш. Ш. Азизов. Снижение затрат материалных и энергетических ресурсов при востанавлений вибродуговым способом. Сборник трудов Международный научно-технической конференции «Современное состояние и перспективы развития энергетики». Ташкент: ТашГТУ, 2006. – 265-268 с.

7. Шор Я.Б. Статистические методы анализа и контроля качества и надежности. —М.: Советское радио, 1962.

151

4.7-мавзу. Машиналар элементлари яро=лилигининг ызгариши ва унинг коррекциялашнинг назарий асослари.

Режа: 1. Нотаъмирбоп конструктив элементлар яро=лилигининг ызгариши. 2.Таъмирбоп конструктив элементлар яро=лилигининг ызгариши. 3. Конструктив элементнинг =олди= пассив яро=лилигини ани=лаш ва уни коррекциялашнинг график усуллари.

Ўзбекистон ўз мустақиллигини мустаҳкамлаш, жаҳон ҳамжа-миятида ўзининг муносиб ўрнини эгаллаш жараёнида ҳуқуқий, ижтимоий, маънавий-маърифий соҳалар билан бирга техник иқтисодий соҳаларда-кишилар тафаккурида тубдан ўзгариш жараёни кечмоқда. Бу жараён учинчи минг йиллик арафасида амалга ошмоқда. Шу муносабат билан Президентимиз И.А.Каримовнинг қуйидаги сўзлари ўта ибратлидир: «Биз келгуси асрга ўзимиз билан нимани олиб ўтишимиз мумкин? Янги минг йилликда қандай муаммоларнинг ечими бизнинг диққат эътиборимиз марказида турмоғи лозим? Бу фикр агроинженерия соҳасидаги илмий-техник муаммоларни ҳал қилишда ҳам асосий дастурий амалдир. Бор нарсани излаш, маълум нарсани очиш, қилинган кашфиётни янгидан кашф этиш керак бўлмаганидек, ўтмишдаги олимлар томонидан қилинган ишни такрорлаш шарт эмас. Эришилган ютуқлардан келиб чиқиб, жамият инсон ўз мақсадларини амалга оширишнинг қисқа ва самарали йўлларини танлайди.

Жамият аъзоси бўлмиш инсонларнинг илм аҳлининг доимо бирор ишлаб чиқариш жараёнини ёки ундан ишлатиладиган техник воситаларнинг ишончлилик кўрсаткичларини ошириш учун техник ва технологик жараёнларни ўрганиш ва уларни такомиллаштириш ишларини амалга оширишга интилишлари табиийдир. Машиналарни ясаш, уларни таъмирлаш ёки уларга хизмат кўрсатиш жараёнида уларга кетадиган харажатлар сарфини камайтириш, иқтисодий ислоҳ, тадқиқотчиларимиз шароитини бошдан кечираётган бугунги кундаги энг муҳим долзарб илмий мавзулардан бири ҳисобланади. Техник ва технологик тараққиёт таъсири оқибатида машиналарнинг ресурсини ёки ҳизмат муддатини ошириш, уларни коррекциялаш йўлларини ўрганиш бугунги мавзунинг асосий вазифаларидан бири.

152

Бугунги кунда машиналарга кетадиган минимал харажатлар ва сарфлар бўйича улардаги алмаштириладиган конструктив ва янгиланадиган ноконструктив элементларнинг ресурси ёки хизмат муддатини аниқлашни икки босқичга бўлиш мумкин. Уларнинг биринчи босқичида барча конструктив элементларнинг ресурси ёки хизмат муддати аниқланади.

Минимал харажатлар ва сарфлар ҳажмининг график кўринишини қуйидаги формула билан фойдаланишимиз мумкин:

x

ixiixьx t

QjnQnQU

)1()1( , (1)

бу ерда iix Qn )1( - эхтиёт қисмларга тегишли харажат (х) ва

йўқотишлар (й) йиғиндиси, сўм;

jjx Qn )1( - техник ҳизмат кўрсатиш ва тамирлаш

ишларигатегишли бўлган (эхтиёт қисмларсиз) х ва й нинг йиғиндиси, сўм;

tx – машинанинг ишлаш вақти, мото-с (га, т, км ва х.к.). Ux – ни аниқлаш учун х ва й га оид йиллик ҳисобот

натижаларидан фойдаланилади. Тад=и=отларнинг кырсатишича, тракторларни ишлатиш вақтига

нисбатан эхтиёт қисмлар, ТХК ва таъмирлашга кетадиган ўртача нисбий харажатларнинг пасайишини кўрсатди.

Машиналарнинг умумий ейилишини =уйидаги учта ташкил этувчилар орқали тасвирлаш мумкин (1-расм):

РМу=РМ1+РМ2+РМ3 ; (1)

РМу=F(t) .

Машинадаги конструктив элементларнинг умумий ейилишининг ташкил этувчилари 1-расмда тасвирланган:

Машиналар жами ейилишиниг ташкил этувчилари

Ишлаш пайтида юкламалар таъсиридаги машинанинг ейилиши (РМ1) .

153

Ташиш пайтида таъсир этувчи юкламалар таъсиридаги ейилиш (РМ2). Сақлаш, техник хизмат кўрсатиш (ТХК) ва таъмирлаш пайтларидаги юкламалар ва бошқа омиллар таъсиридаги ейилиш (РМ3) .

1-расм. Машиналар жами ейилишининг ташкил этувчилари.

tFtfPРРZ

JM

S

УУМЖ )()(11

1 , (2)

Алоҳида алмаштириладиган конструктив элементнинг умумий ейилишини қуйидагича ифодалашимиз мумкин:

)100( kixixiХIЖ PnР , (3)

бу ерда kixP -хоҳлаган к-нчи алмаштиришдан кейин назорат қилиш

пайтидаги КЭ нинг хусусий ейилиши, %; ixn -ейилишини назорат қилгунга қадарги

алмаштириб бўлинган узоқ муддат ишлай олмайдиган деталар сони; i -узоқ муддат ишлай олмайдиган КЭ ейилиш

даражаларининг улуши:

ini

1 . (4)

Бундай ҳолатга 1 расмдаги графиклар мос келади. 1-чи

ҳолат учун nix0 (чунки алмаштирилмайдиган элемент кўрилаяпти).

154

2-расм. Машинанинг хизмат муддатларида конструктив

элементлар яроқлиликларининг ўзгариши ва уларнинг жами ейилиш графиклари: 1,2 ва 3а-конструктив элементлар

яроқлилигининг ўзгариши; б-КЭ жами ейилиши.

Машиналардаги шикастликларнинг олдини олишда агросаноат мажмуасида (АСМ) режали-олдини олиш ТХК ва Т тизими мавжуд. Бу тизим ўз ичига: кунлик техник қаров (КТҚ); даврий техник хизмат кўрсатишлар (1-ТХК, 2-ТХК, 3- ТХК) ни, ўртача таъмирлаш (фаќат автомобиллар учун), жорий ва капитал таъмираш ишларини =амраб олган.

Мақбул таъмирлаш циклини қуришда қуйидагича қиймат ўзаро карали ва тўлиқ сонга тенг бўлиши талаб =илинади:

РiТц/ti, min, (5)

бу ерда Тц-анча мураккаб бўлган иккита таъмирлашлар оралиғидаги машинанинг ишлаш вақти;

155

ti–мазкур гуруҳдаги деталнинг уни алмаштиришга қадарги ўртача хизмат муддати (ресурс).

Таъмирлаш циклидаги ТХК ва Т ишларининг такрорланувчанлик даражасини қуйидагича аниқлаймиз:

i

n

i

ц nt

ТN

1

, (6)

бу ерда ni-ўртача хизмат муддатига тенг деталар сони. Ифода (5) билан аниқланган қиймат қанчалик кам бўлса

таққосланаётган машиналар таркибидаги бирикмаларнинг ресурси шунча баланд ҳисобланади. Уни яхшилашга қаратилган ишлар ТХК ва Т тадбирларининг самарадорлигини, ҳамда таъмирлаш циклининг мақбул структурасини тавсифлайди.

Машиналарда жисмоний ва маънавий ейилиш шакллари мавжуд. Жисмоний ейилиш ашёвий аста-секин ёки тўсатдан емирилиш натижасидир. Жисмоний ейилиш шакли фойдаланиш жараёнида содир бўлади-жисмоний ейилишнинг иккинчи шакли эса ҳаракатсиз ҳолатда содир бўлади.

Маънавий ейилиш (эскириш) ҳаракатдаги техника нархининг техник тараққиёт таъсирида камайишидир. Техника соҳасидаги маънавий ейилишнинг иккита шакли мавжуд: биринчиси, харакатдаги машина нархининг арзонлашган худди шу русумдаги янги техниканинг ишлаб чиқаришлиги билан боғлиқ. Иккинчи шакли эса ҳаракатдаги техниканинг конструктив томондан анча такомиллашган (унумдорлиги анча баланд бўлган) машинанинг ишлаб чиқаришга кириб келиши натижасида ҳаракатдаги нархнинг пасайишидир.

Маънавий ейилиш мезонини қуйидагича бахолашимиз мумкин:

Q

QкQт

, (7)

бу ерда Q-машинанинг дастлабки нархи, сўм; Qқ-мавжуд, анъанавий машиналарнинг баъзи агрегат, узел ёки КЭ-ларини такомиллаштириш натижасида нархи пасайтирилган (арзонлашган) қайта ишлаб чиқарилаётган янги техника нархи, сўм.

156

3-расм. Таъмирбоп КЭ нинг қолдиқ пассив яроқлилигини аниқлашга оид ёрдамчи график:а-бир марта таъмирланадиган КЭ учун; б-икки марта таъмирланадиган КЭ учун. Еi-конструктив элементнинг бошланғич яроқлилиги; Е0

in-КЭ-нинг дастлабки пассив яроқлилиги; Еin-айнан шу параметрнинг 1,2 ва i-чи таъмирлашлардан сўнгги пассив яроқлиликлари; i -КЭ-ларнинг i-

чи таъмиргача (таъмирашлараро) бўлган ресурси; ti-бирикма, узел, агрегат ёки деталнинг тўлиқ ресурси.

Юқорида таъкидлаганимиздек конструктив элементлар (шу жумладан ноконструктив элементлар) машинадан фойдаланиш жараёнида кўп маротаба таъмирланади (техник хизмат кўрсатилади).

Машиналар конструктив элементларининг пассив яроқлилигини тўғри аниқлаш уларнинг қолдиқ нархини аниқлашга, уларнинг таъмирлаш жараёнидаги дифференциал прейскурант нархларини белгилашга ҳамда таъмирлаш фондининг (машина, узел, агрегат ва деталнинг) харид нархларини белгилашга имкон беради.

3-расмда тақдим этилган ёрдамчи графикда таъмирбоп КЭ-нинг қолдиқ пассив яроқлилигини (ёки қолдиқ нархини) тахминий аниқлаш мақсадида абсцисса ўқи бўйича элементнинг ресурси ёки

157

хизмат муддати, ордината ўқи бўйича унинг яроқлилигини (ёки нархи) қўямиз.

Таъмирбоп КЭ дастлаб яроқлик қиймати ўша элементни ишлаб чиқаришга сарф бўлган меҳнат ва энергия харажатлар асосида аниқланади (прейскурант нархи бўйича). Таъмирбоп КЭ-дастлабки яроқлилигини актив ва пассив турларига бўлиш учун даслаб унга юзавий ишлов беришга кетадиган қисмини (КЭ нинг хомаки маҳсулотига тегишли барча харажатларни ҳисобга олмаган ҳолда), сўнгра элементни таъмирлаш захотига тегишли қолдиқ пассив қийматини аниқлаймиз.

Машина таркибидаги кўпчилик таъмирбоп элментларга тегишли юзавий ишлов беришга сарфланадиган харажатларни Ушбу элементни ишлаб чиқаришга умумий харажатнинг 10-18% ни ташкил қилиши маълум.

Шунга биноан ордината ўқига актив қисмига тегишли а нуқтасини қўямиз, унинг тепа қисмига 10-15 % элемент яроқлилигини Еi ни жойлаймиз. Бу графикни қуриш учун элементни рўйхатдан чиқаргунга қадарги ўртача ресурси ёки ўртача хизмат муддати тўғрисидаги маълумотлар керак бўлади.

Кузатишлар натижасида таъмирбоп КЭ-ни таъмирлашга қадарги ўртача ресурси ( i ) ёки ўртача хизмат муддати

белгиланади. Худди шу сингари бундай элементларни яроқсизга чиқаргунга қадарги ўртача ресурси (ёки ўртача хизмат муддати), кўп маротаба таъмирлаш пайтида эса, хар бир таъмирлашдан кейинги ўртача ресурси 1 та уни яроқсизга чиқаргунга қадарги ресурси ёки муддати ti аниқланади. Шу маълумотлар асосида абцисса ўқига К нуқтаси қўйилади, у КЭ-ни яроқсизликка чиқаргунча қадарги элементнинг ўртача ресурси (муддатини) белгилайди.

“а” нуқтаси билан К нуқтани бирлаштирадиган тўғри чизиқ таъмирбоп КЭ нинг қолдиқ пассив яроқлилигини аниқловчи геометрик жой нуқтасини ифодалайди. Бу қолдиқ яроқлиликни белгилаб олиш учун элементдан фойдаланиш муддатига мос унинг бир марта таъмирлаш вақтига тенг бўлган I-I вертикал чизиғини ўтказамиз (4,а-расм) ва икки марта таъмирлаш вақтида эса II-II вертикал чизиғини ўтказамиз. “а-К” тўғри чизиғи билан кесишган

нуқталар КЭ-нинг қолдиқ пассив яроқлилигини КiП белгилайди.

158

Ординатадаги а-а1 кесим дастлабки, хомаки маҳсулот (загатовка) яроқлилигини билдиради.

4-расм. Рўйхатдан чиқарилгунга қадарги ресурси. (муддат чоғида таъмирбоп КЭ ларнинг актив ресурсининг интенсив

суръатда пасайишини) теккислаш методлари. Мижозларни кўпчилик ҳолларда қолдиқ яроқлилигини

таъмирлашгача ва таъмирлашдан кейин яроқлиликнинг бир хилда пасайишини таъминловчи щолат қизиқтиради. Бу харажатлар хажмини аниқлашда 4-расмдан фойдаланамиз. Бунинг учун абцисса ўқига бирор масштабда КЭ-нинг таъмиргача ва ундан кейинги ресурсини (муддатини) ажратиб қўямиз, КЭ бир маротабагина таъмирланади деб фараз қиламиз ва I-I га тенг вертикал чизиқ ўтказамиз (4,а-расм).

Сўнгра ордината ўқига янги КЭ нинг яроқлилигини Еi қийматини қўямиз (ёки тегишли масштабда айнан шу конструктив элементнинг нархини Qi қўямиз). Конструктив элементнинг дастлабки хомаки ашёсига тегишли харажатларни дастлабки ишлов бериш харажатларидан (а-1 га тенг) ажратиб турувчи “а” нуқтани қўямиз. (0-а кесимга тенг ордината, Еi нинг паст қисми). Кўпчилик деталар учун Еi ординатасининг бу кесимларини хомаки маҳсулот учун 0,85-0,9 каби, унга ишлов бериш учун эса 0,10-0,15 каби қабул қилиш тавсия этилади. Абцисса ўқидаги 1 ва 2 нуқталарни ордината ўқидаги 1 ва а нуқталар билан тегишли равишда бирлаштирамиз. 1 -1 чизиғи КЭ таъмирбоплигидан қатъий назар яроқсизга

159

чиқариладиган, таъмирламаган ҳолатда яроқлилигининг интенсив равишда пасайишини тавсифлайди.

Бу чизиқнинг (пунктирли) егилиш бурчаги бундай КЭ-нинг таъмирлашдан кейинги яроқлилигининг интенсив тарзда пасайиш суръати чегарасини тавсифлайди. Шунинг учун, агар абцисса ўқидаги 2-чи нуқтадан 1-1 чизиққа параллел 2-2 чизиғини ўтказсак, у ҳолда I-I вертикали билан 2-чи нуқта хомаки маҳсулотга сарфланган маблағга тегишли бўлган ўша элемент учун харажат чегарасини аниқлайди, яъни бу чегаравий харажатлар КЭ ни янгисига алмаштиришдан кўра уни ҳали таъмирлаш мақсадга мувофиқроқлигини кўрсатади.

Ёрдамчи графикни кўришдан (4-расмга қаралсин) кўринишича, “2-а” чизиғининг I-I вертикал билан кесишган 3-чи нуқта қийматини аниқлайди, шунга кўра бундай КЭ-таъмирбоп ҳисобланади.

Агар маблағ сифатидаги таъмирлаш харажатлари ўша ординатадаги кесимда ётадиган бўлса, таъмирлаш ишлари рентабелли (самарали), акс ҳолда-норентабелли ҳисобланади.

3-чи нуқтадан ордината ўқини кесишгунга қадар ўтказилган абсцисса ўқига параллел бўлган 3-3 чизиғини ўтказиб ва 1-3 ва 5-2 нуқталарни бирлаштириб улар ўйиқ чизиқда кўрсатилган, бир маротаба таъмирланадиган таъмирбоп КЭ нинг (таъмирга қадарги) яроқлилигининг ўзгаришини топамиз.

Кўп маротаба таъмирланадиган КЭ-нинг актив яроқлилигининг пасайишини текислаш (корректировка қилиш) нинг график услубларини талаблар томонидан мустақил ўрганишларини тавсия этамиз.

Уларни таҳлил қилиш асосида қуйидаги талабларга эътибор қаратилишини мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз:

1. Хар қандай конструктив элементнинг ишлаш қобилиятини аниқловчи янгиланган параметрлари. Уларни таъмирлаш ва тиклаш жараёнида балласт ишларининг мумкин қадар кам бўлишини таъминлаш.

2. КЭ лар таъмирланганларидан сўнг узоқ муддат ишлай олишига эришиш.

3. Кўп маротаба таъмирлаш ва тиклаш ишларига сарфланадиган харажатлар ҳажмини камайтириш.

160

Конструктив элементлар яро=лилигининг ызгаришига =араб, улар тыртта гурущга былинади:

1) алмаштирилмайдиган ва таъмирбоп былмаган конструктив элементлар;

2) алмаштириладиган ва таъмирбоп былмаган конструктив элементлар;

3) алмаштирилмайдиган таъмирбоп конструктив элементлар; 4) алмаштириладиган таъмирбоп конструктив элементлар; Биринчи гурущ – бу машина таркибига алощида конструктив

элемент сифатида ырнатиладиган деталар ёки бутун бир бирикма былиб, машиналарни рыйхатдан чи=ариш жараёнида улар билан биргаликда фойдаланишдан олинади. Бундай элементлар

яро=лилигининг ызгариши 1,а-расмда кырсатилган (унда m -

машинанинг таъмирлашлараро ресурси; Т-рыйхатдан чи=аргунга =адар машинанинг ыртача ресурси ёки фртача хизмат муддати; ti-алмаштиргунга =адарги i-чи конструктив элементнинг ыртача ресурси ёки ыртача хизмат муддати; t0

i, ti, T2i, …, tk

i, …, tni-1i-1,2,3,

…, k марта алмаштирилгандан кейинги i-чи конструктив элементнинг (КЭ) ыртача ресурси ёки ыртача хизмат муддати; ∆t ёки tioct – таъмирлаш муддати ёки элементнинг хизмат муддати мос

былмаган щолатдаги КЭ =олди= ресурси ёки хизмат муддати; 0

m ,

1m , …,

1mim

- тегишли таъмилашлараро даври; Е0

i – дастлабки

КЭ яро=лилиги; Еi1, E2

i, …, Eki, …, Ei

ni-1-тегишли равишда алмаштирилган элементнинг яро=лилиги).

Иккинчи гурущ – бутун бир машинанинг техник щолати быйича белгиланган хизмат муддатидан олдин яро=сиз щолатга келадиган КЭ. Машина яро=сиз элементлар иштирокида ишлай олмаганлиги учун яро=сиз КЭ янги элемент билан алмаштириш щисобига йы=отган яро=сизлилиги янгиланади (масалан, ғилдиракнинг машинасини ва вентилятор тасмасини алмаштириш). Алмаштириш муддатлари даври машинанинг эскиришига =араб аста-секин камайиб бориши мумкин.

Учинчи гурущ – таъмирбоп конструктив элементларни ыз таркибига олади, иш =обилияти пасайганда, улар даров чи=итга чи=ариб юборилмайди, дастлаб таъмирланади ва машинанинг

161

ишлаш =обилиятини тиклашдан сынг улар яна машинага такроран =ыйиб ишлатилади.

5-расм. Таъмирбоп бўлмаган конструктв элемент

яро=лилигининг ўзгариши: а-алмаштирилмайдиган конструк-тив элемент учун; б, в, г- алмаштириладиган конструктив элемент учун, Т/ti тыли= сон былганда, д-алмаштириладиган

КЭ учун, /m it - тыли= сон былмаганда.

Таъмирлаш ишларини соддалаштириш ма=садида КЭ яро=лилигининг бирор хусусияти бузилишига =араб =айта тикланиши мумкин (масалан, тирсакли вал-быйинларнинг оваллиги быйича, цилинр гилзаси, поршенларни таъмирлаш ылчамга келтириб ишлов бериш эщтиёжига =араб, плуг лемехлари, тиғларнинг ытмаслашувига =араб). Мураккаб КЭ (масалан, корпусли деталар) бир =анча хусусиятлари бузилиши мумкин. Шунинг учун, уларни тиклаш даври щам турлича былади.

Таъмирбоп КЭ га барча алмаштирилмайдиган машиналар деталарини щам киритса былади, уларни чархлашнинг ызи етарли щисобланади. Улар бошланғич нусхани чўзиш, кенгайтириш ёки суюлтириб =оплаш, кавшарлаш, втулка =ыйиш, ямо= =ыйиш ор=али таъмирланади. Таш=и томондан таъмирбоп конструктив элемент нотаъмирбоплардан (бир хил яро=лилик щолатида) фа=ат

162

ресурси ёки хизмат муддати билан фар= =илади. Аммо бундай фар= =илиш таъмирлаш ва тиклаш ишларида катта ащамиятга эга. Конструктив элементнинг дастлабки яро=лилиги Еi (6-расм) икки =исмга былинади: конструктив элементнинг хомаки =исмига тегишли былган пассив яро=лилиги (Еin) томони ва конструктив элементга ишлов беришга ва уни таъмирлаш даврига =адар унинг ишлаш =обилиятини таъминлашга тегишли былган фаол Еia =исми. КЭ яро=лилигининг фаол =исмини ундан фойдаланиш жараёнида даврий тарзда янгилаб туриш талаб =илинади, чунки элементни таъмирлаш даври келганда, унинг актив яро=лилиги (Еia) нолга тенг былади.

Шундай =илиб, таъмирбоп конструктив элементнинг яро=лилигини =уйидагича ани=лашимиз мумкин былади:

Ei = Ein + Eia . (8)

Конструктив элементнинг таъмирлангандан кейинги

яро=лилиги:

E1in + e1

i . (9)

K

e1

i e2

i e3

i 6-расм. Таъмирбоп конструктив элемент яро=лилигини

ызгариш графиги (эскирган сари таъмирлашлараро даврида, тырт маротаба =айта тикланганда): ek

i-таъмирбоп конструктив элементнинг янгиланадиган фаол яро=лилиги; Ek

n-1 ва 2-таъмирдан кейинга таъмирлашбоп конструктив элементнинг =олди= пассив яро=лилиги.

E

163

Кейинчалик машинадан яна фойдаланишда бу фаол яро=лилик бошлан`ич яро=лик сингари янги таъмирлаш муддати келгунча аста-скин йы=олиб боради. Таъмирбоп конструктив элементнинг пассив элементининг пассив =исмининг яро=лилигининг ызининг ижобий ащамиятини элементнинг охирги таъмирланиш муддатига =адар са=лаб туради, ундан кейин эса у машина таркибида нотаъмирбоп элемент каби хизмат =илади. Демак, таъмирбоп констуктив элементнинг яро=лилиги ягона таркибли эмас. Унинг барча бошлан`ич яро=лилик =ийматига эга былган бир =исми машинасозлик саноати мащсулоти щисобланади. Таъмирбоп конструктив элемент яро=лилигининг иккинчи =исми эса таъмирлаш-техник сервис саноати мащсулоти щисобланади: бу ишдан чи==ан элементни бир ёки кып маротаба =айта тиклаш учун =ышимча ишлов бериш ёрдамида таъмирловчи ёки тикловчи ишчиларнинг меҳнатини талаб =илади.

Машиналардан унумли фойдаланиш учун ундаги бошлан`ич яро=лилигини таъминловчи фаол =исмини тыли= ишлатиш лозим. Агар констуктив элемент ыз ва=тида таъмирланмаса, ишлаш жараёнидаги самарадорлиги пасая бошлайди. КЭларни =айта тикламасдан ёки таъмирланмасдан янгисига алмаштириб ишлатилса, етиштирлаётган =ишло= хыжалик мащсулотлари таннархининг асоссиз кытарилишига олиб келади. Бундай щолатда бу элементнинг дастлабки пассив =исми реализация =илинмай =олади: унинг бу қисми ишлатилмасдан, машина ёрдамида ишлаб чи=арилаётган мащсулот нархига ытиб =ыя =олади ва бу щолат унинг таннархининг кытарилиб кетишига олиб келади.

Конструктив элементнинг таъмирбоплигини ошириш ишлари мавжуд таъмирлаш корхоналари шароитлари учун =улай ва уларга =ышимча =ийинчиликлар ту`дирмаслиги керак.

Тўртинчи гурущ – уларнинг таъмирбоплик =обиляти тыли= реализация =илинган щолатдаги машиналарнинг ыртача ресурси ёки ыртача хизмат муддатига жавоб бермайдиган констуктив элементларини =амраб олган. Бу гурущга кыпчилик замонавий машиналарнинг алмашинувчан ёки таъмирлаш ылчамига ишлов бериладиган конструктив элементлар киради (тирсакли валлар, цилиндрлар гилзалари, та=симлаш валлари, шатун втулкалари, цилиндр каллаклари ва бош=алар), улар бош=а усуллар ёрдамида щам таъмирланиши мумкин. Эритиб =оплаш, пластик

164

деформациялаш пайвандлаш, хромлаш ва щ.к.) Шу боисдан, корхоналарда янги исти=боли тиклаш усулларини яратиш борасида тад=и=отлар олиб бориш энг долзарб йыналишлардан жалб =илинди.

Маълумки, таъмирланган элементларнинг ресурси ёки хизмат муддати бошлан`ич нархларникидан анча баланд былиши былиши щам мумкин.

Машиналардаги КЭ яро=лигини ызгариши, уларнинг =уйидаги тырт гурущи учун щар хил щисобланади: Биринчи гурущ-машиналарнинг янгиланмайдиган ноконструктив элементлари ( масалан, машиналарнинг ыртача ресурси ёки ыртача хизмат муддатига дош берувчи болтлар ёки парчинлар ёрдамида йи`иладиган корпуслар ва бош=а базисли элементлар). Иккинчи гурущ- тыли= янгиланувчи ноконструктив элементлар (масалан, плуг лемахлари, машиналардаги тыли= янгиланувчи мойлар ва бош=алар каби узо= муддат ишламайдиган констуктив элементларини ырнатиш ишлари). Учинчи гурущ- =исман янгиланувчи конструктив элементлар (масалан, ромли конструкциялардаги болтларни тортиш, машиналардаги быялган сиртлар кычганда уларни =исман быяш ва щ.к.).Тыртинчи гурущ- тыли= ёки =исман янгиланувчи ноконструктив элементлар (масалан, таъмирлаш пайтидаги механизмларни ростлаш, ТХКдаги =исман созлаш ишлари ва мураккаб былмаган хизмат кырсатиш ва=тидаги мойлар =ыйиш, тасмаларни тортиш, заржирлар таранглигини созлаш). Ноконструктив элементлар яро=лилигидаги щар бир гурущи ю=орида =урилган конструктив элементлар яро=лилигини ызгаришларига ыхшашдир.

Хулоса: Агар конструктив элементни таъмирлаш харажатлари оптимал =ийматидан кып былиб, лекин рухсат этилган чегара Еi-дан таш=арига чи=илса, у щолда конструктив элементнинг бошлан`ич яро=лилигининг таъмирлашдан олдинги ва кейинги жадал суръатда пасайиши 1-3 ва 5-2 (4 а ва 4 б расмларга =аралсин) чизи=ларнинг о`иш бурчакларининг (Х в В) бир-бири билан солиштириш натижасида щам бащо бериш мумкин. Улар чизмадан кыриниб тургандек щар хилдир.

Агар таъмирлаш щаражатлари кам былиб, таъмирлашдан кейинги ресурс эса таъмирлашдан олдингисидан кып былса, бундай элементнинг яро=лилигини интенсив пасайиши ты`рилаётган

165

(коррекцияланаётган) пайтдагига нисбатан унинг яро=лилиги пасаймаслиги мумкин (7,б-расмга =аралсин).

Машиналар, жисмоний ейилишдан ташқари, маънавий ейилишга ҳам учрайди, яъни эскиради. Маънавий ейилишнинг олдини олиш энг қулай йўл-машинадан жадал равишда фойдаланиш, сўнг анча такомиллашганлигини олиб, ундан хам жадал фойдаланиш зарур. Йирик хорижий давлатларда янги техника бир қўлда 2-3 йил интенсив тарзда ишлатилганидан кейин иккинчи қўлга сотиб юборилади, ўрнига янгиси олинади.

Маънавий ейилиш (эскириш) ишлаб чиқариш жараёнида ўз функциясини бажариш борасида ўз имкониятларини пасайтирмайди. Янги, анча арзон, унумдорлиги баланд ва самарадорлик машиналар пайдо бўлганда иқтисодий ҳолатни ўзгартириб юборади.

Маънавий ейилиш икки турга бўлинади: -маънавий ейилишнинг биринчи тури – бу мавжуд машиналар

нархи арзонлашиши сабабли харакатдаги машинанинг ўз нархини йўқотишлиги;

-маънавий ейилишнинг иккинчи тури – ҳаракатдаги техникага нисбатан иш унумдорлиги баланд ва самаралироғи пайдо бўлиши сабабли ёки мавжуд ишлаб чиқариш жараёнининг янги, анча арзонига алмашиниши сабабли мавжуд техниканинг қадрсизланиши.

Агар маънавий эскирган техникалардан фойдаланиш давом этилаверадиган бўлсак, у ҳолда маҳсулот таннархи ортиб кетади, чунки анча такомиллашган турдаги машиналар ишлаб чиқаришга кетган ўртача харажатлар ҳажми анча пасайган бўлади.

Маълумки, машинанинг жисмоний ейилиши унинг мақсадга мувофиқ бўлган ресурси ёки унинг хизмат муддати билан аниқланади. Маънавий ейилиш ҳисобга олинганда машинанинг жисмоний ейилиши содир бўлишини кутиб ўтириш ярамайди, аксинча, маънавий ейилишнинг салбий оқибатларини енгиш учун унинг ресурси ёки хизмат муддатини ўз вақтида корректировка қилиш зарур. Демак, 1-чи турдаги маънавий ейилган машинани ишдан олиб ташлаш истеъмолчи учун мақбул ҳисобланмайди; аксинча, уни интенсив тарзда ишлатиш зарур. Ҳали тўлиқ ейилмаган машинани яроқсизга чиқазиш ва юқори таннархдаги маҳсулотларни етказиш оқибатида камоматларга йўл қўймаслик

166

учун истеъмолчи машинанинг маънавий ейилиши туфайли, унинг корректировка қилинган ресурси ёки хизмат муддатини олдиндан эътиборга олган ҳолда қоплаш фонд захирасини яратишга ҳаракат қилиши лозим.

Маънавий ейилишнинг биринчи турдаги машинанинг ресурси ёки хизмат муддатини корректировка қилиш. Бундай коррекцияни амалга ошириш учун, машинадаги жами жисмоний ейилишнинг ўртача суръати қанчалик кўпайганлигини билиш керак, чунки, айнан шу суръат қийматига қараб керакли ҳажмда, машина ўзининг ресурси ёки хизмат муддатини ишлатиб бўлгунга қадар уни янгилашга қаратилган қоплаш фондини тўплаш зарур бўлади. Бундай масалани график ёрдамида ечиш анча қулай Графикдаги машинанинг жами ейилиш (нарх бирлигида) қиймати:

QnQР iмйигмм )1(1.. , (2)

бу ерда Qм – машинанинг нархи, сўм;

Qni )1( i – эҳтиёт қисмларга тегишли жами харажат ва

камоматлар, сўм. Сўнг, жами ейилиш графигига кўра, манфий бурчак остида

қўшимча О-m чизиғини ўтказамиз, у чизиқ машинанинг маънавий

ейилиши (эскириш) суръатини белгилайди, Q 1 нуқтасидан эса О-р1

чизиғига параллел бўлган О 1 m1 чизиғини ўтказамиз. Таянч тушунчалар: Таъмирбоп КЭ лар, яроқлилик,

конструктив ва ноконструктив элементлар, яроқлиликнинг пасайишини олдини олиш, жами ейилиш, жисмоний ва маънавий ейилиш, к-ларнинг яроқлилигини корректировкалаш услублари, бир ва кўп марта таъмирлаш.

Мавзуни такрорлашга оид тест (синов) саволлари: 1. Машиналарнинг жами ейилишини қандай аниқлаш мумкин? 2. Машинадаги конструктив ва ноконструктив элементлар

йиғиндиси учун умумий ейилиш формуласи таҳлил қилинсин? 3. Машиналарнинг хизмат муддатлари вақтида КЭ лар

яроқлилигининг ўзгариши ва уларнинг умумий ейилиш графиклари чизилсин ва таҳлил қилинсин?

4. Жисмоний ва маънавий ейилиш турлари таҳлил қилинсин? 5. Маънавий ейилиш мезонини аниқлаш формуласи ёзилсин ва

таҳлил қилинсин?

167

6. Таъмирбоп КЭ нинг қолдиқ пассив яроқлилигини аниқлаш графиклари чизилсин ва таҳлил қилинсин?

7. КЭ ларнинг актив ресурсининг интенсив суръатда пасайишини теккислаш методи графикда тасвирлансин ва таҳлил қилинсин?

