Γραφεία: Aριστογείτονος 11-13, Αθήνα Τ.Κ. 105 52 • Τηλ.: 210 3250 354 www.agiathimia.com • e-mail:info@agiathimia.com

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β • ΕΤΟΣ 26ο • ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 100 • IANOΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2016

Αγιαθυμιώτικα NEA

100 φύλλα-25 χρόνιαΣυνεχίζουμε για ακόμη πιο ψηλά...

Για τα 100 φύλλατων “Α.Ν.” γράφουν οι:• Μητροπολίτης Φωκίδας

κ. Θεόκτιστος• Θεόφιλος Ευθ. Αγαπητός• Γεώργιος Δ. Αναγνωστόπουλος• Γιάννης Ανδρικόπουλος• Γιώργος Ασημ. Βακράκης• Πάνος Βαλαβάνης• Γιώτα Γαζή• Γιάννης και Πόπη Γαϊτάνη• Ευάγγελος Πολ. Γιαννικόπουλος• Νικόλαος Αν. Γκελεστάθης• Αθανάσιος Δ. Γκίκας• Γεώργιος Γκόλφης • Άννα Ε. Γλυμή• Ευθύμιος Κ. Γλυμής • Σωτήρης Ζήσης• Θωμάς Θεολόγης• π. Δημήτριος Θεοφίλου• Ελένη Κάβουρα• π. Αμφιλόχιος Καμίτσης• Γιώργος Καραμανλής• Αρίστος Κασμίρογλου• Φώτης Κατσούδας • Κούλα Καψάλη-Γκίκα• Έφη Κοκκίνη-Τσισκάκη• Γιάννης Κολιαβάς• Γεώργιος Κουτσοκλένης• Παναγιώτης Κωνσταντάτος• Ρόη Λύτρα• Μεταξούλα Μανικάρου• Άγγελος Γ. Μαντάς • Σωτήριος Μασταγκάς• Κωνσταντίνος Ν. Μίχος• Γιώργος Σ. Μπαρμπαρούσης• Παναγιώτης Ν. Ξηντάρας• Δημήτρης Χ. Παλούκης• Σούλα Παπαγεωργοπούλου• Χαράλαμπος Ν. Παύλος• Πέτρος Θ. Πιζάνιας• Γιώτα Ποντίκη - Γλυμή• Ευθύμιος Δημ. Πουρναράκης• Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος• Αναστασία Σελέκου• Ελένη Σκαρίμπα• Αναστάσιος Ι. Σκιαδάς• Γιώργος Σκουρογιάννης• Ειρήνη Δ. Σολομωνίδη• Ανδρέας Γ. Σολτάτος• Λούλα Ευθ. Σταθοπούλου• Συμεών Γρ. Σταμπουλού• Μιχάλης Σταφυλάς• Δημήτρης Ι. Τσελές

• Αναστάσιος Χ. Φλώρος

Η πανέμορφηανοιξιάτικη φύση

της Αγίας Ευθυμίας μαςπροσκαλεί...

(φωτο: ΕυθύμιοςΖαχ. Ηλιόπουλος)

Επετειακό φύλλο

«Ένας φάρος για στεριανούς»1

Πέρασαν κιόλας εικοσιπέντε χρόνια από τη στιγμήπου εκδόθηκε το πρώτο φύλλο των ΑΓΙΑΘΥΜΙΩΤΙΚΩΝΝΕΩΝ. Εκατό φύλλα (μαζί μ’ αυτό που κρατάτε σταχέρια σας) γεμάτα Αγιαθυμιά έφτασαν στα σπίτιασυγχωριανών και φίλων.

Είχαμε προαναγγείλει ότι το φύλλο του Μαρτίου θαλάβει τον αριθμό 101 και μαζί του θα κυκλοφορήσειένα ακόμη φύλλο (το 100) που θα είναι επετειακό καιθα αποτελεί ανασκόπηση της μέχρι τώρα πορείας των“Α.Ν.”. Πάνω σ’ αυτό το πλαίσιο ετοιμάσαμε δυοφύλλα, όμως, τα ΕΛ.ΤΑ. δεν «επέτρεψαν» να κυκλο-φορήσουν με διαφορετικούς αριθμούς, ταυτόχρονα.Έτσι, αναγκασθήκαμε την ανασκόπηση να την εκδώ-σουμε υπό μορφή ΕΝΘΕΤΟΥ και να κρατήσουμε τηναρίθμηση (100) για το κανονικό φύλλο του Μαρτίου.

Με το φύλλο αυτό ολοκληρώνεται ένας κύκλοςαλλά παράλληλα ξεκινάει και μια νέα περίοδος για τηνεφημερίδα μας και η διάθεση όλων όσοι ασχολούνταιμε την έκδοσή της παραμένει σε υψηλά επίπεδα.

Τα ΑΓΙΑΘΥΜΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ ξεκίνησαν δειλά-δειλά, μελίγους συνεργάτες στην αρχή, αλλά με το πέρασματων χρόνων η πορεία τους ήταν συνεχώς ανοδική καισήμερα αποτελούν τον καλύτερο πρεσβευτή τουτόπου μας. Μέσα από τα “Α.Ν.” γνώρισαν την ΑγίαΕυθυμία πολλοί και σημαντικοί άνθρωποι κι αρκετοίαπ’ αυτούς μας έκαναν την τιμή και φιλοξενήσαμεκείμενά τους.

Για τον ρόλο που έχουν διαδραματίσει τα ΑΓΙΑΘΥ-ΜΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ για την Αγία Ευθυμία και τον Σύλλογόμας δεν χρειάζεται να πούμε τίποτα, είναι γνωστόςσε όλους κι ας τον κρίνει ο καθένας.

Φίλοι του Συλλόγου και του τόπου μας, συνεργάτεςμας και συγχωριανοί μας, μας τίμησαν με κείμενά τους,

με αφορμή την συμπλήρωση 100 φύλλων των “Α.Ν.”και τα δημοσιεύουμε σ’ αυτό το φύλλο. Τα κείμενααυτά είναι τόσο τιμητικά και τόσο κολακευτικά που,πέραν της μεγάλης ικανοποίησης που νιώθουν όλοιόσοι ασχολούνται μ’ αυτή την έκδοση, προσθέτουνβάρος και αυξάνουν την υποχρέωση για ακόμη μεγα-λύτερη προσπάθεια, για ακόμη καλύτερο αποτέλεσμα.

Με διατήρηση όλων των στοιχείων που συνετέλε-σαν στην καταξίωση των Α.Ν. αλλά και με την απα-ραίτητη «δόση ανανέωσης», την αναγκαιότητα τηςοποίας ορθά επισημαίνουν αναγνώστες μας στα κεί-μενά τους, η εφημερίδα μας όχι μόνο θα συνεχίσειτην σταθερά ανοδική της πορεία αλλά θα απογει-ωθεί και η μικρή μας πατρίδα θα «ακούγεται» ακόμηπιο πολύ για το θαυμαστό αυτό επίτευγμά της.

Προσωπικά με εκφράζει απόλυτα μια παράγραφοςαπό το κείμενο του Αθανασίου Γκίκα που λέει: «Πάντωςη καλύτερη ευχή για τον καθένα μας είναι: “να αγαπάμετην ευθύνη” και να λέει ο καθένας από μας: εγώ μόνοςμου θα βελτιώσω τα Α.Ν. Αν δεν τα βελτιώσω εγώ θαφταίω». Ενώνω κι εγώ την φωνή μου με αυτή του Θα-νάση Γκίκα και απευθυνόμενος στον καθένα από εσάςλέω: «Ελάτε να βελτιώσουμε ακόμη πιο πολύ τα ΑΓΙΑ-ΘΥΜΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ. Ελάτε να ενώσουμε τις δυνάμειςμας. Ελάτε να βάλλουμε όλοι το λιθαράκι μας και νακάνουμε ακόμη καλύτερη την εφημερίδα μας. Η Αγια-θυμιά αξίζει να έχει το καλύτερο έντυπο. Ας βοηθή-σουμε όλοι σ’ αυτό».

Σπύρος Ευστ. Κυριάκης

1 Ένας φάρος για στεριανούς, χαρακτηρισμός πουέδωσε στα "Α.Ν." ο δικηγόρος και αναγνώστης τηςεφημερίδας μας Σωτήρης Ζήσης.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 20162

Σεβασμιώτατε Δέσποτα και Σεπτέ Ποιμενάρχα, της καθ’ ημάςΙεράς ΜητροπόλεωςΑδελφοί Ιερείς και ΠατέρεςΕυλαβείς Προσκυνητές του Εσταυρωμένου Ιησού

Τραγικά και μεγάλα τα γεγονότα του Θείου Πάθους του Κυ-ρίου. Δραματικές οι στιγμές και τα περιστατικά που λαμβά-νουν χώρα και ξετυλίγονται εκεί στην δίκη του αναμάρτητουΙησού, έμπροσθεν του Αρχιερέως Καϊάφα. Ο εμπαθής και προ-κατειλημμένος Αρχιερεύς διαπιστώνει την αδυναμία των επι-χειρημάτων του. Το στημένο δικαστήριο των παρανόμων δενδιαθέτει σοβαρά πειστήρια και αποδείξεις ενοχής για τοναθώο Νυμφίο της Εκκλησίας. Γι’ αυτό, αισθανόμενος άβολακαι περίεργα και θέλοντας να προκαλέση τεχνητό εντυπωσια-σμό, σηκώνεται όρθιος ο Καϊάφας και προκαλεί επίσημα τονΚύριο να του αποκριθή. Ὁ δὲ ᾿Ιησοῦς ἐσιώπα.

Ο Ευαγγελιστής Μάρκος σημειώνει: «Ὁ δὲ ἐσιώπα καὶ οὐδὲνἀπεκρίνατο» (Μάρκ. ιδ’, 61).

Αυτός που είχε τη δυνατότητα με μια συντριπτική απολογίανα δημιουργήσει σύγχυση και αδιέξοδο στους πληρωμένουςψευδομάρτυρες... σιωπά. Να σιωπάς επειδή δεν έχεις τι ναπης είναι και αυτό κάτι. Να σιωπάς όμως ενώ έχεις πολλά ναπης, αυτό είναι Θεϊκό και μεγαλειώδες. Και ο Κύριος μπο-ρούσε πολλά να πη. Και είχε πολλά να πη. Μπορούσε να απο-στομώση τους εχθρούς του και να τους συντρίψη. Όμως δενακολουθεί το φυσικό και δίκαιο αλλά το υπερφυσικό και υπέρ-λογο. «Δέν ἦλθε ψυχὰς ἀνθρώπων ἀπολέσαι, ἀλλὰ σῶσαι» (Λουκ.θ’, 56). Διδάσκει για μια ακόμη φορά την ανεξικακία, την ανε-κτικότητα και την μακροθυμία. Ήταν ο πράος και ταπεινός τη

καρδία. Και τώρα λοιπόν ο Αθώος Ιησούς ενώ κατηγορείται,συκοφαντείται, διαβάλλεται Αυτός προτιμά να σιωπά.

