1

सा�ह�येितहास आिण सा�ह�य�कार

(मराठवाडा सा�ह�य प�रषद, औरंगाबाद यांनी �द.२२.०२.२०१५ रोजी आयोिजत क'ले)या चचा+स,ात सादर क'लेला िनबंध)

० उदय रोटे

१. पा1+भूमी मराठीतील सा�ह�येितहास व सा�ह�य�कार

मराठीतील सा�ह�येितहासिवचारात सा�ह�य�कारिवषयक चचा+ अपवादानेही समािव5 झालेली नाही.

सा�ह�येितहास व सा�ह�य�कारिवचार यांचा पर7परसंबंध सा�ह�यिेतहासा8या अनु:मिणक'त कथा, कादंबरी, किवता इ�यादी सा�ह�य�कारानुसारी क'ले)या �करणांपलीकडे फारसा �दसत नाही. िविश5 सा�ह�य�काराचे इितहासही सा�ह�य�काराची 7व?पचचा+ फारशी तपशीलात करीत नाहीत. सा�ह�येितहासाची सैAांितक चचा+ करणाBया Cंथातही या दोDही संक)पनांतील पर7परसंबंध शोधEयाचे �य�न फारसे नाही.1 सा�ह�येितहास व सा�ह�य�कार या दोDही संक)पनांचा अिच�क�सक, यांि,क उपयोग करEयाचीच परंपरा आहे. सुFा सा�ह�यकGतHची तIडओळख, लेखकांची अ)पच�र,े इ�यादHची मा�हती �दली व �या8या जोडीला तथाकिथत पा1+भूमी Mहणून येणारी सामािजक-राजकOय घडामोडHची मा�हती पुरवली कO मराठीतील सा�ह�येितहासाचे �ा?प आकाराला येते. ढोबळ मा�हतीपरता हा या सा�ह�येितहासांचा िवशेष आहे.

अशा सा�ह�येितहासां8या R5ीने सा�ह�य�कार Mहणजे क'वळ मा�हती8या वगSकरणाचे साधन असते. सा�ह�य�कारांचे ि7थर वण+ना�मक ?प इथे गृहीत धरलेले असते. �यां8या लखेी सा�ह�य�कार Mहणजे पूव+िसA सा�ह�याचे तशाच पूव+िसA वैिशUFां8या साहाVयाने क'लेले गट. सा�ह�येितहासा8या R5ीने अितशय महWवाची असणारी सा�ह�य�काराची गितशीलता, प�रवत+नशीलता येथे िवचारात घेतली जात नाही. सा�ह�य�कारांचे पर7पसंबंध आिण �यांचे एकYदर समािजक-सां7कGितक इितहासाशी असणारे संबंध समजून घेEयास ही R5ी अपुरी आहे.

२. सा�ह�येितहासा8या R5ीने सा�ह�य�कारक)पनेची उपयुZता सामािजक-सां7कGितक गितकO आिण सा�ह�याची गितकO यां8यातील पर7परसंबंध 7प5 करणे हाच

सा�ह�येितहासापुढचा महWवाचा पेच आहे. तथाकिथत सा�ह�यक[\ी इितहास सा�ह�याचे एका बं�द7त ]यव7थेत ?पांतर करतात; ितथे सामािजक-सां7कGितक घ�टते क'वळ सा�ह�याला बाहे?न �भािवत करणारी घ�टते Mहणून तIडी लावEयापुरती उपि7थत क'ली जातात. तर द_सरीकडे तथाकिथत समाजक[\ी इितहास सा�ह�या8या इितहासाचा ]यापक सामािजक इितहासात िवलय क?न टाकतात. ितथे सा�ह�याला सां7कGितक सं7था Mहणून असणाBया सापे` 7वायaतेचा बळी �दला जातो. सा�ह�य Mहणजे फZ समाजेितहासाचे द_Vयम साधन ठ? लागते. सा�ह�येितहासा8या व7तुि7थतीवर अDयाय करणाBया या िवभािजत R5Hवर मात करEयासाठी सा�ह�य�कारा8या संक)पनेकडचे वळावे लागते. िविश5 सा�ह�यकGती8या आंत�रक (सं�हताक[\ी) िवbेषणाची सा�ह�य?पां8या इितहासाशी व समाजजीवनातील प�रवत+नाशी सांगड घालEयाचे, एक�कारचे मcय7थीचे काय+ सा�ह�य�कारची क)पना करते.

