دوم نیمسال نامۀ تخصصی پژوهشنامۀ ادیان، سال اوّل، شمارۀ

∗رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیتهای دینی در دوران ساسانیان

∗∗سید سعید گلزار

چکیده تاریخ ساسانیان است، زیـرا دولـت ۀبررسی جغرافیای دینی دولت ساسانی یکی از مهم ترین مباحث در حوز

اق چنـد صـد این دیـن را از محـ ،ساسانی با احیاء و تقویت دین زرتشتی و تبدیل آن به دین رسمی و دولتی بـی شـک ایـن حادثـه، . سالۀ خود خارج کرد و آن را به عنوان دین رسمی کشور برقامت دولت خود پوشاند

برای ادیان بیگانۀ کشور پیامدها و عواقب خواسته و یا نا خواستۀ بـسیاری بـه همـراه داشـت و باعـث ایجـاد .یگانه گردیدبرخوردها و تصادم هایی بین متولیان دین دولتی با پیروان ادیان ب

در این مقاله، وضعیت اقلیت های دینی بودایی، یهودی و مسیحی در دورۀ ساسانیان، به منظور تبیین ابعـاد اجتماعی و دینی آنها مورد بررسی قرار گرفته و رویارویی ها، و نیز نتایج و پیامـدهای آنهـا، -حیات سیاسی

همچنین زمینه های . ه بخش به تصویر کشیده شده استبین این اقلیت ها با سازمان دینی دولت ساسانی در سچالش ها و درگیری های پیروان این ادیان با دولت ساسانی، و نیز مراحل و فراز و فرودهـای سیاسـت دینـی

سیاست دینی دولـت ساسـانی : دولت ساسانی مورد بحث قرار گرفته و در پایان چنین نتیجه گیری شده است شرایط داخلی و خارجی قرار داشت و به نوبۀ خود موجب تـشدید و یـا تـضعیف متغیری بود که تحت تاثیر

دولت هـای متخاصـم، به ویژه تغییر شرایط بین المللی، تغییر دین دولت ها : مسایلی چون . برخوردها می شد ی قدرت و ضعف موبدان و پادشاهان، نیز عملکرد ها و کارویژه های این اقلیت ها، ظاهرا از مهم ترین عـوامل

بوده اند که در رفتار دینی دولت ساسانی در برابر پیروان ادیان بیگانه، و تعقیـب و آزار ایـشان، نقـش بـسیار .مهمی داشتند

کلیدواژه ها

. بودائیان، مسیحیان، یهودیان، چالش های کالمی

ارویی دیانت زرتشتی با اقلیت های دینـی یرو« این مقاله بخشی از رسالۀ دکتری نگارنده است که با عنوان *

حد علوم و تحقیقات تهران، ، به راهنمایی دکتر ژاله آموزگار، در دانشگاه آزاد اسالمی وا »در دورۀ ساسانیان .تدوین و دفاع شده است

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسالمی، واحد آستارا **

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٦٨

بودائیان در دورۀ ساسانی بـه دیـن بـودایی به دلیل نبود مدارک و منابع کافی، پـژوهش در مـورد تـاریخ ورود

امـا در مجمـوع، بـا . مناطق شرقی ایران، با دشواری ها و موانع بسیاری همراه اسـت استناد به مدارک موجود می توان گفت که دوره های سلوکیان و اشکانیان، دوره های

زیرا در این دوره، این دین . آغازین ورود دین بودا به نواحی شرقی ایران بوده است شور، و بیشتر در ناحیۀ بلـخ گـسترش یافـت، و بعـدها از طریـق در نواحی شرقی ک

حتی شهر بلخ هم . در کشور چین ترویج گردید - شاید اشکانی نژاد -مبلغان ایرانی مرحلۀ آغازین گـسترش و 1.به یک کانون بودایی گری در قلمروی ایران تبدیل شد

اطـور سلـسلۀ مـایوری نفوذ دین بودایی در نواحی شرقی ایران به دوران آشوکه امپر در سال هجدهم سـلطنت آشـوکه، 2 سیالن ۀسالنامبر طبق گزارش . هند باز می گردد

از پایتخت او شهر پاتلی پوترا راهبانی بـرای تبلیـغ و تـرویج دیـن بـودایی در بـین 3.آراخوسیا و شاید نواحی شرقی ایران رهسپار شدند) = yonka - loka(یونانیان

بـودایی ) م.ق230-264(فرمانروایی آشـوکه ۀ فت که در دور در نتیجه می توان گ گری بزرگترین سهم را در حیات فرهنگی و ذهنی ایرانیـان نـواحی شـرقی و شـمال

محـل ) شـمال غربـی هنـد قـدیم (شرقی داشت و سرزمین های شمال شرقی ایـران دیـن . آشنایی و تأثیر پذیری ایرانیان، هنـدیان و یونانیـان در کنـار هـم بـود ،زندگی

بودایی با نفوذ به این مناطق، گسترش آغازین خود را به سـوی خـارج از هنـد، بـه در واقـع مردمـان ایـن منـاطق، از جملـه نخـستین . سمت شمال و غرب آغـاز کـرد

گروندگان غیر هندی به دین بودایی به شمار مـی رفتنـد کـه بـا کوشـش آشـوکه در

.178، ص1374 ، روزگاران ایران، عبدالحسین، زرین کوب. 1

2. Singhalese chronicles 3. Fussman, G., "Asoka and Iran", Encyclopedia Iranica, ed. E. yarshater,

London, 1987, vol. 1, p. 781.

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٦٩

ار در مناطق مختلف بـه ایـن آیـین فرستادن مبلغان، ساختن معابد و استوپه های بسی 1.گرویده بودند

کوشانیان

ۀ مـشهورترین پادشـاه آن سلـسله، پـس از سلـسل ،کوشانیان و در رأس آنها کنیشکه ، بیشترین و مهم ترین نقش را در تبلیغ و تـرویج امایوری و پادشاه مشهور آنها آشوک

در سرزمین های ایرانی رواج دین بودایی . دین بودایی در نواحی شرقی ایران داشتند از قرن اول میالدی در زمان فرمانروایی کوشانیان و با کوشـش هـای کنیـشکه آغـاز

زیرا به حکـم آثـار تـاریخی و اشـارات نویـسندگان و سـیاحان آن روزگـار، . گردیدگسترش دین بودایی در نواحی شمالی و غربی هند بـه آسـیای مرکـزی و حتـی بـه

بی گمان کنیـشکه، پـس از آشـوکا، 2.ن مربوط بوده است خاورمیانه به دورۀ کوشانیا نامیده » آشوکای دوم «مهم ترین حامی و مروج دین بودایی بود و از همین رو، او را

اگـر . اند، زیرا وی پس از قبول دین بودایی برای ترویج آن دین تالش بسیاری نمود ود هنـدو ایرانـی به وسیلۀ آشوکا دین بودا توانست خود را از هنـد مرکـزی بـه حـد

از اقـدامات مهـم 3.خویش برساند، کانیشکه راه آسیای شرقی را برای آن بـاز نمـود کنیشکه برای ترویج دین بودایی، فرستادن مبلغان بودایی بسیار بـه نقـاط دور دسـت کشور، نیز برپایی صومعه ها و مراکـز تعلـیم و تبلیـغ بـودایی در شـهرهای مختلـف

با این کوشش ها و اقدامات بود . شرقی ایران بوده است آسیای مرکزی و در نواحی 4.که دین بودایی در این نواحی گسترش یافت

1. Emmerick, R. E., "Budhism among Iranian People", The Cambridge History of

Iran", Cambridge, 1986, vol. (3)2, p. 951. ، سـال هفـدهم، ش انجمن فرهنگ ایران باسـتان ، نشریۀ "ایران و هند در دورۀ ساسانی " مجتبایی، فتح اهللا، .2

..82 ، ص1358فروردین ،20

.383، ص 1337، ترجمۀ عیسی بهنام، تمدن ایرانی، "دین بودایی در افغانستان"، . آ فوشه،.3 . 468، ص 13، جلد 1382، دائره المعارف بزرگ اسالمی، ")ادیان(بلخ " مریم، فالحتی موحد،.4

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٧٠

آثار بودایی در مناطق شرقی ایراناز یادگارهای حضور دین بودایی و بودائیان، آثار و یادگارهای آنهاست که در نواحی

صیف کرده اند و آنهـا مورخان بسیاری این آثار را تو. شرقی ایران برجای مانده است یکی از مهم ترین منابع در این زمینـه، . از چشم سیاحان آن مناطق هم دور نمانده اند

سفرنامه های زائران چینی است که در هنگام دیدار از این مناطق، بـه توصـیف آثـار این سیاحان که دارای مقاصـد اداری، سیاسـی و یـا دینـی . بودایی منطقه پرداخته اند

گاهی اوقات برای بازدید از معابد و کسب اطالعات در مورد مراکز بـودایی بودند، و 1.به این نواحی می آمدند، آگاهی های ارزشمندی به یادگار گذاشته اند

. اسـت 2»هـوئن تـسانگ «یکی از این گزارش ها متعلق به زایری چینـی بـه نـام ارۀ هند است، گزارش وی که شامل شرح وقایع چهارده سال مسافرت در تمام شبه ق

3.پس از کتیبه های آشوکا، ارزشمند ترین مدرکی است که مورخان در اختیار دارنـد وئن تسانگ نخستین کسی است که به آثار بودایی در نواحی شرقی ایـران اشـاره سه

وی در سفر نامۀ خود، از صد صـومعه بـه همـراه سـه هـزار راهـب، در . کرده است یکی از مهم ترین معابدی که وی از آنها نام بـرده، .نواحی شرقی ایران نام برده است

یـا 4وی نام این معبد را به صورت نَوَویهـاره . معبد نوبهار در جنوب غربی بلخ است به معنی صومعۀ جدید ضبط کرده است و ضمن اشاره بـه صـومعۀ 5نَوَه سنگهه رامه

ر باقیمانده از بـودا زیبا و مجسمۀ هنرمندانۀ بودای موجود در آن، به شرح اشیاء و آثا او . دراین معبد ازجمله دندان، جارو و تـشت مخـصوص تطهیـر او پرداختـه اسـت

