ΒΑΣΙ

ΛΕΙ

ΟΣ

ΜΕΛ

ΑΣ

ένας

μεγ

άλος

άγνω

στο

ς

282 245

ΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ MEΛΑχαλκογραφία του Ουίλλιαμ Μύλλερ, 1863

282 307

Η οικογένεια Μελά, μια από τις πλουσιότερες των Ιωαννίνων, ήταν εγκα-τεστημένη στην πόλη πριν ακόμη την κατακτήσουν οι Τούρκοι το 1430. Το όνομά τους ήταν Στρατηγόπουλοι, αλλά φαίνεται πως το μελαψό χρώμα του προσώπου των μελών της οικογένειας τους προσέδωσε το

παρατσούκλι ‘‘Μελανιάς’’ και που τελικά κατέληξε στο όνομα ‘‘Μελάς’’. Είχαν με-γάλη κτηματική περιουσία στην περιοχή των Ιωαννίνων και σύμφωνα με μια παλιά μαρτυρία, πολλές βρύσες στο δρόμο από τα Γιάννενα προς το Σούλι ονομάζο-νταν ‘‘η βρύση του Μελά’’. Το πατρογονικό τους σπίτι ήταν στο Κάστρο.

Μετά την άτυχη επανάσταση του Διονυσίου του Σκυλοσόφου, στα 1611, η Πύ-λη προχώρησε στην απαλλοτρίωση των τιμαρίων των χριστιανών των Ιωαννίνων. Μόνον εκείνοι που εξισλαμίστηκαν μπόρεσαν να κρατήσουν τις περιουσίες τους, ενώ όσοι αρνήθηκαν να αλλαξοπιστήσουν τις έχασαν. Ανάμεσά τους και οι πρό-γονοι του Βασιλείου, οι οποίοι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τα Γιάννενα. Ο Ιω-άννης Μελάς προτίμησε να γίνει αρματωλός, άλλος κατέφυγε στην Τρανσυλβα-νία, ο Μιχαήλ έγινε στρατάρχης του αυστριακού στρατού και νικήθηκε από τον Ναπολέοντα στο Μαρέγκο (λέγεται ότι όταν πέθανε βρέθηκε στα χαρτιά του ένας χάρτης της Ηπείρου, που είχε σχεδιάσει ο ίδιος). Επίσης άλλοι έφυγαν για τη Μόσχα και την Κωνσταντινούπολη και επιδόθηκαν στο εμπόριο για να ζήσουν τις οικογένειές τους. Ανάμεσα σε εκείνους που πήγαν στην Πόλη, περί τα μέ-σα του 18ου αιώνα, για να επιτύχουν την επανάκτηση της περιουσίας τους στα Γιάννενα ήταν και ο Λέων, ο παππούς του Βασιλείου. Δεν κατάφερε να ξαναπά-ρει όσα του είχαν αφαιρέσει οι Τούρκοι, εγκαταστάθηκε όμως στην Κωνσταντι-νούπολη, διέπρεψε στο εμπόριο και, μη ξεχνώντας την καταγωγή του, έστελνε βοηθήματα στο Νοσοκομείο και τους φτωχούς των Ιωαννίνων.

