[ Itoobiya iyo Aragtidii Friedrich Ratzel (Lebansraum) ] · 2019. 8. 28. · Qalinkii: Cabdifataax X. M. Barawaani 1 28, July. 2019 [ Itoobiya iyo Aragtidii Friedrich Ratzel (Lebansraum)

Qalinkii: Cabdifataax X. M. Barawaani 1

28, July. 2019 [ Itoobiya iyo Aragtidii Friedrich Ratzel (Lebansraum) ]

Itoobiya iyo Aragtidii Friedrich Ratzel (Lebansraum)!

Hordhac

Noolaha Aadamuhu intii uu adduunka guudkiisa saarnaa, waxa uu ku hawlanaa oo ku jirey isbeddel xag

kasta ku wajahan. Ha noqdaan isbeddeladaasi kuwo diineed, dheef la raadiyo, siyaasad, korriin caqli iyo

jidh, maamul, bulsheyn, deegaamayn, aqoon yeelasho, unkidda ilbaxnimooyin iwm. Badanka fal kasta iyo

tallaabo kasta oo hore loo qaadana, waxa shardi ama tiir u ahayd dan. Dantaasi marwalba waxa ay u

adeegaysaa cidda falka ama tallaabada qaadaysa. Taas oo jirta, ayaa waxa ay dantaasi horseeddaa isriix-riix

bulsheed ama qofeed. Waxaana ka dasha oo ka dhambalma, kana dheehma aragtiyo iyo tabab ku cusub

waayahaas. Kuwaas oo si guud ummadaha kale ee la jaalka ah ama la jaarka ah, iyo kuwa ka fogba ay

qaataan aragtiyihii ka dhashay isriix-riixaas tirada badan.

Intaas kaddib, qoraalkani waxa uu daaranyahay ayaa ah aragti kamid ah aragtiyahaas ummaduhu curiyeen,

kuwaas oo ay ka faa’idaysteen ummado la jaal iyo dan ah. Haddaan hadalka saafo, waxa dulucdu ay tahay

in aragtidaasi ay tahay mid ka tirsan aqoonta siyaasadda, gaar ahaan laanta deegaan-siyaasadeedka.

Waxaana loogu yeedhaa “Lebansraum”. Waa aragti saameyn xooggan ku yeelatey adduunka tan iyo intii la

allifay. Walow aragtidan la tibaaxo in aan si sax ah loo garanyn xilliga la curiyey, taas oo macnaheedu yahay

ninka loo tiiriyo ee jarmalka ah oo magaciisu yahay Friedrich Ratzel, uusan xaqiiqo ahaan ahayn midka

curiyey. Balse ay tahay aragti muddooyin badan ummadaha dunidu ka dhaqmayeen, balse isagu keliya uu

horumariyey.

Ummadaha iyo sida ay aragtidani u saamaysay walow uusan qoraalkani wada kafeyn karin, ula jeeddaduna

ahayn. Balse ay tahay in dacal iyo dadyow gaar ah uun laga tilmaamo. Sidaas darteed qoraalkani waxa uu

isku deyayaa isku xidhka aragtidan iyo farac kamid ah cidda ku suntan, taas oo ah dawladda Itoobiya.

Sababta aan u doortey dawladda Itoobiya, ayaa waxa ay tahay in Itoobiya ay Soomaalida saameyn toos ah

ku leedahay. Cidda keliya ee ay aragtidan la damacsantahay, horena ugu tijaabisayna waa Soomaalida.

Sidaas darteed, waxa lama huraan ah in aan lafa gurno tab-adeegsiga dawladda Itoobiya ee aragtidan

deegaan-siyaasadeed. Lana bidhaamiyo dhoohanaanta Soomaalidu ay kaga sugantahay arrintan.

Waxa uuna qoraalkani ka koobanyahay shan qeybood. Taas oo mid walbana aynnu ku eegi doonno arrimo

gaar ah. Waxa ayna kala yihiin: Qeybta Koobaad. Milicsiga Friedrich Ratzel iyo Aragtidiisa, Qeybta Labaad.

Milicsiga Sooyaalka Itoobiya iyo Soomaalida Geeska Afrika, Qeybta seddexaad. Guumeystihii Reer Yurub

iyo Geeska Afrika, Qeybta Afraad. Jamhuuriyaddii Soomaalida iyo Itoobiya, Qeybta Shanaad. Meles Senawi

Asress iyo Itoobiyada Cusub.



Qeybta 1aad: Milicsiga Friedrich Ratzel iyo Aragtidiisa “Lebansraum”

Friedrich Ratzel waxa uu ahaa juquraafiyahan iyo daraaseeye bulsheed(Ethnographer) jarmal ah. Waxa uu

noolaa intii u dhaxeysay(1844-1904). Waxa uu ku dhashay 30-kii, Ogoosto 1844-kii magaalada Karlsruhe,

Baden oo ahayd imbiraadooriyaddii Koonfur-Galbeed Jarmalka. Maantana ah Ismaamul Goboleedka

Baden-Wurttumberg ee dalka Jarmalka. Waxa uu dhintay 9-kii, Ogoosto 1904-tii. Waxbarasho ahaan waxa

uu bartey ugu horreyntii aqoonta Baayoolajiga, gaar ahaan laanta lagu daraaseeyo xayawaanka ee loo

yaqaan “Zoology”. Balse markii dambe waa uu ka tagey, waxa uuna noqday Juquraafiyahan. Waxa uuna

sannadkii 1875-kii noqday macallin juquraafiga ka dhiga jaamacadda Munich ee dalka Jarmalka. Halkaas oo

uu ka ahaa Barafasoor caawiye, kaddibna sannadkii 1880-kii ayuu si buuxda u noqday Barafasoor kamid ah

Jaamacaddaas.

Friedrich waa mid kamid ah dadkii saameynta xooggan ku lahaa

waqtigaas, gaar ahaan waddankiisa Jarmalka. Waxa aad u

saameeyey baayoolajiyahannadii Darwin iyo Xayawaan-aqoonkii

Ernst Heinrich. Waxa ayna taasi horseedday in uu isku lifaaqo ama

isku dhafo aragtiyihii aqoonta baayoolajiga iyo kuwi juquraafiga.

Halkaasna ay ka dhalato aragti deegaan-siyaasadeed oo ku dhisan

aragtiyihii keynta ee isfidinta iyo guumeysiga. Kuwaas oo aan kala

lahayn xad, xeer iyo xakame toona. Friedrich waxa uu qorey

maqaallo iyo buggaag, waxaana kamid ah buggaagtiisa midka uu

ugu magac darey “The History of Mankind” oo dhowr

mug(Volume) lagu daabacay. Iyo sidoo kale “Anthrogeographie”

iyo kuwo kale.

( Jaantuska 1aad: Friedrich Ratzel )

Sannaddii 1897-kii ayaa uu allifay aragtidan uu ugu magac darey “Lebansraum” oo asal ahaan weedh Af-

Jarmal ah. Macnaheeduna yahay “Living Space” ama “Meel Bannaan/Meel lagu noolaado”. Aragtidan oo

ka kooban siyaasado iyo tijaabooyin ku salaysan waxa loogu yeedho “Settler Colonialism” ama deegaan-

beddelka bulshada la guumeystay. Waxa ayna tahay in dhulka iyo dadka la guumeysto la doorriyo, oo dad

qalaad lagu beero goobtaas. Waxaana siyaasaddaas faafiyey Jarmalka intii u dhaxeysay 1890-kii - 1945-kii.

Aragtidan Lebansraum-ku waxa ay noqotey deegaan-siyaasadeedkii Jarmalka ee dagaalkii koobaad ee

adduunka (1914-1918). Aragtidanina waa ay socotey, oo lagu dhaqmayey illaa dhammaadkii dagaalkii

labaad ee adduunka (1939-1945).

Lebansraum waa aragti sida aynnu sheegnay ka tirsan laanta deegaan-siyaasadeedka (Geopolitics), taas oo

ah aragtiyihii ugu horreeyey ee deegaan-siyaasadeed, oo adduunku qarniyo badan kusoo caano maaley.

Waxa ayna tibaaxeysaa aragtidani in dawladuhu ay noolyihiin, leeyihiinna sifooyinka noolayaasha oo ay ugu

horreyso sifada korriinku. Sidaas darteed, waxa lagama maarmaan ah dawladuhu in ay koraan oo dhulal iyo

ummado kale ay qabsadaan, si ay u noolaadaan oo u waaraan. Aragtidan oo ahayd midda horseedday in

guumeystihii reer Yurub uu ku soo duullo dhulalka Afrika iyo Asia, iyagoo ujeedka ahaa in qowmiyadahaasi



ay qabsadaan qowmiyadaha kale ee taagta daran, si ay uga helaan wixii faa’ido ah sida: dhaqaale, khayraad

iwm. Bulshooyinka la guumeysto waxaa waajib ah in la doorriyo oo qowmiyadahaas soo duulley ay u

ekaadaan, sida: afka, dhaqanka, aqoonta, dawladnimada, maamulka, hab-fekerka iwm.

