БЕЛАРУСКАЯ МОВА · 2017-02-01 · Мова не ѐсць i чыста індывідуальная з’ява, бо ў такім разе кожны чалавек

МІНІСТЭРСТВА ЎНУТРАНЫХ СПРАЎ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ

«МАГІЛЁЎСКІ ВЫШЭЙШЫ КАЛЕДЖ

МІНІСТЭРСТВА ЎНУТРАНЫХ СПРАЎ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ»

БЕЛАРУСКАЯ МОВА Юрыдычная лексіка

Магілѐў 2013

2

УДК 808.26

ББК 81.2 БЕЛ

Дапушчана Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь у якасці вучэбнага

дапаможніка для курсантаў і студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі па юрыдычных спецыяльнасцях

Аўтары:

Венідзіктаў С.В., дацэнт кафеды сацыяльна-гуманітарных дысцыплін

УА “Магілѐўскі вышэйшы каледж МУС Рэспублікі Беларусь”, кандыдыт

філалагічных навук, дацэнт

Даніленка С.І., начальнік кафедры сацыяльна-гуманітарных

дысцыплін УА “Магілѐўскі вышэйшы каледж МУС Рэспублікі Беларусь”,

кандыдыт філалагічных навук, дацэнт

Рэцэнзенты:

Дзятко Д.В., загадчык кафедры беларускага мовазнаўства

УА “Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка”,

кандыдат філалагічных навук, дацэнт

Савіцкая І.І., дацэнт кафедры сучаснай беларускай мовы

УА “Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт”, кандыдат філалагічных навук, дацэнт

Венідзіктаў, С.В.

Беларуская мова. Юрыдычная лексіка : вучэбны дапаможнік /

С.В. Венідзіктаў, С.І. Даніленка; Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі

Беларусь, МВК МУС РБ. – Магілѐў : Магілѐўскі вышэйшы каледж МУС

Рэспублікі Беларусь, 2013. – 140 с.

Вучэбны дапаможнік змяшчае асноўныя тэарэтычныя звесткі па дысцыпліне

“Беларуская мова (юрыдычная лексіка)”, практычныя заданні, тэксты юрыдычнай тэматыкі для перакладу, кароткі руска-беларускі слоўнік юрыдычных тэрмінаў, пытанні для самакантролю і

для падрыхтоўкі да заліку па дысцыпліне.

Дапаможнік адрасаваны студэнтам і курсантам дзѐннай і завочнай формы навучання спецыяльнасці “Правазнаўства”, якія атрымліваюць адукацыю ў вышэйшых навучальных

установах Рэспублікі Беларусь.

УДК 88.26

ББК 81.2 БЕЛ

© Венідзіктаў С.В., Даніленка С.І., 2013

3

ЗМЕСТ

Тлумачальная запіска ……………………………………………… 4

Тэма 1. Уводзіны ў дысцыпліну “Беларуская мова (юрыдычная

лексіка)”. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і

нацыянальных каштоўнасцей ………………………………………. 6

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай мовы ………………………. 11

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах

білінгвізму……………………………………………………………. 23

Практыкаванні для прамежкавага кантролю ……………………… 42

Тэсты для прамежкавага кантролю ………………………………. 44

Тэма 4. Функцыянальныя стылі маўлення…………………………. 61

Тэма 5. Навуковы стыль…………………………………………..… 64

Тэма 6. Афіцыйна-справавы стыль ……………………………..… 73

Тэма 7. Культура прафесійнага маўлення ……………………..….. 79

Тэксты для перакладу………………………………………………. 95

Руска-беларускі слоўнік юрыдычных тэрмінаў…………………… 111

Пытанні для падрыхтоўкі да заліку…………………………….… 136

Літаратура…………………………………………………………… 138

4

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Мэты і змест дысцыпліны “Беларуская мова (юрыдычная лексіка)”

арыентуюцца, найперш, на практычныя патрэбы грамадства. Для студэнтаў

юрыдычных факультэтаў вышэйшых навучальных устаноў Рэспублікі

Беларусь і курсантаў устаноў адукацыі сістэмы Міністэрства ўнутраных

спраў прынцыпова важнай з’яўляецца здольнасць вырашаць складаныя

моўна-сацыяльныя праблемы бытавання беларускай мовы ва ўмовах

дзяржаўнага білінгвізму.

Выкладанне дысцыпліны “Беларуская мова (юрыдычная лексіка)” мае

на мэце выпрацоўку і замацаванне практычных уменняў і навыкаў

карыстання вуснай і пісьмовай мовай, развіццѐ моўна-эстэтычнага густу,

пашырэнне і ўзбагачэнне прафесійнага лексічнага запасу будучых

спецыялістаў органаў унутраных спраў. Важнай задачай вучэбнага курса

з’яўляецца выпрацоўка ўменняў практычнага карыстання тэрміналогіяй і

прафесійнай лексікай па абранай спецыяльнасці і падрыхтоўка да

практычнага ўкаранення атрыманых ведаў у іншых сферах сацыяльнай

актыўнасці. У працэсе авалодання дысцыплінай студэнты павінны бліжэй

пазнаѐміцца з духоўнай і інтэлектуальнай спадчынай беларускага народа,

развіць пачуццѐ нацыянальнай самапавагі.

Курс уключае шаснаццаць практычных заняткаў па сямі тэмах.

Тэма 1 адведзена высвятленню месца і ролі беларускай мовы ў сістэме

гуманітарных ведаў сучаснага чалавека. У тэме 2 пададзена вызначэнне

асноўных катэгорый лексікалогіі, асаблівасцей лексікі паводле паходжання,

ступені і сферы ўжывання; асобная дэталізацыя робіцца ў адносінах да

тэрміналагічнай сістэмы сучаснай юрыдычнай навукі. Тэма 3 складаецца з

чатырох практычных заняткаў, у яе межах вывучэнне юрыдычнай

тэрміналогіі працягваецца ў суаднясенні і параўнанні беларускай і рускай

моў, што мае практычную патрэбу. Па-першае, зараз у нашай краіне

суіснуюць дзве дзяржаўныя мовы – беларуская і руская. Па-другое, абедзве

мовы паралельна вывучаюцца ў школах, каледжах, ВНУ, таму супастаўленне

дапамагае больш глыбокаму, асэнсаванаму засваенню асаблівасцей

беларускай юрыдычнай тэрміналогіі. У тэме 4 даецца агульнае паняцце аб

сістэме функцыянальных стыляў. Заняткі па тэме 5 узнаўляюць і

сістэматызуюць веды навучэнцаў адносна навуковага стылю, яго сферы

выкарыстання і найбольш ужывальных дакументаў. Тэма 6 прысвечана

дэталѐваму вывучэнню афіцыйна-дзелавога стылю, яго моўных асаблівасцей

(лексічных, граматычных, сінтаксічных), адметнасцей перакладу тэкстаў

юрыдычнай тэматыкі. Пры гэтым навыкі складання справавых лістоў і

патрабаванні да іх афармлення студэнты і курсанты засвойваюць самастойна.

Вывучэнне дысцыпліны “Беларуская мова (юрыдычная лексіка)”

завяршаецца разглядам тэмы 7 “Культура маўлення”, у межах якой

вывучаюцца асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення (правільнасць,

5

дакладнасць, лагічнасць, чысціня і багацце маўлення, дарэчнасць,

вобразнасць), асноўныя моўныя нормы, праблемы тэхнікі і выразнасці

маўлення, падрыхтоўкі публічнага выступлення.

Шэраг пытанняў, сярод якіх этапы фарміравання беларускай мовы,

гісторыя развіцця беларускай навуковай тэрміналогіі, тэрміналагічная

лексікаграфія, сінтаксічная стылістыка, кампазіцыйна-структурная

арганізацыя навуковага стылю, узаемадзеянне вербальных і невербальных

сродкаў маўленчай дзейнасці і інш., выносіцца на самастойны разгляд.

Засваенне дысцыпліны прадугледжвае таксама досыць вялікі аб’ѐм

самастойнай працы навучэнцаў па перакладу тэкстаў юрыдычнай тэматыкі і

складанню слоўніка юрыдычнай тэрміналогі.

Такім чынам, у выніку засваення вучэбнай дысцыпліны “Беларуская

мова (прафесійная лексіка)” студэнты павінны:

1) ведаць:

ролю мовы і маўлення ў працэсе сацыяльных зносін;

функцыі беларускай мовы як асноватворнага кампанента

нацыянальнай культуры;

месца і ролю беларускай мовы ў славянскай і еўрапейскай

супольнасці народаў і моў;

сістэму лексічных, граматычных і стылістычных сродкаў беларускай

мовы;

дастаткова поўны набор прафесійнай лексікі;

тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі па адпаведных сферах навукова-

прафесійнай дзейнасці;

2) умець:

граматна карыстацца вуснай і пісьмовай мовай;

правільна разумець прафесійныя тэксты і ўспрымаць навуковую

галіновую інфармацыю;

3) мець навыкі:

перакладу, анатавання і рэферавання прафесійна арыентаваных

тэкстаў;

складання і вядзення на беларускай мове дзелавой дакументацыі,

падрыхтоўкі навуковых і публічных выступленняў.

6

ТЭМА 1

УВОДЗІНЫ Ў ДЫСЦЫПЛІНУ

“БЕЛАРУСКАЯ МОВА (ЮРЫДЫЧНАЯ ЛЕКСІКА)”.

БЕЛАРУСКАЯ МОВА І ЯЕ МЕСЦА Ў СІСТЭМЕ

АГУЛЬНАЧАЛАВЕЧЫХ І НАЦЫЯНАЛЬНЫХ

КАШТОЎНАСЦЕЙ

Пытанні:

1. Мэта і задачы курса.

2. Мова і соцыум.

3. Функцыі мовы ў грамадстве.

4. Гіпотэзы паходжання мовы.

ТЭАРЭТЫЧНАЯ ЧАСТКА

Мэта і задачы курса

Мэты выкладання дысцыпліны:

– выпрацаваць і замацаваць практычныя ўменні і навыкі карыстання

вуснай і пісьмовай мовай;

– развіць моўна-эстэтычны густ, звязаны з чысцінѐй і правільнасцю

мовы;

– пашырыць і ўзбагаціць прафесійны лексічны запас будычых

правазнаўцаў і спецыялістаў органаў унутраных спраў, выпрацаваць уменне

практычнага карыстання тэрміналогіяй і прафесійнай лексікай па абранай

спецыяльнасці;

– падрыхтавацца да практычнага ўкаранення атрыманых ведаў у

прафесійнай дзейнасці і іншых сферах сацыяльнай актыўнасці;

– развіць павагу да інтэлектуальнай і духоўнай спадчыны

беларускага народа, імкненне да далейшага ўзбагачэння беларускай мовы.

Задачы вывучэння дысцыпліны “Беларуская мова (юрыдычная

лексіка)” студэнтамі юрыдычных факультэтаў вышэйшых навучальных

устаноў Рэспублікі Беларусь і курсантамі ўстаноў адукацыі сістэмы

Міністэрства ўнутраных спраў:

– дакладна зразумець неабходнасць ведання і карыстання беларускай

мовай у прафесійнай дзейнасці;

– атрымаць сістэму ведаў аб лексічным складзе, тэрміналогіі і

маўленчай культуры;

– усвядоміць месца беларускай мовы ў развіцці культуры і духоўным

адраджэнні нацыі;

7

– стаць высокаадукаванымі спецыялістамі, здольнымі вырашаць

складаныя моўна-сацыяльныя праблемы бытавання беларускай мовы ва

ўмовах дзяржаўнага білінгвізму.

Мова і соцыум

Сучасная навука, вызначаючы сутнасць мовы, вырашае пытанне, што

ѐсць мова – біялагічная, індывідуальная (псіхічная) з’ява ці сацыяльная

(грамадская). Мову лічаць з’явай сацыяльнай, бо яна не перадаецца

генетычна, ад старэйшых да маладзейшых, як біялагічныя адзнакі (колер

скуры, валасоў, форма твару). Дзіця авалодвае мовай таго калектыву

(соцыуму), у якім расце i выхоўваецца. Па-за людской супольнасцю дзіця

наогул не можа навучыцца размаўляць.

Мова не ѐсць i чыста індывідуальная з’ява, бо ў такім разе кожны

чалавек меў бы сваю мову (узгадаем легенду пра Вавілонскую вежу).

Мова асобнага чалавека развіваецца толькі ў соцыуме, пад

уздзеяннем калектыву. Такім чынам, мова – гэта з’ява сацыяльная, а не

біялагічная, індывідуальная.

Зносіны ў шырокім сэнсе слова існуюць не толькі ў чалавечым

грамадстве, але i ў жывѐльным, а ў нашы дні мы таксама павінны ўлічваць

зносіны чалавека з машынай. Ва ўcix выпадках зносіны ѐсць перадача

нейкай інфармацыі, спецыяльна ці адвольна дасланай адпраўшчыкам i

ўспрынятай атрымальнікам. Аналізуючы факты ці працэсы зносін,

неабходна размяжоўваць у ix два планы: выяўленне, дакладней спосаб ці

форму выяўлення (напрыклад, кончык хваста ў кошкі ці літара для

абазначэння гука) i змест, які стаіць за перададзенай інфармацыяй.

У жывѐл зносіны грунтуюцца галоўным чынам на рэакцыях, якія

перадаюцца ў спадчыну. Кожны раз, калі адбываюцца зносіны, яны

залежаць ад прысутнасці стымула ў канкрэтнай сітуацыі. Так, жывѐла, якая

заўважае пагрозу, пачынае крычаць i тым самым папярэджвае аб небяспецы

ўcix астатніх. Але гэты крык абумоўлены не ўсвядомленым намерам

перадаць адпаведную інфармацыю, а міжвольнай рэакцыяй на ўзнікшае

пачуццѐ страху. Паводзіны як адпраўшчыка, так i атрымальніка не

выходзяць тут за межы “першай сігнальнай сітэмы”.

Чалавечыя зносіны – феномен, які якасна адрозніваецца ад таго, што

мы заўважаем у свеце жывѐл. Чалавечыя зносіны ажыццяўляюцца галоўным

чынам з дапамогай гукавой мовы. Разам з тым, значную ролю ў зносінах

паміж людзьмі адыгрываюць i невербальныя формы, у cвaix вытоках

агульныя ў чалавека i жывѐлы.

Моўныя зносіны складаюць “другую сігнальную сістэму

рэчаіснасці”, якая надбудоўваецца над першай, агульнай у чалавека i

жывѐлы. Моўныя зносіны заўсѐды грунтуюцца на засваенні (стыхійным або

свядомым) дадзенай мовы ўдзельнікамі зносін, набытых ведаў. За рэдкім

выключэннем, моўныя зносіны носяць мэтанакіраваны характар i, што

8

вельмі важна, ажыццяўляюцца не толькі як прамая рэакцыя на непасрэдны

стымул. Гэта азначае, што, карыстаючыся мовай, можна абстрагавацца ад

сітуацыі, гаварыць пра тое, чаго ў дадзеную хвіліну няма, аб мінулым i

будучым, абагульняць i будаваць дапушчэнні. Моўныя зносіны – гэта не

проста паведамленне якіх-небудзь фактаў ці перадача звязаных з iмi эмоцый,

але i абмен думкамі наконт гэтых фактаў.

Мова – агульнанародны набытак. Узорны варыянт агульнанароднай

мовы – літаратурная мова (унармаваная). Дыялекты – мясцовыя

разнавіднасці агульнанароднай мовы.

Сацыяльныя адгалінаванні: прафесіяналізмы (спецыяльныя словы i

выразы пэўных галін вытворчасці i навукі), прафесійныя арго (неафіцыйныя

абазначэнні тых ці іншых паняццяў адпаведнай галіны вытворчасці), арго

дэкласаваных элементаў, маладзѐжны слэнг.

Індывідуальны варыянт мовы называюць ідыялектам.

Функцыі мовы ў грамадстве

1. Камунікатыўная (лац. cammunicatio – паведамленне, сувязь,

дачыненне) – асноўная, бо мова з’яўляецца сродкам зносін у грамадстве.

2. Думкафармавальная (мова выступае ўтваральным органам думкі).

3. Пазнавальная (кагнітыўная): чалавечае пазнанне грунтуецца на

ведах, якія фіксуюцца, назапашваюцца, абагульняюцца з дапамогай мовы.

Засвойванне назапашаных чалавецтвам ведаў, практычна ўсе працэсы

навучання людзей (у школах, ВНУ і г. д.) звязаны з шырокім выкарыстаннем

мовы, якая служыць галоўным сродкам атрымання, павелічэння, узбагачэння

ведаў.

4. Называльная (намінатыўная), дзякуючы якой знешнія прадметы

становяцца ўнутраным здабыткам чалавека, ствараюць свет яго вобразаў,

уяўленняў, пачуццяў, атрымліваючы назвы сродкамі мовы, у першую чаргу,

словамі.

5. Экспрэсіўная: мова з’яўляецца і галоўным спосабам выражэння

думак і пачуццяў кожнага чалавека.

6. Эстэтычная функцыя мовы ўвасабляецца ў мастацкай прозе, паэзіі,

сцэнічным маўленні, красамоўстве.

Гіпотэзы паходжання мовы

1. Гіпотэза гукапераймання была ўпершыню выказана Дэмакрытам

i Платонам. Згодна з ѐй, мова ўзнікла ў выніку таго, што чалавек пераймаў

гукавыя прыметы прадметаў. У гэтай тэорыі вылучаюць:

– уласна гукаперайманне (ква-ква, хлоп, бац);

– гукасімвалізм (боб, бублік – губныя гукі для абазначэння нечага

круглага).

2. Гіпотэза выклічнікаў разглядалася Эпікурам, Ч. Дарвінам,

А. Патабнѐй. Гэтая гіпотэза тлумачыць узнікненне мовы як рэакцыю

9

чалавека на боль, страх, радасць. Пры гэтым свой эмацыянальны стан

чалавек выражаў не толькі з дапамогай гукаў, але i з дапамогай жэстаў.

3. Працоўная тэорыя: мова ўзнікла ў працэсе працоўнай дзейнасці.

Пры гэтым мысленне i дзеянне былі непарыўна звязаны, працоўныя выкрыкі

ў час сумеснай працы станавіліся сімваламі пэўных працэсаў і дзеянняў.

Працоўная тэорыя была развіта гіпотэзай Ф. Энгельса, якая была выкладзена

iм у працы “Роля працы ў працэсе пераўтварэння малпы ў чалавека”.

Спачатку праца, а потым i членараздзельнае маўленне з’явіліся двума

галоўнымі стымуламі, пад уплывам якіх мозг малпы паступова

пераўтварыўся ў чалавечы мозг. Калі чалавек пачаў працаваць, ѐн пачаў

хадзіць прама, у яго вызваліліся pyкi. Развіццѐ рук напрамую звязана з

развіццѐм мозгу: левага паўшар’я i правай pyкi (a ў левым паўшар’i

знаходзяцца так званыя зоны Брака i Верніке, якія адказваюць за

спараджэнне i ўспрыняцце мовы) i, адпаведна, правага паўшар’я i левай pyкi.

Акрамя таго, пачаў анатамічна развівацца галасавы апарат.

ПРАКТЫЧНАЯ ЧАСТКА

Напісанне кантрольнай тэкставай дыктоўкі.

Паказчыкі ацэнкі кантрольнай тэкставай дыктоўкі

Балы Колькасць памылак

10 0/0 Чыста, без выпраўленняў

9 0/1* 1*/0 Або 1–2 выпраўленні

8 0/1 1/0 Або 3 выпраўленні

7 0/2

0/3 1/2

2/0

2/1 Або 4 выпраўленні

6 0/4 1/3 2/2 3/0

3/1

5 0/5 1/4 2/3 3/2 4/0

4/1

4 0/6 1/5 2/4 3/3 4/2 5/0

5/1

3 0/7

0/8

1/6

1/7

2/5

2/6

3/4

3/5

4/3

4/4

5/2

5/3

6/0

6/1

6/2

7/0

7/1 8/0

2 0/9

0/10

1/8

1/9

2/7

2/8

3/6

3/7

4/5

4/6

5/4

5/5

6/3

6/4

7/2

7/3

8/1

8/2

9/0

9/1

1 Больш, чым на 2 балы

* 2 выпраўленні = 1 памылка

10

Пытанні для самастойнага разгляду:

1. Канцэпцыі паходжання беларускай мовы.

2. Дзяржаўны статус старабеларускай мовы ў ВКЛ.

3. Гістарычны ўплыў польскай і рускай моў на развіццѐ беларускай

мовы.

4. Асноўныя этапы рэфармавання беларускай мовы ў ХХ ст.

5. Развіццѐ і функцыянаванне беларускай літаратурнай мовы ў

пачатку XXI ст.

Пытанні для самакантролю:

1. Чаму мову лічаць сацыяльнай з’явай?

2. Што такое “другая сігнальная сістэма”?

3. Чым літаратурная мова адрозніваецца ад дыялектнай?

4. Якія функцыі выконвае мова ў грамадстве? Якая функцыя мовы

лічыцца асноўнай?

5. Раскрыйце змест гіпотэзы гукапераймання, гіпотэзы выклічнікаў і

працоўнай тэорыі, якія тлумачаць з’яўленне і развіццѐ мовы ў грамадстве.

6. Назавіце асноўныя канцэпцыі паходжання беларускай мовы.

7. Чым забяспечваўся дзяржаўны статус беларускай мовы ў ВКЛ?

8. Як сказаліся на развіцці сучаснай беларускай мовы працэсы

паланізацыі і русіфікацыі?

9. Раскрыйце асноўныя кірункі моўных рэформ савецкага часу.

10. Якія заканамернасці назіраюцца ў развіцці і функцыянаванні

беларускай літаратурнай мовы ў пачатку XXI стагоддзя?

11

ТЭМА 2

ЛЕКСІЧНАЯ СІСТЭМА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

ПРАКТЫЧНЫЯ ЗАНЯТКІ 2.1

Пытанні:

1. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна

беларуская і запазычаная).

2. Лексіка беларускай мовы паводле ступені ўжывання.

3. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання.


Лексіка беларускай мовы паводле паходжання

(спрадвечна беларуская і запазычаная)

У складзе лексікі беларускай мовы вылучаюцца дзве вялікія групы

слоў:

1) спрадвечна беларускія;

2) запазычаныя.

У складзе спрадвечнай лексікі выдзяляюць чатыры пласты слоў:

1) індаеўрапейскія;

2) агульнаславянскія;

3) усходнеславянскія;

4) уласнабеларускія;

Лексіка беларускай мовы

Запазычаная лексіка

са с

лав

ян

скіх

мо

ў

з н

еслав

ян

скіх

мо

ў

Спрадвечна беларуская лексіка

інд

аеў

рап

ейск

ія

сло

вы

агу

льн

асл

авян

скія

сло

вы

усх

од

нес

лав

ян

скія

сло

вы

улас

наб

елар

уск

ія

сло

вы

12

Аснову сучаснай лексікі складаюць спрадвечна беларускія словы, якія

існуюць у беларускай мове даўно, дасталіся ў спадчыну. Адны з іх дайшлі да

нас з індаеўрапейскай эпохі, другія – з часу агульнаславянскага адзінства,

трэція належаць да агульнаўсходнеславянскага перыяду, іншыя

(уласнабеларускія) узніклі ў эпоху фарміравання мовы беларускай

народнасці і нацыі.

Індаеўрапейскія словы ўзніклі ў індаеўрапейскай прамове ў перыяд

т.зв. індаеўрапейскага этнічнага адзінства (IV тысячагоддзе да н. э.). Гэта

назвы:

1) роднасці і сваяцтва: брат, дзед, зяць, мама, сын, сястра;

2) органаў і частак цела чалавека і жывѐлы: брыво, зуб, калена, кроў,

нага, нос;

3) жывѐл, птушак, насякомых: аса, бобр, выдра, дрозд, мыш, карова;

4) раслін і пладоў: бяроза, вярба, гарох, жолуд;

5) дзеянняў, вытворчых працэсаў: біць, браць, дзьмуць, ісці, пісаць,

піць.

У гэтую групу ўваходзяць асобныя лічэбнікі, займеннікі,

прыназоўнікі: два, сто, вы, сам, ты, па, пры і г.д.

Агульнаславянскія словы існавалі ў мове старажытных славян да VI–

VII стст., перайшлі ў спадчыну да ўсходніх, заходніх і паўднѐвых славянскіх

плямѐн і цяпер ужываюцца ў большасці сучасных славянскіх моў. Самы

шматлікі разрад складаюць назоўнікі, сярод якіх назвы:

1) роднасці і сваяцтва: бабка, жаніх, мачаха, сірата, сват, удава;

2) жывѐл, птушак, рыб: верабей, заяц, змяя, салавей, жаба;

3) органаў і частак цела чалавека і жывѐлы: барада, горб, плячо, палец,

рабро, рот, рог, шыя, рука;

4) раслін і пладоў: мак, авѐс, гарох, пшаніца, бор, лес, ліпа, клѐн, ліст;

5) атмасферных з’яў: бура, гром, мароз, дождж;

6) абстрактных паняццяў: боль, віна, воля, ласка, радасць;

7) ежы і страў: сала, квас, кісель, сыр і інш.

Індаеўрапейскія і агульнаславянскія словы самыя старажытныя ў

лексіцы сучасных славянскіх моў. Налічваецца каля 2000 гэтых слоў.

Усходнеславянскія словы ўзніклі ў мове ўсходніх славян ў VI–

XIV стст. – перыяд адасаблення ўсходнеславянскіх дыялектаў – і з’яўляюцца

агульнымі для беларусаў, рускіх і ўкраінцаў, але не ўжываюцца ў мове

заходніх і паўднѐвых славян.

Да іх адносяцца назвы:

1) роднасці і сваяцтва: бацька, дзядзька, пляменнік;

2) асоб паводле іх дзейнасці, асаблівасцей характару, паводзін:

гаварун, знахар, мельнік;

3) прадметаў побыту: карзіна, качарга, парашок;

4) колераў, якасцей, уласцівасцей: бойкі, буры, зоркі, карычневы,

цѐмны, харошы;

13

5) лікаў: адзінаццаць, дванаццаць, сорак, трыццаць;

6) дзеянняў: бурліць, кіпяціць, калупаць, калыхнуць, рухнуць;

7) жывѐл, птушак, рыб: галка, каршун, кошка, снягір і інш.

Уласнабеларускія словы пачалі ўзнікаць з ХІІІ–XIV стст. у перыяд

самастойнага існавання беларускай мовы на базе мясцовых гаворак, а

таксама агульнаславянскіх і ўсходнеславянскіх каранѐў. Сярод іх назвы:

1) асоб паводле іх дзейнасці, асаблівасцей характару, паводзін, а

таксама назвы міфічных істот: абібок, араты, асілак, вайсковец, нячысцік;

2) паняццяў жывѐльнага і расліннага свету: берасцянка, бусел,

кнігаўка, алешнік, вятроўнік, ваўчкі;

3) атмасферных з’яў і паняццяў: вясѐлка, заранка, спѐка, цемра;

4) адзення: спадніца, хустка, андарак;

5) страў: дранікі, зацірка, клѐцкі;

6) абстрактных паняццяў: абставіны, асяроддзе, вытрымка, жаданне,

летуценне, мара, пяшчота.

Акрамя спрадвечна беларускай лексікі, у нашай мове ѐсць словы,

запазычаныя з іншых моў. Яны праніклі ў беларускую мову рознымі шляхамі

і ў розны час пры гандлѐва-эканамічных, палітычных, навуковых,

культурных сувязях беларускага народа з суседнімі і несуседнімі народамі і

краінамі.

Запазычанне адбываецца ў выніку цесных моўных узаемасувязей

двума шляхамі: вусным (пры непасрэдных моўных зносінах з іншымі

народамі) і пісьмовым (праз кнігі, газеты, інтэрнэт, афіцыйныя дакументы,

пры перакладах з чужых моў). Адны з запазычаных слоў трапілі ў

беларускую непасрэдна з іншых моў, другія ж прыйшлі праз суседнія мовы –

рускую, польскую або ўкраінскую.

Найбольшую групу складаюць лексічныя запазычанні са славянскіх

моў.

Ва ўзбагачэнні слоўнікавага складу беларускай мовы досыць вялікую

ролю адыграла руская (абавязацельства, аплот, ачаг, бальшавік,

дзекабрыст, зводка, подзвіг, раскладушка, саюз, савет).

Узаемадзеянне беларускай і ўкраінскай моў абумоўлена перш за ўсѐ іх

генетычнай роднасцю, а таксама тым, што беларускі і ўкраінскі народы на

працягу пэўнага часу (XIV–XVI стст.) карысталіся адной пісьмовай мовай.

Гэтым тлумачыцца наяўнасць вялікай колькасці слоў, агульных для адной і

другой мовы, напрыклад: акраец, бацькаўшчына, ежа, шпак, знаѐмы, зранку,

палохаць.

Непасрэдныя кантакты на працягу ўсѐй гісторыі свайго існавання

беларуская мова мела з польскай, таму польскія словы (паланізмы) вельмі

рана пачалі трапляць у беларускую мову. Іх прыметы:

– спалучэнне дл: вяндліна, павідла;

– спалучэнні ен (эн), ѐн (он), ян (ан): енчыцъ, ксѐндз, наконт,

паляндвіца, апантаны;

14

– суфікс -унак: гатунак, рахунак;

– суфікс -он- (-эн-) пад націскам: незлічоны.

Сярод лексічных запазычанняў з неславянскіх моў вылучым

асноўныя:

1. Цюркізмы – запазычанні з татарскай мовы; іх прыметы:

сінгарманізм галосных, які праяўляецца ў паўтарэнні галоснага гуку

(пераважна [а]) у слове: арда, аркан, базар; суфіксы -ак-, -ал-, -ык-, -ча-:

кандалы, аксакал, шашлык, буланы, парча.

2. Грэцызмы – запазычанні з грэчаскай мовы; іх прыметы: пачатковыя

гукі а, э: акіян, электрон; спалучэнні кс, ск, пс, мв, мп у сярэдзіне слоў:

аксаміт, дыск, эліпс, сімвал, лампада; прыстаўкі а-, анты-, aн-, эў-: агамія,

ангідрид, антыген, эўфемізм; суфіксы -ад-, -ід-, -ік-, -ык-, -іск-, -ос-, -ас-, -ыс:

арыфметыка, матэматыка, рыторыка, абеліск, хаос, космас, кіпарыс.

3. Лацінізмы – запазычанні з лацінскай мовы; іх прыметы: суфіксы -

ат-, -ацый (-акцыя), -энт-, -ур-, -ум-, -ус-: кангламерат, дэкламацыя,

пігмент, інцыдэнт, цэнзура, сінус, апарат, воцат.

4. Германізмы – запазычанні з нямецкай мовы; іх прыметы:

спалучэнні шт, шп у пачатку слоў: штыль, шпіль; спалучэнні хт, шт, эй у

сярэдзіне слоў: шахта, бакштэйн, прэйскурант; пачатковае фельд- і

канцавое -майстар у складаных словах: фельдмаршал, гросмайстар.

5. Галіцызмы – запазычанні з французскай мовы; іх прыметы:

спалучэнні бю, вю, пю ў пачатку і сярэдзіне слоў: бюджэт, гравюра, пюрэ;

спалучэнні лье, лья, нье ў сярэдзіне слоў: барэльеф, альянс, віньетка;

спалучэнні аж, яж, ѐн, ѐр, эт у канцы слоў: віраж, ваяж, медальѐн, сапѐр,

сілуэт; спалучэнні ая, еа, эа, ія, юа, юі, уа, уэ: сакваяж, сеанс, ідэя,

мініяцюра, нюанс, сюіта, гуаш, піруэт; спалучэнні амп, ант, aнп, анс, онс,

ент, янт: амплуа, авантура, аванпост, асананс, анонс, абанемент,

брыльянт; канцавыя націскныя е, э, і, ы, о, ю: філе, дражэ, таксі, журы,

пано, авеню.

6. Англіцызмы – запазычанні з англійскай мовы; іх прыметы:

спалучэнне дж у пачатку слоў: джэрсі, джэмпер; спалучэнні ай, ей у

сярэдзіне слоў: афсайд, валейбол; спалучэнні інг, мен, тч: прэсінг, бізнесмен,

матч.

7. Італізмы – запазычанні з італьянскай мовы; іх прыметы –

прыналежнасць да музычнай, песеннай і тэатральнай тэрміналогіі: брава,

лібрэта, піяніна, тэнар.

Акрамя таго, існуюць запазычанні з галандскай (ватэрпас, гавань,

матрос, лоцман, шлюпка), іспанскай (кастаньеты, каньѐн, кафетэрый),

венгерскай (гайдук, гуляш, гусар), фінскай (морж, нерпа, пельмені, пурга,

тундра), японскай (дзюдо, кімано, сушы, рыкша, тайфун) ды іншых моў.

15

Лексіка беларускай мовы паводле ступені ўжывання

З развіццѐм грамадства, навукі, тэхнікі, культуры паступова

змяняецца і ўдасканальваецца лексіка беларускай мовы. Узнікаюць новыя

словы ці новыя значэнні некаторых слоў, а асобныя словы старэюць і

выходзяць з актыўнага агульнанароднага ўжывання, пераходзяць у пасіўны

слоўнікавы запас. Таму ўсю лексіку паводле частотнасці ўжывання можна

падзяліць на пасіўную і актыную.

Актыўная лексіка

Неалагізмы

новыя словы і значэнні аўтарскія наватворы

Да актыўнай лексікі адносіцца большасць слоў беларускай мовы. Гэта

словы агульнавядомыя і шырокаўжывальныя: краіна, мова, народ, мой,

радасць, паветра, айчына, людзі, журавель, вясѐлы, дзве, ѐн, казаць. Гэтыя

словы не маюць адзнак устарэласці ці навізны.

Пасіўная лексіка – гэта рэдкаўжывальныя словы, якія маюць адценне

ўстарэласці альбо навізны. Адпаведна вылучаюцца:

1. Устарэлыя словы.

2. Неалагізмы.

Устарэлыя падзяляюцца на:

– архаізмы – устарэлыя назвы існуючых і цяпер прадметаў, з’яў:

іспыты – экзамены, каліта – сумка, чало – лоб, лемантар – буквар;

– гістарызмы – словы, што актыўна не выкарыстоўваюцца, сталі

“гісторыяй”: ураднік, лучына, фальварак, стаханавец.

Неалагізмы – гэта новыя словы або новыя значэнні вядомых слоў, якія

зусім нядаўна ўзніклі, маюць адценне навізны, нязвыкласці і не ўвайшлі ў

актыўны слоўнікавы запас: аэраджып, аўтабум, марсаход, святладыск,

дылер, лізінг, брыфінг.

У мастацкіх творах сустракаюцца індывідуальна-аўтарскія

неалагізмы: лжэлюбцы, крывасловы (Н. Мацяш); навальнічьщь

(Ул. Дубоўка).

Лексіка сучаснай

беларускай мовы

Пасіўная лексіка

Устарэлыя словы

гістарызмы архаізмы

16

Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання

Лексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы ўжывання

падзяляецца на агульнаўжывальную лексіку і лексіку абмежаванага

ўжывання.

Лексіка нацыянальнай (агульнанароднай)

беларускай мовы

Агульнаўжывальная лексіка

Да агульнаўжывальнай лексікі адносяцца шматлікія словы, якія не

абмежаваны ва ўжыванні, могуць выкарыстоўвацца ва ўсіх моўных стылях і

складаюць устойлівую аснову сучаснай беларускай мовы: маці, бацька,

святло, краіна, родны, чырвоны, чатыры, першы, кожны, ѐн, спяваць,

будаваць, каляндар, заўтра, пра, але.