Ο Βασίλειος Μελάς γεννήθηκε το 1819 στην Κωνσταντινούπολη. Δύο χρόνια αρ-γότερα, το 1821, ο πατέρας του Γεώργιος, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ανα-γκάστηκε να εγκαταλείψει μια νύχτα την Πόλη, μαζί με την οικογένειά του, προ-κειμένου να αποφύγει τη σύλληψη. Αφήνοντας πίσω όλα τους τα υπάρχοντα, κατέφυγαν πρώτα στην Οδησσό και εν συνεχεία στην Κέρκυρα. Ο μικρός Βα-σίλειος γνώρισε την προσφυγιά και τη φτώχεια από την τρυφερή ηλικία του, πρόλαβε όμως και τις έντονες συγκινήσεις των τελευταίων χρόνων της Επανά-στασης και έζησε τα προβλήματα του νεοϊδρυθέντος κράτους. Εμπειρίες και βι-ώματα καθοριστικά για την επόμενη πορεία του, μνήμες ανεξίτηλες διαμόρφω-σαν αναλόγως το χαρακτήρα του. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Κέρκυρα και μετά έφυγε για το Λονδίνο, όπου προσελήφθη από τη φιλική του οικογένεια Κοργιαλένειο στις επιχειρήσεις της. Στον κύκλο τους γνώρισε τη μέλλουσα γυ-ναίκα του και πιστό συμπαραστάτη του σε όλη του τη ζωή, την Τερψιχόρη Γερ-ραλοπούλου, η οποία ήταν συγγενής τους. Φεύγοντας από τις επιχειρήσεις του Κοργιαλενείου Ιδρύματος ίδρυσε τον εμπορικό οίκο ‘‘Αδελφοί Μελά’’ και επιδό-θηκε στο εμπόριο με ιδιαίτερη επιτυχία, δημιουργώντας μεγάλη περιουσία. Η καρδιά του όμως ήταν δοσμένη στα γράμματα και ιδιαίτερα στην ποίηση. Έχει μάλιστα γράψει και πολλά ποιήματα, τα οποία παραμένουν ανέκδοτα. Και τα όνειρά του πάντα με τα γράμματα συνδέονταν, αλλά, όπως έγραφε στον πατέ-

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΕΛΑΣ

η πορεία

308 309

ρα του στα 1839, είχε πάρει την απόφαση να θυσιάσει τα όνειρά του αυτά για να μπορέσει να ανακουφίσει οικονομικά τους γονείς του και να ενισχύσει τα αδέρ-φια του Λέοντα (τον συγγραφέα του Γεροστάθη), Κωνσταντίνο και Μιχαήλ (πα-τέρα του μακεδονομάχου Παύλου Μελά). Δεν έπαψε όμως ποτέ, στον ελεύθε-ρο χρόνο του, να ασχολείται με τα γράμματα και την ποίηση.

Το 1873 Βασίλειος Μελάς μετέφερε τις επιχειρήσεις του στην Αθήνα. Την ίδια χρονιά αργότερα, αγόρασε τρία συνεχόμενα οικόπεδα συνολικής έκτασης 16.000 τ.μ. στην τότε Πλατεία Λουδοβίκου (τη σημερινή Πλατεία Κοτζιά), όπου έκτισε το μέγαρό του. Η ευαισθησία του απέναντι στα τεράστια προβλήματα που αντιμε-τώπιζε ο τόπος μετά από αιώνες τουρκοκρατίας τον οδήγησε στην απόφαση να διαθέσει το σύνολο σχεδόν της περιουσίας του για να μορφωθούν τα ελληνό-πουλα σε σωστό περιβάλλον. Πραγματοποιούσε με τον τρόπο αυτό και το όρα-μα του αδερφού του Λέοντα, ο οποίος πίστευε πως η ύψιστη υπηρεσία που μπο-ρούσε να προσφέρει κανείς στην πατρίδα του ήταν να συμβάλει στη μόρφωση των παιδιών ολόκληρης της Ελλάδας, ελεύθερης και υπόδουλης.