( Jaantuska 2aad: Waxa uu tilmaamayaa sidii Jarmalku u qorsheeyey in uu isku fidiyo,

oo dhulal iyo dalal qalaad u qabsado, isagoo ka tallaabay xuduudo cayyiman. )

Aragtida jaadkan ah, in ummaduhu ummado kale ku duulo si uu uga helo manfac iyo wixii uu u

baahanyahay, kuna faafiyo oo ku doorriyo felsafaddiisa, ma aha wax la bilaabmatay guumeystaha reer

Yurub iyo Friedrich Ratzel. Balse, iyagu waxa keliya ee ay ku suntanyihiin waa in aragtidii si heer sare ah u

horumariyeen, kana dhigeen wax sal leh oo ka tirsan deegaan-siyaasadeedka adduunka. Halka waayadii

hore ay si dadban u jirtey, dawladihii hore ee dunida soo marayna ay dhammaantood ka sinnaayeen sida:

Giriiggii hore, Roomaakii hore, Faraaciintii, Ashuuriyiinta, Biisaantii, Afrikadii hore, dawladihii Muslimiinta

ee Ummawiyiinta, Cabbaasiyada, Cusmaaniyada, Mamaalikta, khulafadii afata ahaa qaarkood iwm. Waxa

ay ku dhaqmi jireen dawladahaa hore in ummado kale lagu duulo, la qabsado oo iyaga la hoos yimaaddo.

Dhaqanka iyo sida ay noloshda u arkayaanna aad u aragtid oo ku dhaqantid.

Waxa felsafaddan aad ugu dhaqmay una faafiyey Xisbigii Naasiga ee Jarmalka, oo ka dhigtay udub-dhexaad

uu ka duullo. Isagoo xataa qorsheeyey jaantusyo tibaaxaya sida loo qabsanayo dhulal, dadna loo xasuuqi

doono, dadka jarmalkana loogu beeri doono dhulkaas. Sida caadada ahaydna, dawladihii wax

guumeysanayey ee reer Yurub waxa ay ka sinnaayeen badankood in bulshooyinka la guumeysto ay

dhaqankooda ku faafiyaan. Waxaana aad ugu suntanaa arrintan Faransiiska iyo Jarmalka; oo illaa maanta

dadkii ay ku duulleen dhaqankoodii iyo ilbaxnimadoodii ka dhex muuqato. Balse, hadda badanka adduunka

duullitaanka qowmiyad ama ummado ku duullaan dadyow kale, waa yaraatey oo ma jirto. Waxaana hadda

duullaankii isu beddelay mid aragti dhaqaale, dawladeed ama ilbaxnimo. Sida labadii aragti dhaqaale ee

hanti-wadaagga iyo hanti-goosadka, oo qarnigii labaatanaad ku loollamayey adduunka.



Qeybta 2aad: Milicsiga Sooyaalka Itoobiya iyo Soomaalida Geeska Afrika

Itoobiya waxa ay soo martey marxalado kala duwan, oo aad isu soo bedbedalay. Itoobiyadii hore ee loo

yaqaannay magaca “Abyssinia” oo ahayd imbiraadooriyad ka talin jirtey dhulka Amxaarada iyo aaggaga u

dhow. Taas oo ay gadhwadeen ka ahaayeen qowmiyadda Amxaarada, waxaa sal-dhig u ahayd diinta

Kiristaanka oo keliya. Boqortooyadii ugu horreysay ee laga aasaasay Itoobiya waxa ay ahayd boqortooyadii

Minilikii koobaad oo ku abtirsanaysay boqortooyadii Suleymaan. Waqtigaas oo ku beeggan toban qarni ka

hor dhalashadii Nebi Ciise ee miilaadiga(BC).

Boqortooyadaasi ma aysan xooggaysan illaa laga soo gaadho qarnigii 12-aad oo ku beeggan 1270-kii, markii

uu Amiirkii Amxaariga ahaa ee Yekuno Amlak uu inqilaabay boqorkii ugu dambeeyey ee xukumey

boqortooyadii Sagwa, kaas oo magaciisu ahaa Yilma. Sidaas darteed, waxa aynnu odhan karnaa Itoobiyada

Abyssinia waxa ay si rasmi ah u bilaabmatey sannaddii 1270-kii. Boqorro kala duwan ayaa soo maray, oo

ay kamid ahaayeen: Menelik II, Galawadoos, Yohaanis-kii labaad, Dawit-kii seddexaad, Xayle Salaase,

Tewadros-kii labaad iyo kuwa kaleba.

( Jaantuska 3aad: Khariiraddani waxa ay muujinaysaa dhulkii ay ahaan jirtey boqortooyadii

Amxaarada-Kiristaanka ah ee Abyssinia, waana inta lagu calaamadiyey midabka cas/guduudan. )

Itoobiya waxa ay ku suntantahay isbeddel aan la dareemin, la dhugan haddana aad u xooggan. Waxa ay soo

martey marxaladdii imbiraadooriyadda Axmaarada-Kiristaanka oo kasoo bilaabmatay 1270-kii. Waxa ku

xigtey waqtigii guumeystaha reer Yurub uu yimid, kolkaasna Itoobiya marxalad cusub ayay gashay, illaa laga

soo gaadhay sannadkii 1974-kii markii la inqilaabay boqorkii Xayle Salaase. Haddana Itoobiya waxa ay

gashay xaalad cusub oo uu hoggaaminayo Mingiste Xayle Maryam, oo nidaamka askarnimada iyo

shuuciyadda mooyee aan wax badan dhaamin Xayle Salaase. Ugu dambayntii waxa ay haddana mar afraad

gashay xaalad kale oo xilka laga tuurey Mingiste, kuwaas oo ay la wareegeen shacabku, gaar ahaan

jabhadihii dagaalamayey mid kamid ah oo uu hoggaaminayey Meles Senawi Asress. Xaaladdii uu Meles ku

beddelay Itoobiya ayay weli ku jirtaa, oo aysan isbeddelin illaa maanta. Iyadoo aan la xaqiijin karin xilliga uu

isbeddel kale iman doono, iyo in ay sidan hadda ay tahay kusii jiri doonto.



Dhinaca kale Soomaalida, oo kamid ah ummadaha ku dhaqan Geeska Afrika. Ayaa waxa ay kamid yihiin

dadka ku isirran dhul aad u baaxad weyn, oo maanta afar dawladood kala ah: Soomaaliya, Ethiopia, Djibouti,

Kenya. Waxa soo raaca qeyb-qeybintii shanta Soomaaliyeed, oo Somaliland kamid tahay, taaas oo aan si

toos ah ama rasmi ah uga mid ahayn federaalka Soomaaliya. Balse sharciyad ahaan ku hoostagta, oo si guud

loogu aqoonsanyahay qeyb kamid ah Soomaaliya. Soomaalidu waa ummad lagu qiyaaso tiro ahaan

celceliskeedu in uu dhanyahay 30-million. Dhulka ay degaan waxa uu cabbir ahaan dhanyahay

1,000,000Km2. Haddaan dhul ahaan u sheegno waa dhulka ay maanta Itoobiya ku taallo oo iyaga oo keliyi

degnanaan lahaayeen. Xidhiidh aad u fac weyn baa kala dhexeeya Itoobiyadii hore iyo ta maantaba, mid

siyaasadeed iyo mid isireedba ah. Dhulka ay degaan ee 1-MillionKm2 ah walow aan taariikhdu sheegin in

hal dawlad oo keli ahi ka talisey. Haddana waxa jirey boqortooyooin badanka dhulkaas ka talin jirey oo

ilbaxnimo iyo sooyaal gundheer lahaa sida: dawladdii Bunti, Dawladdii Azania, Dawladdii Cadal, dawladdii

Ajuuraan, dawladdii Warsangeliga, dawladii Xaaji Sharma’arke ee Saylac, dawladdii Hobyo iwm.

( Jaantuska 4aad: Khariiraddani waxa ay muujinaysaa dhulka ay dagaan

dadka Soomaalidu ee cabbirkiisu dhanyahay 1-Million Km2. )

Dagaallo badan oo faraha looga gubtay ayaa dhex maray dawladihii Soomaalida ee kala dambeeyey, iyo

dawladihii kusoo duulli jirey dhulka ay dagaan. Waxa kamid ahaa dagaalladii Abyssinia iyo udhexeeyey

dawladdii Cadal ee uu hoggaaminayey Axmed Gurey “Duullaan-badane”. Waxa taariikhdu tilmaamtaa in

Kal-tirsigu markuu ahaa 1112kii miilaadiga waxa lagu tiriyaa markii ugu horraysey ee Soomaali iyo Amxaaro,

Soomaali iyo Tigree ay dagaalameen. Goobaha lagu dagaalamo ee la isku haystay waxay ahaayeen Gondaar,

Baxar-daar iyo Lalibeelle oo dhulka Amxaarada ah iyo Aksum oo dhulka Tigreega ah ee maanta. Dadka

guullaha badan aad uga gaadhay dagaalladaas, ee labadaa Qowmiyadood ee Amxaaro iyo Tigree u babac

dhigi kari waayeenna; waxay ahaayeen dadka Soomaalida.