Лексіка абмежаванага ўжывання выкарыстоўваецца ў мове радзей. Да

яе адносіцца лексіка спецыяльная (прафесіяналізмы і тэрміны), дыялектная і

жаргонная.

Спецыяльную лексіку выкарыстоўваюць прадстаўнікі асобных

прафесій, пэўных галін ведаў. Тут вылучаюць тэрміны і прафесіяналізімы.

Тэрміны (лац. terminus – мяжа) – словы або словазлучэнні, якія

абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі, тэхнікі, культуры: інтэграл,

сінус – у матэматыцы, марфема, прыслоўе – у мовазнаўстве і г. д.

Прафесіяналізмы – спецыяльныя словы і выразы, якімі карыстаюцца

прадстаўнікі пэўных прафесій (будаўнікі, шахцѐры, пчаляры і інш.,

напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі – назвы розных прылад для лоўлі

рыбы; майна, віра – у будаўнікоў і г. д.).

Да дыялектнай лексікі адносяцца такія словы мясцовай, пераважна

сялянскай, гаворкі з аднаго ці другога дыялекту, якія ўжываюцца толькі на

абмежаванай тэрыторыі Беларусі і не ўваходзяць у склад літаратурнай мовы:

картопля – бульба, тавар – карова на Палессі і г. д.

Жарганізмы (фр. jargon – умоўная гаворка) – сукупнасць слоў,

зразумелых вузкаму колу людзей, аб’яднаных пэўнымі інтарэсамі: “дзед” –

салдат апошняга году службы; “хвост па лабах” – запазычанасць па

лабараторных работах; атрымаць “пару” ў студэнтаў – не здаць экзамен і

г.д. Адну з найбольш распаўсюджаных лексічных груп жарганізмаў утварае

маладзѐжны слэнг: “тусіць” – адпачываць у кампаніі, “продкі” – бацькі,

“завісаць” – бавіць час.

Лексіка абмежаванага ўжывання

Спецыяльная лексіка

тэрміны прафесіяналізмы

Жаргонная

лексіка Дыялектная

лексіка

17

Таксама ў складзе лексікі абмежаванага ўжывання вылучаюцца

аргатызмы (франц. argot – замкнуты, нядзейны) – спецыяльны моўны код,

незразумелы іншым людзям, адна з разнавіднасцей жаргоннай лексікі,

умоўная, тайная мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай накіраванасцю,

штучнасцю і засакрэчанасцю: чуха – хачу, шывар – тавар, бон – вакзал.


1. Падбярыце беларускія адпаведнікі да запазычаных слоў:

Антракт, афіша, басейн, дыскусія, інцыдэнт, іронія, мемуары,

мініяцюрны, турыст, асістэнт, вакуум, імітацыя, рэстаўрацыя, аналогія.

2. Перакладзіце словы з рускай мовы на беларускую і вызначце

асаблівасці беларускага засваення запазычаных слоў.

Закон, кафедра, статья, судья, аир, аккордеон, асбест, аудитория,

бутсы, госпиталь, декламировать, депутатский, енот, ефрейтор, йод,

квартира, ковѐр, дежурный, коридор, жандарм, масштаб, риск, рюкзак,

салфетка, сержант, фельдшер, шляпа, Григорий, Евгений, Филипп.

3. Знайдзіце запазычаныя словы ў сказах.

Калісь між тых палѐў пры рэчцы, на пагорку

Сярод бярэзніку, за плотам панадворка,

Стаяў драўляны панскі маѐнтак і з зеляніны

Свяціўся тынкоўкай белай сцен над дыванамі поля.

4. Знайдзіце і запішыце ўстарэлыя словы, вызначце іх тып. Да

архаізмаў падбярыце сінонімы з актыўнага запасу сучаснай лексікі.

1. З часоў старажытнай Русі, калі Полацк кіраваўся вечам, купцоў

называлі словам госць. 2. Наўперад ѐн праз час каторы быў пры падлоўчым

на каморы. 3. Далѐка прагрымела і ратная слава Беларусі. 4. На стале

трапятаў агеньчык каганца. Каля печкі гарэла над начовачкамі заціснутая ў

лучнік лучына. 5. Акалічны народ добра знаў гусляра.

5. Растлумачце значэнне іншамоўных слоў.

Эпідэмія (гр. epidemia, epi – на, сярод+demos= народ) – …

Эфект (лац. еffectus – выкананне, дзеянне) – …

Камюніке (фр. communique – паведамленне, перадача) – …

Ліміт (фр. limite, ад лац. limes – мяжа, граніца) – …

Нігілізм (ад лац. nihil – нішто, нічога) – …

Амплуа (фр. emploі – прымяненне) – …

6. Вызначце ў вершы Максіма Танка “Бібліятэка” словы абмежаванага

ўжывання і іх тыпы:

Багатая бібліятэка

Была ў бацькі майго старога:

Пад асеццю – саха-недарэка

З вышчарбленым нарогам,

18

Барана, калѐсаў звенні,

Каля клеці – каса і лапці,

На дрывотні – кладня палення,

Дратаванка з сякерай – у хаце…

Можа і ўспамінаць бы не варта

Кнігі гэтыя, што назалілі,

Ды яны, шмат раней за буквар той,

На свет белы мне вочы адкрылі.

Хоць і ніколі не быў стараверам,

Але нават і сѐння, прызнацца,

Усе вартасці, ісціны меру

Я мужыцкім аршынам – працай.


Пытанні:

1. Паняцце аб тэрміналогіі.

2. Тэрмін, яго асноўныя характарыстыкі. Паняцце аб тэрмінасістэмах.

3. Паходжанне тэрмінаў.

4. Прадуктыўныя спосабы словаўтварэння ў тэрміналогіі.


Паняцце аб тэрміналогіі

Слова “тэрміналогія” мае два асноўныя значэнні:

1) сістэма тэрмінаў адной галіны (навукі, тэхнікі, мастацтва);

2) сукупнасць усіх тэрмінаў пэўнай мовы.

Тэрміналогія асобнай навукі – гэта штучна створаная сістэма моўных

сродкаў, своеасаблівы лексічны пласт, кожная адзінка якога мае пэўныя

абмежаванні для свайго ўжывання.

Сучасная юрыспрудэнцыя мае сваю даволі трывалую, добра

замацаваную, навукова і практычна абгрунтаваную тэрміналогію: суддзя,

агляд месца здарэння, адміністрацыйнае права, юрыдычны акт, арышт,

вобыск, вочная стаўка, грамадзянства, даведка, жыллѐвы кодэкс, сістэма

права і г.д.

На працягу ўсѐй гісторыі развіцця фарміраванне беларускай

тэрміналогіі адбывалася ва ўмовах узаемадзеяння з іншымі мовамі, у тым

ліку і неславянскімі. Гэтым тлумачыцца наяўнасць у беларускай тэрміналогіі

як спрадвечна беларускіх слоў (адмова, адказ, благі, галіна), так і

запазычаных (арышт, арэнда, асартымент, бюджэт).

19

Тэрмін, яго асноўныя характарыстыкі.

Паняцце аб тэрмінасістэмах

Тэрмін (ад лац. terminus – мяжа, граніца) – гэта спецыяльнае слова ці

спалучэнне слоў, якое існуе для дакладнага выражэння спецыяльных

паняццяў і абазначэння спецыяльных прадметаў. Напрыклад: арбітр – суддзя

ў арбітражных, гаспадарчых і трацейскіх судах; даверанасць – пісьмовае

ўпаўнаважанне адной асобы (даверніка) іншым асобам (даверанаму,

прадстаўніку) для прадстаўніцтва ад яе імя перад трэцімі асобамі. Можна

сказаць, што тэрмін – гэта імя паняцця.

Асноўныя асаблівасці тэрміна:

1. Дакладнасць (ключавы прынцып тэрміналогіі) – дакладная

адпаведнасць слоўнага абазначэння паняццю (кража – крадзеж, хищение –

раскраданне, уголовное дело – крымінальная справа, тюремное заключение –

турэмнае зняволенне).

2. Адназначнасць – суаднясенне адной назвы паняцця з адным

значэннем (спагнанне – взыскание, махлярства – мошенничество, цялесныя

пашкоджанні – телесные повреждения, вочная стаўка – очная ставка).

3. Кароткасць – імкненне да максімальнага скарачэння тэрміна

(нярэдка назіраецца злучэнне слоў ці асноў, абрэвіяцыя (ілжэсведчанне,

падабаронны, саўдзельніцтва, РАУС, КоАП).

4. Сістэмнасць – прынцып, які прадугледжвае пры ўтварэнні тэрміна

выкарыстанне тыповых словаўтваральных мадэлей (крымінальны кодэкс –

грамадзянскі кодэкс – зямельны кодэкс і г.д., РАУС – УУС – МУС).

Тэрміналагічная сістэма (тэрмінасістэма) – гэта сукупнасць

тэрміналагічных адзінак – тэрмінаў, якім прыпісваецца пэўнае паняцце і якія

суаднесены з іншымі найменнямі ў дадзенай галіне навукі (у прыватнасці,

юрыдычнай).

Тыпы тэрмінасістэм:

1) грамадска-палітычная, юрыдычная тэрміналогія;

2) гандлѐвая тэрміналогія;

3) прамысловая тэрміналогія;

4) ваенная тэрміналогія;

5) мовазнаўчая тэрміналогія;

6) тэхнічная тэрміналогія і інш.

У сувязі з тым, што сучаснае правазнаўства мае шмат “прававых”

адгалінаванняў (грамадзянскае, адміністрацыйнае, крымінальнае,

канстытуцыйнае, фінансавае, гаспадарчае, банкаўскае, жыллѐвае, падатковае,

працоўнае, экалагічнае права і пад.), у кожным праве існуе свая сістэма

тэрмінаў, хаця тут шырока выкарыстоўваюцца і агульнаюрыдычныя тэрміны.

Паходжанне тэрмінаў

У беларускай мове тэрміны ўтвараюцца двума асноўнымі шляхамі:

(1) канструяваннем новых слоў або пашырэннем значэння існуючых

20

(уласныя тэрміны); (2) праз запазычванне з іншых моў (запазычаныя

тэрміны).

Сярод уласных тэрмінаў вялікую групу ўтвараюць

агульнаўжывальныя словы: палец (геагр.) – асобная слупападобная скала,

цяжкадаступны пік; поршневы палец (тэхнічн.) – замацаваная дэталь у

выглядзе акруглага стрыжня.

Вытворныя тэрміны ў беларускай мове ўтвараюццца з дапамогай

уласных моўных сродкаў (напрыклад, суфіксы -ій- (-ый-) у хіміі: нобелій,

ніобій) або інтэрнацыянальных сродкаў: слоў з грэчаскай і лацінскай моў

(дэфект – ад лац. defectus – загана, недахоп); інтэрнацыянальнага суфікса

(-ізм-: платанізм, дарвінізм); іншамоўных элементаў кшталту -лог, -логія (ад

грэч. logos – слова, вучэнне), -фон (ад грэч. phone – гук); прыставак анты-,

архі-, інтэр- і інш.

Тэрміны ў беларускай мове

агульнаўжывальныя

словы

Запазычанне тэрмінаў адбываецца: (1) з лацінскай мовы: арандатар,

аўдыт, дэпазіт; (2) з грэчаскай мовы: арыфметыка, гіпатэнуза, амонім,

аналогія; (3) з англійскай мовы: бартар, бізнес, ваўчар, клірынг, рыэлтар; (4)

з нямецкай мовы: біржа, вэксаль, прыватызацыя, рэнтабельны; (5) з

французскай мовы: акцыя, бюджэт, гарантыя, купюра; (6) з італьянскай

мовы: банк, сальда, фірма.

Прадуктыўныя спосабы словаўтварэння ў тэрміналогіі

Вылучаюцца тры асноўныя спосабы спосабаў тэрмінаў: сінтаксічны,

марфалагічны, лексіка-семантычны.

Сінтаксічны спосаб – утварэнне тэрмінаў шляхам рознага тыпу

спалучэнняў – самы прадуктыўны амаль ва ўсіх галінах навукі і тэхнікі.

Найбольшая колькасць тэрмінаў утворана па мадэлях: “прыметнік+назоўнік”,

“назоўнік+назоўнік” і “назоўнік+прыметнік+назоўнік”: адміністрацыйнае

правапарушэнне, крымінальны кодэкс,вільготнасць паветра, блізкія родныя,

генератар пераменнага току і пад.

Марфалагічны спосаб – утварэнне тэрмінаў з дапамогай марфем –

словаўтваральных кампанентаў:

запазычаныя тэрміны уласныя тэрміны

вытворныя

словы

21

1. Прыставачны, суфіксальны, прыставачна-суфіксальны спосаб:

экстраардынарны, інтэрпаляцыя, даследаванне, акругленне, вылічэнне,

міжрэчча, зазямленне, накаленнік.

2. Аснова- і словаскладанне: хранометр, храналогія, гідрастат,

відэазапіс, землеўтваральнік, кормаздабыча, вільгацеізаляцыя,

архівасховішча.

3. Складанасуфіксальны (асноваскладанне з адначасовым далучэннем

суфіксаў): шматразовы, аднатыпны, вадакачка, фарбацѐрка.

4. Абрэвіятурны спосаб (утварэнне складанаскарочаных слоў шляхам

складання назваў першых літар або гукаў некалькіх слоў, цэлага слова і

назваў першых літар або гукаў некалькіх слоў, спалучэннем частак слоў або

цэлага слова і часткі, цэлага слова і назваў першых літар астатніх слоў, а

таксама некаторых іншых спалучэнняў): ТЭІ (тэхніка-эканамічная

інфармацыя), бэр – біялагічны эквівалент рэнтгена, міні-ЭВМ (персанальная

ЭВМ), філфак – філалагічны факультэт, ваенкамат – ваенны камісарыят, і

інш.

Лексіка-семантычны спосаб звязаны з т. зв. тэрміналагізацыяй

агульналітаратурных слоў, якія шляхам пераасэнсавання набываюць новае

тэрміналагічнае значэнне. Гэты спосаб даволі прадуктыўны пры станаўленні

беларускай тэрміналагічнай лексікі: ячмень (бат.) і ячмень (медыц.), калена

(с.-г.) і калена (металург.), барабан, валік, вочка (металург.), парасонік

просты (бат.).


1. Перакладзіце на беларускую мову наступныя тэрміны, што

абазначаюць асобу паводле прафесіі, сферы дзейнасці, утваральнага дзеяння.

Владелец, укрыватель, пользователь, наниматель, получатель,

основатель, распространитель, заверитель, посетитель, расхититель,

попуститель, нарушитель, содержатель.

Словы для даведак:

Наведвальнік, раскрадальнік, карыстальнік, патуральнік, наймальнік,

атрымальнік, заснавальнік, парушальнік, распаўсюджвальнік, завяральнік,

утрымальнік, уладальнік, укрывальнік.

2. Вызначце способ словаўтварэння дадзеных тэрмінаў:

Прэюдыцыя, спагнанне, тлумачэнне, бяздзейнасць, хабарніцтва,

пакаранне, бандытызм, злачынства, выманьванне, генацыд, уласнасць,

грабеж, дэзерцірства, дэкрыміналізацыя, дзеянне, дыспазіцыя, правіннасць,

самагубства, затрыманне, заканадаўства, укрывальніцтва, банкруцтва,

згвалтаванне, індывідуалізацыя, выканаўца, тлумачэнне, кваліфікацыя,

клептаманія, канвенцыя, кантрабанда, крыміналістыка, крыміналогія,

легкадумнасць, ілжэпрадпрымальніцтва, пазбаўленне, махлярства,

наркаманія, парушэнне, нядбайнасць, бессвядомасць, неданясенне.

22

3. Складзіце сказы с наступнымі тэрмінамі.

Страхаўшчык, пайшчык, узломшчык, падзѐншчык, ацэншчык,

перакупшчык, скупшчык, здзельшчык, плацельшчык, падпольшчык,

прагульшчык.


1. Гісторыя развіцця беларускай навуковай тэрміналогіі.

2. Асаблівасці беларускай юрыдычнай тэрміналогіі.

3. Тыпы слоўнікаў. Тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі, іх роля і

месца ў лексікаграфічнай сістэме беларускай мовы.

4. Тэрміналагічная лексікаграфія 20–30-х гадоў XX ст.


1. Якія лексічныя пласты вылучаюцца ў складзе спрадвечна

беларускіх слоў?

2. Калі пачалі ўзнікаць уласна беларускія словы?

3. Назавіце прычыны з’яўлення і выкарыстання ў беларускай мове

запазычаных слоў.

4. Якія мовы аказваюць найбольшае ўздзеянне на лексічны склад

беларускай мовы?

5. Назавіце адрозненні паміж актыўнай і пасіўнай лексікай.

6. Што такое ўстарэлыя словы?

7. Чым архаізмы адрозніваюцца ад гістарызмаў? Прывядзіце

прыклады.

8. Што такое неалагізімы?

9. Якія словы належаць да агульнаўжывальнай лексікі?

10. Што такое спецыяльная лексіка?

11. Якімі чыннікамі абмежавана выкарыстанне дыялектызмаў?

12. Якое месца ў беларускай мове займае жаргонная лексіка?

13. Назавіце значэнні паняцця “тэрміналогія”.

14. Што такое тэрмін?

15. Пералічыце галоўныя асаблівасці тэрміна.

16. Як называецца сукупнасць тэрмінаў пэўнай галіны навукі?

17. Назавіце асноўныя шляхі ўзнікнення тэрмінаў у беларускай мове.

18. Раскрыйце адрозненні агульнаўжывальных слоў-тэрмінаў і

вытворных слоў-тэрмінаў.

19. Пералічыце моўныя сродкі ўтварэння вытворных тэрмінаў.

20. З якіх моў найчасцей адбываецца запазычванне тэрмінаў?

21. Назавіце прадуктыўныя спосабы словаўтварэння ў тэрміналогіі.

Прывядзіце прыклады.

22. Якія існуюць асаблівасці развіцця беларускай навуковай

тэрміналогіі на сучасным этапе?

23. Назавіце асноўныя тыпы слоўнікаў і тэрміналагічных даведнікаў.

23

ТЭМА 3

ФУНКЦЫЯНАВАННЕ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

ВА ЎМОВАХ БІЛІНГВІЗМУ


Пытанні:

1. Паняцце білінгвізму. Моўная інтэрферэнцыя як вынік білінгвізму.

2. Род і лік назоўнікаў.

3. Сістэма скланення назоўніка. Асаблівасці 1, 2, 3 скланенняў

назоўніка.


Паняцце білінгвізму.

Моўная інтэрферэнцыя як вынік білінгвізму

Двухмоўе, або білінгвізм (ад лац. bi “двойчы” і lingua “мова”) –

папераменнае карыстанне дзвюма мовамі. Калі ва ўжытку знаходзяцца тры і

больш моў, прынята гаварыць пра шматмоўе, або полілінгвізм.

Пры фарміраванні двухмоўя з блізкароднасных моў (напрыклад,

беларускай і рускай) і пры нізкай моўнай кампетэнтнасці носьбіта дзвюх моў

можа ўзнікаць моўная інтэрферэнцыя.

Моўная інтэрферэнцыя (ад лац. inter “паміж сабой” і ferens “той, хто

нясе, пераносіць”) – з’ява адхілення ад нормаў у адной мове з-за звароту пры

яе выкарыстанні да нормаў іншай мовы.

Адрозніваюцца наступныя віды інтэрферэнцыі: марфалагічная,

сінтаксічная, фанетычная, лексічная, словаўтваральная, акцэнталагічная.

Марфалагічная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў

граматычным афармленні разнамоўных лексем (у родзе, ліку, склоне

назоўнікаў, ва ўтварэнні сінтэтычных формаў вышэйшай і найвышэйшай

ступені параўнання прыметнікаў, у родавых і склонавых формах лічэбнікаў,

адметнасці ўтварэння дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў і інш.).

Сінтаксічная інтэрферэнцыя звязана з адрозненнямі ў будове

словазлучэнняў, простых і складаных сказаў (кіраванне і інш.): жениться на

Ольге (рус.) – ажаніцца з Вольгай (бел.), управляющий автотранспортом

(рус.) – які кіруе аўтратранспартам (бел.).

Фанетычная інтэрферэнцыя звязана з адметнасцямі фанетычных

сістэм розных моў і прыводзіць да парушэння арфаэпічных нормаў мовы:

[γ р а]зный дво[ры]к (рус.) замест [г р’а]зный дво[ри]к.

24

Лексічная інтэрферэнцыя звязана з розніцай або частковым

падабенствам ва ўласналексемным і семантычным аспектах розных моў:

батька (рус.) замест отец.

Словаўтваральная інтэрферэнцыя звязана з несупадзеннем

словаўтваральных элементаў у аднакаранѐвых словах розных (але блізкіх)

моў: распаўсюджвацель (бел.) замест распаўсюджвальнік, заснавацель (бел.)

замест заснавальнік.

Акцэнталагічная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў націску ў

рознамоўных лексемах: адзінáццаты (бел.) – одúннадцатый (рус.).

Род і лік назоўнікаў

Назоўнік – самастойная часціна мовы, якая аб’ядноўвае словы з

прадметным значэннем i мае граматычныя катэгорыі роду, ліку i склону.

У адносінах да гэтай часціны мовы пераважна праяўляецца

марфалагічная інтэрферэнцыя.

Асаблівасці ўжывання катэгорыі роду назоўнікаў у беларускай мове.

1. Назвы асоб па прафесіі, пасадзе, званню, роду заняткаў маюць

форму мужчынскага роду нават тады, калі абазначаюць асоб жаночага полу:

прафесар, педагог, доктар, міністр (раней гэтыя прафесіі жанчынам былі

недаступныя). Магчыма вылучыць і парныя лексемы: настаўнік –

настаўніца, лабарант – лабарантка. Але ў афіцыйна-справавым стылі больш

ўжывальная форма мужчынскага роду, нават тады, калі ѐсць адпаведная

форма жаночага роду: аспірант Іванова, доктар Каралѐва.

Формы жаночага роду – уласцівасць размоўнага стылю: доктарка,

краўчыха, манікюрша.

Суфіксы -ш-, -ых- (-ix-), акрамя таго, абазначаюць жанчыну па

сямейным становішчы: прафесарша, аграноміха, каваліха.

Ёсць формы мужчынскага роду, якія дзеля абазначэння прафесіі

перадаюцца апісальнымі выразамі: балерына – артыст балета, машыністка

– перапісчык на машынцы.

2. Запазычаныя нязменныя назоўнікі, якія абазначаюць

неадушаўлѐныя прадметы, належаць да ніякага роду: канструктарскае бюро,

грузавое таксі.

Родавая прыналежнасць запазычаных нязменных назоўнікаў, якія

абазначаюць асоб, вызначаецца ў залежнасці ад полу ix носьбітаў: парыжскі

буржуа, вясѐлая міс.

Род такіх назоўнікаў, якія абазначаюць геаграфічныя назвы,

вызначаюць па роду агульнага назоўніка: горад Батумі.

Назоўнікі боль, мазоль, медаль, раяль, шаль, насып, шампунь, фальш,

яблык у беларускай мове мужчынскага роду. Назоўнікі глыб, трэль, роспач –

жаночага. Назоўнікі вогнішча, брыво, футра, рэха – ніякага роду.

Граматычныя формы адзіночнага і множнага ліку беларускіх і рускіх

назоўнікаў у асноўным супадаюць. Некаторыя назоўнікі ўжываюцца толькі ў

25

пэўнай катэгорыі ліку: дзверы (бел.) – дверь (рус), макарона (бел.) –

макароны (рус).

Сістэма скланення назоўніка.

Асаблівасці 1, 2, 3 скланенняў назоўніка

1-е скланенне адзіночнага ліку

Скло

н Цвѐрдая

аснова

(вярба)

Аснова на

зацвярдзелы

(пушча)

Мяккая аснова

(зямля)

Аснова на г, к, х

(дарога, рука,

гутарка, страха)

Н. -а -а -а -а

Р. -ы -ы -і -і

Д. -е -ы -і -е (г/з, х/с), -э (к/ц), -ы (к/ц)

В. -у -у -ю -у

Т. -ой(-ою)/

-ай (-аю)

-ой(-ою) /

-ай (-аю)

-ѐй (-ѐю) /

-яй (-яю)

-ой (-ою) /

-ай (-аю)

М. -е -ы -і -е (г/з, х/с), -э (к/ц), -ы (к/ц)

У множным ліку творнага склону ѐсць паралельныя формы: вачамі i

вачыма, грашамі i грашыма; у назоўнікаў на -ня у родным склоне на канцы

пішацца -ь: песня – песень, вішня – вішань, але: кузня – кузняў.


Скло

н Цвѐрдая

аснова (стол)

Аснова на

зацвярдзелы

(мора)

Мяккая аснова

(поле)

Аснова на г, к, х

(луг, паверх, абеліск)

Н. [] -а -е []

Р. -а (-я), -у (-ю)

Д. -у (-ю)

В. -а (-я) – адушаўлѐныя, [] – неадушаўлѐныя

Т. -ом (-ѐм) – над націскам, -ам (-ем) – без націску: сталом, дубам

М. -е -ы, -у (аб

Мележу) -і, -ю (аб герою) -е (г/з, х/с), -у (на к, г, х)

У родным склоне могуць ужывацца канчаткі -у (-ю), калі словы

абазначаюць:

– разумовыя паняцці, пачуцці (розуму, смутку);

– навуковыя тэорыі, фармацыі (рэалізму, феадалізму);

26

– дзеянні, стан (крыку, сну);

– зборныя прадметы (лесу, парку);

– рэчывы, хімічныя элементы, матэрыялы (цукру, гіпсу, кіслароду);

– з’явы прыроды (ветру, дажджу);

– прасторавыя вымярэнні (лугу, верху).

Канчаткі -а (-я) ужываюцца, калі словы абазначаюць:

– асоб, жывых істот (брата, камара);

– канкрэтныя прадметы (стала, алоўка);

– арганізацыі, установы (завода, інстытута);

– геаграфічныя назвы (горада, Мінска);

– адзінкі вымярэння (метра, вольта);

– навуковыя тэрміны (дзеяслова, ciнyca).


Скло

н

На губны зычны (кроў) Мяккая аснова (даль) Аснова на зацвярдзелы

(ноч)

Н. []

Р. - і - ы

Д. - і - ы

В. []

Т. - ю - у

М. - і - ы

У родным, давальным i месным склонах адзіночнага ліку ўжываюцца

канчаткі:

– i – пры мяккай i цвѐрдай аснове: верфі;

– ы – пры зацвярдзелай аснове: печы, ночы.

У творным склоне адзіночнага ліку пішацца -у пры зацвярдзелай

аснове i -ю пры мяккай i цвѐрдай аснове, пры гэтым зычны ў канцы асновы,

кaлi ѐн стаіць пасля галоснага, падаўжаецца i на пісьме перадаецца дзвюма

літарамі: печчу, арцеллю, але: маладосцю, радасцю. Падаўжаюцца толькі

зычныя ж, з, дз, л, н, с, ц, ч, ш.


1. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

Золотая медаль, солдатская шинель, третья перепись, широкая

степь, злая собака, пыль поднялась, красное яблоко, вкусный кофе, стенная

27

живопись, не терпит фальши, горькая полынь, какая-то надпись,

неразборчивая подпись, железнодорожная насыпь.

2. Пастаўце назоўнікі ў творным і месным склонах.

Жняя, нара, душа, тара, шчака, хвоя, дачка, сям’я, муха, пушча,

фабрыка, мяжа, сястра, Маня, Маша.

3. Складзіце словазлучэнні з наступнымі мнагазначнымі словамі,

ставячы ix у родным склоне адзіночнага ліку. У адным словазлучэнні слова

павінна мець канчатак -у (-ю), у другім – -а (-я).

Узор. Дугу зрабілі з вязу; каля маладога вяза.

Бялок, выхад, дагавор, курс, пропуск.

4. Пастаўце словы ў родным склоне адзіночнага ліку.

Абеліск, поспех, настрой, квас, авангард, сацыялізм, асфальт, гром,

вугаль, унук, змрок, адэкалон, смутак, авѐс, голад.


Пытанні:

1. Прыметнік.

2. Лічэбнік.

3. Займеннік.

4. Прыслоўе.


Прыметнік

Прыметнік – самастойная часціна мовы, якая мае значэнне прыметы,

характарызуецца граматычнымі катэгорыямі роду, ліку i склону.

Асаблівасці ўжывання і правапісу прыметнікаў:

1. У родным склоне прыметнікі жаночага роду ўжываюцца з

варыянтнымі канчаткамі -ой (-ое), -ай (-ае), -яй (-яе): лясной (-ое) ягады,

далѐкай (-ае) дарогі, сіняй (-яе) хусткі. Пры гэтым канчаткі -ое, -яе, -ае

выкарыстоўваюцца пераважна ў гутарковай мове i мове мастацкай

літаратуры, найчасцей у паэзіі.

2. Прыналежныя прыметнікі, утвораныя ад асноў назоўнікаў

мужчынскага роду, ужываюцца з суфіксамі -оў (-аў), -ѐў (-еў): леснікоў,

бацькаў, Mixacѐў, Ванеў. Ад асноў жаночага роду – -ін (-ын): матчына,

Tаніна.

3. Кароткія формы прыметнікаў не скланяюцца, а змяняюцца па родах

i ліках.

4. Ступені параўнання прыметнікаў:

28

Ступені параўнання Простая форма Складаная форма

вышэйшая -ейш (-эйш), -ш + за больш, менш + прыметнік

найвышэйшая най- + пр.ф. выш. ступені

параўнання

самы, найбольш, найменш +

прыметнік

Лічэбнік

Лічэбнік – самастойная часціна мовы, якая абазначае абстрактны лік

(пяць, сем), колькасць аднародных прадметаў (тры алоўкі), сукупнасць ці

парадак ix пры лічэнні (шосты дзень).

Асаблівасці скланення і правапісу лічэбнікаў:

1. Лічэбнік адзін мае форму роду, ліку, склону i змяняецца, як

прыметнік (адзін – аднаго, адны – адных).

Мужчынскі Жаночы Ніякі

Н. адзін адна адно

Р. аднаго адной аднаго

Д. аднаму адной аднаму

В. адзін (аднаго) адну адно

Т. адным адной адным

М. адным адной адным

2. Лічэбнікі два, абодва ўжываюцца з назоўнікамі мужчынскага i

ніякага роду, а дзве, абедзве – з назоўнікамі жаночага роду: дзве дзяўчыны,

два хлопчыкі, абодва браты, абедзве сястры.

Адрозненне ў аснове (цвѐрдая i мяккая) захоўваецца i ва ўcix

ускосных склонах: двух хлопчыкаў, дзвюх дзяўчынак, абодвух братоў,

абедзвюх сясцѐр.

3. Лічэбнікі два, дзве, абодва, абедзве, тры, чатыры ў творным

склоне маюць на канцы -ма: двума, дзвюма, абедзвюма, трыма, чатырма.

Два Дзве Тры Чатыры

Н. два дзве тры чатыры

Р. двух дзвюх трох чатырох

Д. двум дзвюм тром чатыром

В. два (двух) дзве (дзвюх) тры (трох) чатыры (чатырох)

Т. двума дзвюма трыма чатырма

М. двух дзвюх трох чатырох

29

4. Лічэбнікі ад пяці да дваццаці i лічэбнік трыццаць скланяюцца, як

назоўнікі трэцяга скланення: шасці, шаснаццаці.

У лічэбніках ад адзінаццаці да дваццаці i ў лічэбніку трыццаць у

сярэдзіне пішацца два ц.

У творным склоне ў лічэбніках пяць, дзевяць, дзесяць, адзінаццаць –

дваццаць, трыццаць падаўжаецца апошні зычны асновы, што на пісьме

перадаецца напісаннем падвоенай літары ц: пяццю, дзесяццю, трыццаццю. У

лічэбніках шэсць, сем, восем у творным склоне зычны не падаўжаецца:

шасцю, сямю, васьмю.

Пяць Дванаццаць Трыццаць

Н. пяць дванаццаць трыццаць

Р. пяці дванаццаці трыццаці

Д. пяці дванаццаці трыццаці

В. пяць дванаццаць трыццаць

Т. пяццю дванаццаццю трыццаццю

М. пяці дванаццаці трыццаці

5. Пры скланенні лічэбнікаў пяцьдзясят – восемдзесят, дзвесце –

дзевяцьсот змяняюцца абедзве часткі: двухсот, двумстам, двумастамі.

Пяцьдзясят Семдзесят Восемдзесят

Н. пяцьдзясят семдзесят восемдзесят

Р. пяцідзесяці сямідзесяці васьмідзесяці

Д. пяцідзесяці сямідзесяці васьмідзесяці

В. пяцьдзясят семдзесят восемдзесят

Т. пяццюдзесяццю сямюдзесяццю васьмюдзесяццю

М. пяцідзесяці сямідзесяці васьмідзесяці

Дзвесце Трыста Дзевяцьсот

Н. дзвесце трыста дзевяцьсот

Р. двухсот трохсот дзевяцісот

Д. двумстам тромстам дзевяцістам

В. дзвесце трыста дзевяцьсот

Т. двумастамі трымастамі дзевяцістамі

М. двухстах трохстах дзевяцістах

6. Лічэбнікі сто, сорак маюць дзве формы: сто – ста, сорак – сарака, а

лічэбнік дзевяноста ва ўcix склонах мае аднолькавую форму.

7. Пры скланенні састаўных колькасных лічэбнікаў змяняецца кожнае

слова: дзвесце пяцьдзясят чатыры – двухсот пяцідзесяці чатырох. А пры

30

скланенні састаўных парадкавых лічэбнікаў змяняецца толькі апошняе слова:

пяцьдзясят восьмы – пяцьдзясят восьмага.

Пяцьсот трыццаць два

Н. пяцьсот трыццаць два

Р. пяцісот трыццаці двух

Д. пяцістам трыццаці двум

В. пяцьсот трыццаць два

Т. пяццюстамі трыццаццю двума

М. пяцістах трыццаці двух

8. Пішуцца ў адно слова складаныя парадкавыя лічэбнікі, якія

заканчваюцца на -соты, -дзясяты, -тысячны, -мільѐнны, -мільярдны:

сямітысячны, двухсотмільѐнны, пяцімільярдны, стадваццаціпяцітысячны.

9. Пры скланенні дробавых лічэбнікаў асобна скланяюцца абодва

словы: лічнік дробу змяняецца, як колькасны лічэбнік, а назоўнік – як

парадкавы.

Адна пятая Тры восьмыя

Н. адна пятая тры восьмыя

Р. адной пятай трох восьмых

Д. адной пятай тром восьмым

В. адну пятую тры восьмых

Т. адной пятай трыма восьмымі

М. адной пятай трох восьмых

10. Зборныя лічэбнікі скланяюцца, як прыметнікі множнага ліку з

адпаведнай асновай.

Трое Пяцѐра Абодва Абедзве Абое

Н. трое пяцѐра абодва абедзве абое

Р. тpaix пяцярых абодвух абедзвюх aбaix

Д. тpaiм пяцярым абодвум абедзвюм aбaiм

В. тpaix пяцярых абодвух абедзвюх aбaix

Т. тpaiмi пяцярымі абодвума абедзвюма aбaiмi

М. тpaix пяцярых абодвух абедзвюх aбaix

Займеннік

Займеннік – часціна мовы, якая ўказвае на прадметы, прыметы

прадметаў або колькасць, не называючы ix.