Έτσι ο Βασίλειος Μελάς κληροδότησε με τη διαθήκη του το μέγαρο της Πλα-τείας Λουδοβίκου για ίδρυση και συντήρηση νηπιαγωγείων, ορίζοντας: «Την με-γάλην μου οικίαν, την επί της Πλατείας Λουδοβίκου κειμένην, την αποτελούσαν τετράγωνον, συνορευομένην γύρωθεν υπό των οδών Αιόλου, Σοφοκλέους και της πλατείας του Λουδοβίκου, κληροδοτώ μετά την αποβίωσιν της συζύγου μου, ήτις ενόσω ζει θέλει έχει την επικαρπίαν των προσόδων αυτής, εις τον Δημήτρι-ον Βικέλαν, τον Βίκτωρα Μελάν και εις τον πρεσβύτερον υιόν του αδερφού μου Μιχαήλ Μελά (Γεώργιον) και παραγγέλλω αυτούς όπως εκ των ετησίων αυτής προσόδων, μετά την αφαίρεσιν εκάστοτε των απαιτουμένων εξόδων της συντη-ρήσεως της οικίας ταύτης, ολόκληρον το υπόλοιπον δαπανώσι προς ίδρυσιν και συντήρησιν νηπιαγωγείων, οπουδήποτε ήθελον εγκρίνει, εκτός μόνον της πόλε-ως των Αθηνών, ήτις ευμοιρεί εκπαιδευτικών καταστημάτων, απαγορέυω δε την φαλκιδίασιν του κληροδοτήματος αυτού δι’ οιονδήποτε λόγον». Ο Βασίλειος Με-λάς πέθανε το 1884, όντας άρρωστος στο Παρίσι σε ηλικία 65 ετών. Έτσι ιδρύθηκε το Νηπιακό Επιμελητήριο Μελά το οποίο μέσα στα 115 χρόνια της λειτουργίας του έκτισε συνολικά 183 σχολεία και νηπιαγωγεία, ενίσχυσε οικονο-μικά άλλα 78, που χρειάζονταν επισκευές και εφοδίασε δεκάδες άλλα με επο-πτικά μέσα διδασκαλίας. Από αυτά τα 24 ήταν εκτός των ελληνικών συνόρων, σε περιοχές που δεν είχαν ακόμη απελευθερωθεί. Στην πατρίδα του ευεργέτη, την Ήπειρο, έχουν κτιστεί μέχρι σήμερα 64 σχολεία και νηπιαγωγεία, στη Μακεδονία 41, στη Δυτική Θράκη 23, στη Ανατολική Θράκη 8, στη Σερβία 3, στην Αλβανία 10 και στη Βουλγαρία 3. Το 1903 δέχτηκε την αρρωγή του Νηπιακού Επιμελητηρίου Μελά και η Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων, η οποία τότε βρισκόταν στο στάδιο της κατασκευής. Διαβάζουμε στα πρακτικά του ιδρύματος: «...η επιτροπή λαμβάνου-σα υπόψιν ότι τα Ιωάννινα είναι η πατρίδα του διαθέτου, και ότι η Ζωσιμαία Σχο-λή, εκτός του εθνικού χαρακτήρος αυτής περιλαμβάνει και την κατωτάτην εκπαί-δευσιν, απεφάσισε να χορηγήσει εις αυτήν ποσόν...».

ελαιογραφία αγνώστου, Νηπιακό Επιμελητήριο Μελά, Αθήνα ελαιογραφία του Έκτορα Δούκα, 1890, Νηπιακό Επιμελητήριο Μελά, Αθήνα

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΕΛΑΣ

Είναι από τους πιο μεγάλους, ενδεχομένως, όμως και από τους πιο λίγο γνωστούς ευεργέτες του 19ου αι-ώνα. Ο άνθρωπος που σκέφτηκε πριν από 120 χρόνια ότι έπρεπε να ληφθεί μέριμνα για τα μικρά παιδιά, τα νήπια αυτού του τόπου. Ο άνθρωπος που έθεσε στέ-ρεα θεμέλια για τη δημιουργία ενός οικοδομήματος το οποίο θα αντέχει - όπως και άντεξε - στο χρόνο. Για την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του Βα-σιλείου Μελά πολύ εύγλωττο είναι ένα απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του εθνικού ευεργέτη Αν-δρέα Συγγρού: «Τον Βασίλειον Μελάν είχον γνωρίσει

ΤΕΡΨΙΧΟΡΗ ΜΕΛΑ

κατά την εις το Λονδίνον διαμονήν μου κατά το έτος 1870. Διεκρίνετο δια την φιλοξένειαν του οίκου του, κυρίως χάριν εις την σύζυγόν τoυ Τερψιχόρην, γυναί-κα αρίστης συμπεριφοράς και ευγενίας. Ο οίκος του Βασιλείου Μελά εσυχνάζετο από Άγγλους ανωτέρας κοινωνικής τάξεως και γενικώς παρ’ αυτώ εύρισκεν τις λίαν ευάρεστον φιλοξενείαν. Ο Βασίλειος Μελάς, άτεκνος και κάτοχος σημαντικής περιουσίας, Ηπεί-ρώτης την καταγωγήν και φιλόπατρις ως οι πλείστοι των Ηπειρωτών, επεθύμει να ίδη την Ελλάδα προκό-πτουσαν και προοδεύουσαν...».