.19، ص1380، تاریخ افغانستان بعد از اسالم حبیبی، عبدالحی،.1

2. Hsuen Tsang .398، صتمدن ایرانی، " ایران شرقی در اواسط قرن هفتم میالدی" ،. آ فوشه،.3

4. Nava-Vihara 5. Nava -sangharama

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٧١

همچنین به معبد دیگری در جنوب غربی نوبهار و بقایـای یـادبودی و اسـتوپه هـای 1.برپاشده در آن منطقه نیز اشاره کرده است

ن به این آثار می توان از میان مهم ترین آثار بودایی باقیمانده در نواحی شرقی ایرا این دو مجسمۀ بزرگ بودا که در دل کوه و : سرخ بت و خنگ بت -1: اشاره نمود

طول یکی از این بت ها به . از سنگ تراشیده شده اند، در منطقه ی بامیان قرار دارند وئن تسانگ در گزارش هـای خـود از سه. متر بالغ می شود 52 متر و دیگری به 35

اسـتوپه هـای -3 مجـسمۀ بـودا در نزدیکـی ککـرک -2 2. برده است این بت ها نام بودایی وردک واقع در غرب کابل و نیز هده، بیمران، جالل آباد، نگرهارۀ باسـتانی و

کتیبه های یافت شده در قراتپه در مرز میـان افغانـستان و -4تپۀ رستم در بیرون بلخ -5یافـت شـده در قنـدهار ) نـانی یو -آرامـی (تاجیکستان، و نیز کتیبه های دو زبانۀ

نقاشی های موجود در برخی از غارهای بامیان که از نمونه های کهن نقاشی بـودایی 3.به شمار می روند

ساسانیان و دین بودایی

اگرچه سیاست کلی شاهان ساسانی تحقق بخشیدن وحدت ملی و فرهنگی ایران بود مزداپرسـتی مـی کوشـیدند و در و برای این مقصود در حفظ سنن باستانی و تقویت

پیروی از همین اصل، ازآغاز با تبلیغات بودائیان به مقابله برخاستند و بـه طـرد آیـین های بیگانه همت گماشتند، اما ظاهرا سیاست سخت گیرانۀ ساسانیان نسبت به ادیان

در امـا . بیگانه و به ویژه بودائیان، فقط از عهد شاپور اول تا زمان نرسی ادامه داشـت دوره های بعد ادیان بیگانه در امور دینی خود آزادی داشتند و دارای معابد و مراکزی

به همین دلیل، در هیچ یک از آثار و نوشـته هـای تـاریخی آن دوران، اعـم از . بودند

.468، ص "بلخ" ،. م فالحتی موحد،.1

.391، ترجمۀ عیسی بهنام، صتمدن ایرانی، " نظری به بامیان"، . گدار، ی.23. Emmerick, R. E., "Buddhism…", pp. 950, 954, 956.

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٧٢

ایرانی، هندی و بودایی، اشاره ای به سخت گیری بر هندو ها و بودائیان یافـت نمـی است که شاهزادگان و امیران ساسانی در نواحی شـرقی حتی مدارکی در دست . شود

ایران دین بودایی و شیوا پرستی هندویی را از ادیان رایج آن حـدود مـی شـناختند و تصویرهای بودا و شیوا را برسکه هایی که در آن استان ها زده مـی شـد، نقـش مـی

1.کردندازجانـب شـاپور و برطبق روایات موجود حتی فیروز برادر شـاپور اول هـم کـه

حکومت داشت و به کوشان شاه ملقب بود، به آیـین بـودا اردشیر در نواحی کوشان پرستندۀ مزدا، خدایگان پیروز، شاهنـشاه ": سکه هایی از فیروز با عبارت . گرویده بود

صورت خدایی که بر روی سکۀ پیروز دیده می شـود، ایـن . در دست است " کوشانالبته چون این شاهزاده پیرو مانی بود، می توانـست . » خدا بودا«عبارت را در بر دارد

در این بین باید دورۀ سـرکوب و پیگـرد 2.هم پرستندۀ مزدا و هم پرستندۀ بودا باشد یعنی دوران بهرام هـای -زیرا در این دوره . ادیان بیگانه در زمان کرتیر را استثنا کرد

تیر بود، طبعاً بودائیان نیـز ماننـد که دوران اوج تعصب دینی به رهبری کر -سه گانه به همین علت می بینـیم کـه . پیروان دیگر ادیان، دچار مصایب و سختی هایی شدند

کرتیر در کتیبۀ کعبۀ زرتشت از سرکوبی شمن ها و برهمنان در کنار ادیان دیگـر یـاد وب به این ترتیب، از آنجایی که نام بودا در کتیبۀ فوق در کنـار ادیـان سـرک . می کند

شدۀ دیگر مانند یهود، مسیحیت، مغتـسله و مانویـان آمـده اسـت، مـی تـوان چنـین برداشت کرد که دولت و دستگاه روحانیت ساسانی از جانب بودائیـان نیـز احـساس

با این همه به رغم اینکه با روی کارآمدن ساسانیان، کـه خـود را 3.خطر می کرده اند یز مانند مانویان و مسیحیان مورد تعقیب قرار مدافعان زرتشتی می دانستند، بودائیان ن

گرفتند و بسیاری از معابد آنها درآتش سوخت، اما چنین به نظر می رسد که اینگونه

.72، ص"... ایران و هند"فتح اهللا، مجتبایی، .1 .143 ص1382، در زمان ساسانیان ایرانن، آرتور، کریستن س.2

.201، ص 1378، ی شکارشدهاسایه ه، "اخبار تاریخی در آثار مانوی "سرکاراتی، بهمن، . ک. ر. 3

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٧٣

فشارها که در ابتدای کار ساسانیان شدت بیشتری داشت، مانع ادامۀحیات و فعالیـت رود اسـالم بودائیان در شمال شرقی و شرق ایران نشد، بلکه تا نخستین سده هـای و

به ایران، بودائیان همچنان در مناطقی همچـون بامیـان، هـده و بلـخ حاضـر و فعـال حملۀ هون های سفید یا هپتالیان به قندهار ونواحی مرکزی هند درحدود سال . بودندم، و پس از آن اشغال این سرزمین ها توسط ترک ها نیـز از جملـه عـواملی . ق 440

1.ن نواحی محدود تر ساختبود که حضور بودائیان را درای

یهودیان در دورۀ ساسانی در طی چندین مرحله صـورت گرفـت، که ورود یهودیان به سرزمین های تابع ایران

غالباً براثرمهاجرت های اجباری و یا تبعید های ناخواسته ای بـود کـه بـر ایـن قـوم مـان پادشـاه نخستین مرحلۀ ورود یهودیان به قلمروی کشور ایران، در ز . تحمیل شد

ظاهراً وی بنی اسرائیل را از . انجام گرفت ) م. ق 727د ( سوم تیگالت پیلسر آشوری ،در زمـان دیگـر پادشـاه آشـوری . تبعید کرده بـود » شهرهای ماد و پارس «سامره به

هم گروه هایی از ) م. ق 681د (و نیز پسرش سناخریب ) م. ق 705د (سارگون دوم 2.ی کشور ایران وارد شدندبنی اسرائیل به نواحی داخل

م نبوکـد . ق 597، درسـال )24 : 14، دوم پادشـاهان (کتـاب مقـدس بنا بر روایت نصر، پادشاه کلده، پس از فتح اورشلیم، ده هزار تـن ازسـاکنان آن شـهر را بـه بابـل

م یعنی تا زمان فتح بابل به دست کوروش . ق 539این یهودیان که تا سال . تبعید کرد ن سرزمین سکونت داشتند، با صـدور فرمـان آزادی کـوروش اجـازۀ هخامنشی در آ

اما بـسیاری از یهودیـانی کـه در ایـن منطقـه از . بازگشت به سرزمین خود را یافتند موقعیت های اقتصادی واجتماعی برخوردار بودند، مانـدن و اقامـت در ایـران را بـه

.72، ص"...ایران و هند" مجتبایی، فتح اهللا، .1

2. Fischel, W. J., "Persia", Encyclopedia Judaica, Jerusalem, 2007, vol. 13, p. 306.

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٧٤

کـه بازمانـده در تبعیـد، این یهودیان . بازگشتن به سرزمین مادری خود ترجیح دادند هستۀ اولیۀ یهودیان ایران راتشکیل دادند، به تدریج از مراکز اصلی خود در بابل دور شدند و به سوی مناطق داخلی کشور چون همدان، شوش ودیگر شهرها کوچ کردند و با برخورداری از رفتار همراه با مدارای پادشاهان هخامنشی نسبت به اتباع یهـودی

های برجسته ای چون زروبابل، عزرا، نحمیا، دانیال، مردخای و استر خود، شخصیت از میان این یهودیان مانده در تبعید برخاستند و توانـستند در دربـار پادشـاهان ایـران

حتی حملۀ اسکندر به ایران و تسلط سـلوکیان بـر . مناصب مهمی را عهده دار شوند پـس 1.یهودیان ایران را متوقف کندایران نیز نتوانست جریان رشد و گسترش جامعۀ

از سلوکیان، سلسلۀ اشکانی نسبت به پیروان دیگر ادیان، سیاستی همراه بـا تـسامح و مدارا اتخاذ کرد و هیچ عالقه ای به تغییر چارچوب های دیـن اجـدادی ملـت هـای مغلوب، یـا حتـی برانـدازی الگوهـای اقتـصادی و زنـدگی سیاسـی مـستقل ایـشان

ین اساس می توان نتیجه گرفت که یقیناً وضعیت یهودیان در سراسـر بر هم 2.نداشتدوران امپراطوری پـارتی بـسیارمطلوب بـود و ایـشان در کـار و داد و سـتد، آزادی

از این جهت بیش از سایر اقلیت هـای دینـی فعـال بودنـد و حتـی . بیشتری داشتند یهودیان ایـران 3.ندمدرسه های خاصی برای تعلیم مبانی دینی خود تأسیس کرده بود

رئـیس بـه تبعیـد (4رش گالوتـا دراین دوره از قرن اول میالدی، سرپرسـتی بـه نـام داشتند که وظایف متعددی چون گردآوری مالیـات، عـزل و نـصب داوران، ) رفتگان