2

चांग)या सा�ह�येितहासाची िन�म+ती सा�ह�य�कारा8या समृA संक)पने8या मदतीिशवाय अशeय आहे तर द_सरीकडे सा�ह�य�काराची संक)पनाही ित8या ऐितहािसक आकलनािशवाय अपूण+ आहे. सा�ह�येितहासाची �कारिनबAता व सा�ह�य�कारांची इितहाससंवेgता या दोहIनाही Dयाय देणारी मांडणी 7वीकार)यािशवाय सा�ह�यशाhाला आिण सा�ह�येितहासाला वण+ना�मकते8या पलीकडे जाता येणार नाही. ऐितहािसक �ि:यां8या अथ+िनण+यनाला, मू)यभावाला इितहासा8या क`ेत आणता येणार नाही.

३. सा�ह�य�काराची इितहाससंवेj संक)पना

गे)या शतकभरात िविवध िवचारपरंपरांत)या सा�ह�यमीमांसकांनी सा�ह�य�कारा8या संक)पनेचा अनेक अंगांनी िव7तार क'ला आहे. सा�ह�य�कारांना वगSकरणाचे साधन �कYवा संक'तांचा आदेशा�मक संच मानणाBया R5ी मागे पडून सा�ह�यसमी`ेत व सा�ह�येितहासलेखनात सा�ह�य�काराची संक)पना उaरोaर महWव पावत गेली आहे. हा �कारा�मकतेचा िवचार क'वळ सा�ह�यापुरता मया+�दत नाही समC मानवी सां7कGितक ]यवहाराला �याने आप)या क`ेत घेतले आहे.2 �कारा�मकतेचा सवा+त दीघ+काळ व समCतेने वेध घेणारा िवचारवंत Mहणून आप)याला �मखाइल बाkतीनकडे वळावे लागेल.3 �याने मांडले)या भाषातWवgानात व ऐितहािसक सा�ह�यशाhात �कारा�मकतेला अनDयसाधारण महWव आहे.

मानवी कGती-उZO8या अथ+पूण+तेचे गमक ित8या �कारा�मकतेत असते. कोणतीही सा�ह�यकGती Mहणजे अशी उZOच असते. ितची अथ+पूण+ताही ित8या �कारा�मक ?पानेच िनयत झालेली असते. मानवी जीवन]यवहारा8या िविवध `े,ात भाषेचा वापर होत असतो. उZmची िन�म+ती होत असते. �या �या ]यवहारां8या, सं�ेषणि7थती8या अनुषंगाने उZOची रचना होत असते. आशय, शैली (यात सव+ �कार8या भािषक िनवडHचा समावेश होईल) व संरचना या ितDहHची एका समCात बांधणी होत असते. अथा+त ��येक उZO िविश5 असली तरी ितला चौकट पुरवणाBया या सं�ेषणि7थती सापे`तः ि7थर असतात. �यामुळे उZOला आकार देणाBया चौकटीही सापे`तः ि7थर असतात. उZOला शeय करणाBया या सापे`तः ि7थर नमुना?पांनाच बाkतीन सं�ेषण�कार Mहणतो. सा�ह�य�कार हेही िविश5 �कारचे सं�ेषण�कारच असतात. दैनं�दन संभाषण]यवहारातले साधे सं�ेषण�कार व या सं�ेषण�कारांना आप)या पोटात घेत, �यांची अिधक गुंतागुंतीची प�रणत समCात जुळणी करणारे गुंतागुंतीचे �गत सं�ेषण�कार (qयात िविवध �कार8या मौिखक ]यवहारातले भाषण�कार, सव+ �कारचे िलिखत द7ताऐवज, शाhCंथांपासून बrखंडी कादंबरीपयsत साBयांचा समावेश होतो.) अशी संपूण+ भाषा]यवहार कवेत घेणारी ही संक)पना आहे. �कYबrना बाkतीन8या भाषािवचारा8या ती क[\7थानी आहे. या सं�ेषण�कारांिशवाय कोण�याही �कारची उZO अशeय आहे. संरचनावादी भाषािवgान व �यावर आधारलेले ?पवादी-संरचनावादी सा�ह�यशाh भाषेचा आिवभाqय भाग असणारा मूत+ सामािजक-सां7कGितक संदभ+ वगळून क'वळ अमूत+ भािषक संक'त]यूहावर ल` क[ि\त करते. परंतु भाषा]यवहार Mहणजे अमूत+ संक'त]यूहाचे क'वळ ]यिZिनt �गटीकरण नसते. ��य` मूत+ सं�ेषणि7थतीत उZO साकार होEयासाठी �यात सामील असणाBया घटकांचे (वZा, uोता, सं�ेषणाची िवषयव7तू इ�यादHचे) सामािजक-सां7कGितक मू)यभानासहचे पर7पसंबंध ]यZ करणारी चौकट उपि7थत असावी लागते. ही चौकट तथाकिथत भािषक संक'त]यूहाइतकOच उZOचा अिवभाqय भाग असते. थोडeयात हे संभाषण�कार आिण पया+याने सा�ह�य�कार Mहणजे सामािजक-सां7कGितक जगाचे आकलन क?न घेEयासाठी8या चौकटी असतात.4 सा�ह�य�काराची ही संक)पना सा�ह�य]यवहाराला थेट गितशील सामािजक-सा7ंकGितक ]यवहारा8या मधोमध आणून ठेवते. इथे सा�ह�य�कार Mहणजे क'वळ भािषक संक'तांचा संच उरत नाही. तो जगाशी एका म)ूयभानयZु ना�याने जोडला जातो. महWवाची गो5 Mहणजे सा�ह�य�कारांचे (आिण एकYद�रत