Існуюць наступныя класіфікацыі займеннікаў.

31

Па сэнсе:

– займеннікі, суадносныя з назоўнікамі – абагульнена-прадметныя (я,

ты, мы, вы, хто, што);

– займеннікі, суадносныя з прыметнкамі – абагульнена-якасныя (мой,

твой, ваш);

– займеннікі, суадносныя з лічэбнікамі – абагульнена-колькасныя

(столькі, колькі, некалькі, гэтулькі).

Па лексічным значэнні:

– асабовыя: я, мы, ты, вы, ѐн, яна, яно, яны;

– зваротны: сябе;

– указальныя: гэты, той, столькі;

– пытальныя: хто?, што?, які?, каторы?, чый?;

– адносныя: хто, што, які, каторы, чый;

– адмоўныя: ніхто, нішто, ніякі, нічый, ніколькі;

– няпэўныя: нехта, нешта, некаторы, нейкі, хтосьці, нешта, абы-

хто, хто-небудзь;

– прыналежныя: мой, твой, ваш, ixнi;

– азначальныя: увесь (уся, усѐ, усе), усякі, кожны, сам, самы.

Пры скланенні займеннікаў назіраюцца наступныя асаблівасці: адны з

іх змяняюцца па склонах, як назоўнікі; другія змяняюцца па родах, ліках і

склонах і дапасуюцца да назоўнікаў, як прыметнікі; трэція – суадносныя з

лічэбнікамі. Асабовыя займеннікі і зваротны займеннік сябе ўтвараюць

асобны тып скланення. Большасць астатніх займеннікаў скланяюцца на ўзор

прыметнікаў з адпаведнай асновай.

Скланенне асабовых займеннікаў:

Адзіночны лік Множны лік

Н. я ты ѐн, яна, яно мы, вы, яны

Р. мяне цябе яго, яе нас, вас, ix

Д. мне табе яму, ей нам, вам, ім

В. мяне цябе яго, яе нас, вас, ix

Т. мной (-ою) табой (-ою) iм, ѐй (ѐю) намі, вамі, імі

М. мне табе iм, ѐй нас, вас, ix

Скланенне займеннікаў сам, самы:

Адзіночны лік

Множны лік м., н. род ж. род м., н. род ж. род

Н. сам, само сама

самы,

самае самая caмi самыя

Р. самога самой самага самай caмix самых

32

Д. самому самой самаму самай самім самым

В. як Н. ці Р. саму як Н. ці Р. самую як Н. ці Р. як Н. ці Р.

Т. caмім самой (-ою) самым самай (-аю) caмiмi самымі

М. самім самой самым самай caмix самых

Прыслоўе

Прыслоўе – самастойная часціна мовы, якая абазначае прымету

дзеяння (ціха спяваць, моцна трымаць, хутка бегчы) або прымету іншай

прыметы ці прадмета (вельмі прыгожы, зусім кволы, па-сяброўску даверліва,

дом насупраць) і адказвае на пытанні як? якім чынам? калі? дзе? куды? чаму?

з якой нагоды? з якой мэтаю? навошта?

Прыслоўі, утвораныя ад якасных прыметнікаў, маюць дзве ступені

параўнання – вышэйшую і найвышэйшую: хутка – больш хутка, хутчэй,

менш хутка, вельмі хутка, хутчэй за ўсіх.

Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца ад

зыходнай формы прыслоўя (адкідваецца суфікс -а) пры дапамозе суфікса -эй

(-ей): выразна растлумачыць – выразней растлумачыць, прыгожа аздобіць –

прыгажэй аздобіць.

Вышэйшая ступень параўнання прыслоўяў добра, дрэнна, многа, мала

ўтвараецца ад іншых асноў пры дапамозе суфікса -ш: добра – лепш, дрэнна –

горш, многа – больш, мала – менш, але і болей, меней.

Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца

далучэннем да зыходнай формы прыслоўя слоў больш, менш: выразна –

больш выразна, прыгожа – менш прыгожа, высока – больш высока, глыбока

– менш глыбока.

Простая форма найвышэйшай ступені параўнання прыслоўяў

утвараецца ад простай формы вышэйшай ступені пры дапамозе прыстаўкі

най-: весялей – найвесялей, гусцей – найгусцей, больш – найбольш.

Адпаведная ѐй складаная форма ўтвараецца спалучэннем прыслоўяў

са словамі найбольш, найменш: найбольш весела, найменш густа.


1. Перакладзіце сказы на беларускую мову і запішыце іх. Вызначце

ступені параўнання прыметнікаў і падкрэсліце іх.

1. Беловежская пушча – один из прекраснейших уголков нашей

республики. 2. Озѐра Свитязь и Нарочь красивее многих других озѐр

Беларуси. 3. Проспект Независимости в Минске значительно шире

Советской улицы. 4. Гималайские горы – самые высокие на земле. 5. Туристы

готовились к наиболее трудному переходу через горный хребет.

33

2. Запішыце лічэбнікі словамі, у патрэбных выпадках змяняючы

назоўнікі.

Варыянт 1 Варыянт 2

5 булкамі 168 грамамі

7 батонамі у 3200 (грам)

30 бутэрбродамі з 297 (грам)

2 талерка 8 (кубкі)

2 збаны 168 грамамі

(абодва, абедзве) часткі 4/9 (чарпак)

(абодва, абедзве) відэльцы 7/15 (чарпак)

5-тысячны 7/20 (чарпак)

125-ы 8/15 (яблык)

11-гадзінны 3/16 (яблык)

2/9 (працэнт) 8-гадзінны

7/13 (працэнт) 137-ы

6/11 (сподачак) 7-тысячны

9/10 (сподачак) (абодва, абедзве) (нож)

4/5 (сподачак) (абодва, абедзве) (каструля)

4 (дзверы) 2 апалонікі

7 (плошкі) 2 біклагі

з 395 (грам) 20 тортамі

у 2300 (грам) 8 нажамі

157 грамамі 9 слоікамі

3. Запішыце адпаведную форму роду, ліку ці склону займенніка, калі

гэта магчыма.

Варыянт 1 Варыянт 2

увесь (мн. лік) самы (Д. склон)

што (М. склон) гэтулькі (Д. склон)

колькі (Т. склон) чый (н. род)

усякі (Р. склон) твой (мн. лік)

свой (ж. род) штосьці (Т. склон)

нехта (Д. склон) гэтакі (мн. лік)

некаторы (М. склон) іншы (Р. склон)

34

сябе (Т. склон) іх (мн. лік)

вы (адз. лік) яны (адз. лік)

сам (Д. склон) самы (мн. лік)

4. Утварыце вышэйшую і найвышэйшую ступені параўнання

прыслоўяў. Запішыце іх і вусна растлумачце ўтварэнне.

Узор: Хутка – хутчэй, больш хутка, найхутчэй, найбольш хутка,

хутчэй за ўсіх.

Глыбока, густа, далѐка, моцна, прыгожа, смела, ціха.

5. Спішыце сказы. Падкрэсліце ступені параўнання прыслоўяў і

растлумачце іх утварэнне.

1. Надвор’е стаяла мокрае, і вецер найчасцей павяваў ужо холадам. 2.

Я мацней за ўсѐ люблю зямлю. 3. Найбольш выразна яркія перамены

знаходзяць адлюстраванне ў новым абліччы вѐсак. 4. Весялей зірнулі на свет

вызваленыя ад холаду дрэвы, радасна адгукнуліся густым шумам на павевы

цѐплага ветру. 5. Вецер пачаў шумець мацней. 6. Вопыт пераконвае, што з

дапамогай камп’ютарызаванага кабінета настаўніку больш лѐгка выкладаць

матэрыял на высокім навуковым узроўні.

6. Перакладзіце на беларускую мову наступныя спалучэнні слоў.

Нечего делать, некому послать письмо, кое-кто из почтальонов, кое-

какие новости, не на чем ехать, ждать было некого, кое-кому не

понравится, не с кем заговорить, кое с кем поссорился, нечему верить, в чѐм-

то сомневаться.

7. Выпраўце ў сказах памылкі (калі яны ѐсць).

1. Праз ніякі час угору паплыў, як туман, пахучы дымок.

2. Кожны ў сваѐй хаце пан.

3. Святыя самыя ідуць у хаты.

4. Не ідзі туды, куды табе не просяць.

5. Няхай не будзе ні мне, ні цябе.

6. Не капай ямы нікому, каб не ўпасці самому.

7. Любі другога, як сабе самога.

8. Не судзі некага – не будзеш сам суджаны.

9. Не сорам маўчаць, калі нечага сказаць.

10. Не з кім пагаварыць.


Пытанні:

1. Спражэнне дзеясловаў.

2. Правапіс асабовых канчаткаў і суфіксаў дзеясловаў.

35


Спражэнне дзеясловаў

Дзеяслоў – самастойная часціна мовы, якая абазначае дзеянне ці стан

як працэс. Дзеяслову ўласцівы граматычныя катэгорыі трывання, ладу, часу,

асобы, ліку, а дзеясловам прошлага часу адзіночнага ліку – i катэгорыя роду.

Дзеясловы бываюць:

– пераходныя i непераходныя,

– зваротныя i незваротныя.

Формы дзеяслова бываюць:

– спрагальныя,

– неспрагальныя (дзеепрыметнік, дзеепрыслоўе, інфінітыў).

Спражэнне дзеясловаў прасцей вызначаць па інфінітыве.

Да 2-га спражэння адносяцца:

– дзеясловы з асновай на -іць, -ыць, акрамя аднаскладовых (біць,

мыць),

– дзеясловы на -эць, -ець, калi э (е) не захоўваецца ў 1-й асобе

адзіночнага ліку цяперашняга часу: глядзець – гляджу, ляцець – лячу.

Выключэнне: хацець (І), гудзець (І), гнаць (ІІ), спаць (ІІ), стаць (ІІ),

баяцца (ІІ), належаць (ІІ).

Таксама да 2-га спражэння адносяцца дзеясловы ненавідзець, цярпець,

залежаць, вярцець, дрыжаць.

Дзеясловы бегчы, есці, даць і вытворныя ад іх адносяцца да

рознаспрагальных.

Усе астатнія дзеясловы адносяцца да 1-га спражэння.

Правапіс асабовых канчаткаў і суфіксаў дзеясловаў.

У цяперашнім і будучым часе асабовыя формы дзеясловаў

утвараюцца пры дапамозе канчаткаў:

Асоба І спражэнне ІІ спражэнне

Адз. лік Мн. лік Адз. лік Мн. лік

1-я (я, мы) -у (-ю) -ѐм (-ем, -ом, -

ам)

-у (-ю) -ім (-ым)

2-я

(ты, вы)

-еш (-эш,

-аш)

-еце (-яце,

-аце)

-іш (-ыш) -іце (-ыце)

3-я (ѐн, яна,

яно, яны)

-е (-э, -а) - уць (-юць) -іць (-ыць) -аць (-яць)

Напісанне суфіксаў -ава- (-ява-) або -ва ў дзеясловах неазначальнай

формы і прошлага часу залежыць ад таго, на што заканчваецца гэты дзеяслоў

у форме 1-й асобы адзіночнага ліку.

36

Форма 1-й асобы

адз. ліку

заканчваецца на

У інфінітыве і форме

прошлага часу пішам

суфікс

Прыклады

-ую

(-юю)

-ава-

(-ява-)

святкую – святкаваць, святкаваў,

малюю – маляваць, маляваў

-ваю -ва- загадваю – загадваць, загадваў,

расказваю – расказваць, расказваў

Суфікс -іва- (-ыва-) пішацца пасля збегу зычных, апошнімі з якіх

бываюць л, н, р: падтрымліваю, праветрываю.


1. Ад дзеясловаў неазначальнай формы ўтварыце формы 2-й асобы

множнага ліку простага будучага часу абвеснага і загаднага ладу.

Узор. Напісаць пісьмо – напішаце пісьмо, напішыце пісьмо.

Памыць падлогу, адказаць на пытанне, намаляваць ілюстрацыі,

перагарнуць старонку, прынесці рэчы, пайсці па сцежцы, знайсці памылку.

2. Спішыце, устаўце прапушчаныя літары.

У цемры ўспых..ва.. раптам мелодыя самай прыгожай і самай

любімай песні. І печанай рэдзькі з’ясі, калі выгалада..шся. Дзьме вецер і

халодз..ць зямлю.

3. Утварыць словазлучэнні “дзеяслоў + займеннік сябе”, паставіўшы

займеннік у патрэбнай форме.

Зарубіць … на носе, не чуць зямлі пад …, ганарыцца …, выдаць … з

галавой, біць … у грудзі, узяць …у рукі, убачыць …у люстэрку, займацца ….

4. Падбярыце да фразеалагізмаў дзеясловы-сінонімы:

даць драпака – ...;

кідаць словы на вецер – ...;

замесці сляды – ...;

зрабіць з мухі слана – ...;

насіць на руках – ...;

сунуць нос – ...;

кляваць носам – ...;

навастрыць вушы – ...;

гнуць спіну – ....

5. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову:

жениться на Татьяне – …;

собираться по ягоды – …;

беспокоиться о сыне – …;

читать по вечерам – …;

37

6. Знайдзіце ў кожнай групе “чацвѐрты лішні” дзеяслоў, растлумачце

выбар:

а) сядзіць, глядзець, бурчэць, думаць;

б) узнімалі, берагу, вазьму, выходжу;

в) несці, стрыгчыся, дабіваць, вітацца;

г) намяло, надзеў, грукаў, заняў.

7. Вызначце спражэнне дзеясловаў.

Праверыць, бачыць, даць, жаць, даіць, сячы, мыць, вадзіць.


Пытанні:

1. Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў.

2. Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўяў.


Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў Дзеепрыметнік – гэта неспрагальная дзеяслоўная форма, што

абазначае прымету прадмета паводле дзеяння, якая праяўляецца ў часе.

Дзеепрыметнік спалучае ў сабе граматычныя прыметы дзеяслова і

прыметніка. Як і дзеяслоў, дзеепрыметнік бывае закончанага і незакончанага

трывання, прошлага і цяперашняга часу, залежнага і незалежнага стану, кіруе

назоўнікамі.

Як і прыметнік, дзеепрыметнік абазначае прымету прадмета,

змяняецца і дапасуецца да назоўніка ў родзе, ліку і склоне.

У сказе дзеепрыметнікі выконваюць ролю азначэння або выказніка.

Дзеепрыметнікі прошлага часу ўтвараюцца наступным чынам:

Стан

дзеепрыметніка

Утвараюцца

Прыклады Ад асновы Пры дапамозе

суфіксаў

Незалежны Інфінітыва

-л-

-ўш-

-ш-

Пасівець – пасівелая,

прыехаць – прыехаўшыя,

несці – нѐсшая.

Залежны Дзеяслова

прошлага часу

-н-

-ен-

-ан-

-т-

Падпісаў – падпісаны,

пасеяў – пасеяны,

прынѐс – прынесены,

даглядзеў – дагледжаны,

зжаў – зжаты.

Дзеепрыметнікі цяперашняга часу ўтвараюцца наступным чынам:

38

Стан

дзеепрыметніка

Утвараюцца

Прыклады Ад асновы Пры дапамозе

суфіксаў

Незалежны

І спражэння -уч- (-юч-) Рашаюць – рашаючая

ІІ спражэння -ач- (-яч-) Гавораць – гаворачая

Залежны

Цяперашняга часу

незакончанага

трывання (толькі

пераходных)

-ем-, -ім- Кіруемы атрад,

утвараемая форма

Найчасцей выкарыстоўваюцца дзеепрыметнікі прошлага часу

залежнага стану (абнесены плотам сад).

Часта ўжываюцца дзеепрыметнікі прошлага часу незалежнага стану з

суфіксам -л- (настылы снег), дзеепрыметнікі з суфіксам -ўш-, -ш-

сустракаюцца пераважна ў публіцыстычным і навуковым стылі (вырасшыя

патрабаванні).

Для беларускай мовы не характэрны зборныя дзеепрыметнікі (з

постфіксам -ся). Нельга сказаць па-беларуску трымаўшаеся за жыццѐ дрэва,

плач прачнуўшагася малога.

Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу прадстаўлены дзвюма

формамі: поўнай і кароткай. Поўная форма выступае ў функцыі азначэння

або іменнай часткі састаўнога выказніка, кароткая форма – выключна ў

складзе выказніка.

Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўяў

Дзеепрыслоўе – нязменная форма дзеяслова, якая абазначае

дадатковае дзеянне пры галоўным, выражаным дзеясловам-выказнікам.

Дзеепрыслоўям уласцівы прыметы дзеяслова і прыслоўя.

Як і дзеясловы, дзеепрыслоўі бываюць незакончанага і закончанага

трывання, могуць мець зваротную форму, утвараюцца ад дзеясловаў, маюць

агульную з імі аснову і лексічнае значэнне. Як і прыслоўі, дзеепрыслоўі

з’яўляюцца нязменнымі і прымыкаюць да дзеяслова.

Дзеепрыслоўі ўтвараюцца ад асноў дзеясловаў.

Трыванне

дзеепрыслоўя

Дзеепрыслоўі ўтвараюцца

Прыклады Ад асновы дзеяслова Пры дапамозе

суфіксаў

Незакончанае

Цяперашняга часу

І спражэння -учы (-ючы) Бягуць – бегучы

ІІ спражэння -ачы (-ячы) Ляжаць – лежачы

Закончанае

Прошлага часу

аснова на галосны -ўшы Сагнаў – сагнаўшы

аснова на зычны -шы Занѐс – занѐсшы

39

Ад зваротных дзеясловаў утвараюцца зваротныя дзеепрыслоўі:

усміхаюцца – усміхаючыся, азірацца – азіраючыся.

Дзеепрыслоўе, абазначаючы дадатковае дзеянне, адносіцца не толькі

да выказніка, але і да дзейніка, г.зн. і асноўнае дзеянне і дадатковае павінна

выконвацца адной і той жа асобай ці прадметам.

Сказы, у якіх дзеянні, абазначаныя дзеясловам і дзеепрыслоўем,

адносяцца да розных дзейнікаў, сэнсава і граматычна няправільныя.

Напрыклад: Чытаючы гэту кнігу, у мяне ўзнікла шмат пытанняў.

Існуюць два прыѐмы самаправеркі правільнасці ўжывання

дзеепрыслоўя:

1. Перабудова сказа: замена дзеепрыслоўя дзеясловам і злучэнне

аднародных выказнікаў злучнікам і: Пятрусь спыніўся, прайшоўшы з

кіламетр. – Пятрусь прайшоў з кіламетр і спыніўся.

Такі спосаб праверкі пакажа, што наступны сказ пабудаваны

няправільна: З лѐтчыкам Куніцыным, лятаючы на ваенным самалѐце,

здарылася аварыя.

2. Дзеепрыслоўе (дзеепрыслоўнае словазлучэнне) можна пераставіць

бліжэй да дзейніка: Пятрусь, прайшоўшы з кіламетр, спыніўся. Зрабіўшы

такую перастаноўку ў няправільна пабудаваным сказе, лѐгка выявіць

памылку: Аварыя, лятаючы на ваенным самалѐце, здарылася з лѐтчыкам

Куніцыным.

Дзеепрыслоўі ўжываюцца і ў аднасастаўных сказах, у якіх няма

дзейніка: Не пераскочыўшы, не кажы гоп.

У безасабовых сказах дзеепрыслоўе можа ўжывацца толькі тады, калі

яно адносіцца да інфінітыва: Слухаючы яго выступленні, нам ад няѐмкасці

хацелася нават залесці пад лаўку. Калі ж у безасабовым сказе няма

інфінітыва, дзеепрыслоўе ўжываць нельга.

Дзеепрыслоўі, утвораныя ад дзеясловаў незакончанага трывання з

дапамогай суфіксаў -ўшы, -шы (тыпу касіўшы,бегшы), лічацца парушэннем

літаратурнай нормы (трэба: бегучы, косячы, мыючы).


1. Утварыце дзеепрыметнікі ад дзеясловаў.

Узор. (Прачытаць) кніга – прачытаная кніга, (прывезці) дровы –

прывезеныя дровы.

(Даглядзець) сад, (загаіць) рана, (сказаць) словы, (збудаваць) дом,

(асвятліць) горад.

2. Знайдзіце памылкі ва ўжыванні дзеепрыметнікаў.

Вы можаце атрымаць спіс рэкамендуючай літаратуры.

Праязджаючы па вуліцы, яго позірк шукаў некага сярод людзей.

40

Вось і зараз, успамінаючы гэтыя дарагія мясціны, смутак зноў

агортвае мяне.

Выходзячы з пакоя, у вочы кінулася аб’ява.

3. Спішыце, раскрыўшы дужкі. Устаўце прапушчаныя літары.

Узор: Поўныя каласы хіліліся ўніз, (чакаць) жней. – Поўныя каласы

хіліліся ўніз, чакаючы жней.

Уранні туман шпарка ішоў за плынню ракі, (старацца) не адстаць.

(Папыхваць) дымком, да прыстані набліжаўся параход. Вядро, (гойдацца) на

жэрдцы, стукалася аб зруб. Сонца, (схіліцца) на вечар, заліло захад і

зазірнула ў …окны в…сковай хаты. Вераб…і пырхнулі з плота і селі ля

парога, (спадзявацца) на пачастунак. Канаплянка, нібы (адгадаць) іх

жада…е, шпарка прал…цела і села пад страхою, каб бачыць, чым

пачастуюць вераб…ѐў. Сініцы і гілі с…дзелі на яблыні н…рухома,

(натапырыць) пер…е, якое блішчэла ад сонца.

4. Перакладзіце на беларускую мову дзеепрыслоўі:

Получив, прочитав, не пропуская, вникая, продумывая, перелистывая.

5. Перакладзіце на беларускую мову словазлучэнні:

Признавший себя виноватым, надломанная веточка, переваренное

варенье, собранные ягоды, подкормленные растения, бодрящий ветер,

обессилевший после боя, нагноившаяся рана, расписавшиеся в дневниках,

пронизывающий холод.

6. Выпраўце памылкі:

Пераацэненныя, абклеяны, засеяныя, прывезяныя з пошты пісьмы,

аловак завостраны ўручную, пабудаваны, забеляны, атрыманныя, купленныя.

7. Знайдзіце памылкі ва ўжыванні дзеепрыметнікаў, растлумачце іх

сутнасць і выпраўце.

Хаваячыся за хмары даўно заснуў месяц заснулі дажджом прыбітыя

палі.

У паветры адчувалася ўзбадзѐрваючая прахалода.

Вѐска была яшчэ больш заснежатая і заінетая.

Хлопчык, збянтэжыўшыйся ад нечаканасці, не ведаў,што рабіць і

што казаць.

У старой хаце на вокны былі папрыбіваты крыж-накрыж дошкі.

8. Спішыце словазлучэнні, апускаючы дужкі. Растлумачце напісанне

не (ня) з дзеепрыметнікамі.

(Не, ня) абмалочанае збожжа;

(Не, ня) засеяныя ўвосень палоскі;

(Не, ня) кошаныя калгаснікамі травы;

(Не, ня) скошанае, а зжатае поле;

(Не, ня) прагрэтая сонцам зямля;

(Не, ня) вышываны, а тканы ўзор.

9. Раскрываючы дужкі, утварыце словазлучэнні. У якой форме

ўжыты залежныя словы?

41

Уцякаючы ад (пагоня), спыніўшы (коні), падзяліўшыся з (дзеці),

расказваючы пра (бяда), плывучы па (рака), прытаіўшыся на (узгорак),

развітаўшыся з (дзядуля), убачыўшы (ласі).


1. Асаблівасці дапасавання і кіравання прыназоўнікаў.

2. Асаблівасці ўжывання прыназоўнікаў.


1. Што такое білінгвізм? Якія асаблівасці беларуска-рускага

білінгвізму вы ведаеце?

2. Дайце азначэнне паняццю “моўная інтэрферэнцыя”.

3. Назавіце віды моўнай інтэрферэнцыі.

4. Якія асаблівасці ўжывання катэгорый роду і ліку назоўнікаў у

беларускай мове вы ведаеце?

5. Назавіце асаблівасці 1, 2 і 3 скланенняў назоўнікаў.

6. У якіх выпадках назоўнікі 2 скланення адзіночнага ліку маюць у

родным склоне канчатак -у (-ю), а ў якім – -а (-я)?

7. Як утвараюцца ступені параўнання прыметнікаў?

8. Як змяняюцца кароткія формы прыметнікаў?

9. Раскрыйце асаблівасці скланення лічэбнікаў.

10. Чым адрозніваецца скланенне састаўных колькасных і састаўных

парадкавых лічэбнікаў?

11. Як змяняюцца дробавыя і зборныя лічэбнікі?

12. Назавіце разрады займеннікаў.

13. У чым праяўляюцца асаблівасці скланення займеннікаў?

14. Як утвараюцца вышэйшая і найвышэйшая ступені параўнання

прыслоўяў?

15. Па якіх крытэрыях вызначаецца спражэнне дзеясловаў?

16. Што такое рознаспрагальныя дзеясловы? Прывядзіце прыклады.

17. Якімі асаблівасцямі дзеяслова і прыметніка валодае

дзеепрыметнік?

18. Як утвараюцца дзеепрыметнікі прошлага часу?

19. Чым адрозніваюцца поўная і кароткая формы дзеепрыметнікаў?

20. Як утвараюцца дзеепрыслоўі?

21. Назавіце прыѐмы самаправеркі правільнасці ўжывання

дзеепрыслоўяў.

42

ПРАКТЫКАВАННІ

ДЛЯ ПРАМЕЖКАВАГА КАНТРОЛЮ

1. Адзначце нумары радкоў, дзе запісаны дзеясловы, якія ў форме 2-й

асобы адзіночнага ліку маюць канчаткі -еш (-эш, аш).

1. Ступіць, вучыць.

2. Пражыць, зберагчы.

3. Скакаць, забраць.

4. Бачыць, ляжаць.

5. Бегчы, рабіць.

2. Адназначце нумар рада, у якім ва ўсіх дзеепрыслоўях трэба пісаць

суфікс -ачы- (-ячы-).

Плач…чы, рэж...чы, каж...чы.

Шы...чы, прыгляда...чыся, мог...чы.

Гледз...чы, прос...чы, гавор...чы.

Бач...чы, соч...чы, піш...чы.

3. Адзначце нумары сказаў, у якіх дапушчана памылка ва ўтварэнні

формаў ступеняў параўнання прыслоўяў.

1. Надвор’е стаяла мокрае, і вецер найчасцей павяваў холадам.

2. Я мацней за ўсѐ люблю зіму.

3. Я выканаў практыкаванне дабрэй за ўсіх.

4. Максім хацеў падысці да дрэва найбольш бліжэй.

4. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову. Запішыце іх,

растлумачце правапіс суфіксаў дзеясловаў.

Выписывать газеты, задаривать приятелей, признавать себя

виновным, проветривать помещение, развивать память, засевать рожью,

показывать пример, записывать в тетрадь, доказывать правоту,

овладевать знаниями, подкармливать растение, отговаривать товарища,

надламывать веточку, накалывать ягоды, отмахиваться от комаров,

подписывать протокол, показывать альбом, предупреждать об опасности,

пересказывать текст, поддерживать в беде, задерживать преступников.

5. Ад дзеясловаў утварыце ўсе магчымыя формы дзеепрыметнікаў,

характэрныя для сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Вызначце суфіксы

дзеепрыметнікаў.

Абараніць, абдумаць, апрануць, асвятліць, бегчы, вывезці, выводзіць,

вывучыць, выехаць, выносіць, вынесці, знаць, заўважыць, квітнець, кіраваць,

калоць, купіць, ляжаць, малоць, мыць, падпісаць, разгарнуць, пачаць,

сагнуць, утвараць, хваляваць, чакаць.

6. Знайдзіце памылкі ва ўжыванні дзеепрыметнікаў, запішыце

правільна.

Антось ніколі не бачыў чыста апранутых і сыта наетых сялян. Вы

можаце атрымаць спіс рэкамендуючай літаратуры. Міхалка хацеў сказаць

ѐй што-небудзь вострае і зневажаемае. Вѐска была яшчэ больш заснежаная

43

і заінетая, з блакітнымі пацѐкамі лѐду ля студняў. У паветры адчувалася

узбадзѐрваючая прахалода. Грукат перакатваемага бярвення даходзіць

здалек і зблізку.

7. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

Невидимый луч, трепещущие крылья, угрожающее положение,

протопленная печь, плачущий голос, шумящий лес, осознанная ошибка,

поклѐванная шишка, выжатый лимон, странствующий музыкант,

невыносимая боль, трудящийся человек, почитаемый коллега, выдающийся

писатель, соответствующие выводы, разлезшийся мешок.

8. Знайдзіце сказы з няправільна ўжытымі дзеепрыслоўямі і выпраўце

памылкі.

1. Ад’ехаўшы кіламетраў 10–15 ад Слуцка, можна ўбачыць высозныя

гмахі. 2. І вось аднойчы, праехаўшы ўжо Аблучча, заходзіць у наш вагон

начальнік поезда. 3. Не шукаючы, не знойдзеш. 4. Гледзячы на шырокія

ўраджайныя палі, сэрца напаўняецца радасцю. 5. Убачыўшы Віктара, Маню

быццам хто падмяніў. 6. Па полі пабеглі палахлівыя цені, змяняючы і

блытаючы колеры. 7. П’ючы гарбату, іх гутарка часта пераходзіла з тэмы

на тэму. 8. Пад’язджаючы да Мінска, у нас сапсаваўся аўтобус.

9. Расстаўшыся з сям’ѐю, было трохі сумна на сэрдцы.

9. Утварыце ўсе магчымыя формы ступеняў параўнання ад

наступных прыслоўяў. Калі гэта не магчыма, растлумачце, чаму. З

прыслоўямі ўтварыце словазлучэнні і запішыце іх, выдзеліце прыстаўкі і

суфіксы прыслоўяў.

Звонка, моцна, прыгожа, па-мойму, рэдка, ціха, даспадобы, чароўна,

паціху, маўчком, радасна, пяшчотна, раптам, блізка, высока, побач,

заўсѐды, добра.

10. Спішыце словазлучэнні, раскрыйце дужкі.

Стаялі (з) боку, (з) боку вакзала, расце (у) высь, (у) высь блакітную,

(у) трох памяшканнях, працавалі (у) трох, (з) большага адрамантаваны, (з)

большага пакоя, сядзець (з) верху, (з) верху гары, раз (за) разам паўтараць,

прыйшоўся (да) спадобы, не (да) смеху, бегчы (на) уздагон, выцерці (на) суха,

вывучыць (на) памяць, рабіць (па) новаму, схапіць (на) ляту, (па) дзіцячы

непасрэдна, (абы) куды бег, (на) пярэдадні свята, палюбіў (з) малку, ляжала

(у) поперак, бачыць (далѐка) далѐка, (па) мужчынску стрымана, (дзе)

небудзь прысесці, (што) месяц абяцаў, расказваць (на) перабой, рынуцца

(на) прасткі, так (сама) зрабіць, міма (волі) спыніцца, рухацца (па) волі,

стаяць (на) водшыбе, зрабіць (па) вашаму, падпяваць (ціха) ціха.

44

ТЭСТЫ

ДЛЯ ПРАМЕЖКАВАГА КАНТРОЛЮ

ВАРЫЯНТ 1

1. Знайдзіце словы, у якіх літара ѐ абазначае два гукі:

1) зялѐны;

2) заўсѐды;

3) маѐмасць;

4) ѐмістасць;

5) плацѐж.

2. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара о: 1) граш…ва-крэдытны;

2) метр...ном;

3) м...тацыкл;

4) в...сьмісот;

5) р...ўнамерны.

З. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара я: 1) высв..тліць;

2) с...ньѐр;

3) л…кцыйны;

4) ц…кучасць;

5) эн…ргаѐмістасць.

4. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ў: 1) рады...с;

2) кашто…насць;

3) ветлівае, ...тульнае;

4) архівары...с;

5) ваку...м.

5. Знайдзіце слова, у якім пішацца ь: 1) прадпрымал…нік;

2) сем...сот;

3) адрэж...це;

4) дз...веры;

5) чац..вер.

6. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ы:

45

1) м…ханізм;

2) менедж…р;

3) д...лікатны;

4) марк…тынг;

5) інж...нер.

7. Знайдзіце слова, у якім пры змяненні адбываецца чаргаванне

зычных гукаў: 1) накіп;

2) палац;

3) навука;

4) галіна;

5) суддзя.

8. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара й: 1) двух...мпульсны;

2) пад...сці;

3) прадпры…мальнік;

4) пан...ранскі;

5) за...меннік.

9. Знайдзіце слова, у якім трэба пісаць вялікую літару:

1) (С, с)пажывецкі рынак;

2) (Э, э)нергетычныя рэсурсы;

3) (Б, б)еларускі дзяржаўны эканамічны ўніверсітэт;

4) (К, к)упалаўскія вершы;

5) (Д, д)амоклаў меч.

10. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я трэба пісаць і: 1) многа ...льну;

2) ...знос;

3) па...мчацца;

4) па...мкнуцца;

5) не ...ржавелі.

11. Знайдзіце слова, утворанае прыставачным спосабам: 1) магутнасць;

2) спісаць;

3) курс;

4) смелы;

5) бізнес.

12. Знайдзіце радок, у якім словы з’яўляюцца сінонімамі:

46

1) страта, патаненне;

2) паслугі, умовы;

3) спыніць, папярэдзіць;

4) дарога, шлях;

5) гамонка, спрэчка.

13. Знайдзіце назоўнік, у якім у М. скл. адз.л. пішацца канчатак -

у(-ю): 1) харч;

2) тавар;

3) рынак;

4) гандаль;

5) кіраванне.

14. Знайдзіце словазлучэнне з няправільным ужываннем

займенніка: 1) вазьмі гэта сабе;

2) не знаходзіць сябе месца;

3) знайдзі сабе справу;

4) звярні на сябе ўвагу;

5) зрабіць што-небудзь для сябе.

15. Знайдзіце сказы з памылковым ужываннем дзеепрыслоўя: 1) Расстаўшыся з сябрам, было трохі сумна.

2) Нічога не гаворачы, ѐн выйшаў з хаты.

3) Азірнуўшыся, я спалохаўся, бо ўбачыў ваўкоў.

4) Чытаючы падручнік, хлопчык звяртаў увагу на напісанне слоў.

5) Прысеўшы на лаўку, дзеду ўзгадвалася маладосць.

16. Знайдзіце сказы са стылістычна-граматычнымі памылкамі: 1) Два летніх дні яны правялі ў сяброў.

2) То ж здалося камару, што ѐн большы за гару.

3) Пяць чалавек сядзелі каля агню

4) Мы доўга ходзім па шумных вуліцах.

5) Сем нафтавых платформ абслугоўваюць трыста чалавек.

17. Знайдзіце памылкі ва ўжыванні спалучэнняў з лічэбнікам:

1) два народныя пісьменнікі;

2) чатыры старых машын;

3) пайсці з трыма вучнямі;

4) двое сяброў;

5) сямѐра партфеляў.

47

18. Знайдзіце сказы, у якіх не са словам пішацца асобна: 1) (Не)трэба мяне супакойваць.

2) (Не)льга так паводзіць сябе.

3) Гэта былі (не)знаѐмыя мясціны.