700 oo sanno ayey gulufyadaa colaadeed socdeen, waxa isasoo gaadhey afar jiil oo is dhaley in ay

hoggaamiyayaal dagaal noqdaan, waxa lagu qiyaasaa dagaalladii adduunka ugudhiigga badnaa. Xabashidu

waxyaabaha ay isugu hal-qabsan jirtey ee waaggaas laga reebay waxa kamid ah in ay isku dhahaan: "Birdhin

ama Soomaali baa diley!" Birdhin waa kelmad Af-Xabashi ah oo macnaheedu yahay qabow, maadaama

buuraleyda Itoobiya ay qabowdahay oo waxay u jeedaan labadaa wax aan aheyn Xabashida ma dilo. Waxa

kaloo jirtey dawladdii Ajuuraanka iyo qowmiyadda Oromada in dagaallo aad u qadhaadh, oo faraha looga

gubtay ay dhex mareen hilaaddii 1244-kii. Taas oo ay horseedday markuu qowmiyadda Oromadu ay

billowday is-ballaadhin ku wajahan dhulka Soomaalida ee ay maamusho dawladda Ajuuraanku.

( Jaantuska 5aad: Waxa uu muujinayaa Imaam Axmed Gurey “Duullaan-badane” oo waran

gelinaya wiilkii uu dhalay boqorkii Bortuqiiska ee Vasco da Gama, kolkiii dagaalka lagu jebiyey. )

Sooyaalkaas aan laga gayooneyn, ee aadka u adag una dhiigga badan ayaa ka dhexeeyey Soomaalida iyo

Xabashida. Waxase Soomaalida aad u wiiqayey felsafadda ku dhisan qabiilka. Taas oo horseedi jirtey

burburka dawladaha Soomaalida, waxa ayna taasi fursad u siin jirtey Itoobiyaanka in ay tallaabooyin hor

leh qaadaan inta ay isku jeedaan Soomaalidu. Waxa Geeska ku hardami jirey laba felsafadood oo midna ay

tahay Soomaalida-Muslinka ah ee xeebaha geeska Afrika heysta. Iyo Xabashida-Kiristaanka ah ee lagu

oodey buuraha Addis Ababa, oo aan bad iyo xeeb toona lahayn. Duullaanka iyo dilka lagu hayo, danta iyo

waayuhu badeen in aanay hilibka karinin, oo qeydhiinka ku cunaan. Khamrina iskaga dejiyaan, oo ilma

aragtayda ku gubaan, basbaaskana dufan uga dhigaya!

Arrintaas oo xataa horseedi jirtey in Xabashida ay usoo hiiliyaan dadyow aanay diir iyo deegaan midna

wadaagin, balse ay isku diin yihiin sida: Bortuqiiska iyo Masaarada-qibdiga Kiristaanka ah. Sida jaantuska

xagga sare ka muuqda, oo ah wiilka uu dhalay boqorkii Bortuqiisku ee Vasco da Gama oo Axmed Gure waran

ku mudayo, dhiigna ka qubanayo. Soomaalidana waa jirtey kol ay usoo hiilisey boqortooyadii

Cusmaaniyiintu, oo laba dagaal kala qeyb qaadatey. Balse, markii dambe Axmed Gurey uu u sheegay in ay

iska noqdaan Soomaaliduna ay isku filantahay. Waxaana uu Axmed Gurey ka cabsi qabey in Cusmaaniyiintu

is fidiyaan oo dhulka Soomaalida qabsadaan, sida lagu yaqaanno boqortooyooyinkii waaggaas.



Qeybta 3aad: Guumeystihii Reer Yurub iyo Geeska Afrika

Reer Yurub waxa ay yeesheen ilbaxnimo unkiddeedu ay soo taxnayd qarniyo badan. Taas oo bulshada xagg

kasta laga jafey, dadaal dheer oo muddo qaateyna lagu gaadhay. Waxa ay isu diyaariyeen in ay keenaan

felsafad lagu deydo, oo ay adduunka intiisa kalena ku maamulaan. Kolkay xaqiiqsadeen in adduunka ay

hormuud u noqon karaan, waxa ay bilaabeen oddorosid gundheer taas oo lagu sahaminayo dadka iyo

dhulalka ka fog ee adduunka. Waxa ay adduunka oo idil sahamaniyeen oo daraaseynayeen muddo lagu

qiyaaso illaa afar qarni oo kasoo bilaabmatay 1600-kii ilaa 1900-kii. Kolkii dabo iyo dacal la ogaaday

adduunka, waxa la damcay in loo qeybsado sidii loo guumeysan lahaa, ee loogu duuli lahaa.

Shirkii baarliin ee 1884-kii ayaa miiska la saaray khariiradda Afrika si loo qeybsado, iyadoo ay ku dhisayaan

danahooda siyaasadeed iyo dhaqaale. Waxa ay isku sidkeen dad kala dano ah, kala isir ah, kala diin ah, kala

af ah, kala deegaan ah. Halka ay dad intaasba wadaagga kala durkiyeen, oo xuduudo kala dhex dhigeen.

Dhinaca kale ummadaha lagu soo duulley ee la guumeystay laftoodu, cawaan aan adduun war u hayn ayaa

ay ahaayeen. Intii ummadaha Yurubku iyo kuwo kaleba ay wax baadhayeen, wax akhrinayeen, wax

qorayeen halkee ayay joogeen? Sidii xayawaanka ayay baadka iyo biyaha kala boobayeen, ama sida

Soomaalida reer reer ceel iyo gabdho kala boobayeen!

Shirkaas oo socday intii u dhaxeysay 25-kii, Noofembar. 1884-kii iilaa 26-kii, Febraayo. 1885-kiii. Waxa uu

horseeday in reer Yurub ay qabsadaan badanka adduunka. Afar iyo toban dal ayaa shirkaas wakiilladoodu

ka qeyb galeen oo kala ahaa: Germany, Austria-Hungry, Belgium, Denmark, Spain, United States, France,

United Kingdom, Italy, Netherlands, Portugal, Russia, Sweden-Norway, Ottoman Empire.

( Jaantuska 6aad: Waxa ay labadan sawir muujinayaan sidii reer Yurub ay u qeybsadeen qaaradda Afrika. Inta midabka

basaliga ah leh waa Ingiriis, halka buluugga khafiifka ahna uu yahay Faransiis iwm. Jaantuska kalena waxa uu tilmaamayaa

fadhigii caasimadda Baarliin ee dalka Jarmalka. )



Soomaalida oo waqtigaas aan dhaadsanayn sida loogu tashtay, ayaa iyagoo isku jeeda waxa ay mar keliya

ku war heleen iyadoo la dul joogo. Qaab-nololeedkii bulshada Soomaalida ee waqtigaas, oo ahaa in beel

beel iyo qabiil qabiil la isu maamulo, ayaa reer Yurub si fiican u daraaseeyeen kal hore. Ingiriiska oo Cadan

qabsaday, ayaa waxa uu Soomaalidii Waqooyiga joogtey kuwo kamid ah, oo markaas magaalada Cadan

joogay ku qalqaaliyey in uu dhulka yimaaddo. Sidoo kale waqtigaas waxa aad isu fidineysay boqortooyadii

Abyssinia ee Itoobiyaanka. Labadaa arrimood baa horseeday in Ingiriiska heshiis lagula galo in uu dhulka

yimaaddo. Dhowrkii qof ee kala beelaha kasoo jeeday, ayaa uu la galay heshiisyo isku wada mid ah. Kolkii

uu xeebaha Waqooyi yimidna, horjoogayaashii reeraha ayuu ku yidhi ma aqbalaysaan heshiiskan? Iyaguna

waa oggolaadeen. Heshiisyadaas oo ku kala astaysnaa xilliyo isu dhaw-dhow ayaa kala ahaa sidatan:

1. Agreement with Habar Awal, Berbera in 14, July 1884.

2. Agreement with Gedabuursi, Zeila in 11, December 1884.

3. Agreement with Habar Toljeclo, Aden in 26, December 1884.

4. Agreement with Eeza, Zeila in 31, December 1884.

5. Agreement with Eidangale|Habar-Gerhajis, Aden in 13, January 1885.

6. Agreement with Warsangali, Laskorey in 27, January 1886.

Dhanka kale ee Koonfurtana, waxa uu Talyaanigu heshiisyo la saxeexday saldanidihii ka jirey dhulkaas.

Kuwaas oo kala ahaa:

1. Agreement with Sultanate of Hobyo, Yusuf Ali Kenadid, 1888

2. Agreement with Majeerteenia, King Osman Mohamoud, 1888

3. Agreement with Hiraab Sultanate, Warsheekh.

Haddaynu dhinaca kale ee Jabuuti jalleecanana, waxa uu Faransiisku heshiis la galay salaadiintii Canfarta

iyo Soomaalida-Ciisaha. 11-kii, Maarso 1862-kii heshiiskii ay wada galeen Faransiiska iyo suldaankii Canfarta

Raieta Dini Ahmed ee ka dhacay caasimadda Baariis, waxa uu ku salaysnaa in Canafartu ay ku iibsadeen

dhulka Obokh lacag qiimaheedu dhanyahay 10,000 doollar. Kaddib 26-kii, Maarso 1885-kii, ayaa uu

Faransiisku heshiis la galey Soomaalida, waxa uuna heshiiskaasi dhigayey in ay noqdaan maxmiyad

hoostagta Faransiiska. Balse sidii Canfarta ma aysan iibsan dhulkii, waana midda badbaadisey dhulka

Jabuuti oo aysan noqon qeyb kamid ahi dhul Faransiis iibsadey.