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Основы ремонта машин/Под обш. ред. акад. Ю.Н.Петрова.-

М.: Колос, 1972-527с. 2. А.И.Селиванов, Ю.Н.Артемьев. Теоретические основы

ремонта и надежности сельскохозяйсвенной техники.-М.: Колос, 1978-248 с.

3. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. – Киев-Донецк.: Высшая школа. 1979. – 192 с.

4.8-мавзу. Қишлоқ хўжалиги техникаларининг ишончлилик

кўрсаткичларини аниқлашнинг математик-статистик асослари. Режа: 1. Ишончлилик ва эҳтимоллик назариялари тўғрисидиа умумий тушунчалар. 2. Тақсимот қонунларини, танлаш ва уларнинг график кўринишлари. 3. Машиналар ишончлилиги тўғрисидаги ахборотларни йиғиш ва уларга математик-статистик ишлов бериш методлари. 4. Ишончлиликнинг миқдорий тавсифи.

Қишлоқ хўжалик техникалар ишончлилигини миқдорий таққослаш ёрдамида баҳолашда эҳтимолликлар назарияси анча қўл келди. Ишончлилик асосан эҳтимолликлар назариясига таянади. Ишончлиликнинг хусусиятларига бузилмаслик, чидамлилик, таъмирбоплик ва сакланувчанлик кўрсаткичларини киритиш мумкин. Эҳтимоллик ходисалар қонуниятларини ўрганувчи илм бўлмиш- эҳтимолликлар назарияси услубияти бирорта техник объектлар гурухини тадқиқот қилиш ёрдамида улардаги қайси конструктив элемент тез бузилиши мумкинлигини олдиндан бахолашга ва тегишли конструктив ва технологик тадбирлар ишлаб чиқишга имкон беради . Бузилишлар ўз

168

навбатида, уларнинг келиб чиқиш сабабларига кўра икки турга бўлиниши мумкин;

3. Аста секин бузилишлар. 4. Тусатдан бузилишлар. Биринчи турдаги бузилишлар аста секин, табиий ейилишлар

сабабли вужудга келганлиги учун улар етарли даражадаги аникликда олдиндан чамалаш мумкин. Иккинчи турдаги бузилишлар деталарнинг толиқиши натижасида, ички нуҳсонлар таъсирида содир бўлиши мумкин. Шунинг учун бу турдаги бузилишларни олдиндан чамалаш анча мураккаб хисобланади. Бундай бузилишлар фойдаланиш даврида тусатдан, кутилмаганда вужудга келади.

Ишончлилик кўрсаткичлари эҳтимоллик ходисалардан иборатдир. Ходисанинг эҳтимоллиги қуйидаги формула билан ифодаланади:

P(A)=m/N, (1)

бу ерда Р(А)- А ходисанинг эҳтимоллиги: m- А ходисанинг содир бўлишига имкон берувчи холатлар

сони: N- умумий ҳолатлар сони. Имкон берувчи холатлар сони О ва N (О-содир бўлмайдиган

ва N- содир бўлиши муҳаррар ходисалар) ўрталигида ётганлиги учун (1)формула ёрдамида хисобланган ходиса эҳтимоллиги, доимо тўғри рационал бирлик хисобланади, яъни;

ОР(А) 1 (2)

Эҳтимоллик бирдан кўп бўлиши мумкин эмас. (1) тенглама техника сохасида эҳтимолликларни ҳисоблашларда хам кенг қўлланилади. Эҳтимоллик ҳодисаларини қўшиш ёки кўпайтириш мумкин: келинг А ва В каби икки ходисаси содир бўлсин. Эҳтимолликни қўшиш усули асосида уларнинг эҳтимоллигини қуйидагича аниклаймиз:

Р(А ёки В) = Р (А)+ Р (В)-Р (АВ), (3)

бу ерда Р(А) — А- чи ходисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги; Р(В)- В- чи ходисанинг содир бўлиш эҳтимоллиги; Р(АВ)- А ва В ходисанинг бир вақтнинг ўзида содир

169

бўлиш эҳтимоллиги. Эҳтимолликларни кўпайтириш усули бир бирига боғлиқ

бўлмаган бир қанча ходисаларнинг бир вақтнинг ўзида содир бўлишлиги ушбу ҳодисалар эҳтимолликларининг кўпайтмасига тенг яъни:

Р(А1, А2 …Аn)=

n

i 1

P(A1) · P(A2) ·,......,P(An) . 4)

Математик статистиканинг асосий вазифаларидан бири табиатдаги оммовий эҳтимолий ҳодисаларнинг математик қонуниятларини аниқлаш ва статистик тахминларнинг гипотезаларнинг қанчалик тўғри ёки нотўғри эканлигини бахолашдан иборатдир. Ишончлилик кўрсаткичининг ҳар бир тақсимот қонуни иккита функция билан тавсифланади (1-расм):

1. дифференциал функция (1,а-расм) ёки эҳтимолликлар зичлиги функцияси билан;

2. интеграллик фенкцияси ёки тақсимот функцияси (1, б-расм)билан.

1-расм. Дифференциал (а) ва интеграл (б) функциялар тақсимоти.

Дифференциал эгри чизиқ тагида жойлашган юза бирга тенг бўлган барча эҳтимолий кийматлар ишончлилик кўрсаткичлар йиғиндиси ҳисобланади. 1, а-расмда ишончлилик кўрсаткичининг ўртача t, модал tM0 ва медиан tMО қийматлари тақдим этилган.

«Бузилишлик ва бузилмаслик» функциялари қуйидаги тенглама билан ўзаро боғланган:

F(t) = 1-Р (t).

170

Тасодифий қийматлари таъсирини белгиловчи тақсимот қонунларининг турли хил график кўринишларида ифодалаш мумкин . Бундай хусусиятлар дастлаб назарий томондан исботланиб, кейинчалик улар вариация коэффициентидан фойдаланилади:

V=t

. (5)

Объектларнинг (машина, агрегат, узел, детал) ишончлилиги билан боғлиқ бўлган амалий масалаларни ечишда сифат кўрсаткичларнигина баҳолаш етарли эмас, яъни миқдорий-баҳолаш ишларини бажариш талаб килинади. Ишончликнинг микдорий кўрсаткичларни аниқлаш катта қийинчиликлар билан боғлиқ бўлиб, унга кўп сонли ўзгарувчан омиллар таъсир этади. Уларни тажрибалар ёрдамида аниқлашда кўп вақт ва моддий харажатлар талаб қилинади. Бунда микдорий тавсифлар қуйидагича асосий талабларга жавоб бериши керак:

- ишончлиликни аниқловчи кўплаб омилларни хисобга олиши; - ўрганиладиган ахборотлар тўплаш ва уларога ишлов

беришнинг соддалиги; - мавжуд статистик маълумотларни ўхшаш тизимлар

ишончлилигини аниқлашда қўллаш мумкинлиги. Ишончлиликнинг миқдорий кўрсаткичлари машиналардан

фойдаланиш ёки дастгохлардаги синаш натижалари асосида олиниши мумкин. Кейинчалик улар деталарни мустахкамликка ҳисоблашдаги чегаравий тавсифлар билан солиштирилади.

Таъмирланмайдиган объектларнинг энг кўп тарқалган ишончлилик тафсифларигаобъектнинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги (t1 дан t2 интервали оралиқида); бузилишлар тақсимотининг зичлиги, t вақт оралиғидаги бузилишлар интенсивлиги; бузилиш давригача бажариладиган ўртача иш хажми катталикларини киритиш мумкин. Машинанинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги қуйидаги формулалар ёрдамида бахоланади;

0

0

N

nNP

(1)

бу ерда No- дастлабки ишлаётган машиналар сони;

171

n-tга тенг иш вақтидан кейин бузилиб қолган машиналар (агрегат, узел, детал) сони;

Тажриба сони ошган сари Р→P(t) га яқинлашиб бораверади: t-∞, P(t)=O;t=O, P(t)=l. Бузилиш эҳтимоллиги: q(t)=l-P(t). Бу холат 1-расмда тасвирланган. Бузилмасликнинг эҳтимоллик функциясини аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланамиз:

0

00

lim)(N

nNtP N

.

2-расм. Вақт бўйича бузилмасдан ишлаш вa бузилиш

эҳтимоллиги графиклари: Р(t), q(t)- бузилмасдан ишлаш ва бузилиш эҳтимоллиги.

q(t)=l-P(t).

Бузилишлар тақсимотларининг зичлиги деб берилган вақт оралиғида бузилган объектлар сонининг бошланғич сонига нисбати тушунилади ва бунда ишдан чиққан объект қайта тикланмайди, яъни дастлабки машиналар сони синаш даврида аста секин камайиб бориши тушунилади. q(t) дан ҳосила олингандан кейин (2-расм):

Бузилиш эҳтимоллиги учун:

172

)()()(

)( 1 tPdt

tdP

dt

tdqtf . (2)

Статистик ахборотлар бўйича:

tN

tntf

0

)()( ,

бу ерда n (t) = t вақт оралиғида бузилган объектлар сони; N0 —синовдаги дастлабки объектлар сони; t- вақт интервали.

2-расм. Машинанинг вақт бўйича бузилишлар тақсимланиш зичлигининг ўзгариш эгри чизиғи.

Бузилишлар интенсивлиги - берилган вақт мобайнида бузилиш

содир бўлиш эҳтимоллигининг шартли зичлиги, агар шу вақтга қадар бирор бузилиш содир бўлмаганда унинг қиймати қуйидаги формула билан ҳисобланади:

tnN

tn

)(

)(

10

. (3)

Таъмирланмайдиган объектларнинг ишончлилиги бузилишгача бажарилган ўртача иш хажми билан тавсифланади. Статистик ахборотлардан фойдаланган ҳолда:

173

n

tt

n

ii

урт

1

, (4)

бу ерда n-t вақт даврида бузилган объектлар сони;

ti-i- инчи объектнинг бузилгунча бажарган иши. Таянч тушунчалар: Эҳтимоллик назарияси, асосий тушунчалар,

тақсимот қонунлари, уларнинг турлари, уларни танлаш тартиби, интервал кенглиги, интерваллар сони, гистаграмма, полигон, назарий тақсимот эгри чизиғининг қуриш, интегралли функция, оператив эҳтимоллик йиғиндиси графикларини қуриш, ишончли-ликнинг миқдорий кўрсаткичлари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1. Бузилиш турлари ва уларнинг келиб чиқиш сабабларини

таҳлил қилинсин. Деталарга мисоллар келтиринг. 2.Ҳодисанинг эҳтимоллигини қандай формула билан аниқлаш

мумкин. Мисоллар келтиринг. 3.Эҳтимоллик ходисаларини қўшиш ва кўпайтириш усулларига

мисоллар келтиринг. 4.Дифференциал ва интеграл функцияларнинг графикларини

қуриш тартиби ёритилсин. 5.Вариация коэффициенти хақида нималар биласиз. Улардан

фойдаланишга дойр мисоллар келтиринг. 6.Қандай тақсимот қонунларини биласиз. Уларни аниқлаш

формулалари таҳлил қилинсин. 7.Машиналар конструктив элементларининг ишончлилиги

ҳақида ахборотларга илов бериш босқичлари ва унинг графиги таҳлил қилинсин.

8.Ишончлиликнинг миқдорий тавсифи ёритилсин. Адабиётлар:

3. А.И. Селиванов, Ю.Н. Артемьев. Теоретические основы ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. —М.: Колос, 1978. -248 с.

4. В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. —Киев-Донецк.: Высшая школа. 1979.- 192 с.

174

3. И. А. Аширбеков, Н. А. Қамбарова Эластик тишли дисксимон ажраткичларнинг чегаравий ресурсини чамалаш. Халқаро илмий-техник конференция. Илмий тўплам. –Тошкент: ТошДТУ, 2006. -260-262 б.

5- боб – МАШИНАЛАР ВА АГРЕГАТЛАРНИНГ ИШЛАШ, БУЗИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ МАТЕМАТИК

МОДЕЛЛАШТИРИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ.

5.1. Мавзу. Қишлоқ хўжалик машиналари ва агрегатларининг ишлаш ва бузилиш жараёнларини математик

моделлаштириш асослари. Режа:

1. Агрегатларнинг, машиналарнинг динамик тизим сифатида умумий характеристикаси: бир ўлчамли ва кўп ўлчамли моделлар схемаси. 2. Қишлоқ хўжалик агрегатлари ишлаш жараёнларини математик моделлаштиришнинг назарий асослари. 3. Тасодифий жараёнларнинг асосий ҳарактеристикаси.

Мустақиллик йилларида агросаноат мажмуаси машина трактор

парклари таркибида муҳим сон ва сифат жиҳатдан сезиларли силжишлар содир бўлди. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг барча жабҳаларини комплекс механизациялаш учун машиналар тизими янада ривож топмоқда. Тракторлар ва стационар энергетик воситаларнинг серэнергиялик даражаси анча кўтарилди.

Қишлоқ хўжалиги агрегатлари ишончлилиги тўғрисидаги илм ҳам муҳим ривож топмоқда. Қишлоқ хўжалиги агрегатларининг статистик динамикаси янги техникалар, агрегатлар ва уларнинг

175

комплексларини такомиллаштиришда, яратишда, лойиҳалашти-ришда пухта илмий базага айланиб бормоқда. Кейинги йилларда қишлоқ хўжалик техникаларини тадқиқот қилиш ва синаш вақтида эҳтимолликлар услубларидан, машиналарнинг статистик дина-микаси услубларидан фойдаланиладиган қишлоқ хўжалиги соҳасидаги мутахассислар доираси ҳам тобора кенгайиб бормоқда.

Кейинги йилларда қишлоқ хўжалик агрегатлари ва техникалари параметрларини таҳлил, сентиз қилиш ва оптимизациялашда эҳтимоллик тадқиқотларнинг янги услублари ишлаб чиқилган ва янги натижалар қўлга киритилган.

Замонавий қишлоқ хўжалик агрегатлари ва уларнинг комплекслари – кўп сонли ва хилма-хил омиллар ва ўзгарувчан ташқи таъсирлар шароитларида ишловчи мураккаб динамик тизимлардир. Мобил агрегатлар бундай омилларига дала юзаларининг нотекислигини, тупроқнинг физик-механик хусу-сиятини (намлиги, зичлиги, механик таркиби ва бош.) ўсимликларнинг хусусиятларини (сер-ҳосилдорлиги, касалланган-лиги технологик жараёнларни бажаришдаги агрегат массасининг ўзгаришини ва бошқаларни) айтиш мумкин.

Стационар агрегатлар учун бу омилларга қайта ишлов берилаётган ва транспортировкаланаётган материалларни (тозалаш ва саралаш пайтидаги дон, майдалаш вақтидаги ўсимлик массаси, қайта ишлаш пайтидаги озуқа ва бош.) материалларни барқарор тарзда узатмаслик ва бошқалар сабаб бўлиши мумкин.

Юқорида қайд этилган омиллар агрегатлар ва уларнинг двигателларида нотекис юкламаларнинг таъсир этиши оқибат-ларида улар томонидан бажараётган операцияларнинг сифатига салбий таъсир этиши, машина ва улардаги ишчи органларининг ишончлилик ва агротехник кўрсаткичларида намоён бўлиши мумкин.

Мобил қишлоқ хўжалик агрегатлари таркибидаги ишчи органларнинг ишлов берилаётган муҳит (тупроқ, ўсимлик) билан бирга юриш қисмларининг дала юзаси билан ўзаро таъсир этиш чоғида баъзи тўқнашув нуқталаридаги мураккаб ҳаракатлар таъсири қатор операцияларнинг (ер ҳайдаш, экиш, ўриш, териш, пуркаш, майдалаш, тозалаш, ишлов бериш ва ҳ.) сифатига салбий таъсир кўрсатади.

176

Шу боисдан, қишлоқ хўжалик агрегатларини ҳисоблаш ва лойиҳалаштиришда ҳамда синаш ва тадқиқот қилиш жараёнида ўзаро боғланган қатор тизимдан иборат бошқариладиган динамик тизим каби қаралиши мумкин. Тракторлар, қишлоқ хўжалик машиналари, машина тракторларнинг агрегатлардан фойдаланиш-даги мавжуд назариялар реал фаолият шароитларини у ёки бу даражада ҳар хил такомиллаштириш жараёнида илмий техник масалаларни ечишда ҳар хил моделларни (фикран ва физик) идеализациялаштиришга тўғри келади.

Қишлоқ хўжалик агрегатлари ҳаракатини динамик тизим сифатида кирувчи ташқи таъсир реакцияси ва бошқарув таъсири каби кўриш анча қулайдир. Шунинг учун ҳар қандай агрегатнинг (агрегатлар комплексларининг) умумий ҳисоблаш схемасини, қайси мақсадда фойдаланишлигидан қатъий назар «кириш-чиқиш» принципи кўринишида таҳлил қиламиз. Бу 1-расмда кўрса-тилганидек, уларни динамик тизим сифатида тасвирлашга имкон беради.

а) б)

1-расм. Бир ўлчамли (а), кўп ўлчамли (б) моделлар схемаси

Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ҳаракат моделининг кириш томонидан ишлаш шароитларига )}(),...,(),...,({ 1 tftftfF ni ,

бошқарилиш шароитларига )}(),...,({ 1 tUtUU k ҳамда ички

алоқаларига )}(),...,({ 1 tdtdD e вектор функциялари фаол таъсир

этади. Вектор U бошқарилувчи қурилманинг чиқиш параметридир, вектор D эса агрегатнинг алоҳида олинган бирорта тизим оралигидаги ўзаро таъсирни ҳисобга олади.

Чиқиш ўзгарувчилари ҳам )(),...,(),...,(1 tytytyy mi

сингари вектор кўринишда тасвирлаймиз. Бундай тизим хусусиятини бирорта А оператор каби ифодалашимиз мумкин.

А

F1(t

)

Y2(t)

А

Fi( t )

Yi ( t )

177

Оператор А кириш жараёни )(tf i тизимининг чиқиши давомида

)(ty j жараённинг содир бўлишини таъминлайди. Кириш жараёни

(сигнали) )(tf i берилган (детерменантлаштирилган) вақт бўйича

тасвирланган функция ёки эҳтимолий жараён бўлиши мумкин. Шу боисдан ҳам оператор, агрегат ва унинг қатор тизимларини динамик тизим сифатида мукаммал таҳлил, синтез қилиш ва оптемизациялаш ишларида динамик тизимнинг умумий ҳарактерискаси ҳисобланади. Таҳлил – бу агрегат ишлаш пайтидаги оператордаги чиқиш кўрсатгичларини (уларнинг ҳарактериска-ларини) аниқлашдан иборат.

Сентез- бу агрегатнинг динамик тизим сифатида кириш томонидан таъсирларни маълум тарзда (берилган қийматларда) ўзгаришини таъминловчи унинг операторини (математик моделини) аниқлашдан иборат.

Оптимизация - бу кириш томондаги таъсирларини оптимал тарзда (маълум жиҳатда) ўзгаришини таъминловчи оператор (математик модел) кўрсатгичини аниқлашдан иборат.

Кириш сигналини одатда ҳар бир ижро этилган пайтидаги чиқиш сигналининг ижро этилишига мос ўзгаради. У ҳолда чиқиш сигналини қуйидагича ёзишимиз мумкин [1]:

)()( tfAty ii (1)

Кўп ўлчамли динамик тизим учун UFAY , . (2)

Агрегат, унинг бузилиши (ундаги деталларнинг ёйилиш ёки тизимини бошқариш математик моделларини тузиш оператор турини аниқлашдан, яъни кириш вектор функцияларининг чиқиш yi функциясининг Y турига ўзгариш таъсири ва турини топишдан иборатдир.

Тасодифий жараёнларнинг асосий характерискалари ГОСТ 21878-76 тасодифий жараёнлари скаляр ёки вақт мабойнида ўзгариб борувчи тасодифий миқдорлар векторининг галаси деб қаралади. Бирорта тасодифий Р(А) ходисанинг математик эҳтимоллигини қуйидагича аниқлашимиз мумкин:

M

mAP )( (3)

178

(3) ифодага кўра, ходиса содир бўлиш эҳтимоллиги шарти 1)(0 AP 1AP ходисага ҳаққоний ходиса дейилади.

Умумий ҳолатларда ходисаларнинг тўлиқ гуруҳи учун:

m

iiAP

1

1)( .(4)

ГОСТ 21878 – 76 га асосан )(ty j тизимининг риакцияси )(tf i

қачон таъсир этиш эҳтимолига боғлиқ эмас. Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ишлаш жараёнларини

тавсифловчи математик модел. Уларни синаш амалиётида ва тадқиқот қилишда ва уларнинг параметрларини ҳисоблаш жараёнларида кенг ишлатилади.

2 – расм: Ер ҳайдашда ПН-8-35 плуг бармоғига таъсир этувчи куч )(tPx нинг горизонтал ташкил этувчисиннинг ўзгариш

жараёни осциллограммаси.

Кўпчилик қишлоқ хўжалик агрегатлари томонидан бажариладиган иш жараёнлари эҳтимолий статистик жиҳатдан эҳтимолий хоссага эга. Қишлоқ хўжалик агрегатларини статистик ҳисоблашда жараёнларнинг эҳтимолий моделлардан кенг фойдаланилади. Бунда кўпроқ тасодифий қиймат моделлари ишлатилади. Кўп ҳолларда синаш пайтларидаги агрегатларнинг тезлик олиш жараёнлари ҳисобга олинмайди. Тадқиқот натижаларига асосан, машинасозлик ва таъмирлаш корхоналарида ишлаб чиқарилаётган машиналар, агрегатларнинг конструкцияларини ёки ейилган деталарни тиклаш, уларни

179

таъмирлаш технологияларни янада такомиллаштиришга оид тадбирлар ишлаб чиқилади. 2-расмда ер ҳайдашда ПН – 8-35 плуг бармоғига таъсир этувчи куч Рх( t ) нинг горизонтал ташкил этувчисининг ўзгариш жараёни осциллограммаси таҳлили.

Таянч тушунчалар: агрегат, бузилиш, машина, динамик тизим, битта ва кўп ўлчамли модел; ишлаш жараёнлари, математик моделлаштириш, жараён осциллограммаси таҳлили.

Мавзуни такрорлашга учун тест саволлари: 1. Бир ва кўп ўлчамли математитк моделлар схемаси чизилсин

ва таҳлил қилинсин. 2. Осциллограмма натижалари таҳлил қилинсин. 3. Эҳтимолликлар тақсимотининг қандай график кўринишини

биласиз? Мисоллар келтирилсин. 4. Тасодифий жараёнларнинг қандай асосий сон кўрсаткич-

ларини биласиз? Уларни ҳисоблаш формулалари келтирилсин. 5. Тасодифий ходисаларнинг математик эҳтимоллигини

аниқлаш формуласи ёзилсин? Ҳисоблашга мисоллар келтирилсин. Фойдаланилган адабиётлар:

1. Лурье А.Б. Статистическая динамика сельскохозяйственных агрегатов.-М.: Колос, 1981.-382 с.

2. Евланов Л.Г. Контроль динамических систем.-М., 1979. 3. Тихонов В.И. Выбор случайных процессов.-М., 1970.

5.2. Мавзу: Қишлоқ хўжалиги соҳасидаги технологик жараёнларнинг тасодифийлиги, улардан фойдаланиш самарадорлигини оширишнинг назарий асослари.

Режа: 1.Агрегатларнинг ўз функционал бажариш қобилиятларининг пасайиш сабаблари, уни барқарорлаштириш шартлари. 2. Технологик жараёнларнинг тасодифийлиги, четга чиқиш кўрсаткичларини баҳолаш услуби.

Умуман янги техникаларни ва қисман қишлоқ хўжалик техникаларни ишлаб чиқишдаги асосий услубият йўналишларидан бири илмий чамалаш (прогноз қилиш) ҳисобланади.

180

Илмий-техник чамалаш, баҳолаш (характеристикаларининг параметрларини) техниканинг ҳаракатланиш чоғида хоҳлаган (ходисанинг) жараёнини олдиндан баҳолаш тушинилади. Чамалашдаги асосий мақсад қўйилган у ёки бу вазифалардан (технологик, энергетик, эксплуатацион, таъмирлаш, тиклаш, иқтисодий бошқариш тизими ва бошқалардан) максимал фойда олиш учун машина ёки агрегатнинг оптимал тарзда ўзгариш характеристикаларини ва параметрларини ёки ишлаш режимларини аниқлашдир. Қайд этилган масалаларнинг амалда муваффаққиятли бажарилиши, машиналар ёки технологик жараёнларнинг ишончлигини, самарали ишлай олиш қобилиятини белгилайди.

Илмий техник чамалаш вазифаларини ҳал қилишда ишлай олиш қобилияти самарадорлигини баҳолаш мезонларини белгилашда, улардан нормал фойдаланиш шароитларини динамик тизим сифатидаги машинанинг (агрегатнинг машиналар комплексининг бошқариш тизимининг) математик моделисиз аниқлаб бўлмайди. Бундан олдинги маърузада асосан қишлоқ хўжалик агрегатларининг ишлаш пайтларидаги кечадиган технологик жараённинг тасодифийлигини ҳисобга олган ҳолдаги математик моделлари кўриб чиқилган эди. Ҳар қандай агрегатнинг ишлаш жараёнидаги чиқиш кўрсаткичи, технологик, энергетик, эксплуатацион ва техник-иқтисодий кўрсаткичларидан иборат эканлиги сабабли уларнинг статистик кўрсаткичларини аниқлаш вазифаси келиб чиқади. Бундай баҳолашлар ёрдамида бажарилаётган технологик жараёнларнинг сифат кўрсаткичларини ўрганишимиз мумкин. Бу каби баҳолашлар агрегатнинг ўз функционал ёки бошқариш тизимининг вазифасини, бажарилаётган иш жараёнининг ишончлилигини, самарадорлигини комплекс аниқлашга имкон беради. Замонавий бошқариш назариясига биноан [9], сифат кўрсаткичи берилган шароитларда қўйилган вазифанинг муваффаққиятли бажарилиши билан характерланади. Булар таркибига самарадорлик, ишончлилик, аниқлилик даражаси ва бошқа хусусиятлар киради.

Агрегатнинг (унинг ишлаш жараёнини бошқариш тизимининг) ўз функционал қобилиятини бажариш даражасини баҳолаш учун чиқиш вектор функцияси нинг қандай ишлаш керак эканлигини кўрсатувчи бирорта ttt umuuu ,...,, 21

функциядан

оғиши даражасини ўрганиш ёрдамида аниқлашимиз мумкин.

181

Шундай қилиб функциясининг u даги қиймати агротехник ёки

бошқа талабларга нисбатан оғиш чегарларнини, тадқиқот қилинаётган техник объектнинг хатолик даражасини ифодалайди. Бу оғиш ҳолатларнинг умумий кўринишини қуйидагича ифодалашимиз мумкин:

tEtEtEE mnu ,...,,... .

Бунда функция Y ни бирорта идеал агрегатнинг агротехник, эксплуатацион, техник иқтисодий ва бошқа талабларга мос хатосиз (E=0) бажарилишини таъминлайдиган идеал агрегат каби қарашимиз мумкин. Ҳар бир реал агрегат ёки технологик жараёни учун рухсат этиладиган оғишга мос Е лар даражаси олдиндан берилиши ҳам мумкин, яъни:

р . (1)

Ёки алоҳида вектор Е компоненти учун

pjj tt . (2)

Бу шарт ўз физик моҳиятига кўра, агрегатнинг технологик ишончлилигини аниқлайди.

Технологик ишончлилик-бу ҳар қандай қишлоқ хўжалик агрегатини (механик ёки автоматик равишда бошқариш тизимининг) берилган функциядаги вазифасини берилган (рухсат этилган ) даражадан кам бўлмаган ҳолатда бажара олиш қобилиятидир. Бундай пайтда жараённинг ҳар қандай салбий томонига ўзгариш жараёни (Ер чегарадан чиқишини) бузилиш деб қаралиши мумкин.

Технологиябоплик – бу агрегатнинг уни назорат қилишга ва бузилишларни бартараф этиш ва уларни олдини олишга қулайлиги. Моделдаги оғишлари (бузилишлари) ҳар бир Ej(t) компоненти функциясининг қисман йўқолиш даражасини аниқлайди. Қишлоқ хўжалик агрегатлари ва улардаги бошқариш тизимларининг функционал имкониятларини қайта тиклаш параметрларини ва уларни таъмирлаш, техник сервис ишларига оид масалалар ҳали етарли даражада ишлаб чиқилмаган.

Агрегатларнинг ишлаш қобилияти самарадорлиги назарияси васифалари қишлоқ хужалик агрегатларининг статистик динамикаси билан ҳамоҳанг бўлиб, уларни ечиш услуби А.Б.Лурье

182

[8] томонидан пухта ишлаб чиқилган. Тасодифий технологик жараёнларининг четга чиқишлари ҳақидаги назарияси қишлоқ хўжалиги агрегатининг (ишлаб чиқариш жараёнининг) ишлай олиш самарадорлигини аниқловчи эҳтимолий узвий-тасодифий жараён У(t) ни кўриб чиқайлик.

Давомийлиги Т-га тенг амалга оширилган бирорта жараён 1-расмда тасвирлангандек берилган бўлсин дейлик.

1-расм. Тасодифий технологик жараённинг эгри чизи`и.

Берилган чегарадаги эгри чизиқ t ва берилган даражаси (Б)

тасодифий жараённинг қиймати чегара дан кам ёки кўп бўлмаганлиги маъқул.

Бундан техник талабларга асосан мазкур жараённинг кечиш вақти t га тегишли. Бу эгри чизиқда (1, а –расм) -га тенг чеклашлар кўзда тутилган бўлсин. Шундай қилиб, У(t) жараёндаги

чиқишлар t га тенг даражадан четга чиқмаслиги керак бўлади

ёки Т га тенг бўлган кузатиш давридаги тажриба У(t) лар - t эгри чизиғини n маротаба кесиб ўтиши мумкин бўлсин дейлик.

183

2-расм. Стационар тасодифий жараён ординатасининг

тақсимланиш.

Шунинг учун ҳар бир тажриба У(t) даги кесиб ўтишлар пастдан юқорига жўнатилганида бундай чиқишларга мусбат, юқоридан пастга жўнатилганда эса манфий дейилади [10]. Меъёрий чизиқдан четга чиқишлар давомийлиги вақт мобайнидаги қирқим миқдорлари

321 ,, , улар орлиғидаги интерваллар давомийлиги эса

j ,, 21 ларга тенг. Бунда jiва -лардан ташқари, t ва

даражаларидан ўтган тасодифий жараёнларнинг четга чиқишларини тавсифловчи бошқа қийматлар ҳам аниқланиши мумкин. Агрегатларнинг функционал вазифаларини бажариш самарадорлигини баҳолаш билан боғлиқ амалий масалаларни ечишда iваFji , тақсимот қийматларини, яъни тасодифий

жараёнинг эҳтимолий тавсифларини ўрганиш муҳим ахамиятга эга. Юқорида кўрсатилган тасодифий қийматлардаги четга чиқиш тақсимотига оид тўпланган ахборотларни баҳолаш статистик динамика назариясининг асосий вазифаларидан ҳисобланади.

Тасодифий четга чиқишларнинг эҳтимоллиги ва уларнинг ўртача қийматларини баҳолаш услуби [8] - да берилган. Тасодифий қийматларининг тақсимланиш қонуни маълум бўлганда эҳтимолий жараён tY нинг ва рухсат этилган даражадаги Т вақт

оралиғидаги эҳтимолий -даражасини қуйидагича топишимиз

мумкин:

dyyfTТ

; (3)

184

tyPdyyf , (4)

бу ерда Т - умумий жараён давомийлиги;

Т - четга чиқиш даврининг давомийлиги;

tyP - дан чексизлик оралиғидаги тасодифий

жараён ординатасининг силжиш эҳтимоллиги. Бу жараён параметрларининг физик моҳияти 2-расмда акс

эттирилган. Бунда tY жараёнини тақсимланишининг бир ўлчамли зичлиги тақсимланган. Маълумки:

n

itT 1

1lim ёки

n

i iTTdyyfP

1

11lim1 , (5)

бу ерда iii , чи интервалдаги i-чи чегарадан чиқишлар

давомийлиги; n-чиқишлар сони.

-чегара -ни сақлаш эҳтимоллиги.

3-расм. Спектриал зичлик графиги.

Тақсимотнинг спектриал зичлиги графиги 3-расмда кўрсатилган.

Меъёрий чизиқдан ташқаридаги ўртача чиқишлар сони:

dvvvfTn

0

, ; (6)

dyyfTТ . (7)

185

Шундай қилиб ва m параметрларини стационар тасодифий жараёнларни статистик баҳолаш услуби деб қарашимиз мумкин. Тасодифий жараённинг ўзгариш тезлиги дисперсиясининг миқдори (3-расм):

dSyDv

0

2 , (8)

бу ерда 2 - айланма тезланиш;

Sy-эгри чизиқ ординатаси. Таянч тушунчалари: Янги техника, технология, олдиндан

чамалаш (прозноз қилиш) техник тизим, агрегат, функционал вазифаси, ходисалар, тасодифий жараён, математик модел, статистик баҳолаш услуби, технологик ишончлилик, таъмирбоплик, кириш ва чиқиш параметрлари, меъёрий чегара, четга чиқиш ҳолатлари, спектриал зичлик, унинг график кўриниши.

Мавзуни такрорлашга оид синов саволлари: 1. Технологик жараённи қандай изохлайсиз? Мисолллар

келтирилсин. 2. Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ўз функционал вазифасини

сақлаш қобилиятини пасайишига қандай омиллар таъсир этиши мумкин?

3. Агрегатларнинг ўз функционал васифасини бажара олишига нималар салбий таъсир кўрсатиши мумкин?

4. «Идеал» агрегатларнинг кириш ва чиқиш параметрларининг функционал кўриниши қандай ифодаланади?

5. Технологик ишончлиликни қандай тушунтириш мумкин? Мисол келтирилсин.

6. Таъмирбоплик, бузилиш ҳолатларини қандай тушунасиз? Мисоллар келтирилсин.

7. Берилган чегарали эгри чизиқ ва берилган даражали тасодифий жараёнларни қандай тасвирлаш мумкин?

8. Меъёрий чизиқдан четга чиқишларнинг ўртача сони ва тасодифий жараённинг ўзгариш тезлиги дисперсияси миқдорини аниқлаш формулалари ёзилсин.