5.تعلیم و ترویج قانون و اخبار و احادیث یهودی را بر عهده داشت درشـهر هـای شـوش، همـدان، ری و در این دوره مهم ترین اجتماعات یهـودی

البته در هیچ یـک از ایـن شـهرها، یهودیـان در اکثریـت . اصفهان وجود داشته است

1. Fischel, "Persia", p. 308. 2. Neusner, "Jews in Iran", Cambridge History of Iran, vol. 3 (2), p. 911.

. 280 صروزگاران ایران، عبدالحسین، زرین کوب،.34 . Res Galuta

.20، ص...ایران، ، آرتور سن کریستن.5

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٧٥

مشهور » یهودیه«احتماالً فقط در بعضی از محالت، یعنی آن محالتی که به و نبودند، اما در خارج از سـرزمین ایـران، مهـم تـرین محـل تجمـع . شده اند، اکثریت داشتند

ر بین النهرین و در منطقۀ بابل بوده کـه یهودیـان در ایـن منطقـه از زمـان یهودیان د مهم ترین نقاط تجمع یهودیان در بـین النهـرین، 1.آشوریان در تبعید به سرمی بردند

واقع در ساحل رود فـرات 3 واقع در شمال این منطقه و نهر دعا 2شهرهای پومبدمیتا واقـع بر این در شـهرهای مـاحوزه و سـورا عالوه . و در نزدیکی پومبدیتا بوده است

هم عدۀ زیـادی از یهودیـان سـاکن تیسفون درنزدیکی مصب شط العرب و حتی در 4.بودند

با فروپاشی شاهنشاهی اشکانی و برآمدن ساسانیان، یهودیان ایران با مـشکالت این مشکالت از آنجا ناشی می شد که دولتی بـر سـرکار آمـده . خاصی مواجه شدند

بود که خاستگاه مذهبی داشت، و با توجه به موبد زاده بـودن مؤسـس آن، سیاسـت خود را براین اصل استوار کرده بود که مقدر است آنها تسلط دین و پرسـتش ایـران

ایــن سیاســت نــشانگر آن بــود کــه سرنوشــت . در روزگــار کهــن را قــوت بخــشندایـن سـخت گیـری هـا و عاملی کـه 5.ناخوشایندی درانتظار اقلیت های دینی است

ناشکیبایی ها را افزایش می داد، آن بود که ساسـانیان ماننـد دولـت اشـکانی تجربـۀ به همین دلیل، در مواجهه با این اقلیـت هـا . حکومت براقلیت های دینی را نداشتند

سیاست ساده انگارانه ای را در پیش گرفتند و چنین پنداشتند که بهترین راه تقویـت از سوی دیگر، دولـت ساسـانی بـا اتخـاذ . رکوبی ادیان رقیب است دین زرتشتی، س

سیاست تمرکزگرایی و با بهره مندی از دستگاه دیوانساالری گسترده و دقیق، درصدد

، به کوشش هومن سرشار، ترجمۀ مهرناز فرزندان استر ، "یهودیان در امپراطوری ساسانی "گئو، ویدن گرن، .1

.47، ص1384 تهران، کارنگ،نصریه،2. Pumbedita 3. Nahrdea

.261، ص .. تاریخ یهود پرویز، رهبر،.45. Neusner, "Jews in Iran", p. 913.

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٧٦

در نتیجه، اداره و نظـارت دقیـق و همـه . دخالت و نظارت در همۀ امور کشور برآمد قیم سیاسـت تمرکزگرایـی جانبۀ امور ادیان بیگانه و اقلیت های دینـی، برآینـد مـست

در پی همین سیاست تضییق و فشار دولت ساسـانی بـود کـه در . دولت ساسانی بود آغاز ظهور این دولت یهودیان بسیاری از امتیازات خود، از جمله حق داشتن محاکم یهودی و مجازات بر طبق شریعت یهود را از دست دادند و بـه ایـشان اجـازۀ دفـن

اده نمی شد، حتی منصب رش گالوتـا هـم از ایـشان گرفتـه مردگان و برپایی آتش د .شد

مجموعۀ این عوامل، باعث گردید تا سیاست اولیـۀ ساسـانیان کـه یـک سـویه و همراه با تهدید و تحمیل بود، نا کارآمد و غیر مؤثر جلوه کند و لزوم اتخاذ طرحی نو

. اعمال و اجرا شدبه وجود آید که این تعدیل رفتار در زمان شاپور اول و توسط وی بنا براین، در دوران شاپور سیاست سخت گیرانۀ پیشین دولت ساسانی تغییر کرد و

نتیجه شـاپور در1.نسبت به همه ی ادیان و مخصوصا یهودیان، بردبارانه تر رفتار شد تـصمیم گرفتنـد تـا راهـی را بـرای ) 254ف( یهودیـان سـموئیل عالم دینـی یکم و

2. یهودیان در ایران بیابندهمزیستی مسالمت آمیز

از شاپور اول تا شاپور دومدراین دورۀ چهل ساله که مقارن با سلطنت شش پادشاه بـود، دولـت ساسـانی هـیچ دستاورد قابل مالحظه ای نداشت و اوضاع کشور آکنده از نابسامانی هـا و آشـفتگی

در . بسر می بردند در این بین، یهودیان ایران هم در شرایطی سخت و ناگوار . ها بود مــیالدی بــه دســت 298 و 283ایــن دوران پایتخــت ساســانیان دو بــار در ســالهای

دراین تهاجمات اگرچه به یهودیان آسیب جدی نرسید، . امپراطوران روم تصرف شد دولـت . اما از لحاظ اجتماعی و فرهنگی، ایشان با مشکالت بـسیاری مواجـه شـدند

1. Idem, A History of the Jews in Babylonia, Lieden, 1966, vol. 2, p. 38. 2. Idem, "Jews…", p. 914.

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٧٧

لی برای این جنگها، مالیات های مضاعفی بر یهودیـان ساسانی به دنبال تأمین منابع ما ارت بـرده ـ بـه اسـ ،ن مالیات سر باز می زدند ـانی که از پرداخت ـمیل نمود و کس ـتح

ویژگی مهم این دوره، قدرت گرفتن کرتیر است کـه درکتیبـه هـای خـود . می شدند ابع یهـودی، امـا در منـ . صریحاً از سرکوبی یهودیان در کنار دیگر ادیان خبر می دهد

شواهدی مبنی بر پیگرد یهودیان و یا طرح شکایتی در ارتباط بـا دسـتور منـع انجـام گویـا در میـان . فرایض دینی و یا صدور فرمان ویرانی کنیسه ها به چشم نمی خورد

گروه هایی که کرتیر با آنها دشمنی می ورزید، یهودیان کمتر از همه دچار سختی و در این دوره به احتمـال زیـاد موبـدان از تغییـر که می رسد به نظر . فشار شده بودند

دین یهودیان چشم پوشی کرده بودند، اما به شـدت از گرویـدن زرتـشتیان بـه دیـن 1.خاطیان را به شدت مجازات می نمودندو یهودی جلوگیری می کردند،

ظاهراً شاپور دوم نسبت به یهودیان سیاستی همراه بـا تـسامح و مـدارا در پـیش گرفته بود، درنتیجه در این دوره، یهودیـان هـم بـا برخـورداری ازایـن سیاسـت، در

بـه همـین دلیـل، مـدارکی کـه ثابـت کنـد . آرامش و امنیت روزگار مـی گذراندنـد درروزگار شاپور، یهودیان مورد آزار واقع شده، یا مالیات های بسیار سنگین برایشان

بـا یهودیـان دو حادثـۀ مهـم در ایـن در ارتباط 2.تحمیل شده باشد، در دست نیست بر اسـاس روایتـی . نخست، کوچ دادن یهودیان ارمنستان به ایران است : عصر رخ داد

که موسی خورنی آن را گزارش کرده است، شاپور در زمـان پادشـاهی خـود هفـت عالوه بر این، هنگامی که گروهی . هزار تن از یهودیان ارمنستان را به ایران کوچاند

هودیان به دنبال مسیحایی به راه افتادند که مدعی بود هنگام بازسـازی هیکـل بـه از ی دست یولیانوس، هنگام بازگشت به فلسطین است، سپاهیان شاپور چندین هـزار تـن

البته این حوادث موجب اعمال موج آزار و تعقیـب 3.از ایشان را از دم تیغ گذراندند

1. Neusner, J., History…, vol. 3, pp. 37- 38. 2. Ibid, vol. 4, p. 56. 3. Neusner, J., "Jews…", p. 915.

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٧٨

آن متوجه گروه کوچکی از یهودیان گردید سراسری بر یهودیان ایران نشد و عواقب باید به ایـن حقیقـت اعتـراف ،با این همه . که امنیت دولت را به خطر انداخته بودند

کرد که یهودیان ایران در این دوره، به طور اعم از دولت ساسانی و به طور اخص از شـکانیان شاپور که حکومت خود مختار یهودی را از بین برد و فاقد روحیۀ مدارای ا

1.بود، رضایت نداشتند دولـت ساسـانی ، در طـی دوران پادشـاهی یزدگـرد اول تلمودبر اساس روایات

یهودیان را می نواخت، تا آنجا که ایشان تا حدی بـه دولـت ساسـانی نزدیـک شـده همچنین گفته می شود که یزدگرد با احترام با ربی ها سـخن مـی گفـت و از . بودند

شهرستان هـای ایـران حتی در کتاب پهلویِ . یان یاد می کرد نوشته های مقدس یهود آمده است که یزد گرد زنی یهـودی بـه نـام شوشـندخت، دختـر رش گلـوت را بـه

با آنکه اعتبار تاریخی این مـسأله مـشخص نیـست، امـا 2.همسری خود برگزیده بود ناشی از ایـن رفتار مدارا آمیز و اعطای آزادی دینی به یهودیان توسط یزدگرد را باید

تفکر دانست که سیاست دولت ساسانی بعد از دوران شاپور اول مبتنی بـراین اصـل 3.تغییر ناپذیر بود که با یهودیان به عدالت و با تسامح رفتار شود