310 311

Μιχαήλ Μελάς (1833-1897), αδερφός του Βασιλείου, μεγαλέμπορος, βουλευτής Αττικής και Δήμαρχος Αθηνών

ελαιογραφία του Γεωργίου Ροϊλού, π.1905, Δήμος Αθηναίων

Παύλος Μελάς (1870-1904), ανεψιός του Βασιλείου, γιος του Μιχαήλεθνομάρτυρας του Μακεδονικού Αγώναελαιογραφία του Γεωργίου Ιακωβίδη, 1915, Πινακοθήκη ‘‘Ε. Αβέρωφ’’, Μέτσοβο

Γεώργιος Μελάς (1785-1856), πατέρας του Βασιλείου, ανώτατος δικαστής, έμπορος και μέλος της Φιλικής Εταιρείας,

χαρακτικό αγνώστου, συλλογή οικογένειας Μελά

Λέων Μελάς (1812-1879), αδερφός του Βασιλείου,λόγιος, νομικός, συγγραφέας, πολιτικός και παιδαγωγός, ελαιογραφία του Γεωργίου Ροϊλού, π.1905, Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αθήνα

χειρόγραφα των έναντι ποιημάτων του Βασιλείου Μελάη υπογραφή του Βασιλείου Μελά

ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΜΕΛΑ

Το γεγονός ότι ο Βασίλειος Μελάς και η σύζυγός του έμειναν άτεκνοι τους ευαισθητοποίησε ακόμη περισ-σότερο υπέρ των παιδιών, τα οποία και λάτρευαν. Είναι χαρακτηριστικό το ανέκδοτο ποίημά του ‘‘Κοιμάται το μωρό μου’’, που έγραψε ο ευεργέτης το 1871:

Κοιμάται το μωρό μου Μ’ αγγέλου ευμορφιά Σιμά εις το πλευρό μου το έχω συντροφιά Παιδί μου νανουρίσου Μην και, να σε χαρώ Γλυκό, γλυκό μωρό Εκείνο αναπνέει Κι εγώ καρδιοχτυπώ μου φαίνεται πως λέει ‘‘Μητέρα σ’ αγαπώ’’

Και ένα χρόνο αργότερα, στα 1872, βρίσκουμε στις σημειώσεις του το ακόλουθο τετράστιχο, απλό, αλλά γεμάτο αγάπη για όλα τα μικρά παιδιά:

Με ζεφύρους στα πανιά των Τύχη να τους ευνοεί Και μικρά τα κύματά των Στα πελάγη της ζωής.

Με την προσοχή του στραμμένη στο μέλλον του τό-που ο Βασίλειος Μελάς φρόντισε ώστε το προϊόν του μόχθου του να διατεθεί με τον καλύτερο δυνατό τρό-πο για να ενισχυθούν οι νέες γενιές, αυτές που θα δη-μιουργούσαν το μέλλον αυτό. Διορατικός, φιλόπατρης, χωρίς όμως να υποτιμά τα επιτεύγματα των παλαιών, έσκυψε πάνω στα προβλήματα των συγχρόνων του και του τόπου. Τις βαθύτερες σκέψεις και επιθυμίες του εκφράζουν μερικοί άλλοι στίχοι του:

Πολύ πλανάσαι Έλλην Εάν το απαγγέλλειν Την δόξαν των προγόνων Νομίζεις ευτυχίαν. Θα ευτυχήσεις μόνον Αν συ, ως την αρχαίαν Εκείνην ιστορίαν Δημιουργήσεις νέαν.

312

ΜΕΓΑΡΟ ΜΕΛΑ, Αθήνα

Το έτος 1873, ο Βασίλειος Μελάς αγοράζει και τα τρία οικόπεδα που αποτελούν το οικοδομικό τετράγωνο δι-αγωνίως απέναντι από το κεντρικό κτίριο της Εθνικής Τράπεζας, το οποίο περικλείεται από τις οδούς Αιό-λου, Σοφοκλεόυς, Στρέιτ και Κρατίνου. Ευθύς αμέσως αναθέτει στον αρχιτέκτονα Έρνεστ Τσίλλερ την εκπό-νηση σχεδίου για την οικοδόμηση του Μεγάρου.