Labada dhinac ee kala ah: Soomaali-Galbeed iyo NFD, iyaga labadaba waxa si toos ah dalalka ay maanta ka

tirsanyihiin u hoosgeeyey Ingiriiska. NFD isaga ayaa xukumi jirey, kaddibna ku daray Kiiniya. Halka dhulka

Soomaali Galbeed oo ay dawladdi Abyssinia isku fidisey waqtigii uu hoggaaminayey Menelikii labaad, aad

isugu ballaadhisey. 1-dii, Maarso 1896-kii ayaa uu Talyaanigu bilaabey in uu isku fidiyo dhulka Itoobiya,

isagoo kasoo galayey dhulka Eriteriya. Balse dagaalkii Adwa ayaa lagu jebiyey Talyaaniga. Waxaana dantu

ku qasabtey in uu heshiis nabadeed la sexeexdo Menelikii labaad.



Menelikii labaad waxa uu intii u dhaxeysay 1889-kii illaa 1904-tii ku hawlanaa sidii uu isugu fidin lahaa

deegaannada ku hareeraysan ee Soomaalida iyo Oromada. Laba jeer ayaa is fiditaanku ka koobnaa, kuwaas

oo kala ahaa: 1889-1896, taas oo uu Soomaalida ka qabsadey Herer illaa Diridhaba. Isagoo afarta jiho ee

kalena isku fidinayey. Markii labaad waxa ay ahayd 1897-1904, kolkaas oo iyadana uu ku qabsadey Hawd

iyo Receive Area. Waxaana Menelikii II lagu magaacaa “Aabbihii Itoobiya Cusub” ee maanta. Maadaama

uu yahay shakhsiga bud-dhigga u ahaa isfidinta Itoobiya, ee ay maanta uga taliso dhul cabbirkiisu

dhanyahay qiyaas ahaan 1-Million km2.

( Jaantuska 7aad: Waxa uu muujinayaa labadii jeer ee uu is fidiyey Menelikii labaad ee Abyssinia )

Kaddib dhimashadii Menelikii labaad(1844-1913) waxa talada Itoobiya la wareegay Lij Iyasu (Iyaasugii

shanaad) kaas oo xukunka dalkaas hayey intii u dhaxeysay 1913-kii - 1916-kii. Intaa wixii ka dambeeyey

waxa taladu gacanta u gashay boqorad Zewditu, oo ahayd mid u dhigmaysa boqorka oo kale. Waxa ayna

ahayd gabadhii ugu horreysay ee dal Afrikaan ah, oo la aqoonsanyahay si heer caalami ah ka talisa. Waxa

ay Zewditu xilka haysay intii u dhaxeysay 1916-kii – 1930-kii. Itoobiya walow ay Talyaaniga si dadban u

hoostagi jirtey, haddana madaxbannaanideeda waxa ku dul taagnaa Talyaaniga. Waxaana

madaxbannaanideeda caaalamiga ah carqaladeeyey dagaalkii labaad ee Itoobiyaan-Talyaaniga. Kaas oo ku

beegnaa bishiii Oktoobar sannaddii 1935-kii markii uu ku soo duulay Faashiistihii Talyaanigu. Kaddib

dhibaatooyin badan oo uu Talyaanigu ka geystay dalkaas. Ugu dambeyntii waxa gacanta ku dhigay Ingiriiska

oo si madaxbannaan aqoonsi u siiyey, kolkaas oo ahayd markii ay wada galeen heshiiskii loo bixiyey (Anglo-

Ethiopian Agreement) ee dhacay bishii Diisembar, 1944-kii. Waana heshiiska si aan gabbasho lahayn

Ingiriisku ugu saxeexay in ay u oggolyihiin qaadashada dhulka Hawdka iyo Receive Area(Soomaali Galbeed).

Seddex sanno kaddib, heshiis nabadeed dhexmaray Itoobiya iyo Talyaaniga oo ku beeggan 1947-kii, ayaa

uu Talyaanigu isaguna aqoonsaday madaxbannaanida Itoobiya.



Balse Soomaalidii Waqooyiga ee ka cabsi qabtey in ay Abyssinia isku fidiso, waxaaba si badheedh ah ugu

oggolaatey dawladdii Ingiriiska. Weliba markii ay Abyssinia is fidinaysayna kama aysan hadlin, waxbana

kama qaban. Waxaana Itoobiya ay lamid noqotey dawladihii reer Yurub ee boobayey dhulka Afrikaanka.

Iyaduna dhinaceeda ayay ka gashay waxa la qeybsanayo, badhkeedana xoog baa ay ku qaadatey. Duqeydii

Soomaalida Waqooyi, waxa ay ku warheshay 1954-kii, oo ay ogaadeen in dhulkaas la bixiyey. Ururkii

NUF(National United Front) oo ujeedkiisu ahaa in uu u dooddo dhulka Hawdka iyo Receive Area ee la

bixiyey, ayaa la aasaasay. Wefti ka koobnaa afar qof ayaa loo direy carriga Ingiriiska. Kuwaas oo kala ahaa:

Suldaan Cabdiraxmaan, Suldaan Cabdillaahi, Maykal Maryama iyo Dubbe Cali Yare, balse waxa ay noqotey

wax ay ku hungoobeen uun.

( Jaantuska 8aad: Sawirkani waa weftigii NUF ee loo direy arrinta dhulka Itoobiya la siiyey in ay kala

soo hadlaan dawladda Ingiriiska. Waqtiga sawirkani waa 5-tii, Febraayo 1955-kii London, UK. )



Qeybta 4aad: Jamhuuriyaddii Soomaalida iyo Itoobiya

Tan iyo intii la aasaasay xisbigii LEEGADA, waxa dardar xooggan uu ka bilaabmay geyiga Soomaaliyeed. Kaas

oo lagu baadi-goobayo midaynta dadka Soomaalida, ee shanta qeybood loo kala dhambalay. Sidoo kale

waxa dabeysha midnimada Soomaalida aad u kiciyey kolkii la bixiyey dhulka Hawdka iyo Soomaali Galbeed,

kaas oo raad weyn ku reebay dadkii degganaa Waqooyiga. Guumeystaha laftiisu waxa uu dhisay Gole

kumeel-gaadh ah, oo inta ay xornimada qaadanayaan talada sii haya. Dhinaca Waqooyiga (British

Somaliland Protectrate) iyo Koonfurta (Italian Somalia Protectrate) waxa midna loo sii dhiibay Ururka

Qaramad Midoobey in ay 1960-ka inta laga gaadhayo sii hayaan talada, oo waa Koonfurta.

Halka Waqooyigana uu Ingiriiska korka ka maamulayey, balse Soomaali loo sii dhiibey talada illaa laga

gaadhayo 1960-ka. Balse, NFD iyo Soomaali Galbeed waxa caddaatey in aan la ogoleyn soo celinteeda.

Taariikhdeedana halkan laguma soo koobi karo, balse hadda ka hor qoraal aan ugu magac darey “Jabuuti

Ma Yeellan Kartaa Dawladnimo Qiimo Leh?” ayaan kaga hadlay taariikhda goonni-isu-taagga Jabuuti sida

uu ku yimid. (1) Labada Soomaali Galbeed iyo NFD qoraalkan dhexdiisa wixii aan ka gaadhno waan ku dhex

sheegi, wixii soo hadhana qoraal kale ayaan sooyaalkaas ka sameyn doonaa.

Waxa xusid mudan in boqorkii ka talinayey Itoobiya intii u dhaxeysay 1930-1975 ee Xayle Salaase, in uu aad

uga biyo diidsanaa in ay dadka Soomaalidu dal ama dawlad u gaar ah ay yeeshtaan. Waxa uu doonayey in

Itoobiya ay wada maamusho dhulka Soomaalida. Kolkii uu sannaddii 1966-kii ay kulmeen Xayle Salaase iyo

De Gullo oo ahaa madaxweynihii Faransiiska, waxa uu u sheegay in aan Jabuuti xornimo la siin. Balse

Faransiisku sii haysto, ama Itoobiya lagu soo wareejiyo. Isagoo diidanaa in ay la midoobaan Jamhuuriyadda

Soomaalida.

Afar sanno kaddib markii la aasaasay dawladdii Soomaaliyeed ee labada gobol ee Waqooyi iyo Koonfur, oo

ku beeggan 1964-kii ayaa Itoobiya dagaal ku soo qaadday Sooomaalida. Waxaana halkaas ka bilaabmay

dagaalladii 1946-kii ee xuduudda Itoobiya iyo Jamhuuriyadda Soomaalida. Waxa keliya ee Xayle Salaase

rabayna waxa ay ahayd inuu qabsado dhulkaas, oo aanay dawlad Soomaaliyeed ka dhalanin. Balse waxa ay

noqotey wax uu ku hunggoobay middaasi! Si guudna Itoobiyaanku, gaar ahaan siyaasiyiintu waxa ay

aaminsanyihiin in dawladda keliya ee Geeska Afrika ka jiraysaa ee waxtarka leh, in ay noqoto Itoobiya.