Адабиётлар: 1. Балл Г.А. Аппаратурный корелляционный анализ случайных

процессов.- М., 1968г.

186

2. Бледных В.В. Исследование динамических свойств полунавесных плугов. Автореф. дисс. на соиск. уч. степени канд. техн. наук. –Челябинск, 1967г.

3. Левин Б.Р. Теоритические основы статстической радиотехники. кн.1 и 2.-М., 1968 и 1969г.

4. Кербер В.Н. Влияние параметров агрегатов на его динамические ҳарактеристики. Автореф. дисс. на соиск. уч. степени канд.тех.наук.- Л., 1971.

5. Лурье А.Б. Расчет и конструктирование сельскохозяйст-венных машин.-Л.,1977.

6. Химмельблау Д. Анализ процессов статистическими методами.-М,1973.

7. Цветков Э.И. Нестационарные случайные процессы и их анализ.-М., 1973.

8. Лурье А.Б. Статистическая динамика сельскохозятственных агрегатов.2 изд. Перераб. и доп.- М.: Колос, 1981.-382с.

9. Евланов Л.Г.Контроль динамических систем.-М., 1979. 10. Тихонов В.И.Выборы случайных процессов.-М., 1970. 11. Шор Я.Б. Статические методы анализа и контроля качества

и надежности.- М., 1962.

5.3. Мавзу: Тасодифий жараёнларнинг корреляцион функиялари ва спектриал ҳарактерискалари.

Режа: 1. Қишлоқ хўжалик агрегатларини статистик ҳисоблашларида қўлла-

ниладиган баъзи назарий тақсимотларининг график кўринишлари. 2. Тасодифий жараёнларда корреляцион функцияларнинг асосий

хусусиятлари ва параметлари.

Қишлоқ хўжалик агрегатлари ишлаётган пайтда тасодифий жараёнлар эҳтимоллигининг тақсимланишини бахоланиншида бетўхтов ва дискректли тасодифий кийматлар учун ҳар хил назарий таксимланиш қонунлари қўлланилади. Бетўхтов тасодифий жараёнлар учун нормал (Гаусс) тақсимланиши, Пирсон тақсимланиши, гамма тақсимланиш, экспоненциал тақсимланишлар кўпроқ қўлланилади. Дискретли тасодифий қийматлар учун биноминал ва Пуассон қонунлари кенг қўлланилади.

187

Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ишлаш пайтидаги кузатиш ишларида кўпроқ нормал тасодифий жараёнлар кўпроқ учрайди. Тасодифий жараёнларни ўрганишда фойдаланиладиган корреляцион функцияларининг асосий хусусиятларидан бири тасодифий жараёнларни таҳлил қилиш пайтида ҳисоблаш ҳажмини камайтириш ҳисобланади. Шуни таъкидлаш жоизки, корреляцион функция 1t ва 2t вақт оралиғида симметрик хусусиятларга эга, яъни (1-расм):

1,2)2,1( ttRttR

Баъзи технологик жараёнларнинг корреляцион функциялари 1-

расмда тасвирланган. Стационар тасодифий жараёнлар учун бу муносабат қуйидаги

кўринишга эга: 2112 ttRttR ёки )()( RR , чунки стационар

тасодифий жараённинг корреляцион функияси тоқ функциядир. )(R графиги 0 чегараларни тасвирлайди. Тасодифий

жараёнлар корреляцион функцияси муҳим хусусиятидан яна бири, қуйидаги тенгсизликдан иборат.

.

188

1- расм.Эҳтимолликлар тақсимоти )(xf нинг турли графиклари:

а,б нормал (Гаусс) тақсимоти; в – логарифмик - нормал таксимот. “г”- Пирсон таксимоти: д – экспоненциал таксимоти: е - гамма

тақсимоти.

),(),(),( 122121 ttRttRttR , (1)

яъни корреляцион функциянинг ихтиёрий иккита 1t ва 2t вақтлар мобайнида олинган абсолют миқдори айнан ўша аргументларда ҳисобланган дисперсиянинг ўртача қийматидан кичик ёки унга тенг бўлишлигидир.

Стационар жараёнлар учун (1) тенгсизлик )()0( RxDR

кўринишга эга, яъни корреляцион функция хоҳлаган миқдорий жараён дисперсиясидан доимо кам ёки унга тенгдир. )(tX ва tY стационар жараёнлар учун қуйидагини ҳосил қиламиз:

)0()0()( yRxRxyR . (2)

Тасодифий жараёнларнинг корреляцион функциясини таҳлил килишда қўлланиладиган асосий параметрлардан бири корреляция интервали k ҳисобланади. Баъзан бошқа параметрлар ҳам

ҳисобланади: корреляцион функциянинг ёки оралиғидаги тебраниш sT ларнинг ярим даврининг ўртача қиймати, сунъий

декримент киймати. Бунда )()2,1( RttR бу ерда 12 tt

189

2-расм. Баъзи технологик жараёнларнинг корреляцион функциялари:

а-культиваторлар учун; б- ҳайдаш агрегатлари учун.

Тасодифий технологик жараёнларнинг корреляция интервали

k миқдори кўпроқ қуйидаги ифода билан аниқланади:

0

)( dk . (3)

Тебранишлар даври:

)0 1(1 n

iinT

. (4)

Тебраниш жараёнининг сўниш декременти:

1ln

i

ii

. (5)

m сони экстремум жуфтлари учун логарфмик декриментнинг ўртача миқдори:

imc 1 , (6)

бу ерда i эгри чизиғининг ўқи билан кетма – кет

кесишув миқдорлари. Қишлоқ хўжалик агрегатларининг ишлаш вақтидаги тасодифий

жараёнларни таҳлил қилишда спектриал характеристика кўрсат-кичларидан кенг фойдаланилади. Тасодифий жараёнларнинг спектриал назариялари махсус адабиётларда кенг ёритилган. 5,4,3,2,1 .

190

Тасодифий жараёнларни спектрал таҳлил қилиш асосида Фурьенинг қуйидаги функцияси ётади:

dttietfF )(

бу ерда - айланиш частотаси ва 1i .

Айлана частотаси функцияси )(S га, амалга оширилган

тасодифий жараённинг спектриал зичлиги дейилади. Стационар тасодифий жараён учун

iekS )()( . (7)

Марказий тасодифий жараён мусбат частоталари чегараси учун:

0

cos)(2

dRS . (8)

Корреляцион функция )(R учун қуйидаги нисбат ўринлидир:

0

cos)()( dSR (9)

Бирорта частота лар учун dS )( (2-б расм) кўпайтма

элементар тўғри бурчакнинг юзасини, яъни элементар дисперцияни ташкил этади. Шундай қилиб стационар тасодифий жараён спектриал зичлиги унинг дисперсия спектрини ифода этади.

0 бўлганда, қуйидагини топамиз:

0

)(2)0(

dRS . (10)

Спектриал чизиқли дисперсияси секунд кўпайтмасига тенг. DS /)( кўринишга эга функцияга меъёрланган спектриал

зичлик дейилади. Унинг ўлчами секундни ташкил этади ва

0

1)( d га тенг. Ўзаро меъёрланган спектриал зичлик

қуйидаги формула билан аниқланади:

yxxyS

xy

)(

)( ., (11)

191

бу ерда x ва y - амалга оширилган пайтдаги ўртача квадратик

оғишлар. Стационар тасодифий жараёнларнинг спектриал

характерискаларини аниқловчи математик ифодалардан ностационар тасодифий жараёнларни ўрганишда ҳам фойдаланиш мумкин [5,6]. Проф. Х.Н. Хачатурян [7] қишлоқ хўжалик агрегатларининг ишлаш пайтидаги дисперсия Д сини тасодифий жараёнларининг барқарорлик кўрсаткичи деб ҳисоблайди. Агросаноат мажмуасида фойдаланаётган қишлоқ хўжалик агрегатларининг меъёрлаштирилган ва ўзаро корреляцион моделлари функцияларини ўрганиш орқали уларнинг функционал ишлай олиш қобилиятларини барқарорлаштиришга қаратилган ва технологиябоплик даражаларини оширишга янги техник ечимлар ишлаб чиқиш, уларни ишлаб чиқаришга кенг жорий қилиш хўжаликлар учун катта техник-иқтисодий самара беради. Булар энг кам ўрганилган тадқиқот йўналишларидан ҳисобланади.

Таянч тушунчалар: тасодифий жараёнлар, уларнинг коррел-яцион ва спектриал тавсифи, назарий тақсимотларининг график кўринишлари, корреляцион функцияларинг асосий хусусиятлари ва параметрлари.

Мавзуни такрорлашга оид синов саволлари: 1.Қишлок хўжалигида қайси тақсимот қонунлари кўпроқ

қўлланилади, уларни графикларда тасвирланг? 2.Тасодифий жараёнларни ўрганишда фойдаланиладиган

корреляцион функцияларининг қандай хусусиятларини биласиз? 3.Эҳтимоллик жараёнларининг асосий тақсимот қонунлари

графиклари келтирилсин ва таҳлил қилинсин. 4.Пирсон ва экспененционал тақсимот қонуни графиги

чизилсин ва таҳлил қилинсин. 5.Гаусс ва логарфмик - нормал таксимот конуни графиги

чизилсин ва таҳлил килинсин. 6.Гамма тақсимот графиги чизилсин ва таҳлил килинсин.

Адабиётлар: 1.Бендат Дж., Пирсол А. Измерение и анализ случайных

процессов.- М.: Мир, 1974. 2.Дженкис Г., Ваттс Д. Спектральный анализ и его приложения.

Вып. 1и 2.- М., 1971, 1972.

192

3.Левин Б.Р. Теоретические основы статистической радиотехники. кн. 1 и 2. – М.,1968 и 1969.

4.Пугачев В.С. Теория случайных процессов и ее приложение к задачам автоматического управления. – М., 1962.

5.Лурье А. Б. Статистическая динамика сельскохозяйственных агрегатов. 2-е изд.,перераб.и доп. – М:. Колос, 1981, 382 с. 6.Цветков Э.И. Нестационарные случайные процессы и их анализ.- М., 1973. 7.Хачатурян Х.А. Стабильность работы почвообрабатывающих агрегатов.-М., 1974.

5.4-Мавзу: Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларидаги

бошқарувчи тизимлари динамикаси.

Режа: 1.Қишлоқ хўжалик агрегатларининг автоматизациялаш объекти сифатидаги тавсифи. Динамик тизим оператори тўғрисида тушунча. 2.Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларининг динамикаси. 3.Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатлари бошқариш тизимининг динамикаси.

Динамик тизим оператори тўғрисида тушунча. Қишлоқ хўжалик агрегатлари (бошқарув тизими, машиналарнинг ишлаш жараёнлари) мураккаб бошқариладиган динамик тизимдан иборатдир. Бу тизимларнинг ўз функцияларини бажариш ҳолатини кириш параметрларининг таъсир этиш оқибати каби кўришни талаб қилади. Реакция сифати тизимнинг инерционлик даражаси ва жараёнларнинг ўзгариш тезлиги билан тавсифланади. Бу омиллар агрегат, машина, бошқариш тизимининг динамик хусусиятини аниқлайди.

Агрегатларнинг (машиналарнинг, бошқарувчи тизимларнинг) динамик хусусиятларини белгилаш ва баҳолаш унинг математик

193

моделини, яъни агрегатнинг ўз функционал вазифасини бажара олиш жараёнини математик ифодасини тўғри қурмасдан бажариб бўлмайди. Унинг учун модел агрегатга таъсир этувчи барча омиллар тўлиқ ва аниқ ҳисобга олинган бўлиши зарур. Келинг, битта ўлчамли динамик модел тизимини кўриб чиқамиз. Бундай модел 1-а расмда кўрсатилган. а) б)

1-расм. Битта ўлчамли (а) ва кўп ўлчамли (б) моделлар

схемаси; )(tf i -кириш жараёни, )(ty j - чиқиш жараёни.

Бундай тизимнинг хусусиятини қандайдир оператор А билан ифодалаймиз. Бундаги кириш жараёни (сигнали) )(tf i

-ни

ўзгартириб боради. Кириш сигнали (жараёни) вақт функцияси ёки тасодифий жараён сифатида олдиндан берилиши (детерминант-ланиши) мумкин. Оператор А чиқиш жараёни )(ty j

ҳосил бўлиши

учун кириш жараёни )(tf i тегишли равишда ўзгартириб борилади.

ГОСТ 2187876 даги операторга нисбатан берилган таърифга асосан қуйидагини ёзишимиз мумкин:

)()( tfAtY ii . (1)

Кўп ўлчамли динамик тизим учун (кириш F,V ва чиқиш Y векторли функциялари) (1,б -расм):

VFAY , . (2) Ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларининг динамик

ҳарактеристикалари. Уларда кириш таъсирлари сифатида дала юзасининг нотекислиги )(tZn

ва тупроқ қаршилиги )(tr қабул

қилинади. Чиқиш ўзгарувчилари тадқиқод вазифаларидан келиб чиққан ҳолда: ҳайдалган ер таги рельефи графиги, ҳайдаш чуқурлиги, плугнинг тортиш қаршилиги, плугнинг тракторга таъсир

А

F1(t

Yi(t)

А

Fi( t)

Yi(t)

194

кучи (осма, ярим осма агрегатларда), тракторга таъсир этувчи кучлар таъсири (реякцияси) ва бошқалардан таркиб топган.

2-расм. СЗ-3,6 дон экиш агрегати сошнигининг чуқурлигини (а) ва дон сарфини (б) назорат қилиш ва бошқариш тизими

схемаси: 1- сошник; 2- чуқурлик датчиги; 3- назорат ва бошқариш блоки; 4- белгилагич; 5- сигнал узатгич; 6- бажарувчи элемент.

Агрегатлар нисбатан анча мураккаб (кўп массали) динамик

тизим ҳисобланади. Шу боисдан улардаги умумлаштирувчи координаталар сони анча кўп бўлади. Ер ҳайдаш агрегатларининг кириш томонидаги таъсир кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда уларнинг чиқиш параметри s -ни қуйидаги таркибли-рационал

ўзгарувчи функция кўринишида ифодалашимиз мумкин:

1

)1()(

122

233

3

122

2

sTsTsT

ssks

; (3)

)1()(

1

ST

ks , (4)

бу ерда i ва Тi –вақт доимийликлари.

К- кучайиш коэффициенти. Ҳозирги кунда ерга ишлов бериш ва экиш агрегатларини авто-

матизациялашда қуйидаги илмий йўналишлар кўзга ташланмоқда: а) ишлов бериш объектларига (тупроқ, ўсимлик) нисбатан баъзи

машина ва ишчи қурилмалари ҳолатларини автоматик бошқариш; б) машиналарнинг ишлаш режимларини автоматик бошқариш;

195

в) ишчи қурулмаларини ҳаддан зиёд зўриқишларидан ва си-нишларидан ҳимоялаш, назорат қилиш, сигнализация ишларини ав-томатизациялаш ҳамда бажариладиган ишларни автоматик ҳисобга олиш, суюқлик сарфини дла етакларида автоматик тарзда узиш;

г) экин агрегатларига ўрнатилган пўркаш воситаларининг ишлаш режимларини автоматик бошқариш.

Биринчи йўналиш агрегатлар ва ишчи қурулмаларининг ҳаракатларини бошқариш билан боғлиқ. Бу йўналишга тоғ деҳқончилиги соҳасида ишлайдиган агрегатлар ҳолатини барқарорлаштириш, боғдорчилик, узумчилик соҳасида эса уларга ўрнатилган ишчи қурилмаларни автоматик бошқариш тизимлари билан жиҳозлаш ишлари киради.

2-расмда ҳайдаш агрегатини куч таъсирида автоматик ростлаш ва С3-3,6 дан экиш агрегати сошнигининг чуқурлигини ҳамда дон сарфини назорат қилиш ва бошқариш тизими схемалари келтирилган.

Ер ҳайдаш агрегатида ростланадиган параметри – бу плугнинг 1 чиқиш координатаси )(tPb

ҳисобланади. Унинг ҳақиқий

қиймати пружина 7 нинг деформация кучи t сингари регулятор

золотниги 8-га узатилади, яъни: )()( tKtPPe hp , (5)

бу ерда К-ўзгариш коэффициенти.

Тортиш кучини умумий ҳолда қуйидагича ифодалашимиз мумкин:

)()()( tFaFtPx , (6)

бу ерда )(aF -тортиш қаршилигининг ўзгариш функцияси. Экиш агрегати дон сарфини бошқариш ва назорат қилиш

тизимидан 1 пьезоэлектрикли сарфлаш 2 датчигидан, келиштирув элементи 3 дан, солиштириш элементи 4 дан, бошқарув ва назорат блоки 5 дан, йўл датчиги 8 дан, ва ўзгартириш датчиги 9 дан таркиб топган. Узатиладиган сигналга боғлиқ равишда бажарувчи элемент (электродвигатель) етти калтакли экиш аппаратининг қамраш кенглигини ўзгартиради.

Таянч тушунчалари: ерга ишлов бериш, агрегатлар, экиш агрегатлари, уларни бошқарувчи тизимлар динамикаси, динамик тизим оператори, кириш ва чиқиш параметрлари.

196

Мавзуни такрорлашга оид синов (тест) саволлари: 1. Қишлоқ хўжалик агрегатларини автомотлаштиришнинг

асосий объектлари кўрсатилсин. 2. Динамик тизим оператори, унинг кириш ва чиқиш

параметрларини схематик кўрсатинг ва таҳлил қилинг. 3. Битта ўлчамли ва кўп ўлчамли моделларни схематик қандай

тасвирлаш мумкин? 4. Ер ҳайдаш агрегатининг кириш параметрини ифодаловчи

функция қандай аниқланади, тенглама таҳлил қилинсин? Фойдаланилган адабиётлар:

1. Лурье А.Б. Статическая динамика сельскохозяйственных агрегатов.2-е изд. перераб.и доп. –М.: Колос , 1981. 382 с.

2. Евланов Л.Г. Контрол динамических систем. – М. 1979. 3. Тихонов В.И. Выбор случайных процессов –М. 1970.

5.5. Мавзу: Динамик қаторлар таркибидаги ўзаро боғлиқликларнинг корреляцион тенгламаларини тузиш ва улар асосида графикларни қуриш усулларини ўрганиш.

Режа:

1. Математик статистика ты`рисида 2. Динамик =аторлар ва уларнинг турлари 3. Динамик =аторнинг ызгариш тенданциясини ани=лаш 4. Ызаро ало=а коррелацион тенгламаларини тузиш ва уларни тащлил =илиш

методларини ырганиш Математик статистика–бу мураккаб ва кып=иррали илм- дир.

Статистика оммавий ходисаларнинг сифат хусусиятларининг ми=дорий томонларини ырганади. Ходисалар ўзгарувчан хусусиятларга эга. Ызгарувчанлик (вариация) – статистикадаги муҳим тушунча.

Статистик кузатиш турлари 1-расмда кўрсатилган. Статистик ишлов бериш учун та=симот (динамик) =аторга эга

былиш керак. Статистик кырсаткичларни график (гистограмма, полигон, кумулята) кыринишларида тасвирлаш ва таҳлил =илиш мумкин.

Статистик кызатиш турлари

197

Тыли=.

Тыли= былмаган.

Танлаб.

Жорий (доимий).

Даврий.

Бирор ва=т мабойнида.

Анкетали.

Монографик.

1-расм. Статистик кызатиш турлари.

Статистик кырсаткичларнинг сон =ийматларига ыртача арифметик ва гармоник =иймат, ыртача квадратик о`иш, вариация коэффициенти киради. Ыртача гармоник – бу ыртача арифиметик =ийматнинг тескари =иймати щисобланади. Келинг, буни бирорта мисол ор=али ырганамиз.

1-жадвал Режа бажарилишининг ыртача фоизини щисоблаш

Корхона Режа Ща=и=ий бажарилиши

Режани бажариш даражаси

А 100 105 1,05 ёки 105%

Б 200 180 0,9 ёки 90%

В 300 330 1,1 ёки 110%

Жами: 600 615 1,025 ёки 102,5 %

Ўртача арифметик қийматни қуйидагича ҳисоблаймиз:

600

3001,12009,010005,1х

%5,102025,1600

615

600

330180105ёки

198

Ыртача гармоник =ийматни икки хил усулда щисоблаш мумкин, яъни:

;3001.1

339;200

9.0

180;100

05.1

105 mx

%5,102025,1300200100

6152 ёкиx h

.

Бу мисолдаги ыртача гармоник =иймат ты`ри натижа беради.

2-жадвал Турли частоталардаги икки хил вариацион =атор

учун дисперсияларни щисоблаш

1-мисол 2-мисол

х ƒ хх 2)( хх 2)( хх ƒ

х ƒ хх 2)( хх

2)( хх

ƒ

2 1 -3 9 9 2 30 -3 9 270

3 5 -2 4 20 3 20 -2 4 80

4 30 -1 1 30 4 10 -1 1 10

5 60 0 0 0 5 50 0 0 0

6 30 1 1 30 6 10 1 1 10

7 5 2 4 20 7 20 2 4 80

8 1 3 - 9 8 30 3 9 270

- 132 - - 118 - 170 - - 720

;89,0132

1182 G ;2,4170

7202 G

;94,089,0 G .05,22,4 G

199

Вариация коэффициенти вариациянинг нисбий хотолигини белгилайди. Масалан, маккажыхорининг бирорта тумандаги G = 10 ц ва цх 40 , бош=а тумандаги G = 9 ц ва цх 30 , былсин. Бунда варациянинг абсолют =иймати биринчи туманда кып, чунки 10>9, лекин варианциянинг нисбий варациясияси эса кам, чунки:

%;2510040

101 v %.30100

30

92 v

Вариация коэффициенти турли соҳадаги ходимлари фаолиятини солиштириш жараёнида щам анча =улай ҳисобланади.

Вариацион =аторларни таҳлил =илишда щар хил (Нормал, Вейбулл ва бош.) та=симот =онунлардан кенг фойдаланилади.

Математик статистикада динамик =аторларни =уриш ва таҳлил =илиш алощида ырин эгаллайди.

Динамик =аторларни таҳлил =илишда унинг асосий тенденциясини ани=лашга ты`ри келади. Бундай масалалар бирорта ходисанинг мавсумий ызгариш (ёки деталарнинг ейилиш) жараёнини ырганишда =ыл келиши мумкин.

+уйидаги динамик =аторни ыртача силжишлигидан фойдаланган щолда ты`рилаш методини кыриб чи=амиз.

Дастлаб биринчи беш кыплик учун ыртача суткалик кырсаткичларни ани=лаб оламиз (3-жадвалга =аралсин).

У 1989,4 м. га тенг )5

1960191020252010(

.

Сынгра 2-чи сондан бошлаб, беш кунлик учун ыртача =ийматни топамиз, у 2007,6 м га. тенг )

5

1960191020252010(

.

Ундан кейин 3-чи сондан бошланган беш кынлик ыртача =ийматни ани=лаймиз. У 2012,6 м. га тенг )

5

1960191020252010(

ва

щ.к. Динамик =аторни силжувчан ыртача қиймат ор=али ты`рилаш

ва уни ты`ри чизи= быйича текислаш усули 2-расмда кырсатилган. 2-расмга мувофи= берилган динамик =атори учун

кырсаткичнинг ысиш тенденциясини ўрганамиз.

200

Интервал камайган сари, ты`риланган =атор муайян =аторга тобора я=инлашиб бораверади.

Ю=оридаги усул анча оддийдир. Анча мураккаб усул - бу динамик =аторни аналитик ты`рилаш щисобланади.

3-жадвал Сентябр ойидаги газ =увурларини пайвандлашга

оид динамик =атор

Сон Ща=и=ий маълумот-лар, м

Беш кунликлар быйича

ты`рилаш, м

Сон Ща=и=ий маълумотлар, м

Беш кунликлар быйича

ты`рилаш, м

1 2 3 4 5 6 1 2010 - 16 1900 2135,2 2 2025 - 17 2280 2157,6 3 2042 1989,4 18 2300 2232,0 4 1910 2007,6 19 2342 2324,2 5 1960 2012,6 20 2338 2337,2 6 2101 2030,2 21 2361 2353,6 7 2050 2078,6 22 2345 2361,6 8 2130 2107,2 23 2382 2372,0 9 2152 2103,0 24 2382 2389,8 10 2103 2131,6 25 2390 2405,5 11 2080 2146,4 26 2450 2422,8 12 2193 2162,0 27 2424 2446,4

13 2204 2134,6 28 2468 2469,2 14 2230 2098,6 29 2500 - 15 1966 2116,0 30 2504 -

Ырганилаётган ходисаларни равон ызгаришини (тебранишини)

топишда динамик =аторларни ты`ри чизи= быйича аналитик текислаш усулидан фойдаланилади.

201

Маълумки, ты`ри чизи= тенгламаси =уйидаги формула быйича ифодаланиши мумкин:

taay t 10 , (1)

бу ерда yt - щисобланиши керак быладиган текисланган =атор даражалари =иймати; a0 ва a1 - ты`ри чизи= параметрлари; t - ва=т кырсаткичи (кунлар, ойлар, йиллар ва щ.к.).

2-расм. Динамик =аторни силжувчан бешкунлик ыртача =иймат ор=али ты`рилаш ва уни ты`ри чизи= быйича

текислаш усули.

Демак, масалани ечишда динамик =аторнинг (y) ща=и=ий даражасини ю=орида келтирилган тенглама асосида щисобланган назарий даража (yt) билан алмаштириш керак былади. Бундай масала, математикада маълум былган энг кичик квадратлар усули ёрдамида ани=ланиши мумкин. Бундай ты`ри чизи= ща=и=ий =атор даражасига максимум я=ин ытиши лозим. Математика тили билан айтганда, квадратлар йи`индисининг чекланиш =ийматлари (ща=и=ий даражалар билан назарий даражалар орали=ларидаги фар=) энг кам былиши керак.

тўғри чизиқ

абсолют даражалар

силжувчан бешкунлик ўртачаси

Кунлар

….

202

Энг кичик квадратлар усули =идирилаётган ты`ри чизи=нинг a0 ва a1 параметрларини топиш учун бизга =уйидаги иккита нормал тенгламалар системасини беради:

ytana 10 ,

yttata 210 ,

бу ерда y - динамик =аторнинг ща=и=ий даражаси; n - =атор щадларининг сони.

Агар бизда Σt = 0 га тенг былса, у щолда ю=орида ёзилган тенгламалар =уйидаги кыринишга эга былади:

;0 nay

21 ;yt a t

бундан 210 t

tваa

na

.

Бундаги a0 ва a1 параметрларини топиб, назарий даражани, яъни =идирилаётган Уt ты`ри чизи= ординатаси ну=таларини осон топамиз.

Щисоблаш ишларини соддалаштириш ма=садида 4-жадвалдаги ойнинг биринчи 15 кунлигинигина оламиз. У щолда:

;2077200077200015

11560

n

Уa

89,11280

333021

t

Уta .

+идирилаётган ты`ри чизи= тенгламаси =уйидаги кыринишга эга былади:

tУ t 89,112077

бунда: 1-сентябрда (t = -7)

1984832077789,1120771 У

2-сентябрда (t = -7)

2006712077689,1120772 У ва щ.к.

203

Щисобланган ты`ри чизи= =имматларини графикка =уйиб чи=амиз (2-расмга =аралсин). Бундаги биринчи ва охириги ну=таларни графикка =ыйиб, уларни ты`ри чизи= билан бирлаштириш кифоядир.

Этишмаётган =аторнинг сон =ийматини топиш ва динамик =аторларни интерполяциялаш. Топилган математик тенглама асосида тўғри ёки эгри чизи=ни давом эттирган щолда, ходисанинг кейинги ривожланишини олдиндан чамалаш усулига динамик =аторни экстропляциялаш дейилади.

Динамик =атордаги бар=арор ёки бар=арор былмаган ички тебраниш щолатига даврий (мавсумий) индекс (даврий тыл=ин) дейилади. У =уйидагича бащоланиши мумкин:

,:100 nt

is

бу ерда yi - ща=и=ийлари; уt - бир хилдаги ички даврий ты`риланган даражалар; n - йиллар (ишланма, км,га) сони.

Агар =атор я==ол ривожланиш тенданциясига эга былмаган щолда уларни дастлаб варировкалаб ытирмасдан эмпирик маълумотлар быйича щисобланиши ҳам мумкин. У щолда щисоблаш формуласи =уйидагича тусга эга былади:

,1000

y

yis

бу ерда y0 - умумий ёки доимий ыртача =иймат. Ысиш ёки камайиш тенденциясига эга былмаган ички йиллик

тебраниш (тыл=ин) асосида таҳлил =иламиз. Мисол:

Январ: %.7,621002601

1630

Март: %.1,1201002601

3124 ва х.к.

Ушбу =ийматлар мавсумлик индексини ёки мавсумий тыл=ин кырсаткичини ифодалайди.

Агар тыпланган ахборотлар ривожланиб (ысиб бориш ёки камайиш) тенденциясига эга былса (5 ва 6-жадвалга =аралсин), щисоблашларни соддалаштириш ма=садида ойларни (t), улар

204

йи`индиси Σ t = 0 га тенглаб =уйидаги тў`ри чизи= тенгламасидан фойдаланишимиз ҳам мумкин:

ty t 268 .

Ты`ри чизи= параметрларини қуйидагича щисоблаймиз:

,6836

24470

n

yа

23885

5,778421

t

yta .

4-жадвал Уч йил мабойнидаги бирорта тумандан сут сотиб олиш

Ой

Сотиб олинган сут, минг, л Ыртача ойликка нисбатан фоиздаги ойлик

натижалар

0: yyi Биринчи

йил

(y

i)

Иккинчи

йил

(y

i)

Учинчи йил

(yi)

Жами уч йил учун

32

1

гр

гр

iy

3 йил учун ыртача

iy

1 2 3 4 5 6 7 Январ 1533 1599 1759 4891 1630 62,7 Феврал 1922 2448 2568 6938 2313 88,9 Март 2746 3397 3229 9372 3124 120,1 Апрел 3289 3985 4033 11307 3769 144,9 Май 2749 3282 4000 10031 3344 128,6 Июн 3282 3915 4586 11783 3928 151,6 Июл 2597 2843 3154 8584 2865 110,1 Август 2144 2263 2524 6931 2310 88,8 Сентябр 2249 2529 2660 7438 2479 95,3 Октябр 1983 2290 2200 6473 2158 83,0 Ноябр 1495 1936 1680 5111 1704 65,5 Декабр 1461 1798 1518 4777 1592 61,2

Жами йил быйича

27450 32285 33911 93646 2601 100,0

Ызаро ало=аларни статистик ырганиш методлари. Корреляцион таҳлил методини чу=урро= ырганувчи изланувчиларга =ыйидаги адабиётлардан фойдаланишни тавсия этамиз: А.Я.Боярский Теоретические исследования по статистике. -

205

М.: Статистика, 1974, разд. II; М.Езекиел и К.А.Фокс. Методы анализа корреляций и регрессий. М.: Статистика, 1966.

Ходисаларни ырганишда икки хил ало=а турлари мавжуд (3-расм): функционал ва корреляцион.

Функционал.

Корреляцион.

3-расм. Ызаро корреляцион ало=а турлари.

Функционал ало=алар, одатда, формулада ифодаланади. Масалан, математика ва физикада (техник сощада) айлана юзаси натижавий хусусият унинг радиусига факторли хусусиятига

)( 2S ты`ри пропорционал ёки горизонтал сиртга таъсир этувчи босим унинг о`ирлигига ты`ри пропорционал ва таянч

юзасига )(s

pp тескари пропорционал. Бу ерда, натижавий

хусусият – босим иккита факторли (омилли) хусусият – босим иккита факторли (омилли) хусусият о`ирлик ва юзаси билан ани=ланади. Умумий щолда бундай функционал ало=ани =уйидаги кыринишда ёзишимиз мумкин:

),...,,( 2 ni xxxfy .

Демак, функционал ало=аларда натижавий кырсаткич =иймати факторли хусусиятлар (битта ёки бир =анча) билан тыли= ани=ланиши мумкин.

Лекин кыпчилик хилма-хил оммавий ходисаларни ырганишда ани= щисобга олиб былмайдиган омиллар таъсирида натижавий хусусиятнинг кенг тарзда ызгариб боришини кузатамиз. Демак, хусусият – омиллар ва натижавий хусусиятлар ыртасидаги ало=а тыли= былмаслиги сабабли, улар эса фа=ат умумий (кып омиллар

Ызаро корреляцион ало=а турлари

206

таъсиридагини), ыртача щолатлардагини номаён былишлари мумкин. Бундай ало=аларга к о р р е л я ц и о н а л о = а л а р дейилади. Масалан, берилган ы`ит сарфи билан щосилдорлик ыртасида корреляцион ало=а мавжуд, чунки турли майдонларга бир хил ми=дорда ы`ит сепилганида щосилдорлик щар хил былиши мумкин, Аксинча, ы`ит кам берилган жойда щосилдорлик баланд былиши щам мумкин. Бу щолатни шу билан изоҳлаш мумкинки, щосилдорлик ы`ит сарфигагина бо`ли= былмай, балки щисобга олинмаган бош=а омилларга щам бо`ли=дир, бундай омиллар - уру` сифати, бу майдонда илгари экилган экинлар, мащалий рельеф; дещ=ончилик маданияти, экиш ва терим муддати ва щ.к. таъсир этиши мумкин.

Битта омилли корреляцион-регрессион таҳлилда ало=анинг назарий шакли ани=ланади.

Ало=а тўғри чизи=ли ва тўғри чизи=ли бўлмаган тарзда былиши мумкин.

Ты`ри чизи=ли ало=а тенгламасини умумий кыринишда =уйидагича ёзишимиз мумкин:

xааyх 10 .

Тўғри чизи=ли бўлмаган ало=алар анча рангбаранг тарзда былиши мумкин.

Амалиётда энг кып учраб турадиган =уйидаги эгри чизи=ли бо`ланиш тенгламаларини келтирамиз:

- гипербола тенгламаси

хааyх

110 ;

- ярим логарифмин эгри чизи= тенгламаси

;lg10 xааy х

- иккинчи тартибли парабола тенгламаси

.2210 xaxааy х

Булар ёрдамида топилган назарий ало=а чизи=лари р е г р е с с и я ч и з и = л а р и , =идириш, =уриш, таҳлил

207

=илиш ва амалда =ыллашга эса – р е г р е с с и о н т а ҳ л и л дейилади.