Μαζί με τις άλλες Προφητείες που θα επαληθευθούν κατάτα άγια πάθη Του θα δικαιωθή πλήρως ο λόγος ΠροφήτουΗσαΐα που διεκήρυττε ότι ο αμνός του Θεού «οὐ κεκράξεται,οὐδέ ἀνήσει, οὐδέ ἀκουσθήσεται ἔξω ἡ φωνή αὐτοῦ» (Ησαΐας μβ’, 2).

Ο Κύριος σιωπά και λυπάται. Λυπάται και θλίβεται για τοτραγικό κατάντημα των συμπατριωτών του Ιουδαίων, στοοποίο τους οδήγησε ο τυφλός φανατισμός και η σκληρότηςτης καρδιάς τους. Σιωπά ο Κύριος διότι, από πολύ καιρό πριν,έχει απαντήσει στους κατηγόρους Του. Πώς; Με την αγία καιαναμάρτητη ζωή Του, «ἁμαρτίαν οὐκ ἐποίησεν οὐδὲ εὑρέθη δόλοςἐν τῷ στόματι αὐτοῦ», έχει απαντήσει με την υπέροχη διδασκα-λία Του και τα πρωτοφανή υπερφυσικά θαύματά Του.

Άλλωστε και να μιλήσει ο Ιησούς καμμία σημασία δεν θαδώσουν στα λόγια Του. «᾿Εὰν ὑμῖν εἴπω, οὐ μὴ πιστεύσητε, ἐὰν δὲκαὶ ἐρωτήσω, οὐ μὴ ἀποκριθῆτέ μοι ἢ ἀπολύσητε» απαντάει συμ-πληρώνοντας ο Ευαγγ. Λουκάς (Λουκ. κβ’ 67-68).

«Οὕς γὰρ σημεῖα οὐκ ἔπειθον, πῶς ἀν ἀπολογίαι ἔπεισαν;» παρα-τηρεί ο ιερός Θεοφύλακτος. Και ο Χρυσορρήμων Ιωάννης συμ-πληρώνει «Ἀνόητα ἦν τῆς ἀπολογίας τά ρήματα, οὐδενός ἀκούοντος.Καί γάρ σῆμα ἦν δικαστηρίου μόνον˙ τό δέ ἀληθές, ληστῶν ἔφοδοςὡς ἐν σπηλαίῳ καί ἐν ὁδῷ ἐπελθόντων». Δηλαδή Δεν υπήρχε εδώαμερόληπτο και ευσυνείδητο δικαστήριο αλλά σκοτεινή συμ-μορία πονηρών ανθρώπων.

Και αυτός ο Πιλάτος προβληματισμένος για πρώτη φορά στηζωή του αντικρίζει τέτοιον κατάδικο. Σιωπηρό, ήρεμο, ειρηνικό,πράο, με έκδηλη την αθωότητα στο άγιο βλέμμα Του. Απορεί,θέλει να μάθη το μυστικό. Και ρωτάει με κάποια δόση θαυμα-σμού «οὐκ ἀποκρίνει οὐδέν; ᾿Ιδε πόσα σοῦ καταμαρτυροῦσι» (Ματθ.κζ’ 14). Αλλά ο Κύριος αντί για άλλη απάντηση προτιμάει καιπάλιν την σιωπή. «Καὶ οὐκ ἀπεκρίθη αὐτῷ πρὸς οὐδὲ ἓν ρῆμα, ὥστεθαυμάζειν τὸν ἡγεμόνα λίαν» (Ματθ. κζ’ 14).

Πώς να μη θαυμάση ο ηγεμόνας; Καταλαβαίνει πολύ καλάότι η σιωπή του Κυρίου είναι έκφραση ψυχικής δυνάμεως, ότιέχει υπερφυσική προέλευση και Θεία καταγωγή.

«Καί γάρ θαύματος ἄξιον ἦν ἰδεῖν τοσαύτην ἐπιείκειαν ἐπιδεικνυόμενονκαί σιγῶντα, τόν μυρία εἰπεῖν ἔχοντα» σχολιάζει ο ιερός Χρυσόστομος.

Ω σιωπή του Δεσπότου (σημειώνει μια ευλαβής ψυχή) Σιώ-πησες ενώ μπορούσες με τον λόγο Σου να συντρίψης. Καισιώπησες δίχως περιφρόνηση. Χωρίς οργή. Δίχως πάθος. Σιώ-πησες κι έδωκες στους ανθρώπους ένα ακόμη πολύτιμο δί-δαγμα, πως εκεί που τελειώνουν τα όρια του λόγου αρχίζειτο κράτος της σιωπής. Πόσοι θα μπορέσουν να εφαρμόσουνστη ζωή αυτό το μεγάλο δίδαγμά Σου! Πόσοι θα μπορούν νααπαντούν καθώς απάντησες Εσύ, όταν υβρίζονται αλλά καιόταν αποθεώνονται, όταν συκοφαντούνται αλλά και όταν με-γαλουργούν. Είναι αλήθεια λιγοστοί μα είναι εκλεκτοί.

Το υπέροχο και μεγαλειώδες αυτό παράδειγμα του Κυρίουμας οφείλουμε και εμείς να ακολουθήσουμε και να βαδί-σουμε. Κατά τον Όσιο Ηλία τον πρεσβύτερο «ἐν τῷ ἐλέγχεσθαι,ἤ σιωπᾶν δεῖ ἤ ἠπίως ἀπολογεῖσθαι τῷ καταλέγοντι».

Να δούμε όμως πότε πρέπει να σιωπούμε;1. Σιωπή μπροστά στις περιφρονήσεις, τις αδικίες, τις συμπε-

ριφορές και τις κακόπιστες διαθέσεις των άλλων. Μπορεί να

Λόγος εκφωνηθείς υπό του Αρχιμ. Νεκταρίου Καλύβα εις τονΙερόν Μητροπολιτικόν Ναόν Αμφίσσης την Μ. Παρασκευήν 2012«Καὶ ἀναστὰς ὁ Ἀρχιερεὺς, εἶπεν αὐτῷ· οὐδὲν ἀποκρίνῃ; Τί οὗτοί σου καταμαρτυροῦσιν; Ὁ δὲ ᾿Ιησοῦς ἐσιώπα»

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2016 3

Eπισημάνσεις

Αντιγράφω από τον «Λαμπριάτικο Ψάλτη» του Παπαδιαμάντη τηνπαρακάτω, πολύ επίκαιρη και διδακτική παράγραφο και την αφιε-ρώνω στους Έλληνες.

Ας την διαβάσουν όλοι οι Έλληνες, μικροί και μεγάλοι, γυναίκες καιάνδρες, μας αφορά όλους μας: «Άγγλος ή Γερμανός ή Γάλλος δύ-ναται να είναι κοσμοπολίτης ή αναρχικός ή Άθεος ή ό,τιδήποτε.Έκαμε το πατριωτικόν χρέος του, έκτισε μεγάλη πατρίδα.

Τώρα είναι ελεύθερος να επαγγέλλεται, χάριν πολυτελείας, τηναπιστίαν και την απαισιοδοξίαν. Αλλά ο Γραικύλος της σήμε-ρον, όστις θέλει να κάμη δημοσία τον άθεον ή τον κοσμοπολί-την ομοιάζει με νάνον ανορθούμενον επ΄ άκρων ονύχων καιταννύμενον να φθάση εις ύψος και φανή και αυτός γίγας.

Το Ελληνικόν Έθνος το δούλον, αλλ΄ ουδέν ήττον και το ελεύ-

θερον, έχει και θα έχη δια παντός ανάγκην της θρησκείας του.Το επ΄ εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω και σοφρονώ δεν θα

παύσω πάντοτε, ιδίως δε κατά τας πανεκλάμπρους ταύτας ημέ-ρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφωμετ΄ έρωτος την φύσιν, να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελ-ληνικά ήθη.

Εάν επιλάθωμαί σου, Ιερουσαλήμ, επιλησθείη η δεξιά μου,κολληθείη η γλώσσα μου τω λαρύγγι μου, εάν μη σου αρνηθώ».

Έμαθαν πολλά και τώρα αρνούνται και τον Θεό. Η αθεΐα έγινε τηςμόδας. Θεωρούν πως η αθεΐα τούς δίνει αξία, στερούμενοι προσω-πικότητας, νομίζουν ότι έτσι γίνονται προσωπικότητες. Και πιπιλίζουνστα στόματά τους ξεπερασμένες ανθρώπινες θεωρίες της αποστα-σίας, νομίζοντας πως προσβάλλουν τον Θεό. Και δεν κατανοούν ότι,αντίθετα, ο Θεός τους θέλησε ψηλά, κοντά του και αυτοί προτιμούντην πεζότητα, τα χαμηλά, την χαμοζωή. Είναι για λύπηση…

Η επικαιρότητα του Παπαδιαμάντη> Γράφει o: Γεώργιος Δ. Αναγνωστόπουλος

μας υβρίσουν άδικα, να μας κατηγορήσουν, να μας φθονήσουνεπειδή θέλουμε μια πιο ουσιαστική και στενή σχέση με τον Θεό.

Ο Προφήτης Δαυίδ έχοντας υπόψη του αυτή την εμπαθή κα-τάσταση τονίζει στον 37ο ψαλμό ἐνδιέβαλλόν με (με συκο-φαντούν), ἐπεὶ κατεδίωκον ἀγαθωσύνην. Και η δική μαςστάση και αντιμετώπιση; Σιωπή. «Εγὼ δὲ ὡσεὶ κωφὸς οὐκ ἤκουονκαὶ ὡσεὶ ἄλαλος οὐκ ἀνοίγων τὸ στόμα αὐτοῦ· καὶ ἐγενόμην ὡσεὶἄνθρωπος οὐκ ἀκούων καὶ οὐκ ἔχων ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ ἐλεγμούς»(και έγινα έτσι σαν άνθρωπος που δεν ακούει καθόλου καιπου δεν έχει στο στόμα του δίκαιες αντιρρήσεις και λόγουςαποστομωτικούς εναντίον εκείνων που τον κατηγορούν). Καιαν οι κατηγορίες προς στιγμή γίνουν πιστευτές γρήγορα θαπαραμερίσουν και θα λάμψη η αλήθεια. Όπως η σιωπή τουΙησού δεν ζημίωσε καθόλου την αλήθεια που τελικά εθριάμ-βευσε. Η υπεράσπισή μας και η δικαίωσή μας βρίσκεται σταχέρια του Θεού. Η δικαιοσύνη του Θεού στον κατάλληλο καιρόκαι για την πνευματική μας ωφέλεια θα φέρει στο φως το δί-καιό μας και την αθωότητά μας.