Waana hardankii soo jirey qarniyo badan, in aan wada noolaansho buuxda jiri karin inta qolo walba wax

dulmiyayso, ama midiba midda kale ku amar taaglaynayso oo duullaanka ku tahay.

Waxa xusid mudan Xayle Salaase ayaa hadal uu ka jeediyey magaalada Qabridaharre ee gobolka Jarar,

Soomaali Galbeed hilaaddii 1956-kii waxa uu yidhi: “ Soomaalidu waxa ay kamid tahay qoyska weyn ee

Itoobiya ”

1. Halkan ka akhriso qoraalka Jabuuti taariikheeda goonni-isu-taagga: https://abdifatahbarawani.wordpress.com/2019/05/24/jabuuti-ma-yeellan-kartaa-dawladnimo-qiimo-leh/

https://abdifatahbarawani.wordpress.com/2019/05/24/jabuuti-ma-yeellan-kartaa-dawladnimo-qiimo-leh/



( Jaantuska 9aad: Sawirradani waa qaar kamid ah ciidamadii Soomaalida ee xuduudda ka

dagaalamayey sannaddii 1964-kii. Gaar ahaan sawirka bidix waa 2-dii, Febraayo. 1964-kii. )

Waxa middaas lamid ah in marlabaad uu dagaal dhexmaray Jamhuuriyaddii Soomaalida iyo Itoobiya, kaas

oo ku beeggan sannaddii 1977-kii. Dagaalkaas walow uusan ka fursanayn faahfaahin qoto dheer, oo

Soomaalida lafteedu ay waxbadan oo khuseeya ka dhoohantahay. Haddana, waxa uu kamid ahaa

dagaalladii dhexmaray labada dhinac mid kamid ah, weliba waxa la odhan karaa waa kii ugu saameynta

badnaa. Dagaalkaas oo Soomaalidu ka wada dheregsantahay halka uu ku dhammaadey. Waxa se waqtigaas

oo ku beeggan 1974-kii xilka laga tuurey taliskii Xayle Salaase ee boqortooyada, waxaana xukunka la

wareegay Mengistu Xayle Maryam. Mengiste oo ahaa shuuci raacsanaa dhinaca Ruushka, waxa uu keenay

nidaamkii hanti-wadaagga ee lagu yaqaannay ee keli-talisnimada, dilka, xorriyad la’aanta, dhaca, boobka,

xasuuqa iwm.

Taliska Mengiste oo ku caan ahaa magaca

“Dergi” waxa uu kolkii uu joogsadey dagaalkii

77-kii noqday mid hooya jabhadihii mucaaradka

ku ahaa Soomaaliya, sida: SSDF, SNM, iwm.

Waxa kamid ah waxyaabaha Mengiste iyo

jabhadaas dhexmaray: in Mengiste iyo

jabhaddii SNM ay ku wada heshiiyeen, oo ballan

ku wada galeen in dalka Soomaaliya la isku

dhaho ay kala jari doonaan, oo iyagu(SNM) ay

goosan doonto gobollada Waqooyiga. Waxa

sidan yidhi Cabdillaahi Yuusuf Axmed,

hoggaamiyihii jabhadda SSDF, weliba waa uu ku

dhaartay in ay sidaas ballan ku wada ahaayeen

Mengiste iyo SNM.

( Jaantuska 10naad: Sawirradani bidix waa Mengiste Xayle Maryam,

midigna waa boqor Xayle Salaase.)



Sidaa si lamida ah Cabdillaahi Yuusuf Axmed oo ka hadlayayey mar sida ay jabhaddiisii SSDF Itoobiya

magangeliyo uga heshay Itoobiya, ayaa waxa uu tilmaamay in markii uu la kulmay Mengiste Xayle Maryam

uu ku yidhi hadal ahaa sidatan: “ Annagu haddaanu nahay Itoobiyaan, shabeelka haddaanu dubka ku

dhegno masii dayno weligayo, ee ma nagu galeysaan hadddaad jabhadda SSDF tihiin!” Hadalkan oo ula

jeedku yahay, annagu haddaanu Soomaali gacanta ku dhigno, lagama yaabo inaanu sii deyno ee raalli maku

tihiin arrinkaas? Cabdullaahi Yuusuf waxa uu xusay in ay arrinkaas oggolaadeen, sidaasna kula heshiiyeen

Mengiste. Labadaas dhacdo ee taariikhiga ahba, waxa uu kaga warramay wareysiga uu weriye Cabdisalaan

Hereri la yeesahy Cabdilaahi Yuusuf Axmed sannaddii 2012-kii.

Hubeyntii jabhadaasi waxa ay carqalad weyn, oo dhabarjab ah ku noqotey dawladdii Soomaaliya. Dawladda

Soomaaliya lafteedu waxa ay hubeyn jirtey jabahadihii mucaaradka Itoobiya ee kala ahaa: WSLF, OLF, TPLF,

iwm. Labada dhinacba dab iyo holac ayaa midba midda kale ku shidaysey. Waxase sannaddii 1988-kii

dhacay heshiis taariikhi laba geesood ah kaas oo dhexmaray madaxweynihii Soomaaliya Maxamed Siyaad

Barre iyo madaxweynihii Itoobiya Mengiste Xayle Maryam. Heshiiskaasi waxa uu daarnaa in labada

dhinacba ay joojiyaan hubeynta jabhadaha mucaaradka ah. Waxaana si gaar ah xusid mudan in Maxamed

Siyaad Barre uu dhulka Soomaali Galbeed u saxeexay si buuxdana uu uga tanaasuley, taas beddelkeedana

gacanta loo soo geliyo jabhadda SNM. Waana uu ka yeelay Mengiste arrinkaas. Balse, ma aysan dhicin

middaasi oo isla sannadkaas bishiisii toddobaad ayaa jabhaddii SNM si ismiidaamin ah gudaha ugu soo

gashay Soomaaliya.

( Jaantuska 11aad: Midig waa Maxamed Siyaad Barre, bidixna waa Mengistu Xayle Maryam.)

Wareysigii Maxamed Siyaad Barre lagula yeeshay dalka Jabuuti watigaas, hadalladiisii waxa kamid ahaa in

uu tilmaamay in aan loo baahnayn colaad sii waarta, loona baahanyahay in lasoo afjaro waxa ka dhexeeya

labada dal. Ayna tahay fikrad duuggowday, oo bulshda walaalaha ah(Itoobiyaanka iyo Soomaalida) kala

dileysa. Waxaanu sidoo kale go’aan ku gaadhnay buu yidhi in guddi loo saaro, baadha oo eegta waxa

mushkiladdan sababey. Waxase layaab leh in Maxamed Siyaad uu iska indho tirayayey waxa ka dhexeeyey

labada waddanna isu dagaalayeen. Sida hadalkiisa ku cadna, waxa uu fikrad duuggowday oo in laga

tanaasulo u baahan, colaad mooyee aan xal keenayna ee u sheegayaa waa raadinta ay dawladdiisu ugu

jirtey helitaanka Soomaali Galbeed, oo kamid noqota Jamhuuriyadda Soomaalida!



Intaas kaddib, burburkii dawladdii dhexe ee Soomaaliya. Waxa uu guulweyn oo la gaadhey u noqdey

Itoobiya. Maadaama oo teed weyn oo horyaallay uu meesha ka baxay, walow iyada Itoobiya lafteeda uu

isbeddel ku dhacay. Taas oo ahayd in kursiga laga tuurey Mengiste Xayle Maryam; oo jabhadihii hubeysnaa

xukunka dalka gacanta ku dhigeen. Haddana Itoobiya wax burbur ah ma aysan ku habsanin sida Soomaaliya,

ee keliya waxa isbeddelay mas’uuliyiinta dalka. Halka Soomaaliya la ogaa wixii dhacay, iyo sida xaaladdu

noqotey. Talana ay faraha ka baxday waqtigaas.!!

Waxa xusid mudan oddoros cajiib ah, oo uu sameeyey nin lagu magacaabo Dr. Cumar Cusmaan Raabi

hilaaddii 1989-kii. Markaas oo uu kamid ahaa Wasaaradda Gaaashaandhigga Soomaaliya. Dr. Cumar waxa

uu qorey buug yare uu ugu magac darey “ Soomaaliyeey: Halkee Baad Ku Socotaa? ” Buuggaas oo uu kaga

hadlayey damaca is-fidinta Itoobiya ee Geeska Afrika, ee mowdduucan aan wax ka qoreynaana ku

sahabsanyahay. Dr. Cumar waxa uu soo bandhigay jaantusyo uu ku muujinayo sida Itoobiya ay u qabsan

doonto Geeska Afrika, si tallaabo tallaabo ah. Waqtigaas uu wax oddorasayey oo xaaladda Soomaaliya

cakirneyd ayaa dadkii waagaas joogey ammankaag ku noqotey.