Келинг, мисол учун корхонанинг меҳнат унумдорлигининг энергия билан =уролланиш даражасига бо`ли=лигини таҳлил =илиб кырайлик.

Тў`ри чизиқ бўйича текислаш. Фараз =илайлик, назарий ало=а тенгламаси чизи=ли характерга эга былсин, ты`ри чизи=

тенгламасининг умумий кыриниши: xааyх 10 . Назарий ало=а

тенгламасини топиш керак бўлсин. Демак, бу мисол учун ты`ри чизи= параметрларини топиш керак бўлади.

Бу параметрларни энг кичик квадратлар методи ёрдамида топамиз, яъни:

xana 10 ; yxxаxа 210 ,

бу ерда n - сон =иймати; бизнинг мисолда n = 25. 5-жадвал-дан кыринишича ;7,253x ;161y ;25,27132 x 1,1753yx .

У ҳолда ты`ри чизи= параметрларини топиш га тегишли нормал тенгламалар =уйидаги кыринишга эга былади:

;1617,25325 10 aa .1,175325,27137,253 10 aa

Биринчи тенгламани 10,148 га кыпайтириб, ҳосил =иламиз:

.828,1633548,25747,253 10 aa

Янги топилган =ийматни иккинчи тенгламадан айириб, топамиз:

.272,119702,138 1 a

Бундан: ;86,0702,138

272,1191 a а1 =ийматини биринчи тенгламага

=ыйиб, топамиз:

;16186,07,25325 0 a .1612,21825 0 a

Бундан:

2,5725 0 a ва .29,225

2,70 a

208

Демак, назарий ало=а тенгламаси =уйидаги кыринишга эга бўлади:

.29,286,0 xyx

5-жадвал Ты`ри чизи= быйича текислаш

Т/р №

x y x2 xy yx y-yx (y-yx)2

1 6,0 2 36,00 2 6,1 3 37,21 3 6,8 6 46,24 4 7,2 4 51,84 5 7,4 2 54,76 6 7,9 3 62,41 7 8,2 4 67,24 8 8,5 5 72,25 9 8,9 6 79,21 10 9,1 8 82,81 11 9,4 5 88,36 12 9,9 7 98,01 69,3 6,2 0,8 0,64 13 10,5 7 110,25 73,5 6,7 0,3 0,09 14 11,2 8 125,44 89,6 7,3 0,7 0,49 15 11,3 6 127,69 67,8 7,4 -1,4 1,96 16 11,5 9 132,25 103,5 7,6 1,4 1,96 17 11,7 9 136,89 105,3 7,8 1,2 1,44 18 12,1 8 146,41 96,8 8,1 -0,1 0,01 19 12,3 7 151,29 86,1 8,3 -1,3 1,69 20 12,6 8 158,76 100,8 8,5 -0,5 0,25 21 12,7 9 161,29 114,3 8,6 0,4 0,16 22 12,9 6 166,41 77,4 8,8 -2,8 7,84 23 13,0 10 169,00 130,10 8,9 1,1 1,21 24 13,2 9 174,24 118,8 9,1 -0,1 0,1 25 13,3 10 176,89 133,0 9,2 0,8 0,64

Жами: n=25

253,7 161 2713,25 1753,1 161 -12,3 +12,3

39,52

Бу тенгламага x =ийматини =ыйиб, х = 6 га тенг былганда ,9,229,2686,0 xy

1,6x былганда эса;

209

0,329,21,686,0 xy ва щ.к.

Эластиклик коэффициентини щисоблаймиз:

.78,19,2

686,01

xy

xaэ

Демак, энергия билан =уролланиш даражаси 1% ошганда, корхонанинг меҳнат унумдорлиги 1,78, яъни икки баравар ортади.

Гипербола быйича текислаш. Келинг, энди айланма харажатлар билан мащсулот айланмаси ыртасидаги ўзаро ало=ани

ырганамиз. Щаражатлар сарфини а1, унинг даражасини эса x

a1

ор=али белгилаймиз. Бу ало=ани гипербола тенгламаси быйича ани=лаймиз:

хааy x

110

Энг кам квадратлар усули гипербола параметрини ани=лаш учун =уйидаги иккита тенгламалар ситемасини та=дим этади:

;1

10 x

ana

;11

10 x

y

xa

xa

Гипербола параметрларини топиш учун тенгламага 6-жадвал сонларини =ўйиб, қуйидагини щосил =иламиз:

;2,72058,010 10 aa

.4789,00004871,0058,0 10 aa

Иккинчи тенгламани

058,0

104,172 га кыпайтириб, щосил

=иламиз: ;6,82084,010 10 aa

210

6-жадвал

Гипербола быйича текислаш

т/р

Мащ

сулот

айланм

аси

, минг сум

(х)

Айланма

харажат

даражаси 1/х 1/х2 У/х Ух

1 75 10 0,0133 0,001778 0,1333 10,2

2 90 9,2 0,0111 0,0001235 0,1022 9,3

3 120 8,1 0,0083 0,0000694 0,0675 8,2

4 150 7,8 0,0067 0,0000444 0,0520 7,6

5 180 7,9 0,0056 0,0000309 0,0439 7,1

6 220 7,0 0,0045 0,0000207 0,0218 6,7

7 300 6,1 0,0033 0,0000111 0,0203 6,12

8 450 5,8 0,0022 0,0000049 0,0129 5,8

9 600 5,3 0,0017 0,0000028 0,0088 5,6

10 800 5,0 0,0013 0,0000006 0,0062 5,4

Жами - 72,2 0,0580 0,0004871 0,4789 -

Янги топилган тенгламадан биринчисини айрим щолда,

топамиз: .4,10026,0 1 a

Бундан ;400026,0

4,101 a

а1 ни дастлабки биринчи тенгламага =ыйиб, щосил =иламиз:

;2,7220,2310 0 a ;0,4910 0 a

бундан ;9,40 a

Демак, якуний ўзаро ало=а тенгламаси =уйидаги кыринишга эга былади:

14, 9 400 .xy

x

Бу тенгламанинг график кыриниши 4- расмда кырсатилган.

Айланма ҳаражатлари

, маҳсулот

айланм

асига нисбатан

фоизда

у

211

4

10

0

Мащсулот айланмаси, минг сым

4-расм. Гипербола быйича текислаш усули.

Иккинчи тартибли парабола быйича текислаш. Мисол сифатида щосилдорликнинг ё`ингарчилик х =ийматига бо`ли=лигини келтирамиз, ё`ингарчилик ошган сари щосилдорлик ортади, аммо у маълум чегара орали`идагина бу чегарадан кейин у пасайиб бориш тенденциясига эга. Бундай бо`ланишни =уйидаги иккинчи тартибли парабола яхши акс эттириши мумкин.

;2210 xaxaay x

Бу тенгламанинг параметрларини топиш учун уч тенглама системасини ечиш керак былади:

;2210 yxаxanа ;3

22

10 yxxаxaxа

.242

31

20 yxxаxaxа

Бу тенглама ечимини четлашиш х =иймати ырнига х нинг

xx ыртачасидан фойдаланиш щисобига соддалаштириш мумкин. У щолда тенгламалар қуйидаги тусга эга былади:

;2210 yxxxаxxanа

;32

210 xxyxxxаxxaxxа

х

400 800

УжУ

212

.242

31

20 xxyxxxаxxaxxа

7-жадвал

Иккинчи тартибли парабола быйича текислаш

Ё`ингар-чилик 1 см (х)

1 га дан щосил-дорлик ц

(у)

xx

2xx

xxy

2xxy 4xx xy

10

20

30

40

50

60

70

80

90

450 155,6 - 6000 1098 87660 7080000 155,7

509

450x . xx ва 3xx лар нолга тенглиги, дан

щосил =иламиз:

;220 yxxxanа ;1 xxyxxa

;242

20 xxyxxxаxxа

7-жадвалдаги сонлардан фойдаланиб =уйидагиларни топамиз: ;6,15560009 20 аа ;10986000 1 а

;8766070800006000 20 аа

Иккинчи тенгламадан 183,01 а ни, биринчи ва учунчи

тенгламалардан 768,200 а ва 005,02 а

параметрларни топамиз. Демак, назарий ало=а тенгламаси =уйидаги кыринишга эга

былади:

213

2005,0183,0768,20 xxxxy x .

+уйида (7-расм) ушбу тенгламанинг графиги та=дим этилган.

7-расм. Ё`ингарчилик (х) ва щосилдорлик (у) ыртасидаги корреляцион бо`ланиш графиги.

Ярим логарифмик эгри чизи= быйича текислаш. Мисол

учун хусусий техник алмаштириш пункти сотувчиси (у) ва пунктнинг умумий мащсулот айланмаси (х) нинг ортиб бориши ыртасидаги бо`ланишни ярим лагорифмик эгри чизи= билан текислаш усулини кыриб чи=амиз. Бу мисолга тегишли олинган ахборотлар 8-жадвалда та=дим этилган.

8-жадвал

Ярим логарифмик эгри чизи= быйича текислаш

x y Logx (logx)2 Y logx yx

10,2 5,1 1,0086 1,017 5,144 4,68 10,4 5,2 1,0170 1,034 5,288 4,70 15,3 5,1 1,1847 1,404 6,072 5,21 16,2 5,4 1,2095 1,463 6,531 5,29

10

5

25

х

у

90

214

20,0 5,0 1,3010 1,693 6,505 5,57 20,8 5,2 1,3181 1,737 6,584 5,62 22,0 5,5 1,3424 1,802 7,383 5,69 22,5 5,25 1,3522 1,828 7,099 5,72 26,0 6,5 1,4150 2,002 9,198 5,91 33,2 5,5 1,5211 2,314 8,366 6,24 34,0 6,5 1,5315 2,345 10,414 6,27 34,8 5,8 1,5416 2,377 8,941 6,30 39,2 5,6 1,5933 2,539 8,922 6,46 42,0 7,0 1,6232 2,635 11,362 6,55 45,5 6,5 1,6580 2,749 11,777 6,65 56,0 7,0 1,7482 3,056 12,237 6,93

64,0 8,0 1,8062 3,262 14,450 7,09 67,5 7,5 1,8293 3,346 13,720 7,17 68,0 6,8 1,8325 3,358 12,461 7,18 69,0 6,9 1,8388 3,381 12,688 7,20 72,0 7,2 1,8573 3,450 13,373 7,26 78,0 7,8 1,8921 3,580 14,758 7,37 93,6 7,8 1,9713 3,886 15,376 7,61 94,8 7,9 1,9768 3,908 15,617 7,62 ∑ 152,35 37,37 60,166 243,236 152,29

Биринчи тенгламани

24

37,37557,1 га кыпайтириб, ао учун

топамиз: 37,37 ао + 58, 185а1 = 237, 209.

Янги топилган сонни иккинчи тенгламадан айирамиз:

1,981а1 = 6,027, бундан

а1 = 3,042 ни топамиз.

Бу =ийматни биринчи тенгламага =ыйиб щосил =иламиз:

24 ао = 152,35 – 113, 68 = 38,67,

бундан: ао = 1,61 ни топамиз.

215

Демак, =уйидаги ало=а тенгламасига эга быламиз:

xy x log042,361,1 .

Ушбу тенглама быйича Ух – нинг =ийматини щисоблаймиз ва олинган натижаларни 8-расмда акс эттирамиз.

8-расм. Хусусий техник алмаштириш пунктидаги мащсулот айланмаси ылчами (х) ва сотувчи даражада (у) ыртасидаги

корреляцион бо`ланиш графиги.

Ю=оридаги усуллардан фойдаланиб машина таркибидаги деталарнинг ейилиш суръатидаги корреляцион бо`ланиш тенгламасини ҳам ырганишимиз мумкин.

Масалан, горизонтал шпинделли (ГШ) пахта териш машиналаридаги о`ир шароитда ишловчи ва кып ейиладиган деталардан бири тишли дисксимон ажраткичлар ва шпинделлар щисобланади [6].

+уйида корреляцион таҳлил усулини айнан тишли дискли ажраткичларнинг ресурсини ишланмага бо`ли= щолда ырганиш натижаларини кыриб чи=амиз.

Дискли ажраткичларнинг вазифаси конуссимон шпиндел 5 (9-расм) сиртига ыралган пахта пилтасини 6 ечиб олиб уни машинанинг =абул камерасига жынатишга мылжалланган.

Кып йиллик кузатишларнинг кырсатишича фойдаланиш жараёнида пахта пилтаси 6 таркибидаги абразив заррачалар ва =ылда, кыз назорати остида созланган ажраткич тишлари шпиндел 5 ишчи сиртларига катта босимда ырнатилиши о=ибатида тишлар

Миллион

сўм

ух

у

4

8

y

x

10 … 100

216

чегаравий ейилади, шпинделларнинг ишчи сиртларида мащаллий `адур-будурликлар, ейилишлар содир былиб пахта пилталарини ечиб олиш жараёни барқарорлигига салбий таъсир этади.

9-расм. Дискли ажраткичларнинг шпинделдан пахта пилтасини ечиб олиш схемаси: 1, 7 – вертикал ы=лар; 2 – тишли редуктор; 3 –

тиш; 4 – дискли ажраткич; 5 – конуссимон шпиндел; 6 – пахта пилтаси.

9-жадвалда тад=и=от натижалари келтирилган. Жадвал

натижаларидан фойдаланиб, корреляцион тенглама графигини кырамиз.

9-жадвал Корреляцион тенгламанинг графигини кыришга оид

щисоблаш натижалари Тажриба вариантлар сони (n)

Ишланма, мото-соат

(x)

в-параметри-нинг Тим

баландлигича кыпайтмаси, мм

(bh)

Тишнинг кутилаётган ыртача ейилиш

баландлиги, мм (yx=a0-ax)

1 2 3 4

1 50 1,680 20,22

2 80 2,688 19,20

ω

h

ωа

ωк

7

6 5

3 4

1

2

217

3 110 3,696 18,20

4 140 4,704 17,19

5 170 5,712 16,18

6 200 6,720 15,18

7 230 7,728 14,18

8 260 8,736 13,17

9 290 9,744 12,16

10 320 10,752 11,148

Щисоблаш натижалари 10-расмда график кыринишида

тасвирланган. Тад=и=от натижаларига асосан биз томондан тишли

ажраткичларнинг таъмирбоплигини оширишга =аратилган янги конструкция ихтиро =илинди.

Демак, корреляцион таҳлил, нафақат агрономия, зоотехния, иқтисод соҳаларида, ҳатто машиналарнинг ишончлилик даражасини оширишга =аратилган янги техник ечимларни яратишда, мавжуд машиналардан фойдаланиш жараёнида кузатилган камчиликларни топиш уларни янада такомиллаштиришда мущим, щам назарий, щам амалий ащамиятга эга.

ух = 21,9 – 0,0336 х, мм

ух , мм

10

5 Ишланма, мото-соат

20,220

11,148

15

20

25

Ейилиш

дараж

аси,

мм

218

10-расм. Корреляцион тенгламанинг график кыриниши: _______________ ща=и=ий ейилиш =иймати. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ чамаланаётган ейилиш =иймати.

Таянч тушунчалар: Статистик ахборотлар, кузатиш, уларга математик ишлов бериш бериш, статистик жадваллар, статистик кырсаткичларни график тасвирлаш (полигон, гистрограмма), ыртача =ийматлар ва вариация кырсаткичлари, танлаб кузатиш, динамик =аторлар, индекслар, ызаро ало=аларни статистик ырганиш методлари, корреляцион бо`ланишларни топишнинг график методлари, битта факторли корреляцион-регрессион таҳлил, корреляция индекси, мураккаб эгри чизи=ли бо`ланишлар ва уларни текислаш усуллари (парабола, ярим логорифмик эгри чизи=, иккинчи тартибли парабола быйича), ГШ пахта териш аппарати, эластик тишли ажраткич, ҳақиқий ва чамаланаётган ейилиш графиклари таҳлили.

Мавзуни такрорлашга оид тест саволлари:

1. Статистиканинг назарий асослари, унинг ащамияти ва ырганиш сощалари ёритилсин?

2. Статистик кырсаткичларни =андай тушунасиз? 3. Статистик кузатиш, унинг ма=сади ва статистик кузатиш

турлари ёритилсин? 4.Статистик жадвал ва уларни таҳлил =илиш тартиби? 5.Статистик кырсаткичларни графикларда =андай тасвирлаш

мумкин? 6.Статистик ахборотларнинг =андай сон кырсаткичларини

биласиз? 7.Танлов кузатишлари ёритилсин? 8.Динамик =аторларни =андай тушунасиз? Уларнинг =андай

турларини биласиз? 9.Динамик боғланишнинг ўзгариш тенденциясини =андай

ани=лаш мумкин? Уларни олдиндан қандай чамалаш мумкин?

300 400 500 200 100

219

10.Статистикадаги =андай индекс турларини (индекс нархи, таннархи, иш унумдорлиги ва щ.к) биласиз?

11.Ызаро ало=аларни ырганишдаги =андай методларни биласиз?

12.Ты`ри чизи=ли, гипербола, ярим логарифмик эгри чизи=ли, иккинчи тартибли парабола ва кып факторли корреляцион-регрессион таҳлил ты`рисида нималарни биласиз? Мисоллар келтирилсин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Янсон Ю. Теория статистики. - М., 1891, с. 208-209. 2. Герчук Я.П. Графические методы в статистике. - М.:

Статистика, 1968. 3. Дружинина Н.К. Математическая статистика в экономике.

- М.: Статистика, 1971, с. 256. 4. Казинец Л.С. Теория индексов. - М.: Гостатиздат, 1963, с.

59. 5. Ряузов Н.Н. Общая теория статистики. - М.: Статистика.

1979. с. 344. 6. И. А. Аширбеков, Н. А. Қамбарова. Эластик тишли дисксимон ажраткичларнинг чегаравий ресурсини башоратлаш. Халқаро илмий-техник конференция. Илмий тўплам.-Тошкент: ТошДТУ, 2006. 206-262 б.

6 - боб. ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТЛАР, ЎЛЧАШ УСЛУБИЯТИ ВА ТЕХНИКАЛАРИ

6. 1. Мавзу: Экспериментал тадқиқотлар параметрларини

моделлаштириш, улардаги оптимазицион қидириш усуллари

Режа: 1. Тадқиқот параметрларини моделлаштириш ва оптимизациялаш

масалаларини ечишнинг умумий тавсифи.

220

2. Мавжуд математик қидириш усулларининг таҳлили: унинг афзалликлари ва камчиликлари бўйича қўлланиш шароитлари: ОВХ-28 (14) пуркагич мисолида унга ўрнатилган насосг параметрларини оптимизациялаш усули.

Аслида ҳар қандай тажриба натижаларини назарий

ечимлар билан идентификациялаш ва оптимизациялаш мақсадида қўйилиши мумкин. Идентификация сўзи (лот.)- бирор назарий тахминларга эксперимент натижалар асосида назарий ишни текшириш тушунчасини билдиради. Оптимизация сўзи (лот.) - энг мақбул ечимни қидириш маъносини англатади. Одатда ҳар қандай тажрибанинг якуний мақсади тадқиқот қилинаётган жараён кўрсаткичларининг (масалан, ҳар хил машиналар, асбоблар ва механизмларни яратишда) экстремал (чегаравий) кўрсаткичларга эришиш ва сақлаш, уларнинг барқарорлигини таъминлаш ҳисобланади.

Оптимизация масаласи жараённинг акс садоси (оптимизация мезони, мақсадли функцияси) ўзининг экстремал қийма-тида уопт = У{ х°1, х°2,..., х°п) максимум (энг кўп) ёки минимум (энг кам) ҳолатдаги тадқиқот қилинувчи объектнинг бошқари -лувчи х, = х°1, х°2,… х°n= х°m омилларини қидиришдан иборатдир. Акс-садонинг Уопт(х)=утах(х) максимал қийматини оптимал (энг мақбул) деб қабул қиламиз.

Керак бўлганда бу шаклга агар +у кичик қиймат ўрнига У-нинг энг кўп қиймати қидирилаётганда минимизация масаласини ҳам ечиш мумкин бўлади. Садовий функция <р(х) маълум бўлганда оптимум хо//х°1, х°2,...,х°п// координата нуқталарини мавжуд аналитик оптимизацион методлар ёрдамида ечиш мумкин: дифференциал ёки вариацион ҳисоблашлар, чизиқли дастурлаштириш ва бошқа усуллар ёрдамида. Лекин кўпчилик амалий ҳолатларда аналитик боғланиш )(х ва тадқиқотчи ихтиёридаги бўлган нарса-ўзгартирилувчи омилларнинг хх,х2,...,х„ ҳар хил комбинацияси бўйича акс садовий қийматларни ўлчашга эхтиёж туғилади. Бундай ҳолда оптимизация масаласини ечишда тажрибавий усулар қўлланилади ва уларни қуйидагидек икки гуруҳга бўлиш мумкин:

1) қидириш усуллари: оптимум нуқтасини XQ тажрибавий қидириш ҳар бир омил бўйича қабул қилинган ишчи қадами қийматининг аниқлиги бўйича амалга оширилади;

221

2)тадқиқот объектининг математик моделини ишлаб чиқиш, майдон зонасида унинг ҳолатин тасвирловчи дастлабки тажриба ёрдамида аниқлашга асосланган: у акс садо юзаси жойлашиши мумкин бўлган омиллар кенглигининг умумий хусусиятини ўрганишдан иборат.

Оптимум майдонини ифодалаш учун қуйидаги математик моделдан фойдаланиш мумкин:

;),(1

0

n

iii XBBBx ;),(

1,10

n

yiyiiy

n

iii xxBxBBBx

n

yi

n

iiiiyiiy

n

iii xBxxBxBBBx

1, 1

2

101 )( .

Бу ҳолда оптимум нуқталари координаталарини математика соҳасида ишлаб чиқилган назарий усуллар ёрдамида аниқлашимиз мумкин: дифференциал ҳисоблашлар, чизиқли ёки тўла сонли дастурлаш ва бошқа усуллар ёрдамида қўлланилади. Хозирги кунда қидириш усуллари ранг-баранг ва кўпдир. Бугунги кунда тадқиқот ишларида Гаусс-Зайдел, Тасодифан қидириш, симплекс, Градиент, Бокс-Уилсон усуллари кенг қўлланилмоқда. Қидириш усулларида акс садо юзавий танланган нуқталар атрофида махсус режалаштирилган бир қанча тажрибалар натижасида кетма-кет жадал тарзда бирор қисмини ўрганиш асосида амалга оширишга мўлжалланган:

-бирорта танлаб олинган нуқтадан навбатдаги ҳаракат йўналишини аниқлаш; бу йўналишда танланган нуқтадан акс садо сиртининг локал хусусиятига боғлиқ ва бу йўналиш албатта садовий функция қиймати томонга силжиши, яъни бошланғич нуқтага нисбатан унинг оптимал кийматига олиб келишига ишонч ҳосил қилиш зарур;

-топилган йўналишдан қушимча, янги, самаралироқ ҳаракатни ташкиллаштириш;

-қабул қилинган қидиришни тўхтатиш қоидаларига асосан кўрсатилган босқичларни оптимизациялаш масаласи ҳал бўлгунга қадар кўп маротаба такрорлаб кўриш; бу харакат чоғида қиймат аниқлиги қабул қилинган ишчи қадам қиймати даражасида бўлишини таъминлаш лозим.

222

Бу қидириш усулларидан фойдаланишда қуйидаги ҳолатлар эътироф этилган деб фараз қилинади:

1. Тадқиқот объектининг статистик жараён эканлиги; 2. Акс садовий юза алоҳида нуқталар эмас, балки

узлуксиз бирорта экстремаллилик ҳолатига эгалиги; 3. Математик моделни қўлловчи оптимизациялаш усулида

регрессион таҳлилдаги барча фаразлар бажарилиши шарт эканлиги;

4. Тадқиқот объекти стационарлик хусусиятига эгалиги ва вақтинчалик дрейф (шовқин) мавжуд эмаслиги;

5. Содир бўлиши имкони бўлган омиллар ёки уларнинг комбинациялари ўрганилаётган жараёнда ўрин олмаслиги.

Гаусс-Зайдел усули. Усулнинг ғояси: 1).Тадқиқот жараёнида барча омиллар галма-гал равишда

олдиндан ишлаб чиқилган режа асосида ўзгартирилиб борилади; 2).Ҳар бир омил галма-гал акс садо сатҳи ортиши (ёки

камайиши томонига—минимум қийматини қидиришда) томонига ўзгаради: унинг юзаси қисман экстремумга етганда;

3).Охирги n-чи омилни ўзгартириш тугагандан кейин биринчи омил билан янги омил комбинациясини ўзгартиришга киришилинади.

4).Ҳамма томонга йўналтрилган ҳаракатлар самара бермаган пайтда ҳосил бўлган сўнги нуқта қидиришни якунлаш мезони бўлиб хизмат қилади.

5). Аниқланган нуқта экстремум нуқтасини баҳолаш сифатида ҳар бир омил бўйича қабул қилинган қадам қиймати аниклигида қабул қилинади.

Гаусс-Зайдел усули бўйича максимум ҳолатини қидириш тартиби 1-расмда тасвирланган (интерпратация этилган). Ундан кўриниб турганидек биринчи босқичда тадқиқот объектнинг чиқиш нуқтасида кичик шовқин сатҳида Мо нуқтасига нисбатан “м” нуқтасидаги акс садо даражаси баланд бўлади: бундай ҳолатда М0 -М"0 йўналиши томон ҳаракат қилиш керак.

У ҳолда бошланғич м0 нуқтасидан ишчи қадами:

),,(, 321101

1 xMMMMMMxxX билан биринчи

омил бўйича қисман экстремумга М3 нуқтасига) етгунча

223

ҳаракат қилинади. Иккинчи боскичда бирламчи қисман экстремумнинг нуқтаси янги бошланғич нуқта деб қабул килинади (1-расмда Xi=Xl>3,X2=X20 координатали М3 нуқтаси). Х2 омилдан бошқа барча омиллар ўзгармас сатҳда белгиналадиган йўналишни аниклаш мақсадида яна қайтадан

танлов ҳаракати ижро этилади { 123

133

13 ,, xMMMM III

нуқталари), ундан кейин эса Х 12 М4 ўрта йўналиш томон акс

садонинг кўпроқ қийматига етгунча ишчи ҳаракати давом эттирилади. Учинчи босқич учун бу нуқта бошланғич нуқта сифатида қабул қилинади ва ҳ.к.

Сўнгги n-чи боскичда (n-сонли омиллар бошқа сатҳлар ўзгартирилмаган ҳолда хш ўзгартирилиб), n-чи омилнинг қисман экстремумига етгунича янги танлов ва ишчи ҳаракати амалга оширилади. Агар абсолют экстремум ҳосил қилинмаган бўлса, сўнги циклдаги тажрибалар ўтказилади ва шу тариқа барча омилларнинг йўналишлари бўйича акс садонинг қиймати камайиши ҳосил бўлгунга қадар тақиқот давом эттирилади. Бундай нуқта экстремум ҳолатини қидиришни тўхтатиш мезони бўлиб хизмат қилади ва бу нуқта абсолют экстремумдан иборат. 1-расмда М7 нуқта абсолют экстремум нуқтаси ҳисобланади, АВСМ5 тўғри бурчак —оптимум чегараси ҳисобланади.

224

1-расм. Гаусс-Зайдел усулининг график кўриниши.

Гаусс-Зайделл усулининг афзаллиги — унинг тасвирбоплиги ва қидириш стратегиясининг оддийлиги ҳамда унинг юқори даражада шовқинбардошлилиги ва сершовқинлик жараёнларида ҳам ҳаракат йўналишини тўғри аниқлаш мумкин. Унинг асосий камчиликлари:

а) самарасизлиги, абсолют экстремум нуқтасини аниқроқ топиш учун ҳар бир омил бўйича ишчи қадамини ( ) камайтиришга тўғри келади, бу эса ўз навбатида, тажрибалар сонини анча кўпайтириб юборади: бошқарилувчи муҳим омиллар сони ошган сари унинг самарадорлиги камайиб боради;

б) баъзан дала шароитида бошқарилувчи омилларни бир меъёрда узоқ вақт давомида ушлаб туриш имконияти бўлавермайди, бу эса қисман экстремум ҳолатларни топишда қўшимча хатоликларга сабаб бўлади;

в) агар садовий юза мураккаб шаклга эга бўлса, бу усул ёлғон жавоб бериши ҳам мумкин. Масалан, тадқиқотчи А0 нуқтасида тўхтаб қолган пайтлари, чунки A0 нуқтадан x1 ва х2 йўналиши бўйича ҳаракат қилиш садовий қийматни камайтириб юбориши мумкин. 2, 3 ва 4-расмларда тасодифий қидириш, симплекс ва градиент усулларининг график кўриниши келтирилган (оптимум майдони томон ҳаракат қилиш схемалари).

Тасодифий қидириш усулининг (2-расм) афзаллиги -стратегиянинг оддийлиги, шовқинга бардошлиги, яъни шовқин даражаси анча баланд бўлишига қарамасдан, ҳаракат йўналишни тўғри аниқлаш мумкинлиги. Унинг камчилиги — оптимум майдонига тез кўтариш имкониятининг нисбатан пастлиги.

225

2-расм. Тасодифий қидириш усулининг кўриниши: Л-ишчи

кўтарилиш қадами; р-мўлжалдаги қадам узунлиги. Симплекс усулининг (3-расм) афзаллиги — унинг бошқа

усулларга нисбатан анча самарадорлилиги, ҳар бир қадамда фақат биттагина нуқтанинг қўшилишини ҳисоблаш ишларини қўлда бажариш мумкинлиги, акс садонинг сифатли чиқишлиги; қатор садовий объектни бирданига оптимизациялаш мумкинлиги. Камчилиги - ўзгартирилувчи омилларнинг сифат кўрсаткичига нисбатан сон кўрсаткичларига эътибор кўпроқ берилиши, қидириш жараёнида симплекс ўлчамларини корректировка қилиб (такроран ўзгартириб) бўлмаслиги ; хатолик қадам тезлиги садо функциясининг камайишига пропорционал тарзда ортиб боришлиги, бу каби салбий ҳолатнинг экстремум майдонига яқинлашган сари кўпроқ намоён бўлишлиги.

Градиент усулининг (4-расм) афзаллиги — Гаусс-Зайдел ва тасодифий қидириш усуллари билан таққослаганда градиент усули оптимум майдони томон ҳаракат тезлигининг баландлиги билан ажралиб туради, камчилиги шовқинга бардошлигининг нисбатан пастлиги.

226

3-расм. Симплекс усулининг куриниши. Шу боисдан, бу усул асосан шовқин даражаси кам бўлган

тажриба шароитларида ўтказиладиган тадқиқот ишларида учун анча кенг қўлланилади.

4-расм. Градиент усулининг кўриниши.

Чўққи сари шахдам кўтарилиш (ЧШК) усули (5-расм). Бу усул Дж.Бокс ва Уилсон томонидан 1951тавсия этилган. Шу боисдан унга Бокс-Уилсон усули ҳам дейилади. Бу усул юқорида таъкидланганидек , градиент ва Гаусс-Зайдел усуллари элементларини ўз ичига олганлиги билан ажралиб туради. Унда тўлиқ омилли тажриба (ТОТ), таркибий омилли тажриба (ТАРОЭ) дастлабки синов-тажрибаси вазифасини бажаради, уларнинг натижаси бўйича градиент компонентлари ҳисобланади.

Градиент усули каби бу усулда ҳам ишчи оптимум зонасига градиент йўналиши бўйича эришилинади. Ишчи қадами ҳаракатининг бир циклида Гаусс-Зайделл усулидаги сингари умумий ҳолда экстремумнинг фақат бир қисмигина қўлга киритилади. Градиент усулида ишчи ҳаракатининг йўналиши ҳар бир ишчи қадамидан кейин бажарилса, ЧШК усулида эса дастлаб аниқланадиган йўналишда қисман экстремум қиймати қўлга киритилгандан кейингина бажарилади, натижада, тажрибалар сони анча камаяди. ЧШК усулида оптимизациялаш кетма-кетлиги қуйидаги схемада амалга оширилиши мумкин:

1. Объектнинг энг яхши ишчи режасига жавоб берувчи

бошланғич нуқта //,...// 0,0,10 nm xxx танланади;

227

2. Ҳар хил омил бўйича ўзгариш қадами //,...,// 0,0,20,1 ni xxxx белгиланади.

3. Градиент gradU(xo) векторини аниқаш учун бошланғич нуқтадаги Хо марказ бўйича ТОТ (ёки ТАРОЭ) ўтказилади. ТОЭ (ёки ТАРОЭ) натижалари асосида қуйидагича статистик таҳлил қилиб олинади:

а) тажриба натижасининг такрорланувчанлик қобилиятини текшириш;

б) регрессия коэффицентларин ҳисоблаш ва уларнинг муҳимлилик қобилиятини текшириш;

в) математик модел ва садовий функцияни адекватлиликка текшириш.

5-расм. Бокс-Уилсон ёки ЧШК усулининг кўриниши.

4. в i ∆ xi кўпайтмаси ва бу кўпайтма максимал бўлган омил ҳисобланади ва у базислик омил деб қабул қилинади, яъни:

0)max( xвxв ii . (1)

5. Базислик омил учун шохдам кўтарилишнинг қадами танланади:

)10( xвmk . (2)

228

6. Қолган омиллар бўйича ҳам шахдам кўтарилиш қадамлари аниқланади:

ifxв

xвTK

ffmk

/(

. (3)

7.Ишчи ҳаракати амалга оширилади Л-чи нуқтасидаги /-чи координатадан маълумки:

ffffTKfhf xвhfhxx 0,01

. (4)

(4) тенгламадаги «плюс» (+) ишораси максимумга қидиришни, «минус» (-) ишораси эса минимумга қидиришни тасвирлайди.

8.Акс-садовий қийматни ўлчаш вақтида ҳар бир ишчи нуқтасида қатор тажрибалар ўтказилиш мумкин. Ишчи йўнали- шидаги қисман экстремумга эришишга ишора бўлиб, бирорта нуқтадан сўнг акс садо қийматнинг камайиши хизмат қилади.

9.Регрессия коэффициент баҳоси bt (i=l..n) статистик аҳамиятга эга бўлмаган ҳолатда қидириш ишлари якунланади. Бу оптимум зонасига етганидан далолат беради.