3

संभाषण�कारांचे) पर7परसंबंध क'वळ भेद?प व अभावा�मक उरत नाहीत तर ते संवादा�मक होतात. ��यके सा�ह�य�कार जगEया8या िविश5 अंगालाच आवाहन करतो. ��येक सा�ह�य�काराची जगाचे �ित?पण, आकलन क?न घेEयाची 7वतं, पAत असते.5 नवन]या सा�ह�य�कारांतून ��य` समाजवा7तवात, समाजजीवनात झालेले बदल Rxगोचर होतात. हे बदल अनुभवाचे नवे आकलन िसA करतात आिण मानवी कGती, उZO व सा�ह�य साBयालाच नवी �कारा�मक चौकट पुरवतात. सतत घडत-मोडत राहणारे सामािजक वा7तव आिण िततeयाच घड�यामोड�या चौकटHतून �याला �ितसाद देणारे सा�ह�य�कारांचे जग असे सा�ह�येितहासाचे िततक'च घडतेमोडते �ा?प यातून िसA होते. अथा+त हे �ा?प Mहणजे हेगेल-माeस+चा yंyा�मक िवरोधिवकास न]हे. आड]या-उzया अ`ावर कोण�याही �दशेने िव7तारEया8या `मता �यात आहेत. सा�ह�य�कार देशकाला8या पातळीवर शतकांचा �वास करीत मानवी जािणवेला आकार देतात. कधी ते ओळखHचे बांधकाम करEया8या कामी येतात तर कधी द_सBया सं7कGतीत सं:�मत होऊन सं7कGितसंवादाचा पाया होतात.

इितहासासह सव+च मानवी कGतHची अथ+पूण+ताच न5 क?न टाकणारा संपूण+ सापे`तावाद आिण �कYवा ितची सारी सू,े आिथ+क संबंधां8या हवाली करणारा िनयं,णवाद ही दोDही टोक' इथे टाळली आहेत. मानवी सं7कGतीचा ]यव8छेदक खुलेपणा, घडतीमोडती अ-पूण+ता राखEयाचा �य�न येथे आहे. सा�ह�येितहासात)या भाब}ा काल:�मकतेला, काय+कारणमीमांसेला आंतरसं�हता�मक, सा�ह�यशाhीय प�रमाणे �दली जातात व सा�ह�यशाhात काल:�मकतेलाच न]हे तर ऐितहािसकतेला जागा क?न �दली जाते. सा�ह�य�कारा8या संक)पने8या मदतीने बाkतीनने उभारलेले ऐितहािसक सा�ह�यशाh आिण सा�ह�येितहासाचे �ा?प दोDही पर7परपूरक आहेत.