( Jaantuska 12aad: Waa Dr. Cumar Cusmaan Raabi, sawirka midigna waa

buugga uu qorey. )

Waxa uuna Dr. Raabi waqtigaas 1989-kii Wasaaradda dhexdeeda uu soo abaabuli jirey doodo iyo

mowdduucyo arrintan lagaga hadlayo. Waxa kale ee uu Dr. Raabi layaab ku noqotey markii 2006-dii ay

ciidamada Itoobiya gudaha usoo galeen Soomaaliya, ee weliba Wasaaraddii uu joogi jirey ay ciidamadii

Itoobiyaanku qabsadeen. Waxaaba uu kasii fajacey kolkii ay ciidamada Itoobiya ku fadhiisteen miiskii

saraakiisha ee Wasaaradda Gaashaandhigga. Waqtigaas oo uu muxaadarooyin ka jeedin jirey gudaha

magaalada Muqdisho sannaddii 2006-dii. Eebbe ha u naxariistee waxa uu geeriyoodey Dr. Cumar Raabi

magaalda Qaahira, ee dalka Masar sannaddii 2013-kii.



Bal u fiirso oddoroska Dr. Raabi uu ku muujiyey jaantusyadan hoose xaaladda Soomaalida dhulkooda:-

Xilliga:1884 Xilliga: 1977

Xilliga: 1977 kaddib Xilliga: 1991

Xilliga: 2019…? ….. ?



Jaantuska oo isku xidhan dhammaantii: 1884 – 20… ?

( Jaantuska 14aad: Waxa uu muujinayaa sida ay isu fidinayo itoobiya laga soo bilaabo 1884-kii illaa …. ?)

Waxa arrinta se layaabka leh ay tahay, markii dhawaan bishii May ee sannadkan 2019-ka ay Wasaaradda

Arrimaha ee Itoobiya soo gelisey mareegteeda gaarka ah qoraal ay arrimo dhawr ah kaga hadlaysay.

Qoraalkaas waxa uu daarnaa arrimaha Itoobiya iyo xidhiidhada kala dhexeeya dalalka Afrika. Waxa kale o

oo uu daarnaa arrimaha webiga Niilka iyo Masar. Waxa xusid mudan hadal ku jirey qoraalkaas, kaas oo

tilmaamayey in sababta ay Soomaaliya iyo Itoobiya saaxiib u noqon waayeen ay tahay “riyada madhan ee

SoomaaliWeyn”, taas oo ay Soomaaliya ku dhisantahay kuna fikireyso hirgelinteeda. Khariiradda ay

qoraalkaas sawirka hore uga dhigtey ayaa Soomaalida dood ka dhex abuuray. Noqdayna wax Soomaalida

ay aad ula yaabtey lana fajacday! Bal sawirkaas ay soo gelisey Wasaaraddu mareegteeda iyo sawirka 8aad

ee xagga sare bal isbarbardhig ama sawirka 5aad ee bogga hore.



( Jaantuska 15aad: Sawirka sare waaa bogga Wasaaradda Arrimaha Dibadda ee Itoobiya, oo aad aragto khariirad muujinaysa

Koonfurta Soomaaliya oo noqotey qeyb Itoobiya kamid ah, halka Waqooyiguna ka maqanyahay. Sawirka hoosena waa

oddoroskii Dr. Cumar Raabi, waana wax uu muddo soddon sanno kahor sii sheegay AHUN. )



Qeybta 5aad: Meles Senawi Asress iyo Itoobiyada Cusub

Itoobiyada waxa ay bishii May ee sannadkii 1991-kii gashay xaalad cusub, taas oo ahayd in taliskii dergiga

ee uu hoggaaminayey Mengistu Xayle Maryam dhacay. Waxaana talada la wareegay xisbigii EPDRF-ka.

Isjiidjiid dheer kaddib, oo dhisme dawlad cusub ah waxa sannadkii 1995-kii ay ku guuleysteen in ay

doorashada xisbiyada badan ee ugu horreysay ay qabtaan. Waxaana Raiisal Wasaare ka noqday Meles

Senawi Asress (1955-2012). Raiisal Wasaaraha cusub waxa uu gacan-qabad iyo taageere dhinac kasta leh

ka helay dawladdii Soomaaliya, kolkii qowmiyadda uu kasoo jeedo ee Tigreyga cadaadiska ba’an lagu hayey.

Magaalo madaxda Soomaaliya ee Muqdisho ayaa uu wax ku bartey, dhalashada Soomaaliyana uu ka qaatey.

..

( Jaantuska 16aad: Waa sawirka Meles Senawi Asress oo da’yar ardayna ah. )

Meles Senawi Asress waxa uu ahaa nin aragti dheer, aadna u oddorosay Soomaalida intii uu Muqdisho

joogay. Waxa uu la kowsaday xilkiisu isbeddel xooggan oo dhammaan Geeska Afrika saameeyey. Waxa uu

gebi ahaanba beddelay nidaamkii boqortooyada ee Itoobiya. Waxa uuna keenay nidaam Dimuqraadi ah.

Waxa uu laalay nidaamkii dawlad dhexe ahaa, waxa uuna qowmiyad kasta oo itoobiya degta u oggoolaadey

in ay gobol cayyiman iyo xuduudo yeelato. Afkooda, diintooda, dhaqankooda, dhulkooda iyo

maamulkooduna uu gaar u noqdo. Noqdaanna kuwo kamid ah dawlad dhexe ee federaalka Itoobiya. Waxa

uu gebi ahaanba beddelay calankii, astaantii qaranka iyo wax kasta oo Itoobiyadii hore lala xidhiidhin karo.

Isbeddelkaas ku dhacay Itoobiya ayaa furfurey siyaasado badan oo ku xeernaa. Waxa aad jaantuska (17aad)

ee bogga kan ku xiga ka fiirin kartaa sida ay isu beddeshay astaanta Itoobiya. Astaanta Qaranka iyo Calanka

u dambeeyey ee 1991-kii kaddib la aasaasay waxa uu u taaganyahay federaalnimada Itoobiya. Arrintan

federaalnimada waxa aad uga biyo diidsanaa mudddooyin badan dadka maamuli jirey boqortooyadii

Abyssinia ee Amxaarada, kuwaas oo raba in Itoobiya noqoto sida calanka iyo sawirka koobaad ka muuqata.

Dhawaan sannadkan dhexdiisii waa kuwii isku dayey in ay gobolka Axmaarada ka sameeyaan inqilaab, kuna

diley taliyihii guud ee ciidanka Itoobiya, saraakiil dhawr ah, madaxweynihii gobolka Amxaarada. Arrintaas

oo muujinaysa in aanay oggolayn federaalnimada Itoobiya, balse ay rabaan in sideedii hore lagu celiyo

Itoobiya.



1897 – 1975: Abyssinia Age

1975 – 1991: Communism Age

Federalism Age: 1991 - … Now



20-kii, Ogoosto ee sannadkii 2012-kii oo ku beeggan maalintii uu geeriyooday Raiisal Wasaarihii Itoobiya ee

Meles Senawi Asress, ayaa doodo badan arrintaas ka dhex abuureen adduunka. Waxa la isweyddiinayey in

la diley oo la khaarijiyey iyo in kale? Wareysigii 2014-kii uu weriye Daahir Calasow kula yaashay dalka

Uganda Xuseen Maxamed Faarax Caydiid, oo ahaa Wasiirka Arrimaha Gudaha Soomaaliya (2005-2006).

Waxa mar la weyddiiyey dhimashada Meles Senawi Asress waxa uu ka ogyahay, weliba isagoo weriye Daahir

Calasow usii bilaabaya hadalka waxa uu ku yidhi:

Daahir Calasow: “ Raiisal Wasaarihii Itoobiya ee geeriyooday Meles Senawi, waxa la leeyahay waxa ay

geeridiisu kusoo aadday xilli uu dalbadey siddeed boqol oo taangiyada dagaalka ah… il-wareedyo

madaxbannaan ama diblumaasiyiin ah waxa ay leeyihiin Meles Senawi waxa uu u dhintay sun, ee

geeridii Meles Senawi maxaad ka maqashay?

Xuseen Caydiid: “ Intaas hadda aad sheegtay ayaan ka maqlay! Een…. “

Daahir Calasow: “ In uu taangiyo dalbadey… Taangiyadu muxuu ku qaban lahaa ayaad isleedahay,

Siddeed boqol oo taangi markuu Meles Senawi dalbanayo? “

Xuseen Caydiid: “Dabcan, wixii ambition(hammigiisa/yoolkiisa) ahaa! Inta keliya waxaan ka ogahay in

yoolkiisu waqtigaas(2012-kii) ahaa in uu dekedaha kala wareego Geeska Afrika, labada Eriteriya iyo

seddexda Soomaaliya.. markaa yoolkiisu aad buu u weynaa. Arrintaasina uma aysan suurtogelin, isaga

oo nool ayuuna warqad soo qorey uu ku tilmaamayo in uu ku fashilmay arrinta Soomaaliya, laakiin

markan soo socota kuma fashilmi doono… “

Daahir Calasow: “ Markaa awood millitary ayuu rabay in uu ku qabsado Soomaaliya? “

Xuseen Caydiid: “ Haa!! Soomaalida qurbojoogta ah ayaa dhib weyn I gaadhsiiyey, laakiin Soomaalida

gudaha waan ka adkaadey ayuu yidhi. Balse, marka soo socota khalad ma geli doono, ee aan Soomaaliya

u soo tabaabusheysto! “

( Jaantuska 18aad: bidix waa Xuseen Caydiid, midigna waa weriye Daahir Calasow. )



Dhimashadii Meles Senawi waxa Raiisal Wasaaraha dalka Itoobiya loo doortey Haile Mariam Desalegn.