2. Σιωπή μπροστά στις επιτυχίες και τις δόξες της ζωής. Καιεδώ πάλι μας εμπνέει το παράδειγμα του Ναζωραίου, οοποίος εσιώπησε όχι μόνο μπροστά στην συκοφαντία αλλάκαι μπροστά στη δόξα. Παρέμεινε σιωπηλός ξυλουργός κοντάστον Ιωσήφ, τριάντα ολόκληρα χρόνια δεν είπε τίποτε που νααποκαλύπτει το Θεανδρικό Του πρόσωπο. Όταν εξέρχεταιστον δημόσιο βίο σιωπά αλλά και όταν θαυματουργεί πάλισιωπά, γι’ αυτό και ακούμε συχνά τον ευαγγελικό λόγο«Μηδενὶ εἴπητε τὸ γεγονὸς». Όταν επάνω στο όρος Θαβώρ απο-καλύπτει το μεγαλείο και την δόξα της θεότητάς Του και τότε«Διεστείλατο αὐτοῖς ἵνα μηδενὶ διηγήσωνται ἃ εἶδον» (Μάρκ. Θ’, 9).

Σιωπηλός και πράος διασχίζει τα Ιεροσόλυμα καθήμενος επίπώλου όνου όταν ο λαός τον υποδέχεται και τον χαιρετίζει μετο «Ωσαννά». Εμείς άραγε πόσο απέχουμε από το Θείο αυτόπαράδειγμα; Όταν έχουμε επιτυχίες καυχόμαστε και κομπορ-ρημονούμε. Συνεχώς θέλουμε να διαφημίζουμε τα έργα μαςνα μας αποδέχονται οι άλλοι και να μας δοξάζουν. Να επιδει-κνύουμε τις γνώσεις μας, την μόρφωσή μας και την επαγγελ-ματική μας καταξίωση. Γινόμαστε χωρίς να το καταλάβουμε,από τους αυτοεπαίνους, αυτοείδωλον κατά τον Άγ. ΑνδρέαΚρήτης. Ανάγκη όμως να μάθουμε να σιωπούμε και όταν με-γαλουργούμε και μεσουρανούμε.

3. Σιωπή μπροστά στις θλίψεις και δοκιμασίες της ζωής. Ηπαρούσα ζωή ομοιάζει, κατά το ψαλμικό, με την κοιλάδα τουΚλαυθμώνος. Μια λεκάνη γεμάτη δάκρυα και στεναγμούς«Θλίψεις πολλαί καί ἀνάγκαι εὐροσάν με». Οι χαρές λίγες καιμε το σταγονόμετρο οι θλίψεις και οι ταλαιπωρίες αμέτρητες.

Πτωχεία και στέρηση των προς την χρείαν, κοινωνική αδικία,ασθένειες, πόνος, θάνατοι και πολλά άλλα λυπηρά ων ουκ έστιαριθμός, καθημερινά μας ταλανίζουν και ταυτόχρονα μας εξα-γνίζουν κατά Θεόν. Απέναντι σε όλα αυτά πώς πρέπει να στε-κόμαστε; Με ακατάγνωστον διαγωγή, με απεριόριστον σιωπήκαι αέναον προσευχή. Η σιωπή μας σ’ αυτές τις περιπτώσειςμπορεί να γίνει μια ευλογημένη κατάσταση και μέσα από τοκαμίνι της υπομονής και της σιωπής να προέλθουν πολλάπνευματικά αγαθά και να φανεί το Ευμήχανον του Θεού.

4. Σιωπή όταν επιθυμούμε πρόοδο και καλλιέργεια πνευμα-τική. Ο δρόμος της σιωπής σε κάνει να ακούς ευκρινέστερατον Θεό. Όταν σιωπούμε εκούσια, συγκεντρωνόμαστε στονεαυτό μας και ενοποιούμε τον νου με την καρδιά και τότε δη-μιουργείται κατάλληλο πνευματικό κλίμα για να μας αποκα-λυφθή ο Θεός και το θέλημά Του. Η αληθινή συνάντηση τηςψυχής με τον Θεό γίνεται εν τη καρδία και εν σιωπή και αυτήη μακαρία και ευλογημένη κατάσταση ονομάζεται νοερά ησυ-χία και ησυχαστική ζωή.

«Συ δε:..εἴσελθε είς τὸ ταμεῖον σου καὶ κλείσας τὴν θύραν σου...».Μέσα στην ησυχία και την σιωπή ο άνθρωπος του Θεού αλ-λοιώνεται, μεταμορφώνεται, ολοκληρώνεται.

Ο εραστής της ησυχίας και της σιωπής Άγιος Γρηγόριος ο Θε-ολόγος γράφει «Λέγε όταν έχεις να πης κάτι σπουδαιότερο τηςσιωπής και σιώπα όταν η σιωπή είναι ανωτέρα των λόγων».Αυτή την σιωπή εζήτησαν και εβίωσαν οι μεγάλοι πατέρες καιοι άγιοι της Εκκλησίας μας εν σπηλαίοις και όρεσι και ταιςοπαίς της γης γενόμενοι μέτοχοι και κοινωνοί Θείας φύσεως.

Τέλος να ζήσουμε και να γευθούμε την σιωπή ετούτες τιςάγιες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδος. Σιωπηλοί μπροστά στοΣταυρό σημαίνει μια έντονη και καρδιοπόθητη συμμετοχήστο μυστήριο του Θείου Πάθους. Μένοντας σιωπηλοί μπρο-στά στον Σταυρό και ατενίζοντας τον εν αυτώ και δι’ ημάςσταυρωθέντα λαμβάνουμε ουράνια δύναμη και θεϊκή εγκαρ-τέρηση για όλα τα λυπηρά και δυσάρεστα της παρούσης ζωής.Και τότε καυχώμεθα σαν τον Παύλο για τον Σταυρό του Κυρίουαλλά και για την δική μας εκούσια σταύρωση.

Ας αφήσουμε αγαπητοί την ψυχή μας μέσα σ’ αυτή την κα-τανυκτική ατμόσφαιρα της Αγίας και Μεγάλης Παρασκευήςνα προσφέρει στον Κύριο το άρωμα της ευγνωμοσύνης καιτην ευωδία των αισθημάτων της αγάπης που με την θυσίαΤου μας ελύτρωσε και μας ελευθέρωσε της τυραννίδος τουκακού, της αμαρτίας, των παθών και του θανάτου.

«Τὸν δι᾿ ἡμᾶς σταυρωθέντα δεῦτε πάντες ὑμνήσωμεν». «Ὁ Σταυρὸν ὑπομείνας καὶ τὸν θάνατον καταργήσας τῇ Ἀναστάσει Σου

Χριστὲ ἀξίωσον ἡμᾶς ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ, ὑμνεῖν καὶ δοξάζειν Σε. Αμήν».

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 20164

ΑΜΑΡΤΗΣΕ;

Ήτανε μια δροσερή Απριλιάτικη αυγή: η αυγή της Λαμπρής. Οήλιος δεν είχε βγει ακόμα, κι οι καμπάνες της εκκλησιάς του χωριούεσημαίναν καλώντας τους πιστούς στη λειτουργία. Κι εμπαίναν απ’όλες τες πόρτες οι ανθρώποι, πολλοί τη φορά, καθαροί, χαρούμε-νοι, ντυμένοι με ρούχα καινούργια, και κατόπι ο ένας στον άλλον,με τάξη κι ευλάβεια, επροσκυνούσαν τις εικόνες κι εσταμάταιναναπέκει στη μέση της εκκλησιάς κι επαίρναν θέση στα στασίδια. Καιοι γυναίκες ερχόνταν μπουλούκια- μπουλούκια με τες άσπρες μπό-λιες τους στο κεφάλι, με χρυσάφια στα στήθια, σεμνές, ευλαβητι-κές, στολισμένες, κι εμέναν όλες μαζί ξεχωριστά στο βάθος τηςεκκλησιάς, που δεν είχε γυναικίτη.

Όλοι επρόσμεναν τώρα ν’ αρχίσει η ακολουθία.Η θύρα του Ιερού άνοιξε, ακούστηκε ένας μικρός σάλαγος ανθρώ-

πων που κινιόνται, ο παπάς αποτέλειωσε τα μυστικά του, εθυμιά-τισε, εκοντόβηξε, έμεινε μια στιγμή σιωπηλός και, κάνοντας τοσταυρό του, αρχίνησε με ψιλή φωνή την ιεροπραξία. Όλα τα χέριακάμαν του σταυρού το σημάδι.

Ήταν γέροντας ο χρυσοφορεμένος λειτουργός˙ μικρός, με μεγάλαλευκά γένια, με μακριά μαλλιά, ασημένια κι εκείνα, λιγνός, με ζάρεςστο γερασμένο μέτωπό του, με γαλανά μάτια που τα γέρα και οι νή-στειες τα ‘χαν ξεθωριάσει. Όλο το χωριό τον εσεβόνταν.

Με την ψιλή του φωνή, που ολοένα εγινότουν σταθερότερη, ο γέ-ροντας εδιάβαζε ψαλτά τις ευκές του, που τις ήξερε όλες απ’ όξω,και η ακολουθία επροχωρούσε καθώς πάντα, επίσημη, κατανυχτική,μεγαλόπρεπη, κι ο κόσμος, που κρατούσε αναμμένες λαμπάδες στασταυρωμένα του χέρια, αφοκραζόταν με πίστη, κι από καρδίας εδε-ότουν, σα να ‘δινε μαγαλύτερη αξία στην προσευχή η μεγάλη γιορτήεκείνης της μέρας.