4) (Не)вядома, як складзецца лѐс нашага сябра.

5) Міхась выйшаў з кабінета, (не)задаволіўшыся гутаркай.

19. Знайдзіце памылку ў напісанні прыметніка: 1) мытны;

2) антыфашысцкі;

3) праяздны;

4) каўказскі;

5) сумесны.

20. Знайдзіце слова, у якім пішацца суфікс -ачы(-ячы): 1) леж...чы;

2) шчабеч....чы;

3) буду...чы;

4) бега...чы;

5) вяж...чы.

ВАРЫЯНТ 2

1. Знайдзіце словы, у якіх літара я абазначае два гукі:

1) наяўнасць;

2) сумяшчальніцтва;

3) цякучасць;

4) аб’яднанне;

5) забеспячэнне.

2. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара а: 1) мн...гагалоссе;

2) ш...снаццаты;

3) св...еасаблівы;

4) др...васек;

5) м...вазнаўства.

З. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара е: 1) эф…ктыўнасць;

2) н...ѐмка;

3) ...фрэйтар;

4) кал...ндар;

48

5) вырабл…ць.

4. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара э: 1) р…сурсы;

2) разм….ркаванне;

3) сч...рнелы;

4) саб…кошт;

5) тр…вога.

5. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ў: 1) ста…ка;

2) к…рс;

3) (У)шынскі;

4) выр…чка;

5) кансілі(у)м.

6. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара і: 1) контр...гра;

2) на…мальнік;

3) за...шло;

4) за....мацца;

5) па...сці.


галосных гукаў: 1) праца;

2) пліта;

3) плата;

4) муха;

5) патэнт.

8. Знайдзіце слова, у якім прапушчана літара: 1) Брэст...чына;

2) чэ…скі;

3) ускос…ны;

4) кантрас...ны;

5) каўказ...скі.

9. Знайдзіце слова, у якім пішацца апостраф: 1) Цярэнц...еў;

2) камп…ютар;

3) вясел...е;

4) мен...шы;

49

5) шампін...ѐн.

10. Знайдзіце слова, у якім трэба пісаць вялікую літару: 1) (Б,б)елавежская пушча;

2) (Н,н) арачанскія мясціны;

3) (К к)анверсуемасць рубля;

4) (В в)ыдаткі абарачэння;

5) (Х,х) атынскія званы.

11. Знайдзіце слова, якое пішацца з суфіксам -ак:

1) магазінч…к;

2) агуроч...к;

3) паказч…к;

4) заказч…к;

5) абцас...к.

12. Знайдзіце слова, якое з’яўляецца антонімам да слова добры: 1) сумны;

2) дрэнны;

3) неахайны;

4) засмучаны;

5) спагадлівы.

13. Знайдзіце слова, у якім у Р.скл. пішацца канчатак -у(-ю): 1) рука;

2) вэксаль;

3) канвеер;

4) страха;

5) пісталет.

14. Знайдзіце сказ, у якім ужываецца займеннік цябе: 1) Ластаўка, птушка мая, з мірам _____ віншую!

2) Я ўдзячны _____ за дапамогу.

3) Паклон _____, родная, нізкі ад сына!

4) Я _____ прывітанне шлю, край любы!

5) Хацелася б _____ параіць быць больш стрыманай.

15. Знайдзіце словазлучэнне з няправільным ужываннем

дзеепрыметніка:

1) асушанае балота;

2) стукаючыя дзверы;

3) загарэлы твар;

4) набыты тавар;

50

5) атрыманы прыбытак.

16. Знайдзіце сказы са стылістычна-граматычнай памылкай: 1) Самыя смачныя яблыкі ў бацькоўскім садзе.

2) Твой касцюм даражэйшы за мой

3) Дзясятка – найбольш вышэйшая адзнака.

4) На свеце лепшага кутка няма, чым той, дзе нарадзіла цябе маці.

5) Даўжэйшы ў свеце мост знаходзіцца ў Азіі.

17. Знайдзіце прыметнік, у якім пішацца –нн-: 1) ветра...ы;

2) гасці...ы;

3) драўля...ы;

4) палымя...ы;

5) скура...ы.

18. Знайдзіце дзеяслоў, у канчатку якога пішацца літара а: 1) бяр...м;

2) бяж...м;

3) бер...це;

4) заве...це;

5) чыта...ш.

19. Знайдзіце слова, у якім пішацца суфікс -ен-:

1) апушч...ны;

2) засе...ны;

3) уліч....ны;

4) упрыгож...ны;

5) зробл...ны.

20. Знайдзіце слова, у якім пішацца ь: 1) мен...шы;

2) ін...шамоўны;

3) бац...вінне;

4) укладал…нік;

5) з…німанне.

ВАРЫЯНТ 3

1. Знайдзіце слова, у якім літара я абазначае два гукі

1) сябелюбства;

2) сюррэалізм;

51

3) эцюд;

4) юрыдычная асоба;

5) бюджэт.

2. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара е: 1) м…ханізм;

2) б...жым;

3) п...цѐрка;

4) дз...журны;

5) се...ць.

3. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара о: 1) выс...кагатунковы;

2) т...нканогі;

3) Н...ваполацк;

4) ч...рнавокі;

5) мн...газначны.

4. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара ы: 1) р…шта;

2) д…відэнт;

3) р...чаіснасць;

4) ш...дэўр;

5) кр…дытаванне.

5. Знайдзіце слова з падоўжаным зычным: 1) аддзіраць;

2) аббіць;

3) аконны;

4) патаненне;

5) уззброіць.


зычнага гука: 1) палац;

2) вытворца;

3) страха;

4) фонд;

5) улік.

7. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ў: 1) Та...стой;

2) ра...нд;

52

3) дыхто…насць;

4) др…гасны;

5) поды…м.

8. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ж: 1) кня...ства;

2) нясві...скі;

3) прыго...ства;

4) тавары....ства;

5) пта...ства.

9. Знайдзіце слова, у якім трэба пісаць вялікую літару:

1) (З,з)аработная плата;

2) (А,а)днаўленчая вартасць;

3) (К,к)іраўніцкая праца;

4) (К,к)оласава паэма;

5) (П,п)опыт і прапанова.

10. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ь: 1) сем...сот;

2) па-ін....шаму;

3) памян...шальны;

4) адвес...ці;

5) канкурэнтаздол…насц… .

11. Знайдзіце слова, утворанае суфіксальным спосабам: 1) уверсе;

2) умельства;

3) прадзед;

4) шматпакутны;

5) недалѐка.

12. Знайдзіце словазлучэнне, ужытае ў пераносным значэнні: 1) срэбная лыжка;

2) яркае полымя;

3) цвѐрдыя веды;

4) швейная іголка;

5) залаты пярсцѐнак.

13. Знайдзіце слова, якое мае у Д.скл. адз.л. канчатак -ы:

1) далонь;

2) дарога;

3) чайка;

53

4) калега;

5) кніга.

14. Знайдзіце прыметнік, які не ўтварае ступень параўнання: 1) белы;

2) агністы;

3) багаты;

4) вясѐлы;

5) разумны.

15. Знайдзіце сказ з памылковым ужываннем дзеепрыметнага

звароту: 1) Пазнаѐміўшыся з умовамі, настрой у мяне сапсаваўся.

2) Засланяючы сабой сонца, красуе жыта.

3) Зрабіўшы справу, можна і адпачыць.

4) Груша грэлася на сонцы, гледзячы ў рэчку з узгорка.

5)

16. Знайдзіце памылку ва ўжыванні спалучэнняў з лічэбнікам: 1) каля двумстах чалавек;

2) чатырох сяброў;

3) паўтара стагоддзя;

4) трое вяскоўцаў;

5) двое саней.

17. Знайдзіце слова, якое пішацца разам: 1) (абсалютна) круглы;

2) (на) пачатку восені;

3) (у) рассыпную;

4) (хто) куды;

5) мы (то).

18. Знайдзіце слова, у якім не(ня) пішацца разам:

1) (не) дапісаць пісьмо;

2) (не) лѐгкі, а цяжкі;

3) (не) трэба;

4) (не) шкадуючы;

5) (не) пагадзь.

19. Знайдзіце назоўнікі, якія маюць ў Т. скл. адз. л. канчатак -ам: 1) Межаваць з Валожын...м;

2) Сустракацца з Лужанін...м;

3) Сябраваць з Сашам Койданав...м;

54

4) Ганарыцца Ш Ўэкспір…м

20. Знайдзіце назоўнік, які належыць да мужчынскага роду: 1) цэнаўтварэнне;

2) выручка;

3) імпарт;

4) пасада;

5) пакрыццѐ.

ВАРЫЯНТ 4

1. Знайдзіце слова, у якім літара ѐ абазначае два гукі:

1) гандлѐвы;

2) плацѐж;

3) ѐмістасць;

4) неплацѐжаздольнасць;

5) лѐс.

2. Знайдзіце словы, у якіх замест шматкроп’я пішацца літара о:

1) гр...смайстар;

2) в...давоз;

3) чырв...насцяжны;

4) лѐгка...тлет;

5) шыр…кафарматны.

З. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара я:

1) узров…нь;

2) м…ханізм;

3) п…рарасход;

4) н…завершанасць;

5) н...навісць.

4. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара э:

1) саб…кошт;

2) адр....с;

3) ліц…нзія;

4) Б...тховен;

5) амп...р.

5. Знайдзіце словы, у якіх пішацца прыстаўка на -з: 1) ра...збраенне;

2) ра…злавацца;

55

3) у...ход;

4) ра...смяяцца;

5) ...пяваць.

6. Знайдзіце слова, у якім пішацца спалучэнне -ія-: 1) фраз...лаг;

2) чэмп...нат;

3) рац...н;

4) д....грама;

5) ід...льны.

7. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ў: 1) асно…ны фонд;

2) б…хгалтар;

3) ...ладзімір;

4) індывіду…м;

5) калѐкві...м.

8. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара ь: 1) з…німаннне;

2) інтэрв...ю;

3) сядз....це;

4) зайс...ці;

5) вартас…ць.

9. Знайдзіце радкі, у якіх абодва словы пішуцца з вялікай літары: 1) (Д,д)дзень (Н,н)настаўніка;

2) горад (С,с)тарыя (Д,д)арогі;

3) (К к)анверсуемая (В в)алюта;

4) (К,к)оласаўская (П,п)рэмія;

5) (С,с)авет (Р,р)эспублікі.

10. Знайдзіце слова, у якім прапушчана літара: 1) вынахо…ства;

2) перапіс...чык;

3) карыс...лівы;

4) пос...ны;

5) крапас...ны.

11. Знайдзіце слова, утворанае прыставачна-суфіксальным

спосабам: 1) птаства;

56

2) акраец;

3) глуханямы;

4) лекцыйны;

5) ураджай.

12. Знайдзіце слова, якое з'яўляецца антонімам да слова свежы ў

словазлучэнні свежая газета: 1) змучаная;

2) брудная;

3) гнілая;

4) чэрствая;

5) учарашняя.

13. Знайдзіце слова, якое ў М. скл. адз. л. мае канчатак -і (-ы): 1) укладальнік;

2) настаўніца;

3) стрэльба;

4) імпарт;

5) ліміт.

14. Знайдзіце займеннік, у якім пішацца літара о: 1) з сам...га пачатку;

2) з таго сам...га дня;

3) таму ж сам...му;

4) сам...му лепшаму;

5) сам...му цікава.

15. Знайдзіце словазлучэнні, у якіх выдзеленае слова ўжыта

правільна: 1) адукацыйны чалавек;

2) адукаўчая ўстанова;

3) адукаваныя людзі;

4) пісьменныя прылады;

5) пісьменныя супрацоўнікі.

16. Знайдзіце сказы, у якіх дапушчана памылка ва ўжыванні

роду і ліку назоўніка: 1) Мароз размаляваў вокны мудрагелістымі ўзорамі.

2) Тужлівая цень прабегла па твары Агаты.

3) Стаяла на дзіва прыгожая раніца.

4) “Іван наш соней зрабіўся”, – з сумам сказала Варвара Мінаўна.

5) Пад бурныя апладысменты артыст сыходзіў са сцэны.

17. Знайдзіце сказ са стылістычна-граматычнай памылкай:

57

1) Слухаючы гэту музыку, успамінацца лета.

2) Завіруха бушавала ўсю ноч і ўвесь дзень.

3) Ваенны аташэ працуе ў дыпламатычным прадстаўніцтве.

4) Новае атэлье адкрылася на нашай вуліцы.

5) Спаборніцтвы па стральбе прайшлі ў таварыстве “Дынама”.

18. Знайдзіце адушаўлѐны назоўнік:

1) асігнаванні;

2) беспрацоўе;

3) робат;

4) народ;

5) дэбет.

19. Знайдзіце выпадкі, калі не, ня, ні пішацца асобна: 1) Вельмі (не)прыемна.

2) Гэта быў (не)сапраўдны, а падроблены ключ.

3) (Ні)хто з маіх знаѐмых (не) прыйшоў.

4) Ён можа пакрыўдзіцца за (ня)згоду з яго думкай.

5) Спыніліся (не)падалѐку ад станцыі.

20. Знайдзіце слова, якое пішацца праз дэфіс: 1) (гандлѐва)прамысловы;

2) (свое)асаблівы;

3) (у)дачыненні;

4) дзейнічаць (за)адно;

5) (шмат)тысячны.

ВАРЫЯНТ 5

1. Знайдзіце слова, у якім літара е абазначае два гукі: 1) кібернетыка;

2) энергабаланс;

3) эфектыўнасць;

4) маркетынг;

5) раўнапраўе.

2. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара а: 1) шт...дзѐннік;

2) в...стрэйшы;

3) кр…дытаванне;

4) вет...ран;

5) в…творца.

58

З. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара е: 1) ц…кучасць;

2) пл...меннік;

3) земл...мер;

4) б…гучае планаванне;

5) н…завершаная вытворчасць.

4. Знайдзіце слова, у якім замест шматкроп’я пішацца літара я: 1) прадм…т;

2) губ...рнатар;

3) канверсу…масць рубля;

4) безна…ўная аплата;

5) брок…р.

5. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ы: 1) кр…дыт;

2) ліц…нзія;

3) ар…нда;

4) д...сцыпліна;

5) ж...тон.

6. Знайдзіце слова, у якім пішацца прыстаўка на -с: 1) бе...падстаўны;

2) бе...заганны;

3) ра...несці;

4) ...месці;

5) ...жаваць.

7. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ь: 1) пяцібор...е;

2) дз...мухавец;

3) кар...ерыст;

4) замаж...це;

5) вылічэн…ні.

8. Знайдзіце слова, у якім пішацца літара ц: 1) багда...кі;

2) грама...кі;

3) студэн...кі;

4) гара...кі;

5) каза…скі.

59

9. Знайдзіце слова, у якім пішацца падоўжаны зычны гук: 1) спагнан…е;

2) ка...мюніке;

3) мас…а;

4) ка...са;

5) смец…е.

10. Знайдзіце слова, у якім трэба пісаць вялікую літару: 1) (К,к)рымінальны кодэкс;

2) (Г,г)андлѐва-разліковая палата;

3) (С,с)умесныя прадпрыемствы;

4) (Г,г)рупа хуткага рэагавання;

5) (Б,б)еларускія вѐскі.

11. Знайдзіце слова, утворанае суфіксальным спосабам: 1) чырвоны;

2) скасіць;

3) шырокі;

4) воданасычаны;

5) беларус.

12. Знайдзіце слова, якое ў прыведзеным сінанімічным радзе не

з’яўляецца сінонімам: 1) безвыходнасць;

2) адчуванне;

3) адчай;

4) безнадзейнасць;

5) разгубленасць.

13. Знайдзіце назоўнік, які ў М. скл. мае канчатак -у(-ю): 1) край;

2) курс;

3) рынак;

4) самаакупнасць;

5) патэнт.

14. Знайдзіце прыметнік, канчатак якога не адпавядае норме: 1) вялікае пошліна;

2) крымінальны гандаль;

3) злачынная беспакаранасць;

4) рэчыўныя доказы;

5) аператыўная нарада.

60

15. Знайдзіце слова з няправільным ужываннем дзеепрыметніка: 1) набыты тавар;

2) купленыя рэсурсы;

3) караючыя законы;

4) падпісаны дагавор;

5) выведзены з суда.

16. Знайдзіце сказы са стылістычна-граматычнай памылкай: 1) Каласы хіляцца да зямлі.

2)Убачыўшы гэта раскідзістае дрэва, мне захацелася легчы пад ім і

адпачыць.

3) Загад падпісала галоўны інжынер фабрыкі Звягіна.

4) Дагледзеўшы зямлю, зможам і ўраджай сабраць.

5) Іван паспрачаўся з Пятром, і ѐн пайшоў скардзіцца Тапчуку.

17. Знайдзіце сказ з памылкай ва ўжыванні спалучэнняў з

лічэбнікам: 1) У дарозе мы былі ўжо чатыры суткі.

2) Кожны рабочы выконвае больш за паўтары нормы.

3) На цеплаходзе было каля ста пасажыраў.

4) Задача цікавая тым, што ў ѐй тры варыянты рашэння.

18. Знайдзіце назоўнік, які ў беларускай мове мае форму толькі

множнага ліку: 1) паслугі;

2) рэзервы;

3) кадры;

4) гады;

5) дзверы.

19. Знайдзіце словы, якія пішуцца з не: 1) н... пець н... магу;

2) н... кроку назад;

3) н…шчымны;

4) н...кога не бачу;

5) н... свет н...зара.

20. Знайдзіце слова, якое пішацца з адным -н: 1) каме...ы;

2) фірме...ы;

3) куплен…ы;

4) парэформе…ы;

5) семя..ы.

61

ТЭМА 4

ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫЯ СТЫЛІ МАЎЛЕННЯ

Пытанне:

Паняцце стылю. Функцыянальныя стылі.


Паняцце стылю. Функцыянальныя стылі

Як і іншыя нацыянальныя мовы, беларуская мова існуе ў дзвюх

формах: дыялектнай і літаратурнай + ідыялект (мова чалавека з уласцівымі

толькі ѐй асаблівасцямі).

Літаратурная мова – асноўная форма бытавання мовы, якая

характарызуецца такімі найважнейшымі рысамі, як унармаванасць,

поліфункцыянальнасць (абслугоўвае разнастайныя сферы грамадства),

стылістычная дыферэнцыяванасць.

У залежнасці ад сфер і асаблівасцей ужывання літаратурнай мовы

адрозніваюць такія яе варыянты, як функцыянальныя стылі.

Функцыянальны стыль мовы (ад грэч. stulos – завостраная палачка для

пісьма; у старажытнасці людзі пісалі на дошчачках, залітых воскам, вострым

канцом выводзілі літары; тупым выпраўлялі, загладжвалі напісанае) –

разнавіднасць мовы з пэўнымі асаблівасцямі фанетычных, лексічных,

марфалагічных, сінтаксічных сродкаў, адбор якіх мае мэтавую накіраванасць

і залежыць ад умоў камунікацыі.

Пытанне пра колькасць стыляў вырашаецца па-рознаму. Звычайна

называюць навуковы, афіцыйна-дзелавы (афіцыйна-справавы),

публіцыстычны, гутарковы, мастацкі стыль, канфесійны, мову СМІ, мову

вуснага публічнага выступлення, стыль эпісталярна-апавядальны (дзѐннікі,

хронікі, бытавая перапіска), вытворча-тэхнічны (выкарыстоўваецца ў

спецыяльных працах, звязаных з працэсам вытворчасці).

Навуковы стыль абслугоўвае патрэбы людзей, звязаныя з ix

дзейнасцю ў пэўнай галіне навукі i тэхнікі. Гэта стыль навуковых прац,

падручнікаў. Для яго характэрны адцягненая абагульненасць i падкрэсленая

лагічнасць выкладу.

Афіцыйна-справавы стыль служыць для афармлення заканадаўчых

актаў i дакументаў (дагавораў, інструкцый, заяў, даведак, справаздач,

пратаколаў). На iм вядзецца перапіска ўстаноў i службовых асоб. Гэты стыль

вызначаецца дакладнасцю, лаканічнасцю i канкрэтнасцю.

Публіцыстычны стыль выконвае дзве асноўныя функцыі – перадачы

інфармацыі i эмацыянальнага ўздзеяння. Ён выкарыстоўваецца ў грамадска-

палітычнай літаратуры, перыядычным друку, палітычных выступленнях,

прамовах на сходах, у мове радыѐ i тэлебачання.

62

Гутарковы стыль – гэта стыль штодзѐннай неафіцыйнай размовы

людзей. Ён абслугоўвае сферу побытавых моўных зносін i адрозніваецца ад

іншых стыляў не толькі падборам моўных сродкаў, але i наяўнасцю пры

размове жэстаў, мімікі, інтанацыі.

Асобнае месца ў мове займае мастацкі стыль, або стыль мастацкай

літаратуры. Асноўная яго функцыя – эстэтычнае ўздзеянне на чытача i

слухача праз мастацкія вобразы. Таму гэты стыль вызначаецца вобразнасцю,

эмацыянальнасцю i выразнасцю.


1. Запоўніце табліцу

Стыль Сферы

выкарыстання

Мэты

зносін

Стылявыя

рысы

Моўныя

сродкі

Асноўныя

віды

тэкстаў

Мастацкі

Публіцыстычны

Навуковы

Афіцыйна-

справавы

Гутарковы

2. Вызначце стыль маўлення ў прапанаваных тэкстах. Абгрунтуйце

сваѐ меркаванне.

а) Неўзабаве мы спыніліся ў цудоўнай залатой дуброве.

Сярод векавых дубоў, упрыгожаных вялізнымі густымі кронамі,

зрэдку сустракаюцца клѐны, ясені, сосны, бярозы. Зямля пакрыта тоўстым

пластом лістоў і спелымі жалудамі.

Сонечнае святло бясконца пранікае шырокімі палосамі паміж

магутных ствалоў, залатымі праменямі паціху сеецца скрозь шчыльную

лістоту.

б) Дняпро – адна з найбуйнейшых рэк у свеце. Па даўжыні яна займае

ў Еўропе трэцяе месца пасля Волгі і Дуная. Даўжыня Дняпра – 2 201

кіламетр, на тэрыторыю Беларусі прыпадае 697 кіламетраў. Пачынаецца

Дняпро ў Смаленскай вобласці з невялікага балота на вышыні 240 метраў над

узроўнем мора, а ўпадае ў Чорнае мора.

3. Складзіце і агучце разам з таварышам невялікі дыялог на вольную

тэму (гутарковы стыль).

4. Перакладзіце на беларускую мову любую заметку з газеты “На

страже”, каб яна мела выгляд ліста да сябра.

63


1. Што такое літаратурная мова?

2. На падставе якіх крытэрыяў вызначаюцца функцыянальныя стылі?

3. Дайце азначэнне паняццю “функцыянальны стыль”.

4. Якія патрэбы абслугоўвае навуковы стыль?

5. Хто карыстаецца афіцыйна-справавым стылем?

6. Якія функцыі выконвае публіцыстычны стыль?

7. Назавіце асноўныя сферы выкарыстання гутарковага стылю.

8. Якімі стылявымі рысамі валодае мастацкі стыль?

64

ТЭМА 5

НАВУКОВЫ СТЫЛЬ


Пытанні:

1. Сфера выкарыстання навуковага стылю. Функцыі і стылявыя

адзнакі.

2. Моўныя сродкі навуковага стылю.

3. Лексічны склад навуковага стылю.

4. Тыпы маўлення.


Сфера выкарыстання навуковага стылю.

Функцыі і стылявыя адзнакі

Сфера выкарыстання: у галіне навукі і тэхнікі, навуковых працах

(манаграфія, артыкул, рэцэнзія, рэферат, анатацыя), падручніках, лекцыях,

дакладах на навуковыя тэмы.

Форма праяўлення: навуковая інфармацыя падаецца ў пісьмовай

форме, апісанне і тлумачэнне фактаў, з’яў ажыццяўляецца ў форме дыялогу.

Асноўная функцыя: паведамленне і тлумачэнне навуковых фактаў,

вынікаў навуковых даследаванняў.

Стылявыя адзнакі: навуковая думка ці гіпотэза, а таксама спосабы іх

моўнага афармлення заўсѐды папярэдне абдумваюцца. Таму навуковаму

выказванню ўласцівыя:

1) аб’ектыўнасць і дакладнасць;

2) строгая лагічнасць і доказнасць;

3) завершанасць, паўната выражэння думкі.

Моўныя сродкі навуковага стылю

1) агульнанавуковыя словы тыпу сістэма, форма, функцыя, элемент з

абстрактным, адцягненым значэннем;

2) тэрміны розных галін навукі і тэхнікі: арыя, сальфеджыа,

мерыдыян, гідроліз, біном, суфікс, ямб;

3) пабочныя словы: адным словам, па-першае, такім чынам, нарэшце,

з аднаго боку і інш.;

4) састаўныя злучнікі: таму што, у выніку таго што, у сувязі з тым

што, нягледзячы на тое што, у той час як і інш.;

65

5) прыслоўі, якія падкрэсліваюць паслядоўнасць развіцця думкі і

лагічную ўзаемасувязь частак тэксту: папярэдне, спачатку, затым, потым;

6) складаныя апавядальныя сказы розных відаў са злучнікавай

сувяззю;

7) перавага падпарадкавальных канструкцый, што выражаюць

умоўна-выніковыя, часавыя, прычынныя адносіны.

Лексічны склад навуковага стылю

Аснову навуковага стылю складаюць літаратурныя словы,

стылістычна нейтральныя, ці, як іх яшчэ называюць, міжстылявыя словы.

Міжстылявая лексіка аб’ядноўвае словы, што аднолькава свабодна

выкарыстоўваюцца ў любым тыпе выказвання.

Пэўную частку лексікі тэкстаў навуковага стылю складаюць словы

агульнанавуковага выкарыстання (міжнавуковыя тэрміны), якія ўжываюцца

ў навуковых працах самых розных галін ведаў, напрыклад: аналіз, сінтэз,

дослед, працэс, пошук, гіпотэза, сістэма, мадэль, тэорыя, узаемасувязь,

даказаць, прадугледзець, абгрунтаваць.

Вузкаспецыяльныя тэрміны – гэта ўласна навуковыя тэрміны, якія

выражаюць сістэму паняццяў пэўнай галіны ведаў; большасць з такіх

тэрмінаў не выходзіць за межы вузкапрафесійных зносін: злачынная

нядбайнасць, махлярства, прэкурсоры.

Тыпы маўлення

Апісанне – дэталѐвая характарыстыка стану рэчаіснасці. У навуковым

стылі ўказваецца бліжэйшы род, той клас прадметаў, да якога адносіцца

выбраны для апісання прадмет; нельга характарызаваць невядомае праз

невядомае; апісанне не павінна быць адмоўным.

Апавяданне – тып маўлення для выражэння часавай, храналагічнай

паслядоўнасці дзеянняў або з’яў.

Разважанне – тып маўлення для растлумачэння логікі развіцця думкі.

Існуюць два метады разважання:

1) сінтэтычны (індуктыўны) – ад прыватнага да агульнага;

2) аналітычны (дэдуктыўны) – ад агульнага да прыватнага.


1. Пералічыце ў тэксце рысы навуковага стылю, праілюструйце іх

прыкладамі. Вусна перакажыце тэкст на беларускай мове такім чынам, каб

яго стыль вызначаўся як гутарковы альбо мастацкі.

Вопрос об уголовной ответственности юридических лиц был

затронут еще в 1929 г. на Международном конгрессе уголовного права в

66

Бухаресте. Результатом данного Конгресса явилось специальное

постановление с предложением о внесении в национальные

законодательства стран-участниц изменений и дополнений,

предусматривающих уголовную ответственность юридических лиц

(корпораций). Это было связано с тем, что юридические лица постепенно

становились основой финансовой и экономической систем государств,

осуществляя предпринимательскую деятельность в самых различных

сферах, являясь основными налогоплательщиками и работодателями. В то

же время отсутствовали иные, кроме уголовно-правовых, механизмы

правового воздействия на юридических лиц, например, административно-

правовые.

В настоящее время институт уголовной ответственности

юридических лиц существует, например, в Нидерландах с 1976 г., в Норвегии

с 1991 г., во Франции с 1992 г., в США и Финляндии с 1995 г., в Канаде и КНР

с 1997 г., в Дании, Израиле, Ирландии и Исландии с 1998 г., в Словении с 1999

г., в Австралии, Англии, Бельгии и Венгрии с 2001 г., в Швейцарии с 2003 г., в

Румынии с 2004 г.

Как показывает анализ современного уголовного законодательства

некоторых стран мира, помимо штрафа к юридическим лицам наиболее

часто применяются следующие санкции:

1) специальная конфискация (Албания, Бельгия, Ирак, США,

Франция);

2) ограничение деятельности юридического лица, в т.ч. запрет

заниматься определенными видами деятельности, закрытие филиалов и

подразделений (Албания, Бельгия, Испания, Литва, Молдова, Перу, Франция);

3) временное прекращение деятельности юридического лица

(Испания, Перу);

4) ликвидация юридического лица (Бельгия, Литва, Молдова, Перу,

Франция);

5) публикация приговора (Бельгия, Франция).

Можно отметить, что во Франции к юридическим лицам также

применяются такие меры, как, например, помещение под надзор, запрещение

участвовать в договорах, заключать государственные контракты, общая

конфискация имущества (за преступления против человечества и

незаконный оборот наркотиков).

2. Вусна перакладзіце на беларускую мову тэкст навуковага стылю (на

выбар, гл. “Тэксты для перакладу”).

67


Пытанні:

1. Анатацыя як жанр навуковай літаратуры.

2. Схема анатацыі.

3. Лексічныя сродкі напісання анатацыі.


Анатацыя як жанр навуковай літаратуры

Анатацыя – гэта кароткая характарыстыка арыгінала, якая перадае

змест у выглядзе пераліку асноўных пытанняў, а часам дае i крытычную

ацэнку. Анатацыя павінна даць уяўленне пра наступнае:

1. Характар aрыгінала (навуковы артыкул, тэхнічнае апісанне,

навукова-папулярная кніга).

2. Будова (якія пытанні i ў якой паслядоўнасці разбіраюцца, да якіх

высноў прыходзіць аўтар).

3. Прызначэнне арыгінала (на каго разлічаны, які аб’ѐм, якасць

выканання, абгрунтаванне, вывады).

Віды анатацыі:

1. Інфарматыўная ці апісальная (больш поўная) – ад 4 да 10 сказаў

(60–100 слоў).

2. Індыкатыўная (больш скарочаная) – 3–4 сказы (30–40 слоў).

3. Анатацыя-бібліятэчная картка складаецца з аднаго сказа.

Анатацыя нагадвае сабой вельмі кароткі пераказ асноўнага зместу

першаснага дакумента, які ў некалькіх радках дае ўяўленне пра яго тэматыку.

Taкім чынам, яна дае магчымасць сфарміраваць думку аб мэтазгоднасці

больш дэталѐвага азнаямлення з дадзеным матэрыялам. Тэкст анатацыі

складаецца пераважна з назыўных сказаў.

Схема анатацыі

1. Прозвішча, імя, імя па бацьку аўтара.

2. Назва твора.

3. Месца выдання, выдавецтва, год.

4. Аб’ѐм (колькасць старонак, малюнкаў, табліц).

5. Кароткі змест (пералік асноўных палажэнняў тэксту-крыніцы,

можна па главах).

6. Пытанні, разгледжаныя ў заключэнні i вывадах.

7. Выкарыстанне ў тэксце літаратуры.

8. Чытацкае прызначэнне.

68

Лексічныя сродкі напісання анатацыі

1. Структура тэксту: артыкул носіць назву (называецца, прысвечаны);

нагадвае сабой аналіз (апісанне, выказванне, агляд, абагульненне), артыкул

дзеліцца на (пачынаецца з; складаецца з; заканчваецца).

2. Агульная характарыстыка зместу: у артыкуле разглядаецца пытанне

(гаворыцца; даследуецца; паказваецца; робіцца спроба даказаць; адзначаецца

важнасць; звяртаецца ўвага; даюцца новыя звесткі, разглядаюцца

дыскусійныя пытанні; даказана).

3. Спасылка на аўтарскае выказванне: аўтар гаворыць (аналізуе;

характарызуе; разглядае; указвае; адзначае; даказвае; прапаноўвае;

супрацьпастаўляе; падкрэслівае; апісвае).

4. Праблематыка: ставіць (закранае; разглядае; асвятляе) праблемы

(пытанні).

5. Паказ асобных палажэнняў: аўтар прыводзіць прыклад (цытату;

факты; звесткі).

6. Вывад, заключэнне: аўтар прыходзіць да вываду (да заключэння;

робіць вывад, заключэнне; у выніку, у заключэнне робіцца вывад).

7. Значэнне: артыкул мае навуковае значэнне (уносіць пэўны ўклад у

навуку, носіць навукова-папулярны характар, разлічаны на спецыялістаў, на

шырокае кола чытачоў).


1. Складзіце паслядоўна інфарматыўную, індыкатыўную анатацыі, а

таксама анатацыю-бібліятэчную картку на любую навукова-папулярную

кнігу з агульнай бібліятэкі вашай навучальнай установы. Запішыце іх і

вызначце адрозненні.

Даведка: Моўныя стандарты (клішэ) для складання анатацыі.

Артыкул (работа) апублікаваны (змешчаны, надрукаваны …) у

часопісе (газеце …).

Манаграфія выйшла ў свет у выдавецтве …

Артыкул прысвечаны пытанню (тэме, праблеме …)

Артыкул уяўляе сабой абагульненне (агляд, выклад, аналіз,

апісанне …) (чаго?)

Аўтар ставіць (асвятляе) наступныя праблемы …

закранае наступныя пытанні …

засяроджвае ўвагу на праблемах…

У артыкуле (кнізе, раздзеле …) разглядаецца (абагульняецца …)

(што?), гаворыцца (пра што?), даецца ацэнка (аналіз, абагульненне) (чаго?),

прадстаўлены пункт гледжання (на што?)

Артыкул (…) адрасаваны (каму?), можа быць выкарыстаны (кім?),

уяўляе цікавасць (для каго?)

69


Пытанні:

1. Рэферат як жанр навуковай літаратуры.

2. Віды рэфератаў.

3. Структура і змест рэферата.

4. Асноўныя патрабаванні да складання рэферата.


Рэферат як жанр навуковай літаратуры

Рэферат (ад лац. refere – дакладаць, паведамляць) – кароткі выклад

зместу дакумента або яго часткі, які ўключае асноўныя фактычныя звесткі,

вывады, неабходныя для першапачатковага азнаямлення з дакументам i

вызначэння мэтазгоднасці звароту да яго.

У адрозненне ад анатацыі, якая адказвае на пытанне, аб чым

гаворыцца ў першасным дакуменце, i дае агульнае ўяўленне аб iм, яго

сціслую характарыстыку (звычайна ў выглядзе пераліку асноўных праблем),

рэферат дае адказ на пытанне, якая інфармацыя ўтрымліваецца ў

першакрыніцы, што новае, істотнае змяшчае першасны дакумент.

У наш час у сферы навуковай дзейнасці рэферат з’яўляецца адным з

самых распаўсюджаных жанраў пісьмовага паведамлення. Рэфераванню

падлягае пераважна навуковая i тэхнічная літаратура, у якой утрымліваецца

новая інфармацыя. Рэферат, як правіла, не прызначаецца для замены

першакрыніцы. Ён толькі дапамагае чытачу адабраць патрэбную яму

літаратуру, дае асноўныя звесткі пра змест першаснага дакумента.