بعد از سرگذراندن دوران تسامح و مدارای یزدگرد اول، در زمـان جانـشینان وی ه ای پر تالطم رو به رو شدند، زیرا این دو یعنی یزدگرد دوم و پیروز، یهودیان با دور

منابع یهودی در ایـن . پادشاه در سیاست تسامح و مدارای پیشین تجدید نظر کردند فرمـان جلـوگیری از برگـزاری . م455ارتباط گزارش می دهند که یزدگـرد در سـال

فرمــان تعطیلــی تمــامی مــدارس . م468 یــا 467مراســم روز ســبت، و در ســالهای در زمـان 4.ن، تعقیب و آزار ربـی هـا و دیگـر یهودیـان بابـل را صـادر نمـود یهودیا

پادشاهی پیروز هم به دلیل اینکه یهودیان اصفهان دو تن از هیربدان آن شهر را کشته

1. Idem, History.., vol. 4, p. 56. .72، ص1383 شاهنشاهی ساسانی، تورج، دریایی،.2

3. Neusner, J., History…, vol. 5, p. 30. 4. Neusner, J., "Jews...", p. 915.

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٧٩

در دوران 1.بودند، پیروز دستور قتل عـام نیمـی از یهودیـان آن شـهر را صـادر کـرد ه یهودیان، شورش یـک یهـودی بـه نـام قباد، برجسته ترین حادثۀ مربوط ب پادشاهی

بنا بر روایات موجود، در این زمان به علت تجاوز مزدک و مزدکیان بـه . مرزوترا بود ادیان دیگر مخصوصا یهودیان، جوانی اهل شهر ماحوزه به نام مرزوتـرا فرزنـد راب

سر بـه شـورش - که بعد از فوت پیروز به ریاست یهودیان ایران رسیده بود -هونارداشت و به مدت هفت سال در برابـر قبـاد و مزدکیـان مقاومـت نمـود، تـا اینکـه ب

میالدی از سـپاهیان قبـاد شکـست خـورد و دسـتگیر و اعـدام 520سرانجام در سال گویا در نتیجۀ این شورش، یهودیان مخصوصاً یهودیان شـهر مـاحوزه دچـار . گردید

2.پاول شدقتل و غارت شدند و این شهر هم توسط سپاهیان قباد چدر زمان پادشاهی خسرو انوشیروان، انـدک چـالش و درگیـری بـین یهودیـان و

و یهودیان در صلح و آرامش می زیستند و با خـاطری دولت ساسانی وجود نداشت آسوده، به تحقیق و تدریس و افتتاح مدارس دینی مشغول بودند، تا آنجا که در پرتـو

در ایـن 3.ا دار و الفبـای عبـری پرداختنـد این آرامش به ابداع و اختراع حروف صـد دوره بسیاری از یهودیان ایران، که به علت سیاست تضییق و فشار پادشاهان قبل، به

حتـی دو تـن از . ویژه پیروز، به مناطق دیگـر گریختـه بودنـد، بـه ایـران بازگـشتند مدارس روحانیان یهودی به نام های گیزا و شمعونا، با بازگشت به کشور، به ریاست

اما در شورش بهرام چوبین علیه خسرو پرویز، چون . سورا و پومبدیتا منصوب شدند ، )سـردار خـسرو (بسیاری از یهودیان از بهرام حمایت کردند، به همـین دلیـل مهبـد

4.بسیاری از یهودیان را از دم تیغ گذراند

.38 م، ص 1844، سنی ملوک االرض و االنبیاء حمزۀ اصفهانی، .1 .281، ص 1339، تاریخ یهود ایران حبیب، لوی،.2 .178-177، صص1325، تاریخ یهود پرویز، رهبر،.3

4. Neusner, J., "Jews…", p. 917.

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٨٠

زرتشتی -چالش های کالمی یهودیواری و نیز آشنایی با باورهـای دینـی یکـدیگر، یهودیان و زرتشتیان با توجه به همج

هرچند بیشتر آثار جدلی پهلوی . مجادله ها و مناظره های کالمی با یکدیگر داشته اند که در آنها مطـالبی علیـه یهودیـت وجـود دارد، حاصـل شکند گمانیک ویچار مانند

این آثار می مناظره های رسمی و مستقیم با نمایندگان دین یهود نیست، اما با بررسی با مطالعۀ منابع . توان به مهم ترین چالش های کالمی و اعتقادی این دو گروه پی برد

موجود می توان گفت که مهم ترین موضوع چالش برانگیزی که یهودان برسر آن بـا البته این مـسأله . زرتشتیان به مجادله می پرداختند، مسألۀ ازدواج با محارم بوده است

که از سوی همۀ مخالفان زرتشتی ها، از ارامنه تا مسلمانان تکـرار ترجیع بندی است دربارۀ مجادلـۀ «: ، دارای چنین عنوانی است دینکرد کتاب سوم 80فصل . شده است

یک یهودی با هیربدی در مورد دالیل و اهداف زناشویی با محارم و پاسخ هیربد بـه که بیشتر به عنوان پاسـخ خـود در این فصل از کتاب، نه به عنوان یک مجادله بل . »او

زرتشتیان به ایرادی که از بیرون به آنها وارد شده است، پاسخ به شخصی یهودی کـه . نماینده و یا نمونه ای از مخالف بیگانه یا دشمن جلوه داده می شود، می آید

با مطالعۀ منابع جدلی زرتشتی دورۀ ساسانی، همچنین می توان به مـسألۀ چـالش ری که عموماً بین طرفداران این دو دین محل نزاع و اختالف بوده است، برانگیز دیگ

بیشتر بحـث هـایی کـه در . نیز اشاره نمود و آن مسألۀ دوگانه گرایی یا ثنویت است آثار پهلوی در مورد یهودیان وجود دارد، به مـسألۀ یگانـه گرایـی یهودیـان در برابـر

ن آثار می بینـیم کـه یهودیـان نماینـدۀ در ای . دوگانه گرایی زرتشتیان مربوط می شود هر چنـد کـه ایـن نیـز ممکـن . بزرگ یکتاپرستی یا تک خدایی به شمار می رفته اند

است که در این موارد، مخاطب مسلمانان بوده اند و این مطالب تعریضی بـه عقیـدۀ یکتا پرستی مسلمانان بوده است، اما از ترس مواجهه با حاکمان مـسلمان، زرتـشتیان

.ودیان را وسیله قرار داده اندیه

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٨١

از کـه می توان نتیجـه گرفـت ) (III, 173 :4و) III, 150 :1 (دینکردبا بررسی در این . نظر زرتشتیان دین یهود نماد افراط گرایی در اعتقاد به خدای یکتا بوده است

: چنین آمده است دینکرد150مورد در فصل بول نیست که بیش از یک هستی و بـدون قابل ق ) این بیان که ( دربارۀ رد موجز «

دین یهودیان است؛ در مورد این بیان که تعداد آنان ) که این . (آغاز وجود داشته باشد ) کـه ایـن (دو است و هر یک از آنها در شـخص خـود الیتنـاهی اسـت ) هستی ها (

که همـۀ خیرهـا اعمـال و افـراد آغـازی ) این بیان (آموزش مانویان است؛ و دربارۀ ).III, 150 : 1(» باور سوفسطائیان است) که این .( ته استنداش

معرفی می کند، در مورد او چنین می تورات ضمن اینکه دهاگ را آورندۀ دینکرد را پدید آورد، کتاب بنیـادین یهودیـت را، و او اورشـلیم را تورات) دهاگ(او«: گوید

به نزد ابراهیم رفـت، دهاگ نخست . نگهداری کند ) را تورات(بنیاد گذاشت تا درآن سرکردۀ یهودیان، و از ابراهیم به موسی، که پیوندش سـست بـود، همـان کـسی کـه یهودیان پیامبرش خوانند و آورندۀ دینشان؛ او موسی را یافت و به گـسترش مـذهب

).III, 227: 15(» یهود پرداخت

ای دهاگ دوستدار آزار آفریده ها بـود و اصـل دیـن پلیـد را در باورداشـت هـ «بـرای دومـین و . از راه کفر سبب فرو افتادگی دین مزدایی و ایران شد . یهودیت دید

سومین بار روشنایی را در جهـان نـابود سـاخت، از ایـن راه سـبب پیـروزی دیوهـا عـالوه بـر مـسایل اعتقـادی بـه دینکـرد .III, 227 16)(» وتباهی منش مـردم شـد

ه آفریده هـا، کـشتن چارپایـان قبـل از آسیب رسانی ب : رفتارهای دینی یهودیان مانند بلوغ، و ختنه کردن اشاره نموده، تعلیم همۀ این رفتـار هـا را بـه دهـاگ نـسبت داده

1.است

Û" ساسانیان و اوایـل عـصر اسـالمی ۀجدل های دینی زرتشتیان علیه یهودیان در دور "شاکد، شائول، . ک. ر .1

.219و 214و 210 صص ، احمد ایرانیۀ، جلد یکم، ترجمپادیاوند

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٨٢

که در اصـل ردیـه ای اسـت علیـه شکند گمانیک ویچار ، کتاب دینکردعالوه بر در . بعضی از اعتقادات یهودیان، آنها را رد می کند به ادیان غیرزرتشتی، ضمن تاختن

فصل های سیزدهم و چهاردهم این کتاب که به دیـن یهـود اختـصاص دارد، ضـمن نقل آیاتی از عهد عتیق، خدای یهودیان را خدای کینه توز و خـشمناک معرفـی مـی

، »کین هفت پشت را از فرزندان می ستاند و اصل کینه را فراموش نمی کنـد «کند که ح او چون تندر و بانگ او دیو ماننـد لب او پر زهر و زبان او چون آتش سوزان، رو «

برتختی می نشیند کـه چهـار فرشـته «، »او از کردن مردمان پشیمان می شود «، »استهر روز به دست خود نود هزار فرشته می سازد که تا شـبانگاه او را «، »روی پر دارند

اب مـی او با ابراهیم هم پیاله شده، شر«، »بپرستند، سپس ایشان را به دوزخ می اندازد 1.»نوشد

در فصل سیزدهم این کتاب که به شرح تناقض ها و بی ثباتی های سفر پیـدایش راجع به آفرینش توراتاختصاص دارد، مردان فرخ پس از اشاره به بعضی از آیات