Μα ο παπάς ήταν ανήσυχος.Την πρώτη φορά που επρόβαλε στη θύρα για να βλοήσει, το σβη-

μένο του βλέμμα αναζήτησε κάποιον μέσα στον κόσμο, και με χτυ-ποκάρδι ξεταστικά εκοίταξε ένα γέροντα που εστεκότουν στην πρώτηγραμμή και που εφαινόταν συγχυσμένος κι εκείνος, γιατί δεν έμνε-σκε όπως ο άλλος κόσμος ακίνητος και δεν προσευχόταν με ευλά-βεια. Κι είπε ο παπάς με το νου του: «Εδώ θα ‘ναι κι εκείνη». Μα τοβλέμμα του δεν έλαβε καιρό να την εύρει ανάμεσα στις γυναίκες.

Και εγιόμιζαν τώρα την εκκλησιά οι ύμνοι, που τους έψαλλαν κα-λόφωνοι ψάλτες, και η ευωδία του λιβανιού, και στην τρεμάμενηδέηση του ιερέα αποκρινότουν σα μ’ ένα στόμα η βοή του λαού, πουμε πίστη και θέρμη εζητούσε από τα υπερκόσμια το έλεος, κι ήθελεν’ ανεβάσει τη δέησή του ως στου Θεού το θρόνο, ποθώντας να υπο-τάξει τα στοιχεία και να λυγίσει τη θέληση της παντοδυναμίας.

Ο παπάς εδιάβαζε πάντα, πότε με χαμηλή φωνή ψιθυριστά, πότεμεγαλόφωνα και ψάλλοντας, μα από στιγμή σε στιγμή η στενοχώριατου άξαινε, και μηχανικά μόνο εδιάβαζε τ’ άγια τα ρήματα της θυσίας˙αλλά εδεότουν η καρδιά του στον ουράνιον Πατέρα, άλλες έγνοιεςτου ανησυχούσαν το νου. Του ήταν μελλούμενο ν’ αμαρτήσει;

Εκεί ήταν κι εκείνη. Την είχε ξαγναντήσει1, όταν εθυμιάτισε τοπλήθος, σαν κρυμμένην ανάμεσα στις γυναίκες. Η ταραχή της, οφόβος της, η συγκίνησή της ήταν ζωγραφισμένη απάνω στ’ όμορφο

το πρόσωπο της νέας. Ω, η δύστυχη, ούτε αυτή δεν έφταιγε: το’ χεαπαιτήσει ο πατέρας της, ο γέροντας που εστεκόταν ορθός στηνπρώτη γραμμή και που δεν επροσευκότουν. Πώς είχε κλάψει προ-χτές στην ξομολόγησή της, όταν με συντριμμένη καρδιά του’ χε μαρ-τυρήσει την άτυχη και απελπισμένη αγάπη της, το μεγάλο τηςφταίσμα μ’ έναν άντρα παντρεμένον. Εκείνη ποτέ δεν θα τολμούσενα ζητήσει τα θεία δώρα, μα ο πατέρας την υποχρέωσε, ο πατέραςήθελε βεβαίωση, ήθελε ή να ‘ναι περήφανος από τη θυγατέρα τουή να ξεπλύνει τη ντροπή του στο αίμα! Τι θα ‘κανε η δύστυχη; Καιπόσο είχε συγχυστεί ο παπάς ακούοντάς την! Γιατί τον είχε αφήσειο Θεός να ζήσει και, στα ύστερά του χρόνια, τον έριχνε σε τέτοια στε-ναχώρια; Γιατί δεν σπλαχνιζόταν τον κόσμο Του, παρά τον άφηνε νααμαρταίνει, και δεν εδέσμευσε ολότελα τη δύναμη του πειρασμού;

Και η λειτουργία επροχωρούσε. Με το Βασιλέα του κόσμου σταχέρια, ανάμεσα σε δυο λαμπάδες, εβγήκε στο πρεσβυτέριο κι εστά-θηκε μπρος στο πλήθος. Άκρα σιωπή εβασίλευε, γιατί κανένας δενεσάλευε. Ψηλόφωνα εδεήθηκε για τον κόσμο, μια ανατριχίλα εδιά-βηκε απ’ όλα τα κορμιά, και το Κύριε, ἐλέησον, που βγήκε απ’ όλατα χείλη, έβγαινε από τα βαθύτατα του Είναι, από φοβισμένες καρ-διές που τις εταπείνωνε εκείνη τη στιγμή ο τρόμος της αδυναμίαςτους. Μα ο γέροντας δεν είχε σαν πάντα κατεβασμένο το βλέφαρο.Το σβημένο του βλέμμα εκοίταζε στο βάθος της εκκλησιάς, όπουήταν οι γυναίκες, σα να ‘θελε ν’ ανταμώσει τη ματιά της και να τηςσυστήσει ό,τι της είχε παραγγείλει προχτές στην ξεμολόηση.

Δεν ημπορούσε, της είχε ειπεί, να την κοινωνήσει. Όχι, τέτοιαναμαρτία δεν τη χωρούσε ο νους του. Ας μην ερχότουν καλύτερα τηΛαμπρή στην εκκλησία˙ ας εύρισκε μια πρόφαση, όποιαν ήθελε˙ αςέκανε την άρρωστη. Μα αν πάλι δεν ημπορούσε να κάμει αλλιώς,κι αν έπρεπε να παρουσιαστεί για να κοινωνήσει, ας ερχότουν ανά-μεσα στις άλλες γυναίκες, κι αυτός σκήμα μόνο θα ‘κανε πως τηςμεταδίνει τη σάρκα και το αίμα του Σωτήρα. Όχι, δε θα την κοινω-νούσε˙ αυτή την αμαρτία δεν την χωρούσε ο νους του.

Κι η λειτουργία ήταν τώρα προς το τέλος. Είχαν ειπεί το Πιστεύωκαι το Πάτερ ἡμῶν, οι ψάλτες έψαλλαν το κοινωνικό2, κι ο τιμημέ-νος γέροντας, χρυσοφορεμένος, επρόβαλε στη μεσινή τη θύρα κα-λώντας τους πιστούς να μεταλάβουν. Τα χέρια του έτρεμαν σα ναήταν πάρα βαρύ τ’ ασημένιο ποτήρι.

Της έριξε μια ματιά κι άρχισε να κοινωνάει τον κόσμο, που κατά τοσυνήθιο ήταν πολύς αυτή την ημέρα. Κι εκοινωνούσαν πρώτοι οι γέ-ροντες, που έστρεφαν πρώτα προς το λαό ζητώντας συχώρηση, καικατόπι οι επίλοιποι οι άντρες, και τέλος οι γυναίκες. Κι ανάμεσά τουςήταν κι εκείνη. Κάθε τόσο ο παπάς την εκοίταζε. Μα έβλεπε κιόλαςπως κι ο γέροντας πατέρας όλο ανησυχούσε περσότερο, βλέπονταςν’ αφήνει να διαβαίνουν άλλες μπροστά της. Τον είδε να παρατηρείπροσεχτικός την κόρη του και να ζυγώνει σιμά της. Κι αυτή, ωχρήτότες, με δειλό βήμα και σαν αλαλιασμένη, έβαλε το πόδι της στοπρώτο σκαλί. Ο πατέρας σιμά της εκοίταζε. Και μ’ αναγάλλιασή τουείδε τον άγιο γέροντα να της βάζει, ατάραχος τώρα, τη λαβίδα με τηνκοινωνιά στο στόμα, ενώ με την ψιλή του φωνή επρόφερνε τα τυπικά:

Εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ζωὴν τήν αἰώνιον.

1 Αντικρίσει2 Ψαλμός που κατά τη διάρκειά του κοινωνούν οι ιερείς.

Η φετινή μας επιλογή εορταστικού για το Πάσχα κειμένου,μας οδήγησε στον κερκυραίο συγγραφέα Κωνσταντίνο Θε-οτόκη (1872-1923), εισηγητή του κοινωνικού μυθιστορή-ματος στον τόπο μας. Το έργο του χαρακτηρίζεται από ρεαλιστικήγραφή και ψυχογραφική δύναμη. Το συγκεκριμένο κείμενό του επι-λέχτηκε, ξεφεύγοντας από τα καθιερωμένα, για τη σήμανση της ιδι-αίτερης ψυχικής έντασης που φέρνει το πνεύμα της Ανάστασηςστους απλούς ανθρώπους. Τρεις τύποι, πρόσωπα του διηγήματος,

υπό το βάρος των μυστικών της ζωής τους, αντιμετωπίζουν ως δί-λημμα την προσέλευση στην κορυφαία θρησκευτική πράξη, το ιερόθυσιαστήριο και το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας τη νύχτα τηςΑναστάσεως, με τη δική του καθένας οπτική και εσωτερική παρόρ-μηση. Η μαγεία του συγγραφέα, με την αριστοτεχνική πλοκή και τησταδιακή κορύφωση, φέρνει εν τέλει τη λύση-κάθαρση, που ελπί-ζουμε να έχει, μαζί με τις ευχές μας, τον αντίκτυπό της στην ψυχήκαι του σημερινού αναγνώστη, δηλ. όλων μας…

> Του Κωνσταντίνου Θεοτόκη

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2016 5

Τ ο όνομα αυτό είναι, πιστεύω, το πλέον εκφραστικό,προκειμένου να περιγραφεί ο χώρος όπου διαμορφώ-θηκε ο δυτικός πόλος ισχύος της Στερεάς από τον 16οέως τις αρχές του 19ου αιώνα. Από τα βόρεια Άγραφα της ση-μερινής νοτιοδυτικής Θεσσαλίας έως την ορεινή Ναυπακτίαστον Κορινθιακό κόλπο, και από την ορεινή Λειβαδιά στα ανα-τολικά, με το προϊστορικό Τροφώνιο Μαντείο, φτάνοντας σταΑκαρνανικά όρη στο Ιόνιο πέλαγος, η περιοχή ορίζεται από τηγεωμορφολογία, τους μύθους και τη μακραίωνη ιστορία τωνανθρώπων.