Haddaba Raiisal Wasaarahaas oo jigjiga mar uu booqasho ku yimid, wareysi la yeeshay Cabdisalaan Hereri

oo ka tirsan muuq-baahiyaha Universal. Xilliga wareysiga oo ahaa 27-kii, Janaayo 2017-kii waxa wareysigaas

oo ku dhawaad saacad buuxda soconaya, qeybaha dambe ku jirta su’aal uu weyddiinayo Cabdisalaan raiisal

wasaaraha oo la xidhiidha arrinta kala go’a Soomaalilaan iyo Soomaaliya, raiisal wasaaraha oo ka

meermeeray, sheegayna in aanay xaq u lahayn Itoobiya in arrintaa talo ku yeelatey ayaa haddana carrabka

ku dhuftey:

RW Hailemariam: “ …. Balse haddaan aragtidayda shakhsiga ah kuu sheego, waxaan aamisananahay in

aanay Soomaalilaan goonni uga bixin Soomaaliya, ee laakiin dhammaantayo xitaa annagoo Itoobiya ah,

Soomaaliya, Suudaan, Eriteriya iyo Jabuuti aanu isku noqonno waddan keliya oo midaysan. Balse, taasi

hadda suurogal ma aha, lagumana dhawaaqi karayo in ay waddan keliya noqdaan. Se, waxa ay ila tahay

in aan ku billowno isdhexgal dhinaca dhaqaalaha ah oo la mideeyo, oo aanu siyaalo fara badan isu

dhexgalno. Dabadeed marka dambe uu yimaaddo midow dhinaca siyaasadda ah……“

( Jaantuska 19aad: Sawirkani waa wareysigii uu Jigjiga kula yeeshay Cabdisalaan Hereri,

raiisal wasaaraha Itoobiya ee Haile Mariam Desalegn. )

Arrintaas uu raiisal wasaare Haile Mariam ku tilmaamay wareysigaas, waxa uu isla marlabaad ku sheegay

khudbaddii caleemo saarka madaxweynaha Soomaaliya Maxamed Cabdullaahi Farmaajo waxaana

khubaddiisii ka mid ahaa: “ …… To stand the site of the Somali people, in the remaining journey to see

peacfull and prosperity Somalia. Integrating clearly, inclosely in econmic ties with its neighbours”.

Hadalkan oo macnihiisu yahay: “ …… Si aan u garab istaagno dadka Soomaaliyeed, inta safarka ka hadhay

la arki doono Soomaaliya oo nabad iyo barwaaqo ah. Isdhexgal saafi ah, oo isu dhow oo dhinaca

dhaqaalaha ah ay la sameyso jaarkeeda…”. Waxa middaas lammaaneeya hadal uu Xuseen Maxamed

Faarax Caydiid yidhi sannadkii 2006-dii isagoo jooga caasimadda dalka Eriteriya ee Asmara, kaas oo ahaa in

xuduudda Soomaaliya iyo Itoobiya ay isu furantahay maanta wixii ka dambeeya, ayna labada dal yeellan

doonaan hal baasaboor. Taas oo ka dhigan in labadoodu mid yihiin!!



Haddaba 2-dii, Abriil 2018-kii waxa uu Haile Mariam Desalegn iska casilay xilkii rasiisal wasaaranimada ee

dalka Itoobiya. Isagoo noqday raiisal wasaarihii koobaad ee iska casila xilkaas tan iyo intii ay jirtey Itoobiya.

Maadaama oo dhammaan madaxdii ka horresay ay xilka iyagoo haya ku dhiman jireen, ama la inqilaabi

jirey, ama la khaarijin jirey. Iyadoo aanay caddayn sababta ka dambaysa is-casilaaddiisa, ayaa haddana waxa

loo aanayn karaa rabshadihii Itoobiya ka bilaabmay tan iyo markii uu dhintay Meles Senawi Asress.

Muddadii uu xilka hayey siyaasadda Itoobiya waa ay fadhiisan kari weydday. Dad badan baa la xidhay, kuwo

badanna la diley.

Intaas kaddib, waxa taladii dalka Itoobiya la wareegay Dr. Abiy Axmed Cali oo kasoo jeeda qowmiyadda

Oromada. Abiy waxa uu sidii Meles Senawi oo kale la kowsaday isbeddel xooggan, oo uu ku furfuray

siyaasaddii Itoobiya. Weliba furfurid iyo isbeddel aan weligeed Itoobiya laga fileynin. Taas oo uu ugu

horreeyo in Soomaali Galbeed cadaadiskii saarnaa laga qaadey. Madaxweynihii gobolka Soomaalida xilka

laga qaaday, lana xidhay. Jeelkii ummadda uu ku gummaadi jirey ee “JEEL OGAADEEN” isagana la furey, oo

dadkii laga soo daayey. Gobolka Soomaalida loo dhiibay nin da’yar oo ka furfuran kuwii hore. Jabhaddihii

mucaaradka Itoobiya sida: ONLF IYO OLF oo loo oggoolaadey in ay soo galaan gudaha Itoobiya. Dalkii

Eriteriya oo ay Itoobiya dhul ka haysatey oo isagana ay u celisey. Isku furan iyo isdhexgal ka dhex dhashay

Itoobiya iyo Eriteriya. Waxa kale oo uu isdhexgal aan la qiyaasi karin ka bilaabey Soomaaliya, oo uu weliba

Muqdisho kasoo degay, lana kulmay madaxweynaha Soomaaliya ee Maxamed Farmaajo.

( Jaantuska 20aad: Sawirka bidixdu waa Raiisal Wasaarihii hore ee Itoobiya Haile Mariam Desalegn.

Sawirka midigna waa Raiisal Wasaaraha hadda ee Itoobiya Dr. Abiy Ahmed Ali. )

Qoraal aan faafiyey 5-tii, Maarso ee sannadkan 2019-ka. Ayaa aan kaga hadlay isbeddelka ka socda geeska

Afrika, kuna tilmaamay dhacdooyinka dhacaya iyo falanqeytoooda. Lifaaqan hoose ka akhriso qoraalkaas

oo aan ugu magacdarey “ Dhaqdhaqaaqa Isbeddel Ee Geeska: Nabad Mise Colaad? “ (2)

______________________________________

2. https://abdifatahbarawani.wordpress.com/2019/03/06/dhaqdhaqaaqa-isbeddel-ee-geeska-nabad-mise-colaad/

https://abdifatahbarawani.wordpress.com/2019/03/06/dhaqdhaqaaqa-isbeddel-ee-geeska-nabad-mise-colaad/



Haddaba Abiy Ahmed doorashadiisii kaddib, waxa 16-kii, Juun ee sannadkan 2019-ka uu kasoo degay gegida

diyaaradaha ee Muqdisho, Aadan Cadde. Waxa uu la kulmey madaxaweynaha Soomaaliya ee Maxamed

Cabdullaahi Farmaajo. Waxa ay halkaas kuwada galeen labada dhinac heshiis laba geesood ahaa.

Heshiiskaas oo aan aad u caddeyn qoddobadiisu, haddana shacabka Soomaalidu salluug weyn bay ka

muujiyeen. Qodobada ku jira waxa kamid ahaa in dawladda Itoobiya ay qunsilayado ku yeelato maamul

goboleedyada dawladda federaalka Soomaaliya. Qodobada kale ee heshiiska laba dhinac waxa kamid ahaa

in dawladda Itoobiya ay maalgashato afar dekedood oo Soomaaliya. Kaas oo u eg heshiiskii hore ee dekedda

Berbera iyo shirkadda DP World ee Imaaraadku hoggamaaminayey. Kaas oo mardambe ay soo muuqatey

in Itoobiya 19% ay ku leedahay dekedda Berbera. Iyadoo markii hore aanay ku jirin qodobada heshiiskaas

dawladda Itoobiya.

Kolkii uu ku noqday Abiy Ahmed dalkiisii Itoobiya, waxa uu warbaahinta kala hadlay safarkiisii iyo ujeedkiisa

waxaana hadalkiisii kamid ahaa:

“ …… Ka hadalka wixii ay geysteen Maxamed Siyaad Barre iyo Mengistu Xayle Maryam oo labaduba kala

xukumayey Soomaaliya iyo Itoobiya, in aysan ahayn xilligan kuwo macno badan usoo kordhinaya

shucuubta walaalaha ah. Waxaana aanu qaadi doonnaa tallaabo aan isdhexgal ku sameyn doonno,

midnimana looga dhalin doono labada shacab…… Waxa uuna heshiiskaasi na geliyey rejo badan.