Πρόκειται για ένα από τα πλέον πρώιμα έργα του αρχι-τέκτονα, στο οποίο χρησιμοποιεί στοιχεία αντιπροσω-πευτικά της δουλειάς του, όπως είναι οι πολυεδρικές επιφάνειες των προσόψεων, ο έγχρωμος και γλυπτός διάκοσμος, τα τοξωτά ή και ευθύγραμμα γωνιαία θυ-ρώματα, τα θωράκια, οι επιστέψεις και οι ευθύγραμ-μες κορνίζες του. Το ‘‘Μέγαρο Μελά’’ ολοκληρώνεται σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Στοίχισε - όπως είχε λεχθεί - το υπέρογκο, για τότε, ποσόν του ενός εκατομμυρίου δραχμών, όταν ο κρατικός προϋπολογι-σμός ανερχόταν σε 33 εκατομμύρια δραχμές !

Το ισόγειο προς την οδό Αιόλου προοριζόταν για κα-ταστήματα. Μετά το θάνατο της Τερψιχόρης Μελά το 1897, το Μέγαρο περιέρχεται στο ίδρυμα που συστά-θηκε, το Νηπιακό Επιμελητήριο Μελά. Το 1909 προστί-θεται και τρίτος όροφος από τον αρχιτέκτονα Φιλίππο Οικονόμου. Στην Κατοχή στο Μέγαρο εγκαταστάθηκε η υπηρεσία λογοκρισίας και οι φθορές τις οποίες υπέ-στη ήταν μεγάλες. Μέχρι το 1973 στέγαζε το Κεντρι-κό Ταχυδρομείο και το έτος 1977 το μίσθωσε η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία το αποκατέστησε υπο-δειγματικά στην αρχική του μορφή.

το Μέγαρο Μελά σε υδατογραφία του Έρνεστ Τσίλλερ, με την υπογραφή του κάτω δεξιά, 1880, Εθνική ΠΙνακοθήκη, Αθήνα

το Μέγαρο Μελά σε καρτποστάλ του 1890, αμέσως ματά την αποπεράτωσή του οι Καρυάτιδες του Τσίλλερ στους εξώστες του πρώτου ορόφου

το Μέγαρο Μελά είναι απο τα πρώτα αλλά και πιο επιτυχή έργα του Τσίλλερ.

το Μέγαρο Μελά με τις Καρυάτιδες στα μπαλκόνια του πρώτου ορόφου η υπογραφή του Τσίλλερ στα ελληνικά

314

ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΡΟΥ ΜΕΛΑ

Το ιστορικό κτίριο όσο ζούσε εκεί η οικογένεια Μελά γνώρισε μεγάλες δόξες. Σύχναζαν σε αυτό τα πλέον επίλεκτα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας, όπως στρατι-ωτικοί, πολιτικοί, λογοτέχνες, καθηγητές πανεπιστημί-ου, ηθοποιοί κ.ά. Ανάμεσά τους ο αγαπημένος ανεψιός του Βασιλείου Μελά, ο μακεδονομάχος Παύλος Με-λάς και η πανέμορφη σύζυγός του Ναταλία Δραγούμη, κόρη - ένα από τα έντεκα παιδιά - του λόγιου και πρω-θυπουργού Στέφανου Δραγούμη (1842-1923).

ΜΕΓΑΡΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΛΑ, Γιάννενα

Η πρώτη κατοικία της πολυπληθούς και εύπορης οικο-γένειας των Μελά ήταν μέσα στο Κάστρο των Ιωαν-νίνων, κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Η τελευ-ταία οικία τους βρισκόταν στο εμπορικό κέντρο των Ιωαννίνων, στον αριθμό 13 της οδού Δαγκλή. Ήταν ένα δίπατο γιαννιώτικο αρχοντόσπιτο - που κτίστηκε το 1847 - με ευρύχωρα ψηλοτάβανα δωμάτια, νεοκλασι-κό ύφος και μεγάλη αυλή στο πίσω μέρος του.