Αν κάθε ιστορική περίοδος τείνει να σταθμιστεί με κέντρο βά-ρους τον χρυσό αιώνα του Περικλή, στην ορεινή πλευρά τηςκεντρικής Ελλάδας, σε αυτήν τη «θάλασσα των βουνών», όπωςτην έχει αποκαλέσει με τρυφερότητα ένας Ολλανδός προϊστο-ρικός αρχαιολόγος, το κέντρο βάρους της μεγάλης ιστορικήςδιάρκειας είναι οι αρματολοί της Ρούμελης. Σε αυτούς πύκνω-σαν από τον 18ο αιώνα όλες οι ιστορικές διάρκειες που εκλύον-ταν στην περιοχή από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ηιστορία της ορεινής πλευράς της κεντρικής Ελλάδας χάνεταιστα βάθη της προϊστορίας, και η κατοίκηση, όπως αποδει-κνύουν οι προϊστορικοί αρχαιολόγοι, ίσως να άρχισε την εποχήτης εξημέρωσης των ζώων από τον άνθρωπο· οπωσδήποτεπυκνή κατοίκηση μαρτυρείται από την πρώιμη εποχή του χαλ-κού.1 Πόσοι αιώνες; Φυσικά, οι μετακινήσεις πληθυσμών ήτανπάντα στην ημερήσια διάταξη της ιστορίας, εδώ όπως καιαλλού. Ωστόσο, οι περιοχές των βουνών της κεντρικής Ελλάδαςδιατηρούσαν έως τον 20ό αιώνα ένα διηνεκές χαρακτηριστικό,την κτηνοτροφία, κατά κανόνα αιγοπροβάτων.2

Ας ξεκινήσουμε, όπως συχνά σε αυτό το βιβλίο, με τις ομοι-ότητες και τις διαφορές ανάμεσα στις ευρωπαϊκές και τιςβαλκανικές ιστορικές πραγματικότητες. Δεν θα τηρήσουμετην καθιερωμένη ερμηνεία, δηλαδή δεν θα θέσουμε το γνω-στό δίλημμα για τα περιφραγμένα ή κοινά χορτολίβαδα βό-σκησης, τα κλειστά ή κοινοτικά δάση και, κατ’ επέκταση, γιατην αντίθεση μεταξύ ποιμενικής και καλλιεργητικής οικονο-μίας. Αυτή η ερμηνεία έρχεται από άλλες συνθήκες, από τογνωστό σύστημα των περιφράξεων, ιδίως στην Αγγλία. ΣταΒαλκάνια και αλλού στην οθωμανική επικράτεια, οι ορεσί-βιοι, όπως θα δούμε στο επόμενο υποκεφάλαιο, έτυχαν ει-δικής μεταχείρισης από το κράτος, τουλάχιστον τους πρώτουςαιώνες, και αποτελούσαν τη «σπονδυλική του στήλη» επειδήκάλυπταν στρατιωτικές και άλλες ανάγκες του.3

Σε χωριά ημιορεινά, από ένα υψόμετρο της τάξης των τετρα-κοσίων μέτρων, και σε ορεινά που έφταναν έως τα 1.400 μέτρα,κατοικούσε ο ποιμενικός πληθυσμός των ορεινών περιοχών τηςκεντρικής Ελλάδας. Σε αυτές τις περιοχές ζούσαν ποιμενικές οι-κογένειες, συγκροτημένες συνήθως από τρεις γενιές (εκτός απότις κόρες που πήγαιναν στο σπίτι του άντρα τους), ενώ το σύ-στημα Çift-hane δεν είχε ακόμη νόημα στις περιπτώσεις κτη-νοτρόφων που διέθεταν για καλλιέργεια κάποια χωράφια,συμπληρωματικά προς την κτηνοτροφία. Ο χώρος και το περι-βάλλον με τους τόπους οίκησης μπορεί να περιγραφεί ως βα-θιές στενές κοιλάδες, δάση, μικρά οροπέδια, πλαγιές πουχρησιμοποιούνταν ως βοσκότοποι, πολλά νερά, όλα αυτά δια-συνδεδεμένα με μονοπάτια ή λίγο ευρύτερα περάσματα, όχιόμως αμαξιτά. Στους κτηνοτρόφους, συνεπώς, ο παραγωγικόςχώρος δεν ήταν οργανωμένος σε οικογενειακούς κλήρους, όπωςστους καλλιεργητές. Αντιθέτως, ο χώρος αυτός είχε κατ’ ανάγκηκάτι κοινό για όλους, χωρίς αυτό να συνεπάγεται κάποιου είδουςαρχαίο ή νεότερο κοινοτισμό.4 Αυτονόητο είναι ότι επίκεντροτου οικογενειακού κλήρου για τους καλλιεργητές ήταν η γη, ενώγια τις οικογένειες των ποιμένων το κοπάδι.5 Παρά την κάποιαπαρουσία της γεωργίας στις ορεινές περιοχές, πιστεύω ότι δενεπρόκειτο για μεικτή (κτηνοτροφική και αγροτική) οικονομία,αλλά για ένα σύστημα παραγωγής υλικών αγαθών ιεραρχη-μένο, όπου η κτηνοτροφία κυριαρχούσε σχεδόν συντριπτικά,σε συνδυασμό πρωτίστως με την οικιακή βιοτεχνία και μόνοπαραπληρωματικά με μικρές καλλιέργειες.6 Για παράδειγμα,το 1809-10 τα 85 χωριά των κατεξοχήν ορεινών Αγράφων μετους περίπου πενήντα χιλιάδες κατοίκους πουλούσαν σε άλλεςπεριοχές εμπορεύματα αξίας 876.000 γροσιών, από τα οποίατο 76% ήταν προϊόντα αμιγώς κτηνοτροφικά (ζώα, μαλλί, τυρί,βούτυρο)· το μετάξι από τις οικοτεχνίες τους αντιπροσώπευετο 16% (τα οικοτεχνικά προϊόντα από μαλλί, όπως το νήμακαι τα υφάσματα, δεν τα γνωρίζουμε), ενώ τα αμιγώς αγρο-τικά προϊόντα μόλις άγγιζαν το 0,5%. Σε αυτά περιλαμβάνεταιτο μέλι, που πιθανότατα προερχόταν από κυνήγι μελισσώνκαι όχι από μελισσοκομία, ποσότητες κρασιού που εν μέρεικαλλιεργούνταν και εν μέρει εισάγονταν από την πεδινή Θεσ-σαλία, και τέλος, καλαμπόκι άγνωστης ποσότητας, για δικήτους κατανάλωση.7 Δεν πρόκειται, λοιπόν, για μεικτή παρα-γωγή, αλλά για κτηνοτροφία της οποίας τα προϊόντα μεταποι-ούνταν με συμπληρωματικές οικοτεχνικές δραστηριότητες.Οι καλλιέργειες είχαν μόνο παραπληρωματική σημασία.

Απόσπασμα από το βιβλίο του ομότιμου καθηγητή ιστορίας Πέτρου Θ. Πιζάνια: Η ιστορία των Νέων Ελλήνων. Από το 1400 έως το 1820, εκδόσεις της Εστίας, 2014.

Ο κόσμος της θάλασσας των βουνών

1 Marko Porčić, «Nomadic Pastoralism in theEarly Bronze Age of the Central Balkans Evalu-ation of Background Knowledge», Balcanica,XXXIX/2009, και John Bintliff, «Regional FieldSurveys and Population Cycles» στο Του ίδιουκαι Kostas Sbonias (eds), Reconstructing.

2 Andreas Kapetanios, Beyond Environmentaland Economic Determinism: The Social Role ofAnimal Production in Ikaria, Crete and Epirus inan Ethnoarchaeological Perspective, Submittedfor the degree of Doctor of Philosophy, Peter-house , Οκτώβριος 2011 (αδημοσίευτη διατριβή).

3 Halil İnalcık, «The Yürük», στο R. Pinner - W.

Denny (eds), Oriental Carpet and Textile Studies,Hali Magazine, Λονδίνο 1986, σ. 56. Resat Ka-saba, «L’Empire ottoman, ses nomades et sesfrontières aux XVIIIe et XIXe siècles», Critiqueinternationale, 12/2001.

4 Harold A. Koster, «Yours, Mine, and Ours:Private and Public Pasture in Greece» στο P.Nick Kardulias and Mark T. Shutes (eds),Aegean Strategies. Studies of Culture and Envi-ronment on the European Fringe, Rowman andLittlefield Pub, Βοστόνη 1977, σ. 146-156.

5 P. K. Doorn - L. S. Bommeljé, «Transhu-mance in Aetolia, Central Greece: a mountain

economy caught between storage and mobility»,στο R. Maggi - R. Nisbet - G. Barker (eds),Archeologia della pastorizia nell’ Europa merid-ionale, Πρακτικά, Rivista di Studi Liguri, Ι/1-4,Bordighera 1991, σ. 87-94.

6 P. K. Doorn - L. S. Bommeljé, «Transhu-mance in Aetolia», ό.π. Και το ίδιο ζήτημα για τηνκτηνοτροφία της οροσειράς της Πίνδου στο P.Halstead, «Present to past in the Pindhos: diver-sification and specialisation in mountaineconomies», Archeologia della pastorizia, ό.π.

7 William Martin Leake, Travels in NorthernGreece, τ. 4, σ. 269, 273.

25 Χρόνια Α.Ν.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 20166

Τέλος, πρέπει να προσθέσουμε το κυνήγι και τη συλλογήκαρπών.

Υπήρχαν όμως κοινωνικές ομάδες παραπληρωματικές προςτην κτηνοτροφία. Σε αυτές περιλαμβάνονταν οι τεχνίτες, κά-τοχοι πολύ απλών εργαλείων χεριού με λίγες δυνατότητες,περιφερόμενοι σιδεράδες και χαλκιάδες, περιφερόμενεςαδελφότητες ραφτάδων, λίγοι οπλουργοί, κατασκευαστέςμπαρουτιού και, τέλος, υφαντουργοί.8 Οι σιδεράδες, οι χαλ-κιάδες και οι ραφτάδες, πάντοτε άντρες, μετακινούνταν απόχωριό σε χωριό και σε παζάρια. Οι οπλουργοί και οι κατασκευα-στές μπαρουτιού ήταν τεχνίτες ειδικευμένοι, εγκατεστημένοι σεδύο ορεινά χωριά, και εργάζονταν κυρίως με παραγγελίες απότις γύρω περιοχές και με τους περιφερόμενους εμπόρους.9Πρόκειται για ομάδες τεχνιτών οι οποίες παραδοσιακά εξυπη-ρετούσαν την κτηνοτροφία. Συνεπώς, δεν διαφοροποιούσαν ταθεμελιώδη χαρακτηριστικά που έδιναν την πρωτοκαθεδρία στηνποιμενική κοινωνία. Η υφαντουργία, παλαιότατη οικιακή δρα-στηριότητα, δεν ξεχώριζε από την παραγωγή μάλλινων νημάτωνκαι υφασμάτων, και την ασκούσαν ανέκαθεν οι γυναίκες, ιδιαί-τερα την περίοδο του χειμώνα, σε όλες τις ορεινές περιοχές τωνΒαλκανίων όπου επικρατούσε η κτηνοτροφία.10 Φαίνεται όμωςότι άντρες υφαντουργοί, ιδίως από την επαρχία Αγράφων, απο-σπάστηκαν από την κτηνοτροφία για να προσανατολιστούν προςτην εντατικότερη κατασκευή παραδοσιακών μάλλινων υφασμά-των τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, όταν οι κάπες, οι βε-λέντζες και άλλα μάλλινα άρχισαν να αποτελούν αντικείμενοτου εξαγωγικού εμπορίου.11 Η μεταποιητική αυτή παραγωγήεξελίχθηκε περαιτέρω, άγνωστο πότε, εισάγοντας στην κατα-σκευή υφασμάτων και τα βαμβακερά, βαμμένα μάλιστα επιτό-που σε ποικίλα χρώματα.12 Ίσως να έχουμε ένα ακόμη τοπικόφαινόμενο πρωτοεκβιομηχάνισης, όπως γνωρίζουμε για τα Αμ-πελάκια, τις υφαντουργικές οικοτεχνίες των οροσειρών της Πίν-δου, της Ροδόπης και άλλων περιοχών. Αυτή η διαφαινόμενηεξειδίκευση στην οικοτεχνία δεν άλλαξε τον θεμελιώδη κτηνο-τροφικό χαρακτήρα της ορεινής αυτής περιοχής.