ЧШК усули юқоридаги усуллардан қайд қилинган барча камчиликларни соқит этишга имкон беради.

Ҳозирги кунда ўсимликларни кимёвий усулда ҳимоя қилиш машиналарнинг ишончлилигини ошириш масалаларига жиддий эътибор бериб келинмоқда. Бу машиналар деҳқончилигимизда ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш, баргларни сунъий усулда тўкиш (дефолиация қилишда) зараркунандаларга қарши курашишда ҳам самарали фойдаланиб келинмоқда.

Республикамизнинг фермер хўжаликларида олиб борилган кузатишларга ОВХ-28 эски пуркагичларининг ишдан чиқиши ҳақида тўпланган ахборотларнинг таҳлилига кўра, улардаги энг паст ишончлиликка эга бўлган узелларга: насос, вентилятор ва пуркаш ишчи қурилмасини ҳаракатлантириш механизмлари эканлигини кўрсатади. Насос деталларидаги бузилишлар асосан 11 ва 111 гуруҳ мураккаблилигига мансублиги маълум бўлди . Плунжер насосларидаги суюклик босим 2,1 МПа (21 атм) етганда ишчи қурилмадаги босим 10 мартоба камлиги кузатилган. Илгарилари ишчи қурилмси ва гидроаралаштиргич орқали ўтувчи ишчи суюқликлар босимларининг циклик тарзда ўзгаришини ўрганиш муҳим

229

аҳамиятга эга эди. Пуркагичларнинг параметрларини оптимизация қилишда статистик усулларидан фойдаланилган тажрибани режалаштириш усулини қўллаш техник воситалар билан биргаликда тадқиқот ишларига сарфланаётган вақтни ҳам анча тежашга имкон бериши маълум бўлди.

Келинг, оптимизация қилинувчи жараённинг (садовий функциянинг) параметри «У» бўлсин дейлик, у ҳолда:

У = (х1,х2,...,хк), (5)

бу ерда x1, x2, …, xk - ўзаро алоқадорлиги бўлмаган ўзгарувчилар ёки омиллар (аргументлар).

Юқорида таъкидлангандек, x1, x2, …, xk омилларига координатали кўп омилли дейилиб, ҳосил қилинган садовий функциянинг геометрик тасвирига эса — садовий юза дейилади. Тадқиқот жараёни механизми тўла аниқ бўлмаган ҳолатда садовий функциянинг аналитик кўриниши ҳам тўлиқ маълум бўлмайди. Шу боисдан, уни қуйидаги полином кўринишида қабул қиламиз (к = п):

k

iiii

k

ijiij

k

iii xвxxвxввy

1

2

110

, (6)

бу ерда: в0, вi, вij, вii - тажриба натижалари асосида аниқланувчи регрессия коэффициентлари.

Чиқиш параметрлари сифатида қуйидагилар ўрганилган ишчи қурилмаси Q1 ва гидроаралаштиргич Q2 орқали ўтувчи ишчи суюқлик сарфи , насос валидаги қувват N; боғлиқ бўлмаган параметлардан : ишчи қурилмасидаги босим (Pi ) , насоснинг узатиш тармоқдаги босим (Р2), ишчи қурилмаси учлилигидаги шайбалар диаметри (dm). Чизиқли боғлиқликни олиш мақсадида ўзаро боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар иккита сатҳда ўзгартирилиб турилди ва натижада тўлиқ омилли тажрибани (ТОТ) ўтказиш учун пайтидаги тадқиқот вариантлари сони (п) қуйидаги формула билан аниқланади:

n=2 К , (7) бу ерда К-ўзаро боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар сони, ушбу ҳол учун К=3.

230

Ҳар бир вариантдаги такрорланишлар сони чиқиш параметри қийматинининг топишда дисперсия қийматига боғлиқдир. Дастлабки яқинлашув пайтида такрорланишлар сони иккитадан кам бўлмаслиги керак. Тахминий математик масала қурилмасдан, балки, маълум бир интервалда ўзгарувчига боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар бўйича ишлайдиган муайян пуркагич насосининг режими тадқиқот қилинганлиги учун тажриба натижаларида адекватли чизиқли боғланиш борлигини эътиборга олиб , бошланғич босқичда 8-та тажриба ўтказиш варианти билан чекланмиз.

Насос ва ишчи қурилмадаги босим ва суюқлик сарфи махсус асбоблар ёрдамида ўлчанди . Суюқлик сарфи сарф ўлчагичда ва секундомерда, насос валигидаги қувват эса электрик балансир машинасининг асбоби ёрдамида аниқ-ланади. Босимнинг пасайиши ишчи қурилмадан ва гидроаралаштиргичдан ўтувчи Q2 суюқлик сарфига таъсир этмаслиги керак . Демак , тадқиқот жараёнида насоснинг асосий тавсияномаси ўртасидаги ўзаро алоқани топиш тадқиқот-нинг асосий мақсади ҳисобланади. Уни амалга ошириш учун тўлиқ омилли тажрибани (ТОТ) амалга оширамиз: уни режалаштириш матрицаси 1-жадвалда кўрсатилган.

Ҳар бир тажриба варианти 5 маротаба такрорланганлиги

учун унинг ўртача қиймати y , қуйидагича аниқланади:

S

y

y

s

ij

i

, (8)

бу ерда iy - ҳисоблаш пайтидаги дисперсия қиймати.

Дисперсия:

5

1

22 )(1

1 n

iiijii yy

ny , (9)

бу ерда n-такрорланишлар сони; i – режалаштириш матрицасидаги қаторлар номери. Регрессия коэффициенти:

231

N

iij

N

iiij

i

x

yxb

1

1 , (10)

бу ерда j-матрица устунидаги номер.

1-жадвал ТОТ нинг режалаштириш матрицаси

Сатҳлар

Шартли белги- лар

Ўрганиладиган омиллар

Кириш Чикиш Ишчи

қурилмаси-даги босим,

Pb кг/см2

Узатиш тармоғидаги ишчи

босими, Pr

>кг, см2

Юқори сатҳ

+1 2 18 7

Асосий сатҳ

0 1,5 14 5

Пастки сатҳ

-1 1 10 3

Ўзгар- тириш қадами

Е 0,5 4 2

Таж- риба коди

Х0 Х, Х2 Х3 Унк Уга УN

1 +1 +1 11 11 1,4 0,704 9,464

2 +1 +1 +1 -1 2,0 0,125 9,620 3 +1 +1 -1 +1 1,534 0,654 9,860 4 +1 +1 -1 -1 2,0 0,114 6,860 5 +1 -1 11 11 1,78 0,382 0,988 6 +1 -1 +1 -1 2,041 0,048 9,360 7 +1 -1 -1 +1 1,812 0,383 7,020 8 +1 -1 -1 -1 2,092 0,041 6,760

Регрессия коэффицентининг дисперсияси:

N

iij

i

x

yв

1

2

2 , (11)

бу ерда yy 2

-ни аниқлашдаги ўртача дисперсия қиймати. Ўртача дисперсия:

232

N

yy

i

N

i 1

2

2

. (12)

Дисперсия бўйича аниқланадиган омилларнинг эътиборлилиги Стьюдент [t] мезони ёрдамида аниқланди. Унинг учун bi қийматини қуйидагича аниқлаймиз:

ii вtв 2 . (13) Сўнгра топилган бу қиймат (6) формула ёрдамида топилган

коэффициентлар билан таққослаб кўрилади. Агар, bi > ь, шарти бажарилса, х оптимизациялаш параметри «Y»-ra сезиларли таъсир кўрсатган ҳисобланади. Акс ҳолда, бу омил регрессия тенгламасига киритилмаслигига рухсат этилади. Тажриба натижаларини адекватликка текширишда Фишер меъёридан фойдаланамиз. Сўнг Фишер меъёрининг ҳисобда олинган қиймати жадвал қиймати билан таққосланади. Агар ғхис < ғжад шарти бажарилса, у ҳолда назарий ечимга яқинлашув (идентификация) даражаси етарли ҳисобланади. Тадқиқот натижаларига ишлов бериш асосида жараённинг адекватлилигини тасвирловчи ишчи қурилмаси орқали ўтадиган суюқлик сарфини кўрсатувчи қуйидаги математик моделни ҳосил қиламиз:

Уик=0,3063+0,092Х+0,0084Х2+0,2243Хз . (14)

(14) формуладан кўриниб турганидек, оптимизация параметри «У»-нинг ўзгаришига Х3 омилидан кейин Х2 омили кўпроқ таъсир этади. Унинг график кўриниши амалий машғулот жараёнида кенг таҳлил қилинади.

Таянч тушунчалар: Тажрибалар, оптимизациялаш мезони, садо функцияси, оптимум зонаси, математик модел, қидириш усуллари, уларнинг таҳлили, афзалликлари ва камчиликлари, тақсимот қонунлари график кўринишлари, регрессия коэффициенти, акс садо функцияси, аналитик ва график кўринишлари, ОВХ-28 пуркагичи мисолида пуркаш жараёни параметрларини оптимизациялаш, унинг математик модели, таҳлили.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1. Оптимизация параметри деб нимага айтилади? Мисоллар

келтиринг.

233

2. Оптимум зонасини ифодаловчи математик модел ифодаси келтирилиб, таҳлил қилинсин.

3. Оптимум зонасини қидиришнинг қандай усулларини биласиз?

4. Қидириш усулларининг асосий афзалликлари ва камчиликлари ёритилсин.

5. Регрессия тенгламасини ёзинг ва уни таҳлил қилинг. 6. Тадқиқот натижаларига ишлов беришда тажрибанинг ўртача

қиймати, дисперсия, регрессия қийматлари қандай ифодалар билан аниқланади, улар таҳлил қилинсин, Мисоллар келтирилсин.

6. Оптимизацион қидириш усулига бирор мисол келтиринг. Тадқиқот босқичлари ва натижалари таҳлил қилинсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Аугамбаев М.А., Иванов А.З., Терехов Ю.И.Основы

планирования научно - исследовательского эксперимента.-Тошкент.: Ўқитувчи, 1993.-139 с.

2. Адлер Ю.П. и др. Планирование эксперимента при поиске оптимальных условий.- М.: Наука. 1976.

3. Мельников С. В. и др. Планирование эксперимента в исследованиях сельскохояйственных процессов.- Л.: Колос. 1972.

4. Федоров В.В. Теория оптимального эксперимента.- М.: Наука. 1971.

5. Аширбеков И. А. Машина деталарини совитувчи муҳитда эритиб қоплашнинг технологик асослари. Тошкент: «Фан», 2004. – 138 б.

6.2. Мавзу: Ўлчаш услубияти ва техникалари.

Режа: 1. Ўлчаш асбоблари ва аппаратлари туркуми.

234

2. Асосий ўлчаш қийматлари тўғрисида. 3. Ўлчаш усуллари ва аппаратларининг умумий тавсифи, ўлчаш қурилмалари ва ўлчаш аникликлари.

Техника соҳасидаги ҳар қандай илм аслида ўлчашдан бошланади, десак янглишмаймиз. Хақиқатдан ҳам ўлчаш техникасисиз, у ёки бу қийматни аниқлаш бўйича олиб бориладиган илмий тадқиқот-ларни кўз олдимизга келтира олмаймиз. Ўлчаш ёрдамида олинган сон қийматлари натижалари тадқиқот қилинувчи ходисалар ёки тадқиқот жараёнидаги қонуниятлар орасидаги ўзаро боғланиш-ларни тавсифловчи сон ёки сифат нисбатларини белгилашга эришамиз.

Ўлчаш — бу берилган бирлик сифатида қабул қилинган миқдорий қийматни махсус физик эксперимент йўли билан ўзаро таққослаш жараёнидир. Агар ўлчанадиган қиймат А, ўлчаш бирлиги эса а билан белгиланса, унинг сон натижаси қуйидагига тенг бўлади:

п = A / a. Ўлчанадиган қиймат А ўзгарувчи дейилиб, боғлиқ бўлмаган,

боғлиқ бўлган ва ташки боғлиқликка эга бўлиши мумкин. Боғлиқ бўлмаган ўзгарувчи фақат тадқиқотчи хоҳишига кўра ўзгаради. Бунга мисол қилиб, двигителни синашдаги карбюраторнинг дроссел заслонкасининг очилиш бурчагини кўрсатса бўлади. Ўзаро боғлиқ ҳолда ўзгарувчи ҳолат — бу боғлиқ бўлмаган ўзгарувчининг ўзгариши оқибатида ўзгариб борувчи физик қиймат. Масалан, дроссел заслонкасининг очилиш бурчагини ўзгартирган ҳолатдаги автомобил тезлигининг ўзгариши. Ташқи ўзгарувчи омил — бу тажриба натижаларига таъсир қилувчи, лекин тадқиқотчи томонидан назорат қилинмайдиган физик қийматдир. Масалан, автомобилнинг ҳаракат тезлигини аниқлашдаги унга қаршилик кўрсатувчи ҳаво оқими тезлиги.

Машиналарни (автомобилларни) ёки улардаги механизмларни тадқиқот қилишга боғлиқ бўлмаган, боғлиқ ва ташқи ўзгарувчи катталикларни аниқлашда ўлчаш асбоблари, инструментлари (линейка, шуп, штангенциркул, микрометр ва бошқалар) ҳаракатчан ёки ҳаракатланмайдиган (стационар) ўлчаш аппаратлари ёрдамида бажарилади. Биринчиларга индикаторлар, дросселеро-метрлар, хронометрлар, волтамперметрлар, стробоскоплар, тензодат-чиклар, осциллографлар киради. Стационар ускуналарга ҳар хил

235

дастгоҳлар ва бошқа автомобилларни синашга мўлжалланган тажриба ускуналари тегишлидир.

Физик асосига кўра, асбоблар ва ўлчаш аппаратлари қуйидагича туркумланиши мумкин:

- оптик (ўлчаш микроскоплари, тугун ўлчагичлари, интерферо-метрлар, спектрометрлар ва ҳ.к.);

- пневматик (пневмомикрометрлар ва ҳ.к.); - гидравлик (мойли мосламалар, манометрик найча типидаги); - акустик (шовқин ўлчагичлари ва товуш таҳлиллагичлар); - электрик (амалий томонидан барча замонавий ўлчаш

приборлари); - махсус (ўлчашда баъзи физик эффектларни қўлловчи ва

бошқалар); Ноэлектрик ўлчаш усуллари асосан статик ёки аста-секин

ўзгарувчан жараёнларни ўлчашда қўлланилади. Масалан, капот ости кенглигидаги ҳароратни ўлчашда. Тез ўзгарувчан жараёнларни ўлчашда фақат электрик усул қўлланилади. Улар ёрдамида хоҳ-лаган механик, иссиклик акустик ва бошқа трактор ёки автомобилларнинг ва улардаги агрегатлар ва жиҳозларнинг турли катталикларини ҳам ўлчаш мумкин.

Оптик. Пневматик. Гидравлик. Акустик. Электрик. Махсус асбоблар.

1-расм. Асбоблар ва ўлчаш аппаратураларининг туркуми. Асосий ўлчаш қийматлари. Машина-трактор парки ёки

автомобил транспортидан фойдаланиш соҳасида ўтказилаётган илмий тадқиқотлар хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Шу боис, ўлчанадиган қийматлар турлари ҳам ранг-барангдир. Масалан, автотракторлар ишончлилигини тадкиқот қилишда деталарни ейилиш қийматини ўлчашга тўғри келади. Яъни, уларнинг чизиқли ўлчамларини ўлчаш; техник диагностика соҳасида эса баъзи узелларнинг ҳаракат кинематикасини ўрганиш билан ҳам боғлиқ

Асбоблар ва ўлчаш аппаратуралари туркуми

236

бўлиши мумкин. Масалан, кинематик жуфтнинг силжиш тезлиги, тезланиши ва динамикаси; баъзи узеллардаги кучлар катталиги, кучланиши, босими ва ҳ.к. Техник сервис соҳасида тадқиқотлар вақтни ўлчаш билан боғлиқ (хронометраж ўтказиш), фойдаланиладиган ашёлар сарфи (сув, ёқилғи, мойлар) ва ҳар хил бошқа ўлчов ишлари олиб борилиши мумкин. Техника соҳасида илмий тадқиқотларни ўтказишда ўлчаш талаб қилинадиган асосий физик қийматлар тўғрисида 1-жадвал баъзи тасаввур ҳосил қилишга имкон беради.

Ўлчанадиган қийматлар чегаралари ниҳоятда кенг. Масалан, автомобилларнинг тормозлаш йўли ёки уларнинг маълум дастлаб тезлик олиш йўли чизиқли ўлчамлари 10…100 метргача ўзгариши мумкин. Озиқлантириш тизимини тадқиқот қилишдаги босими эса 400-500 мм симоб босими оралиғида, автомобиллар тормозларининг гидравлик юритмаларини ўрганишдаги мой босими 200 кгс/см2 (20 МПа) - гача ўзгариши мумкин.

Ўлчаш қийматларнинг бу каби кенг чегараларда ўзгариб боришлиги ўлчаш аппаратурага ҳам алоҳида талаблар қуйилиши табиийдир. Бир хилда ўзгарувчи параметрлар, масалан, ҳарорат бирор ҳолатда энг сезгир термометрлар ёрдамида ўлчаш талаб қилса, бошқа ҳолатда эса — у оддий қўрғошин термометри ёрдамида ўлчаниши ҳам мумкин.

Деталардаги ейилишлар қиймати аниқ ўлчаш асбоблари билан, автомобилни тормозлаш йўли ёки юриш йўли 1-1,5 мм хатолик берувчи ўлчаш лентаси ёрдамида ўлчанади. Буларнинг барчаси тажрибаларни тўғри қўйишдаги энг муҳим муаммолардан бири, бу тадқиқот қилинадиган объект катталигини аниқ ўлчаш мақсадига тўлароқ жавоб берадиган ўлчаш аппаратни танлаш ҳисобланади.

1-жадвал Ўлчаш талаб қилинадиган қийматлар тавсифи

Ўлчаш қийматлари Ўлчаш тавсифи

237

1.Геометрик қийматлар: -чизиқли ўлчамлар

Машиналар , технологик ускуналаридаги деталарнинг ўлчамлари ва деформацияланиши, клапан ва свечалардаги тирқишлар.

2. Ҳажмлар Баклар ва цистерналар, ишчи цилиндрлар ҳажми, суюкликлар ҳажми.

З. Бурчаклар Ғилдиракларниннг бурилиш бурчаги , автомобилларнинг кўтарилиш ва буриш бурчаклари.

4.Силжишлар, чизиқли, силжишлар

Ричаг, штокларнинг силжиши. Автомо-билларнинг юрган йўли , тормозлаш йўли , ғилдирак ва рычагнинг бурчакли силжишлари.

5.Тебраниш амплитудалари

Автомобил ғилдираклари, рама ва рессорларнинг тебраниш амплитудалари.

Геометрик қийматлар, чизиқли ўлчам, ҳажм, бурчак, тебраниш амплитудаси. Кинематик қийматлар (ҳаракат тезлиги, чизиқли, бурчакли тезланиш; бурчакли айланишлар сони; тебраниш частотаси). Динамик қийматлар (массалар, суюқлик ва газ сарфи, кучлар, зўриқиш, кучланиш, босим, кучлар моменти, иш, қувват). Бошқа қийматлар (вақт, ҳарорат, ранглар, ёруғлик, нур кучи, акустик сигналлар ва ҳ.к.).

2-расм. Илмий тадқиқотлардаги асосий ўлчаш қийматлари.

Ўлчаш аппаратураларининг умумий тавсифи. Умумий тажриба қўйиладиган саволларга жавоб берадиган даражада мураккаб тизим кўринишида ташкил этилиши лозим (3 -расм).

Асосий ўлчаш қийматлари

Саволлар Жавоблар

238

3-расм. Мураккаб тизим сифатидаги тажрибавий тадқиқот тузилмаси.

Бундай тизим ўз ичига моддий ускунани, тадқиқот объекти

ёки дастгоҳ ва ўлчаш аппаратураси олиши билан бирга тажрибани тайерлаш бўйича мураккаб жараёнларни, тажриба режаси, тажриба натижаси таркибига кирувчи бошқа кўп элементларни ҳам ўз ичига олиши керак. Агар тажриба амалдаги ишлаб чиқариш шароитида ўтказилса ёки унинг моҳияти фақат пассив кузатиш ўтказишгагина мўлжалланган бўлса, у ҳолда моддий ускуна фақат тадқиқот объекти (автомобил, трактор, КХМ, технологик ускуна ва ҳ.к.) ва ўлчаш объектидан иборат бўлиши мумкин. Агар тажрибавий тадқиқот ўтказилаётган бўлса, у ҳолда тадқиқот объекти, қоидага мувофиқ махсус дастгоҳ ускунага ўрнатилган бўлади. Масалан, автомобил роликли ёки барабан дастгоҳга ўрнатилган (4,а-расм), узатиш қутиси эса - тадқиқот электр дастгоҳига (4,6-расм) ўрнатилади.

Тажрибани ўтказишга тайёргарлик кўриш

Тажриба режаси

Ишлов бериш, умумлаш-тириш ва таҳлил ќилиш

Ишлов бериш натижаларини тўплаш

Дастгоҳлар, ускуналар Ўлчаш қурилмалари

Тадқиқот объекти

239

4-расм. Тадқиқот ўтказиш ускунасининг схемаси:

а-автомобиллар учун барабанли дастгоҳ; б-узатиш қутичалари учун дастгоҳ; 1-синаладиган автомобил; 2-тортиш динамометри; 3-югиртириш барабанлари; 4-балансирли

электротормоз; 5-синаладиган узатиш қутиси; 6-балансирли электродвигател.

Тадқиқот ускунасидаги синаш дастгоҳи тадқиқот қилинадиган режим имитатори (стимулятор) ёки регуляторлари ҳисобланади. Дастгоҳ имитатори (лотинча «ўхшайдиган, акс эттирувчи») объектнинг берилган режимини барқарор равишда сақлаб туришга хизмат қилади. Масалан, автомобилни тадқиқот қилувчи барабанли дастгоҳ автомобил ҳаракатини тезлик ёки ўзгарувчан тарзда ушлаб туришини (дастур бўйича) таъминлайди.

Дастгоҳ - стимулятор (лот. «ҳаракатни вужудга келтирувчи») объектлар учун барабанли дастгоҳнинг ишлашига туртки беради. Масалан, автомобил осмасини тадқиқот килишда махсус дастгоҳ мавжуд бўлиб, у олдинги ёки орқа кўприкни маълум бир баландликда ушлашга ёрдам беради. Бунда махсус асбоблар эса османинг тебраниш жараёнини ёзиб боради. Дастгоҳ регулятор объектнинг берилган чегарада ишлаш режимини кенг чегараларда ўзгартириш имконини беради. Масалан, тормозловчи ускунали двигателларни тадқиқот қилиш дастгоҳи тирсакли валнинг ҳар хил айланишлар сонида ва ҳар хил юкланиш режимида синашга имкон беради.

240

Объектнинг тадқиқот қилинувчи кўрсаткичлари ўлчанадиган қийматни электрик сигналга мос ўзгартириб бериш тамойилига асосланган ўлчаш аппаратлари ёрдамида кузатилиб борилади.

Идишда ёнилғи сатҳининг камайиши бўйича унинг сарфини қиёслайлик (5-расм). Ўлчаш қиймати поплавок ҳолатини белгиловчи ёнилғи сатҳининг баландиги h бўлсин.

5-расм. Ўлчаш катталикларини ўзгартириш схемаси: 1-поплавок; 2-реостат; 3-кучайтиргич; 4-электр занжири; 5-амперметр; 6-ток манбаи; Д-датчик; ЎҚ - ўлчаш қурилмаси; h-ёнилғи сатҳи баландлиги.

Поплавок рычаг узатмаси 2-га қотирилган. и қийматнинг ўзгариши реостат тилини ҳаракатга келтиради ва ундан электр занжирига уланган ўрамлар узунлиги х-нинг ўзгаришига (кўпайиши ёки камайишига) таъсир этади. Бир текис ўрамли реостат (реостатли ўзгартиргичларда), унинг узунлиги х-та мос равишда бир хил қаршилик (R) кийматини беради. Қурилма барча электрик катталикларининг ўзгармас шароитларда реостат қаршилигидан ташқари, электр занжирининг қаршилик R-ra нисбатан бир маромдаги ток кучини таъминлашга мўлжалланган. Шунинг учун электр ўлчов асбобининг (5) шкаласи (тескари ўзгартиргич) айнан сатҳ h нинг қийматига мос равишда градуировкаланган.

241

Бу ўлчаш қурилманинг тузилмали схемаси 5,б-расмда кўрса-тилган. Шундай килиб, ноэлектрик қийматларни ўлчашга мўлжалланган кўп электр асбобларнинг структураси датчик, регистратор ёки электр озуқа манбаи бўйича жиҳозланган ўлчаш қурилмаси билан таъминланган.

Ўзгартиргич - ўлчанувчи қиймат (босим, деформация ва б.) қабул қилувчи ва уни алоқа чизиғи бўйича қулай тарзда узатувчи электрик восита ёрдамида қайд этувчи қурилма. Датчик -ўзгартиргичга нисбатан анча умумий тушунчадир. Датчик ўзгартириш тамойилига қарамасдан бирорта маълум қийматни (босим, ҳарорат ва ҳ.к.) ўлчашга мўлжалланган конструктив жиҳатдан якунланган ўзгартиргич қурилмаси ҳисобланади. Кучайтиргич - ўлчаш аппаратурасининг оралиқ элементи: унинг номидан маълум бўлгандек, у датчикдан келаётган сигнални кучайтиришга мўлжалланган. Агар бу сигнал қиймати деярли кучли бўлса (масалан, тахогенераторлардагидек), у ҳолда блок схемада кучайтиргич бўлмаса ҳам бўлади. Регистратор - ўлчанадиган ноэлектрик қийматларни қайд килишга мўлжалланган ўлчаш қурилмаси.

Ўлчаш қурилмалари сифатида одатда стрелкали ёки рақамли асбоблар, масалан, вольтметрлар, регистраторлар сифатида эса — перолик ўзиёзар , катодли ва шлейфлари (тебранувчи) осциллографлар ва магнит регистраторлари қўлланилади. Ўлчаш аппаратераларидаги энг муҳим элементлардан бири, ўзгартиргич ҳисобланади, ўтказиладиган ҳар қандай тажриба «тақдири» кўп жиҳатдан уларни тўғри танлаш ва қўллашга боғлиқ. Ишлаш томойилига кўра, икки типдаги ўзгартиргичлар маълум: фаол (генераторлик) ва пассив (параметрлик) ўзгартиргичларга бўлинади. Фаол ўзгартиргичлар — бу механик ўлчанадиган қийматларни тўппа тўғри электрик сигналга ўзгартиради ва у тегишли равишда кучланиш ёки частота бўйича генерацияланади, шу боис, фаол ўзгартиргичлар махсус озиқлантиргичлардан фойдаланишни талаб этмайди. Пассив ўзгартиргичлар — бу механик ўлчанадиган қиймат (сиғим, қаршилик ва ҳ.к.) параметрларини ўзгартириб беришга ҳизмат қилади. Пассив ўзгартиргич ўзи учун махсус озиқлантириш манбаи билан жиҳозлашни талаб этади.

242

Фаол (актив) ўзгартиргичлар (пьезоэлектрик, индуктив ўзгартигичлар, тахогенераторлар)

Пассив ўзгартиргичлар (контактли реостатлар тензорезисторлар, сиғимли ўзгартиргичлар, электромагнитли ўзгартиргичлар)

Фаол ўзгартиргичларга пъезоэлектр ва индукцион ўзгартиргичларни, шу жумладан, тахогенераторларни ҳам киритиш мумкин. Пассив ўзгартиргичларнинг энг кўп тарқалган турига резистивли ўзгартиргичларни киритиш мумкин: контакли реостатлар, тензорезисторлар, сиғимли ўзгартиргичлар ҳамда кўп сонли электромагнитли ўзгартиргичлар. Механик ёки ноэлектрик қийматларни ҳар хил томонларда ўзгартирувчи датчикларни қўллаб ўлчаш ишларини амалга ошириш мумкин. Датчикларга, улардан муайян шароитларда фойдаланишга қараб маълум техник-иқтисодий талаблар қўйилади. Бу талабларга қуйидагилар киради:

-кириш ва чиқиш қийматларининг барқарорлиги. Ўлчаш сигнали ўртасидаги боғланишларнинг аниқлик даражаси ва бир хиллилиги мумкин қадар уларнинг чизиқлиги;

-гисторезиси ўлчанадиган қиймат ўзгаришига бўлган юқори сезгирликлиги, яъни қийматнинг кирадиган қиймат ўзгаришига бўлган юқори сезгирликлиги, яъни қийматнинг кириш қийматларга нисбатининг кўпроқ бўлишлигини таъминлаш;

-датчикнинг ўлчанадиган қийматга тескари таъсирини камайтириш қобилиятини таъминлаш;

-вақт давомида ва ташқи муҳит шароитларининг ўзгаришида (ҳарорат , намлик ва ҳ .к . ) датчик тавсифномасининг барқарорлигини таъминлаш;

-ташқи таъсирларга (механик тебраниш, кимёвий емирилиш ва ҳ.к.) датчикнинг турғунлигини таъминлаш.

Ўзгартиргичлар

243

7-расм. Ўзгартиргичнинг (датчикнинг) сезгирлигини баҳолаш тушунчаси учун.

Ноэлектрик қийматларни ўлчашга мўлжалланган ўзгартиргич ва датчикларга резистивли ўзгартиргичлар: реостатлар, тензорезисторлар, контактли ўзгартиргичлар, сиғимли ўзгартиргичлар, фотоэлектрик ўзгартиргичлар, пъезоэлектрик ўзгартиргичлар, индукцион ва термоэлектрик ўзгартиргичлар мансубдир. Реостатли ўзгартиргичнинг кўприкли схемаси 8-расмда келтирилган. Уларни қўллаш соҳалари: реостатлик ўзгартиргичлар кўп ҳолда бурилиш бурчакларни ўлчашда қўлланилади, масалан, тиркагич илгаги бўйича, унинг ўқига нисбатан ёки автомобилларнинг бошқарилувчи ғилдиракнинг бурилиш бурчакларни ўлчашда ишлатилади. Уларни суюқлик сатҳини ўлчашда ҳам қўллаш мумкин. Уларни тезланиш датчигида ҳам қўллаш мумкин (9-расм).

244

9-расм. Реостатли ўзгартиргичли тезланиш датчиги.

Реостат датчиги қузғатгичи (Д) масса т-га. маҳкамланган. У тебранганда ёки масса m нул ҳолатидан оғишган пайтда реостат (R) сирт бўйича ҳаракатланади. Резистивли ўзгартиргичлар сифатида кенг диапазонда қўлланиладиганлардан бири тензорезисторлар ва қаршилик тензометрлар ҳисобланади. Бу ўзгартиргич ўз қаршилигини улар деформацияга учраганда ўзгартиради - чўзиш ва қисишда. Афзаллиги: ихчам ва оғирлигининг камлиги (тадқиқот объекти конструкциясининг ўзгаришига жиддий таъсир этмайди) шунинг учун тензорезисторлар тадқиқот ишларида кенг қўлланилиб келинмоқда.

Тензорезисторлар симли (10-расм) ва фолгали (11-расм) бўлиши мумкин. Симли тензорезисторлар яссасимон симли спирал тарзда юпқа қоғозга ёки лакланган плёнка асосига жамланган бир

8-расм. Реостатли ўзгартир-гичнинг кўприкли схемаси: 1-реостатли ўзгартиргичнинг тили (стрелкаси), 2-сим ўрам-лари, 3-каркас, 4-тортилган сим; а-симнинг (константали) кар-касга зич ўрамланиши; б-ўз-гартиргичнинг кўприкли схе-мага уланиши.

245

қанча ўрамлардан (ҳалқадан) иборат. Ғалвир ўқи томондан қоғоз ёки плёнка билан ҳимояланган. Симли тензорезисторлар 50 дан 500 Ом-даги номинал қаршиликка эга бўлган ва базаси (ғалвир узунлиги) дан 30 мм-ли турлари оммавий ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Энг катта нисбий деформацияланишдаги бикирлик чегараси 0,3 дан ошмаслиги лозим.

Фолгали тензорезисторлар симдан эмас, балки лакли асосга елимга елимланган тўртбурчак шаклидаги бўлакчалар (0,004-0,012 мм) яссисимон фолгали ғалвирдан иборат. Симли тензорезисторлар таққослаганда фолгалилари қуйидаги икки хил афзалликларга эга:

-кучайтирилган ишчи ток кучига эга, бу ўз навбатида, уларнинг сезгирлик қобилиятларини оширади;

-тензоғалвирчани хоҳлаган шаклда ясаш мумкинлиги (4-расм), бу эса ҳар хил ўлчаш шароитига яхши мослашишга ёрдам беради ва ўрнатиш ишларини анча соддалаштиради.

10-расм. Ўлчаш учун фолгали тензорезисторлар: а-қисиш ва чўзиш кучланишини ўлчовчи; б-мембрана ва

диафрагмаларга тасир этувчи босимларни ўлчовчи; в-бураш кучланишларини ўлчовчи.

Тензорезисторлар тажриба жараёнида деформацияланувчи

деталга, масалан, бураш моменти қиймати ўлчанадиган автомобил ромига елимланади. Тензорезисторларнинг тўғри ишлаши кўп жиҳатдан елимга ва елимлаш сифатига боғлиқ; улар бир маротаба ишлатилгандан сўнг қайта қўлланилмайди. Тензоқаршиликларнинг қўлланиш соҳаси ниҳоятда кенг . Тензорезисторлар қалинлаштирилган турли босим датчиклари сифатида гидротизим найчаларидаги суюқлик босимини аниқлашда кенг қўлланилади (11-расм).

246

11-расм. Найчали ўзаткичларига симли тензорезисторли босим датчиги ўлчаш схемаси.

Металлдан ясалган трубага (стаканга) иккита тензорезистор елимланади: улардан биринчиси Ri-ишчи ва иккинчиси R2-ҳароратни коррекция қилишга мўлжалланган. Икки тензорезистор ҳам ўрамли тензосезгир сим стакандаги босимнинг ошишига таъсир кўрсатади, чунки унда симни чўзувчи бикирлик деформацияси ва кучланишдан фойдаланилади , валга розетка турида тензорезисторлар елимланади (12-расм) ёки 10,в-расмда кўрсатилганидек фолгали ўзгартиргичлар ишлатилади.