و سقوط آدم، مسایلی چون آفرینش روشنایی و وضعیت دنیا قبل از روشنایی، علـت ورد انتقاد قرارمی دهد و می پرسد، چگونه قبل از شش روز درنگ برای آفرینش را م

آفرینش خورشید روزها شمرده می شد و استراحت روز هفتم برای چه بوده اسـت؟ چرا آدم نافرمان خلق شد، درصورتی که خدا می دانست که او اطاعت نخواهد کرد،

کـه -چرا فرمان به اطاعت داد؟ سپس بعد از ذکر جزئیات دیگر درمورد هبوط آدم مـی گویـد کـه ایـن عادالنـه -با دانش مطلق، راستی و قدرت ایزد راست نمی آید

2.نیست که نفرین آدم شامل همۀ نسل او شوددر مجموع می توان گفت وضع یهودیان در دوران ساسانی علیرغم همـۀ فـراز و

، بـه وجـود تلمـود نشیب ها، مطلوب و مناسب بود و در منابع یهودی و مخـصوصاً

. 28- 16، صص 1325 صادق هدایت، ۀ، ترجمشکند گمانیک ویچار مردان فرخ، .1 .11همان، ص .2

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٨٣

ظـاهراً ایـن . اطهای دوستانه بین شاهان ساسـانی و یهودیـان اشـاره شـده اسـت ارتب تا آنجـا ارتباطها، به ویژه در دوران پادشاهی شاپور اول و دوم، بسیار صمیمانه بوده،

روایت شده که ایفرا هرمز، مادر شاپور دوم، نسبت بـه یهودیـان توجـه ویـژه ای که. یهودیان با احتـرام و مالطفـت رفتـار کنـد داشت و به شاپور توصیه کرده بود که با

یهـودی نیز عالوه براین، براساس روایات یهودی، گویا زن یزدگرد اول، شوشندخت بود، که مسلماً این امر می توانست عامـل مهمـی بـرای تثبیـت » رش گالوتا «و دختر

نامالیمـات البته در این دوره، یهودیان ایران گاه با . موقعیت یهودیان ایران بوده باشد یهـودی در زمـان شـاپور دوم، و نیـز کـشتار 12000و مشکالتی مانند کشته شـدن

اما با بررسی . یهودیان طرفدار بهرام چوبین در غائلۀ شورش بهرام، رو به رو بوده اند علل و عوامل وقوع این حوادث می توان نتیجه گرفت که این وقـایع اغلـب معلـول

هودیان بود تـا سیاسـت سـخت گیـری و سـرکوب ماجراجویی و بی مباالتی خود ی اگر در زمان پیروز و یزدگرد دوم هم سختگیری هایی بر یهودیـان . پادشاهان ساسانی

ناشی از تعصب ها - چنانکه حمزه اصفهانی روایت کرده -تحمیل شد، ممکن است و افراط گری های خود یهودیان باشد و نـه یـک سیاسـت آزار و تعقیـب رسـمی و

در زمـان یزدگـرد دوم هـم » روز سـبت «الوه براین، ممنوع کـردن مراسـم ع. دولتیاحتماالً بیشتر علل اقتصادی داشت تا علل سیاسی یا دینی، زیرا دولتمـردان ساسـانی تصور می کردند که یهودیان با تعطیلی روز سبت و کار نکـردن در ایـن روز، باعـث

ه همچنین گـاهی اختالفـات در این دور . کاهش عواید و درآمدهای دولت می شوند اعتقادی موبدان زرتشتی با یهودیان در مورد احکام دینی، چون آلـودن آب و خـاک، دفن مردگان، و ذبح حیوانات غیر بالغ باعث ایجاد درگیری هـا و برخوردهـایی مـی

در مجموع باید گفت که ظاهراً یهودیان در این دوره در . شد که موردی و جزئی بود

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٨٤

ی زیستند و در انجام تکالیف دینی خود از آزادی کامـل برخـوردار صلح و آرامش م 1.بودند

مسیحیان در دوران ساسانی مسیحیت در ایران، تاریخی به درازای خود این دیـن دارد، زیـرا بـه اسـتناد روایـت

مغان ایرانی از نخستین کسانی بودند که با دیدن ستارۀ عیـسی ) 13-1: 2 (انجیل متی عالوه بـراین روایـت، در جـای دیگـری از . فتند و او را زیارت کردند به بیت لحم ر

از ایرانیان نام برده شده و آمده اسـت کـه در روز ) 9: 2، اعمال رسوالن (عهد جدید پارتیـان، مادیـان، عیالمیـان و «- روز تجلی روح القدس بـه رسـوالن -پنطیکاست

ۀ رسوالن را به زبـان خـود در اورشلیم حاضر بودند و هر یک موعظ » ساکنان جزیره شنیدند و احتماالً پس از شنیدن وعظ رسـوالن، بـه عیـسی مـسیح ایمـان آوردنـد و

بـا . درهنگام بازگشت به وطن خود، انجیل را به اهل مملکـت خـود موعظـه کردنـد توجه به اینکه مقصود از پارت خراسان کنونی، مقصود از مـاد کردسـتان، مقـصود از

و مقصود از جزیره بین النهرین است و تمام این ایاالت جزء ایـران ،عیالم خوزستان 2.قدیم بودند، بنا براین، از تمامی مناطق ایران گروهی در اورشلیم حاضر بوده اند

گذشته از این روایت عهد جدید، می توان گفت کـه تـاریخ ورود مـسیحیت بـه نی آغاز شد که ایـشان ایالـت ایاالت ایران از همان آغاز دوران پارت ها، یعنی از زما

بـه صـورت مرکـز مهـم آنهـا 4»رها«در اینجا بود که شهر . را اشغال کردند 3اسروئنه که تعداد یهودیـان 5در حدود سال صد میالدی، آنها در ساتراپ نشین آدیابنه . درآمد

1. Cf. Brody, Robert, "Judaism in the Sassanian Empire: A Case Study in

Religious Study", Irano-Judaic II, 1990, p. 84. ، ص 1382، ترجمـه ی علـی نخـستین، در امپراطوری روم و ایران تاریخ کلیسای قدیم میلر، ویلیام الوی، .2

216. 3. Osrhone 4. Urfa (Edessa) 5. Adiabene (Arbela)

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٨٥

سپس این دین به سرعت در بین النهرین و نیز در . در آنجا فراوان بود، حضور یافتند راپ نشین های غربی خاک اصلی ایران رواج یافت و در حـدود سـال دویـست سات

میالدی پیروانی در بخش های شاهنشاهی پیدا کـرد و تقریبـاً پـیش از سـال سیـصد پس از فروپاشی شاهنشاهی اشکانی و برآمـدن 1.میالدی دین رسمی ارمنستان گردید

و اصل مهـم را در دسـتور دولت ساسانی، مسیحیان ایران با دولتی مواجه شدند که د درپی اجرای اصل ملی . ملی گرایی و ستیز بی وقفه با رومیان : کار خود قرار داده بود

گرایی، ساسانیان کوشیدند تا با تحکیم و تقویـت دیـن ملـی آن را بـه دیـن رسـمی لذا با پی گیری این اصل، سیاست تکثر دینی و فرهنگی . شاهنشاهی خود تبدیل کنند

. پیشین را به کناری نهادند و تعـصب دینـی را جـایگزین آن سـاختند حاکم در دوره عالوه بر این، در پی اعمال سیاست ستیز با روم، درگیری هـا و منازعـات دو دولـت

مسیحیان که بیشتر در نواحی دور دست مرزی مانند اوسروئنه، کـه از . افزایش یافت چرخید، سـکونت داشـتند، از زمان پارتیان بین رومیان و ایرانیان دست به دست می

. درگیری های دو دولت بیشترین خسارت ها را متحمل می شدندبا همۀ این تفاصیل، اگر چه نمی توان در مورد تعداد و شرایط زندگی مـسیحیان در آغاز پیدایش دولت ساسانی به طور قطع سخن گفت، اما با توجه به این نکته کـه

و در علوم مختلف حاذق و ماهر بودند، مـی تـوان ایشان اقلیتی قابل توجه، فرهیخته البتـه همچنـین بایـد 2.انتظار داشت که روزگار آرام و بی تنشی را تجربه کرده باشند

اقرارکرد که یقیناً روزگار ایشان در دوره های آغـازین پیـدایش دولـت ساسـانی، بـه الیـل مـتقن و اما با توجه به عـدم وجـود د . خوبی روزگار دولت پارتیان نبوده است

محکم مبنی بر وجود آزار و سخت گیری های شدید علیه ایشان، و بـا لحـاظ اصـل

.382، ص1377 منصور فرهنگ، ۀ، ترجمدین های ایران گئو، ویدن گرن،.1

2. Cf. Waterfield, R. E., Christians in Persia, London, 1973, pp. 15, 17, 18.

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٨٦

مـسیحیان در «: برائت، باید گزارش وقایع نامۀ آربال را باور کرد و همصدا با او گفت 1.»روزگار شاهی نخستین پادشاهان ساسانی در آرامش زندگی می کردند

شـاپور یکـم مـسیحیان روزهـای سـختی ظاهراً در زمان جانشین اردشیر، یعنـی نداشتند، زیرا با توجه به روحیۀ مداراجویانۀ شاپور و برخورد مالیـم وی بـا مـانی و مانویان، و با در نظر گرفتن این احتمال که وی در انتخاب دیـن دولتـی در تردیـد و دودلی بوده است، می توان چنین نتیجـه گرفـت کـه در ایـن دوره، دولـت ساسـانی

مهـم تـرین حادثـۀ قابـل . ه مسیحیان سیاست سخت گیرانه ای نداشته است نسبت ب ذکری که در دوران شاپور در ارتباط با مسیحیان رخ داد، مسألۀ انتقال صدها هزار تن از مسیحیان ساکن منا طق سوریه، انطاکیه، کیلکیـه و کاپادوکیـه بـه داخـل کـشور و

آسورسـتان (و بابل ) سوزیانا(ان اسکان ایشان در مناطقی چون پارس، پارت، خوزست این حادثه باعـث شـد تـا شـاپور ناخواسـته بـه رشـد و 2.بوده است ) و بیت آرمایه