Ας δούμε λοιπόν τον κατεξοχήν υλικό πλούτο, δηλαδή τοζωικό κεφάλαιο, ξεκινώντας με ορισμένους αριθμούς ως τάξειςμεγέθους. Γενικές αναφορές για εκτεταμένη κτηνοτροφική οι-κονομία από τον 15ο αιώνα πρέπει να θεωρηθούν αληθείςλόγω της μακράς ιστορίας της ποιμενικής οικονομίας στην πε-ριοχή.13 Με βάση μια καταγραφή σε φορολογικά κατάστιχα,που θα μας βοηθήσει να σχηματίσουμε μια γενική ιδέα για τοδεύτερο μισό του 16ου αιώνα, περιορισμένη σε είκοσι έξιχωριά της βόρειας Αιτωλίας, διαπιστώνουμε ότι αντιστοιχού-σαν περίπου δεκαπέντε αιγοπρόβατα ανά άτομο.14 Γύρω στο1800, ο αριθμός των αιγοπροβάτων στην περιοχή μόνο της ση-μερινής Αιτωλίας και των Αγράφων, εξαιρουμένων των κοπα-διών που ανήκαν σε μεγάλους Οθωμανούς αξιωματούχους,έφταναν τα 2,4 εκατομμύρια κεφάλια ζώων, με τις κατσίκες ναανέρχονται στο 78% αυτού του συνόλου. Να τονίσουμε ότι μας

διαφεύγει ο αριθμός των βοοειδών, των εργατικών, και των μι-κρών οικόσιτων ζώων.15 Με μετριοπαθείς υπολογισμούς βάσειτου γενικού πληθυσμού της περιοχής, αναλογούσαν σαράντασχεδόν αιγοπρόβατα ανά κάτοικο, ενώ, εάν αφαιρέσουμε τονπληθυσμό των ναυτικών πόλεων, πλησίαζαν τα πενήντα.16 Γιανα σταθμίσουμε αυτό το μέγεθος, να θυμίσω ότι σύμφωνα μετα στοιχεία πληθυσμού και αριθμού ζώων που γνωρίζουμε γιατο λεκανοπέδιο της Αττικής, εκεί αναλογούσαν εννέα ζώα ανάκάτοικο, ενώ αν αφαιρέσουμε τον πληθυσμό της Αθήνας, αυ-ξάνονται με τις χαμηλότερες εκτιμήσεις στα δεκατέσσερα.Ακολουθούσε η Ήπειρος, με τον μισό σχεδόν αριθμό αιγοπρο-βάτων ανά κάτοικο σε σύγκριση με το λεκανοπέδιο.17 Έμμεσηεπιβεβαίωση των παραπάνω μεγεθών έρχεται από τα 4,35εκατομμύρια αιγοπρόβατα, καταμετρημένα στην κεντρική Ελ-λάδα και την Πελοπόννησο, λίγα χρόνια μετά την ΕλληνικήΕπανάσταση, παρά τις μεγάλες απώλειες που είχε η κτηνοτρο-φία στο μεταξύ.18 Είναι συνεπώς σχεδόν βέβαιο πως η συγκέν-τρωση ζωικού κεφαλαίου στην ορεινή κεντρική Ελλάδα ήτανεξαιρετικά υψηλή.

Πώς αναπαραγόταν αυτό το τεράστιο ζωικό κεφάλαιο; Αν οικαλλιεργητές της γης ήταν αναγκαστικά, αλλά όχι θεσμικά,προσδεδεμένοι στη μικρή κλίμακα των χωραφιών που είχανστα χωριά τους, οι κτηνοτροφικοί πληθυσμοί άπλωναν σε με-γάλη έκταση τον ζωτικό τους χώρο και τον οικειοποιούντανμε διαρκείς μετακινήσεις, που ρυθμίζονταν από τις εποχέςτου χρόνου. Αυτός ήταν ο μόνος τρόπος αναπαραγωγής τουζωικού κεφαλαίου τους. Οι μεγάλοι ορεινοί όγκοι της κεντρι-κής Ελλάδας έχουν δύο βασικά χαρακτηριστικά που διευκο-λύνουν την ανάπτυξη ποιμενικών κοινωνιών. Πρώτον, οιαλλεπάλληλες πλαγιές και κοιλάδες αυξάνουν εκθετικά τηνεπιφάνεια βόσκησης σε μια σχετικά περιορισμένη ακτίνα επι-φανείας. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι στα όρια αυτήςτης σχετικά περιορισμένης ακτίνας χώρου αρκεί μια μετακί-νηση λίγων δεκάδων χιλιομέτρων για να αλλάξουν οι κλιμα-τολογικές συνθήκες.

Για να γίνει κατανοητή η οικειοποίηση της γεωμορφολογίαςτης ορεινής κεντρικής Ελλάδας από τις ποιμενικές κοινωνίες,ας θυμηθούμε την τεράστια πεδιάδα που εκτείνεται από τα δυ-τικά της σημερινής Γαλλίας, από τα παράλια του Βισκαϊκού κόλ-που έως τη δυτική Ρωσία, όπου σχηματίζεται η απέραντηρωσική πεδιάδα μέχρι τα Ουράλια. Αυτή η πεδιάδα, από τιςακτές των βόρειων θαλασσών, προχωράει μέσα στην ευρω-παϊκή ήπειρο σε βάθος που φτάνει ενίοτε τις εκατοντάδες χι-λιόμετρα. Εκεί η κτηνοτροφία μπορούσε να υπάρξει μόνοεφόσον επινοούσαν οι άνθρωποί της ένα σύστημα προστασίαςτων ζώων στη μέση της πεδιάδας, τον σταβλισμό, και διέθεταντα μέσα για την υλοποίησή του. Αντίθετα, στην ορεινή κεντρικήΕλλάδα, όπως και σε πολλά ορεινά μέρη, μπορούσαν να απο-φύγουν το κρύο του χειμώνα που σκότωνε τα ζώα, ή τη ζέστητου καλοκαιριού που είχε το ίδιο αποτέλεσμα, μετακινούμενοιτον χειμώνα σε προσιτές αποστάσεις προς τις παράλιες ή τις

8 Μάρκος Α. Γκιόλιας, Ιστορία της Ευρυτα-νίας, σ. 46-50. Δημήτρης Λουκόπουλος, Γεωρ-γικά της Ρούμελης, Σύλλογος προς ΔιάδοσινΩφελίμων Βιβλίων αρ. 14, Αθήναι 1938, σ. 53-61, 73-79.

9 Μάρκος Α. Γκιόλιας, Το παραδοσιακό δίκαιοκαι η οικονομία του τσελιγκάτου, Πορεία, Αθήνα2004, σ. 337.

10 Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού, Επιστολές,εκδ. Ι. Ε. Στεφανή - Ν. Παπατριανταφύλλου-Θε-οδωρίδη, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 404, αρ. 216.

11 Μάρκος Α. Γκιόλιας, Το παραδοσιακό δίκαιο,σ. 329- 335.

12 William Martin Leake, Travel, τ. 4, σ. 273-274.

13P. K. Doorn - L. S. Bommeljé, «Transhumancein Aetolia», σ. 88-89. Peter K. Doorn, «Populationand settlements in Central Greece», ό.π.

14 Spyros Asdrachas, «Histoire de la Grècepost-byzantine» in Annuaire 1975-1976, Écolepratique des hautes études. 4e section, Scienceshistoriques et philologiques, 1976, σ. 477-481.

15 François Charles Hugues Laurent Pouque-ville, Voyage dans la Grèce, τ. 4, σ. 261- 263.

16 Στο ίδιο, σ. 251. Sebastiaan Bommeljé - PeterK. Doorn, Aetolia and the Aetolians, ό.π., σ. 46.

17 François Charles Hugues Laurent Pouque-ville, Voyage dans la Grèce, τ. 5, σ. 112-116.

18 Γιώργος Ν. Μητροφάνης, Η φορολογία τηςπρωτογενούς παραγωγής στην Ελλάδα (1828-1862). Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, Πανε-πιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 1992, σ. 237.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2016 7

19 Karl Kaser, «Κτηνοτροφία, συγγένεια», ό.π.,σ. 100.

20 Peter Doom, «Geographical Location andInteraction Models and the Reconstruction ofHistorical Settlement and Communication: TheExample of Aetolia, Central Greece», HistoricalSocial Research, 18-3/1993, σ. 55, πίνακας 6,και σ. 71, διάγραμμα 13.

21 Στο ίδιο, σ. 56 χάρτης 1. Δημήτρης Ανωγιά-της-Πελέ, Δρόμοι και διακίνηση, σ. 33-34, 46, 49.

22 Ανδρέας Καπετάνιος, «Χώρος και χρόνος στηΔυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχη-ματισμού», http://cambridge.academia.edu/Andre-asKapetanios/Papers/922091/

23 Ηλίας Ν. Αρναούτογλου, «“Σιδηροκέφαλαήτοι αθάνατα και αδιάφθορα”. Οικονομική και νο-μική συνέχεια στις συμβάσεις κτηνοληψίας»,Πνεύματος Δώρημα Γεωργίω Π. Νάκω, Θεσσα-λονίκη 2010 (ανάτυπο).