12-расм. Валдаги буралиш кучланишни ўлчашга мўлжалланган симли тензорезисторар елимлаш схемаси.

Резистивли ўзгартиргичларга контактли ўзгартиргичлар ҳам киради. Улардаги ўлчаш қиймати кўп ҳолда механик силжишлар контактлар чамбарчас ёки узук ҳолатга ўзгартирилишда ўлчаш

247

қурилмаси электр занжири томонидан бошқариб турилади, оддий ҳолда контактларнинг уланиши занжирдаги қаршиликни сакрашсимон ўзгартиради, яъни ўлчаш жараёни дискретли тарзда амалга оширилади.

13-расм. Индукцион ўзгартиргичнинг (тахогенераторнинг) схемаси.

Ғилдираклар, валлар ва бошқа айланувчи деталарнинг айланишлар сонини ўлчашда контактли ўзгартиргичлар кенг қўлланилади. Унинг учун 13,а-схемасидаги датчик ишлатилади. Сиғимли фотоэлектрик ва пъезоэлектрик ўзгартиргич нисбатан камроқ ишлатилади. Индуктив ўзгартиргичларда электрик контурда уларни магнит майдони кесиб ўтиш пайтларида ҳосил бўладиган электр қўзғовчи кучнинг индуктивланиш хусусиятидан фойдаланилади. Бунда электрогенератордагидек электромагнит индукция эффекта ҳосил бўлади. Валлардаги ғилдиракларнинг айланишлар сонини индукцион ўзгартирувчи датчикларга тахогенераторлар дейилади (13-расм).

Магнит 1 нинг турғун магнит майдонида айланишлар сони ўлчанадиган вал билан боғланган рамка 2 айланади. Рамкада ҳосил бўлган электр қўзғовчи куч (ЭҚК) коллектор 3 ёрдамида ечиб олинади ва ўлчаш занжирига узатилади. Рамканинг айланишлар сони билан ЭҚК орасида чизиқли муносабат мавжуд. Бу датчиклар

248

двигател лапанининг силжиш ва титраш (виброметрлар ва вибрографлар) қийматларни ўлчашда кенг қўлланилади.

Термоэлектрик ўзгартиргичлар. Улар термоэлектрик эффектларни қўлловчи иссиқлик ўзгартигичларига мансубдир (14-расм). Бу эффектнинг моҳияти шундаки, ҳар хил ашёдаги жисмни бир-бирига улаганда ва қалайлаган жой қизиганда симлар бўйича электр токи уриб термоэлектр қўзғовчи кучни ҳосил қилинишига асосланган. Ўзгартириш ташкил топган симлар қуйидаги ашёлардан тайёрланади: 500°С ҳарорат шароитлари учун - мисдан; 1250°С қароралари учун платинлар, радий асосидаги металлардан. Ҳарорат 1600°С дан ошган шароитларда термоэлектродлар қийин эрувчан металлардан, одатда вольфрам-молибден жуфтидан ясалади.

14-расм. Термоэлектрик ўзгартич: 1-ҳимоя ғилофи (корпуси), 2- ғилоф, 3-контактлар, 4-симлар, 5-ўтказгичлар, 6-

қалайлаш жойи, 7-ҳимояловчи қопқоқ.

Термоэлектрик ўзгартиргичлар ва ҳарорат датчикларига термопара дейилади (9-расм) ва улар секин ўзгарувчи ҳароратни, масалан, двигател картеридаги ёки автомобилларнинг бошқа агрегатларидаги (улардан фойдаланиш жараёнида) ҳароратини ўлчашда ишлатилади. Блок сиртларидаги ҳароратни ўлчашда ҳам шу термопланлардан фойдаланиш мумкин. Юқоридаги датчикларнинг хилма-хил турлари илм, техника ва ишлаб чиқариш соҳаларида кенг қўлланилиб келинмокда. Илмий тадкиқот

249

мақсадлари учун уларни янада такомиллаштириш тадқиқотчиларнинг касбий маҳоратига, кашфиётчилик даражасига боғлиқ.

Ўлчаш қурилмалари. Юқорида кўриб чиқилган датчиклар тизими томонидан ҳосил қилинган ҳарқандай электрик сигналлар тадқиқот қийматини ўлчаш натижаларини рақамли баҳолашни амалга оширувчи ўлчаш қурилмаларига узатилади. Ўлчаш қурилмаларни танлаш ўлчанадиган киймат тавсияларига ва вақт мобайнида унинг ўзгариш тезлигига боғлиқ. Бу тезлик ўлчаш қурилмаларнинг тезкорлик даражасига бўлган талабларни белгилайди. Секин ўзгарувчи жараёнининг тадқиқотдаги ўртача қийматни аниқлашда кичик тезкорликдаги, аксинча, жадал тарзда ўзгарувчан жараённи тадқиқот қилишда қисқа вақт тезликка эга бўлган ўлчаш қурилмасини танлаш талаб қилинади. Ўлчаш қиймати натижасини олиш усули бўйича ўлчаш қурилмалари икки гуруҳга бўлиш мумкин: визуал кўрсаткичлар, яъни стрелка (шкалали), оптик (экран, табло) ёки рақамли қурилмаси билан жиҳозланган асбоблар бўлиб бўлинади. Визуал кўрсаткичлар статик ёки секин-аста ўзгарувчи ўлчов қийматни тажриба шароитларида ёки ўзгармас режимда ишловчи ходисаларни тадқиқот қилишда, масалан, тирсакли валлнинг берилган айланишлар сонида двигателнинг тавсифномасини олишда қўлланилади.

Одатда, кўпчилик ўлчаш натижалари рақамлар кўринишида олиниши талаб этилади. Уларнинг афзаллиги автоматик тарзда ўлчанадиган рақамли натижаларни олишга имкон беришида қайд этувчи аппаратуралар қисқа вақт ичида тез ўзгарувчи қийматни ўлчашга имкон беради (фотокинопленкага ва ҳ.к. узвий технологик жараённинг кисқа вақт ичидаги миқдори ёзилиб борилади). Одатда илмий тадқиқотларда бир вақтнинг ўзида бир қанча ўлчаш қийматлар бирданига ўлчаниб боришига эҳтиёж сезилади (баъзан эса ҳар хил табиатдаги қийматлар). Бундай синхронли тарздаги бир қанча ўлчаш қийматларни қайд қилиш кўп каналли регитраторлар ёрдамида амалга оширилади.

Ўлчаш қурилмасининг тури кўпроқ датчикда ҳосил қилинадиган сигнал қувватига боғлиқ. Шу нуқтаи назардан ўзгартиргичларни уч гуруҳга бўлиш мумкин:

250

-серқувватли ўзгартиргичлар (ўнлаб милливаттли контакли, реостатли тахогенераторлар, термопаралар, индукцион датчиклар). Бу ўзгартиргичлар (кичик габаритли датчиклар бундан мустасно) ўлчаш занжиридаги кучайтиргичларсиз ишлашлари мумкин.

-кичик қувватли ўзгартиргичлар (ўнлаб микроваттли симли тензрезисторлар, фотоқаршиликлар). Уларда ўлчаш занжирига кучайтиргичларини ўлчаш талаб этилади.

-кириш қаршилиги анча юқори бўлган ўлчаш қурилмалари талаб қилинадиган ўзгартиргичлар . Улар таркибига пъезоэлектрикли ўзгартиргичларни киритиш мумкин.

15-расмда электрон-нурли осциллографларнинг блок – схемаси 16-расмда эса магемтоэлектрик (тебраткичли) осциллографнинг принципиал схемаси келтирилган .

15-расм . Электрон -нурли осциллографнинг блок - схемаси: ЭНН – электрон-нурли найча; Э-экран; К-катод; А1, А2-мусбат катодлар; БЭ-бошқариш электроди; П1, П2, П3, П4- эгилувчи пластинкалар; Х,У-кириш ва чиқиш

параметрлари. Тез ўзгарувчи даврий жараёнларни электрон

осциллографлар ёрдамида қайд қилиш қулайдир . Осциллографнинг соддалаштирилган схемаси 17,а-расмда тақдим этилган. Унинг асосий элементли люминофор билан

251

қопланган экранли (Э) ва электрон нурли найча (ЭНТ) ҳисобланади. ЭНН даги электронлар зарбаси таъсирида ёруғланади. ЭНН вакуум баллондан ташкил топган бўлиб, ичида ўзига мусбат электронларни тортувчи анодли A1 ва А2 электронлар чиқарувчи катод жойлашган. Анодлар экранда ёруғ доғ берувчи электронлар чўлғамини фокусировка қилади. Бошқарувчи электрод (БЭ) ушбу доғ кесимининг ёруғлигини созлайди. Жуфтли ўзаро перпендикуляр жойлашган бурувчи пластиналар экранда нурнинг горизонтал ва вертикал оқишлигини таъминлайди. Тадқиқот қийматига мос кучланишини осциллограф кириш катталиги У-га электр занжири орқали датчикдан узатади , сўнг вертикал развертканинг кучлантириши (ВРК) орқали —П1 ва П2 вертикал буриш пластиналарига узатилади (уни ўқи бўйича буриш) ўлчанувчи параметрга тегишли кучланиш эса горизонтал развертканинг кучайтиргичи (ГРК) орқали ПЗ ва П4 горизонтал буриш пластиналарига узатилади. Одатда кириш катталиги X ни узиб қўяди, ПЗ ва П4 пластиналарга вақт бўйича нурни текис узатувчи горизонтал развертка генераторидан (ГРГ) кучланиш узатилади. Шундай килиб, тадқиқот қилинадиган катталик қиймати осциллограф экранида вақт бўйича тасвирланади.

Электрон нурли осциллографни (ЭНО) қўллаш ёрдамида тебраниш туридаги даврий жараёнларни ҳам кузатиш мақсадга мувофиқдир. Улар нисбатан аста-секин ўзгариб борадиган нодаврий жараёнларни ҳам кузатишда қўлланишлари мумкин, масалан, автомобил поездлари бўғинларининг ҳаракат траекториясини ЭНО экранида визуал кузатишларни экрандан ёки алоҳида кадрлар ёрдамида ёки кинокамера туридаги махсус қурилма суратга олиш мумкин. Бу гуруҳдаги кўрсаткичларга ўзиёзар электро асбоблар, магнитоэлектрик осциллографлар ва магнитографлар киради.

Секин ўзгарувчан жараёнларни қайд қилишда ўзи ёзувчи амперметрлар ва вольтметрлар кенг қўлланилади, тез ўзгарувчан жараёнлар эса - одатда магнитоэлектрик осциллографлар ёрдамида тадқиқот қилиниши мумкин. Уларга шлейфли ва тебратгичли осциллографлар ҳам (Н-700, Н-105, К9-21 ва ҳ.к.) дейилади. Бундай осциллографларнинг асосий қисми —тебратгич (шлейф) бўлиб, у юпқа металл ипидан тайёрланган

252

симли сиртмоқ 6 (17,б-расм) ёки симли чўлғамдан 1 (17,в-расм) ҳисобланади. Сиртмоқ (ёки рамка) 1 пружинали тортгичлар 3 билан таранг тортиб қўйилади: унга сигнал айнан датчикдан ёки кучайтиргич орқали узатилади. Сиртмоқ (ёки рамка) ё ўзгармас магнитли полюслар орасидаги тирқишда ҳаракат қилади ва у орқали ток импулси ўтганда электромагнит индукцияси ҳосил бўлади.

Рамка 1 кўзгуга маҳкамланганлиги учун вибратор 6-та оптик тизим орқали ёруғлантиргичдан (16 б-расм) йўналтирилган ёруғлик нури бефарқ ҳолатдан оғади ва фотокамерадаги 5 ёруғлик сезгир фотоқоғозда тебратгичдаги кучланиш ўзгаришининг эгри чизиғини тасвирлаб боради. Кейингиси, ўлчанувчи катталик қийматига пропорционал тарзда ҳосил бўлади. Ёзиш жараёни якунлангандан сўнг (бир вақтнинг ўзида 20 гача қиймат ёзилиши мумкин), эгри чизиқлар сони осциллографдаги тебратгичлар сонига боғлиқ қоғоз қоронги жойда ойдинлаштирилади ва осциллограмма лентаси қуритилгандан кейин олинган тадқиқот натижалари таҳлил қилишга тайёр ҳисобланади. Вибраторнинг тебраниш частотаси тадқиқот жараёни частотасидан 5-10 марта катта бўлиши лозим. Вибраторнинг частотаси қанча катта бўлса, жараённинг эгри чизиқи шунча аниқроқ тасвирланиб борилади.

16-расм. Магнитоэлектрикли осциллографнинг принципиал схемаси:

253

1- рамка, 2-кўзгуча, 3-тортмалар, 4-линза, 5-фотокамера, 6-сиртмоқ, 7-ёритгич, 8-оптик тизим. а-рамкали вибратор; б-оптик схемаси.

Тебранувчи осциллографлар-универсал асбоблардан ҳисобланади. Ўлчашларнинг аниқлик даражаси. Тадқиқот натижаларининг

ишончлилиги кўп жиҳатдан ўлчаш қийматларнинг аниқлик даражаларига боғлиқ. Хатоликка мутлоқ йўл қўйилмайдиган аппаратларини кўз олдига келтириш қийин: тажрибадаги хатолик, ўз навбатида, унинг қиймати ва тавсифига қараб жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин-олинган қонуниятларнинг аниқлик даражасига салбий таъсир кўрсатиши ёки бундан ҳам ёмони, нотўғри хулосалар чиқаришга сабаб бўлиши мумкин.

Аниқлик - бу ўлчаш натижасининг ўлчанадиган қийматнинг ҳақиқий микдорга мослиги. Бу миқдорга мослик қанчалик кам бўлса, ўлчашдаги хатолик ҳам шунча кўп бўлади. Хатолик келиб чиқиш сабабларининг қуйидаги уч манбаи маълум:

-биринчи манбаи-ўлчанадиган қийматга нотўғри таъсир этувчи сабаб датчикда бўлиши мумкин. Масалан, тензоқаршилик бикир элементга ёмон елимланса, унинг ғалвирининг деформацияланишининг бикирлик даражаси тадқиқот объектининг деформайиясига мос бўлмаслиги мумкин.

-иккинчи манбаи-механик ёки электрик элементи нотўғри функцияланишига ўлчаш қурилмасининг ўзи сабаб бўлиши оқибатида қайд қилиш жарангида жиддий хатолик рўй беришлиги;

-учинчи манбаи-кузатувчи ёки тадқиқотчининг ўзи, унинг тажрибасизлиги сабабли ёки толиқиши оқибатида асбоб кўрсатишини нотўғри олишлиги ёки осциллограммага ишлов беришда хатоликка йўл қўйилиши.

Бу каби уч хатолик манбаи ўз навбатида қуйидаги хатоликларга олиб келиши мумкин:

-доимий тарздаги хатолик, яъни ўлчаш асбоби билан боғлиқ бўлган муайян сабабларга кўра (чайналиб қолишлик, люфт, яъни салт юриш ва ҳ.к.) ва доимий тарздаги хатоликларга 17-расмда тахометр асбоби кўрсатишидаги график мисол бўлиши мумкин.

-тасодифий тарздаги хатоликлар (17-расм) ўлчаш жараёнларида ҳар хил қийматга эга бўлиши мумкин.

254

Ўлчаш аниқлигини айнан тасодифий хатоликлар тавсифлайди. Амалда тасодифий хатолиқдан қутилиш қийин. Доимий тарздаги хатоликларни асбобни эталон ёрдамида калибровкалаш ёрдамида бартараф этиш мумкин. Ўлчашдаги тасодифий хатоликлар ўз киймати ва тавсифига кўра, абсолют (л), нисбий (л0) ва чегаравий (д4) турларга бўлинади.

-абсолют хатолик А - бу ҳисобий қиймат (d) ўлчанган ва ҳақиқий қиймат миқдор (х) ўртасидаги айириш қийматидан иборат:

А = аi – х ; -нисбий хатолик Д0- бу абсолют хатоликнинг ҳақиқий

миқдорига нисбати билан аниқланади: До=+А/х. унинг ўлчамсиз, фоиз кўриниши ўлчашнинг аниқлик даражасини белгилайди, яъни:

100О

АД

Х % ;

-чегаравий хатолик Ач - бу ўлчаш асбобидан тўғри фойдаланган ҳолатда даврий тарзда содир бўладиган хатолик бартараф этилгандан сўнг вужудга келадиган энг катта тасодифий абсолют хатоликдан иборатдир . Бу қиймат ҳар қандай асбобларининг паспортларида қайд этилган бўлади.

Фойдаланиш жараёнида, одатда бир-бири билан маълум функционал боғланишларда бўлган бир қанча қийматларни бараварига ўлчашга тўғри келади ва унда маълум бир хатоликлар содир бўлиши табиийдир. Агар қиймат бир марта эмас, бир неча бор ўлчанганда (амалда бу ҳолат кўп учрайди) бир қанча ўлчаш жараёнида ҳосил бўлган хатоликка статистик хатолик дейилади.

Бу ҳолда тасодифий хатоликлар , ўлчашнинг ўртача натижалари ва ўртача арифметик ( х ) қийматга нисбатан ўртача квадратик оғиш билан (б) аниқланади (уни аниқлаш формулалари олдинги маърузаларимизда таҳлил қилинган).

Хатоликлар назариясидан маълум бўлишича, биринчидан, тасодифий хатоликлар нормал (Гаусс) қонунлари бўйича тақсимланади, иккинчидан, бирорта қиймат қанчалик кўп маротаба ўлчанадиган бўлса, ундаги ўртача хатолик эҳтимоллиги шунчалик миқдорининг аникдик ўлчови ҳисобланади.

255

Даврий хатолик Ҳақиқий қиймат Тасодифий хатолик

1 2 3 4 5 6 7 8

17-расм. Тахометр ўлчаш асбобининг кўрсатишдаги хатоликлар тури.

Ўлчаш хатоликдаги энг катта ўртача арифметик қиймати х =+3б тенг бўлган миқдор билан аникданади, яъни тасодифий хатоликдаги Гаусс қонунидан келиб чиқадиган уч сигмага тенгдир. Шундай қилиб, ўлчаш аниқлигини куйидагича баҳолаш мумкин: бир марта ўлчанган ҳолатда чегаравий хатолик бўйича, кўп маротаба ўлчашларда эса нисбий (статистик) хатолик бўйича аниқланади. Хатоликлар назарияси ва юқорида келтирилган формулалар, тажриба жараёнида, натижанинг керакли аниқлиги дастлаб берилган ҳолатликларда баъзи қийматлар қандай аниқликда ўтказиш мумкинлигини аниқлашга имкон беради. Бу қийматлар асосида тадқиқот жараёнида олинган натижаларнинг назарий тадқиқотларга мослигини қандай ўлчаш аниқлиги даражасида олинганлигини баҳолашга ёрдам беради.

Таянч тушунчалар: Асосий ўлчаш қийматлари, ўлчаш асбоблари, аппаратлари, ўлчаш аниқлиқлари , ўзгартиргич- лар , унинг турлари , тензорезисторлар, контактли, индукцион, термоэлектрик ўзгартиргичлар, ўлчаш қурилмалари, осциллографлар, тахометрлар, вазифалари, ишлаш тамойиллари, схемаларининг таҳлили, ўлчашлар аниқлиги, хатолик турлари.

n, айл/мин.

Тахом

етр

кырсатуви

2200 2150 2100 2050

Ылчаш тартиблари

256

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1. Илмий тадқиқотлардаги тажрибанинг таркибий қисмларини

таҳлил қилинг. 2. Мураккаб тизим сифатидаги тажриба тузилмасини таҳлил

қилиб беринг. 3. Ўлчаш параметрларини ўзгартиришнинг ишчи схемаси

чизиб таҳлил қилиб беринг. 4. Ўзгартиргичларнинг, тензорезисторларнинг турлари схематик

тарзда таҳлил қилинг. 5. Электрон нурли ва магнитоэлектролик осциллографик блок ва

тамойиллик схемаларини таҳлил қилинг. Фойдаланилган адабиётлар:

1. Закин Я.Х., Рашидов Н.Р. Основы научного исследования. — Тошкент.: Ўқитувчи, 1979. -88.. 120 с.

2. Веденяпин Г.В. Общая методика экспериментального исследования и обработка опытных данных. — М.: Колос. 1973.

3. Электрические изменения неэлектрических величин.Под ред. Проф. Новицкого П.Н. — Л.: Энергия, 1975.

4. Налимов Н. Н. Теория эксперимента. –М.: Наука, 1971.

257

7-боб. МАШИНАЛАР ИШОНЧЛИЛИГИНИ ЛОЙИҲАЛАШ, ЯСАШ, ФОЙДАЛАНИШ, ТАЪМИРЛАШ ВА ТИКЛАШ ЖАРАЁНЛАРИДА ОШИРИШ, ТИКЛАШ ТЕХНОЛОГИК УСКУНЛАРНИНГ МОСЛАШУВЧАНЛИК ҚОБИЛИЯТ-

ЛАРИНИ ОШИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

7.1-мавзу: Машина деталари ва бирикмалари чидамлилигини ҳисоблаш ва режалаштириш.

Режа : 1 . Машина де талари ва бирикмалари чидамлилигининг асосий кўрсаткичларини ҳисоблаш. 2. Индувидуал чамалаш (прогноз қилиш) усулларидан фойдаланиб, детал ёки бирикманинг қолдиқ ресурсини аниқлаш. З. Математик-статистик ахборотлар асосида машина деталари ва бирикмаларининг чегаравий ва қолдиқ ресурсларини аниқлаш босқичлари. 4. Машина деталарининг ҳақиқий тўлиқ ресурсини аниқлаш, деталарнинг ейилиш ҳолатини таҳлил қилиш. ва уларга бўлган йиллик эҳтиёж ҳажмини ҳисоблаш.

Республикамиз қишлоқ хўжалигида янги замонавий техника («Кейс» ва «Класс» ғалла комбайнлари, «Кейс-2022» пахта териш машиналари, «Магнум», «МХ-135» тракторлари, «Марал-125» озуқа ўриш комбайнлари ва бошқ.) жорий этилмокда. Бу техникалардан самарали фойдаланиш «инсон-машина-техник сервис» тизимининг самарадорлиги, унинг ҳамма бўғинларнинг мукаммал, пухта тайёрланганлиги ва ишлаш даврида ишончли фаолият кўрсатишига хам узвий боғлиқдир. Жумладан, бу тизимда машина деталари ва бирикмалари чидамлилигини ошириш, уни ҳисоблаш ва режалаштириш энг муҳим аҳамиятга эга.

Техниканинг ишлашида юзага келадиган носозликларнинг маълум миқдори ва иш унумдорлиги бевосита «инсон омилига», яъни операторларнинг малакасига боғлиқ. Техниканинг 8...10%

258

носозликлари операторларнинг малакаси етарли бўлмаганлиги туфайли юзага келади. Машина-трактор агрегатларининг иш унумдорлиги операторнинг малакаси таъсирида 30...50 % га ўзгаришини кўрсатди. Бугунги кунда бакалавр ва магистр кадрларни тайёрлаш сифатини кескин оширишни талаб этилмоқда. Машиналар ишончлилигининг асосий хусусиятларини аниқловчи чидамлилилик кўрсаткичларини ўрганиш, машиналар деталари ва бирикмаларининг чидамлилигини ҳисоблаш ва режалаштириш энг мураккаб ва талабалар томонидан ўзлаштириши оғир бўлган илмий-техник масалалардан бири ҳисобланади.

Машина деталари ва бирикмаларини чидамлилиги иқтисодий ва техник кўрсаткичлар билан аниқланади. Машина детали ва бирикмалари ресурсларини аниқлаш усуллари 1-расмда келтирилган.

Машиналарнинг асосий чидамлилик кўрсаткичларига: -иқтисодий (фойдаланишдаги ўртача нисбий харажатлар). -техник (детал ёки бирикманинг чегаравий (тўлиқ), ҳақиқий ва қолдиқ ресурслари) ресурсини кўрсатишимиз мумкин.

Индивидуал «прогноз» килиш (олдиндан чамалаш) усули (ёки фойдаланиш шароитларида ихтиёрий бирор детал ёки бирикманинг ейилиш кўрсаткичини назорат қилиш).

Математик-статистик «прогноз» қилиш (ёки бир хил номенклатурадаги детал ва бирикма гурухлари тўғрисидаги ейилиш ахборотларига математик ишлов бериш).

Келинг, деталар қолдиқ ресурсларининг ишонч чегарасини индувидуал прогноз қилиш усулида баҳолаш тартибини кўриб чиқайлик. Унинг ижобий имкониятлари билан бирга камчиликларини таққослаш ёрдамида эҳтимоллар усулининг афзалликларига баҳо берайлик. Индувидуал диагностика усулидан

Машина деталари ва бирикмалари ресурсини аниқлаш усуллари

259

келиб чиққан ҳолда, детал бирикмаларининг ейилиш чизиғини қўришда абсцисса ва ордината ўқларига қандай параметр қийматлари қўйилишини эслайлик. 1-расмда Ипр, Идр, Н, Тмр> а ва Тдn кўрсаткичлари келтирилган.

1-расм. Машина деталари ресурсини аниқлаш схемаси.

Учбурчак абв-дан машина деталарининг тўлиқ ресурсини (Тдп) аниқлаш формуласини топамиз:

Wg

ИИ

tg

бвТ нпрдn

, (1)

бу ерда Ипр - деталнинг чегаравий ейилиши; Wg - деталнинг ўртача ейилиш тезлиги; Ии - чиниқтириш давридаги деталнинг ейилиш киймати.

Бундан:

дп

нпрg Т

ИИtgW

. (2)

Деталарнинг чиниқтириш давридаги ейилиш қийматини аниқлаш қийин. Талабалар билан бўлган мунозара ёрдамида чиниқтириш даврида асосан қандай ўзгарувчан параметр таъсирида ейилиш жараёнининг ўзгариш суръатига аниқликлар киритилади.

260

Талабалар фикрини инобатга олган ҳолда чиниқтириш давридаги ейилиш қийматларни ҳисобий ишларда эътиборга олмаса ҳам бўлиши мумкинлигини асослаймиз. Кенг мунозаралардан келиб чиққан ҳолда детал ва бирикманинг тўлиқ ресурсларни аниқлаш учун қуйидаги формулалар тавсия қиламиз:

д

прдп W

ИТ ;

с

нпрсп W

SSТ

;

бу ерда SH - чизмадаги бирикманинг бошлангич тирқиши; Sпр - техник талаблар бўйича бирикманинг чегаравий тирқиши;

Wс - бирикма ейилишининг ўртача тезлиги.

Машина деталари ейилиш тезлигини дала шароитларида машиналарни қисмларга ажратмасдан аниқлашга имкон бермайди, шунинг учун ейилиш тезлиги уни ишлаш вақтига тегишли равишда аниқланади. Умумий ҳолат учун деталнинг ейилишини ишлаш вақтига нисбатан аниқлаш қиймати қуйидаги даражали функция ёрдамида аниқлашимиз мумкин, яъни:

ИН=КН , (5)

бу ерда К- пропорционаллик коэффициенти; - даража кўрсаткичи (у детални ишлатиш жараёндаги

ейилиш тезлигини тавсифлайди). Бунда =1 бўлганда ейилиш қиймати ишлаш вақти Н-га тўғри

пропорционал кечади. Агар <1 ёки >l-ra тенг бўлса, ейилиш тезлиги тегишли равишда суст ёки аста-секин ортиб бориш тенденциясига эга. (5)-чи ифода деталарнинг (бирикмаларнинг) тўлиқ ёки қолдиқ ресурсларини индивидуал прогнозлашда қўллаш кўп қийинчиликлар билан боғлиқ . Чунки ундаги даража кўрсаткични машиналардан фойдаланиш шароитларига мос ҳолда ўзгаришини баҳолаш мумкин эмас. У эҳтимолий хусусиятга эга ва уни олдиндан ҳисоблашга имкон бермайди. Шундай қилиб,

261

муаммо юзага келди, хуш, уни қандай ечиш мумкин. Бу муаммони ечиш учун «ақлий ҳужум» усулидан фойдаланамиз.

«Ақлий ҳужум» усулидан фойдаланиб, мунозара жараёнида вужудга келган техник муаммонинг ижобий ечимини қидиришга ўтамиз. Талабалар томонидан берилган фикрларни эътиборга олган ҳолда энг мақбул ечимни саралаб оламиз. Мақбул ечим талабалар томонидан берилмаган шароитда маърузачи томонидан бир қанча вариантлар тавсия этилиб, улар ичидан муаммони ечишга имкон берувчи оптимал вариантга аниқлик киритилади. Фараз қилайлик, талабалар томонидан берилган тавсия оптимал бўлиб, у 2-расм билан тавсифлансин.

Тизимли ёндошиш усулини қўллаган ҳолда галма-гал равишда индивидуал диагностика усулидан кенг фойдаланамиз. Бу расмдан кўриниб турганидек, деталнинг тўлиқ ресурси алоҳида икки қисмга бўлинган. Дастлабки фойдаланиш пайтидаги ўлчанган ресурс- VU3M ва деталнинг чегаравий ҳолатга (ейилишга) етгандаги ресурси – Tc

до. Детал (бирикма) ресурсини бу усулда ҳисоблашда биринчи қисмга тегишли бўлган ўртача ейилиш тезлигини қуйидаги формула билан ҳисоблашимиз мумкин (2-расм):

изм

измд Т

ИW (6)

бу ерда Иизм – ўлчангандаги деталнинг ейилиш қиймати.

2-расм.Эҳтимоллик усулини қўллаш ёрдамида деталнинг қолдиқ ресурсининг ишонч чегарасини аниқлаш схемаси: а-ишонч эҳтимоллиги қиймати; Инзм-ўлчангандаги ейилиш қий-мати; Идр-рухсат этилган ейилиш қиймати; Ипр-чегаравий ейилиш қиймати.

262

Микрометраж пайтида ўлчангандан сўнг детал такроран машинага қўйилади ва унинг ейилиши чегаравий ҳолатга Ипр

етгунча ишлатилади. Бу ҳолат учун деталнинг қолдиқ ресурси унинг тарқалиш қийматини ҳисобга олган ҳолда, эҳтимоллик усули ёрдамида ҳисобланади. Келинг, деталнинг ейилиш тезлиги иккинчи қисмдаги кийматга Wd га тенг бўлсин, дейлик. У ҳолда

деталнинг қолдиқ ресурсининг (Т 0до) ўртача қиймати қуйидагича аниқланади:

д

измпрсдо W

ИИТ

(7)

Деталнинг қолдиқ ресурсининг тақсимланиш қиймати берилган

а қийматда пастки Т nдо ва юқориги Т°до ишонч чегаралари билан

тавсифланади. Вариация коэффициенти V=0,33-0,40 бўлганда бир хил таркибидаги деталар ресурсларининг тақсимоти Вейбулл қонунларига бўйсинадилар. 2 ва 3-расмга асосан:

3-расм. Бирикмалардаги деталарнинг чегаравий ва рухсат этилган ейилишдаги ресурсларни ҳисоблаш схемаси: Тсо—

бирикманинг ўртача қолдиқ ресурси; Идр-техник шароитларини аниқловчи рухсат этилган ейилиш қиймати.

изм

Низмc

c

измпрсо T

SSW

W

SSТ

;

263

80 0 , V=0,4 . . . 0,45 бўлганда

;дрпр

нпрдрпр SS

SSИИ

);(65,0 спдn

ндn ТёкиТТ

);(40,0 спдоюдn ТёкиТТ

Тешик учун; ИДР=DДР-DН, мм, вал учун: Идр =dн-dдP, мм. Деталнинг оширилган ресурси (Тдпу): бу ерда Ипдр - нисбатан арзон нархдаги деталнинг рухсат этилган ейилиши.

4-расм. Бирикмадаги детални янгиси билан

алмаштирилганда хизмат муддати оширилган детал ресурсини аниқлаш схемаси.

Уларни аниқлашга тегишли амалий кўникмаларни талабалар амалий машғулотлар пайтида ҳосил қилишлари режалаштирилган. Деталар ва бирикмаларнинг тўлиқ ва қолдиқ ресурсларига тегишли формулалардан фойдаланиш усулларида ҳам ўзига хос хусусиятлар бор . Бу хусусиятларни талабалар амалиёт машғулотлари жараёнида мукаммал ўзлаштириб олиниши кўзда тутилган.

3 ва 4-расмларда деталар чегаравий ва рухсат этилган ейилишга етган ҳолатларда уларнинг ресурсини аниқлаш ёки бирикмадаги детални янгиси билан алмаштирилган пайтдаги ресурсини ҳисоблаш схемалари тақдим этилган.

264

Таянч тушунчалар: Ишончлилик, чидамлилик, детал, бирикма, ресурс, тўлиқ (чегаравий) ресурс, қолдиқ ресурс, уларни графиклар ёрдамида тасвирлаш, ҳисоблаш формулалари, уларнинг таҳлили, ейилиш тезлиги, ресурснинг тарқалиш кенглиги, уларни баҳолаш формулалари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар:

1.Машина деталари чидамлилигини тавсифланг. 2.Машина деталари ёки бирикмалари ресурсларини

аниқлашнинг усуллари ёритилсин. 3.Машина деталар ресурсини аниқлаш схемасини чизилсин ва

таҳлил қилинсин. 4.Машина деталари ва бирикмалари ресурсни аниқлаш

ифодалари таҳлил қилинсин. 5.Машина деталари ейилишини баҳолашда қўлланиладиган

даражали функцияларнинг афзаллиги ва камчиликлари ёритилсин. б.Эҳтимоллик усулини қўллаш ёрдамида деталнинг қолдиқ

ресурси ишонч чегараларини аниклаш схемасини чизинг ва улар таҳлил қилинсин.

7.Деталар (бирикмалар) чегаравий ва рухсат этилган ейилишини ва ресурсларни ҳисоблаш схемаси келтирилсин ва ҳисоблаш формулалари таҳлил қилинсин.

8.Бирикмаларда янги детал ўрнатилиши пайтида ресурси оширилган ҳолат схемаси таҳлил қилинсин.