Στα 1960 οι αδερφοί Λέων, Πάνος και Τάκης Μελάς προσέφεραν δωρεάν το μέγαρο για να στεγαστεί η νεοϊδρυθείσα ‘‘Δημοτική Πινακοθήκη Ιωαννίνων’’, η πρώτη πινακοθήκη στην Ελλάδα που απέκτησε στέγη (η Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών είχε ακόμη τις συλλογές της στις... αποθήκες). Η πατρική οικία των Μελάδων φιλοξένησε τους θησαυρούς της Πινακοθήκης έως το 1965. Τότε το κτίριο πουλήθηκε, κατεδαφίστηκε και στην θέση του κτίστηκε πολυώροφη οικοδομή. Η Δημοτική Πινακοθήκη διέκοψε τη λειτουργία της και επαναλειτούργησε το 2000 από τον συγγραφέα του παρόντος, τότε Δήμαρχο Ιωαννίνων, στο νεοκλασικό κτίριο ’’Βασιλείου Πυρσινέλλα’’ επί της οδού Κοραή.

το εσωτερικό του πρώτου ορόφου της οικίας Μελά, όταν στέγαζε τη Δημοτική Πινακοθήκη Ιωαννίνων, τη δεκαετία του 1960

η υποδοχή του πρώτου ορόφου του Μεγάρου

ο εσωτερικός διάδρομος του πρώτου ορόφου

το εσωτερικό αίθριο χρησιμοποιείται ως χώρος εκδηλώσεων το αρχοντικό της οικογένειας Μελά στην οδό Δαγκλή, σε φωτογραφία του 1913

316 317

Η επιστολή δείχνει ότι ο εθνικός αγωνιστής Ιωάννης Μελάς χειριζόταν άψογα την ελληνική γλώσσα, όπως όλοι οι απόφοιτοι της Καπλανείου Σχολής, στην οποία είχε φοιτήσει τόσο αυτός όσο και ο αδερφός του Παύλος, που έπεσε στο Μεσολόγγι. Δεν είναι τυχαίο ότι ο μακεδονομάχος Παύλος Μελάς πήρε - πολύ αργότερα - το όνομα του ήρωα προγόνου του.

ο εθνικός αγωνιστής Ιωάννης Μελάς (1787-1833), θείος του ευεργέτηο ήρωας της Εξόδου του Μεσολογγίου Παύλος Μελάς (1790-1826), θείος του ευεργέτη

Η εθνική προσφορά της ιστορικής οικογένειας των Με-λάδων είναι τεράστια. Ο πατέρας του ευεργέτη, ο Γε-ώργιος (1785-1856), μαζί με τους Ηπειρώτες, επίσης, Ασημάκη Κροκίδα, Χριστόδουλο Οικονόμου και άλλους, αποτέλεσαν έναν από τους πιο σημαντικούς πυρήνες της Φιλικής Εταιρείας στην Κωνσταντινούπολη. Ο μακεδονο-μάχος Παύλος Μελάς ήταν ανεψιός του Βασιλείου από αδερφό, ενώ ο θείος του ο Παύλος, (γενν. Γιάννενα 1790), αδερφός του πατέρα του, εγκατέλειψε την Οδησσό και ήρθε να πολεμήσει στο Μεσολόγγι, όπου και σκοτώθηκε, στα 1826, κατά την Έξοδο, στα 36 χρόνια του. Το θάνατό του ανήγγειλε στη μητέρα του ο αδερφός του Ιωάννης (Γιάννενα 1787 - Ναύπλιο 1833), που ήταν και αυτός στο Μεσολόγγι, με την ακόλουθη συγκλονιστική επιστολή:

«Σεβαστή μου Μητέρα, προσκυνώ. Έκλαυσεν η Μήτηρ του Χριστού διά τον θάνατόν του, αλλά αμέσως επαρηγορή-θη επειδή εχάθη διά το χριστιανικόν πλάσμα. Κλαύσε και η ευγένειά σου διά τον ηρωικόν θάνατον του υιού σου Παύλου, αλλά παρηγορήσου ότι εχάθη διά την θρησκεία και διά το έθνος του. Στοχάσου ότι δεν είσαι μοναχή εχάθησαν άπειραι φαμελιαί ολόκληραι, εσώθησαν γονείς αλλά έχασαν γυναίκες και παιδιά. Η δυστυχία μαστίζει, και σαν φρόνιμη η Χριστιανή πρέπει να δοξάσης τον Θεό και να χαρίζη ζωήν εις την ευγενείαν σας και τα λοι-πά σας τέκνα. Ελπίζω ογλίγορα να έλθω και διά ζώσης φωνής να σας παρηγορήσω. Την αγαπημένη μου αδελφή ασπάζομαι [...]. Την Κοκόνα Ελένην προσκυνώ και μένω. Ο υιός σας Ιωάννης Μελάς...»