४. सा�ह�येितहासाची �कारल�यी पुनर+चना

सा�ह�येितहासिवषय िसAांतन आिण ��य` सा�ह�येितहासलेखन यां8यात कायमच एक अंतर असते.6 सा�ह�य�कारा8या संक)पनेचा वापर क'ला Mहणजे सा�ह�येितहासाला आकार देणारा एखादा तयार साचा उपल�ध होईल असे नाही. या संक)पनांचा अथ+पूण+ उपयोग करEयासाठी सा�ह�येितहासा8या व सा�ह�य]यवहारा8या �चिलत संभािषताला पया+यी ठरणाBया कोटHची िच�क�सक उभारणी करावी लागते. �कYवा �चिलत संक)पनांची पुनर+चना करावी लागते. बाkतीनने अनेक शतकां8या दीघ+ पटावर आकाराला आले)या कादंबरी या सा�ह�य�कारा8या जडणघडणीचे 7प5ीकरण देEयासाठी अशा अनेक पया+यी संक)पना िनमा+ण क')या. कादंबरीकरण, कालावकाश, अनेकआवाजीपणा, कािन+]हलायझेशन या संक)पनां8या �काशात �चिलत वगSकरणांची पुनमाsडणी क'ली गेली. सा�ह�य�काराची वरील संक)पना हाताशी धरली तर सं�हताक'\ी िवbेषण आिण समाजक[\ी अथ+िनण+यन या दोहIना संघ�टत करणाBया अशा कोटी इितहासकाराला उपल�ध होऊ लागतात.7 मराठीत वापरली जाणारी धार आिण काठ �कYवा क[\ आिण प�रघ इ�यादी ?पक' �ामुkयाने सं7था�मक सा�ह�य]यवहाराशी व फारफार तर सा�ह�या8या उघड आशयाशी जोडलेली �दसतात. सा�ह�य�कारां8या भाषेत �याची पुनमाsडणी शeय आहे. अDयथा, लहानलहान कालखंड, मराठीत फार लोकि�य असणारी िप�ांची क)पना, �वाह-उप�वाह इ�यादी ऐितहािसकRUFा फार अथ+पूण+ नसले)या झग}ांना सा�ह�येितहासात फार महWव येऊ लागते. बाkतीन8या मते हे लहानसहान संघष+ Mहणजे सा�ह�येितहासा8या कथनातली द_Vयम ितVयम दजा+ची पा,े आहेत. सा�ह�येितहासाचे कथानायक�व सा�ह�य�कारांकडेच आह.े8 सा�ह�य�काराला क[\7थानी ठेवले कO सा�ह�येितहासाला अथ+पूण+ वळण देणारे दीघ+काळ चालणारे बदल नजरे8या प))यात पकडता येतात. उदा. १९ ]या शतकापासून युरोपीय वासाहितक माcयमातून भारतीय समाजाचा �बोधना8या िव1भानाशी संपक� आला. मcययुगीन सा�ह�यशाhाची जागा आधुिनक सा�ह�यशाhाने घेतली. हे प�रवत+न सा�ह�य�कारां8याच भाषेतून

4

]यZ झाले आहे. कादंबरी, लघुकथा, आधुिनक भावकिवता, वैचा�रक िनबंध इ�यादी सा�ह�य�कारांतूनच ह ेआधुिनकतेचे िव1भान संघ�टत झालेले �दसेल. रा. भा. पाटणकर यांना �यां8या अपूण+ :ांतीचे 7प5ीकरण सा�ह�य�कारां8या बदल�या जािणवांना (मराठी सा�ह�याचा इंCजी अवतार) जोडावेसे वाटले हे ल`णीय आहे.9