9.Деталарнинг ҳақиқий ресурси ва таъмирлаш корхонасида таъмирланадиган деталарга бўлган йиллик эҳтиёжини ҳисоблаш тартиби ёритилсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. А.И.Селиванов, Ю.Н.Артемьев. Теоретические основы

ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. — М.: Колос, 1978. - 248с.

2. В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. — Киев. —Донецк.: Высшая школа, 1979.

3. Л.С.Ермолов. Повышение надежности сельскохозяйственной техники. — М.: Колос, 1979. -255с.

4. В.А.Анилович. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - М.: МИИСП, 1973.

265

5. Надежность и ремонт машин/Под ред. проф. В.В. Курчаткина. –М.: Колос, 2000. -776 с. 7.2-мавзу: Қишлоқ хўжалик техникаларининг сақлашбоплик ва

таъмирбоплик кўрсаткичларини ҳисоблаш асослари

Режа: 1.Асосий тушунчалар ва аниқликлар. 2.Таъмирбопликнинг асосий кўрсаткичлари. 3.Машиналарнинг сақлашбоплик ва таъмирбоплигини тиклашга (бузилишини

бартараф этишга) кетадиган ўртача вақтни ҳисоблаш услубияти.

Машина ва механизмлардан унумли фойдаланиш учун, улар эксплуатацияга, техник қарови ўтказишга, хўжалик шароитида таъмирлаш ишларига, диагностика текширувларига ва узоқ сақлашга мослашган бўлишлари керак. Кўпчилик қишлоқ хўжалик машиналаримиз аниқ, қисқа вақт ичида, масалан, сеялкалар -7кун, пахта териш машиналар 27-40 кун фойдаланилади, холос. Қолган вақт сақлашда бўлади. Шунинг учун ҳам машиналаримиз конструкцияси узоқ сақлашга яхши мосланган бўлиши керак.

Сақлашбоплик кўрсаткичлари. Машиналарни ишга яроқли ҳолатда ўлчаб туриш учун сақлашга қўйиш пайтида, сақлаш вақтида ва сақлашдан олгандан кейин ҳам уларга техник хизмат кўрсатилади. Бу кўрсаткич ГОСТ 2123-76 да бегиланган бўлиб, техник хизмат кўрсатиш, сақлаш, жорий ва капитал таъмирлаш учун сарфланадиган вақт, меҳнат ва маблағларни акс эттиради. Сақлашга қўйиш ишларни амалга ошириш, сақлаш чоғида техник хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олиш учун қилинадиган меҳнат сарфи сақланувчанликнинг асосий кўрсаткичларидир. Сақланувчан-ликнинг асосий иқтисодий кўрсаткичи машинани сақлашга қўйишнинг солиштирма нархидир:

рес

снu T

DC , сўм/иш бирлиги (1)

бу ерда Dсн-машинани сақлашга қўйишнинг умумий нархи, сўм.

266

Сақланувчанлик пахта териш машиналари мисолида миқдорий жиҳатдан йиллар, ойлар ва бошқа бирликларда ўлчанадиган қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида баҳоланади. Маҳаллий пахта териш машиналарнинг сақлашбопсизлиги сабабларидан бири, уларни баҳолашга, уларга тегишли ахборотлар умумлаштириш ва тизимга солишга доир аниқ миқдорий кўрсаткичларнинг йўқлигидир. Афсус машиналарни лойиҳалашга оид техник топшириқларда кўпинча сақлашбоплик муайян миқдорий кўрсаткичлар берилмайди, натижада лойиҳалаш, синаш ва такомиллаштириш жараёнида улар кўпинча эътибордан четда қолиб кетмоқда.

Пахта терши машиналарнинг сақлашбоплиги 1-расмда кўрсатилган.

1-расм. Пахта териш машиналарининг асосий сақлашбоплик кўрсаткичлари туркуми.

Шу билан бирга шу кунга қадар пахта териш машиналарининг янги конструкцияларини яратишда бу муҳим кўрсаткичларга етарли эътибор берилмаяпти. Оқибатда, пахта териш машиналарини сақлашга тайёрлаш, сақлаш даврида хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олиш ишлари ҳамон энг сермеҳнат ишлигича қолмоқда. Машиналарни узоқ вақт сақлашга тайёрлашнинг меҳнат сарфи мойланадиган жойларнинг умумий сонига, ечиб олинадиган агрегат, узел ва деталар сонига, зичланадиган ва тайёргарлик

267

ишларини бажаришнинг қулайлиги ва осонлигига, зарур тагликлар, остликлар ҳамда мураккабликларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Пахта териш машинасини сақлашга тегишли меҳнат сарфи қуйидаги формула асосида аниқланади:

,1

CO

n

iжтайакс TTTT

одам-с. (2)

бу ерда Ттай, Тхк, Тсо - мос равишда машинани сақлашга тайёрлашнинг, сақлаш даврида унга хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олишдаги меҳнат сарфи, одам-с;

п - сақлаш даврида машиналарга хизмат кўрсатишлар сони. Машинани сақлашга тайёрлашга оид меҳнат сарфи:

ТмайқТхс+Тдт+Тмой+ Тмол+Тхкс+Ттос, одам-с (3) бу ерда Тхс, Тдт, Тмой, Тмол, Тхкс, Ттос - ҳар сменада ва даврий

техник хизмат кўрсатишга, мойлаш, идишлардаги мойни алмаштиришга, ҳимоя қопламалар суртишга, машинани таглик ва остликларга ўрнатишга кетган меҳнат сарфи, одам-с,

Машинани сақлашга оид солиштирма меҳнат сарфи қуйидаги формула асосида аниқланади:

каторкгга

содам

PBGW

TT

ккмc

сакмс ;

,,

(4)

бу ерда Тсак — машинани сақлашга кетадиган меҳнат сарфи, Wс - машинанинг бир мавсумдаги (сменадаги) иш унуми, га; Gм - машина массаси, кг (Н); Вкк - машинанинг қамраш кенглиги, м; Р - машинада ишлов бериладиган қаторлар сони. Пахта териш машинасининг сақлашбоплиги, уни сақлашга

тайёрлаш, техник хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олишнинг солиштирма нархи орқали ифодаланадиган кўрсаткичи истеъмолчига, машинага унинг сақлашбоплиги нуқтаи назардан иқтисодий баҳо беришга имконият беради:

,1[

c

n

ijkrтай

акс W

CCСС

сўм/га (5)

268

бу ерда Стай, Схк Сол - мос равишда машинани сақлашга тайёрлаш, сақлаш даврида унга хизмат кўрсатиш, сақлашдан олиш нархи, сўм.

Юқорида қайд этилганлар асосий кўрсаткичлар бўлиб, машинанинг конструкциясини унинг сақлашга, сақлаш чоғида хизмат кўрсатишга ҳамда сақлашдан олишга мослашганлиги нуқтаи назаридан баҳолаш имконини беради. Аммо улар ёрдамида машинани сақлашга тайёрлашдаги, сақлаш даврида хизмат кўрсатишдаги ва сақлашдан олишдаги энг технологиябоп бўлмаган узелларни ёки жойларни аниқлаб бўлмайди. Бунинг учун технологиябоп-ликнинг хусусий коэффициентидан фойдаланиш мумкин: бу кўрсаткич сақлашга тайёрлаш, сақлаш пайтида хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олиш ишларидаги меҳнат сарфи фаол қисмига нисбати билан аниқланади, яъни:

,)()(

)(

ёсаколхктайфсаколхктай

фсаколхктай

тсак ТТТТТТ

ТТТК

(6)

бу ерда ф ва ё - машинани сақлашга тайёрлаш, сақлаш даврида хизмат кўрсатиш ва сақлашдан олишдаги меҳнат сарфининг фаол ва ёрдамчи қисмлари, одам-с.

1-чи жадвалда пахта териш машиналарининг сақлашбоплик кўрсаткичлари келтирилган. Масалан, 17ХВ-1,8Б машинасининг сақлашга тайёрлаш ишларига оид технологиябоплик коэффициенти 0,47 га тенг, бу ҳол бажариладиган ишлар ҳажмининг 47,0% унумли эканлигини, қолган 53,0% эса ёрдамчи амаллар эканлигидан далолат беради. Бундай узелларга қўлни олиб бориш қийинлиги, ишларнинг етарли даражада қулай эмаслиги ва бошқа камчиликлар сабаб бўлади. Сақлашнинг технологиябоплик коэффициенти қиймати қанча катта бўлса, машина сақлашга мослашганлик нуқтаи назардан шунча мукаммал ҳисобланади.

1-жадвал Пахта териш машиналарининг сақлашбоплик кўрсаткичлари Машина маркаси

Ттай,Тхк,Тол ўртача меҳнат сарфи, одам-с

Wс машина ма-шинанинг мавсумдаги ўртача иш унуми, га

Ссак ўртача қиймати одам-с.

Ктехн (техно-логиябоплик-нинг хусусий коэффициенти

ХВС-1Д 26,2 49,0 0,54 0,45 ХТ-1,2 31,6 58,0 0,55 0,46

269

17ХВ-1,8Б 30,6 69,6 0,41 0,47 14ХВ-2,4 49,0 92,8 0,53 0,43 ХН-3,6

(«Узбекистан»), МХ-

04(12)

47,0 96,0 0,49 0,47

2-жадвал Қишлоқ хўжалик техникасининг таъмирбоплик меъёрлари

Техникалар тури

Техникалар

маркаси

Техник хизмат кўрсатишнинг жами оператив солиштирма мехнат сарфи,

одам-с

Бузилишлар оқибатларни

бартараф этиш-нинг жами опе-ратив солиш-тирма мехнат сарфи, одам-с

Ихтисослашган корхонада капитал

таъмирлашда қисмларга

ажратиш-йиғиш ишларининг оператив

фҒилдиракли тракторлар

МТЗ-100 МТЗ-80 МТЗ-100Х Т-100

0,021-0,022 0,02 0,024-0,027

0,0059 0,0059 0,0059

43,0 43,0 42,0

Занжирли тракторлар

Т-90С ДТ-75М

0,024-0,027 0,026

0,0063 0,0117

48,0 55,3

Ғалла комбайнлар

«Нива» «Дон»

0,100 0,105

0,015 0,028

128,0 133,0

Пахта териш машиналари

17ХВ-1,8 ХН-3,6 МХ-04(12)

0,032 0,05

0,120

120,0

2-чи жадвалда тадқиқот жараёнида олинган баъзи қишлоқ хўжалик техникаларининг таъмирбоплик кўрсаткичлари келтирилган.

Юқорида таъкидлаганимиздек, машиналарнинг таъмирбоплик коэффициенти FТБ-ни машинага алмаштириладиган ва тикланадиган элементларни ўрнатиш ишларини талаб қилувчи меҳнат, энергия ҳамда материаллар сарфининг уни қисмларга ажратиш, ювиш, бошқа ноконструктив элементларини: йиғиш, ростлаш ҳамда

270

тиклаш учун сарфланадиган меҳнат, энергия ва материаллар сарфи йиғиндисига нисбати орқали аниқлаш мумкин, яъни:

,

jyypjyyp

jyypТБ qG

GF (7)

ёки нархлар нисбати орқали аниқлаш мумкин:

,

jyymjyyp

jyypТБ qQ

QF (8)

бу ерда qiypm ва Qiypm -яроқлилик ва нархнинг ўртача қийматлари бўлиб, улар узоққа чидамайдиган конструктив элементларга техник хизмат кўрсатиш, уларни таъмирлаш ёки алмаштиришдаги ёрдамчи ишлар хажмига тўғри келади.

Машинанинг таъмирбоплиги (машинанинг техник хизмат кўрсатишга, бузилиш ҳолатларини бартараф этишга, мойлашга, созлашга ва таъмирлаш ишларига қулайлигини, мослашувлигини белгиловчи хусусият) қуйида кўриб чиқилган кўплаб кўрсаткичлар билан ифодаланади. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашга сарфланадиган ўртача солиштирма вақт Втаъм, меҳнат Ттаъм ва маблағлар ҳажми Стаъм таъмирбопликнинг комплекс техник-иқтисодий кўрсаткичлари ҳисобланди:

.,1

1 0 бирлигииш

c

TT

bbb

NВ

NTiикбэiTki

таъм

(9)

.,

1

1 бирлигииш

cодам

T

bbt

NТ

N

TOT

TiикбэiTkiтаъм

(10)

1

1, .

NTki икбэi Ti

таъм

T TO

С С С сумС

N T иш бирлиги

(11)

бу ерда bткi; tмкi - мос равишда таъмирлашдан олдин ва таъмирлашлараро даврда машинани ишлатганда унга техник хизмат кўрсатиш (ТХК),

bикбэi - ишламай қолишларни (бузилишларни) бартараф этиш (ИҚБЭ);

bтi - таъмирлаш учун жами сарфланадиган меҳнат сарфи (киши-с) ва маблағ (сўм);

N - тузатилаётган машиналар сони.

271

Тенгламадан кўринадики, таъмирлашга яроқлилик (таъмир-боплик), умуман, ишончлиликнинг энг муҳим техник-иқтисодий кўрсаткичи ҳисобланади. Машина деталарининг ейилиш интенсив-лиги 2-расмда кўрсатилгандек, α бурчакнинг тангенси tg билан ифодаланади. Пахта териш машиналарининг таъмирлашбоплигини ифодалайдиган асосий шартлар қуйидагилардан иборатдир:

- машиналардан узел ва механизмларни ечиб олишнинг осонлиги ҳамда уларни қисмларга ажратмасдан ўрнатишнинг қулайлиги;

- тез ейиладиган деталар сони, уларни хизмат муддатлари ва бузилишлар оқибатларини бартараф этишда сермеҳнат қисмларга ажратиш-йиғиш ишларини бажармасдан алмаштириш мумкинлиги;

-андозали, унификацияланган ёки меъёрлаштирилган узел ва деталар сонининг кўплигини таъминлаш ҳамда уларни кенг қўллаш мумкинлиги (хизмат кўрсатишнинг қулайлигини таъминлаган ҳолда).

2-расм. Машина туташмаси элементи (втулка) ейилишининг эгри чизиғи.

Машиналардан узел ва механизмларни ечиб олишнинг осонлиги ҳамда уларни қисмларга ажратмасдан ўрнатишнинг қулайлиги. Тез ейиладиган деталар сони, уларни хизмат муддатлари ва бузилишлар оқибатларини бартараф этишда сермеҳнат қисмларга ажратиш-йиғиш ишларини бажармасдан алмаштириш мумкинлиги.

Таъмирбопликнинг асосий шартлари

272

Андоза унификацияланган ёки меъёрлаштирилган узел ва деталар сонининг кўплигини таъминлаш ҳамда уларни кенг қўллаш мумкинлиги (хизмат кўрсатишнинг қулайлигини таъминлаган ҳолда).

3-расм. Таъмирбопликнинг асосий шартлари Керакли миқдорда комплект эхтиёт қисмлари мавжуд бўлган

ҳолда хўжаликлардаги қишлоқ хўжалик техникаларининг ишлаш қобилиятини тиклашнинг ўртача вақти, уларни ишлатиш жараёнидаги бузилиш ҳолларни бартараф этишга мослигини тавсифлайди. Бузилиш ҳолларни бартараф этишга кетган ўртача вақт қуйидаги формула ёрдамида аниқланиши мумкин:

,1

1

m

iiТ m

(12)

бу ерда i -i-чи эксплуатацион бузилиш ҳолатини бартараф этишга

сарф бўлган оператив вақт, с; т=N- сонли кузатишдаги машиналардаги жами бузилишлар

сони. Бунда Т қийматини камайтириш, таъмирбоплик ҳолатини

оширишнинг бош омилларидан ҳисобланади. Кўп йиллик кузатишлардан маълум бўлишича бу каби

бузилишларни бартараф этишга кетадиган вақтнинг тақсимланиши кўп ҳолларда Вейбулл тақсимот қонунига мос келиши маълум. Талабалар амалий машғулотлар вақтида берилган вариацион қатордан фойдаланиб, дон комбайнлари ёки бошқа техникалардаги эксплуатацион бузилишларни бартараф этишнинг ўртача вақтини ҳисоблашга оид кўникмалар ҳосил қиладилар.

Таянч тушунчалар: Машиналар, ишга яроқлилик, таъмирбоплик, сақлашбоплик, асосий кўрсаткичлари, аналитик ифодалар, умумлаштириш, таҳлил, технологиябопликнинг хусусий ҳолати, таъмирбопликнинг комплекс кўрсаткичлари, унинг асосий шартлари, тиклашга кетган вақт, уни ҳисоблаш усуллари.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1.Мавзуга оид қандай асосий тушунча ва аниқликларни

биласиз? 2. Таъмирбоплик ва сақланишбопликнинг асосий кўрсаткичлари

ҳақида (пахта териш машина деталари мисолида) нима биласиз?

273

3. Машиналарни сақлашга кетган меҳнат сарфини аниқлаш формуласи таҳлил қилинсин.

4. Машиналарни сақлаш, сақлашга тайёрлаш ва сақлашдан олишга оид меҳнат сарфини аниқлаш формулалари таҳлил қилинсин.

5.Сақлашбоплик ва таъмирбоплик кўрсаткичларининг қандай меъёрларини биласиз?

6. Машиналарни тиклашга сарфланган меҳнат, энергия ва материаллар сарфини аниқлаш формулалари таҳлил қилинсин.

7. Машина туташмаси элементининг (втулка) ейилиши эгри чизиғи таҳлил қилинсин.

8. Таъмирбопликнинг асосий шартлари ёритилсин. 9. Бузилиш ҳолатини бартараф қилишга кетган ўртача вақт

нормасини қандай аниқлаш мумкин? Фойдаланилган адабиётлар:

1. А.И. Селиванов, Ю.Н. Артемьев. Теоретические основы ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. - М.: Колос, 1978. - 248 с.

2.В.И. Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. -Киев. - Донецк. Высшая школа, 1979.

3.Л.С. Ермолов. Повышение надежности сельскохозяйственной техники. -М. :Колос, 1979. -255с.

7.3-мавзу. Машиналар ишончлилигини лойиҳалаш, ясаш, фойдаланиш ва таъмирлаш жараёнларида ошириш йўллари.

Режа: 1 . Машиналар ишончлилигини оширишнинг бош омиллари. 2. Машиналар ишончлилигини лойиҳалаш, ясаш, фойдаланиш ва

таъмирлаш жараёнида ошириш йўллари.

Замонавий ҳаёт каби илм-фан ҳам турли-туман омиллар таъсирида доимий равишда ўзгариш ва такомиллашиш жараёнида бўлади. Шу боисдан ҳам, қишлоқ хўжалик машиналари ва технологик ускуналарнинг ишончлилигини ошириш йўналишлари ҳам бир қанча омилларга боғлиқдир. Бу омилларни шартли равишда икки гуруҳга бўлиш мумкин: бажарувчи-конструкторнинг,

274

тайёрловчининг, фойдаланувчининг индивидуал хусусиятларига боғлиқ бўлган субъектив омиллар ва фойдаланишдаги агрофон ва ташқи муҳитнинг эҳтимолий таъсири билан тавсифланувчи объектив омиллар. Энг муҳим субъектив омиллар таркибига машина ва жамлаш объектларини лойиҳалаш-тиришда конструктив ечимини ёки мақбул иш режимларини танлаш, сифатли эҳтиёт қисмлари билан таъминлаш, машиналарга техник сервис, фирмали таъмирлаш ишларини намунали ташкил қилиш, хизматчи ходимларнинг малакасини муттасил тарзда ошириб бориш ишларни киритиш мумкин.

Объектив омилларга об-ҳаво, тўпроқ, метеорологик, биологик, механик ва бошқа таъсирларни киритиш мумкин. Келиб чиқиш тавсифига кўра, омилларни конструктив, технологик ва эксплуатацион турларга туркумлаш мумкин. 1-расмда машиналар ишончлилигини ошириш омиллари туркуми тақдим этилган.

Конструктив омиллар машиналар ва элементларни лойиҳалаштириш билан боғлиқ. Технологик омиллар деталарни ясаш тавсифи билан аниқланади. Эксплуатацион омиллар фойдаланаётган машиналарнинг ишлаш жараёнида уларнинг ишончлилигига таъсир этади. Улар ўз ичига объектив ва субъектив омилларни қамраб олади. Қишлоқ хўжалик машиналарнинг ишончлилигини ошириш учун лойиҳалаш, ишлаб чиқариш ва фойдаланиш соҳаларига тегишли комплекс тадбирларни амалга оширишни талаб қилади.

Конструктив омиллар. Технологик омиллар. Эксплуатацион омиллар.

1-расм. Машиналар ишончлилигини ошириш омиллари

Юқорида қишлоқ хўжалик машиналарининг ишончлилигини ошириш омиллари туркуми келтирилган.

Машиналар ишончлилигини ошириш инсонларнинг мақсадли фаолиятлари билан боғлиқ бўлганлиги учун уларни субъектив омиллар қаторига киритиш мумкин. Иккала омил ҳам

Машиналар ишончлилигини ошириш омиллари

275

машиналар ишончлилигини ошириши ёки аксинча пасайтиришлари мумкин. Конструктив, технологик ва эксплуатацион омилларнинг самарадорлигини оширишда юқори малакали конструкторлар, муҳандислар, бакалаврлар ва магистрлар билан бирга иктидорли тадқиқотчиларни ҳам тайёрлаш шу кундаги энг долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Қуйида қишлоқ хўжалиги машиналарининг ишончлилигини оширишнинг конструк-тив, технологик (ясашдаги), фойдаланиш ва таъмирлаш жараёнларида ошириш усулларини таҳлил қиламиз.

Фойдаланиш жараёнидаги бош омиллар таркибида қишлоқ хўжалик машиналарининг ишончлилигини таъминлашда техник сервис марказлари базаларида, уларга техник хизмат кўрсатиш ва (ТХК) таъмирлаш ишларини сифатли ташкил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Машиналарга ТХК ва таъмирлашда энг истиқболли йўналишлардан бири меҳнатни ихчамроқ ихтисослаштириш ва уларни бўлакларга ажратиш тизимини такомиллаштириш ҳисобланади. Шундай қилиб, машиналарнинг ишончлилигини ва узоқ муддатли хизматининг мақбул кўрсаткичларини лойиҳалаш ва ишлаб чиқариш жараёнларида таъминланади ва улардан фойдаланиш жараёнларида ўзгармасдан сақлаб турилишига эришиш лозим.

Машиналарнинг ишончлилигини, улардан фойдаланиш жараёнида, бошқариш ишончлилик кўрсаткичларининг ташкил этувчилари бўлган бузилмаслик, узоқ муддат ишлашлик, таъмирбоплик, сақланувчанлик ҳамда ишончлиликнинг комплекс кўрсаткичлари бўлган техник тайёргарлик ва фойдаланиш коэффициентини оширишга эришиш ва бошқалар «Илмий-тадқиқот асослари» ва «Агроинженерияда илмий тадқиқотлар» фанлари олдига қўйилган энг муҳим масалалардан биридир. Техникалар (узеллар, агрегатлар ва деталар) таъмирбоплигини ошириш энг муҳим, долзарб илмий-тадқиқот йўналишлари-дан бири ҳисобланади.

Ишончлилик назарияси, эҳтимоллар назарияси ва математик статистика методлари, ишқаланиш ва ейилиш назариялари, эксперимент, назариялар каби ва бошқа бир қанча аниқ фанларнинг ўзаро тўқнаш нуқтасида жойлашган бўлиб, унинг асосий вазифаларидан бири, техник объектларида содир бўладиган ишдан чиқишлар, бузилишларнинг қонуниятларини ўрганиш,

276

тадқиқот натижалари асосида кам харажатлар сарфлаб, объектларнинг берилган функцияларини таъминлаш йўналишида самарали тадбирлар, самарали техник ечимлар ишлаб чиқишдир. Қишлоқ хўжалик машиналари ишончлилигини ошириш учун уларнинг конструкцияларини, ишлаб чиқариш технологияларини доимий равищда такомиллаштириш ва фойдаланиш жараёнида эса уларнинг ишлаш қобилиятини таъминлаш тадбирларини жорий килиш талаб қилинади. Қуйида машиналар ишочлилигини оширишнинг мақбул усуллари ёритилган.

Машиналар ишончлилигини оширишнинг конструктив усуллари:

1. Машиналарнинг конструктив схемаларини соддалаштириш, рационализациялаштириш ҳисобига улардаги таркибий бирикмалар сонини камайтириш. 2. Ишончлиликни чегараловчи элементлари ишончлилиги баландроғи билан алмаштириш. 3. Деталар учун чидамли ашёларни танлаш, қоплам қаттиқлигини ошириш, бирикмаларда уларни рационал қўллаш. 4. Машиналарда мустаҳкамлиги баланд бўлган деталар сонини кўпайтириш. Лекин, бу йўл машиналарнинг серашёлилиги, серэнергиялилиги, баланд нархи ва массаси билан чеклангандир. 5. Машиналар элементларини ишқаланувчи ташқи муҳит таъсиридан ҳимоя қилиш. 6. Ҳар хил датчик, назорат, ўлчаш қурилмаларидан, бузилиш ҳақида, техник ҳолат ўзгаришларидан огоҳ қилувчи воситалардан кенг фойдаланиш, уларни автоматизациялаштириш. 7. Машиналарни рационал жамлаш ҳисобига уларнинг таъмирбоплигини таъминлаш, созлаш, тез бузиладиган ва ейиладиган қисмларини ечиб олишни соддалаштириш. 8. Деталарнинг оптимал мойлаш ва ишқаланиш ҳамда ҳарорат режимини таъминлаш. 9. Ҳаво, мойлаш воситаларини самарали тозаловчи қурилмаларни яратиш.

277

10. Машиналар ишончлилигини оширувчи хизмат бўлимлари ишини замон талаблари даражасида ташкил қилиш.

Машиналар ишончлилигини оширишнинг технологик усуллари 1. Меъёрий хужжатларда келтирилган талаблар асосида деталарнинг ашёларини синчковроқ танлашга эришиш. 2. Термик-кимёвий, термик ишлов бериш ёки бошқа усуллар ёрдамида деталарнинг ишчи сиртлари мустаҳкамлигини ошириш. 3. Қопламлар бериш ёрдамида деталарнинг ейилишга ва занглашга чидамлилигини ошириш, уларнинг узоқ муддат ишлашини таъминлаш, Янги қоплам бериш усулларини ишлаб чиқиш. 4. Ишлаб чиқариш технологиясини қатьиян бажариш ва уларни муттасил равишда такомиллаштириш. 5. Деталарнинг асосий ўлчамларининг аниқлилиги ва улар ишчи сиртларининг сифатига бўлган талабларни ошириш. 6. Машина деталарини ясаш ёки тиклашда дастурли бошқариладиган кўпфункцияли автоматлаштирилган дастгоҳлардан кенг фойдаланиш. 7. Деталларни ясаш жараёнида кириш, жорий ва чиқиш назоратларини таъминлаш, нуқсонларсиз маҳсулотлар тайёрлаш тизимини тадбиқ қилиш. 8. Ишлаб чиқаришни бошқаришнинг автоматлаштирилган тизимига ўтиш.

Машиналардан фойдаланиш жараёнида унинг ишончлилик кўрсаткичларини ошириш омиллари.

1. Хизмат ходимларининг малакасини муттасил равишда ошириб бориш. 2. Машиналардан фойдаланишга оид тавсияларга қатъиян риоя қилиш. 3. Машиналарни меъёрий режимда ишлашларини таъминлаш. 4. Машиналарни ташиш ва сақлаш қоидаларига қатъиян риоя қилиш. 5. Техник хизмат кўрсатиш (ТХК) ва машиналарни таъмирлаш ишларини ташкил қилишни такомиллаштириш.

278

6. Диагностика ишларини сифатли ўтказиш. 7. Машиналар ишончлилиги ҳақидаги ахборотларни йиғиш, улар г а ишлов бериш в а т аҳлил қилиш ишларини такомиллаштириш. 8. Машиналар ва уларнинг элементларининг таъмирбоплигини ошириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш. 9. Бузилмасдан ишлаш кўрсаткичларини яхшилаш. 10. Чидамлилик кўрсаткичларини яхшилаш. 11. Таъмирбоплик кўрсаткичларини яхшилаш. 12. Сақланувчанлик кўрсаткичларини яхшилаш. 13. Машиналар ишончлилигининг техник фойдаланиш ва техник тайёргарлик коэффициентини ошириш ҳамда нисбий ишончлилик таннархини пасайтириш. 14. Машиналар ва улардаги конструктив элементларнинг таъмиргача, таъмирлашлараро, тўлиқ ва қолдиқ ресурсларини аниқлаш ёрдамида чегаравий ресурсга етишнинг олдини олиш.

Келажакда АСМ да такомиллаштирилган лизинг ва фирмавий техник сервис тизимларидан фойдаланиш республикамиз машинасозлик ва таъмирлаш корхоналари билан биргаликда, фермер хўжаликлари учун ҳам катта техник-иқтисодий самара келтириши мумкин.

Машиналар ишончлилигини таъмирлаш жараёнида ошириш усуллари.

1. Таъмирлашда тўла комплектли таъмирлаш ўрнига агрегат-узел усулларини кенг қўллаш. Асосий детал ва бирикмаларни эгасизлантирмасликга эришиш. 2. Узеллар ва деталарни алмаштириш фондлари базасида фойдаланиш жараёнидаги бузилишларни бартараф қилиш (жорий таъмирлаш асосида). 3. Узеллар ва агрегатларни ташқи ювишда замонавий ювиш машиналарини таркибида юзаки-фаол моддалари бор ювиш эритмаларини ишлатиш, деталарни кирлардан сифатли тозалаш. 4. Агрегат ва узелларни қисмларга ажратишда, уларнинг бирикмаларини қайта жамлашда, деталарга

279

шикастлик етказмайдиган замонавий асбоб ва ускуналарни қўллаш (съёмниклар, гидропресслар, пневматик калитлар). 5. Детал ва бирикмаларни дефектовкалашда техник шартлардан ва замонавий асбоблардан, калибрлардан, шаберлардан ва универсал аниқ ўлчаш инструментларини ишлатиш. 6. Асосий бирикмаларни жамлашда деталар массалари бўйича танлаш, пресслаш пайтида қамровчи деталарни қиздириш, деталарни тортищда динамометрик калитлардан фойдаланиш. 7. Узел ва агрегатларни йиғишда техник шартлари талабларини қўллаш ёрдамида замонавий монтаж жиҳозларидан ва инструментларидан фойдаланиш. 8. Таъмирланган узел ва агрегатларни чиниқтириш, синаш даврида кўп босқичли синаш режимларини қўллаш ва тегишли ёнилғи-мойлаш материалларини ишлатиш. 9. Таъмирланган маҳсулотларга яхши товарли тус бериш (бўяш, сифат белгилари билан маркировкалаш).

Фойдаланиш жараёнидаги бош омиллар таркибида қишлоқ хўжалик машиналарининг ишончлилигига таъсир этувчилари техник сервис марказлари базаларида, уларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишларини ташкил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Машиналарга ТХК ва таъмирлашда энг истиқболли йўналишлардан бири меҳнатни ихчамроқ ихтисослаштириш ва уларни бўлакларга ажратиш тизимини такомиллаштириш ҳисобланади. Шундай қилиб, машиналарнинг ишончлилигини ва узоқ муддатли хизматининг мақбул кўрсаткичларини лойиҳалаш, ясаш, ишлаб чиқариш ва таъмирлаш жараёнларида ўзгармасдан сақлаб турилишига эришишимиз лозим.

Машиналарнинг ишончлилигини улардан фойдаланиш жараёнида бошқариш ёрдамида ишончлилик кўрсаткичларининг ташкил этувчилари бўлган бузилмасдан ишлаш, чидамлилик, таъмирбоплик, сақланувчанлик ҳамда ишончлиликнинг комплекс кўрсаткичлари бўлган техник тайёргарлик ва фойдаланиш коэффициентини оширишга эришамиз. Бу борада тадқиқот ишларини бажариш энг долзарб йўналишлардан ҳисобланади. Тадқиқот-чиларимиз майда-чуйда техник ечимларга уралашиб қолмасдан давлатимиз учун кўп техник-иқтисодий самара

280

келтирадиган янги, истиқболли машиналар ва тиклаш технологияларини яратиш устида ишлаш давр талабидир.

Таянч тушунчалар: Машиналар ишончлилиги, уларнинг бузилиши ва ейилиши, субъектив ва объектив омиллар, конструктив, технологик ва эксплуатацион омиллар, уларни ошириш йыллари

Мавзуни такрорлашга оид тест (синов) саволлари: 1.Машиналарга таъсир этувчи субъектив ва объектив

омиллар ёритилсин. Мисоллар келтирилсин. 2. Машиналарнинг конструктив омилларини =андай

тушунасиз. Мисоллар келтирилсин. 3. Машиналарнинг конструктив омиллари таркиби

ёритилсин ва мисоллар келтирилсин. 4. Машиналарнинг эксплуатацион омиллари ёритилсин ва

мисоллар келтирилсин. 5. Машиналар ишончлилигини уларни лойиҳалаш, ясаш,

фойдаланиш ва таъмирлаш жараёнида ошириш усуллари ёритилсин ва мисоллар келтирилсин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. В.А.Анилович. Основы надежности сельскохозяйственной

техники. - М.: МИИСП, 1973. 2. А.И.Селиванов, Ю.Н.Артемьев. Теоретические основы

ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. - М.: Колос, 1978, 248 с.

3.В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - Киев -Донецк.: Высшая школа, 1979.

4.Л.С.Ермолов. Повышение надежности сельскохозяйственной техники. М.: Колос, 1979. -255 с.

5. Тошболтаев М., Рустамов Р., +абулов М. +ишло= хыжалигида щудудий фирмавий техник сервис системаси. – Т.: Фан, 2007. -182 б.

7.4-мавзу: Лизинг тизимининг агросаноат мажмуасини кайта инновациялашдаги роли

Режа: 1. Лизинг тушунчаси: лизинг объектлари ва субъектлари тўғрисида.

281

2. Лизинг тизимининг агросаноат мажмуасини (АСМ) қайта нновациялашдаги роли: лизинг турлари ва шартномаси. 3. Лизинг берувчи, олувчи ва сотувчининг хуқуқ ва мажбуриятлари. 4. Лизинг субъектларининг жавобгарлиги.