Η ΕΘΝΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΜΕΛΑ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΒΙΚΕΛΑΣ, ο ανεψιός του ευεργέτη

Ο Δημήτριος Βικέλας (1835-1908), ποιητής, πεζογρά-φος, συγγραφέας φιλολογικών και ιστορικών μελετών, ήταν ο ανεψιός του Βασιλείου Μελά από την αδερφή του Σμαράγδα. Προσωπικότητα με ευρεία πνευματική δράση, πρωτοστάτησε στην αναβίωση των Ολυμπια-κών Αγώνων. Ο Βικέλας έζησε κοντά στο θείο του, δούλεψε μαζί του 24 χρόνια στο Λονδίνο και ήταν δί-πλα του στις τελευταίες του στιγμές. Ο συγγραφέας του ‘‘Λουκή Λάρα’’ είναι ο πιο κατάλληλος για να δώσει τα στοιχεία εκείνα που περιγράφουν το χαρακτήρα του θείου του, φίλου του, και προστάτη του.

Γράφει ο Δ. Βικέλας στα απομνημονεύματά του: «Δεν ήταν από εκείνους οι οποίοι θεωρούσαν την απόκτη-ση πλούτου σαν τον μόνο και κύριο σκοπό της ύπαρ-ξής τους. Απόδειξη δε τούτου είναι ότι παράτησε το εμπορικό στάδιο, όταν απέκτησε τεράστια περιουσία αρκετή για έναν άνετο βίο. Δεν επέμεινε, όπως τόσοι άλλοι, να εργάζεται μέχρι τέλους για τον πλούτο και μόνον [...] Ήταν ευφυέστατος, είχε έμφυτη την ευγέ-νεια της έκφρασης, είτε μιλούσε είτε έγραφε, αλλά ποτέ δεν μπόρεσε να υπερνικήσει τις δυσκολίες της ορθογραφίας [...] Η σύζυγος του διέθετε όλα τα χαρί-σματα. Ευγενής στην ψυχή, όμορφη στην μορφή, ήταν πράγματι προικισμένη με όλα τα προτερήματα του νου και της καρδιάς. Ο θείος μου την λάτρευε και την θαύ-μαζε. Και δεν είχε άδικον. Οι δυο τους αποτελούσαν έναν ελκυστικό και αρμονικό αντρόγυνο. Η κατοικία τους στο Λονδίνο ήταν το τερπνό κέντρο της ελληνι-κής παροικίας, ένας χώρος φιλικός και φιλόξενος...»

ο ζωγράφος Ν. Ξυδιάς-Τυπάλδος (1828-1909) ελαιογραφία του Νικολάου Ξυδιά - Τυπάλδου, π.1870, Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα

318 319

Ελασσόνα, Δημοτικό Σχολείο

Μπιζάνι Ιωαννίνων, Νηπιαγωγείο

Παραμυθιά Θεσπρωτίας, Νηπιαγωγείο

Κατσικά Ιωαννίνων, Δημοτικό Σχολείο Κληματιά Ιωαννίνων, Δημοτικό Σχολείο

Μέτσοβο, Νηπιαγωγείο

ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΟΥ ΝΗΠΙΑΚΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥ ΜΕΛΑ

Σε μια εποχή κατά την οποία οι όροι ‘‘αποκέντρωση’’ και ‘‘ενίσχυση της περιφέρειας’’ δεν είχαν ακόμη ακουστεί, ο Βασίλειος Μελάς είχε τη διορατικότητα και την ευρύτητα του πνεύματος να διαβλέψει πως η προκοπή του τόπου στηρίζεται κυρίως στην ανάπτυξη της επαρχίας. Γνωρίζει πως η προσοχή των ιθυνόντων είναι στραμμένη κατά κύ-ριο λόγο στην πρωτεύουσα και για αυτό την εξαιρεί από το δικό του πρόγραμμα. Έχει επίσης τη διορατικότητα να αντιληφτεί τη σημασία που έχουν τα προσχολικά χρόνια στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και στη σωστή ανάπτυ-ξη των νέων, σε μια ιστορική περίοδο κατά την οποία οι έννοιες ‘‘νηπιαγωγείο’’ και ‘‘νηπιοτροφείο’’ ήταν εντελώς άγνωστες. Για το λόγο αυτό μέριμνά του και βαθειά επι-θυμία του ήταν όλα τα μικρά παιδιά να έχουν μια φιλόξενη στέγη στα πρώτα τους βήματα, ώστε να ξεκινήσουν τη ζωή τους με τις πιο ευοίωνες προοπτικές.