Віды рэфератаў

1. Па паўнаце выкладу зместу:

а) інфарматыўныя (рэфераты-канспекты), якія змяшчаюць у

абагульненым выглядзе ўсе асноўныя палажэнні першаснага дакумента, ix

ілюстрацыю, найважнейшую аргументацыю, звесткі пра методыку

даследавання, выкарыстанае абсталяванне, сферы прымянення;

б) індыкатыўныя (указальныя, або рэфераты-рэзюмэ), якія змяшчаюць

не ўсе, а толькі асноўныя палажэнні.

2. Па колькасці рэфераваных дакументаў:

а) манаграфічныя (складзены на падставе аднаго дакумента);

б) аглядныя (складзены па некалькіх дакументах на адну тэму).

3. Па чытацкім прызначэнні:

а) агульныя (зыходны змест у цэлым разлічаны на шырокае кола

чытачоў);

70

б) спецыялізаваныя, у якіх пераказ зместу арыентаваны на

спецыялістаў пэўнай галіны ведаў.

4. Па складанні:

а) аўтарамі (аўтарэфераты);

б) спецыялістамі ў той галіне, да якой адносіцца першасны дакумент.

Структура і змест рэферата

1. Уступ (загаловачная частка). Ва ўступнай частцы даецца

характарыстыка зыходных характарыстык артыкула: аўтар, крыніца,

раскрыццѐ сэнсу артыкула, назва, чаму прысвячаецца, вызначэнне характару

артыкула.

2. Апісанне (уласна-рэфератыўная частка). Яна ўключае ў сябе

кароткі змест асноўных пералічаных пытанняў i праблем, закранутых у

артыкуле, вынікі даследаванняў, аналіз двух-трох пытанняў, якія, на думку

рэферэнта, з’яўляюцца асноўнымі, выклад пазіцыі аўтара, даведачную

частку, у якой указваецца колькасць ілюстрацый, табліц, бібліяграфію.

3. Заключная частка. Заключная частка змяшчае вывад аўтара, заўвагі

рэферэнта аб значэнні артыкула, ацэнку паўнаты своечасовасці разгляду

праблем.

Асноўныя патрабаванні да складання рэферата

1. Аб’ектыўнасць (дакладны выклад сутнасці рэфераванай работы i

поглядаў яе аўтара, фіксаванне толькі тых звестак, якія змяшчаюцца ў

першасным дакуменце, без ацэнкі выкладаемага матэрыялу, палемікі з

аўтарам).

2. Паўната (выклад ycix істотных палажэнняў першаснага дакумента).

3. Адзінства стылю (выкарыстанне тых жа лексічных сродкаў, адзінай

тэрміналогіі, скарачэнняў).

4. Мова рэферата (літаратурная, дакладная, кароткая, ясная i простая,

без складаных граматычных канструкцый i складаных стылістычных

зваротаў).

5. Кампазіцыя рэферата (унутрана лагічная i можа адрознівацца ад

кампазіцыі зыходнага дакумента).

6. Аб’ѐм (ад 500 да 2000 друкаваных знакаў i больш).

7. Заключэнне (прыводзяцца вывады аўтара зыходнага дакумента,

абагульненні, рэзюмэ).

Важны від рэфератаў – вучэбны. Студэнты ВНУ і курсанты часта

пішуць рэфераты, якія потым прэзентуюць на семінарах, канферэнцыях ці

проста на занятках. Такую пісьмовую навуковую вучэбную працу называюць

рэферат-даклад. Гэта самастойная навукова-даследчая работа, у якой

раскрываецца сутнасць пэўнай праблемы, прыводзяцца розныя пункты

гледжання, сярод якіх і ўласныя.

Этапы работы над вучэбным рэфератам:

71

1. Выбар тэмы (тэматыка звычайна прапануецца выкладчыкам).

2. Падбор, вывучэнне крыніц па тэме.

3. Складанне спіса літаратуры.

4. Апрацоўка і сістэматызацыя інфармацыі (вывучэнне,

кампрэсаванне, канспектаванне матэрыялу).

5. Распрацоўка плана рэферата.

6. Напісанне рэферата.

Памер рэферата-даклада складае 10–15 старонак друкаванага тэксту.

Прыкладная структура рэферата-даклада:

1. Тытульны ліст.

2. Змест (паслядоўна падаюцца назвы пунктаў рэферата з указаннем

старонак, з якіх пачынаецца кожны пункт).

3. Уводзіны (фармулюецца сутнасць даследуемай праблемы,

вызначаецца значнасць і актуальнасць выбранай тэмы, фармулюецца мэта,

задачы рэферата, даецца характарыстыка выкарыстанай літаратуры).

4. Асноўная частка (на матэрыяле вывучаных і заканспектаваных

крыніц выкладаецца змест пытанняў плана, якія раскрываюць сутнасць

напрамкаў у разглядзе абранай тэмы. Абавязкова выказваюцца ўласныя

меркаванні наконт разглядаемых пытанняў).

5. Заключэнне (падводзяцца вынікі ці даецца абагульнены вывад па

тэме рэферата).

6. Спіс літаратуры (афармляецца ў адпаведнасці з нормамі і ДАСТам).


1. Напішыце рэферат на любы артыкул з “Весніка Акадэміі МУС

Рэспублікі Беларусь” альбо іншага навуковага часопіса.

Даведка:

Пры складанні тэксту рэферата часта ўжываюцца наступныя

стандартныя выразы (моўныя клішэ):

Кніга (манаграфія, зборнік …) складаецца з уводзінаў … (двух, …)

главаў (раздзелаў …)

Артыкул называецца (носіць назву, мае назву)

У першым (другім …, дадзеным) раздзеле (кнігі, дакумента …)

Аналізуецца (даследуецца, асвятляецца …) (што ?), праблема (якая?),

даецца аналіз (чаму?)

У даследаванні (навуковай працы, урыўку …) аўтар ставіць (асвятляе,

падымае, закранае) пытанні (праблемы) …

Гаворка ідзе (пра што ?) пра тое, што …

У артыкуле (…) пададзены пункт гледжання на …

Падрабязна даследуюцца формы і метады (чаго?)

Звяртаецца ўвага (на што?), даказваецца (што?)

72

Падкрэсліваецца выключна важнае значэнне …

Асобна разглядаюцца пытанні (чаго?) (якія?)

Далей адзначаецца (што?)

У заключэнні аўтар гаворыць (што?) (пра што?)

У выніку робяцца высновы: “…”

Завяршаючы работу, аўтар піша: “…”

Аўтар прыходзіць да вываду (заключэння …), пераканаўча

даказвае …, прытрымліваецца пункту гледжання …, крытыкуе … і іншыя.

2. Пісьмова перакажыце сюжэт любога агульнавядомага

мультыплікацыйнага фільма (напрыклад, “Ну, погоди!”) у стылістыцы

міліцэйскага пратакола.


1. Срокі арганізацыі навуковага тэксту (тэма, падтэма; апісанне,

апавяданне, разважанне).

2. Сродкі лагічнай сувязі на ўзроўні сказаў, абзацаў, адрэзкаў тэксту.

3. Спасылкі на крыніцу інфармацыі.


1. Якія функцыі выконвае навуковы стыль?

2. Назавіце стылявыя адзнакі навуковага стылю.

3. Якія моўныя сродкі найбольш тыповыя для навуковага стылю?

4. Абгрунтуйце ролю міжнавуковых і вузкаспецыяльных тэрмінаў у

навуковым стылі.

5. Падумайце, якія тыпы маўлення найбольш тыповыя ў дзейнасці

супрацоўнікаў органаў унутраных спраў.

6. Што такое анатацыя? Якія функцыі яна выконвае?

7. Назавіце віды анатацыі.

8. Па якой схеме складаецца анатацыя?

9. Якія лексічныя сродкі ўжываюцца пры напісанні анатацыі?

10. Што такое рэферат?

11. Па якіх крытэрыях вылучаюцца віды рэфератаў?

12. З якіх частак складаецца рэферат?

73

ТЭМА 6

АФІЦЫЙНА-СПРАВАВЫ СТЫЛЬ


Пытанні:

1. Паняцце афіцыйна-справавога стылю.

2. Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю.

3. Паняцце пра дакумент.


Паняцце афіцыйна-справавога стылю

Сфера выкарыстання: у справаводстве (афіцыйная службовая

перапіска грамадзян з установамі; перапіска адных устаноў з іншымі, загады,

пратаколы, распіскі і г. д.), галіне права і заканадаўства (дагаворы, законы,

указы і інш.).

Форма праяўлення: дзелавы пісьмовы запіс у форме маналогу.

Асноўная функцыя: паведамленне, канстатацыя бясспрэчных фактаў,

якія маюць практычнае значэнне ў адносінах паміж людзьмі, установамі,

грамадзянамі і дзяржавай; рэгламентацыя правоў, правілаў, дзеянняў і г.д.

Стылявыя адзнакі: у сферы афіцыйна-дзелавых зносін з’яўленне

ўсялякага дакумента абумоўлена практычнымі патрабаваннямі. Таму для

выказвання характэрна:

1. Афіцыйнасць, падкрэслена строгая танальнасць.

2. Канкрэтнасць, дакладнасць і аб’ектыўнасць.

3. Адсутнасць змацыянальнасці і экспрэсіўнасці.

Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю

1. Словы-назвы розных афіцыйных асоб і дакументаў: сведка,

спажывец, акт, даведка, загад, указ.

2. Кніжныя афіцыйныя словы і назвы: электрацягнік (а не

электрычка), чытальная зала (а не чыталка).

3. Канцылярызмы і стандартныя выразы-штампы: ніжэйпадпісаныя,

парадак дня, пастанавілі, за справаздачны перыяд, заслухаўшы і

абмеркаваўшы, прымаючы пад увагу.

4. Вялікая колькасць назоўнікаў і адносных прыметнікаў.

5. Апавядальныя сказы, ускладненыя вялікай колькасцю аднародных

членаў, дзеепрыметных і дзеепрыслоўных словазлучэнняў пры амаль поўнай

адсутнасці пытальных і клічных сказаў.

6. Інфінітыўныя сказы са значэннем неабходнасці (аказаць садзеянне,

даручыць курсантам).

74

Паняцце пра дакумент

Дакумент – сродак замацавання разнастайнымі спосабамі інфармацыі

пра факты, падзеі, з’явы аб’ектыўнай рэчаіснасці і разумовай дзейнасці

чалавека.

Кожны службовы дакумент складаецца з асобных элементаў –

рэквізітаў (аўтар, адрасат, подпіс, дата і г. д.).

Сукупнасць рэквізітаў, пэўным чынам размешчаных у дакуменце, –

фармуляр. Розныя віды дакументаў маюць розны набор рэквізітаў, які

абумоўліваецца прызначэннем дакументаў.

Фармуляр, характэрны для пэўнага віду дакументаў, – тыповы

фармуляр.

Службовыя дакументы, як правіла, складаюцца на бланку –

стандартным аркушы паперы, на якім узнаўляецца пастаянная інфармацыя

дакумента і адводзіцца месца для пераменнай інфармацыі. У бланк

уваходзіць шэраг рэквізітаў, якія наносяцца друкарскім спосабам.

Кожны дакумент мае пэўную тэкставую форму.

Тыпы тэкстаў:

1. Лінейны запіс (аўтабіяграфія, заява, даверанасць).

2. Трафарэт (даведкі, кантракты, дамовы).

3. Табліца (фінансавыя ведамасці).

4. Анкета (асабовы лісток па ўліку кадраў).


1. Напішыце аўтабіяграфію.

Даведка:

Аўтабіяграфія пішацца ад першай асобы. У ѐй звычайна

паведамляюцца наступныя звесткі: прозвішча, імя, імя па бацьку, год і месца

нараджэння, сацыяльнае становішча; бацькі (поўнасцю імя і імя па бацьку,

чым займаюцца); адукацыя (калі і дзе вучыўся); працоўная дзейнасць (месца

працы, пасада); дзяржаўныя ўзнагароды (калі ѐсць). Ставіцца дата і подпіс.

У аўтабіяграфіі як дакуменце не трэба раскрываць рысы характару,

звычкі, схільнасці, розныя бакі асабістага жыцця. У іншых выпадках гэта

дапушчальна.

2. Выкладзіце змест любога вершаванага твора (альбо фрагмента) ў

афіцыйна-справавым стылі, імкнучыся да максімальнай лаканічнасці,

дакладнасці і строгай танальнасці.

3. Напішыце заяву (пісьмовая просьба асобы (групы асоб) ва

ўстанову, арганізацыю ці да службовай асобы) вольнага зместу.

75

Прыклад:

Дырэктару Мінскага станкабудаўнічага завода

Захарэвіча Максіма Алегавіча,

220013, Мінск, вул. Якуба Коласа, д. 73, кв. 32

Заява

Прашу прыняць мяне на работу ў якасці вартаўніка. Закончыў

сярэднюю школу, служыў у арміі. Ведаю беларускую і рускую мовы, маю 2

разрад па вольнай барацьбе.

17 мая 2012 г. Подпіс


Пытанні:

1. Распарадчыя дакументы і іх віды.

2. Арганізацыйныя дакументы і іх віды.

3. Інфармацыйна-даведачныя дакументы і структура дзелавога ліста.


Распарадчыя дакументы і іх віды

1. Пастанаўленне – прававы акт, які прымаецца вышэйшымі органамі

кіравання з мэтай вырашэння найбольш важных задач, якія стаяць перад

дадзенымі органамі, і ўсталявання стабільных нормаў і правілаў паводзін.

2. Рашэнне – прававы акт, які прымаецца калегіяльным органам

(калегія міністэрстваў; навуковы савет).

3. Распараджэнне – акт кіравання дзяржаўнага органа, які мае ўладны

характар і абавязковую сілу для грамадзян і ўстаноў, якім распараджэнне

адрасавана (Савет Міністраў, калегіяльныя органы дзяржаўнага кіравання,

адміністрацыя прадпрыемстваў і ўстаноў).

4. Загад – акт, выдадзены кіраўнікамі міністэрстваў, устаноў і

прадпрыемстваў. Загад выдаецца для вырашэння асноўных аператыўных

задач, якія стаяць перад дадзеным органам.

76

Арганізацыйныя дакументы і іх віды

1. Уставы (статуты) – зводы правілаў, якія рэгулююць дзейнасць

устаноў, правы і абавязкі ў пэўнай сферы дзяржаўнага кіравання ці

гаспадарчай дзейнасці.

2. Палажэнні – нарматыўныя акты, якія вызначаюць парадак

утварэння, структуру, функцыі, кампетэнцыю, абавязкі і арганізацыю работы

органаў дзяржавы.

3. Інструкцыі – прававыя акты, што выдаюцца органамі дзяржаўнага

кіравання з мэтай устанаўлення правілаў, якія рэгулююць арганізацыйныя

пытанні, навукова-тэхнічныя, тэхналагічныя, фінансавыя і іншыя

спецыяльныя бакі дзейнасці ўстаноў. Інструкцыі выдаюцца таксама для

тлумачэння і вызначэння парадку прымянення заканадаўчых актаў і

распарадчых дакументаў.

Інфармацыйна-даведачныя дакументы

і структура дзелавога ліста

Да гэтага віду дакументаў адносяцца акты, даведкі, тлумачальныя і

дакладныя запіскі, тэлефанаграмы.

Дзелавыя лісты пішуцца на спецыяльных бланках, якія адпавядаюць

стандарту і маюць усталяваны комплекс абавязковых кампанентаў –

рэквізітаў. Рэкамендуецца наступны іх склад:

1. Назва арганізацыі-адпраўшчыка.

2. Дата напісання ліста.

3. Адрас атрымальніка ліста.

4. Нумар тэлефона і факса, банкаўскія рэквізіты.

5. Уступны зварот.

6. Указанне на агульны змест ліста.

7. Асноўны тэкст ліста. Калі ў лісце шмат старонак, усе, акрамя

першай, павінны быць пранумараваны.

8. Заключная формула ветлівасці. Подпіс.

9. Указанне на дадаткі.

10. Указанне на рассылку копій.

11. Прозвішча, імя, імя па бацьку выканаўцы, яго кантактны тэлефон.

12. Спасылка на зыходны нумар і дату паступіўшага дакумента ў

абавязковым парадку ўказваецца на дакументах-адказах.


1. Напішыце службовую характарыстыку на сябе альбо на свайго

таварыша.

2. Напішыце даверанасць (дакумент, у якім асоба (установа,

прадпрыемства) дае права іншай асобе выступаць ад яе імя, ажыццяўляць

77

пэўныя юрыдычныя дзеянні ці атрымліваць матэрыяльныя каштоўнасці)

вольнага зместу.

Прыклад:

Даверанасць

Я, Пятровіч Мікалай Апанасавіч, жыхар г. Капыля, вул. Кузьмы

Чорнага, д. 10, кв. 3, давяраю грамадзянцы Жыркевіч Вользе Апанасаўне,

пашпарт серыя ІІ-ВН № 169521, атрымаць маю пенсію за лістапад 2010 г. у

3-м аддзяленні сувязі г. Капыля.

Даверанасць сапраўдная да 15 лістапада 2010 г.

Дата Подпіс

Подпіс Пятровіча М. А. сведчу:

Начальнік ЖЭС-1

г. Капыля У. I. Бандарчык

Пячатка

3. Перакладзіце на беларускую мову Артыкул 29 “Прымяненне і

выкарыстанне зброі” раздзела 5 “Прымяненне супрацоўнікамі органаў

унутраных спраў фізічнай сілы, спецыяльных сродкаў, зброі, баявой і

спецыяльнай тэхнікі” Закона Рэспублікі Беларусь “Аб органах унутраных

спраў Рэспублікі Беларусь”.


1. Групы справавых лістоў па функцыянальным прызначэнні.

2. Кампазіцыя справавых лістоў. Патрабаванні да афармлення

справавых лістоў.

3. Складанне справавых лістоў-просьб, лістоў-запрашэнняў.


1. У якой сферы выкарыстоўваецца афіцыйна-справавы стыль?

2. Назавіце асноўную функцыю і стылявыя адзнакі афіцыйна-

справавога стылю.

3. Якія моўныя сродкі складаюць аснову афіцыйна-справавога стылю?

4. Што такое дакумент? Як называюцца асобныя элементы

дакумента?

5. Якія тыпы тэкстаў ужываюцца пры складанні дакументаў?

78

6. Дайце функцыянальную характарыстыку асноўным відам

распарадчых дакументаў.

7. Чым устаў адрозніваецца ад інструкцыі і палажэння?

8. Якія віды дакументаў адносяцца да інфармацыйна-даведачных?

9. Пералічыце рэкамендаваны спіс рэквізітаў, што змяшчаюцца на

стандартных бланках.

10. Як складаюцца справавыя лісты-просьбы і лісты-запрашэнні?

79

ТЭМА 7

КУЛЬТУРА ПРАФЕСІЙНАГА МАЎЛЕННЯ


Пытанні:

1. Мова і маўленне.

2. Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці

маўлення.

3. Тэхніка маўлення.


Мова і маўленне

Мова – сістэма знакаў, правіл, якія дазваляюць пабудаваць маўленне.

Маўленне – гэта арганізаваны па законах мовы працэс выкарыстання

моўных адзінак (слоў, сказаў і інш.) з мэтай перадачы пэўнага зместу.

Маўленне можа быць у вуснай і пісьмовай форме.

Да маўлення ў шырокім сэнсе слова належыць і так званае “ўнутранае

маўленне” – думанне з дапамогай моўных сродкаў без вымаўлення ўслых.

Звычайна маўленчая дзейнасць – двухбаковы працэс, які спалучае

гаварэнне і слыхавое ўспрыняцце яго, разуменне, а пры пісьмовай

камунікацыі – пісанне і чытанне.

Асноўная прымета маўлення – яго індывідуальнасць. Маўленне

заўсѐды належыць канкрэтнаму чалавеку, які перадае ў ім свае думкі,

пачуцці, разважанні, назіранні і інш.

Такім чынам, мова і маўленне ўзаемазвязаныя, уяўляюць сабой

адзінства, якое праяўляецца ў тым, што гістарычна мова любога народа

стваралася і развівалася ў працэсе маўленчых зносін людзей. Сувязь паміж

мовай і маўленнем выражаецца і ў тым, што мова як сродак зносін існуе да

таго часу, пакуль на ѐй гавораць. Як толькі ў грамадстве перастаюць

карыстацца мовай як сродкам зносін, яна становіцца мѐртвай. Так адбылося,

напрыклад, з лацінскай мовай.

Паняцце культуры маўлення.

Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення

Культура маўлення – сукупнасць такіх якасцей, якія аказваюць

найлепшае ўздзеянне на адрасата з улікам канкрэтнай сітуацыі і ў

адпаведнасці з пастаўленымі мэтамі і задачамі.

80

Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення: правільнасць,

дакладнасць, лагічнасць, чысціня і багацце маўлення, дарэчнасць,

вобразнасць.

Правільнасць маўлення – захаванне норм, уласцівых літаратурнай

мове (норма – аднастайнае, агульнапрынятае ўжыванне элементаў мовы

(слоў, словазлучэнняў, сказаў).

Дакладнасць маўлення – уменне дакладна і ясна выказваць свае думкі.

Часцей за ўсѐ звязваецца з дакладнасцю словаўжывання.

Лагічнасць маўлення – уменне паслядоўна, аргументавана, без

супярэчнасцей афармляць інфармацыю.

Чысціня маўлення – адсутнасць у ім лішніх слоў, слоў-паразітаў.

Багацце маўлення – выкарыстанне шырокага спектру моўных сродкаў.

Маўленне лічыцца багатым, калі ў ім шырока выкарыстоўваюцца

разнастайныя сродкі і спосабы выражэння думкі аднаго і таго ж

граматычнага значэння.

Дарэчнасць – строгая адпаведнасць структуры маўлення ўмовам і

задачам зносін, зместу інфармацыі, выбранаму жанру выкладання,

індывідуальным асаблівасцям аўтара і адрасата.

Вобразнасць – выкарыстанне вобразных сродкаў мовы (тропаў) у

маўленні.

Тэхніка маўлення

Тэхніка маўлення – майстэрства публічнага выступлення, дзелавых

зносін пасродкам моўных канструкцый, створаных на падставе правілаў

аратарскага мастацтва і звязаных з сілай, вышынѐй, мілагучнасцю, тонам

голаса і дыкцыяй.

Асноўныя крытэрыі тэхнікі маўлення:

1. Дыкцыя – вымаўленне гукаў.

2. Тэмп – хуткасць маўлення, той час, за які мы вымаўляем пэўны

тэкст (аптымальны тэмп – 120 слоў за хвіліну).

3. Інтанацыя – сродак для вызначэння сэнсу выказвання.

З дапамогай інтанацыі выражаюцца асноўныя камунікатыўныя

значэнні: сцвярджэннне, пытанне, пабуджэнне і г.д.

4. Голас.

Тэхніка маўлення прадугледжвае найперш правільнае дыханне.

Дыханне дапамагае вымаўляць гукі мовы: паветра падчас выдыху,

сустракаючы на сваім шляху перашкоды, утвораныя моўнымі органамі,

нараджае гук. Вымаўленыя на адным выдыху моўныя фрагменты могуць

быць, у залежнасці ад спецыфікі тэксту, кароткія і больш працяглыя. Чым

даўжэйшы моўны фрагмент, тым больш паветра патрэбна на яго вымаўленне,

таму чытальніку неабходна добра валодаць сваім фанацыйным дыханнем. Ад

гэтага ў многім залежыць якасць маўлення. Неабходна так размеркаваць

дыханне, каб яго было дастаткова для вымаўлення цэлага моўнага фрагмента.

81

Кожны чалавек мае свой адметны голас, які адрозніваецца сілай,

тэмбрам, вышынѐй, дыяпазонам і г.д. У чалавека індывідуальная дыкцыя,

свой тэмп маўлення. Не апошнюю ролю адыгрываюць правільнае

вымаўленне, веданне арфаэпічных норм.

Асноўныя сродкі лагічнай выразнасці – націск і паўза, ад

выкарыстання якіх залежыць раскрыццѐ сэнсу мастацкага тэксту. Лагічны

падзел сказа на маўленчыя часткі дапаможа разабрацца ў сінтаксічных

сувязях слоў.

Крытэрыі тэхнікі

маўлення Крытэрыі ацэнкі маўлення аратара

станоўчыя адмоўныя

Дыкцыя

Выразнае вымаўленне гукаў і

слоў

Неразборлівае вымаўленне;

дэфекты маўлення, глытанне

гукаў.

Тэмп

Нармальны (120 слоў за

хвіліну); уменне змяняць пры

неабходнасці тэмп

Вельмі хуткі ці вельмі

павольны тэмп; аднародны

тэмп на працягу ўсяго

выступлення

Інтанацыя

Меладычная разнастайнасць

маўлення; неабходныя

лагічныя акцэнты і паўзы

Меладычная аднастайнасць;

зацягнутыя паўзы

Голас

Уменне паніжаць і павышаць

тон; дастаткова ўпэўнены,

громкі голас

Манатонны голас (аднолькава

высокі ці нізкі); непрыемны

голас (крыклівы, хрыпаты)

Дасканалая тэхніка маўлення прадугледжвае валоданне як

вербальнымі, так і невербальнымі сродкамі камунікацыі.

Вербальныя сродкі – вуснае і пісьмовае маўленне, невербальныя

сродкі – жэсты і міміка.

У невербальнай камунікацыі выдзяляюць наступныя тыпы:

– паралінгвістыка (навука аб дадатковых гукавых кодах – тэмбр, тон,

інтанацыя);

– кінесіка (навука аб жэстах);

– міміка (навука аб трактоўцы выразу твару);

– акулесіка (навука пра мову вачэй і візуальных паводзінах людзей);

– гаптыка (навука пра мову дакрананняў і тактыльнай камунікацыі);

– хранеміка (навука пра час камунікацыі);

– адорыка (навука пра пах цела і касметыкі);

– аўскультацыя (навука пра слыхавое ўспрыяцце і пра аўдыяльныя

паводзіны людзей).

82


1. Пазначце, якія гукі вымаўляюцца на месцы падкрэсленых літар і

спалучэнняў літар.

Падчас, дзед, касьба, трубка, выкладчык, займаешся, нож, бярозка,

падводчык, адцясніць, рыжскі, суражскі, чэшскі, просьба, кладка, на рэчцы,

адцягваць, пражскі, агарод, дождж, кладка, стужка, у сутычцы, счарнець,

на полачцы, на дошцы, адчысціць, луг, уздоўж, цѐтчын.

2. Растлумачце, у чым заключаюцца памылкі ў наступных сказах:

Бабуля інкрымінавала ўнуку знікненне банкі варэння. На што ўнук

адказаў, што на такія інсінуацыі ѐн не збіраецца звяртаць увагу.

Маці наклала вета на рашэнне бацькі купіць сыну камп’ютар.

Аратар гаварыў вельмі канспектыўна.

Вынікі следства зразумелыя. Засталося рэзюміраваць прысуд.

У партыі кніг, паступіўшых у бібліятэку, некалькі кніг аказалася

дэфектыўных.

3. Зрабіце пераклад, памятаючы пра скланенне лічэбнікаў:

В 2006 году, в 45 % случаев, из 1636 примеров, к 859 студентам, о

5947 задачах, расплатился 889 рублями, разместили на 832 страницах, не

хватает 234 страниц, помогли 249 ветеранам, засажено более 2890 гектаров

земли, зарегистрировано около 97 случаев, доволен 194 студентами, жизнь

сосны измеряется 350 и даже 600 годами.

4. Паспрабуйце пры дапамозе жэстаў і мімікі перадаць наступны

дыялог:

– Ну што, пойдзем на самападрыхтоўку?

– Пайсці – пайду. А рыхтавацца, напэўна, не атрымаецца. Галава

баліць пасля лекцыі.

5. Выпраўце памылкі ў тэксце:

Маўленне юрыста, так сказаць, ва ўсе гадзіны служыць прыкладам

светласці, лагічнасці і культуры. У ідэале ўсякае маўленне ѐсць з’ява

культурнасці, але маўленне юрыста – асабліва. Але відавочна і тое, што ў

юрыдычнай практыцы мы маем справай са спецыфічнай, можна так

сказаць, структурай маўлення і обумоўленасцю маўленчага дзеяння

спецыфічнымі ўступкамі. Маўленне юрыста ў большай ступені

фармалізавана выкарыстаннем прававых маўленчых формулаў.

Умельства публічнага выступлення як асабістага віда моўнай

камунікацыі абавязкова павінна дапаўняцца мастацтвам дыялогу, спрэчцы,

палеміцы, дыскусіі. Сѐння ўсе відавочнее адчуваецца неабходнасць

расшырэння дыялогу ў грамадскасці як важнейшай задачы міжасабовага і

міжкультурнага плюралізма. Важнейшая мэта маўленчай камунікацыі –

імкнне выступаючых у моўных зносінах дасягнуць узаемаразумення дарогай

захавання ўсіх яе этапаў: думка – маўленне – ўспрыняцце – разуменне –

рэакцыя.

83


Пытанні:

1. Нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

2. Тыповыя маўленчыя памылкі, іх прычыны, спосабы выпраўлення.


Нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы

Культура маўлення прадугледжвае недапушчальнасць парушэння

норм мовы, сярод якіх вылучаюцца наступныя:

1. Лексічныя нормы – тыя, што вызначаюць правільнасць выбару слоў

з шэрагу адзінак, блізкіх яму па значэнні ці па форме, а таксама

выкарыстанне яго ў тых значэннях, якія яно мае ў літаратурнай мове.

Лексічныя нормы адлюстроўваюцца ў тлумачальных слоўніках,

слоўніках замежных моў, тэрміналагічных слоўніках і даведніках.

2. Граматычныя нормы дзеляцца на словаўтваральныя,

марфалагічныя і сінтаксічныя.

Словаўтваральныя нормы вызначаюць парадак злучэння частак слова,

утварэння новых слоў.

Марфалагічныя нормы патрабуюць правільнага ўтварэння

граматычных форм слоў розных частак слова (роду, ліку, ступеняў

параўнання).

Сінтаксічныя нормы прадпісваюць правільную пабудову асноўных

сінтаксічных адзінак – словазлучэнняў і сказаў. Гэтыя нормы ўключаюць

правілы дапасавання, кіравання.

3. Стылістычныя нормы вызначаюцца выкарыстаннем моўных

сродкаў у адпаведнасці з законамі жанру, асаблівасцямі функцыянальнага

стылю, з мэтай і ўмовамі зносін.

4. Арфаграфічныя нормы – правілы абазначэння слоў на пісьме.

Уключаюць правілы абазначэння гукаў літарамі, правілы злітнага, дэфіснага і

асобнага напісання слоў, правілы выкарыстання вялікіх літар і графічных

скарачэнняў, правілы пераносу слоў.

5. Пунктуацыйныя нормы вызначаюць выкарыстанне знакаў

прыпынку.

6. Арфаэпічныя нормы ўключаюць нормы вымаўлення, націску і

інтанацыі.

Пераемнасць у часе літаратурнай мовы забяспечвае менавіта норма,

таму яна павінна быць устойлівай, стабільнай.

З другога боку, стабільнасць моўнай сістэмы не азначае яе

нязменнасці, статычнасці. Асабліва яскрава гэта можа пацвердзіць працэс

нармавання беларускай літаратурнай мовы, які расцягнуўся да нашых дзѐн.

84

Тыповыя маўленчыя памылкі, іх прычыны,

спосабы выпраўлення

Тыповыя маўленчыя памылкі ў беларускай мове часцей звязаныя з

парушэннем фанетычных і марфалагічных асаблівасцей.

Фанетычныя асаблівасці

1. Беларускім мяккім свісцячым афрыкатам [дз’], [ц’] адпавядаюць у

рускай мове мяккія зычныя [д’], [т’]: день – дзень, дитя – дзіця, тесто –

цеста. Беларускім [дз’] і [ц’] уласціва большая ступень мяккасці, чым рускім

[д’], [т’].

2. Наяўнасць прыстаўнога зычнага [в] (зрэдку [г]) перад пачатковым

[о], [у] (у тым ліку і пасля прыставак) у беларускай мове: вока, вокны, восень,

вуха, вуліца – і адсутнасць прыстаўнога в (г) у рускай мове (окна, осень, ухо,

улица).

3. Зычны [р] у беларускай мове толькі цвѐрды: парадак, гавару, рыба,

крык, грыва.

4. Зычны [в] у беларускай мове чаргуецца з [ў]: [в] вымаўляецца

перад галосным, [ў] – на канцы слова і перад наступным зычным: галава –

галоўка, галоўны; карова – кароўка. У рускай мове [в] захоўваецца не толькі

перад галоснымі, але і перад звонкімі і санорнымі зычнымі: здоровый,

здоровье, главный, соврать, а перад глухімі зычнымі і на канцы слова

чаргуецца з [ф]: тра[ф]ка, [ф]перѐд, [ф]сегда, каро[ф].

5. Зычны [д] у прыназоўніку і прыстаўцы ад- вымаўляецца як [д]

перад усімі звонкімі, у тым ліку і перад санорнымі в, й [j], л, м, н, р: адвесці,

ад вады, ад лагера, адламаць, адрэзаць, ад Рудзенска, ад Рэчыцы, ад іх,

ад’ехаць [адjехац’]. У рускай мове адпаведна вымаўляецца [т]: отвести, от

воды, от лагеря.

6. Наяўнасць прыстаўных галосных і, а перад пачатковымі санорнымі

р, л, м, калі пасля санорных ідзе які-небудзь іншы зычны: іржавы, ільняны,

іммненне, імгла, аржаны.

7. Чаргаванне ў беларускай мове складоў ро, ло, ле з адпаведнымі ры,

лы, лі: кроў – крыві, гром – грымоты, глотка – глытаць.

8. Беларускім словам з поўнагалоснымі спалучэннямі серада, вораг,

палон, сорам, галоўны, сярэдні, узнагарода адпавядаюць у рускай мове

запазычаныя стараславянскія з няпоўнагалоснымі спалучэннямі среда, враг,

плен, срам, главный, средний, награда.

9. Наяўнасць у беларускай мове так званага “якання” (пераход

галосных е, ѐ ў першым складзе перад націскам у я): сѐлы – сяло, весці – вяду,

несці – нясу, вѐслы – вясло.

10. Наяўнасць афрыкатаў дж і дз як самастойных гукаў: хаджу,

ваджу, падзяка, надзел.

11. Беларускі зычны г працяжны, фрыкатыўны, адпавядае рускаму г

выбухному: горад, галава, нага.

85

12. Падаўжэнне зычных у беларускай мове, за выключэннем губных і

зычнага р, якое ўзнікла ў выніку асіміляцыі (прыпадабнення) гэтымі зычнымі

гука [j]: веселье – вяселле, житье – жыццѐ, ночью – ноччу, мышью – мышшу.

13. Ненасціскному галоснаму э [е] перад шыпячымі ў беларускай

мове (нясеш, ідзеш, бярэш), адпавядае о [ѐ] у рускай мове: несѐшь, идѐшь.

14. Захаванне цвѐрдага вымаўлення зычных [д] і [т] у словах

іншамоўнага паходжання перад галоснымі: тэатр, тэма, тэорыя, дырэктар,

дэкрэт, рэзалюцыя.

15. Захаванне мяккага вымаўлення этымалагічнага [ц’] перад мяккім

[в’]: цвісці, цвік, цвіркаць.