५. सा�ह�येितहास व सा�ह�य�कारांचे पर7परसंबंध

सा�ह�याचा इितहास Mहणजे अंितमतः ]यापक सां7कGितक समCात व �या समCा8या संदभा+तच अथ+पूण+ ठरणाBया सा�ह�य नामक समािजक ]यव7थेचा इितहास असतो. िविश5 सा�ह�य�काराचा इितहासही समC सा�ह�य]यव7थेतील सा�ह�य�कारां8या पर7परसंबंधा8या संदभा+तच िलहावा लागतो. मराठीतले सा�ह�येितहासCंथ िविश5 सा�ह�य�काराकडून थेट सामािजक प�रि7थतीकडे झेप घेतात. िविश5 काळात)या सा�ह�य�कारांमध)या पर7परसंबंधांचा, �यातील ऐितहािसक चलनवलनाचा िवचार सा�ह�येितहासातला अ�यंत कळीचा मु�ा आहे. ��य` सा�ह�येितहास हा सा�ह�य�कारां8या पर7परसंघषा+तून एकमेकांशी जोडले)या आंत�रक नातेसंबंधातून पुढे सरकत असतो. �याही पुढे जाऊन असे Mहणता येते कO सा�ह�यबा� संभाषण�कारांशीही सा�ह�य�कारांची सात�यान ेदेवाणघेवाण सु? असते. िविश5 काळात सा�ह�य Mहणून ओळख)या जाणाBया सं�हता द_सBया काळात सा�ह�यबा� मान)या जातात �कYवा उलटही घडते. ?पवादी मीमांसक सा�ह�यपणाचा शोध घेता घेता शेवटी - असे काही स�वयुZ सा�ह�यपण नसते, ��येक कालखंडात िविश5 भािषक �युe�या, संरचना सा�हि�यक काय+ क? लागतात. तथाकिथत सा�ह�य व सा�ह�यबा� घ�टतां8या सीमारेषा सतत बदलत असतात या िनUकषा+पयsत आले. अप�रिचतीकरण, सा�हि�यक काय+, �भावी घटक इ�यादी संक)पना पुढ8या ट��यावर काही �माणात ऐितहािसकतेला, सामािजक सां7कGितक घ�टतांना जोडEयाचा �य�नही क'ला गेला.10 उदा. रोमान याकोबसनने �याची ‘�भावी घटका’ची क)पना सा�ह�यकGतीपासून सा�ह�येितहासापयsत िव7तारली आहे. िविश5 सा�ह�यकGतीत सव+च घटकांच े7थान सारखे नसते. पैकO काही संरचनाघटक, तं,�युe�या सा�ह�यकGती8या अDय सव+ घटकांना िनयंि,त करतात. �यांचे 7व?प अमूलाC बदलून टाकतात. हीच क)पना सा�ह�य�कारां8या पर7परसंबंधां8या ]यव7थेलाही लावता येते. िविश5 काळातली �कार]यव7था अशीच uेणीयुZ, 7पधा+युZ असते. एखादा सा�ह�य�कार िविश5 काळात अDय सव+ सा�ह�य�कारांना �भािवत करतो. आपले संरचनाघटक भोवताल8या सव+ सा�ह�य�कारांत �मसळून �यांचे ?प आतून बदलून टाकतो. �या �या काळातले सा�ह�यशाh या सा�ह�य�कारां8या uेिणबAतेतूनच मूत+ होते. इिन+याझ ओपे�कO यांनी याच क)पनेला सामािजक अथ+ देत रॉयल जा�ची संक)पना मांडली आहे.11 िविश5 काळातील सामािजक सां7कGितक आ7थािवषय �या �या काळात सा�ह�य�कार]यव7थेवर �भाव गाजवणाBया सा�ह�य�कारातून ]यZ होतात. नवी सामािजक-सां7कGितक घ�टते सा�ह�यात थेटपणे �वेश करीत नाहीत. �यासाठी सामािजक-सां7कGितक ��ांचे सा�ह�यशाhीय ��ांत भाषांतर होणे आव�यक असते. �यां8या मते हे भाषांतर तीन �कारे होते एक �या �या काळातील ऐितहािसक पेच, ताण इ�यादी ]यZ करणाBया, समािजक अथा+ने भारले)या तं,�युe�या, रचना, श�दसंCह इ�यादी िविश5 �कारे संघ�टत होऊन पूण+पणे नवा सा�ह�य�कार जDमाला येतो. द_सरी �ि:या Mहणजे वाचन-अथ+िनण+यन �ि:येत बदल होतो. वरवर ?पसाR�य असणारे सा�ह�य�कार या अथ+शeयतांमुळे इतक' पर7परिभ� होत जातात कO �यांना एकच सा�ह�य�कार Mहणून �कYवा उप�कार Mहणून ओळखणे क�ठण होते. आिण ितसरी अ�यतं महWवाची �ि:या Mहणजे एका सा�ह�य�कारा8या चौकटीत द_सBया सा�ह�य�काराची घटक\]ये, संघटनात�वे �वशे करतात. अथा+त हा �वेश याRि8छक असत नाही. िविश5 काळात �भावी असणाBया सा�ह�यशाhा8या व ते सा�ह�यशाh अिभ]यZ करणाBया �भावी सा�ह�य�कारा8या चाळणीतून �या काळात)या इतर सव+ सा�ह�य�कारांना जाव े लागते. अथा+त हा �भाव संपका+त आले)या अDय सा�ह�य�कारांची ओळख पूण+पणे न5 करीत नाही. या रॉयल जा�8या गु��व`े,ात असेपयsत �याची काही वैिशUFे

5

अDय सा�ह�य�कार 7वीकारतात. ही ]यव7था गितशील अस)यामुळे कालांतराने सामािजक सां7कGितक चलनवलनानुसार एका �भावी सा�ह�य�काराची जागा द_सरा �कार घेतो. ओपे�कO8या ?पवादी प�रभाषे8या मया+दा ल`ात घेऊनही िवशेषतः तुलनेने लहान कालखंडांतील सा�ह�य�वाहांचे चलनवलन समजून घेEयासाठी ही क)पना उपयुZ ठ? शकते.