24 Δημήτρης Λουκοπούλος, Ποιμενικά της Ρού-μελης, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βι-βλίων, Αθήνα 1930. Δημήτρης Χ. Χαλατσάς, «Τοδίκαιο στα ορεινά χωριά της κεντρικής Ρούμεληςεπί Τουρκοκρατίας», Ρουμελιώτικο Ημερολόγιο,1968-1970.

25 P. K. Doorn - L. S. Bommeljé, «Transhu-mance in Aetolia», ό.π., σ. 92.

26 Δημήτρης Λουκόπουλος, Ποιμενικά τηςΡούμελης, σ. 159-161. Δημήτρης Σταμέλος, ΗΔωρίδα στην τουρκοκρατία. Συμβολή στη μελέτητου νεότερου Ελληνισμού, Γλάρος, Αθήνα 1986,σ. 31.

27 Μάρκος Α. Γκιόλιας, Παραδοσιακό δίκαιο, σ.203-211.

28 Σπύρος Ι. Ασδραχάς, Ελληνική κοινωνία καιοικονομία, σ. 137-138.

29 J. Lewthwaite, «The idea of transhumance:post-positivist perspectives and problematic»,στο R. Maggi - R. Nisbet - G. Barker (eds),Archeologia della pastorizia, ό.π.

πεδινές περιοχές που ήταν θερμότερες, και αντιστρόφως τοκαλοκαίρι προς τα ορεινά που ήταν ψυχρότερα, φτάνονταςέως και τις δύο χιλιάδες μέτρα ύψος.19 Αυτή η μετακίνηση γι-νόταν βαθμιαία με την πορεία των εποχών του έτους και τηναλλαγή της θερμοκρασίας ανά υψόμετρο. Οπότε, σε μικρέςαποστάσεις μεταξύ δύο προσωρινών σταθμεύσεων άλλαζε τοκλιματολογικό περιβάλλον και εξασφαλιζόταν απρόσκοπτα ηαναπαραγωγή του ζωικού κεφαλαίου τους. Υπολογίζουμε ότιγια κάθε διακόσια μέτρα αλλαγής υψομέτρου οι βοσκοί με τακοπάδια τους έπρεπε να διανύσουν μονοπάτια μήκους ενόςέως τεσσάρων χιλιομέτρων.20 Πόσες χιλιάδες χιλιόμετρα δυ-νατών διαδρομών κάλυπταν αυτά τα μονοπάτια και τα περά-σματα; Από τα μέσα του 19ου αιώνα γνωρίζουμε μόνο ένανγαλλικό τοπογραφικό χάρτη της Αιτωλίας και των Αγράφων,του οποίου οι διαδρομές και τα μονοπάτια επιβεβαιώνονταιεν πολλοίς από τις αναλυτικές περιγραφές των διαδρομώνπου κατέγραψαν περιηγητές στις αρχές του 19ου αιώνα.21Είναι εύλογο να δεχτούμε, υπολογίζοντας κατά προσέγγισημε βάση την κλίμακα, ότι υπήρχαν δίκτυα μονοπατιών και πε-ρασμάτων δεκάδων χιλιάδων χιλιομέτρων. Δίκτυα που δηλώ-νουν μεγάλη ευχέρεια μετακινήσεων των κοπαδιών προςποικίλες κατευθύνσεις του ορίζοντα, παραμένοντας όμως σταγεωγραφικά όρια της ορεινής κεντρικής Ελλάδας.

Η εποχική λοιπόν μετακίνηση των ζώων ήταν ο τρόπος ανα-παραγωγής αυτού του κεφαλαίου, από το οποίο, ας σημειωθεί,ήταν εξαρτημένες συνολικά οι υλικές προϋποθέσεις αναπαρα-γωγής των ανθρώπων. Για να πραγματοποιηθεί η εποχική με-τακίνηση ενός τόσο μεγάλου αριθμού ζώων, ήταν απαραίτητοοι ανθρώπινες δραστηριότητες να προσαρμόζονται στα γεω-μορφολογικά και κλιματολογικά δεδομένα μέσω ενός γενικούκοινωνικού καταμερισμού της εργασίας. Μόνο έτσι ο άγριος φυ-σικός χώρος μετεξελισσόταν από πεδίο απειλής σε αντικείμενοοικειοποίησης από τους ανθρώπους, εξυπηρετώντας τις επιδιώ-ξεις της αναπαραγωγής τους.22 Τι μπορούσε να είναι αυτός ο γε-νικός κοινωνικός καταμερισμός εργασίας;

Ο καταμερισμός είχε ως κέντρο αναφοράς τη συγκρότηση κο-παδιών. Ένα κοπάδι που θα ακολουθούσε τις πιο πάνω διαδρο-μές, μπορούσε να αποτελείται από αρκετές δεκάδες χιλιάδεςαιγοπρόβατα, τα οποία ανήκαν σε πολλές διαφορετικές οικο-γένειες κτηνοτρόφων. Το πιο συνηθισμένο συλλογικό σύστημασυγκρότησης των κοπαδιών ήταν η σχέση ανάθεσης των ζώωνσε τρίτους, η κτηνοληψία, τρόπος ανάθεσης πολύ παλαιός, διά-χυτος στα Βαλκάνια και σε ορεινές περιοχές της Ευρώπης.23 Οικτηνολήπτες, συνήθως κτηνοτρόφοι με αρκετά δικά τους ζώα,μέσω πολλών συμβάσεων με τρίτους σχημάτιζαν μεγάλα κοπά-δια και αναλάμβαναν να τα μετακινούν, αμειβόμενοι με έναμέρος των αγαθών που παρήγαγαν τα ζώα, ίσως και με μικρόαριθμό νεογέννητων.24 Παρότι προφορικές, οι μαρτυρίες απόένα χάνι στην Ακαρνανία μιλάνε για κοπάδια της τάξης των πε-νήντα-εξήντα χιλιάδων αιγοπροβάτων μαζί με τα συνοδευτικά

ζώα από ένα πέρασμα.25 Στη συγκρότηση των κοπαδιών δεν με-τείχαν μόνο κάτοχοι μεγάλου αριθμού ζώων. Έπαιρναν μέροςκαι μικροί, με λίγες δεκάδες ζώα, σε ορισμένες περιπτώσεις μεακόμη λιγότερα.26 Ο κτηνολήπτης προσλάμβανε τους βοσκούς,που προέρχονταν από τα φτωχότερα στρώματα, ενώ δεν απο-κλειόταν να έχουν διαθέσει και αυτοί στο κοπάδι κάποια ελά-χιστα ζώα ο καθένας, ενώ ως βοσκοί πληρώνονταν σε είδος(κολιγιά, και σε μία παραλλαγή σχέσεων εγαλιά) και ήταν ένο-πλοι.27 Σύμφωνα με κάποιες καταγραφές στην ορεινή Φθιώ-τιδα, ο αριθμός ζώων ανά κάτοχο κοπαδιού κυμαινόταν στιςαρχές του 19ου αιώνα από ορισμένες εκατοντάδες ζώα, πουαποτελούσαν τον μεγάλο κανόνα των μικρότερων ιδιοκτησιών,έως και πάνω από τις δέκα χιλιάδες, για ελάχιστους πολύ με-γάλους κτηνοτρόφους.28

Οι σχέσεις με τις οποίες συγκροτούνταν τα κοπάδια δεν διέ-φερε ουσιαστικά από τις σχέσεις οργάνωσης ενός τσελιγκάτου,παρά μόνο σε ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό. Τα τσελιγκάταήταν μετακινουμένα ημινομαδικά χωριά, όπως ήταν τα χωριάτων Βλάχων, έως την αργή και βαθμιαία μόνιμη εγκατάστασητων οικονομικά ισχυρότερων ομάδων τους από τον 17ο αιώνα.Αντίθετα, οι ποιμενικές κοινωνίες των ορεινών της κεντρικήςΕλλάδας ήταν εδραίοι πληθυσμοί, και μόνο τα κοπάδια τουςπραγματοποιούσαν εποχικές μετακινήσεις με το σύστημα ανά-θεσης που προαναφέραμε.29 Πρακτικά, τα 2,4 εκατομμύρια αι-γοπρόβατα, φυσικά και τα υπόλοιπα είδη ζώων των οποίων δενγνωρίζουμε τον αριθμό, κινούνταν διαρκώς στα όρια της ορει-νής κεντρικής Ελλάδας, ενώ οι κτηνοτρόφοι παρέμεναν εν πολ-λοίς στα χωριά τους, ασχολούμενοι με τις οικοτεχνίες τους, μετο κυνήγι, με τις λίγες μικρές καλλιέργειες και με τα υπόλοιπαμικρά οικόσιτα ζώα.

Νομίζω ότι ο κλασικός καταμερισμός των έργων εντός τηςδιευρυμένης ποιμενικής οικογένειας μεταξύ γυναικών και αν-δρών, ενηλίκων και παιδιών, δεν μας βοηθάει να αντιλη-φθούμε τη σχέση ανάμεσα στους εδραίους ποιμενικούςπληθυσμούς και το διαρκώς μετακινούμενο ζωικό τους κεφά-λαιο. Θα πρέπει να αλλάξουμε οπτική γωνία. Να εγκαταλεί-ψουμε την πολιτική οικονομία της κτηνοτροφίας προκειμένουνα σκεφτούμε τις ποιμενικές αυτές κοινωνίες με πρίσμα τησχέση ασφάλειας/κίνδυνου, αλλά και τον τρόπο με τον οποίοκατοχύρωναν συνθήκες ασφάλειας στο διαρκώς μετακινού-μενο κεφάλαιό τους, σε συνάρτηση βέβαια με το οθωμανικόκράτος, αφού αυτό έθετε τους κανόνες. Με δυο λόγια να σκε-φτούμε ιστορικά τις αιτίες της γέννησης και της ενδυνάμωσηςτου αρματολικού φαινομένου.