16. У беларускай мове ў словах тыпу розум, розніца, роўнасць, роўныя

захавалася старажытнае ўсходнеславянскае спалучэнне ро, у рускай мове ў

выніку ўплыву стараславянскай мовы замацавалася ра: разум, разница,

равенство.

17. У беларускай мове ў дзеясловах загаднага ладу (мый, шый, крый,

лі, бі, ві) і абвеснага ладу (мыю, шыю, крыю) вымаўляюцца галосныя ы, і. У

рускай мове ім адпавядаюць о, е: мой, мою, шей, пей, лей. Так вымаўляюцца

галосныя і ў прыметніках, і ў словах прыметнікавага тыпу мужчынскага роду

ў назоўным і вінавальным склонах адзіночнага ліку: такі, пусты, сляпы (у

беларускай мове); такой, пустой, слепой (у рускай мове).

18. Наяўнасць чаргавання канцавых зычных г, к, х з адпаведнымі з, ц,

с у назоўніках давальнага і меснага склонаў 1-га скланення і меснага склону

2-га скланення: дарога – дарозе, нага – назе, рука – руцэ, страха – страсе.

19. Злучнік і часціца і пасля слоў, якія заканчваюцца на галосны, у

беларускай мове вымаўляюцца як й: сястра й брат, добра й хутка, а я й не

ведала.

Марфалагічныя асаблівасці

1. Род назоўнікаў у беларускай і рускай мовах не заўсѐды супадае.

Напрыклад, словы жаль, боль, гармонік, накіп, медаль, палын, пыл, сабака,

стэп, шынель, цень у беларускай мове мужчынскага роду, у рускай –

жаночага, слова таполя ў беларускай мове жаночага роду, у рускай –

мужчынскага.

2. Пэўныя назоўнікі адрозніваюцца лікам; у беларускай мове: чарніла

(добрае, чорнае), бяліла (густое, сінтэтычнае), дзверы (шырокія, новыя),

крупы (аўсяныя); у рускай мове: чернила (хорошие, черные), белила (густые,

синтетические), дверь (новая, широкая), крупа (овсяная).

3. Даволі часта ўжыванне клічнай формы назоўнікаў 2-га скланення

для выражэння зваротку: браце, дружа, сынку.

4. Уніфікаваная форма назоўнікаў назоўнага склону множнага ліку ў

беларускай мове: канчаткі -і, -ы (лясы, бары, сыны, браты, лугі, шляхі, палі,

заданні, пытанні), толькі словы тыпу армянін маюць канчатак -е (армяне). У

рускай мове – -и, -ы (столы, ученики), -а, -я (леса, учителя), [-ьjа] (сучья,

братья, сыновья), -е (армяне).

86

5. Наяўнасць у назоўнікаў жаночага і ніякага роду ў родным склоне

множнага ліку канчаткаў -аў (-яў): бітваў, забойстваў, брытваў. У рускай

мове – битв, убийств, бритв.

6. У беларускай мове назоўнікі мужчынскага роду, якія належаць да

першага скланення (дзядзька, ваявода, бацька, стараста), у некаторых склонах

маюць формы назоўнікаў другога скланення: бацька – бацьку, дзядзька –

дзядзьку (давальны і месны склоны адзіночнага ліку), бацька – бацькам,

музыка – музыкам, мужчына – мужчынам (творны склон адзіночнага ліку).

У рускай мове: воеводе, старосте, воеводой, старостой.

7. Прыметнікі вышэйшай ступені параўнання ў беларускай мове

маюць суфіксы -эйш-, -ейш-, -ш- і з’яўляюцца поўнымі зменнымі формамі:

разумнейшы за брата, прыгажэйшая за яе, дабрэйшая за іншых; другі

раздзел карацейшы за першы; гэтая аповесць цікавейшая за тую. У рускай

мове прыметнікі вышэйшай ступені – закасцянелая, нязменная форма, якая

граматычным складам не адрозніваецца ад прыслоўяў: шире, громче, больше,

умнее, талантливее, сильнее.

8. Ужыванне формы назоўнага склону множнага ліку ў спалучэнні з

лічэбнікамі два, тры, чатыры: два цікавыя раманы, чатыры драўляныя

крэслы, дзве трэція, тры сѐмыя.

9. Асобныя формы скланення лічэбнікаў два, дзве для мужчынскага і

жаночага роду ў адрозненне ад рускай мовы: двух братьев – двух сестер,

двух братоў – дзвюх сясцѐр.

10. Нескланяльнасць лічэбнікаў дзевяноста, паўтары, паўтара.

11. Утварэнне дзеепрыслоўяў незакончанага трывання з дапамогай

суфіксаў -учы, -ачы: гаворачы, пішучы, робячы. У рускай мове ім

адпавядаюць дзеепрыслоўі з суфіксамі -а (-я): идя, неся, читая. Беларускія

дзеепрыслоўі на -учы (-ючы), - ачы (-ячы) – закасцянелыя кароткія

дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу жаночага роду (ідучы,

робячы); рускія дзеепрыслоўі тыпу идя, неся – закасцянелыя кароткія

дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу мужчынскага і ніякага

роду.

12. У беларускай мове ўтвораны і ўжываюцца дзеепрыслоўі

незакончанага трывання ад дзеясловаў тыпу біць, піць, віць, ліць, шыць, жаць

(б’ючы, п’ючы, льючы), ад дзеясловаў тыпу мазаць, пісаць, рэзаць (мажучы,

пішучы, рэжучы). У рускай мове такіх дзеепрыслоўяў няма.

13. У беларускай мове амаль не ўжываюцца дзеепрыметнікі

незалежнага стану цяперашняга і прошлага часу з суфіксамі -уч- (-юч-), -ач- (-

яч-), -ўш-, -ш-. У рускай мове яны вельмі пашыраныя (поступающий,

обвиняющий, расходившийся, ответивший). У беларускай мове сказам з

дзеепрыметнікамі такога тыпу адпавядаюць складаназалежныя сказы з

даданай азначальнай часткай: поступающий на юридический факультет – які

паступае на юрыдычны факультэт; обвиняющий его судья – суддзя, які яго

абвінавачвае.

87


1. Знайдзіце і растлумачце памылкі:

1. Дазвольце падарыць вам сувенір на памяць! 2. Дожджык мѐдам сад

апырскаў, напаіў карэнне сокам. 3. Настальгія па радзіме не давала ім

спакою. 4. Гэта магчыма растлумачыць асаблівасцямі нацыянальнага

менталітэту. 5. Хаця б на міг, хаця б знянацку зірні здалѐку на мяне. 6. За

такія грошы біжутэрыю з брыльянтамі не купіш. 7. Прыдуманая фікцыя

вам не дапаможа.

2. Выберыце неабходнае па сэнсу слова:

(Этыкетныя, этычныя) нормы не дазвалялі яму браць катлету

рукамі. (Рэферэнт, рэферы) падбег да месца падзення мяча. Абагнаўшы сваіх

сапернікаў, бягун да самага фінішу заставаўся (аўтсайдарам, лідарам).

Незадаволеныя сваімі адзнакамі абітурыенты могуць падаць (эпіляцыю,

апеляцыю). Ён быў спецыялістам высокага класа – сапраўдны (прафан,

профі). Ён вельмі (крэатыўны, карэктны) чалавек, паколькі заўсѐды

паводзіць сябе ветліва і тактоўна.

3. Складзіце словазлучэнні з наступнымі словамі.

Абавязак, абавязацельства, абарона, агляд, адданне, адказнасць, акт,

асоба, бяздзейнасць, вызваленне, галіна, гарантыі, канфіскацыя, маѐмасць,

злачынства, пакаранне, суд, пошліна, іск, звычай, тэрмін, налік, рахунак,

шлюб, санкцыі, рэгуляванне, доказ, штраф.

4. Зрабіце пераклад сказаў, выправіўшы памылкі.

1. Бабушка восьми лет отвезла внука на Кавказ. 2. Группа студентов

пришла слушать факультативный курс лекций по уголовному праву доцента

Юрьева. 3. Столяр сделал эту этажерку из дуба с четырьмя ножками. 4.

Перед включением должны быть сняты все плакаты с надписью «Не

включать – работают люди», повешенные перед началом работ. 5. Мы

знаем еѐ лучше тебя. 6. Мы соскучились по вам. 7. Ученик сказал, что я ещѐ

не подготовился к ответу. 8. Умерщвление произошло по причине утонутия.

9. Старик запряг лошадь и, стуча копытами по мостовой, поскакал по

мѐрзлой дороге. 10. Он уважает и заботится о своих сослуживцах. 11. В

этом произведении были описаны его поездки за границу и какую работу он

там проводил. 12. На собрании группы обсуждались вопросы дисциплины и

нет ли возможности досрочно сдать зачеты. 13. И когда наступила

суббота, я почистил ботинки и зубы. 14. Приходя домой, у Пети слипались

глаза от усталости. 15. Услышав о зачете, нам стало весело.

5. Супастаўце склад галосных гукаў у беларускай і рускай

літаратурных мовах (гл. табліцу).

88

Мо

ва

Склад

на

ціс

кны

Першы

пераднаціскны

Другі

пераднаціскны

Першы

паслянаціскны

Другі

паслянаціскны

Па

сля

цвѐ

рд

ых

Па

сля

мяккіх

Па

сля

цвѐ

рд

ых

Па

сля

мяккіх

Па

сля

цвѐ

рд

ых

Па

сля

мяккіх

Па

сля

цвѐ

рд

ых

Па

сля

мяккіх

бел

ар

уска

я

і, у,

а, о,

ы, е

і, у, а і, у, а і, у, а і, у, е

[еа] і, у, а

і, у,

е, а і, у, а

і, у,

е, а

рус

ка

я

и, у,

а, о,

ы, е

и, у и, у и, у,

ъ

и, у,

ь

и, у,

ъ

и, у.

ь

и, у.

ъ

и, у,

ь

6. Прачытайце ўслых, звяртаючы ўвагу на вымаўленне галосных.

Дзякаваць, шанаваць, цішыня, бяроза, багаты, заўтра, даўні, ласкавы,

гаспадар, галава, адпачываць, праўда, вясѐлы, дадаваць, набліжацца,

красаваць, бараніцца, святкаваць, прарэзлівы, абаранак, даўжыня,

забаўляецца, уладарыць, ганьбіць, прасаваць.

7. Супастаўце склад зычных гукаў у беларускай і рускай літаратурных

мовах (гл. табліцу).

Мова

Характар гукаў

Цалкам

спецыфічныя

Адносна

ідэнтычныя

Падобныя, але не

ідэнтычныя

Беларуская

літаратурная

дж, γ1, (h),

ў, [ω], ч

п, п’, в, в’, м, м’,

ф, ф’, т, с, д, н,

н’, л, л’, р

с’’, з’’, ц’’, дз’’,

ш, ж2

Руская

літаратурная

ж’, ш’, ч’,

р’, ж’ (доўгі),

ш’ (доўгі)3

п, п’, в, в’, м, м’,

ф, ф’, т, с, д, н,

н’,

л, л’, р

с’. з’. т’, д’, ж, ш

1 Вымаўленне [γ] у рускай мове сустракаецца рэдка.

89

2 Беларускія [ж], [ш] у параўнанні з рускімі больш велярызаваныя.

3 Мяккія [ж’], [ш’] вымаўляюцца ў рускай мове толькі ў некаторых

словах, запазычаных з французскай мовы.

8. Прачытайце словазлучэнні і сказы, звярніце ўвагу на вымаўленне

[ч], [дж]. Перакладзіце на рускую мову.

Хаджу на працу. Важду дзіця ў садок. Дачка гаворыць па-беларуску.

Гэта чужы чалавек. Рымскія лічбы. Рэкі цякуць у мора. Рэчка срэбрам

блішчыць. Спаткаемся ўвечары. Чырвоныя шчокі. Чорныя чаравічкі.

Чароўныя мясціны. Чынныя хлопцы. Працуе на чыгунцы. Не чапай мяне.

Навальніца – гэта бура з дажджом. Ходзіць чапля па балоце, а чачотачка ў

чароце, а чубаты чачот топча нечы агарод.

9. Прачытайце, патлумачце, як змяняецца значэнне слова ў залежнасці

ад націску.

Галіна – галіна, каралі – каралі, любы – любы, раса – раса, буйны –

буйны, сталы – сталы, капаць – капаць, марыцца – марыцца.

Як называюцца такія пары слоў?

10. Прасачыце, як праяўляецца з’ява асіміляцыі (прыпадабнення) у

беларускай мове.

а) па глухасці: абход, сцежка, голуб, голад, холад, род, прыказка,

нясвіжскі, пражскі, мыешся, голішся, загадчык;

б) па звонкасці: барацьба, касьба, пасьба, носьбіт, малацьба,

пяцьдзясят, просьба;

в) па мяккасці: поспех, песня, цвет, смешны, спіш, снедаць,

пасведчанне, святкаванне, дзве, змена, значнасць, звяно, святло, Касцюшка,

безліч, небяспечны, творчасць.


Пытанні:

1. Падрыхтоўка да публічнага выступлення.

2. Асноўныя якасці-паказчыкі паспяховага выступлення.


Падрыхтоўка да публічнага выступлення

Культура маўлення падчас публічнага выступлення праяўляецца,

найперш, у рацыянальнай арганізацыі інфармацыі. Гэта выражаецца ў

дакладным выкладанні асноўных ідэй, у канструяванні адносна самастойных

90

інфармацыйных блокаў, паслядоўным іх выкладанні, умелай растаноўцы

лагічных акцэнтаў у працэсе выступлення.

Такім чынам, поспех публічнай прамовы шмат у чым залежыць ад

умення яе пісьменна пабудаваць. Правільная кампазіцыя садзейнічае

свядомаму і актыўнаму ўспрыняццю тэмы і, наадварот, занадта ўскладненая

кампазіцыя дэмабілізуе ўвагу слухачоў.

Выступленне будуецца ў адзінстве трох яго кампазіцыйных частак:

1. Уступ.

2. Галоўная частка.

3. Заключэнне.

Задача ўступу – падрыхтаваць аўдыторыю да ўспрыняцця тэмы,

звязаўшы яго з ужо вядомымі паняццямі, палажэннямі, з тэмай мінулага

выступлення, абудзіць цікавасць прысутных. Уступная частка не павінна

быць расцягнутай, ускладненай. Гэта можа стварыць бар’ер паміж слухачамі

і выступоўцам.

Галоўная частка – самая вялікая і самая адказная ў публічнай прамове.

Падрыхтаваўшы аўдыторыю да ўспрыняцця тэмы, аратар павінен

пераключыць яе ўвагу на сутнасць выкладаемага пытання і няспынна сачыць,

каб аўдыторыя “ішла” за ім.

Заключэнне садзейнічае кароткаму асэнсаванню ўсяго сказанага,

падвядзенню вынікаў прамоўленага выступлення.

Увогуле, дзейнасць па падрыхтоўцы і прамаўленні публічнага

выступлення прынята дзяліць на этапы.

1. Дакамунікатыўны:

1-а) аналітычная (канцэптуальная) стадыя,

1-б) арыентацыйная (стратэгічная) стадыя,

1-в) тактычная (кампазіцыйная) стадыя,

1-г) рэдакцыйная (карэкціровачная) стадыя;

2. Камунікатыўны;

3. Посткамунікатыўны.

1-а) Аналітычная стадыя характарызуецца тым, што ў працэсе

рэалізацыі задумы лектар вызначае і ўдакладняе тэму лекцыі, яе

актуальнасць, аналізуе кола пытанняў, выяўляе канструктыўныя пытанні,

што складаюць яе ідэйна-змястоўную сутнасць; асэнсоўвае літаратуру і

факты рэчаіснасці, выпрацоўваючы ўласную канцэпцыю.

1-б) У арыентацыйнай стадыі лектар пераходзіць ад агульнай

канцэпцыі да распрацоўкі стратэгічнага плана выступлення, разлічанага на

пэўную аўдыторыю. Менавіта фактар будучай аўдыторыі на гэтым этапе

з’ўляецца галоўным арыенцірам. У агульную стратэгію выступлення

ўваходзіць і кампазіцыя.

1-в) У тактычнай стадыі адбываецца адбор фактаў, аргументаў,

ілюстрацый, выбар спосабаў і прыѐмаў, якія актывізуюць мысленчую

91

дзейнасць слухачоў, выбар сродкаў, якія прыцягваюць увагу слухачоў. Гэтая

стадыя завяршаецца распрацоўкай агульнага плана і кампазіцыі лекцыі.

1-г) Рэдакцыйны этап звязаны з напісаннем і канчатковай

дапрацоўкай тэксту, вычыткай і выпраўленнем недакладна выкарыстаных

слоў і выразаў, паўтораў, пошукам найбольш яркіх, дзейсных слоў і выразаў.

Вынікам гэтай стадыі і ўсяго дакамунікатыўнага этапу будзе адрэдагаваны і

прамоўлены ўслых тэкст выступлення.

2. Камунікатыўны этап – гэта само выступленне, якое абапіраецца на

план і іншыя рабочыя матэрыялы. Але разам з тым гэта не чытанне, а

менавіта вымаўленне. Мэта – жывая гутарка са слухачамі, усталяванне

кантакту, узаемадзеяння, рэалізацыя з дапамогай моўных сродкаў усіх

пастаўленых задач.

3. Посткамунікатыўны этап уключае: аналіз вуснага выступлення і

крытычную яго ацэнку з пункту погляду паўнаты рэалізацыі задумы, логікі

выкладання, эстэтычнай выразнасці; наступны збор матэрыялаў і

ўдасканаленне зместу і формы выступлення.

Поспеху лектар дасягне тады, калі ѐн правільна адкажа, найперш, для

сябе, на чатыры пытанні: што? дзе? каму? як?, а потым гэтыя адказы

ўвасобіць у сваім выступленні.

Асноўныя якасці-паказчыкі паспяховага выступлення

Якасны аналіз публічнага выступлення можна правесці, адказаўшы на

наступныя пытанні:

1. Якія крыніцы выкарыстаны ў працэсе падрыхтоўкі выступлення?

2. Ці ўлічвае лектар стан аўдыторыі?

3. Якія прыѐмы выкарыстоўваліся для прыцягнення ўвагі аўдыторыі?

4. Ці атрымалася ўсталяваць устойлівы кантакт з аўдыторыяй?

5. Наколькі падрабязна распрацаваны план і структура выступлення?

6. Ці выкарыстаны станоўчы вопыт працы праваахоўных органаў?

7. Ці выкарыстаны вядомыя і невядомыя аўдыторыі факты?

8. Ці маюцца спасылкі на нарматыўныя акты і аўтарытэты ў дадзенай

галіне?

9. Ці выкарыстоўваюцца сродкі нагляднасці (табліцы, схемы, графікі,

кінафрагменты, відэазапісы і г.д.)?

10. Ці суміраваны змест прамовы ў заключэнні?

11. Ці сфармуляваны вывады альбо заклік да дзеяння ў заключэнні?

12. Якая культура маўлення выступоўцы?


1. Складзіце словазлучэнні, выкарыстоўваючы выдзеленыя словы.

Чаму некаторыя словазлучэнні скласці немагчыма?

92

Амбіцыя – абгрунтаваная, палітычная, маральная, паступаць дзеля,

выйсці з … .

Альянс – палітычны, вялы, фрагментарны, кавалерыі і пехоты,

выгадны, траісты.

Карт-бланш – атрымаць, прадставіць, неабмежаваны.

Дыяспара – скласці, армянская, цыганская, вяртацца з … .

Франтальны – апрос, накірунак, бок, выпад.

Утрыраваць – падзеі, цяжкасці, праблему, спрэчку.

Эксклюзіўны – торт, мадэль адзення, госць, выпадак.

Электарат – выбары ў …, увага, права, пасада.

Віртуальная – рэчаіснасць, магчымасць, задума, рэальнасць.

2. Запішыце па-беларуску:

Собственность, судья, ответственность, несовершеннолетний,

организованный, бесспорный, наказание, объединение, хозяйственный

договор, общественное воздействие, доведение до самоубийства, судебное

поручение, жилищное законодательство, конституционное право,

имущественные преступления, меры сдерживания, решение суда,

самодеятельность преступная, незаконное лишение свободы.

3. Пастаўце словы ў дужках у патрэбнай форме, папярэдне

пераклаўшы з рускай мовы.

Нядаўна было гэткае (происшествие).

Трэба купіць зімовае (одежда).

Якое ў цябе (вопрос)?

Паўлікава першае (любовь).

У полі ціха шэпча (колосье).

Гэта наш самы справядлівы (судья).

Мне аднекуль знаѐмае яго (облик).

Гэта было цікавае (путешествие).

Здароўе – найлепшае (богатство).

4. За 10 хвілін прадумайце і будзьце гатовымі агучыць вусныя

даклады (на 3–5 хв.) па наступных тэмах (на выбар):

1. Прычыны камунікатыўных няўдач.

2. Этыка маўленчых зносінаў.

3. Хітрасці ў спрэчцы.

4. Судовае красамоўства.

5. Канцылярызмы, моўныя штампы ў маўленні юрыста.

6. Прыѐмы эфектыўнага слухання, кіраванне ўвагай.

7. Стылі зносінаў.

8. Нацыянальныя стылі вядзення перагавораў.

9. Культура спрэчкі, дыскусіі, палемікі.

10. Стылі паводзінаў дзелавых партнѐраў у канфліктнай сітуацыі.

11. Культура дзелавых тэлефонных перагавораў.

93

12. Паводзіны ў грамадскіх месцах.

13. Мастацтва камплімента.

14. Правілы ўручэння падарункаў.

15. Асаблівасці знешняга выгляду службовай асобы.

16. Прычыны моўных памылак і камунікатыўных няўдач.


1. Тэхніка і выразнасць маўлення.

2. Голас і маўленчае дыханне, дыкцыя, інтанацыя.

3. Узаемадзеянне вербальных і невербальных сродкаў маўленчай

дзейнасці.

4. Маўленчы этыкет і культура зносін.


1. Акрэсліце розніцу паміж паняццямі “мова” і “маўленне”.

2. Які вы разумееце паняцце “індывідуальнасць маўлення”?

3. Што такое культура маўлення?

4. Назавіце асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення. Раскрыйце

значэнне кожнай з іх.

5. Што такое тэхніка маўлення?

6. Паводле якіх крытэрыяў робіцца ацэнка тэхнікі маўлення?

7. Якое значэнне для добрай тэхнікі маўлення мае правільнае

дыханне?

8. Чым функцыянальна адрозніваюцца вербальныя і невербальныя

сродкі камунікацыі?

9. Якія тыпы невербальнай камунікацыі вы ведаеце?

10. Назавіце асноўныя групы норм сучаснай беларускай літаратурнай

мовы.

11. Якія моўныя працэсы вызначаюцца лексічнымі нормамі?

12. На якія тры групы дзеляцца граматычныя нормы?

13. Якія нормы маюць найбольшае практычнае значэнне ў пісьмовай

мове?

14. Назавіце асноўныя фанетычныя асаблівасці сучаснай беларускай

літаратурнай мовы.

15. Назавіце асноўныя марфалагічныя асаблівасці сучаснай

беларускай літаратурнай мовы.

16. У чым праяўляецца культура маўлення падчас публічнага

выступлення?

17. З якіх кампазіцыйных частак складаецца любое выступленне? Якія

задачы вырашаюцца ў кожнай з іх?

94

18. На якія этапы дзеліцца дзейнасць па падрыхтоўцы і прамаўленні

публічнага выступлення?

19. Па якой схеме праводзіцца якасны аналіз публічнага выступлення?

20. Што такое маўленчы этыкет?

21. Якія асаблівасці маўленчага этыкету супрацоўніка органаў

унутраных спраў вы ведаеце?

95

ТЭКСТЫ ДЛЯ ПЕРАКЛАДУ

1.

Уголовно-правовая ответственность за принятие незаконного

вознаграждения предусмотрена в ст. 433 Уголовного кодекса Республики

Беларусь 1999 г. (далее – УК РБ): под принятием незаконного

вознаграждения понимается принятие работником государственного органа

либо иной государственной организации, не являющимся должностным

лицом, имущества или другой выгоды имущественного характера,

предоставляемых ему за совершенное в пределах его служебных полномочий

(трудовых обязанностей) действие (бездействие) в пользу лица,

предоставляющего такое имущество или другую выгоду имущественного

характера, либо за выполняемую работу, входящую в круг его служебных

(трудовых) обязанностей, помимо предусмотренной законодательством

Республики Беларусь оплаты труда.

2.

Ч. 4 ст. 26 УПК РБ предусмотрен широкий перечень статей, по

которым не допускается освобождение от уголовной ответственности в связи

с примирением с потерпевшим. Это – умышленное причинение менее

тяжкого телесного повреждения (ч. 1 ст. 149 УК РБ), умышленное

причинение тяжкого или менее тяжкого телесного повреждения в состоянии

аффекта (ст. 150 УК РБ), истязание (ст. 154 УК РБ) и др. Характерно, что

такие дела возбуждаются только по заявлению лица, пострадавшего от

преступления. Вместе с тем прекращение таких дел за примирением с

потерпевшим уголовно-процессуальным законодательством не разрешается.

3.

Подозреваемым является физическое лицо, задержанное по

подозрению совершения преступления, либо в отношении которого

возбуждено уголовное дело, или вынесено постановление:

1) о применении меры пресечения до вынесения постановления о

привлечении в качестве обвиняемого;

2) о признании подозреваемого.

Подозреваемый не является временным и не обязательно участие

процесса, поскольку задержание длится не свыше 72 часов, а в случае

применения к лицу меры пресечения – не более 10 суток. В срок 10 суток

включается срок задержания. Если лицо подозревается в совершении

тяжкого или особо тяжкого преступления, то оно может быть задержано на

срок до 20 суток. К моменту истечения сроков орган уголовного

преследования обязан предъявить обвинение либо освободить лицо и

отклонить меру пресечения.

96

4.

Суды в Республике Беларусь призваны защищать личные права и

свободы, социально-экономические и политические права граждан,

конституционный строй Республики Беларусь, государственные и

общественные интересы, права юридических лиц. В этой связи огромное

значение имеет реальное исполнение судебных постановлений. Задачей

судебных исполнителей является защита прав и охраняемых законом

интересов государства, юридических и физических лиц путем

своевременного и полного исполнения решений, определений,

постановлений судов всех инстанций, исполнительных надписей

нотариальных органов, решений третейских судов Республики Беларусь,

решений комиссий по трудовым спорам, других государственных органов и

должностных лиц в части имущественных взысканий по делам об

административных правонарушениях, других актов в случаях,

предусмотренных законодательством.

5. В ст. 12 Конвенции ООН “О статусе беженцев” был установлен

индивидуальный статус беженцев, который определяется законодательством

государства, предоставившего данному лицу убежище, либо государством,

на территории которого он проживает. Однако права, приобретенные лицами

до того, как они стали беженцами, а также права, возникшие в результате

заключения брака, признаются и регулируются в том случае, если они

признаются законодательством данного государства. Этой конвенцией также

признается право на движимое и недвижимое имущество лиц, получивших

статус беженцев. Говоря точнее, органами власти государства,

предоставившего убежище, должны быть созданы благоприятные условия

для приобретения беженцами своего движимого и недвижимого имущества

либо участия в договорах аренды или иных договорах. В данном

международном документе, помимо указанных выше прав, закреплены также

права на изобретения, производства, торговые марки, научные и

художественные произведения и т.д.

6.

Сущность уголовно-правовой политики в определенной степени

заключается в ее принадлежности к общей политике государства, а более

конкретно − к правовой и еще конкретнее − правоохранительной политике.

Уголовно-правовая политика играет значительную роль по отношению к

другим частям проводимой государством политики, она в данном случае

выступает в роли иммунитета, который вырабатывается государством для

устранения преступности как барьера, мешающего созданию условий для

свободного и достойного развития общества. В качестве главного

инструмента, посредством которого и реализуется данная политика, служит

97

уголовный закон, который создает базу для формирования всей системы мер

преодоления в стране острейших антиобщественных явлений. И поэтому

реализация уголовно-правовой политики с помощью ее различных средств

является отражением легитимной власти любого государства.

7.

Республика Беларусь, являясь преемником институтов гражданского

права СССР, относится к странам-приверженцам континентальной системы

права. Континентальная система гражданского права – результат развития

европейскими учеными институтов римского частного права. Основной

особенностью римского, а стало быть – и континентального гражданского

права, является наличие в нем правовой категории “вещные права”. Суть

вещных прав состоит в том, что субъекты этих прав удовлетворяют свои

интересы путем непосредственного воздействия на вещь или имущество,

находящиеся в сфере их хозяйственного господства.

8.

Преступность можно рассматривать как наиболее опасную для

общества форму социального поведения людей, нарушающего нормальное

функционирование общества; социально-правовое явление, поскольку общая

масса преступности складывается из суммы совершенных в данном обществе

и в данный период времени преступлений; не простую сумму совершенных

преступлений, а явление, имеющее свои закономерности существования,

внутренне противоречивое, связанное с другими социальными явлениями,

нередко ими определяющееся; исторически изменчивое явление, возникшее в

период имущественного и социального расслоения человеческого общества,

признанное общественно опасным уже в первых государствах и их правовых

системах; объективно существующее явление, относящееся к реальной

действительности и имеющее государственно-правовую оценку как опасное

для общества; исконно присущее любому обществу негативное явление

(приносящее вред как обществу в целом, так и конкретным его членам),

имеющее свои закономерности, постоянно изменяющееся (но не исчезающее,

несмотря на то, что общество в отдельные периоды своего развития

исключает из уголовного закона отдельные конкретные преступления, более

таковыми не являющиеся); многообразное, многоликое явление, создающее

тем самым огромные трудности как для его теоретического осмысления, так

и для практики борьбы с ним.

9.

Значительным шагом к реформированию уголовного

судопроизводства стало введение в действие с 1 января 2001 г. в Республике

Беларусь новых Уголовно-процессуального и Уголовного кодексов. В

отличие от российского и украинского законодательства, право прекращать

98

производство по уголовному делу и освобождать лицо от уголовной

ответственности предоставлено суду и прокурору. В связи с этим, возникает

вопрос, что следует понимать под термином “освобождение от уголовной

ответственности”. Законодатель лишь ограничился констатацией, что

уголовная ответственность в Республике Беларусь основывается на

принципах законности, равенства граждан перед законом, неотвратимости

ответственности, личной виновной ответственности, справедливости и

гуманизма (ст. 3 УК РБ). Известно, что в юридической литературе нет

единого мнения по вопросу об освобождении от уголовной ответственности.

Некоторые ученые рассматривают освобождение от уголовной

ответственности как комплексный уголовный и уголовно-процессуальный

институт, поскольку одни нормы (уголовно-правовые) закрепляют основания

освобождения от уголовной ответственности, а другие (уголовно-

процессуальные) закрепляют процессуальный порядок и последствия

освобождения.

10.

В Великобритании уголовная ответственность за принятие

незаконного вознаграждения (в публичных организациях) предусмотрена в

Законе “О взяточничестве в публичных организациях” 1889 г., Законе “О

предупреждении коррупции” 1906 г., Законе “О предупреждении

злоупотребления с наградами” 1925 г. Законодательство США устанавливает

единообразные правила, действующие в отношении всех ветвей власти и

устанавливающие ограничения по принятию вознаграждения должностными

лицами от частных лиц и организаций. Например, сенатор США и

сотрудники его аппарата не имеют права получать подарки от частных

физических и юридических лиц, которые, возможно, заинтересованы в

одобрении Сенатом конкретных законов, если эти подарки в течении года

превышают 100 долларов США; стоимость подарков сенатора, получаемых

из других источников, не должна превышать 300 долларов; подарки в форме

поездок регламентируются лимитом времени: для поездок внутри страны – 3

дня и 2 ночи, для поездок за границу – 7 дней и 6 ночей (эти ограничения

распространяются и на членов семьи сенатора).

11.

Прокурор – это должностное лицо, которое в пределах своей

компетенции осуществляет от имени государства уголовное преследование и

поддерживает государственное обвинение в суде.

Прокурор также вправе возбуждать уголовные дела, поручать их

производство следователю, органу дознания, принимать дело к своему

производству, рассматривать его в полном объеме, отказать в возбуждении

уголовного дела, а также осуществлять надзор и процессуальное руководство

расследованием уголовных дел.

99

Прокурор вправе истребовать у органа дознания и исследования

уголовные дела, давать письменные указания о рассмотрении, отменять

незаконные и необоснованные постановления органов дознания и следствия.

При окончании предварительного расследования прокурор определяет

движения уголовного дела: обосновано ли предъявлено обвинение,

правильно ли квалифицировано деяние, обосновано ли применена мера

пресечения, проведено ли полное исследование обстоятельств дела.

Прокурор санкционирует производство, заключение под стражу, а

также производство отдельных следственных действий (обыск, выемка,

наложение ареста и т.д.).

12.

В силу демократических преобразований в Республики Беларусь, в

частности, в правовой сфере, был поставлен вопрос о выработке уголовной

правовой политики государства и определении ее основных приоритетов.

С точки зрения теории права, Республика Беларусь как основной

структурный элемент политической системы общества, проводит

определенную социальную политику, цели которой в самой общей форме

закреплены в части третьей статьи 1 Конституции: “Республика Беларусь

защищает свою независимость, территориальную целостность,

конституционный строй, обеспечивает законность и правопорядок”. Данная

политика проявляется в различных областях, определяя главные

направления, задачи и содержание государственной деятельности во всех

сферах экономики и права.

13.

В соответствии с Примерным уставом колхоза, членами колхоза

могут быть граждане Республики Беларусь, достигшие 16-летнего возраста,

признающие Устав колхоза и принимающие личное трудовое участие в его

деятельности.

Граждане, изъявившие желание вступить в члены колхоза, подают в

правление колхоза письменное заявление с просьбой о приеме в члены

колхоза, которое рассматривается правлением в месячный срок со дня

подачи. Заявление о приеме в члены колхоза должно содержать

обязательство соблюдать требования Устава колхоза. Прием в члены колхоза

производится правлением колхоза с последующим утверждением общим

собранием (собранием уполномоченных) членов колхоза в присутствии лица,

подавшего заявление.

Заявитель считается принятым в члены колхоза со дня утверждения

соответствующего решения правления колхоза общим собранием (собранием

уполномоченных) членов колхоза.

100

14.

Организацией, финансируемой из бюджета (бюджетной

организацией), признается организация, созданная государственным органом,

в том числе, местным Советом депутатов, исполнительным и

распорядительным органом, для осуществления управленческих, социально-

культурных, научно-технических или иных функций некоммерческого

характера, которая финансируется из соответствующего бюджета на основе

бюджетной сметы, имеет текущий (расчетный) счет в банке и (или)

небанковской кредитно-финансовой организации (далее – банк) и ведет

бухгалтерский учет в соответствии с планом счетов бухгалтерского учета,

утвержденным в установленном порядке.

15.

Указом Президента Республики Беларусь “О внесении дополнений и

изменений в Указ Президента Республики Беларусь от 3 декабря 1994 г.