५. सा�ह�येितहास व ?पिवbेषण

वर उ�ेखलेले ?पवादी पAतीशाh सा�ह�य]यव7थेत)या अंतग+त चलनवलनापुरते मया+�दत ठेवले तर सा�ह�येितहास Mहणजे क'वळ अप�रिचतीकरण व अितप�रिचतीकरण यां8यातले पुनरावृa होणारे yंy. समाजशाhीय अथ+िनण+यनाशीवाय दोन �कYवा अिधक सा�ह�यशाhांमध)या काल:�मक संघषाsची, प�रवत+नाची चचा+ खBया अथा+ने ऐितहािसक ठ? शकत नाही. �याउलट सा�ह�याितल घ�टते तातडी8या समािजक घटनांशी काय+कारणसंबंधाने जोडणारे िवbेषणही सा�ह�या8या ऐितहािसकतेचा, सामािजकतेचा संकोच करणारेच ठरेल. )युकाचपासून फ'�ड�क जेMसनपयsत अनेक माeस+वादी िवचारवंतांनी सा�ह�येितहासाला या संक�िचततेतून मुZ करEयाचा काही अंशी �य�न क'ला आहे. �कट सामािजक सामCीपे`ा, �ित?पणपर आशयापे`ा क)पना�णालीची उपि7थती सा�ह�य�कारां8या िविश5 ?पात समावलेली असते असे �यांचे �ितपादन आहे. सा�ह�याची समािजकता ?पा8या आशयात शोधली पा�हजे असा �याचा आCह आहे. सा�ह�यकGतH8या व सा�ह�य�कारां8या ?पिनधा+रणात वापर)या जाणाBया अथ+ल�यी व संरचनाल�यी कोटी कशा िविश5 ऐितहािसक प�रि7थतीत आकारले)या व राजकOय अथ+ असले)या असतात याचे 7प5ीकरण करEयातूनच सा�ह�याचे िच�क�सक समाजशाh उभे राहते. इथेही सा�ह�यशाh व सामाजशाh दोहIची सांधेजुळणी करEयासाठी सा�ह�य�काराची क)पनाच उपयुZ ठरते. अथा+त समाज व सा�ह�य यां8यातील पर7परसंबंधांची क'वळ गुंतागुंत 7प5 क?न इितहासाचे भागणार नाही. ऐितहािसक काळाची क)पना इथे िव7तारावी लागेल. क'वळ निजक8या �कYवा समकालीन सामािजक प�रि7थतीशी सा�ह�यातली प�रवत+ने िनगडीत नसतात. �यांची मुळे द�रवर8या परंपरेतून वाहत येतात व द�रवर8या भिवUयकाळात �`ेिपत होतात. वा�यीन �भावाचा वा बंडखोरीचा िवचारही लगद8या िपढीशी जोडला जातो. (तसा तो काही �माणात जोडलेला असतोही) परंतु �भाव असो वा बंडखोरी साBयाचे �ोत द�रवर8या सा�ह�येितहासात असतात आिण ते सा�ह�य�कारा8या भाषेतूनच सं:�मत होतात. सा�ह�येितहासाला आकार पुरवणारा समC मानवी सं7कGती8या इितहासाचा Cेट टाइम फZ शतकांचा �वास करणाBया सा�ह�य�कारांनाच उपल�ध झालेला असतो. याR5ीने मढ�कर-कोलटकरां8या किवतेने मcययुगीन संतसा�ह�यशी जोडलेले �कारा�मक संबंध अितशय महWवाचे आहेत. थोडeयात, सा�ह�य�कार आिण त�संल� िव1भान हेच दीघ+काळ चालणाBया प�रवत+नांचे वाहक असतात.

६. सा�ह�य�कार, सा�ह�येितहास व वा�यीन महा�मता

सा�ह�येितहास एका अथा+ने िविश5 वा�यीन परंपरेत)या लेखकांची व सा�ह�यकGतHची 7थानिनि�ती करीत असतो. िन]वळ तपशीलावर भर देणारे वणा+�मक इितहास 7वतःची या जबाबदारीपासून मुZता क? पाहतात. अथा+त कोण�याही इितहासाला ते अशeय नसते. सा�ह�यपरंपरेत)या िविश5 सा�ह�यकGतHची िनवड नIद घेEयासाठी सा�ह�येितहास क? लागला कO आपोआपच ितथे मू)यभाव उपि7थत होऊ लागतो. ही 7थानिनि�ती याRि8छक असून चालत नाही. अशी याRि8छकपणे िनवड क?न लेखक आिण �यांचे कतृ+�व यां8या जं,ी सादर करणारे इितहास क'वळ वण+ना�मक होऊ लागतात. �याउलट ]यव7थेला व �ि:यांना अिधकािधक महWव देणाBया इितहासांकडून लेखकांचे अिभकG�व नाकारले जाते. सा�ह�येितहासाने हा मू)यभाव योxय सा�ह�यशाhीय व समाजशाhीय िवbेषणासह ]यZ करणे अिभ�ेत असते. वर उ�ेख क'ले)या संपूण+ सापे`तावादी �कYवा संपूण+ िनयं,णवादी भू�मका 7वीकार)यास या

6

िवbेषणाला व पया+याने सा�ह�येितहासातून ]यZ होणाBया मू)यभावाला मया+दा पडतात. �यासाठी दोहIची सांधेजुळणी करणारी सा�ह�य�काराची संक)पनाच उपयुZ ठ? शकते.