Σημείωση «Α.Ν.»: Ο ομότιμος καθηγητής ιστορίας Πέτρος Θ.Πιζάνιας συμμετέχει στον εορτασμό των 100 φύλλων της εφημε-ρίδας μας με το παραπάνω μεγάλου ενδιαφέροντος κείμενο. Τονευχαριστούμε θερμά για την εξαιρετική τιμή που μας έκανε.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 20168

ΧΡΟΝΙΚΟ του ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΟΥΑπ’ τη ΜΥΝΙΑ στην ΑΓ. ΕΥΘΥΜΙΑ, Σεισμοί

και μετονομασίες πόλεων στην περιοχή μας

Σ τις αρχές του 18ου αι., του τελευταίου που διήνυσαν ολόκληροστη σκλαβιά οι Έλληνες, στο άλλοτε ακμαίο και φημισμένο βυ-ζαντινό μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα έξω απ’ τοΓαλαξείδι, ένας απ’ τους εναπομένοντες θεοσεβούμενους ἀσκητάδες, οταπεινός ιερομόναχος Ευθύμιος, στα τελευταία κρύα πριν την άνοιξη του1703, σκυμμένος σε ‘‘παλαιά χειρόγραφα, μεμβράνια, σιζίλια καὶ χρυσό-βουλλα αὐθεντικά’’, κοπίαζε στο φως των κανδηλιών νύχτες ατέλειωτες ν’αντλήσει το κρίσιμο υλικό και να συγγράψει την «ἀληθινή ἱστορία αὐτοῦτοῦ τόπου, ἔστοντας πατρίδα» του. Κύτταρο κι αυτός ενός λαού με μνήμηπου δεν έσβηνε, που γέννησε την ιστορία και την αγαπά και την καλλιερ-γούσε και σε χρόνους δίσεκτους, κοπιάζοντας για χατίρι της, μας άφησετο περίφημο 36σέλιδο Χρονικό του.

Εκεί συμπύκνωσε κι εξέφρασε στο φυσικό του χώρο, τον κόσμο της υπαί-θρου που ήταν τότε ο κορμός του ελληνισμού1. Χωρίς καμιάν ιδιαίτερη –μεγάλη μόρφωση, μετήλθε την απλή λαϊκή γλώσσα συγγράφοντας σε ανό-θευτα λαϊκό δημοτικό λόγο και με ζωηρά αναπτυγμένη λαϊκή φαντασία,το κρίσιμο υλικό του. Η πρόθεσή του είναι καθαρά ιστορική. Απ’ την αφή-γησή του απουσιάζουν κατά κανόνα οι χρονολογίες κι η ενσωμάτωση τωνγεγονότων στη γενική ιστορία, διαπιστώνονται γρήγορα οι ελλείψεις, ελεγ-χόμενες ιστορικές πληροφορίες, η ανάμιξη ιστορικών περιστατικών μεθρύλους, θαύματα και φανταστικές διηγήσεις, καταγραφόμενα όλα με τηνίδιαν ακρίβεια και την πίστη στην πραγματικότητα2. Αν και ο ιερομόναχοςΕυθύμιος μνημονεύει ότι ανέγνωσε παλαιά βυζαντινά έγγραφα, προτίμησεν’ αντλήσει περισσότερο απ’ τη ζωντανή προφορική παράδοση, ‘‘τα θυ-μήματα, τα σημειώματα μέσα στα παλαιά βιβλία και κωδίκια’’, τις αφηγή-σεις των γεροντοτέρων του μοναστηριού, ίσως κι από κανένα παλιότεροχρονικό εκεί μέσα3.

Προφανώς κατείχε ένα ευρύτερο υλικό και γνώριζε περισσότερα πράγ-ματα για την ιστορία του τόπου. Επέλεξε να συμπεριλάβει όσα εξυπηρε-τούσαν το σκοπό του, σύμφωνα με την εσωτερική τους σχέση, ή αντίθεση.Με στοιχεία απ’ τη λαϊκή παράδοση, το συναξάρι και τη στέρεη και βιω-μένη χριστιανική πίστη του συμπλήρωσε τα ιστορικά κενά περικλείονταςμέσα σε λίγες σελίδες ιστορία επτά αιώνων, καταφέρνοντας ν’ αποτυπώσειτην ψυχή μιας μακράς περιόδου. Κατά τα πρότυπα των βυζαντινών χρο-νογράφων υπογραμμίζει τη σημασία της πίστης και της ευσέβειας πουσυμβάλλουν, όπως εύστοχα σημειώνει ο Γ. Βαλέτας, “στη σωτηρία τουτόπου απ’ τα στόματα της καταστροφής που άνοιξαν τόσες φορές για νατον καταπιούν και να τον αφανίσουν απ’ το πρόσωπο της γης”. Έτσι με όλααυτά, “η πένα του πήγε μακρύτερα απ’ τη στόχευσή του”4. Σύμφωνα μετο Χρονικό, οι μεγάλες συμφορές που πλήττουν τον τόπο, προέρχονταιαπό επιδρομές αλλοφύλων, κατακτητών, κουρσάρων κ.ά., από θανατηφό-ρες επιδημίες (πανούκλα) και μεγάλους σεισμούς, που αλληλοεμπλέκονταιστη αφήγηση.

Ζώντας πια κοντά δυο αιώνες σε καιρούς εθνικής ανεξαρτησίας κι ελευ-θερίας κι έχοντας με την πρόοδο της ιατρικής καταφέρει ν’ αντιμετωπι-στούν προληπτικά κι αποτελεσματικά στη δύση οι θανατηφόροι λοιμοί,απομένει η απειλή των σεισμών, σοβαρή κι αναπόφευκτη για την Ελλάδακαι την περιοχή μας ειδικώτερα, που παρακινεί να σχολιάσομε τα όσα έχεικαταγράψει για σεισμούς ο ιερομόναχος Ευθύμιος.

Στα 996 στην επιδρομή τους ως τη νότιαν Ελλάδα, οι Βούλγαροι έχουνκυριεύσει και καταστρέψει συθέμελα τα Σάλωνα. Επαναλαμβάνοντας τιςαποτρόπαιες πράξεις τους και στο Γαλαξείδι, όπου σφάζουν και λεηλατούνκαι μες στις εκκλησιές, την ώρα της αρπαγής ενός ασημένιου κανδηλιού,απ’ την εικόνα του Χριστού, ο μεν ιερόσυλος κατακεραυνώθηκε «καὶ με-

γάλος σεισμός ἐγενέθηκε. Ἐτότες ἐφάνηκε ἕνας καβαλάρης…» με σπαθί κιέσφαζε «τοὺς πειράτες· καὶ τοὺς ἐπῆρε κυνηγῶντας ὄξω ἀπ’ τὸ Γαλαξείδι μέσαεἰς τὰ βουνὰ» (Χρονικό, (έκδ. 1914) σ. 202 ).

Στα 1230, (ή 1267-8), αφηγείται στη συνέχεια ο ιερομόναχος Ευθύμιος«ἐκεῖνα γοῦν τὰ χρόνια, οἱ Γαλαξειδιῶτες ἔστοντας νὰ πέσουν οἱ ἐκκλησίες ἀπὸἕνα σεισμὸν φοβερότατον, ἐπαρακαλέσασι τὸν δέσποταν Μιχαήλ νὰ χτίση μίανἐκκλησίαν» (Χρονικό, σ. 206). Ένας σεισμός, λοιπόν γίνεται η αφορμή ναχτιστεί απ’ τον Ηγεμόνα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, το μοναστήρι τηςΜεταμορφώσεως του Σωτήρα στο Γαλαξείδι5. Και η ανοικοδόμηση τωνγκρεμισμένων κτισμάτων, πρώτα των ιερών ναών κι η εναπόθεση στο Θεότης προστασίας “από σεισμοῦ, λοιμοῦ, καταποντισμοῦ” των κατοίκων της πε-ριοχής, περνούν στο Χρονικό, μαρτυρώντας ως τις μέρες μας, όσα συνέ-βησαν ύστερα από μιαν άγνωστη κατά τα λοιπά τότε καταστροφή.

Τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κατοχής στον τόπο μας σε μιαν εξέ-γερση (1446), απ’ τις αμέτρητες, χωρίς καμιά τύχη ως το 1821, ο φόβοςτων εκδικητικών αντιποίνων απ’ τους δυνάστες είχε φέρει τους αναμιχ-θέντες και τον απλό λαό, έτοιμους για ομαδική φυγή –μετανάστευση στηδυτικήν Ευρώπη. Η πρακτική αυτή είχε κατ’ επανάληψη ακολουθηθεί σεπαρόμοιες περιπτώσεις από ολόκληρα χωριά του ηπειρωτικού και νησιω-τικού ελληνικού χώρου. Τότε ο καπεταν Γιαννάκης Καβάσιλας, γενναίοςκαι γνωστικός πατριώτης «πολύ προκομένος ἄνθρωπος λαλώντας πολλάἄφοβα καὶ σκεφτικά» ανέλαβε απεσταλμένος και σαν υπεύθυνος κι έμ-πειρος ηγέτης –βγαλμένος απ’ την περίσταση, μεσολάβησε «διὰ νὰ κάμητὲς συφωνίες μὲ ὅρκους τρομεροὺς» (Χρονικό, σ. 215) με τους Τούρκουςκαι απέτρεψε τον ξεσπιτωμό και την προσφυγιά του πληθυσμού. Προφα-νώς ήταν μέλος της ιστορικής κωνσταντινουπολίτικης οικογένειας των Κα-βασιλαίων, που απ’ την Αγ. Ευθυμία, έδωσε και τον περίφημον ιερομόναχοκαι δάσκαλο της Βαρνάκοβας, τον Νικόδημο Καβάσιλα (1595-1652)6.

Μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου, που δεν τον έθελξε για εξιστόρησηστο Χρονικό, ο ιερομόναχος Ευθύμιος αναφέρει την ύστερα από άλληνεξέγερση στην περιοχή, δόλιαν εξόντωση απ’ τον μπέη των Σαλώνων μεβασανιστήρια, ογδοντατόσων προυχόντων, ανάμεσά τους και τρεις Αγια-θυμιώτες! Στην κατ’ εξαίρεση κατόπιν αναφορά χρονολογίας (1584), ση-μειώνεται ότι «σεισμὸς μεγάλος καὶ τρομερὸς ἐγκρέμνισε πολλά σπίτια στὸΓαλαξείδι, Σάλονα, Λιδορίκι καὶ Ἔπαχτο … Ἐτότες γοῦν σύρριζα ἐχάλασε ἕναχωριό, ποὺ τὸ ἐλέγασι Μυνιά, καὶ οἱ ἐγκάτοικοι, ποὺ ἐγλύσασι, ἐπήρασι τὰ βουνὰκλαίοντας. Καὶ ἐκεῖ ἐφανερώθηκε ὁ Ἅγιος Εὐθύμιος καὶ �