№ 250” от 12 сентября 2005 г. № 426 дополнены порядок и основания

освобождения лица от уголовной ответственности в связи с деятельным

раскаянием. В соответствии с Указом, лицо может быть освобождено

Президентом от уголовной ответственности, если оно: раскаялось в

совершенном преступлении и способствовало его раскрытию; добровольно

возместило причиненный ущерб, включая расходы на восстановление

нарушенных имущественных прав и неполученные доходы (упущенную

выгоду) от оборота имущества, вред, нанесенный государственным или

общественным интересам, способствовало устранению иных последствий

совершенного преступления; передало в собственность государства орудия и

средства совершения преступления; вещи, изъятые из оборота; имущество,

приобретенное преступным путем, а также предметы, которые

непосредственно связаны с преступлением. Такое решение Президент вправе

принять по любому преступлению, за исключением тех, которые сопряжены

с посягательством на жизнь или здоровье человека.

16.

Согласно статье 116 Конституции Республики Беларусь,

Конституционный Суд осуществляет контроль за конституционностью

нормативных актов в государстве.

Конституционный Суд формируется в количестве 12 судей из

высококвалифицированных специалистов в области права, имеющих, как

правило, ученую степень. Шесть судей Конституционного Суда назначаются

Президентом, остальные шесть избираются Советом Республики

Национального собрания. Председатель Конституционного Суда назначается

из числа судей Президентом с согласия Совета Республики Национального

собрания. Срок полномочий судей – 11 лет, но допускается повторное в

101

соответствии с законом занятие должности судьи. Предельный возраст

членов Конституционного Суда – 70 лет.

17.

Гражданско-правовой договор представляет собой одну из широко

применяемых, гибких и оперативных правовых связей между различными

субъектами права, позволяющих осуществлять процесс трансформации

материальных и иных благ между участниками гражданского оборота.

Договор в равной мере позволяет учесть специфику и особенности

взаимоотношений сторон, согласовать их индивидуальные интересы, а также

обеспечивать правовые гарантии этих интересов. Ст. 390 ГК РБ определяет

договор как соглашение двух или нескольких лиц об установлении,

изменении или прекращении гражданских прав и обязанностей.

Поскольку договор является разновидностью сделки, постольку к

нему применимы правила о двух- и многосторонних сделках,

предусмотренных ГК РБ. При этом следует учитывать, что понятие сделки

соотносится с понятием договора как родовое и видовое понятие, а сам

договор представляет собой соглашение, основанное на волевом акте,

выраженном его участниками.

18.

Вблизи д. Плиса Крупского района в 12.50 мужчина (1977 г.р.),

управляя автомашиной «Додж», выехал за пределы проезжей части и

столкнулся со стоявшим на разделительной полосе экскаватором. В

результате водитель погиб, а ехавшие с ним пассажиры (1978 г.р. и 1975 г.р.)

помещены в больницу. Все неработающие жители Минска.

Вблизи Вилейки в 19.00 местный житель (1956 г.р.), управляя

микроавтобусом «Газель», совершил наезд на граждан России, один из

которых (1979 г.р.) погиб, а второй (1986 г.р.) помещен в больницу.

19.

Корпорация, которая также исторически называлась “союзной

личностью”, является организацией, основанной на членстве всех лиц,

входящих в еѐ структуру. На сегодняшний день самые крупные юридические

лица государств представляют собой огромные корпорации, которые во

многом являются “государствами в государствах”. В связи с тем, что они

приобретают всѐ большую и большую силу, назревает необходимость в

законодательном регулировании их деятельности. А появление интернет-

корпораций, таких как Google, Microsoft, Twitter и другие придаѐт проблеме

общечеловеческий масштаб. Развитие корпоративного права в этой связи

представляет особую актуальность и интерес на сегодняшний день. Именно

законодатель может повлиять на развитие экономики и политико-правовых

отношений.

102

20.

Применение нормативных правовых актов Советского Союза в

Беларуси регулируется Законом Республики Беларусь от 28 мая 1999 г. №

261-З «О применении на территории Республики Беларусь законодательства

СССР», который устанавливает, что акты законодательства СССР

применяются на территории Республики Беларусь только в случае отсутствия

соответствующих актов Республики Беларусь.

В современной истории Беларуси самым «старым» установленным

неотмененным и помещенным в эталонный банк данных правовой

информации Республики Беларусь (ЭБДПИ) нормативным правовым актом

является постановление Совета Народных Комиссаров Белорусской ССР от

16 февраля 1928 г. «О строениях на бывшей церковной земле», признававшее

все строения на бывшей церковной земле собственностью государства. Если

же говорить о законах, то это Закон Республики Беларусь от 23 декабря 1964

г. «Об утверждении Указа Президиума Верховного Совета Республики

Беларусь «Об объединении областных (промышленных и сельских) Советов

депутатов трудящихся Республики Беларусь».

21.

Работникам, работающим в зоне эвакуации, в том числе временно

направленным или командированным на основании ст.327 ТК РБ

устанавливаются:

1) 35-часовая рабочая неделя;

2) суточные в повышенных размерах для временно направленных или

командированных;

3) сохранение в течение одного года среднего заработка припереводе

по медицинским показаниям из зоны эвакуации и на нижеоплачиваемую

работу или направлении на обучение другим профессиям;

4) трудовой отпуск продолжительностью 44 календарных дня без

учета дополнительного отпуска за работу во вредных условиях.

Конкретные условия режима труда и отдыха, оплаты труда и размеры

компенсаций в зоне эвакуации устанавливаются Правительством Республики

Беларусь или уполномоченным им органом.

22.

Предприятие с иностранными инвестициями может быть создано

различными способами. Во-первых, путем его учреждения, во-вторых, в

результате приобретения иностранным инвестором доли участия (пая, акции)

в ранее учрежденном предприятии без иностранных инвестиций, в-третьих,

путем приобретения такого предприятия полностью.

В настоящее время в Республике Беларусь действует порядок,

предусмотренный Гражданским кодексом и другими актами

103

законодательства, согласно которому предпринимательская деятельность

может осуществляться только после государственной регистрации.

Деятельность субъектов хозяйствования без государственной регистрации

либо на основании недостоверных данных, представленных для

государственной регистрации, а равно осуществление ими деятельности, не

указанной в учредительных документах (свидетельстве о государственной

регистрации индивидуального предпринимателя), является незаконной и

запрещается. Доходы, полученные от этой деятельности, взыскиваются в

местный бюджет в судебном порядке.

В этой связи одним из важнейших аспектов в привлечении в

Республику Беларусь иностранных инвестиций является четкое определение

порядка регистрации предприятий, имеющих в своем капитале иностранные

инвестиции.

23.

Правовое государство как категория – это многогранное и сложное

явление, включающее в себя целый комплекс конституционно-правовых,

законодательных, социальных, политических и моральных аспектов.

Значительное место в содержании правового государства занимает такое

явление, как политическая и правовая культура власти. Именно наличие

данных проявлений позволяет говорить, что в том или ином государстве

имеет место процесс становления правового государства. Правовое

демократическое государство – это государство, которое само чтит право и

закон и всячески способствует подобному же отношению со стороны

каждого лица, находящегося на территории государства и за его пределами.

Основополагающая роль в этом отводится системе разделения властей, а

также конституционно-правовому содержанию каждой отдельно взятой

ветви власти.

24.

Уголовное право представляет собой совокупность юридических

норм, установленных государством с целью регулирования соответствующих

общественных отношений в области защиты прав и интересов граждан,

государства от преступных посягательств.

Уголовное право в отличие от других отраслей права должно

обеспечивать правовыми средствами борьбу с общественно опасными

деяниями, затрагивающими интересы общества, населения, путем запрета их

совершения под угрозой привлечения лица к уголовной ответственности.

Основная задача уголовного права – охрана мира и безопасности

человечества, человека, его прав и свобод, собственности, прав

юридического лица, природной среды, общественных и государственных

интересов, конституционного строя Республики Беларусь, а также

установленного правопорядка от преступных посягательств.

104

Правоохранительная функция уголовного права выражается в том,

что в своих нормах данная отрасль права определяет, какие общественно

опасные деяния являются преступными и какие меры уголовной

ответственности используются в отношении лиц, виновных в их совершении.

25.

Правоприменительная практика уголовного закона нередко

сталкивается с ситуациями, когда привлечение лица, совершившего

преступление, к уголовной ответственности по ряду причин

нецелесообразно. К таким причинам относятся: истечение сроков давности,

примирение с потерпевшим, утрата деянием общественной опасности в связи

с изменением социальной обстановки и др.

Освобождение от уголовной ответственности – это освобождение

лица, совершившего общественно-опасное деяние, от негативных правовых

последствий, связанных с признанием лица виновным и осуждением его к

наказанию или иным мерам уголовной ответственности.

Лицо освобождается от ответственности, а значит, и от наказания.

26.

Судимость как правовое последствие в отношении лица, осужденного

к уголовному наказанию, виновного в совершении преступления, связана с

правоограничениями после отбытия основного и дополнительного наказаний.

Она автоматически погашается или снимается судом.

Так: судимость погашается после исполнения наказания – за

преступления, совершенные по неосторожности (основного и

дополнительного); через 1 год после исполнения основного и

дополнительного наказания – за умышленные преступления, не

представляющие большой общественной опасности; через 2 года после

исполнения основного и дополнительного наказаний – за умышленное

совершение менее тяжкие преступления; через 5 лет после исполнения

основного и дополнительного наказаний – за тяжкие преступления; через 8

лет после исполнения основного и дополнительного наказаний – за особо

тяжкие преступления.

27.

Земельным правонарушением является виновное противоправное

деяние, посягающее на земельный правопорядок и нарушающее нормы

земельного законодательства.

Состав земельного правонарушения включает четыре элемента:

1) объекты, которыми являются земельный правопорядок; объектами

конкретных правонарушений выступают отдельные виды отношений по

использованию и охране земель;

105

2) субъекты, которыми могут быть юридические и физические лица, в

том числе должностные лица. Ответственность за земельные

правонарушения несут как субъекты, обладающие правами на землю

(землевладельцы, землепользователи и собственники земли), так и лица, не

состоявшие в земельных правоотношениях, но допустившие нарушения

правил пользования и охраны земель;

3) объективная сторона, заключающаяся в противоправном

поведении, которое может быть совершено в виде активных действий, так и в

виде бездействия;

4) субъективная сторона, характеризуемая наличием вины в форме

умысла или неосторожности.

28.

Способность физического лица быть субъектом гражданского права

называется правосубъектностью. Правосубъектность включает в себя право-

и дееспособность.

Способность иметь гражданские права и нести обязанности именуется

в гражданском праве гражданской правоспособностью признается в равной

мере за всеми гражданами с момента рождения и до смерти (ст.16 ГК). Это

означает возможность быть участником всех дозволенных законом

гражданских правоотношений. Возможность быть субъектом всех прав и

обязанностей гарантируется каждому гражданину. Наличие

правоспособности не зависит от возраста, физических или умственных

способностей гражданина.

Одинаковая правоспособность не означает равенства объема

конкретных субъективных прав, так как гражданская правоспособность

означает юридическую, а не фактическую способность быть носителем

конкретных прав и обязанностей. Обладание гражданской

правоспособностью не порождает у гражданина конкретных субъективных

прав, а является необходимым условием их возникновения.

29.

Союзное государство создано в соответствии с Договором о создании

Союзного государства от 8 декабря 1999 года (далее – Договор). Каждое

государство – субъект Союзного государства сохраняет государственный

суверенитет и, вместе с тем, на добровольной и равноправной основе

передает часть своих полномочий Союзному государству для реализации

общих целей и задач.

Союзное государство основывается на принципах уважения

человеческого достоинства, признания и защиты прав и свобод человека и

является правовым, демократическим, социальным, светским государством.

Союзное государство обладает международной правосубъектностью в

пределах прав, предоставленных ему субъектами Союзного государства.

106

30.

В первом полугодии текущего года судебными исполнителями

Гомельской области осуществлялся контроль за находящимися на

исполнении в бухгалтериях предприятий, учреждений и организаций области

56448 исполнительными документами. Ими проверена правильность

удержания из заработной платы по 26548 исполнительным листам (47%).

Подвергнуто штрафу 46 должностных лиц. Основанием для привлечения к

ответственности бухгалтеров послужили: несвоевременный возврат

исполнительных листов в отношении уволенных лиц, несвоевременное

перечисление алиментов взыскателям, отсутствие отметок на

исполнительном документе о произведенных удержаниях и другие.

31.

Из 307-и преступлений, совершенных в Москве за минувшие

выходные, раскрыты 262. По данным ГУВД столицы, в числе преступлений,

совершенных в минувшие два дня, три убийства и 5 случаев тяжких телесных

повреждений. Все эти 8 преступлений раскрыты по горячим следам.

Кроме того, в столице совершено 27 грабежей и разбойных

нападений, 16 их них раскрыты. За то же время в Москве зарегистрировано

92 кражи, 20 из которых квартирные. Милиционеры уже раскрыли 65 таких

преступлений.

Как сообщает “РИА-Новости”, из 10-ти угнанных в выходные

автомобилей, найдены пока только 4. В то же время правоохранительным

органам удалось обнаружить 54 автотранспортных средства угнанных ранее.

Также в течение выходных задержаны 20 человек, числившихся в

розыске по ранее совершенным преступлениям. Говоря о ситуации на

дорогах столицы, в ГУВД отмечают, что в 30-ти дорожно-транспортных

происшествиях, зарегистрированных в минувшие два дня, погибли два и

пострадали 33 человека.

32.

Вопрос об ответственности за административные правонарушения,

совершенные на территории Республики Беларусь иностранными

гражданами, которые, согласно действующим законам и международным

договорам, пользуются иммунитетом от административной юрисдикции

Республики Беларусь, разрешается дипломатическим путем.

В соответствии с Кодексом об административных правонарушениях и

теорией административного права юридическое лицо не может выступать

субъектом административного правонарушения. Ответственность несут его

должностные лица. Однако при принятии иных нормативных правовых

актов, устанавливающих административную ответственность, нередко

ответственность возлагается на само юридическое лицо, что может создать

107

ощущение безнаказанности у должностных лиц за их неправомерные

действия.

Лицо привлекается к административной ответственности только при

наличии всей совокупности элементов состава административного

правонарушения.

33.

В борьбе с преступными организованными группами эффективен

метод их разобщения или предупреждения особо тяжких преступлений,

предотвращения особо тяжких последствий. Для этого используется

направление (внедрение) в преступные группы оперативных сотрудников и

иных лиц с их согласия.

Так, в соответствии с Законом Республики Беларусь от 9 июля 1999 г.

«Об оперативно-розыскной деятельности» (с изм. по состоянию на 21 июля

2008 г.) внедрение должностных лиц органов, осуществляющих оперативно-

розыскную деятельность, проводится только с разрешения руководителей

соответственно Министерства внутренних дел, Комитета государственной

безопасности, Государственного пограничного комитета, Службы

безопасности Президента Республики Беларусь, Министерства обороны или

их заместителей, а также Председателя Комитета государственного контроля,

его заместителя -директора Департамента финансовых расследований или

его заместителей.

34.

ДФР КГК РБ возбуждено уголовное дело по признакам преступления,

предусмотренного ч. 2 ст. 243 “Уклонение от уплаты сумм налогов,

сборов”УК РБ, в отношении директора столичного частного предприятия. В

2007–2009 гг. он, в полном объеме выполнив силами работников

предприятия строительно-монтажные работы для заказчика, с целью

уклонения от уплаты налогов представил для отражения в бухгалтерском

учете фиктивные документы о выполнении части строительно-монтажных

работ одной из субподрядных организаций г. Минска, не исчислил и не

уплатил в бюджет государства налоги, сборы в особо крупном размере – на

сумму 403,2 млн. руб.

35.

В характере общественной опасности совершенного преступления

отражается качественная сторона деяния, в силу чего, отвлекаясь от

конкретных обстоятельств дела, суды ориентируются на существенно

различающийся подход в назначении наказания к лицам, совершившим

тяжкие и особо тяжкие преступления (убийства, разбои, изнасилования и

т.п.), и к лицам, виновным в совершении впервые преступлений небольшой

или средней тяжести. Пленум Верховного Суда РФ (Постановление от 11

108

июня 1999 г., п. 1) полагает, что характер общественной опасности зависит от

нарушенного объекта посягательства, формы вины и категории

преступления. Степень опасности совершенного преступления отражает

количественную сторону опасности. При определении ее надо исходить из

совокупности всех обстоятельств, при которых было совершено конкретное

преступное деяние. Если характер общественной опасности во многом

предопределяет, какой вид наказания за соответствующий вид преступления

является предпочтительным, то степень опасности содеянного сказывается в

первую очередь на выборе срока, размера наказания в пределах

определенного вида, внося вместе с тем возможные соответствующие

коррективы и в вопрос о виде наказания. Таким образом, при назначении

наказания недопустимо как игнорирование характера общественной

опасности совершенного преступления, так и ее степени, конкретных

обстоятельств содеянного.

36.

Успех расследования любого преступления во многом определяется

умением следователя проникнуть не только в уголовно-правовую, но и в

криминалистическую его сущность. Правильно же разобраться в

криминалистической сущности совершенного деяния следователь может

лишь при определенных условиях. Для этого он должен иметь представление

о типовых криминалистически значимых чертах различных видов

преступной деятельности, а также уметь целенаправленно выявлять

необходимую для этого криминалистическую информацию в каждом

конкретном преступлении и сопоставлять ее с криминалистической

характеристикой соответствующего вида преступления.

Сведения для криминалистической характеристики преступления

собираются с помощью средств, приемов и методов всех частей

криминалистики. Формируется она в результате научного изучения и

обобщения всех видов криминалистической информации, свойственной

различным родам и видам преступлений.

37.

Состояние аффекта – внезапно возникающее сильное душевное

волнение, не позволяющее в полной мере сознавать значение своих действий

или руководить ими, вызванное деяниями потерпевшего, – влечет

ответственность за умышленное причинение смерти (законодатель

употребляет термин «убийство»), тяжких или менее тяжких повреждений

(при смягчающих обстоятельствах).

Проблемными в теории уголовного права являются случаи

совершения общественно опасного деяния лицом, находящимся под

гипнозом. Обычно считается, что в такой ситуации имеет место

посредственное исполнение, где субъектом признается гипнотизер, а как бы

109

орудием выступает загипнотизированный. Однако на практике это не всегда

так, ибо лицо, находящееся под гипнозом, может сознавать общественную

опасность деяния. В таких случаях необходимо проводить комплексные

экспертизы и решать вопрос о возможности или невозможности осознания

лицом, находящимся под гипнозом, общественной опасности деяния и,

следовательно, ответственности.

38.

Юридическая ответственность – это предусмотренная санкцией

правовой нормы мера государственного принуждения, в которой выражается

государственное осуждение виновного в правонарушении субъекта и которая

состоит в претерпевании им лишений и ограничений личного,

имущественного или организационного характера.

Юридическая ответственность реализуется в рамках охранительных

правоотношений. Субъектами этих отношений являются нарушитель норм

права и государство в лице его органов, уполномоченных на применение

санкций. Государство имеет право привлечь лицо, совершившее

правонарушение, к юридической ответственности, а нарушитель обязан

подвергнуться мерам государственного принуждения. С другой стороны,

лицо, привлекаемое к ответственности, имеет право потребовать от

государства, чтобы меры государственного принуждения применялись

только при наличии правонарушения и в точном соответствии с законом.

Лицо, привлекаемое к ответственности, имеет право на защиту от

незаконного привлечения к юридической ответственности. Эти отношения

между субъектом, совершившим правонарушение, и государством возникают

только при наличии юридического факта – правонарушения. Моментом

возникновения таких материальных отношений (гражданско-правовых,

административно-правовых, уголовно-правовых) является факт совершения

правонарушения.

39.

Уголовный процесс представляет волю всего государства,

направленную на принятие мер по выявлению лиц, совершивших

преступление, привлечение виновных к установленной уголовной

ответственности, а также защите потерпевших от преступных посягательств.

Задачи уголовного процесса определены Конституцией РБ, в

частности высшей целью государства является обеспечение прав и свобод

граждан.

Непосредственно уголовно-процессуальные задачи закреплены ст. 7

УПК. К ним относится защита личности путем быстрого расследования

преступлений, общественно-опасных деяний невменяемых, обеспечение

правильного применение закона и привлечение к уголовной ответственности

виновных.

110

40.

В течение дежурных суток зарегистрировано 134 преступления и 80

происшествий, что на 363 преступления меньше и 37 происшествий больше

по сравнению с соответствующими сутками прошлого года. По линии

уголовного розыска зарегистрировано 107 преступлений. По 45 злодеяниям

установлены подозреваемые. По линии экономических преступлений

зарегистрировано 4 преступления. В общей массе преступлений по линии

уголовного розыска 71% составляют кражи, 3,7% – тяжкие телесные

повреждения, 2,8% – грабежи, 1,9% – хулиганства.

41.

Первые законодательные акты Великого княжества Литовского

(общеземские, областные грамоты и др.) свидетельствуют о достаточно

высокой для своего времени степени развитости уголовного права. Однако в

этот период судебные органы roсударства руководствуются в основном

правом, основанном на местных обычаях, а процессуальные действия

участников судопроизводства не закрепляются в письменной форме. Во

многих землях Великого княжества Литовского (особенно в бывших

княжествах-государствах, таких как Полоцкое, Турово-Пинское,

Берестейское и пр.) продолжает действовать собственный уголовный закон.

Постепенно уголовно-правовые нормы в связи с централизацией государства

унифицируются и развиваются. Первый кодифицированный уголовный закон

Великого княжества Литовского – Судебник Казимира 1468 года – закрепил

основные, единые для всего государства виды наказаний за преступления

против феодальной собственности, внес новизну и определения сущности и

цели наказания, заложив правовую основу и цели индивидуального

наказания.

111

РУСКА-БЕЛАРУСКІ СЛОЎНІК ЮРЫДЫЧНЫХ ТЭРМІНАЎ

А

Абсолютные права – абсалютныя правы

Автократия – аўтакратыя

Авторское право – аўтарскае права

Аграрное право – аграрнае права

Адвокат – адвакат

Административная преюдиция – адміністрацыйная прэюдыцыя

Административная юрисдикция – адміністрацыйная юрысдыкцыя

Административная юстиция – адміністрацыйная юстыцыя

Административное взыскание – адміністрацыйнае спагнанне

Административное право – адміністрацыйнае права

Административное правонарушение – адміністрацыйнае

правапарушэнне

Административно-территориальная структура – адміністрацыйна-

тэрытарыяльная структура

Административный кодекс – адміністрацыйны кодэкс

Административные комиссии – адміністрацыйныя камісіі

Административный надзор – адміністрацыйны нагляд

Административный проступок – адміністрацыйная правіннасць

Администрация – адміністрацыя

Аккредитация – акрэдытацыя

Активное избирательное право – актыўнае выбарчае права

Актовые книги – актавыя кнігі

Акты гражданского состояния – акты грамадзянскага стану

Акты органов государственного управления – акты органаў

дзяржаўнага кіравання

Акты органов государственной власти – акты органаў дзяржаўнай

улады

Акт юридический – акт юрыдычны

Акционерное общество – акцыянернае таварыства

Алиби – алібі

Алименты – аліменты

Альтернативное обязательство – альтэрнатыўнае абавязацельства

Амнистия – амністыя

Аналогия – аналогія

Аннулирование – ануляванне

Апелляция – апеляцыя

Арест – арышт

112

Арест административный – арышт адміністрацыйны

Арест дисциплинарный – арышт дысцыплінарны

Арест имущества – арышт маѐмасці

Ассортимент – асартымент

Атташе – аташэ

Аттестат – атэстат

Аукцион – аўкцыѐн

Аутентичный текст – аўтэнтычны тэкст

Аффект – афект

Б

Бандитизм – бандытызм

Банковский кредит – банкаўскі крэдыт

Банкротство – банкруцтва

Безвестно отсутствующий – адсутны без вестак

Безвозмездная помощь – бязвыплатная дапамога

Безвозмездный кредит – бязвыплатны крэдыт

Бездействие – бяздзейнасць

Бездеятельность преступная – бяздзейнасць злачынная

Безопасность – бяспека

Безработица – беспрацоўе

Беспрерывный стаж работы – бесперапынны стаж працы

Бесспорное взыскание – бясспрэчнае спагнанне

Бесспорные факты – бясспрэчныя факты

Бесхозяйное имущество – безгаспадарчая маѐмасць

Бесхозяйственно-содержимое имущество – безгаспадарча-

ўтрымліваемая маѐмасць

Блок избирательный – блок выбарчы

Больничный листок – лісток непрацаздольнасці

Брак – шлюб

Бракоразводный процесс – шлюбаразводны працэс

Брачный возраст – шлюбны ўзрост

Бродяжничество и попрошайничество – бадзяжніцтва і жабраванне

Бытовая травма – бытавая траўма

Бюджетное право – бюджэтнае права

Бюллетень – бюлетэнь

В

Валютное законодательство – валютнае заканадаўства

Валютные преступления – валютныя злачынствы

Валютные ценности – валютныя каштоўнасці

Ведомство – ведамства

Вексель – вэксаль

113

Вердикт – вердыкт

Верительная грамота – даверчая грамата

Вероисповедание – веравызнанне

Версия – версія

Верховный Суд Республики Беларусь – Вярхоўны Суд Рэспублікі

Беларусь

Ветеран труда – ветэран працы

Вещественное доказательство – рэчавы доказ

Вещное право – рэчавае права

Вещь в праве – рэч у праве

Взыскание бесспорное – спагнанне бясспрэчнае

Взыскание дисциплинарное – спагнанне дысцыплінарнае

Взыскание имущественное – спагнанне маѐмаснае

Взыскатель – спагнаннік

Взятие под стражу – узяцце пад варту

Взяточничество – хабарніцтва

Виды наказания – віды пакарання

Вклады денежные – уклады грашовыя

Власть государственная – улада дзяржаўная

Вменяемость – наяўнасць свядомасці

Внесудебные карающие органы – пазасудовыя караючыя органы

Внешнеторговое объединение – знешнегандлѐвае аб’яднанне

Внешнеторговая правосубъектность – знешнегандлѐвая

правасуб’ектнасць

Внешнеторговые сделки – знешнегандлѐвые здзелкі

Внештатный работник – пазаштатны работнік

Водное законодательство – воднае заканадаўства

Водопользование – водакарыстанне

Военная коллегия – ваенная калегія

Военная прокуратура – ваенная пракуратура

Военная тайна – ваенная тайна

Военное положение – ваеннае становішча

Военнообязанный – ваеннаабавязаны

Военнослужащий – ваеннаслужачы

Военный трибунал – ваенны трыбунал

Возбуждение уголовного дела – узбуджэнне крымінальнай справы

Военные преступники – ваенныя злачынцы

Воздушное право – паветранае права

Возмещение вреда – пакрыццѐ шкоды

Возмещение ущерба – пакрыццѐ страты

Вознаграждение за выслугу лет – узнагароджанне за выслугу гадоў

114

Возобновление уголовного дела по вновь открывшимся

обстоятельствам – аднаўленне крымінальнай справы па новаадкрытых

акалічнасцях

Возрастной ценз – узроставы цэнз

Воинская обязанность – воінскі абавязак

Воинская (военная) служба – вайсковая служба

Воображаемая защита – уяўная абарона

Воровство – крадзѐж

Восстановление на работе – аднаўленне на рабоце

Вотум недоверия – вотум недаверу

Врачебная ошибка – урачэбная памылка

Врачевание незаконное – лячэнне незаконнае

Временное отсутствие – часовая адсутнасць

Временная нетрудоспособность – часовая непрацаздольнасць

Временные работники – часовыя работнікі

Всенародное голосование – усенароднае галасаванне

Всеобщая воинская обязанность – усеагульны воінскі абавязак

Всеобщая декларация прав человека – усеагульная дэкларацыя правоў

чалавека

Всеобщее избирательное право – усеагульнае выбарчае права

Встречное требование – сустрэчнае патрабаванне

Встречный иск – сустрэчны іск

Вступление приговора в законную силу – набыццѐ прыгаворам

законнай сілы

Вторая инстанция – другая інстанцыя

Выборность судов – выбарнасць судоў

Выборные должности – выбарныя пасады

Выборы – выбары

Выговор – вымова

Выдача государственной и военной тайны – выдаванне дзяржаўнай і

ваеннай тайны

Выделение уголовных дел – выдзяленне крымінальных спраў

Выездное судебное заседание – выязное судовае пасяджэнне

Выемка и арест корреспонденции – выняцце і арышт карэспандэнцыі

Вызов в суд – выклік у суд

Вымогательство – вымаганне

Вынужденный прогул – вымушаны прагул

Выслуга лет – выслуга гадоў

Выход из гражданства – выхад з грамадзянства

Г

Гарантии международные – гарантыі міжнародныя

Гарантии процессуальные – гарантыі працэсуальныя

115

Гарантийный срок – гарантыйны тэрмін

Генеральный договор – генеральны дагавор

Генеральный подрядчик – генеральны падрадчык

Герб государственный – герб дзяржаўны

Гимн государственный – гімн дзяржаўны

Гипотеза – гіпотэза

Гласность судопроизводства – галоснасць судаводства

Голосование – галасаванне

Гонорар авторский – ганарар аўтарскі

Государственная граница – дзяржаўная мяжа

Государственная дисциплина – дзяржаўная дысцыпліна

Государственная пошлина – дзяржаўная пошліна

Государственная собственность – дзяржаўная ўласнасць

Государственная тайна – дзяржаўная тайна

Государственное имущество – дзяржаўная маѐмасць

Государственное право – дзяржаўнае права

Государственное страхование – дзяржаўнае страхаванне

Государственное управление – дзяржаўнае кіраванне

Государственное устройство – дзяржаўны лад

Государственные комитеты – дзяржаўныя камітэты

Государственные награды – дзяржаўныя ўзнагароды

Государственные преступления – дзяржаўныя злачынствы

Государственный акт на право пользования землѐй – дзяржаўны акт

на права карыстання зямлѐй

Государственный аппарат – дзяржаўны апарат

Государственный контроль – дзяржаўны кантроль

Государственный обвинитель – дзяржаўны абвінаваўца

Государственный строй – дзяржаўны лад

Государственный язык – дзяржаўная мова

Государство – дзяржава

Грабѐж – грабѐж

Граждане – грамадзяне

Гражданские права и обязанности – грамадзянскія правы і абавязкі

Гражданский брак – грамадзянскі шлюб

Гражданский иск в уголовном процессе – грамадзянскі іск у

крымінальным працэсе

Гражданский истец – грамадзянскі ісцец

Гражданский кодекс – грамадзянскі кодэкс

Гражданский процесс – грамадзянскі працэс

Гражданский процессуальный кодекс – грамадзянскі працэсуальны

кодэкс

Гражданское дело – грамадзянская справа

Гражданское право – грамадзянскае права

116

Гражданское процессуальное право – грамадзянскае працэсуальнае

права

Гражданство – грамадзянства

Границы административные – межы адміністрацыйныя

Границы государственные – межы дзяржаўныя

Грузоотправитель – грузаадпраўшчык

Грузополучатель – грузаатрымальнік

Группа инвалидности – група інваліднасці

Д

Давность исковая – даўнасць іскавая

Давность исполнения обвинительного приговора – даўнасць

выканання абвінаваўчага прыгавору (прысуду)

Давность привлечения к уголовной ответственности – даўнасць

прыцягнення да крымінальнай адказнасці

Дактилоскопия – дактыласкапія

Дееспособность – дзеяздольнасць

Дезертирство – дэзерцірства

Декларация – дэкларацыя

Декларация о доходах – дэкларацыя аб даходах

Декрет – дэкрэт

Декретный отпуск – дэкрэтны адпачынак

Дела особого производства – справы асобага вядзення

Денежное начисление – грашовае налічэнне

Депутатская неприкосновенность – дэпутацкая недатыкальнасць

Де-факто – дэ-факта

Де-юре – дэ-юрэ

Деяние – дзеянне

Деятельное раскаяние – дзейнае раскаянне

Диверсия – дыверсія

Дипломатическая неприкосновенность – дыпламатычная

недатыкальнасць

Дипломатическая почта – дыпламатычная пошта

Дипломатические ранги – дыпламатычныя рангі

Дипломатический иммунитет – дыпламатычны імунітэт

Дипломатический корпус – дыпламатычны корпус

Дипломатическое право – дыпламатычнае права

Дипломатическое представительство – дыпламатычнае

прадстаўніцтва

Дипломатия – дыпламатыя

Дискриминация – дыскрымінацыя

Дисциплина государственная – дысцыпліна дзяржаўная

Дисциплина договорная – дысцыпліна дагаворная

117

Дисциплина трудовая – дысцыпліна працоўная

Дисциплина финансовая – дысцыпліна фінансавая

Дисциплинарная ответственность судей – дысцыплінарная адказнасць

суддзяў

Дисциплинарный проступок – дысцыплінарная правіннасць

Добровольное товарищество – добраахвотнае таварыства

Доверенные лица – давераныя асобы

Дознание – дазнанне

Доказательства судебные – доказы судовыя

Документ – дакумент

Долевая ответственность – долевая адказнасць

Должностное лицо – службовая асоба

Должностные преступления – службовыя злачынствы

Домовладения – домаўладанне

Донос – данос

Дополнительное расследование – дадатковае расследаванне

Дополнительные меры наказания – дадатковыя меры пакарання

Дорожно-транспортные происшествия – дарожна-транспартныя

здарэнні

Досрочное освобождение от наказания – датэрміновае вызваленне ад

пакарання

Е

Единоначалие – адзінаначалле

Единый государственный земельный фонд – адзіны дзяржаўны

зямельны фонд

Единый фонд недр – адзіны фонд нетраў

Ж

Жалоба – скарга

Жалоба кассационная – скарга касацыйная

Женский труд – жаночая праца

Жилищное законодательство – жыллѐвае заканадаўства

Жилищный кодекс – жыллѐвы кодэкс

Жилое помещение – жылое памяшканне

Жилой фонд – жыллѐвы фонд

З

Забастовка – забастоўка

Завещание – завяшчанне, тэстамент

Задержание – затрыманне

Заключение под стражу – узяцце пад варту

Заключение предварительное – заключэнне папярэдняе

118

Заключение эксперта – заключэнне эксперта

Заключѐнный – зняволены

Законность – законнасць

Законный представитель – законны прадстаўнік

Законодательство – заканадаўства

Законодательная инициатива – заканадаўчая ініцыятыва

Законодательный процесс – заканадаўчы працэс

Законотворчество – заканатворчасць

Закрытый договор – закрыты дагавор

Залог – заклад

Замена временная – замена часовая

Замена наказания – замена пакарання

Занятие запрещенной предпринимательской деятельностью – занятак

забароненай прадпрымальніцкай дзейнасцю

Заочное обучение – завочнае навучанне

Заочное рассмотрение дела – завочны разгляд справы

Запись актов гражданского состояния ЗАГС – запіс актаў

грамадзянскага стану ЗАГС

Запрос депутатский – запыт дэпутацкі

Заработная плата – заработная плата

Захват заложника – захоп заложніка

Зачѐт встречных требований – залік сустрэчных патрабаванняў

Защита судебная – абарона судовая

Защитник – абаронца

Заявление – заява

Звание – званне

Здравоохранение – ахова здароўя

Земельная рента – зямельная рэнта

Земельный кодекс – Зямельны кодэкс

Землевладение – землеўладанне

Землеустройство – землеўпарадкаванне

Землепользование – землекарыстанне

И

Иждивенцы – утрыманцы

Избирательная система – выбарчая сістэма

Избирательное право – выбарчае права

Избирательные комиссии – выбарчыя камісіі

Избирательный округ – выбарчая акруга

Избирательный участок – выбарчы ўчастак

Издержки судебные – выдаткі судовыя

Излишки жилой площади – лішкі жылой плошчы

Изнасилование – згвалтаванне

119

Изобретение – вынаходніцтва

Иммигрант – імігрант

Иммиграция – іміграцыя

Иммунитет депутата – імунітэт дэпутата

Иммунитет дипломатический – імунітэт дыпламатычны

Императивная норма – імператыўная норма

Импичмент – імпічмент

Имущественные права – маѐмасныя правы

Имущественные преступления – маѐмасныя злачынствы

Имущество недвижимое – маѐмасць нерухомая

Инвентаризация – інвентарызацыя

Инвестиция – інвестыцыя

Индивидуальное жилищное строительство – індывідуальнае жыллѐвае

будаўніцтва

Индивидуальная трудовая деятельность – індывідуальная працоўная

дзейнасць

Инкриминирование – інкрымінаванне

Иностранные граждане – замежныя грамадзяне

Инспекция государственная – інспекцыя дзяржаўная

Инстанция судебная – інстанцыя судовая

Институт правовой – інстытут прававы

Интеллектуальная собственность – інтэлектуальная ўласнасць

Инфляция – інфляцыя

Иск – іск

Исключительная мера наказания – выключная мера пакарання

Исковая давность – іскавая даўнасць

Исковое заявление – іскавая заява

Исполнение наказания – выкананне пакарання

Исполнение обязательств – выкананне абавязацельстваў

Исполнение приговора – выкананне прыгавору (прысуду)