Μελένικο Βουλγαρίας, Αστική Σχολή

Σουφλί, Α΄ Νηπιαγωγείο

Αμάραντος Ιωαννίνων, Δημοτικό Σχολείο

Σούρπη Θράκης, Δημοτικό Σχολείο

Φλώρινα, Β’ Δημοτικό Σχολείο

320

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΜΕΛΑ

Ο Βασίλειος Μελάς πέθανε το έτος 1884 στο Παρί-σι, σε ηλικία 65 ετών, όπου είχε πάει για να αντιμε-τωπίσει μια βαρειά αρρώστια. Κηδεύτηκε σεμνά στη γαλλική πρωτεύουσα, και στη συνέχεια, η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου τάφηκε σε λιτό και απέριττο μνήμα στο Α’ Νεκροταφείο. Δίπλα του στις τελευταίες του στιγμές ήταν ο αγαπημένος του ανε-ψιός Δημήτριος Βικέλας, ο οποίος με δύο επιστολές του πληροφορεί το μικρότερο αδερφό του ευεργέτη, το Μιχαήλ, στην Αθήνα για τα συμβάντα. Με την πρώτη αναγγέλλει το θάνατο του Βασιλείου:

Κυριακή 5 Οκτ. 1884

Αγαπητέ μου Μιχαλάκη,

Όταν σε έγραφα προχθές, δεν επερίμενα ότι τόσον γρήγορα θα ερχόταν το τέλος. Το επρόσμενα, αλλά ενόμιζα ό,τι ακόμη έχει εβδομάδας εμπρός του. Υπέ-φερεν τόσον τας τελευταίας αυτάς ημέρας, ώστε δεν πρέπει να λυπούμεθα ότι δεν παρετάθη περισσοτέρον η αγωνία του. Σ’ ετηλεγράφησα σήμερον το πρωί κατ’ ευθείαν. Απέθανε χωρίς αγωνίαν και χωρίς να το εν-νοήση ο ίδιος, μολονότι αυτάς τας τελευταίας ημέρας εφαίνετο πλέον ανήσυχος[...]

Ο ανεψιός σου, Δ. Βικέλας

Και τρεις μέρες αργότερα, με μια δεύτερη επιστολή, αναφέρεται στην κηδεία του ευεργέτη:

Τετάρτη 8 Οκτ. 1884

Αγαπητέ μου Μιχαλάκη,

Χθες έγινε η κηδεία, απλή καθώς την ήθελε πάντοτε. Όλοι οι εδώ φίλοι, με την παρουσίαν των, αν και χωρίς προσκλητήρια, επροσπάθησαν να μας κάνουν να λη-σμονήσωμεν την ξυνίαν μας. Το λείψανον μένει εις το υπόγειον της Ρωσικής εκκλησίας, προσωρινώς[...]

Σε γλυκοφιλώ Μιχαλάκη μου

ο ανεψιός σου, Δ. Βικέλας

στο λιτό και απέριττο μνήμα του Βασιλείου Μελά στο Ά Νεκροταφείο Αθηνών, τάφηκε και η σύζυγός του Τερψιχόρη

το γράμμα του Δ. Βικέλα προς το Μιχαήλ Μελά, αδερφό του Βασιλείου, με το οποίο του αναγγέλει το θάνατο του ευεργέτη

η υπογραφή του Δημητρίου Βικέλα

ταφικό μνημείο Ερρίκου Σλήμαν στο Α’ Νεκροτραφείο Αθηνών, έργο του Τσίλλερ, όπου τάφηκαν ο ίδιος, η γυναίκα του και έξι μέλη της οικογένειας Μελά, μεταξύ των οποίων η κόρη του Σλήμαν Ανδρομάχη (1871-1962), σύζυγος του Λέοντα Μελά (1872-1905)