گسترش مسیحیت در کشور کمک کند و بذر مسیحیت را از نواحی خـارجی کـشور 3.به مناطق داخلی آن انتقال دهد

رام یکـم سیاست مدارای مذهبی شاپور در دوران جانشینان وی، هرمز یکم و بهـ گویـا در زمـان پادشـاهی بهـرام دوم، دوران صـلح و آرامـش . بی وقفه ادامه یافـت

در این دوره، کرتیر، موبد متعصب . مسیحیان به سر رسید و نخستین آزارها آغاز شد و قدرتمند دوران ساسانیان، با توجه به ضعف و جوانی ایـن پادشـاه توانـست مهـار

بنـا بـراین، . جاه طلبانه اش را تحقق ببخـشد حکومت را به دست بگیرد و آرزوهای

1. Asmusseen , J. P., "Christians in Iran".., Cambridge History of Iran, vol. 3(2),

p. 935. 2. Gilleman, Ian, Klimkeit, Joakhim Hans, Christians in Asia Before 1500,

London, 1999, p. 110. .246، پیشین ، ص 1378، ترجمۀ مرتضی ثاقب فر، ایران باستان ویسهوفر، یوزف، .3

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٨٧

این دوره که به نظر عموم محققان دورۀ آغاز رسمی تأسیس دین دولتی است، بـرای 1.اقلیت ها روزهای تاریک و ناخوشایندی بوده است

مـیالدی نگاشـته شـده 280کرتیر خود در کتیبۀ کعبۀ زرتشت که در حدود سال : اشاره می کند و مـی گویـد ) زدن ، کشتن = زتن (است، به تعقییب و آزار مسیحیان

در این کتیبه، از مـسیحان بـا دو واژۀ . »برهمن، نصارا، کریستیان، در شهر زده شدند «)n'sl'y = نصرانیان وklstyd'n = یاد می شود که این امر به ) مسیحیان/ کریستیان

ظـاهراً . اره دارد وجود دو گروه مختلف مسیحیان سـریانی زبـان و یونـانی زبـان اشـ مسیحیان سریانی زبان، بومیان ایران بوده اند، اما مسیحیان یونـانی زبـان، مهـاجران و تبعید شدگان نواحی غربی ایران بودند که با فتح سرزمین هایشان توسط ساسـانیان و

خوشـبختانه . به خصوص شاپور یکم، مجبور به ترک وطن و عزیمت به ایران شدند یرزرتشتیان که توسط کرتیر آغاز شده بود، بـرای مـسیحیان ایـران این سیاست آزار غ

نتایج فاجعه آمیز و غیرقابل جبرانی به بار نیاورد، زیرا با روی کار آمدن نرسـه ایـن سیاست تغییر کرد و با بازگشت به سیاست مداراجویانۀ دوران شاپور اول، در وضـع

. اقلیت ها، و درنتیجه مسیحیان بهبودی حاصل گردیدبـرای ) م 379 – 309( دوران پادشاهی طوالنی مدت و هفتاد سـالۀ شـاپور دوم،

مسیحیان ایران پیامدهای خاص و سرنوشت سازی به همـراه داشـت، زیـرا در سـال امپراطور روم، پس از تحکیم قـدرت ) م 337- 306(چهارم پادشاهی وی، کنستانتین

ذیـت مـسیحیان در امپراطـوری روم رسماً به آزار و ا 2»منشور میالن «خود، براساس البته رسمیت یافتن مـسیحیت بـه 3.پایان بخشید و به ایشان آزادی مذهبی اعطا نمود

- 379(عنوان دین رسمی با این فرمان محقق نشد، بلکه در زمان تئودوسـیوس اول این مسأله، مسیحیان ایران را با مشکالت جدیـدی مواجـه کـرد، . انجام گرفت ) 395

.102 ص 1384 کیکاووس جهانداری، ۀ، ترجممبانی تاریخ ساسانیان کالوس، شیپمان،.1

2. Edict of Milan .234، ص همان ،.ا. ومیلر،. 3

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٨٨

اتهـام سـتون پـنجم «. که هیچ یک از ادیان دیگـر بـا آن روبـه رو نبودنـد مشکالتی مسأله ای که این . ، برای مسیحیان ایران عواقب ناگوار بسیاری به همراه آورد »دشمن

این امـر باعـث . شبهه را بیشتر دامن می زد، حمایت امپراطوران روم از مسیحیان بود ایـران، بـه عنـوان جاسوسـان روم می شد تا سوء ظن و بدگمانی نسبت به مسیحان

.افزایش یابد - اسقف شهر تیـسفون -1مهم ترین حادثۀ دوران شاپور دوم قتل سیمون برصبعی

به همراه صد تن از اسقفها بود که ظاهراً علت امتناع سیمون از جمـع آوری مالیـات اوضـاع مـسیحیان در . مضاعف، برای تدارک جنگ شاپور با رومیان صورت گرفـت

وره آنچنان آشفته بود که شهر تیسفون به مدت چهل سال بدون اسقف مانـد و این د سیمون، شاهدوسـت و - م 330 تا 280 اسقف تیسفون از سال –تمام جانشینان پاپا

در جستجو برای یافتن علت و انگیـزه هـای 3. در این معرکه کشته شدند 2باربعشمینید همان اتهام های تکراری دشمنی بـا فشار و آزار مسیحیان در دورۀ شاپور، ناچار با

. روم را بازگو نمودگویا یزدگرد اول نسبت به اقلیت های دینی نظری مساعد و مثبت داشت که ایـن

در زمـان یزدگـرد، بـه 4.امر برای مسیحیان ایران آسایش و امنیت را بـه همـراه آورد ناسـبت جلـوس واسطۀ روابط حسنه دولت ایران با روم، آرکـادیوس امپراطـور بـه م

با . یزدگرد هیأتی را به سرپرستی ماروطا اسقف شهر میفرقط، به دربار یزدگرد فرستاد توجه به عنایت ویژۀ پادشاه نسبت به ماروطا، وی توانست وضعیت مـسیحیان ایـران را سرو سامان دهد و کلیسای مسیحی در ایران را بعد از سـالها ویرانـی و تعقیـب و

ماروطا به پادشاه قبوالند که یک مجمع دینی در سـلوکیه 5.کندآزار، دوباره بازسازی

1. Simon Bar Sabae. 2. Barbashmin. 3. Waterfield, R. E., Christians…, p. 20. 4. Asmussen, J. P., "Christians…", p. 940. 5. Waterfield, R. E., Christians..., p. 20.

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٨٩

. م410این مجمـع در سـال . تشکیل دهد و امور مسیحیان ایران را سرو سامان بخشد به ریاست اسحق، اسقف تیسفون، و ماروطا و با حضور چهل تـن از اسـقف هـای

ایران پـس از بدین گونه در دوران یزگرد وضعیت مسیحیان 1.مسیحی برگذار گردید گویـا یـزد . سالها بی ثباتی به سامان رسید و در وضعیت ایشان بهبودی حاصـل شـد

گرد در سال های پایانی پادشاهی خود در سیاستش نسبت به مسیحیان تجدیـد نظـر ظاهراً علت این امر، عالوه بر تفاهم به وجود آمده بین او و موبدان، زیاده روی . کرد

ه از برخورد مدارا آمیز پادشاه، و ویران کردن آتشکده ای های مسیحیان و سوءاستفاد در دوران پادشاهی بهرام پنجم خصومت و دشـمنی بـا . اردشیر بود -در شهر هرمزد

ظاهراً دلیل این امر، رفتارهای افراطی مـسیحیان در زمـان پـدر . مسیحیان باال گرفت گویـا . ایران و روم بود و نیز از سرگیری درگیری ها و منازعات بین - یزدگرد -بهرام

یزدگرد در اواخر دوران پادشاهی، فرمان آزار و تعقیب مسیحیان را صـادر و اجـرای ظاهرا با مرگ یـزد گـرد اجـرای . آن را به مهر شاپور، موبدان موبد، واگذار کرده بود

درنتیجه بهرام در پـی عمـل . این فرمان تا زمان پادشاهی پسرش بهرام، به تأخیر افتاد در این دوره روحانیان . یت پدر، سیاست تعقیب و پیگرد مسیحیان را آغاز کرد به وص

و عموم مسیحیان متحمل خسارات بسیاری شدند و شماری به مناطق همجوار فـرار ایـن . بـود » دادیـشوع « مهم ترین حادثۀ دوران بهرام، برگزاری شورایی به نام 2.کردند

ـ 424شورا که در سال ه جـای تیـسفون در شـهر عـرب نـشین م به دالیل امنیتـی، ب با حضور سی و شش تن از اسقف ها بـه ریاسـت دادیـشوع، برگـذار شـد، 3مرکبته

دستاورد مهمی برای مسیحیان ایران به همراه داشت، کـه مهـم تـرین آن هـا فـراهم در این شورا دو مسألۀ مهـم بـه تـصویب . نمودن مقدمات استقالل کلیسای ایران بود

کلیسای ایران از تابعیـت کلیـسای روم خـارج شـود، دیگـر آنکـه یکی اینکه : رسید

. 197، ص ..ان ایرآرتور، ، کریستن سن.1 . 204 ص ،همان آرتور، سن، کریستن .2

3. Markabata

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٩٠

عالوه براین، از زمان برگـزاری ایـن شـورا بـود کـه 1.اختیارات جاثلیق افزایش یابد ، خـود را هـم شـأن اسـقف هـای انطاکیـه و "بطریـق "جاثلیق ایران با انتخاب لقب

یـق هـای انطاکیـه اسکندریه معرفی نمود و بدین گونه، کلیسای ایران از سـیطرۀ بطر این شورا مسیری را گشود که شصت سـال بعـد، بـه اسـتقالل کامـل 2.رهایی یافت

کلیسای ایران از غرب، و تشکیل کلیسای ملی انجامید، کلیسایی که خـارج از مراکـز پنجگانۀ مسیحیت آن دوران، رم، قسطنطنیه، اسکندریه، انطاکیه و اورشلیم بـه حیـات

. خود ادامه داد، وضعیت مسیحیان ایران تا سـال هـشتم »3کارنامه های شهیدان «زارش براساس گ