िविश5 लेखका8या सज+नशीलतेचे, वा�यीन महा�मतेचे 7प5ीकरण क'वळ �या8या च�र,ात वा �या8या समकालीन सामािजक प�रि7थतीत शोधता येत नाही. दीघ+काळ अथाs8या अनेक न]या शeयतांना आवाहन क? शक'ल अशा सा�ह�य�कारिविश5 R5ीचा शोध एखादा लेखक लावतो. �याची महaा ती R5ी �कती द�रवर8या कालखंडांत �कYवा �कती द�रवर8या सं7कGतीत सं:�मत होऊन न]या अथ+शeयता आप)या कवेत घेते यावर अवलंबून असते. तुकारामाची महaा �या8यापयsत अनेक शतकांपासून वाहत आले)या एका का]य�काराला पुढे अनेक शतक' �7तुत ठरेल असे ?प देEयात आहे. इथे सा�ह�य�काराची संक)पना लेखकाचे सज+नशील साम�य+, अिभकतृ+�व नाकारणारी नाही. �याउलट गूढवादी, अलौ�ककतावादी प�रभाषा टाळून सा�ह�येितहासात �याचे 7प5ीकरण शोधणारी आहे.12 लेखक आिण इितहास दोहIचाही अंत घोिषत करणाBया दश+नांना पया+य ठरणारे संभािषत यातून उभे करता येते.

७. सा�ह�येितहास : एक सा�ह�य�कार

गे)या अध+शतकात सा�ह�यिसAांत व इितहासशाh यां8यात बरीच देवघेव झाली आहे. सा�ह�यिसAांतांनी इितहासाचे रचलेपण, कि)पताची अप�रहाय+ता, क)पना�णालीयुZता दाखवत �या8या एकरेषीय, व7तुिनt ?पाची मोडतोड क'ली आहे. या अराजकाने अि7थर झाले)या इितहासशाhाने आपली आधारभूमी �कारा�मकतेच शोधली आहे. या R5ीने 7वतः इितहास हा देखील एक सा�ह�य�कार/संभाषण�कारच आहे. सव+च सा�ह�य�कारां�माणे �या8या िविश5 ?पाला एक राजकOय, सां7कGितक अथ+ आहे, काय+ आहे. �यामुळे इितहासलेखन Mहणजे क'वळ द7ताऐवजीकरण न]हे. ते सां7कGितक �ि:यांत)या ह7त`ेपाच े एक माcयम आहे. आप)या या साम�या+ची जाणीव असणारा इितहास आपले िच�क�सक ?प अिधकािधक परजEयाचा �य�न करील. तो िजतका ढोबळ, मा�हतीपर, अिच�क�सक असेल िततकO �याची ही `मता `ीण होत जाईल. मराठीत)या सा�ह�येितहासांनी िच�क�सक ह7त`ेपाची ही `मता पुरेशी ]यZ क'ली आहे असे Mहणता येत नाही. �यांनी आप)या �कारा�म साम�याsचा शोध न]याने घेतला तरच ते शeय होईल.

1.उदा. वा�येितहासाची संक)पना, संपा. �ा. दaा,य पुंडे, (�ितमा �काशन, पुणे, द_.आ. १९९४), वा�येितहासलेखन : 7व?प आिण सम7या, संपा. िवjागौरी �टळक, (�ितमा �काशन, पणेु, १९९९) 2. इथे सा�ह�य�कार हा �ितश�द इCंजीत  [चमधून आले)या जा� या श�दाला �ितश�द Mहणून वापरताना द_हेरी असामाधान आहे. ]या¡ी8या R5ीने िवचार करता ितथे तो सा�ह�यसह सव+ कला, माcयमे, सां7कGितक ]यवहारा8ंया `े,ातली �कारा�मकता सुचवEयासाठी वापरला जातो. �यात)या सा�ह�य�कारांना ‘िलटररी जा�’ Mहटले जाते. द_सरीकडे ‘�कार’ हा श�दही पूव+िसA व7तूंच ेवगSकरण या संक)पनलेा अिधक जवळचा आहे. �याउलट जा�ला जनन�ि:येच े�कYवा नविन�म+तीशीलतेच ेअंग आह ेत े�कार या श�दात अ7फ�ट राहत.े 3.एकOकडे तथाकिथत समाजल�यी माeस+वादी परंपरेत)या )युकाच, गो)डमानपासून  '�ड�क जेMसनपयsतच े िवचारवंत कमीअिधक फरकाने बाkतीनीयन �कारक)पने8या जवळ आले आहेत. तर द_सरीकडे पAतीशाhीयRUFा सारkयाच पायावर उभे असलेल े िवशेषतः उaरकालीन रिशयन ?पवादी (ितनायनो]ह, योकोबसन) व पुढ8या ट��यावरचे काही संरचनावादी (तोदोरो]ह) �यां8या िचDहक)पनचेा िव7तार करीत, एककािलक, अमूत+ बं�द7त ]यव7थेला गितशील व समाजसंबA करीत बाkतीन8याच जवळ आलले े �दसतात. 7वतः बाkतीनची सा�ह�यमीमांसाही या िवचारपरपंरां8या मया+दा दाखवत, �यां8याशी