Waxaanu si ku-meelgaadh ah u yeellan doonnaa iskaashi dhaqaale oo dhammeystiran. Innagoo

mustaqbalkana mideynayana laba shacab ee Itoobiya iyo Soomaaliya oo xuubsiiban doonaa hal dal oo

mid ah. Sababtuna waxa ay tahay in aysan wax weyn ahayn dekedo la kireeyo, oo bun keliya laga

dhoofiyo…. Waxaanu u baaahannahay dal mid ah, gobol mid ah oo leh dekedo waaweyn iyo kheyraad

badan. Waana midda keliya ee aan ku heli karno suuq weyn. …… Soomaaliya badweyn ayay leedahay,

halka Itoobiyana aysan hal deked lahayn. Juquraafi ahaanna Soomaaliya meel istiraatiiji ayay ku taallaa,

oo aysan suurtogal ahayn in hal markab laga waayo….. Waana arrinta aad noo dhibaysa, maadaama

aan biyahaas la cabin waxna lagu beeran karin. Shacabka Itoobiyana ay la’yihiin hal deked oo ay

isticmaalaan…….. “

.

( Jaantuska 21aad: Midig Madaxweyne Farmaajo, Bidix Raiisal Wasaare Abiy Ahmed.

Waa 26-kii, Juun 2019-ka, Gegida Diyaarada Aadan Cadde, Muqdisho, Soomaaliya. )



Warqaddan hoos ka muuqata, waxa baahisay wakaaladda siraha adduunka faafisa ee Wikileaks. Waxa laga

helay Safaaradda Sucuudiga ee dalka Jabuuti. Malaha wax taariikh iyo tixraac toona, balse waa warqad

astaantii boqortooyada Sucuudiga wadata. Warqaddan oo haddii qoraalka ku dhex qoran la eego,

noqoneysa mid ku beeggan 2009 – 2014. Maadaama oo ay ka hadlayso waqtigii madaxweynanimada

Faroole ee Buntilaan. Iyo sidoo kale waqtigi raiisal wasaarinimada Cabdiweli Gaas ee 2011-2012. Ayaa waxa

ay tilmaamaysaa in Soomaaliya loo kala qeybin doono afar gobol, kuwaas oo labo kamid ah ay qaadan

doonto Itoobiya, halka labo kamid ahna ay qaadan doonto Kiiniya.

( Jaantuska 22aad: Warqadda sirta ah ee ay baahisay Wikileaks. )

https://www.somalispot.com/threads/wikileak-says-somalia-will-be-split-in-to-four-region.12108/

https://www.somalispot.com/threads/wikileak-says-somalia-will-be-split-in-to-four-region.12108/



Mac-hadka Daraaseynta Siyaasadda iyo Xidhiidhada Caalamiga ee loo yaqaan “Council on Foreign

Relations” kaas oo ah mac-had aan macaash doon ahayn, oo la aasaay sannadkii 1921-kii. Xaruntiisa guudna

ay tahay New York, America. Waxa sidoo kale uu xarumo ku leeyahay Washington iwm. Muuqaal shir ah oo

uu qabtey mac-hadku 8-dii, Juun 2015-kii, ayaa waxa kasoo muuqday Janan ka tirsan sirdoonka

boqortooyada dalka Sucuudiga oo lagu magacaabo Anwar Al-Cishqi. Waxyaabaha uu muuqaalkaasi ku

sahabsanaa waxa uu ahaa siyaasadda iyo istiraatiijiyadda Bariga Dhexe iyo Geeska Afrika, haddaba

hadalkiisii, gaar ahaan inta uu kaga hadlayo Geeska Afrika oo aan hal-tebiyey waa sidatan:

“ ….. Dhinaca Jasiiradda Carabta waxa jirta meel kamid ah Rubcul-Khaaliga, kaas oo uu ceegaago batrool

loo baahanyahay. Waxaana ka ka dhalanaysa arrintaas in dawladaha Golaha Iskaashiga iyo Yaman in

ay u midoobaan ilaalintiisa iyo ilaalinta wixii laga kasbado. Midowgaasina waxa uu hannaankiisu yahay,

ama ay waajib tahay in hannaankiisa iyo qaab-dhismeedkiisu noqdo habka uu u dhisanyahay xeerka

Maraykanku, kaas oo mideeyey Maraykanka una horseeday dimuqraadiyad. Halka ka ceegaaga dhulka

Ogaadeen ee Itoobiya, waxa dawladaha Geeska Afrika lagu mideyn doonaa dawladda Itoobiya.

Waxaana la dhisi doonaa biriish/buundo kaas oo u dhaxayn doona Geeska Afrika iyo Jasiiradda Carbeed,

waana biriishka Nuur ee isku xidha magaalada Nuur ee Jabuuti iyo magaalada Nuur ee Yaman.

Arrinkaasina waxa uu u baahanyahay dhawr arrimood in la fuliyo:

1. In nabad laga dhex dhaliyo Carabta iyo Israaiiliyiinta.

2. In la beddelo hannaanka siyaasadeed ee dalka Iiraan.

3. Midaynta dalalka Golaha Iskaashiga ee Gacanka Carabta.

4. In Yaman la nabadeeyo, iyo in dib loo soo nooleeyo dekeddii xorta ahayd ee Cadan.

5. In la dhiso ciidan Carbeed oo ay barakeeyeen dawladaha reer Yurub iyo Maraykanku, si loo

ilaaliyo dawladaha Gacanta Carbeed, loona sugo sugnaanshiyahooda ama xasilloonidooda.

6. In si degdeg ah looga hirgeliyo dalalka Carbeed tiirarka dimuqraadiyadda ee ku salaysan diinta

Islaamka.

7. In sida nabad ah looga shaqeeyo sidii loo heli lahaa Kurdistaanka Weyn, maxaa yaaley arrinkaasi

waxa uu yareyn doonaa rabitaannada dalalka Iiraan, Turkiga, iyo Ciraaq, kuwaas oo mid kasta

seddex meelood meel ahaan looga soo jari doono Kurdistaan. “

( Jaantuska 23aad: Waa sawirka Janankii sucuudiyaanka ah ee magaciisu yahay Anwal Al-Cishqi. )



Gunnaanad

Guntii iyo gebogabadii qoraalka ayaynu soo gaadhnay. Waxa aynnu isku soo xidhnay taariikhda fog ee

Itoobiyadii hore, isbeddeladii ku dhacay, illaa maanta heerka ay mareyso. Waxa aynnu kusoo lifaaqnay

xidhiidhka ka dhexeeya Soomaalida Geeska Africa iyo Itoobiyadii hore iyo tan maantaba. Waxa aynnu soo

bandhigey saadaalin, oddorisid iyo aragtiyo kala duwan oo tibaaxaya qoryaasha lala maaganyahay Geeska

Afrika. Waxaana intaas raaca innagoo sharraxnay aragatida Lebansraum ee Friedrich, xidhiidh kala

dhexeeya dawladda Itoobiya. Taas oo aynnu ku lammaaneynay guumeystihii reer Yurub sida uu Geeska

Afrika ka yeelay. Biyo dhaca iyo aragtida guud ee qoraalkani xambaarsanyahay waa in la isku xidho, oo la

isku sidko taariikhdaas, aragtiyahaas, isbeddeledaas; oo ay Soomaalidu baraarug u yeelato waxa

hareeraheeda ka socda ah.

Waxaana lagama maarmaan ah in ay casharrada sooyaaleed aynnu wax ku qaadanno, ka ummad ahaan iyo

ka shakhsi ahaanba. Waxaana aan akhristaha ku boorrin lahaa, bal in uu isku sidko dhammaan waxa aynnu

kasoo hadalnay. Kaddib ayaad ogaan doontaa Soomaalidu xaaladda ay maanta ku sugantahay, iyo halka ay

ku dambeyn doonto. Si guud iyo si gaar ahaaneedba waxa aanay ka fursanayn in aynnu nafaheenno

dhaafno, oo indhaha iyo garaadka u furno waxa dunida kale damacsantahay iyo kuwa innagu

hareeraysanba.

Muhiimadduna ma aha in marwalba ay cududdu taliso, ee adduunka aan maanta noolnahay waxa inta

badan taliya qalinka iyo garaadka, labadaasi waxa ay go’aamiyaan ama nabad hallagu fuliyo ama qori

hallagu fuliyee, waa wax sugan oo dan u ah ciddaas, aadna looga baaraan degay. Halka innaga musiibadu

se, waa in cududdu taliso dabadeed hadhowto natiijo aan la mahadin laga dambarsado. Labada qodob ee

ugu weyn ee aan qoraalkaygan kusoo afmeerayaa waa in la yeeshto ogaal ballaadhan oo dhinac kasta

taabanaya, iyo in aqoon ballaadhan oo dhinac kasta taabanaysa la yeeshto. Waa badbaadada keliya ee

horumar iyo guul lagu gaadhi karo.

W/Q: Cabdifataax Xasan Maxamed “Barawaani”

Email: [email protected]

Web: abdifatahbarawani.wordpress.com
mailto:[email protected]://www.abdifatahbarawani.wordpress.com/

Documents

[ Itoobiya iyo Aragtidii Friedrich Ratzel (Lebansraum) ] · 2019. 8. 28. · Qalinkii: Cabdifataax X. M. Barawaani 1 28, July. 2019 [ Itoobiya iyo Aragtidii Friedrich Ratzel (Lebansraum)