مطلوب بود، اما به علل نامعلوم، از این سال رفتار او نسبت بـه پادشاهی یزدگرد دوم درنتیجـه، اقلیـت . مسیحان تغییر کرد و سیاست تعقیب و آزار ایشان از سرگرفته شد

تعصب دینی، بـا کوشـش بـرای های دینی روزهای تیره و سختی را سپری کردند و البته روحانیان زرتشتی در طـرح گـسترش . زرتشتی کردن ارمنیان به اوج خود رسید

در . دامنۀ تعقیب و آزار پیروان همه ی ادیان غیرزرتشتی نقش بـسیار زیـادی داشـتند این دوره، مسألۀ ارمنستان به مهم ترین دغدغۀ دستگاه دینی و دولتی ساسانی تبـدیل

م که موجبات نگرانی پادشـاهان 300مسیحی شدن ارمنستان در حدود سال شد، زیرا ایرانی را فراهم کرده بود، باعث گردید تا یزدگرد با کمک وزیر خود مهرنرسه بـرای

در پـی . تحمیل دین زرتشتی به ارامنه و ریشه کن کردن مسیحت تـدبیری بیاندیـشد را به آنجا فرستاد تا بـا ) تاد مغ ظاهراً هف (اجرای این سیاست، وی تعدادی از موبدان

بستن کلیساها و برپایی آتشکده ها، دین زرتشتی را در آن کشور تـرویج کننـد، امـا م در جنگـی بـه نـام 451 سرانجام در سـال 4.ظاهراً در این کار موفقیتی حاصل نشد

. 418 ص ،همان ،.ا. ومیلر، .1

2. Kid, James, The Church of Eastern Christendom, New- York, 1973, p. 418. 3. Acta Sancotrum Martyrum.

.389 ص ،.. ها دین گئو،گرن، ویدن .4

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٩١

که دردشت ماکو بین ایرانیان و سـپاهیان ارمنـی درگرفـت، ارامنـه شکـست 1آواریر . خوردند و بسیاری از بزرگان ایشان کشته و اسیر شدندسختی

در تاریخ مسیحیت ایران، دوران پادشاهی پیروز به دلیل نسطوری شدن کلیـسای ایران و استقالل نهایی آن از کلیسای غرب متمایزاست، زیرا در این دوران بود که بـا

در شـورای فرهنگـی، راهـی را کـه -دست به دست هم دادن عوامل متعدد سیاسی دادیشوع برای استقالل کلیسای ایران آغاز شده بود، به پایان خود رسـید و کلیـسای

عالقه مندی ایرانیان به مبرا شدن از اتهام همکاری و ارتباط با روم . ایرانی برپا گردید مسیحی، و وجود پس زمینه های علمی که معلول آمـوزش هـای منـسجم مـسیحیان

در رهـا بـود، » دبستان ایرانیـان «طوری، مخصوصاً در نسطوری ایران در مدارس نس رضـایتمندی و حمایـت . علمی تحقق این امـر را فـراهم نمـود -زمینه های سیاسی

عالوه برنقش عوامـل 2.پیروز از این امر نیز به تثبیت و تحکیم این جریان کمک کرد وانـست بـا وی ت . اسقف جاه طلب این دوره اشاره نمود 3فوق، باید به نقش برصوما

متقاعد کردن پیروز به حمایت از وی و مذهب نسطوری، ضـمن سـرکوبی مخالفـان بدین گونه، کار نسطوریان چنان 4.خود، کلیسای نسطوری را در ایران رسمیت بخشد

باال گرفت که در اواخر دورۀ ساسـانیان، در شـهرهای سـمرقند، هـرات و مـرو هـم ایرانیـان مـذهب نـسطوری نـسبت بـه البته در نظـر . کلیسای نسطوری وجود داشت

مسیحیت غربی، مزایای زیادی داشت که به ترویج و تحکـیم ایـن مـذهب در ایـران کمک کرد، از جمله اینکه این مذهب آشکارا ریاضت سـتیز بـود و ماننـد مـسیحیت

5. مسیحی قرار نداشت-غربی زیر سلطۀ عناصر یهودی

1. Avarayr

.210 ص ،همان آرتور، سن، کریستن .23. Barsuma

. 12 ص ،ذبیح اهللا، همان صفا، .45. Asmussen, J. P., "Christians".., p. 944.

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٩٢

ران به علت شعله ور شدن در دوران پادشاهی خسروی یکم وضعیت مسیحیان ای در ایـن درگیـری هـا کـه . آتش جنگ بین ایران و روم، دسـتخوش بـی ثبـاتی شـد

م پس از حدود شصت سال صـلح و ثبـات بـین دو دولـت، آغازگردیـد، 540درسالکلیساها ویـران شـد و بـسیاری از مـسیحیان . مسیحیان دچار مصایب بسیاری شدند

جنگ فروکش کرد و دو دولت پیمان صـلح اما پس از پنج سال، آتش . دستگیرشدندبراساس مفاد این صلح نامه، بـه مـسیحیان آزادی مـذهبی داده . پنجاه ساله ای بستند

شد، به شرط اینکه به تبلیغ دین خود نپردازنـد و درصـورت تبلیـغ، کیفـر مـرگ در دارا ظاهراً تا آن هنگام با زرتشتیانی که از دین خود برمی گـشتند، مـ . انتظار آنان بود

وی کـه اصـالً زرتـشتی . نام داشـت 2 روحانی برجستۀ دوران خسرو، مارابا 1.می شد م منصب جاثلیق کل مسیحیان ایـران را بـر عهـده داشـت و 552 تا 540بود، از سال

. م درحالی که ایام تبعید را می گذراند، شورایی را سامان دهـد 543توانست در سال در . وبارۀ تجرد در میان مـسیحیان تـصویب کـرد این شورا قوانینی را در باب رواج د

مسیحیان به آزادی دینی دست یافتند، اما حق نداشتند زرتـشتیان ،زمان خسرو پرویز در این دوره، هر زرتشتی که دیـن خـود را تـرک مـی . را به کیش خود دعوت کنند

ن در ایـ . کرد، محکوم به مرگ بود، اگرچه در اجرای این حکم غالباً اغماض می شد دوره، اختالفات داخلی مذهب نسطوری را تضعیف کرد، به گونه ای کـه روحانیـان

ازسوی دیگر یعقوبیـان بـه ریاسـت گابریـل، . نسطوری همدیگر را تکفیر می کردند .رئیس پزشکان دربار خسرو درگیری هایی را با نسطوریان آغاز کردند

ایـن . سلط یافـت پس از یعقوبی شدن شیرین همسر خسرو، ایـن فرقـه کـامالً تـ دعواها با مطرح کردن دوبارۀ مسألۀ طبیعت یگانه یـا دوگانـۀ عیـسی مـسیح شـدت گرفت و نزاع بر سر تصاحب مناصب دینـی بـر ایـن مـشکالت افـزود و اختالفـات

.72 ص 1383 تاریخ تمدن ساسانی، سعید، نفیسی،.1

2. Marabha

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٩٣

م برپا شد، 576 که در سال 2 در شورای مارحزقیل 1.کالمی به شوراها هم کشیده شد 4 م، سـبر ایـشوع 585 در سال 3ی ایشوع یهب در شوراها . این اختالفات ملموس بود

این فتـرت تـا . م این اختالفات افزایش یافت 605م، و گریگور در سال 596درسال ششم –اما با وجود همۀ این مشکالت، در این قرن . مرگ خسروی دوم ادامه داشت

نسطوریان ایران با تشکیل هیات های تبشیری فعال، بـه رشـد و بالنـدگی –میالدید ادامه دادند و کلیسای نسطوری را در سرزمین های دور دستی چون عربـستان، خو

5.هندوستان و ترکستان برپا کردند

مسیحی-چالش های کالمی زرتشتیچالش های کالمی مسیحیان و زرتشتیان در این دوره، عمومـاً متوجـه سـه موضـوع

نین؛ سوم، رفتار هـا و نخست مسایل اعتقادی و کالمی؛ دوم، احکام و قوا : بوده است نخستین و مهم ترین مسألۀ اعتقادی که از سوی مسیحیان مورد اعتراض . عملکرد ها

) مورا(، آتش )شمشا(و مخالفت واقع می شد، پرستش عناصر طبیعت مثل خورشید نظر مسیحیان پرسـتش ایـن عناصـر کفـر و توسط زرتشتیان بود، زیرا از ) میا(و آب

اشاره به پرستش آتش توسـط زرتـشتیان، از جملـه اتهامـاتی 6.گناه به شمار می آمد باور زرتشتی دیگـری کـه از . آمده است » کارنامه های شهیدان «است که به تکرار در

ایـن . سوی مسیحیان مورد انتقاد قرار می گرفت، اعتقاد به زروان یا خدای زمان بـود . خر قرار گرفتـه اسـت باور از سوی ازنیک کلبی، مورخ ارمنی مورد نقد و حتی تمس

پـس از ذکـر زروان بـاوری تکـذیب و رد فـرق دینـی ازنیک در کتاب خود به نام

.. 350، ص همان آرتور، کریستن سن،.1

2. Mar Hazeqiel 3. Isoyahb 4. Sabriso 5. Asmussen, J. P., "Christians".., p. 947; Cross, F. L., "Nestorianism", Oxford

Dictionary of Christian Church, Oxford, 1958. 6. Asmussen, J. P., "Christians...", p. 938-9.