7

संवाद साधतच िवकिसत झालेली आहे. अथा+त बाkतीनचा सा�ह�य�कारिवचारही अंितम वा प�रपणू+ आह ेअसे Mहणता येणार नाही. 4. भाषा िशकणे Mहणजे अशा संभाषण�कारांवर rक¢मत �मळवणे. जगEया8या एका `,ेात सराइतपणे भाषेचा वापर करणारी ]यZO द_सBया `,ेात व सं�ेषणि7थतीत अिभ]यZO करEयास असमथ+ ठरत े कारण ितन े �या सं�ेषणि7थतीसाठी8या संभाषण�कारांवर rक¢मत �मळवललेी नसते. 5. उदा. लघकुथेला जे जग �दसत ेते कादंबरीला �दसू शकत नाही. लघुकथा १००£न काही पtेृ दीघ+ झाली तरी ितची कादंबरी होत नाही. लघकुथा जगा8या ]यिZिनt अगंावर भर दतेे तर कादंबरी ]यापक सामािजक घ�टतांना, �ि:यानंा कवटाळEयाचा �य�न करत.े अथा+त हा िवचार Mहणजे माग)या दारान े उपि7थत झाललेा एकसWववाद न]हे. हे एका िविश5 ऐितहािसक प�रि7थतीत या सा�ह�य�कारांनी आप)या ?पवैिशUFांनी जगा8या िविश5 अगंालंा �ितसाद देणे आहे. लघुकथेतही ]यापक समािजक �ि:या, घ�टत ेउपि7थत असतातच फZ �यांना लघकुथेने िनवडले)या दश+निबंद�तूनच सादर ]हावे लागते. 6 . Dयिनगं, ॲDजगर, (२०१३), नो कॉDटॅ̀ ुलाझेशन कॉDटेeशुलायझेशन िवदाऊट िलटररी िथअरी ॲEड कDसे�टस् समािव5 – �रकॉDटेeशुलायिझंग िलटररी ॲEड क)चरल �ह7ट�ी, संपा. एिलझाबेथ ड�लू. एन. व इतर, 7टॉकहोम िवjापीठ, Dयूयॉक�. 7 .जेMसन,  '�ड�क, (१९८१) द पोिल�टकल अनकॉनशस, कॉन�ल युिनविस+टी �ेस, इिथएका, Dयूयॉक�. पृ. १०५ 8 . बाkतीन, �मखाइल,(१९८१)द डायलॉिजक इमॅजीनेशन, युिनविस+टी ऑफ टेeसास �ेस, ऑ7टीन. पृ. ७. 9 . पाटणकर, रा. भा.(१९९९) अपूण+ :ांती, मौज �काशन गृह, मुबंई. पृ. 10. या संदभा+त युरी ितनायना]ह याने क'लले े काय+ ?पवादी पAतीशाhा8या मया+दा ओलांडणार े आहे. �याची मांडणी उaरकाळात बाkतीनीयन �कारमीमांसे8या फारच जवळ आली होती असे मानले जाते. 11 . ओपे�8कO, इिन+याझ,(२०००) रॉयल जा�, समािव5- मॉडन+ जा� िथअरी, संपा. डे]हीड डफ, लॉगंमन, Dयू यॉक�. 12 . मॉ�रसन, गरॅी साउल, क©रल इमस+न, (१९९०) �मखाइल बाkतीन, ि:एशन ऑफ �ॉझेक, 7टDॅफड+ युिनविस+टी �ेस, 7टॅDफड+, क©िलफॉिन+या पृ. २९९.