Исполнение судебного решения – выкананне судовага рашэння

Исполнитель преступления – выканаўца злачынства

Исполнительная власть – выканаўчая ўлада

Исполнительные и распорядительные документы – выканаўчыя і

распарадчыя дакументы

Исполнительный комитет – выканаўчы камітэт

Исправительно-трудовая колония – папраўча-працоўная калонія

Исправительные работы – папраўчыя работы

Испытание при приѐме на работу – выпрабаванне пры прыѐме на

работу

Испытательный срок – выпрабавальны тэрмін

Истец – ісцец

Источники права – крыніцы права

120

К

Кассационная инстанция – касацыйная інстанцыя

Кассационная жалоба – касацыйная скарга

Кассационный протест – касацыйны пратэст

Квалификация преступления – кваліфікацыя злачынства

Кодекс гражданский – Кодэкс грамадзянскі

Кодекс гражданский процессуальный – Кодэкс грамадзянскі

працэсуальны

Кодекс о браке и семье – Кодэкс аб шлюбе і сям’і

Коллегиальность – калегіяльнасць

Коллегиальность суда – калегіяльнасць суда

Коллегия адвокатов – калегія адвакатаў

Коллективная безопасность – калектыўная бяспека

Коллективная собственность – калектыўная ўласнасць

Коллекция – калекцыя

Комиссионная экспертиза – камісійная экспертыза

Комиссия по трудовым спорам – камісія па працоўных спрэчках

Коммерческий банк – камерцыйны банк

Компенсационные выплаты – кампенсацыйныя выплаты

Компетенция судебная – кампетэнцыя судовая

Комплексная экспертиза – комплексная экспертыза

Конвенции международные по охране авторских прав – канвенцыі

міжнародныя па абароне аўтарскіх правоў

Конституционное право – канстытуцыйнае права

Конституционные права, свободы и обязанности граждан –

канстытуцыйныя правы, свабоды і абавязкі грамадзян

Контрабанда – кантрабанда

Контрибуция – кантрыбуцыя

Контроль общественный – грамадскі кантроль

Конфискация имущества – канфіскацыя маѐмасці

Кооператив – кааператыў

Кооперативная собственность – кааператыўная ўласнасць

Коррупция – карупцыя

Косвенное доказательство – ускосны доказ

Косвенное намерение – ускосны намер

Коэффициент трудового участия – каэфіцыент працоўнага ўдзелу

Кража – крадзѐж

Крайняя необходимость – крайняя неабходнасць

Кредит – крэдыт

Кредитор – крэдытор

Крепостное право – прыгоннае права

Криминализация – крыміналізацыя

121

Криминалистика – крыміналістыка

Криминалистическая тактика – крыміналістычная тактыка

Криминалистическая экспертиза – крыміналістычная экспертыза

Криминология – крыміналогія

Купля-продажа – купля-продаж

Л

Лесное законодательство – лясное заканадаўства

Лесной кодекс – лясны кодэкс

Лесопользование – лесакарыстанне

Лечение незаконное – лячэнне незаконнае

Лечение принудительное – лячэнне прымусовае

Лжесвидетельство – ілжэсведчанне

Листок нетрудоспособности – лісток непрацаздольнасці

Лица без гражданства – асобы без грамадзянства

Лицензионный договор – ліцэнзійны дагавор

Лицензия – ліцэнзія

Лицо физическое – асоба фізічная

Лицо юридическое – асоба юрыдычная

Личная собственность – асабістая ўласнасць

Личность – асоба

Личность преступника – асоба злачынцы

Лишение гражданства – пазбаўленне грамадзянства

Лишение родительских прав – пазбаўленне бацькоўскіх правоў

Лишение свободы – пазбаўленне волі

Лишение специальных прав – пазбаўленне спецыяльных правоў

Льготы – ільготы

М

Малое предприятие – малое прадпрыемства

Массовые беспорядки – масавыя беспарадкі

Материальная ответственность – матэрыяльная адказнасць

Материально ответственное лицо – матэрыяльна адказная асоба

Материальное право – матэрыяльнае права

Медицина судебная – медыцына судовая

Медицинский осмотр – медыцынскі агляд

Международная безопасность – міжнародная бяспека

Международное право – міжнароднае права

Международное частное право – міжнароднае прыватнае права

Международное соглашение – міжнароднае пагадненне

Международно-правовая аренда – міжнародна-прававая арэнда

Международные военные трибуналы – міжнародныя ваенныя

трыбуналы

122

Международные организации – міжнародныя арганізацыі

Международный суд ООН – Міжнародны суд ААН

Международный терроризм – міжнародны тэрарызм

Мелкое хищение – дробны крадзѐж

Мелкое хулиганство – дробнае хуліганства

Меморандум – мемарандум

Мера наказания – мера пакарання

Мера общественного воздействия – мера грамадскага ўздзеяння

Мера пресечения – мера стрымання

Места лишения свободы – месцы пазбаўлення волі

Местные органы государственной власти – мясцовыя органы

дзяржаўнай улады

Место жительства – месца жыхарства

Место работы – месца работы

Министерство юстиции Республики Беларусь – Міністэрства юстыцыі

Рэспублікі Беларусь

Мирное сосуществование – мірнае суіснаванне

Многоженство – мнагажэнства

Многоступенчатые выборы – шматступенныя выбары

Мораторий – мараторый

Морское право – марское права

Мотив преступления – матыў злачынства

Мошенничество – махлярства (ашуканства)

Муниципальные органы – муніцыпальныя органы

Н

Наблюдательные комиссии – назіральныя камісіі

Наговор – намова

Награды государственные – узнагароды дзяржаўныя

Надзор – нагляд

Надзорное производство – нагляднае вядзенне

Наѐм жилого помещения – наѐм жылога памяшкання

Назначения наказания – назначэнне пакарання

Наказание – пакаранне

Налоговое право – падатковае права

Налог на землю – падатак на зямлю

Налоги государственные – падаткі дзяржаўныя

Налоги и сборы местные – падаткі і зборы мясцовыя

Наложенный платѐж – накладны плацѐж

Наниматель – наймальнік

Наркотические средства – наркатычныя сродкі

Народные заседатели – народныя засядацелі

Народные депутаты – народныя дэпутаты

123

Нарушение правил охраны труда – парушэнне правіл аховы працы

Нарушение правил торговли – парушэнне правіл гандлю

Нарушение тайны переписки – парушэнне тайны перапіскі

Нарушение законодательства о труде – парушэнне заканадаўства аб

працы

Наследственное право – спадчыннае права

Наследство – спадчына

Научно-производственное объединение – навукова-вытворчае

аб’яднанне

Национализация – нацыяналізацыя

Национальный режим – нацыянальны рэжым

Небрежность преступная – нядбайнасць злачынная

Невменяемость – бессвядомасць

Невозможность исполнения обязательства – немагчымасць выканання

абавязацельства

Недвижимость – нерухомая маѐмасць

Недействительная сделка – несапраўдная здзелка

Недействительность брака – несапраўднасць шлюбу

Недостача – нястача

Незаконное лишение свободы – незаконнае пазбаўленне волі

Незаконное задержание – незаконнае затрыманне

Ненормированный рабочий день – ненармаваны працоўны дзень

Необходимая оборона – неабходная абарона

Неоказание помощи больному – неаказанне дапамогі хвораму

Неосторожность – неасцярожнасць

Неотвратимость наказания – няўхільнасць пакарання

Непосредственность судебного разбирательства – непасрэднасць

судовага разбору

Непрерывность судебного разбирательства – бесперапыннасць

судовага разбору

Непрерывный стаж работы – бесперапынны стаж работы

Неприкосновенность жилища – недатыкальнасць жылля

Неприкосновенность личности – недатыкальнасць асобы

Неприменение наказания – неўжыванне пакарання

Несменяемость судей – незмяняльнасць суддзяў

Несчастный случай – няшчасны выпадак

Нетрудовые доходы – непрацоўныя прыбыткі

Нетрудоспособность – непрацаздольнасць

Неустойка – няўстойка

Норма права – норма права

Нормативный правовой акт – нарматыўны прававы акт

Нотариат – натарыят

124

О

Обвинение – абвінавачанне

Обвинитель – абвінаваўца

Обвинительное заключение – абвінаваўчае заключэнне

Обвиняемый – абвінавачаны

Обеспечение иска – забеспячэнне іску

Обеспечение исполнение обязательств – забеспячэнне выканання

абавязацельстваў

Обжалование судебных постановлений – абскарджанне судовых

пастаноў

Областная прокуратура – абласная пракуратура

Обман – ашуканства, падман

Обнародование закона – абнародванне закону

Обратная сила закона – адваротная сіла закону

Обратная сила уголовного закона – адваротная сіла крымінальнага

закону

Обратное требование – адваротнае патрабаванне

Обращение взыскания на имущество – накіраванне спагнання на

маѐмасць

Общая собственность – агульная ўласнасць

Общественная безопасность – грамадская бяспека

Общественное самоуправление – грамадскае самакіраванне

Общественный защитник – грамадскі абаронца

Общественный обвинитель – грамадскі абвінаваўца

Общественный порядок – грамадскі парадак

Объединение исков – аб’яднанне іскаў

Объявление умершим – абвяшчэнне памерлым

Обязанности граждан – абавязкі грамадзян

Обязанность доказывания – абавязак даказвання

Обязательная доля – абавязковая доля

Обязательное право – абавязацельнае права

Обязательства, возникающие вследствие причинения вреда –

абавязацельствы, што ўзнікаюць з прычыны шкоды

Обязательство о явке – абавязацельства аб яўцы

Оговор – абгавор

Опека – апека

Опекун – апякун

Опека международная – апека міжнародная

Оперуполномоченный – аперупаўнаважаны

Опись имущества – вопіс маѐмасці

Оплата труда – аплата працы

Опознание – апазнаванне

Оправдание – апраўданне

125

Опротестование приговора – апратэставанне прыгавору

Опубликование закона – апублікаванне закону

Опьянение – ап’яненне

Ордер – ордэр

Организатор преступления – арганізатар злачынства

Органы государственной безопасности – органы дзяржаўнай бяспекі

Оружие – зброя

Освобождение досрочное – вызваленне датэрміновае

Освобождение от должности – звальненне з пасады

Освобождение от уголовной ответственности – вызваленне ад

крымінальнай адказнасці

Осмотр вещественных доказательств – агляд рэчавых доказаў

Осмотр места проишествия – агляд месца здарэння

Осмотр следственный – агляд следчы

Основы законодательства – асновы заканадаўства

Осмотр судебный – агляд судовы

Основные права, свободы и обязанности граждан – асноўныя правы,

свабоды і абавязкі грамадзян

Особо опасный рецидивист – асабліва нябяспечны рэцыдывіст

Оставление в опасности – пакіданне ў небяспецы

Оставление заявления без рассмотрения – пакіданне заявы без

разгляду

Осуждение – асуджэнне

Осужденный – асуджаны

Ответственное хранение – адказнае захоўванне

Ответственность административная – адказнасць адміністрацыйная

Ответственность гражданская – адказнасць грамадзянская

Ответственность дисциплинарная – адказнасць дысцыплінарная

Ответственность долевая – адказнасць долевая

Ответственность коллективная – адказнасць калектыўная

Ответственность материальная – адказнасць матэрыяльная

Ответчик – адказчык

Отвод земли – адвод зямлі

Отгул – адгул

Отзыв судей – адкліканне суддзяў

Отказ от иска – адмаўленне ад іску

Открытие наследства – адкрыццѐ спадчыны

Открытый договор – адкрыты дагавор

Относительные права – адносныя правы

Отрасль права – галіна права

Отцовство – бацькоўства

Отчим – айчым

Охрана здоровья – ахова здароўя

126

Охрана общественного порядка – ахова грамадскага парадку

Охрана памятников истории и культуры – ахова помнікаў гісторыі і

культуры

Охрана труда – ахова працы

Оценка доказательств – ацэнка доказаў

Очная ставка – вочная стаўка

Ошибка фактическая – памылка фактычная

Ошибка юридическая – памылка юрыдычная

П

Парафирование – парафіраванне

Парламентская группа – парламенцкая група

Пассивное избирательное право – пасіўнае выбарчае права

Патентное право – патэнтнае права

Пенсия – пенсія

Пенсия по возрасту – пенсія па ўзросту

Перевод денежный – перавод грашовы

Пересмотр приговора – перагляд прыгавору

Пересмотр судебных решений по вновь открывшимся

обстоятельствам – перагляд судовых пастаноў па новаадкрытых акалічнасцях

Персональная подсудность – персанальная падсуднасць

Платежеспособность – плацежаздольнасць

Платѐжное поручение – плацѐжнае даручэнне

Платѐжное требование – плацѐжнае патрабаванне

Поверенный – павераны

Поворот исполнения судебного решения – паварот выканання

судовага рашэння

Повреждение имущества – пашкоджанне маѐмасці

Повторность преступления – паўторнасць злачынства

Погашение судимости – пагашэнне судзімасці

Пограничные соглашения – пагранічныя пагадненні

Подведомственность – падведамнасць

Подготовительная часть судебного заседания – падрыхтоўчая частка

судовага пасяджэння

Подготовка к преступлению – падрыхтоўка да злачынства

Подданство – падданства

Подделка документов – падробка дакументаў

Подзаконный акт – падзаконны акт

Подлог – падлог

Подозреваемый – падазроны

Подписка о невыезде – падпіска аб нявыездзе

Подписка о явке – падпіска аб яўцы

Подрядчик – падрадчык

127

Подстрекательство – падбухторванне

Подсудимый – падсудны

Пожизненное содержание – пажыццѐвае ўтрыманне

Поиски – пошукі

Показание заведомо ложное – паказанне заведама ілжывае

Показания – паказанні

Покушение на преступление – замах на злачынства

Политическая система – палітычная сістэма

Полное отсутствие памяти – поўная адсутнасць памяці

Получение незаконного вознаграждения – атрыманне незаконнага

ўзнагароджання

Пользование – карыстанне

Пользование безвозмездное – карыстанне бязвыплатнае

Помилование – памілаванне

Поощрение – заахвочванне

Попечительство – апякунства

Попрошайничество – папрашайніцтва

Попустительство – патуранне

Поручение – даручэнне

Поручительство – паручыцельства

Посол – пасол

Постановление следственных органов – пастанова следчых органаў

Постоянное представительство – пастаяннае прадстаўніцтва

Поступок преступный – учынак злачынны

Похищение – выкраданне

Почерковедение судебное – почырказнаўства судовае

Пошлина государственная – пошліна дзяржаўная

Права человека – правы чалавека

Правительство – урад

Право собственности – права ўласнасці

Право частное – права прыватнае

Правовая культура – прававая культура

Правовая система – прававая сістэма

Правоведение – правазнаўства

Правовое государство – прававая дзяржава

Правовое поведение – прававыя паводзіны

Правовое регулирование – прававое рэгуляванне

Правовой акт – прававы акт

Правовой статус личности – прававы статус асобы

Правомерность – правамернасць

Правомочие – правамоцтва

Правонарушение – правапарушэнне

Правоотношения – праваадносіны

128

Правоохранительные органы – праваахоўныя органы

Правопорядок – правапарадак

Правопреемство – правапераемства

Правосознание – правасвядомасць

Правоспособность – праваздольнасць

Правосудие – правасуддзе

Правотворчество – праватворчасць

Превышение власти или служебных полномочий – перавышэнне

ўлады ці службовых паўнамоцтваў

Превышение пределов необходимой обороны – перавышэнне межаў

неабходнай абароны

Предварительное заключение – папярэдняе заключэнне

Предварительное следствие – папярэдняе следства

Предприятие – прадпрыемства

Председатель суда – старшыня суда

Предупреждение преступлений – папярэджанне злачынстваў

Предъявление для опознания – прад’яўленне для апазнання

Предъявление обвинения – прад’яўленне абвінавачання

Прекращение уголовного дела – спыненне крымінальнай справы

Преступления против жизни, здоровья, свободы и достоинства

личности – злачынствы супраць жыцця, здароўя, свабоды і гонару асобы

Преступления против личной собственности граждан – злачынствы

супраць асабістай уласнасці грамадзян

Преступления тяжкие – злачынствы цяжкія

Преступник – злачынца

Прецедент – прэцэдэнт

Приватизация – прыватызацыя

Приговор – прыгавор (прысуд)

Признание гражданина безвестно отсутствующим – прызнанне

грамадзяніна без вестак адсутным

Приказ – загад

Принудительное лечение – прымусовае лячэнне

Принуждение – прымус

Принуждение к даче показаний – прымушэнне да дачы паказанняў

Принципы международного права – прынцыпы міжнароднага права

Приоритет – прыярытэт

Приостановление срока давности – прыпыненне тэрміна даўнасці

Присвоение или растрата – прысвойванне або растрата

Присяга – прысяга

Присяжный заседатель – прысяжны засядацель

Причастность к преступлению – дачыненне да злачынства

Причинение вреда – прычыненне шкоды

Провокация – правакацыя

129

Прожиточный минимум – пражытачны мінімум

Производственное объединение – вытворчае аб’яднанне

Прокуратура – пракуратура

Прокурорский надзор – пракурорскі нагляд

Протокол об административном правонарушении – пратакол аб

адміністрацыйным правапарушэнні

Процессуальные действия – працэсуальныя дзеянні

Психиатрия судебная – псіхіятрыя судовая

Психология юридическая – псіхалогія юрыдычная

Пытка (пытки) – катаванне

Публичное право – публічнае права

Публичность судопроизводства – публічнасць судаводства

Публичный порядок – публічны парадак

Р

Работник внештатный – работнік пазаштатны

Равноправие граждан – раўнапраўе грамадзян

Разбой – разбой

Развод – развод

Разглашение военной и государственной тайны – выдаванне ваеннай і

дзяржаўнай тайны

Разгосударствление – раздзяржаўленне

Раздел имущества – падзел маѐмасці

Разоружение – раззбраенне

Распорядительное заседание суда – распарадчае пасяджэнне суда

Распоряжение – распараджэнне

Расследование – расследаванне

Рассрочка – растэрміноўка

Растрата – растрата

Расхищение – раскраданне

Расчѐтный счѐт – разліковы рахунак

Расчѐты международные – разлікі міжнародныя

Режим наибольшего благоприятствования – рэжым найбольшага

спрыяння

Режим политический – рэжым палітычны

Рецидив преступлений – рэцыдыў злачынстваў

Римское право – рымскае права

Родительские права и обязанности – бацькоўскія правы і абавязкі

Родство – роднасць

Розыск – вышук

С

Саботаж – сабатаж

130

Самообложение – самаабкладанне

Самоуправление – самакіраванне

Самоуправство – самаўпраўства

Санкции административные – санкцыі адміністрацыйныя

Санкции международные – санкцыі міжнародныя

Свидетель – сведка

Свидетельство – пасведчанне, сведчанне

Свобода печати – свабода друку

Свобода слова – свабода слова

Свобода совести – свабода сумлення

Сводничество – зводніцтва

Семейное право – сямейнае права

Сертификат – сертыфікат

Символика национальная – сімволіка нацыянальная

Система права – сістэма права

Следователь – следчы

Следственная тактика – следчая тактыка

Следственный эксперимент – следчы эксперымент

Следствие – следства

Словесный портрет – слоўны партрэт

Служебная тайна – службовая тайна

Служебное лицо – службовая асоба

Служебное преступление – службовае злачынства

Служебные обязанности – службовыя абавязкі

Смертная казнь – смяротная кара

Соавторство – сааўтарства

Собственность – уласнасць

Событие – падзеі

Совершеннолетие – паўналецце

Совещательный голос – дарадчы голас

Совместная деятельность – сумесная дзейнасць

Совокупность преступлений – сукупнасць злачынстваў

Совокупность приговоров – сукупнасць прыгавораў (прысудаў)

Содержание притонов и сводничество – утрыманне прытонаў і

зводніцтва

Соединение и выделение уголовных дел – злучэнне і выдзяленне

крымінальных спраў

Соединение наказаний – злучэнне пакаранняў

Солидарная ответственность – салідарная адказнасць

Состав преступления – склад злачынства

Состав суда – склад суда

Соучастие – саўдзельніцтва

Социальное обеспечение – сацыяльнае забеспячэнне

131

Спасение государственного и общественного имущества – ратаванне

дзяржаўнай і грамадскай маѐмасці

Спор судебный – спрэчка судовая

Справка – даведка

Справедливость – справядлівасць

Сравнительное правоведение – параўнальнае правазнаўства

Срок давности – тэрмін даўнасці

Сроки процессуальные – тэрміны працэсуальныя

Ссуда банковская – пазыка банкаўская

Страхование имущества – страхаванне маѐмасці

Страховое возмещение – страхавое пакрыццѐ

Субъект права – суб’ект права

Субъективное право – суб’ектыўнае права

Суверенитет – суверэнітэт

Суд присяжных – суд прысяжных

Судебная бухгалтерия – судовая бухгалтэрыя

Судебная коллегия – судовая калегія

Судебная практика – судовая практыка

Судебная система – судовая сістэма

Судебная экспертиза – судовая экспертыза

Судебное поручение – судовае даручэнне

Судебное разбирательство – судовы разбор

Судебное решение – судовае рашэнне

Судебное следствие – судовае следства

Судебное слушание – судовае слуханне

Судебный исполнитель – судовы выканаўца

Судебный надзор – судовы нагляд

Судебный порядок – судовы парадак

Судебный прецедент – судовы прэцэдэнт

Судимость – судзімасць

Судопроизводство – судаводства

Судья – суддзя

Т

Тайна совещания судей – тайна нарады суддзяў

Тайное голосование – тайнае галасаванне

Таможенное право – мытнае права

Таможня – мытня

Текущий счѐт – бягучы рахунак

Телесные повреждения – целавыя пашкоджанні

Территориальная неприкосновенность – тэрытарыяльная

недатыкальнасць

Территория государственная – тэрыторыя дзяржаўная

132

Терроризм – тэрарызм

Техника безопасности – тэхніка бяспекі

Товарищеский суд – таварыскі суд

Толкование закона – тлумачэнне закону

Торговля комиссионная – гандаль камісійны

Торговое право – гандлѐвае права

Трансферт – трансферт

Третейский суд – трацейскі суд

Третьи лица – трэція асобы

Трудовая повинность – працоўная павіннасць

Трудовое право – працоўнае права

Трудовое соглашение – працоўнае пагадненне

Трудовой договор – працоўны дагавор

Трудовой коллектив – працоўны калектыў

Трудовые споры – працоўныя спрэчкі

Трудоспособность – працаздольнасць

Трудоустройство – працаўладкаванне

Тюремное заключение – турэмнае зняволенне

Тюрьма – турма

Тяжесть доказывания – цяжар даказвання

Тяжесть наказания – цяжар пакарання

У

Убийство – забойства

Убытки – страты

Увечье трудовое – калецтва працоўнае

Увольнение с должности (с работы) – звальненне з пасады (з работы)

Уголовная ответственность – крымінальная адказнасць

Уголовная политика – крымінальная палітыка

Уголовная регистрация – крымінальная рэгістрацыя

Уголовное дело – крымінальная справа

Уголовное право – крымінальнае права

Уголовно-процессуальное право – крымінальна-працэсуальнае права

Уголовно-процессуальный кодекс – крымінальна-працэсуальны

кодэкс

Уголовный закон – крымінальны закон

Уголовный кодекс – крымінальны кодэкс

Уголовный процесс – крымінальны працэс

Уголовный розыск – крымінальны вышук

Угроза – пагроза

Удостоверение – пасведчанне

Указ – указ

Уклонение от воинской службы – ухіленне ад вайсковай службы

133

Уклонение от исправительных работ – ухіленне ад папраўчых работ

Укрывательство – укрывальніцтва

Улучшение жилищных условий – паляпшэнне жыллѐвых умоў

Умысел – намер

Унификация – уніфікацыя

Уполномоченный – упаўнаважаны

Условное осуждение – умоўнае асуджэнне

Устав юридического лица – статут юрыдычнай асобы

Уставы воинские – статуты воінскія

Усыновление – усынаўленне

Утрата документов, содержащих государственную тайну – страта

дакументаў, што змяшчаюць дзяржаўную тайну

Участники гражданского процесса – удзельнікі грамадзянскага

працэсу

Участники уголовного процесса – удзельнікі крымінальнага працэсу

Ущерб (вред) имущественный – шкода маѐмасная

Ф

Фактический брак – фактычны шлюб

Факт юридический – факт юрыдычны

Фальсификация – фальсіфікацыя

Фальшивомонетничество – фальшываманецтва

Фамилия – прозвішча

Финансовое право – фінансавае права

Финансовый контроль – фінансавы кантроль

Флаг государственный – сцяг дзяржаўны

Фонд заработной платы – фонд заработнай платы

Фонд материального поощрения – фонд матэрыяльнага заахвочвання

Фонд развития производства – фонд развіцця вытворчасці

Фонды общественного потребления – грамадскія фонды спажывання

Фонд экономического стимулирования – фонд эканамічнага

стымулявання

Форма государства – форма дзяржавы

Форма правления – форма праўлення

Форс-мажор – форс-мажор

X

Халатность – нядбайнасць

Хищение – раскраданне

Ходатайство – хадайніцтва

Хозяйственное право – гаспадарчае права

Хозяйственные споры – гаспадарчыя спрэчкі

Хозяйственный договор – гаспадарчы дагавор

134

Хозяйственный суд – гаспадарчы суд

Хранение – захоўванне

Хулиганство – хуліганства

Ц

Цель преступления – мэта злачынства

Цензура – цэнзура

Ценные бумаги – каштоўныя паперы

Церковное право – царкоўнае права

Церковный брак – царкоўны шлюб

Ч

Частная собственность – прыватная ўласнасць

Частное обвинение – прыватнае абвінавачанне

Частное определение – прыватнае вызначэнне

Частное право – прыватнае права

Частно-публичное обвинение – прыватна-публічнае абвінавачанне

Частный поверенный – прыватны павераны

Частный протест – прыватны пратэст

Чековая книжка – чэкавая кніжка

Честь и достоинство – гонар і годнасць

Член семьи – член сям’і

Чрезвычайное положение – надзвычайнае становішча

Ш

Шайка – шайка

Шантаж – шантаж

Шпионаж – шпіянаж

Штатная численность – штатная колькасць

Штатное расписание – штатны расклад

Штраф – штраф

Э

Экология – экалогія

Экспедиция – экспедыцыя

Экспертиза судебная – экспертыза судовая

Экспертиза трудоспособности – экспертыза працаздольнасці

Экспертология судебная – эксперталогія судовая

Экспорт – экспарт

Экстрадиция – экстрадыцыя

Эксцесс защиты – эксцэс абароны

Эксцесс исполнения – эксцэс выканаўцы

135

Эмбарго – эмбарга

Эмигрант – эмігрант

Эмиграция – эміграцыя

Ю

Юридическая безупречность (безукоризненность) – юрыдычная

бездакорнасць

Юридическая консультация – юрыдычная кансультацыя

Юридическая наука – юрыдычная навука

Юридическая норма – юрыдычная норма

Юридическая обязанность – юрыдычны абавязак

Юридическая психология – юрыдычная псіхалогія

Юридическое образование – юрыдычная адукацыя

Юрисдикция – юрысдыкцыя

Юрисконсульт – юрысконсульт

Юриспруденция – юрыспрудэнцыя

Юстиция – юстыцыя

Я

Явка с повинной – яўка з пакаяннем

Язык государственный – мова дзяржаўная

136

ПЫТАННІ ДЛЯ ПАДРЫХТОЎКІ ДА ЗАЛІКУ

ПА ТЭМАХ № 1-7 ДЫСЦЫПЛІНЫ

“БЕЛАРУСКАЯ МОВА (ЮРЫДЫЧНАЯ ЛЕКСІКА)”

1. Мова і соцыум.

2. Функцыі мовы ў грамадстве.

3. Гіпотэзы паходжання мовы.

4. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская

і запазычаная).

5. Лексіка беларускай мовы паводле ступені ўжывання.

6. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання.

7. Паняцце аб тэрміналогіі.

8. Тэрмін, яго асноўныя характарыстыкі. Паняцце аб тэрмінасістэмах.

9. Паходжанне тэрмінаў.

10. Прадуктыўныя спосабы словаўтварэння ў тэрміналогіі.

11. Паняцце білінгвізму. Моўная інтэрферэнцыя як вынік білінгвізму.

12. Род і лік назоўнікаў.

13. Сістэма скланення назоўніка. Асаблівасці 1, 2, 3 скланенняў назоўніка.

14. Прыметнік.

15. Лічэбнік.

16. Скланенне лічэбнікаў.

17. Займеннік.

18. Прыслоўе.

19. Спражэнне дзеясловаў.

20. Правапіс асабовых канчаткаў і суфіксаў дзеясловаў.

21. Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў.

22. Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўяў.

23. Паняцце стылю. Функцыянальныя стылі.

24. Сфера выкарыстання навуковага стылю. Функцыі і стылявыя адзнакі.

25. Моўныя сродкі навуковага стылю.

26. Лексічны склад навуковага стылю.

27. Тыпы маўлення.

28. Анатацыя як жанр навуковай літаратуры.

29. Схема анатацыі.

30. Лексічныя сродкі напісання анатацыі.

31. Рэферат як жанр навуковай літаратуры.

32. Віды рэфератаў.

33. Структура і змест рэферата.

34. Асноўныя патрабаванні да складання рэферата.

35. Паняцце афіцыйна-справавога стылю.

36. Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю.

37. Паняцце пра дакумент.

38. Распарадчыя дакументы і іх віды.

137

39. Арганізацыйныя дакументы і іх віды.

40. Інфармацыйна-даведачныя дакументы і структура дзелавога ліста.

41. Мова і маўленне.

42. Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці

маўлення.

43. Тэхніка маўлення.

44. Нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

45. Тыповыя маўленчыя памылкі, іх прычыны, спосабы выпраўлення.

46. Падрыхтоўка да публічнага выступлення.

47. Асноўныя якасці-паказчыкі паспяховага выступлення.

48. Узаемадзеянне вербальных і невербальных сродкаў маўленчай

дзейнасці.

138

ЛІТАРАТУРА

Асноўная літаратура:

Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі : Закон Респ.

Беларусь, 23 июля 2008 г., № 420-З // Консультант Плюс : Беларусь.

Технология 3000 [Электронный ресурс] / ООО «ЮрСпектр». – Минск, 2013.

Каценка, А.В. Беларуская мова (прафесійная лексіка): практыкум /

А.В. Каценка ; М-ва ўнутр. спраў Рэсп. Беларусь, Акад. МУС. – Мінск : Акад.

МУС Рэсп. Беларусь, 2010. – 48 с.

Кривицкий, А.А. Белорусский язык для говорящих по-русски /

А.А. Кривицкий, А.Е. Михневич. – Мінск : Выш. шк., 2008. – 383 с.

Смольская, Т.М. Беларуская мова : юрыд. лексіка: вучэб. дапам. для

студэнтаў юрыдычных спецыяльнасцей устаноў, якія забяспечваюць

атрыманне вышэйшай адукацыі / Т.М. Смольская, Л.У. Хрышчановіч. –

Мінск : ТетраСиcтемс, 2006. – 240 с.

Дадатковая літаратура:

Абабурка, М.В. Культура беларускай мовы / М.В. Абабурка. – Мінск :

выш. шк., 1994. – 122 с.

Антанюк, Л.А. Спецыяльная лексіка беларускай мовы. Тэрміналогія /

Л.А. Антанюк. – Мінск : Акад. кірав. пры Прэзідэнце Рэсп. Беларусь, 2005. –

99 с.

Арфаграфічны слоўнік / склад. І.Л. Капылоў, Т.М. Маракуліна,

С.Я. Рапацэвіч. – Мінск : Современная школа, 2008. – 256 с.

Беларуская мова. Прафесійная лексіка для педагогаў: вучэбны

дапаможнік для студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі па педагагічных

спецыяльнасцях / [Д. В. Дзятко і інш.] ; пад рэдакцыяй Д. В. Дзятко. – Мінск,

2012. – 230 с.

Каценка, А.В. Беларуская мова: прафесійная лексіка : Вучэбны

дапаможнік / 3-е выд. – Мінск : Акад. МУС Рэсп. Беларусь, 2007. – 103 с.

Каўрус, А.А. Дакумент па-беларуску. Справаводства. Бухгалтэрыя.

Рыначная эканоміка / А.А. Каўрус. – Мінск: Беларусь, 1994. – 160 с.

Лепешаў, І.Я. Асновы культуры мовы і стылістыкі / І.Я. Лепешаў. –

Мінск : Універсітэцкае, 1989. – 205 с.

Міхальчанка, А.М. Дапаможнік па справаводству / А.М. Міхальчанка,

Э.М. Давыдава. – Мінск Полымя, 1993. – 333 с.

Николаева, О.Н. Современный русско-белорусский словарь для

школьников / О.М. Николаева, Т.Н. Трухан; под ред. А.А. Лукашанца. –

Минск : Літаратура і Мастацтва, 2009. – 568 с.

Плотнікаў, Б.А. Слоўнік цяжкасцяў беларускай мовы / Б.А. Плотнікаў,

В.П. Трайкоўская. – Мінск : Книжный дом, 2004. – 544 с.

Практыкум па беларускай мове/ Пад рэд. Г.М. Малажай. – Мінск

Вышэйшая школа, 1993. – 328 с.

139

Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы: вучэб. дапам. для фак.

журналістыкі / М.Я. Цікоцкі. – Мінск : Універсітэцкае, 1995. – 294 с.

Цыбульская, С.І. Даведнік па арфаграфіі і пунктуацыі беларускай

мовы / С.І. Цыбульская, І.У. Ялынцава. – 3-е выд., выпр. – Мінск :

ТетраСистемс, 2007. – 272 с.

Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік. – Мінск : БелЭн, 1992. – 636 с.

140

Навучальнае выданне

ВЕНІДЗІКТАЎ Сяргей Віктаравіч

ДАНІЛЕНКА Сяргей Іванавіч

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

Вучэбны дапаможнік

Documents

БЕЛАРУСКАЯ МОВА · 2017-02-01 · Мова не ѐсць i чыста індывідуальная з’ява, бо ў такім разе кожны чалавек