Лизинг инглизча сўз бўлиб, ижара муносабатларининг алоҳида тури ҳисобланади. Унда бир тараф (лизинг берувчи) иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топшириғига биноан учинчи тарафдан (сотувчидан) ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг шартномасида белгиланган шартларда бериб қўйиш мақсадида мол-мулк (лизинг объектини, яъни техникаларни, машиналарни, ускуналарни, жиҳозларни ва ҳ.к) ни олади. Лизинг фаолияти бир қатор ривожланган давлатларда итисодий тараққиётнинг кичик ва ўрта бизнесни (ишбилармонларни) қўллаб - қувватлашнинг жуда муҳим ва самарали шакли ҳисобланади. Кўп давлатларда инвестициялар айнан лизинг операциялари орқали амалга оширилган ва ривожланган.

Бугунга келиб хўжаликлар (дехқон, фермер, ширкат) ҳорижий мамлакатлардан узоқ мудатга кредитга янги техника ёки технологияларни олиб, тўловлардан қутилганидан кейин улар хўжаликда бутунлай фойдаланишга қолдирилмоқда. Бу лизинг хизматининг (тизимининг) афзаллиги ҳам айнан шундайдир. Ҳозирги даврда лизинг бўйича харажатлар умумий капитал қўйилмаларининг АҚШ 30%, Олмонияда 14%, Англия, Голландияда 12-14%, Дания, Норвегияда 8 -10 % ташкил этади. Лизинг тизимини Республикамизда ташкиллаштиришга ҳалақит берувчи бир қанча тўсиқлар мавжуд эди. Энди лизинг тўғрисида махсус қонун қабул қилинди. Бу тизим республикамизнинг турли ишлаб чиқариш соҳасида, жумладан, қишлоқ хўжалигида ҳам 2001 йилдан бошлаб кенг самарали жорий этилди.

Лизингни жорий қилишдан ҳосил бўладиган самара имкониятлари 1-расмда тасвирланган. Республикамиз қишлоқ хўжа-лигида лизинг муносабатлари оқилона амалга оширилса, яқин келажакда янги техник-иқтисодий барқарорлик томон илгари силжишларга эришишимиз табиийдир. Лизинг келажакда маълум маънода инновацион сиёсатимизда ҳаракатлантирувчи куч бўла олишига ишонамиз. Ҳозир Республикамизда «Ўзбеклизингинтернешнл», «Ўзбеккейслизинг», «Ўзавиализинг»

282

каби қатор лизинг компанияларига эгамиз. Бу янги қонун хорижий сармоялар ва лизинг компаниялари учун ҳуқуқий кафолат яратиши шуҳбасиздир.

Лизинг тизимига ўтишнинг асосий афзалликлари

Хўжаликларда йирик капитал қўйилмалари сарф -ланмасдан , асосий ишлаб чиқариш воситаларини тез янгилаб олиш имкониятларига эга бўлиш;

Янги техникаларни (юқори унумли рақобатбардошлик даражаси баланд, ишончли, чидамли) сотиб олиш учун янгидан барпо этилган хўжаликларнинг маблағи йўқ ҳолда, лизинг қонуни асосида техникалар олиш имкониятларига эришиш;

Фермер хўжаликлари учун оператив (унинг молиявий тури ҳам мавжуд) лизинг шакли қўлланилса техника берувчи (бошқарма, завод) томон шартномага биноан эҳтиёт қисмлар билан таъминлаш ва таъмирлаш мажбуриятини олиш.

1 -расм. Лизинг тизимиг ўтиш афзалликлари.

Ўзбекистан Республикаси қонунига асосан лизинг уч тарафлама (яъни, сотувчи+лизинг берувчи+лизинг олувчи) ёки икки тарафлама (яъни, лизинг берувчи+лизинг олувчи) лизинг шартномаси бўйича амалга оширилади. Қонун устуворлигини таъминлашдек муҳим вазифаларни амалга оширишда қишлоқ хўжалик мутахассислари лизинг тўғрисидаги қонунни ҳам пухта ўрганишлари лозим деб ҳисоблаймиз. Шу боисдан, биз қуйидаги лизинг шартномаси объектлари ва субъектлари, унинг турлари,

283

лизинг берувчи ва лизинг олувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари моҳиятини кенг очиб беришга ҳаракат қиламиз. Лекин лизинг фаолиятидаги бошқа муҳим хусусиятлар ҳақида фақат савол-жавобларлар ёрдамидагина фикр алмашамиз. Шундай қилиб, тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган истеъмол қила-диган ҳар қандай ашёлар, шу жумладан, корхоналар мулкий комплекслар , бинолар , иншоотлар , ускуналар , транспорт воситалари хамда бошқа кўчма ва кўчмас мулк лизинг объектлари бўлиши мумкин.

Лизинг турлари

Молиявий лизинг (унда лизинг шартномаси қуйидаги талабларга жавоб бериши керак):

A) Лизинг шартномаси тугагач, лизинг объекта лизинг олув-чининг мулкига ўтади;

B) Лизинг шартномаси муддати лизинг объектининг хиз-мат муддатидан 80 % дан ортиқ бўлади ёки лизинг шартномаси муддати тугагач, лизинг объектининг қолдиқ қийматининг 20 % дан камни ташкил этади;

C) Лизинг олувчи лизинг объектини қатъий белгиланган нархда ёки лизинг шартномаси муддати тугаганда аниқланадиган нархда сотиб олиш хуқуқига эга; лизинг шартномаси давридаги умумий суммаси лизинг объекти қийматининг 90 % дан ортиқ.

Оператив лизинг (юқоридагилардан бирортаси назарда тутилмаган бўлса, лизингнинг ушбу тури амалга оширилади).

2-расм. Лизинг турлари.

Ер майдонлари ва бошқа табиат объектлари, шунингдек, эркин

муомалада бўлиш қонун хужжатлари билан таъкидланган ёки муомалада бўлишнинг алоҳида тартиби белгиланган мол-мулк лизинг объектлари бўлиши мумкин эмас. Лизинг берувчи ва сотувчи лизинг субъектларидир. Лизинг турлари 2-расмда келтирган. Лизинг-унинг учта субъекти иштирок этадиган тўғридан-тўғри шаклда ҳам, лизинг олувчи ва сотувчи бўлиб бир шахснинг ўзи

284

иштирок этадиган, қайтариладиган шаклда ҳам амалга оширилиши мумкин. Лизинг шартномасининг тавсифи 3-расмда ёритилган.

3-расмда таъкидланганидек, шартномада лизинг объектига техник хизмат кўрсатиш ёки таъмирлашга оид жиддий талаблар кўрсатилган. Унга қатъий риоя қилиш лозим. Лизинг берувчи ва олувчининг хуқуқ ва мажбуриятлари қуйида тақдим этилган. Келинг, уларни таҳлил қилайлик. Расмлардан кўриниб турганидек, лизинг берувчи ва олувчилар ўзаро ишончли ҳамроҳлар бўлишига эришишни йўлга қўйишдаги энг муҳим босқичлардан бири ҳисобланади. Улар таркибидаги учинчи субъект-сотувчи қонун хужжатларига ва шартнома мувофиқ хуқуқларга эга бўлади ва тегишли мажбуриятларни бажаради. Агар лизинг шартномасида ёки олди-сотди (етказиб бериш) шартномасида бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, олди-сотди шартномаси бўйича сотувчининг лизинг олувчига нисбатан хуқуқ ва мажбуриятлари лизинг берувчига нисбатан хуқуқ ва мажбуриятларидагидек бўлади. Бунда лизинг олувчи объектив олди-сотди шартномасини бекор қилишга ёки уни ҳақиқий эмас деб топишга ҳақли эмас.

Лизинг олувчининг ҳуқуқий мажбуриятлари: -лизинг объектини мустақил аниқлаш ва сотувчини танлаш; -лизинг берувчидан шартномасини бажармаганлик ёки лозим

даражада бажармаганлик туфайли етказилган зарар қопланишини талаб қилиш;

-сотувчига лизинг объекти олди-сотди шартномасидан келиб чиқувчи талабларни, жумладан, унинг сифати ва бутлиги, топшириш муддати, кафолатли таъмирлаш ва ҳоказолар хусусида талаблар қўйиш;

-лизинг объекти етказиб берилмаган, тўлиқ етказиб берилмаган, етказиб бериш муддати ўтказиб юборилган ёки сифати талаб даражасида бўлмаган лизинг объектини етказиб берилган тақдирда, етказиб берилмаган лизинг объектидан воз кечиш ва лизинг шартномасининг бекор қилишини талаб қилиш;

-лизинг шартномаси муддатдан олдин бекор қилинган такдирда, вақти-вакти билан аванс сифатида тўланган тўловлар ва бошқа маблағларни лизинг объектидан фойдаланиш даврида олган фойданинг қийматини чегириб ташлаб, ўзига қайтариб беришни талаб қилиш.

285

а) Лизинг берувчининг хуқуқий мажбуриятлари:

лизинг олувчини объектлардан қай даражада

фойдаланишлигини ва уни белгиланган мақсадга мувофиқ ишлатаётганлигини лизинг шартномаси шартларига ҳамда қонун хужжатлар талабларига мувофиқ назорат қилиш;

лизинг олувчининг розилиги билан лизинг объекти ва унинг сотувчисини эркин танлаш;

қонун хужжатларида ҳамда лизинг шартномаси назарда тутилган ҳолларда ва тартибда лизинг олувчидан лизинг объектини олиб қўйиш;

лизинг олувчи лизинг шартномасини жиддий тарзда бузган тақдирда барча лизинг тўловларини муддатидан илгари тўлашни ёки етказилган зарарни ва лизинг объектини қайтиб олган тарзда шартномани бекор қилишни талаб этиш.

б) Лизинг шартномасининг тавсифи

лизинг объектининг тавсифи (объектнинг микдори, сифати,

рўйхати. Контракт қиймати, умумий маблағ хажми;) Томонларнинг ўзаро мажбуриятлари;

лизинг объектини бериш тартиби (етказиш, монтаж қилиш ва фойдаланишга топшириш);

286

лизинг тўловларини тўлаш шартлари, миқдорлари, муддатлари ва тартиби; лизинг объектларидан фойдаланиш, унга қараш, уни сақлаб

туриш ва таъмирлаш юзасидан тарафларнинг мажбуриятлари; шартноманинг амал қилиш муддати; лизинг шарномасини ўзгартириш ва бекор қилиш, лизинг

объектини суғурта қилиш.

3-расм. Лизинг берувчининг ҳуқуқий мажбуриятлари (а), шартномаси тавсифи (б).

Лизинг берувчи ва лизинг олувчи қонун хужжатларига

мувофиқ ўзаро келишилган ҳолда лизинг объектини жадал амортизация қилишни қўллаш ҳуқуқига эга . Нобуд бўлиш , йўқолиш, шикастланиш, бузилиш ва барвақт эскириш хавфи билан боғлиқ бўлган тарздаги ҳар қандай етказиши мумкин бўлган зарардан лизинг объектини суғурталаш тарафларнинг келишувига биноан амалга оширилади. Бундай келишув бўлмаган такдирда, лизинг олувчи лизинг объекти суғуртаси учун жавобгар бўлади. Лизингни амалга ошириш жараёнида юзага келадиган барча низолар суд тартибида ҳал этилади. Республикамизга янги рақаботбардош техникаларнинг кириб келиши тадқиқотчилардан уларнинг ишончлилигини оширишга қаратилган янги тадқиқотларни олиб боришни тақоза қилмоқда. Уларни муттасил тарзда такомиллаштириш ҳисобига уларнинг ишончлилигини, яъни яшаш циклини ошириш давр талабидир.

Таянч тушунчалар: Лизинг, лизинг объектлари ва субъектлари, инновация, лизинг турлари, шартномалари, лизинг берувчи, лизинг олувчи, лизинг сотувчи, уларнинг жавобгарликлари, лизингнинг афзалликлари, унга ўтиш сабаблари таҳлили.

Мавзу бўйича такрорлаш учун саволлар: 1. Лизинг тушунчасини изоҳлаб беринг? 2. Лизинг хизматининг мақсад ва вазифалари, афзалликлари ва

лизинг турларини шархлаб беринг. 3. Лизинг объекти ва субъекти деганда нималарни тушунасиз? 4. Лизинг хорижий мамлакатларда қай даражада ривож топган? 5. Лизинг тизими жорий қилиш самарадорлиги ҳақида нима

биласиз? 6. Лизинг шартномасининг моҳиятини ёритиб беринг?

287

7. Лизинг берувчи ва олувчиларнинг хуқуқ ва мажбуриятлари нималардан иборат?

8. Лизинг техник сервис тизимининг қайси бўғинида фаолият кўрсатади деб ҳисоблайсиз?

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ўзбекистон республикасининг қонуни. Лизинг

тўғрисида.-Тошкент, 2000.

7.5-мавзу. Машиналар ишончлилиги ва таъмирбоплигини оширишнинг истиқболли йўналишлари

РЕЖА: 1. Машиналарнинг оптимал таъмирлашлараро ресурсини аниқлаш. 2. Машиналарнинг оптимал хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш даврларини аниқлаш. 3. Техник объектларни (тизимларни) турли усулларда резервлаштириш ва уларнинг ишончлилигини ҳисоблаш.

Илгари таъкидлаганимиздек, машиналар ишончлилиги, уларни

ясаш ва улардан фойдаланишнинг барча босқичларида таъминланиши лозим. Шу мақсадда конструктив, технологик ва эксплуатацион тадбирлар тузиб чиқилади. Умумий кўринишда қайд этилган ушбу омилларни қуйидагича тасвирлаш мумкин:

,

;

эичл

эичл

ННН

ННН (1)

бу ерда Нл - лойиҳалаш пайтидаги ишончлилик; Нич— ишончлиликнинг ишлаб чиқариш (технологик), даражаси; Нэ - эксплуатация (фойдаланиш, ишлатиш) жараёнидаги

ишончлилик. Машиналарнинг (агрегат, узел ва деталар) ишлаб чиқариш

(технологик) ва эксплуатацион ишончлилик даражалари кўп омилли ҳисобланади, яъни тақсимланиш қобилияти билан тавсифланади, улар қийматлари бўйича бир-биридан анча фарқ қилиши мумкин. Бундай ҳолат бир хил русумдаги, бир хил шароитларда ясаладиган

288

техник объектларнинг барчасига хосдир. Табиийки, ишлатиш шароитларига қараб ҳам уларнинг ишончлилиги турлича бўлиши, яъни кўп ёки кам бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳар бир этапда, машиналарни лойиҳалашдан бошлаб ва якуний давр таъмирлашгача уларнинг ишончлилигини оширишга қаратилган муайян тадбирларни амалга ошириш талаб этилади.

Лойиҳалаштириш пайтида объектлар ишлатиш жараёнида ишончлилиги баланд бўлган янги, прогрессив конструктив ёки ноконструктив элементлар билан анжомлашга жиддий эътибор бериш керак, конструкциянинг оптимал технологик даражасини таъминлашга, йиғиш, таъмирлаш, соддалиги, қулайлиги ва арзонлигига, унификациялаштирилган ва стандарт детал, узел ва механизмларни қўллашга эътибор бериш керак, динамик кучларни, тебранишларни локализациялашга, чунки, улар детал ва бирикмаларни жадал ейилишга олиб келади, ейиладиган жуфтларни тиклашда ейилишга деярли арзон бўлган, тайёрлашда қулай бўлган конструктив элементларни кўпроқ қўллаш зарур.

Техник объектларнинг ишончлилигини оширишда технологик методларнинг моҳияти шундаки, деталарни ясашда биринчи навбатда физик-механик хусусиятлари яхшиланган материаллардан фойдаланиш (қуйиш, механик, термик ишлов бериш ёрдамида), сифатли материалларни ишлатиш, ейилишга чидамли ишчи юзаларини ҳосил қилиш; кимёвий-термик усулларда ишлов бериш, углеродли пўлатлар детал мустаҳкамлигини икки баравар, легирланганларидан фойдаланиш эса – уни уч баравар оширишга ёрдам беради; ишқаланувчи сиртларни янги усулда эритиб қоплаш, термик пуркаш ва х.к. ёрдамида уларнинг ейилишга бардошлигини оширишга имкон беради; агрессив муҳитда антикоррозион пўлатларни ишлатиш анча техник-иқтисодий самара беради.

Шуни таъкидлаш лозимки, агар янги машинанинг керакли ишончлилиги тавсифи лойиҳалаш жараёнида таъминланадиган бўлса, уларни тайёрлашда технологик жараёнлар ва ишончлилик даражасини оширишга замин яратилади. Демак, бу кўрсаткичларга технологик томондан салбий таъсир этувчи оғишларга йўл қўймаслик зарур.

Одатда, хоҳлаган турдаги машиналардаги учрайдиган бузилишлар фоизининг кўпчилиги техник объектни ясаш технологик жараёни ишончлилигининг пастлигидан эканлиги билан

289

боғлиқ. Улардаги нуқсонлар ишлаб чиқарувчиларнинг янги конструкцияларни яратиш босқичидаги хатоликлари оқибати бўлиши билан бирга технологик жараёнларни малакали ташкиллаштириш даражасининг пастлиги оқибатидир. Объектлар ишончлиликларига статик ва динамик мувозанатлар ҳам катта таъсир этади. Маълумки, дисбаланснинг ортиши ейилишни кескин оширишга олиб келади. Объектларни ясаш ва таъмирлаш жараёнида уларнинг мувозанат ҳолатининг бузилишига асло йўл қўйилмаслиги лозим.

Деталдаги оғирлик марказининг унинг ўқига нисбатан оғиши мувозанатланмаган марказдан қочирма куч ҳосил қилиб, уни тебранишига олиб келади. Марказдан қочирма куч:

,30

22

n

g

QrmrwI

(1)

бу ерда т - мувозанатланмаган масса; r - деталнинг оғирлик марказининг оғиши, см; Q - айланаётган детал оғирлиги, г; g - эркин тушиш тезланиши, см/с2; п - деталнинг айланишлар частотаси, с-1.

1-расм. Динамик мувозанатсизлик ҳолати схемаси.

Агар, статик мувозанатланган диаметрал қарама-қарши юклар (Q1 ва Q2) қўйилган детал ўз ўқи атрофида айлантирилса, унинг қарама-қарши томонларида куч жуфтларини ҳосил қилувчи марказдан қочирма кучларини (I1 ва I2) ҳосил бўлади. Бу кучлар детални ўз таянч нуқталаридан узиб олишга ҳаракат қилиб

290

тебраниш ҳолатини вужудга келтиради. Динамик мувозанатсизлик қиймати таъсир этувчи кучлар жуфти елкасининг узунлиги катта бўлган сари шунчалик катта бўлади. Таъсир этувчи момент:

.2

2

g

QrLwILM (2)

Уларни мувозанатлаш учун Q1 ва Q2 юклари жойлашган участканинг қарама-қарши томонига уларга тенг бўлган тенглаштирувчи Q1

1 ва Q1

2 юкларини қўйиш керак. Машинасозлик ёки таъмирлаш корхоналаридан чиққан техникаларнинг ишончлилик ёки техник даражалари қанча баланд бўлишига қарамасдан, уларни шу даражада ушлаб туриш учун яхши хизмат кўрсатиш ва яхши ишлаш режимини таъминлаш талаб этилади, акс ҳолда, лойиҳалаш ва ясаш даврида таъминланган ишончлилик даражаси бир зумда нобуд бўлиши мумкин. Шунинг учун эксплуатация жараёнини тўғри ташкиллаштириш энг муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Булардан ташқари, қуйидагиларни бажариш зарур:

- техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда фақат синовдан ўтган ва асосланган инструкция ва методик кўрсатмалардан фойдаланиш, берилган маркадаги техникага хизмат кўрсатишга тайёрланган малакали ходимлардан фойдаланиш;

- хизматчи ходимларнинг вазифаларини аниқ белгилаш ва вазифаларини тўғри тақсимлаш;

- объектлардан фойдаланиш жараёнида уларнинг бузилиши ва тўхтаб туришлари ҳақида тўлиқ ва ишончли ахборотлар тўплаш;

-статистик ахборотларни доимий тарзда таҳлил қилиш ва улар асосида объектлардан самарали фойдаланиш, уларнинг конструкцияларини ясаш ва таъмирлаш технологияларини такомиллаштиришга оид тавсияномалар ишлаб чиқиш.

Янги ёки таъмирланган машиналарни синаш ва чиниқтириш режимларини тўғри олиб бориш ишларини яхши ташкиллаштириш машиналарнинг ишончлилик даражасини оширишда энг муҳим ўрин эгаллайди. Берилган синаш ва чиниқтириш режимларидан четга чиқишга йўл қўймаслик керак. Юқоридаги тадбирларга қатъиан риоя қилиш машиналар ишончлилигидан самаралироқ фойдаланишга имкон беради.

291

Конструкторлар, завод-ясовчилар томонидан яратилаётган техник объект техник-иқтисодий кўрсаткичлари бўйича баҳоланади. Машиналарга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишларига кетадиган харажатларни камайтириш халқ хўжалиги учун катта аҳамиятга эга. Бундай кўрсаткичлардан бири техник объектнинг таъмирбоплиги ҳисобланади: у машинанинг оддийлиги ёки таъмирлаш ишларини бажариш мураккаблигини аниқлайди. Таъмирбоплик қанча баланд бўлса, таъмирлаш ишларини бажариш вақти шунча қисқа бўлади.

Таъмирбопликни аниқловчи асосий омилларга объектнинг хизмат кўрсатишга қулайлиги, уларни назорат, текшириш осонлиги, алмашувчанлик қобилияти, объектларнинг унификация даражасининг баландлигини қайд этиш мумкин. Таъмирбоплик кўрсаткичлари илгариги маърузаларда кенг ёритилган. Замонавий машинасозлик корхоналари техник объектларнинг ҳар хил ресурслилигини қонунлаштирилаётгандек туйилади, агар шундай экан, у ҳолда таъмирлаш ҳисобига уларнинг қолдиқ ресурсларидан самарали фойдаланиш учун табиий равишда иқтисодий эҳтиёж туғилади.

Машиналарни таъмирлаш самарадорлиги барча машинасозлар томонидан берилган деталарнинг чидамлилик қобилиятини жорий этишлигига боғлиқ. Фақат шундай бўлгандагина жамият томонидан яратилган моддий бойликдан тўла тукис (чиқитсиз) ишлатишга асос яратилган бўлади. Шунинг учун таъмирлаш-техник сервис базасини кам харажатлар сарфлаган ҳолда машиналарни ишлаб чиқариш суратини ошириш соҳасидаги энг мухим резервлар манбаи деб қараш лозимдир. Иккиламчи ишлаб чиқариш жараёнида техник объект ейилишга бардошлиги ҳар хил бўлган деталар билан комплектовка қилинганлиги учун таъмирлашдан кейинги деталарда янги ясалган объектга нисбатан жадал ейилишлари сабабли, уларда тасодифий бузилишлар сони тезроқ содир бўлиши мумкин.

292

2-расм. Машиналар (агрегатлар) ресурслари тақсимланишларининг эгри чизиқлари: а-бирламчи ишлаб

чиқариш; б-иккиламчи ишлаб чиқариш.

Бузилишлар интенсивлигининг кўпайиш сабабларидан бири - деталарни тиклаш ёки йиғиш жараёнларининг бузилиши ҳисобланади. Тўсаттан бузилишлар пайтидаги объект ишончлилигини математик равишда экспоненциал қонунига бўйсиниши маълум. Бу ҳолда бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги:

Р (t) = е-z.

Техник объектнинг таъмирлашлараро оптимал ресурсини таъминлашда берилган фойдаланиш даврида таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш ишларига кетган нисбий харажатлар хар қандай шароитларда хам энг кам бўлишига эришиш зарур. Бу холат 3-расмда акс эттирилган; ундан кўриниб турибдики, оптимал таъмирлашлараро ресурс нисбий харажатлар йиғиндисининг энг кам қийматларига тўғри келади. Масалага бу каби ёндошиш машиналарга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш даврларини хам оптимизациялашни тақозо этади. Бунда икки йўналиш мавжуд; биринчиси- таъмирлаш ва хизмат кўрсатиш ишларини объектни тиклаш учун минимал харажатларни хисобга олган холда профилактик ишларни танлаш: иккинчиси; профилактик ишларни мажбурий равишда Т, 2Т, 3Т вақт оралиғида ташкил қилиш. Машиналар ишончлилигини оширишдаги яна бир энг самарали йўллардан бири резервлашдир.

293

Мураккаб машиналарнинг бузилишларини тасодифий ва бир бирига боғлиқ бўлмаган ходисалар ҳисобланади. Демак, бундай объектларнинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллигини ва боғлиқ бўлмаган ҳодисалар кўпайтириш қоидасига асосан аниқлашимиз мумкин.

3-расм. Таъмирлашлараро ресурс қийматига нисбатан нисбий ҳаражатларнинг ўзаро боғлиқлиги графиги:

1-машинани капитал таъмирлаш учун нисбий келтирилган ҳаражатлар; 2- нисбий ҳаражатлар йиғиндиси; 3- эҳтимолий бузилишларни бартараф қилиш билан боғлиқ нисбий келтирилган ҳаражатлар; 4- эксплутацион ҳаражатлар. P (t) + [Pi(t)]

n.

3- расм. Р(t) ва g (t) тақсимланиш эгри чизиқлари.

294

Графикдаги 01-ti қисм объектдаги барча элементларнинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги 1- га тенглигини кўрсатади. Кўпчилик ейиладиган деталар объектининг иш қобилияти тўлиқ сарф бўлган пайтигача ўз массасининг оз қисмнигина йўқотиши маълум. Шунинг учун, ейиладиган қисмини осон ечиб олинадиган қилиб тайёрлаш мақсадга мувофиқ, натижада уларнинг ишончлилигини тиклашда кўп харажат ва вақт сарф қилинмайди. Осон ечиб олинувчи элементлардан ерга ишлов бериш, тупроқ қазиш, пахта териш ва дон ўрим комбайнларида кенг тарқалган. Ишончлилик назариясида икки усул ёрдамида резервлаштириш мавжуд. Умумий резервлашда бутун объект, алохида резервлашда эса объектнинг алохида элементлари ёки уларнинг гурухи резервланади. Булардан энг мақбули алохида резервлаш хисобланади (объект ишончлилиги баланд бўлади). Бир хил ишончлиликка эга бўлган ҳохлаган гуруҳдаги элементларнинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги қуйидаги кўринишга эга:

P0(t)=1-[1-Pi(t)]m.

4 расм. Резервлаштириш методлари. А-умумий, б-алоҳида, в- элементларни паралеллаш схемалари.

Доимий резервлашнинг мохияти шундаки, резерв элементлари объектда асосий билан биргаликда фаолият кўрсатади. Масалан, симметрик шестернялар бир томонлама ейилганда, уларни тўнкариб

буғун

295

қўйиш ёрдамида ундан яна бир мавсум фойдаланиш мумкин. Умумий резервлаштириш ҳолати учун барча тизимнинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги:

;)()(1

0

n

ii tPtР ;)(11)(0

mi tPtР

0

lg 1 ( ).

lg 1 ( )cP t

mP t

Барча элементлар ишончлилиги бир хил бўлган ҳолда: Pс(t)қ1-]1-P(t)]m,

бу ерда т — параллел уланган ишончлилиги тенг бўлган элементлар сони; п - кетма-кет уланган элементлар сони.

Агар резерв элемент ишга фақат асосий элемент (агрегат, узел, детал) ишдан чиққандан кейингина ишга қўшиладиган бўлса, бундай резервлашга ўриндошлик резервлаштириш дейилади, бу усул қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришда энг кўп тарқалган.

Эскириш жараёнида машиналарни таъмирлаш ва техник сервиш ишлари табора мураккаблашиб бормо=да. Бугунги кунда замонавий машиналар учун техник сервис-таъмирлаш тизими «кунлик хизмат кырсатиш-даврий техник =аровлар (чидамлилиги паст конструктив элементларини алмаштириш) -даврий техник назорат-чидамлилиги паст ейилган деталарни алмаштириш» шаклида, анча оддий тарзда олиб борилиши лозим.

Шу билан биргаликда, илгари ишлаб чи=арилган мураккаб машиналарга (анча оғир ва секин тезликда щаракатланувчи) хос тарзда аграр сектори ишлаб чи=ариш жараёнига и=тисодчилар ва молия сощасидаги мутахассис ва олимлар билан щамкорлик асосида кириб келган тыла комплектли к а -п и т а л т а ъ м и р л а ш тури ызининг илк бор ащамиятини аста-секин йы=отиб бормо=да.

Республикамизда капитал таъмирлаш турининг ырнини эксплуатацион-техник-сервис тизими табора мустащкам эгаллаб бормо=да.

Эксплуатацион таъмирлаш - бу бузилган агрегатларни, узел ва деталарни алмаштириш, туташма таркибидаги ейилган деталарни ихтисосшган таъмирлаш-техник сервис корхоналарида тиклашдир.

Демак, келажакда энг исти=боли тад=и=от йыналишларидан бири -бу замонавий э к с п л у а т а ц и о н т а ъ м и р -л а ш - т е

296

Р1

х н и к с е р в и с базаларини ташкиллаштириш ва лойищалаш ишларидан иборат.

Фойдаланиш жараёнида кыпчилик деталарнинг бирламчи ылчами атига 8% гача ызгаради холос. Шу боисдан, уларни тиклаш янгисидан фойдаланишга нисбатан анча арзондир.

Ейилган деталарнинг самарадорлигини =уйидаги тащлилдан кыришимиз мумкин.

Техникаларни таъмирлаш ишлаб чиқариш жараёни, уларнинг янгисини ясаш жараёнига нисбатан анча мураккаб бўлиб, улар бир-биридан анча фарқ қилади (5 расм).

→ МК

М1→М2→М3→М4→М5 → РК ↓ ↓ ↓ ↓ ↓

Р=1 →Р=2→Р=3→Р=4→Р=5→ → Р2 → Р3 → Р4 →Р5

5 расм. Ишлаб чиқариш жараёнларини ўзаро таққослаш: МК- машиносозлик корхоналарида бажариладиган; технологик жараёнлар; РК – таъмирлаш корхоналарида бажариладиган технологик жараёнлар; Р=i – таъмирлашгача бажариладиган жараёнлар; М1 – деталарни ясаш; М2 - машина, агрегат, йиғма бирикмаларни йиғиш; М3 – чиниқтириш ва синаш; М4 - бўяш; М5 – тайёр махсулотни буюртмачи ёки мижозга топшириш; Р=1 – машиналарни таъмирлашга қабул қилиш; Р=2 – уларни ташқи ювиш ва тозалаш; Р=3 -уларни агрегатларга, деталарга ажратиш; Р=4 – йиғма бирикмалар ва деталарни ювиш (тозалаш); Р=5- йиғма бирикмалар ва деталарни яроқсизларга ажратиш ва комплектовкалаш (жамлаш-таъмирлаш ўлчамларига қараб) ; Р1 - деталарни тиклаш; Р2 - машина агрегатларини йиғиш; Р3 - йиғма бирикмаларни (туташмаларни) синаш ва чиниқтириш;

297

Р4 - таъмирланган машинани бўяш; Р5 - таъмирланган машинани (узелни, ускунани) буюртмачига топшириш.

5-расмга синчковроқ назар ташлайдиган бўлсак, таққос-ланаётган талай технологик жараёнлар таркибидан мукаммал (капитал) таъмирлашга кетадиган барча сарфларни қоплашга қодир бўлган муҳим резервни (захира манбасини) кўрамиз.

Машиналарни агрегат (экплуатацион) усулда таъмирлашда уларни ясаш технологик жараёнига нисбатан самарадорликнинг ягона йўли-ейилган деталарни қайта тиклаш (Р1) эканлигини кўрамиз.

Ҳақиқатдан ҳам, машинасозлик корхоналари учун деталарнинг қуйиш, ковка қилиш, штамповкалаш каби хамоки маҳсулотга ишлов бериш ишларини ўз таркибига олган ҳолда ишлаб чиқаришнинг барча босқичларини босиб ўтади. Ейилган деталарни тиклашда эса хамоки маҳсулот сифатида тўлик шаклга эга бўлган ейилган деталнинг ўзи кириб келади.

Айнан шу боисдан ҳам қуйиш, штамповкалаш ва қисман механик ишлов бериш каби қатор мураккаб ва сермеҳнат операцияларни бажаришга эҳтиёж қолмайди.

Тадқиқотларнинг кўрсатишича, деталларни тиклаш учун кам миқдорда материаллар ва моддий харажатларни сарфлаган ҳолда уларнинг хизмат муддатини (ресурсини) олти ва ундан кўпроқ даражагача оширишимиз мумкин.

Янги, юқори самарали эритиб қоплаш усулларидан фойдаланиш бу марраларни эгаллашга имкон беради.

Таянч тушунчалар: Машиналар, ишлаб чиқариш ва техно-логик тараёни, таъмирлаш, асосий тушунчалар, таъмирга қабул қилиш, тайёрлаш, машиносозлик ва таъмирлаш корхоналаридаги технологик жараёнлар, ейилган деталарни тиклашнинг афзаллиги, уни асослаш.

Мавзуни такрорлашга оид тест (синов) саволлар: 1. Таъмирлаш борасида қандай тушунчаларни биласиз?

Мисоллар келтиринг. 2. Машиналарни таъмирлашга қабул қилиш ва тайёрлашга

қандай талаблар қўйилади, уларга шарҳлар беринг. 3. Машиналарни таъмирлаш технологик жараёнининг схемаси

келтирилсин ва тахлил қилинсин.

298

4. Таъмирлаш корхоналаридаги технологик жараёнлар машиносозлик корхоналаридаги технологик жараёнлардан қайси жищатлари билан фарқ қилади? Уларни тахлил қилинг.

5. Ейилган деталарни тиклашнинг асосий самарадорлиги нимада? Уни асосланг.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. В.А.Анилович. Основы надежности сельскохозяйственной

техники. - М.: МИИСП, 1973. 2. А.И.Селиванов, Ю.Н.Артемьев. Теоретические основы

ремонта и надежности сельскохозяйственной техники. - М.: Колос, 1978, 248 с.

3.В.И.Прейсман. Основы надежности сельскохозяйственной техники. - Киев -Донецк.: Высшая школа, 1979.

4.Л.С.Ермолов. Повышение надежности сельскохозяйственной техники. М.: Колос, 1979. -255 с.

5. Қосимов Қ. Ейилган деталарни қайта тиклаш ва пухталигини ошириш. –Т.: АндҚХИ,2006.-90 б.