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٩٤

ظاهراً مهم 1.می شمرد » بالهت«و ناشی از » هجویات«موبدان زرتشتی، این اعتقاد را ترین موضوع اختالف و اعتراض مسیحیان علیه زرتشتیان در حوزۀ احکام و قوانین،

) xwaetvadatha : اوسـتایی ؛ xwetokdas :پهلوی(ا خویشان اعتراض به ازدواج ب درحالی که زرتشتیان ازدواج با خویشان را امـری صـواب مـی شـمردند، . بوده است

گویـا بـه همـین . برای مسیحیان این مسأله، کاری مشمئز کننده و غیر قابل درک بود انتقاد شدید از ایشان، دلیل ارامنه که از این عادت زرتشتیان بسیار متنفر بودند، ضمن

2.داده بودند» زن باره«به ایرانیان لقب سومین موضوعی که موجبات رنجش مسیحیان از ایرانیان زرتشتی را فـراهم مـی

مانند دوره هـای شـاپور دوم، یزدگـرد -کرد، خشونتی بود که در بعضی از دوره ها ی از پادشاهان، بـه شدت عمل برخ . علیه مسیحیان اعمال می شد –دوم، وبهرام گور

که در بردارندۀ شرح حـال » کارنامۀ شهیدان «ویژه شاپور دوم باعث شد یک سلسله درایـن رسـاالت، . و چگونگی شهادت قدیسان و شهدای مسیحی بود، نوشـته شـود

شاهان و موبدان ایرانی به عنوان افرادی بیرحم و سفاک کـه بـا کمتـرین بهانـه عـدۀ در یکـی از رسـاالت مـسیحی از . ارند، توصیف شده اند بسیاری را به دم تیغ می سپ

3.مسیحیان یاد شده است) نبوکدنصر(شاپور دوم به عنوان بخت النصر زرتشتیان هم در برابر این اعتراض ها و جـدال هـای قلمـی مـسیحیان در کتـب

در مقـام دفـاع از اعتقـادات دینکرد و شکند گمانیک ویچار کالمی خود از جمله در برای نمونـه، در فـصل پـانزدهم . دند و عقاید مسیحیان را به سخره گرفتند خود برآم

خداوند مـسیحیان «: این کتاب که به انتقاد از عقاید نصارا اختصاص دارد، آمده است ؛ عـالوه بـر ایـن، در ایـن »آفریدۀ همه چیز است، حتی موجودی اهریمنی مانند مـار

ـ د از زنـی زمینـی کـه بـه زعـم فصل عقیدۀ مسیحیان در مورد آفریـده شـدن خداون

. 65م، ص 1989، ترجمۀ گئورگی نعلبندیان، تکذیب و رد فرق زرتشتی ،ازنیک کلبی،.1

2. Russel, James, "Christianity".., Encyclopedia Iranica, vol. 1, p. 526. 3. Ibid., p. 526.

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٩٥

سرانجام بردار رفته مـصلوب خدایی که نویسندۀ کتاب دامنش از آلودگی پاک نبوده، نیز نسبت به گرایش های ریاضـت جویانـه ای . می گردد، به سخره گرفته شده است

که در برخی محافل مسیحی حاکم است، اظهار بیـزاری شـده اسـت؛ گفتـار پـولس یار و آزادی انسان، ذکر شده، و با نقل آیاتی ازانجیـل هـای رسول در مخالفت با اخت

در ایـن . نشان داده می شود که عیسی به دو آفریننده اعتقاد داشته است متی و یوحنا 1.مورد تثلیث و متناقض بودن این باور هم مطالبی آمده است کتاب در

منابع

.1380، افسون،، تهرانتاریخ افغانستان بعد از اسالمحبیبی، عبد الحی، −، برلین، مطبعۀ واالنبیاء تاریخ سنی ملوک االرض ، )حمزۀ اصفهانی (حمزه بن حسن االصفهانی −

. م1844کاویانی، . 1383 ترجمۀ مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، شاهنشاهی ساسانی،دریایی، تورج، − .1325 سپهر، تهران، چاپخانۀتاریخ یهود،رهبر، پرویز، − . 1374، تهران، سخن، روزگاران ایرانزرین کوب، عبدالحسین، −مجلـۀ ، "وضع کوشان در شاهنشاهی ساسانی برحسب کتیبه ی پهلوی نقش رستم "سامی، علی، −

.20-17، صص1347، س 76، ش هنر و مردمن، نـشرقطره، تهـرا شـده، سایه های شـکار Û "اخبار تاریخی در آثار مانوی " سرکاراتی، بهمن، −

1378. جــدل هــای دینــی زرتــشتیان علیــه یهودیــان در دوره ی ساســانی و اوایــل "شــاکد، شــائول، −

، به کوشـش امنـون یهودیان ایران پژوهش نامه ی ،پادیاوند، ترجمۀ احمد ایرانی، "عصراسالمی .م1996نتصر، لس آنجلس، انتشارات مزدا، جلد یکم،

، ترجمـۀ کیکـاووس جهانـداری، تهـران، نـشر فـرزان، انمبانی تاریخ ساسانی شیپمان، کالوس، −1384 .

. 1374، تهران، دانشگاه تهران، تاریخ علوم عقلی درتمدن اسالمیصفا، ذبیح اهللا، −

.42 -30، فصل پانزدهم صص شکند گمانیک ویچارمردان فرخ، . رک .1

وهشنامۀ ادیان ژپ ١٩٦

، تهـران، مؤسـسۀ دائـره اسـالمی دائـره المعـارف بـزرگ ، "آیین بودایی "، موحد، مریم فالحتی − .12، جلد 1382المعارف بزرگ اسالمی،

. همان،"بلخ"همو، −، ترجمۀ عیسی بهنام، تهران، بنگاه ترجمه و تمدن ایرانی ، "دین بودایی در افغانستان " ، . فوشه، آ −

.1337نشر کتاب، .، همان"ایران شرقی در اواسط قرن هفتم میالدی" همو، −، ترجمـۀ رشـید یاسـمی، تهـران، سـاحل و صـدای ایران در زمان ساسانیان کریستن سن،آرتور، −

.1382معاصر، ترجمۀ مسعود همتی، تهران، انجمـن فرهنگـی گـنج تاریخ قوم یهود، الپرمن، ژیلبرت و لیبی، ک −

.1349دانش، ، ترجمـه و تحـشیۀ گئـورگی نعلبنـدیان، یـروان، اداره تکذیب و رد فـرق دینـی کلبی، ازنیک، −

.م1989نشریات دانشگاه یروان، ترجمۀ عسگر بهرامـی، "رۀ کوشانی، مسایلی در باب گاه نگاری دو "کلیم بورگ سالتر، دبوران، −

. 1384، مرداد و آبان، 2، شمارۀ 21، دورۀ مجلۀ معارف، ترجمۀ عیسی بهنـام، تهـران، بنگـاه ترجمـه و نـشر تمدن ایرانی ، "نظری به بامیان " ، .گدار، ی −

.1337کتاب، .1339، تهران، بروخیم، تاریخ یهود ایرانلوی، حبیب، − .1325 ترجمۀ صادق هدایت، تهران، چار،، شکند گمانیک ویمردان فرخ −، مجموعـۀ مقـاالت، تهـران، باسـتان نامـۀ ، "دین بـودا در ایـران باسـتان "مشکور، محمد جواد، −

. 1378پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ، ترجمـۀ علـی نخـستین، تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران میلر، ویلیام مک الوی، −

.1382ساطیر، تهران، اپژوهشنامۀ یهودیان ایـران، لـس آنجلـس، ، پادیاوند، "سیری در تاریخ یهود ایران "، نتصر، امنون −

. جلد یکم م،1996 -، به کوشش عبد الکـریم جربـزه دار، تهـران، اسـاطیر تاریخ تمدن ایران ساسانی نفیسی، سعید، −

.1383مرکز گفتگوی تمدن ها، ، ترجمـۀ عبـاس زریـاب خـویی، ن و عرب ها در زمـان ساسـانیان تاریخ ایرانیا نولدکه، تئودور، −

.1378تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،

ساسانیان ای دینی در دوران رویارویی دیانت زرتشتی با اقلیته

١٩٧

.1377، ترجمه ی منصور فرهنگ، تهران، آگاهان ایده، دین های ایرانویدن گرن، گئو، −تـاریخ و بـارۀ مجموعـه مقـاالتی در فرزنـدان اسـتر، Û"یهودیان در امپراطوری ساسانی " همو، −

زندگی یهودیان ایران، به کوشش هومن سرشار، ترجمۀ مهرنـاز نـصریه، تهـران، نـشر کارنـگ، 1384.

.1378، ترجمۀ مرتضی ثاقب فر، تهران، ققنوس، ایران باستانویسهوفر، یوزف، −

− Asmussen, J. P., "Christians in Iran", Cambridge History of Iran, ed. E.Yarshater, vol. 3(2), Cambridge, 1986.

− Bashman, A.L., "Asoka", The Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade, New york, 1987, vol. 1.

− Bowker, John, The Oxford Dictionary of World's Religion, Oxford, 1999. − Brody, Robert, "Judaism in the Sasanian Empire: A Case Study in Religious

Coexistence", Irano-Judaica, II, Jerusalem, 1990. − Cross, F. L., Oxford Dictionary of Christian Church, Oxford, 1954. − Emmerick, R. E., "Budhism among Iranian People", Cambridge History of

Iran, vol. (3) 2. − id. "Budhism in pre- Islamic Times," Encyclopedia Iranica, ed. E. Yarshater,

London, 1987. − Fischel, Walter Joseph, "Persia" (pre-Islamic), Encyclopedia Judaica,

Jerusalem, 2007, vol. 13. − Fussman, G., "Asoka", Encyclopedia Iranica, ed. E. Yarshater, London, 1987,

vol. 1. − Gilleman, Ian, Klimkeit Joakhim, Hans, Christianity in Persia Before 1500,

London, 1999. − Graetz, Henrisch, History of the Jews, Philadelphia, 1974. − Kid, James Bresford, The Church of Eastern Christendom, New York, 1973. − Mojtabai, Fathullah, "Mani and Shapur, Convergence of Two Worldviews",

Borhan wa Erfan, No. o, 1. th, 1383. − Neusner, J., "Jews in Iran", Cambridge History of Iran, vol. (3)2. − id. A History of the Jews in Babylonia, Lieden, 1966. − Russel, James, "Christianity", Encyclopedia Iranica, ed. E. Yarshater,

London, 1987, vol. 1. − Smith, Vincent, A., "Asoka", Encyclopedia of Religion and Ethics, ed. James

Hastings, Edinburgh, 1988, vol. 1. − Sprengling, M., Third Century Iran: Sapur and Kartir, Chicago, 1953. − Waterfield, R.E., Christian in Persia, London, 1973. − Wigram, W.A., An Introduction to the History of the Assyrian Church,

Newjersy, 2004.