Şizofreni ve Diğer Psikotik B

ozukluklar | Temel K

itap

Temel Kitap

ŞizofreniDiğer PsikotikBozukluklar

ve

Yayına Hazırlayanlar Ayşen Esen-Danacı Ömer Böke Meram Can Saka Almıla Erol Semra Ulusoy Kaymak

Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar üzerine her yıl yüzlerce klinik araştırma yapılmasına rağmen, hastaların gereksinimleri ile tedavi programlarının sundukları arasında halen önemli farklar bulunmak-tadır. Klinik araştırma verilerinden en uygun biçimde faydalanarak, hastaların karşılanamayan gereksi-nimlerini en aza indirmeye çalışmak tüm ruh sağlığı çalışanlarının öncelikli hedefi olarak durmaktadır.

Türkiye Psikiyatri Derneği Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar Çalışma Birimi üyeleri tarafından hazırlanan bu kitap, kapsamlı içeriği ile bu alanda dilimizde yayınlanmış ilk ve tek kitaptır. Her bölüm alanında deneyimli klinisyen ve araştırmacılar tarafından kaleme alınmıştır. Kitabın tüm ruh sağlığı çalışanları ile hastalarımız için bugüne kadar şizofreni alanında sağlanan gelişmelerden en uygun biçimde yararlanmalarını sağlayacak bir başucu kitabı olması amaçlanmıştır.

Ayşen Esen-Danacı1967 yılında İzmir’de doğdu. Tıp eğitimini Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde tamamladı. Uzmanlık eğitimini Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda tamamladıktan sonra 1996 yılında Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı'nda göreve başladı. 2004 yılında doçent, 2010 yılında profesör oldu. 2010-2013 yılları arasında aynı bölümün Anabilim Dalı Başkanlığı’nı yürüttü. 2014-2016 yılları arasında Türkiye Psikiyatri Derneği Manisa Şube Başkanı olarak görev yaptı. Halen TPD Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar Çalışma Birimi koordinatörüdür. Başlıca ilgi alanları şizofreni, psikoterapiler, kadın ruh sağlığıdır. Prof. Dr. Ayşen Esen-Danacı halen Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

Ömer Böke1964 Samsun doğumludur. 1988 yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun olmuș, 1990 yılında Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı’nda uzmanlık eğitimini tamamlamıștır. 1995 -2002 yılları arasında Sağlık Bakanlığı Samsun Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi’nde uzman doktor olarak çalışmıştır. 2002 yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda yardımcı doçent olarak göreve bașlamıș, 2008 yılında psikiyatri doçenti ünvanını almıștır. Şizofreni – Psikotik Bozukluklar ve Cinsel İşlev Bozuklukları bașlıca ilgi alanlarıdır. Prof. Dr. Ömer Böke halen Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

Meram Can Saka1970 yılında Ankara’da doğdu. Tıp fakültesini 1995, psikiyatri uzmanlığını 2001 yılında Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde tamamladı. 2002 yılından günümüze kadar Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda çalıştı. Klinik ve akademik ana ilgi alanları psikozlar ve affektif bozukluklardır.

Almıla Erol1993 yılında Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun oldu. Psikiyatride uzmanlık eğitimini İzmir Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde tamamladı. 2011 yılında psikiyatri doçenti ünvanını aldı. 2014 ve 2015 yıllarında ziyaretçi araştırmacı olarak Mayo Klinik, Rochester, Psikiyatri bölümünde araştırmalarını sürdürdü. Halen İzmir Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği’nde eğitim görevlisi olarak ve aynı zamanda Mayo Klinik, Rochester, Psikiyatri bölümünde adjunct öğretim görevlisi olarak çalışmalarını sürdürmektedir.

Semra Ulusoy Kaymak1999 yılında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun oldu. Psikiyatride uzmanlık eğitimini Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda tamamladı. 2006 yılında Gent Üniversitesi Psikiyatri ve Medikal Psikoloji Anabilim Dalı’nda gözlemci olarak bulundu. 2012 yılında psikiyatri doçenti ünvanını aldı. 2006-2013 yılları arasında Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde çalıştı. Halen Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği’nde eğitim görevlisi olarak “şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar” biriminin sorumluluğunu sürdürmektedir.

ISBN 978-605-65673-9-1

Güncellenmiş 2. Baskı

Türkiye Psikiyatri Derneği Yayınları

Çalışma Birimleri Dizisi 22

i

Ayşen ESEN DANACI1967 yılında İzmir’de doğdu. Tıp eğitimini Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde tamamladı. Uzmanlık eğitimini Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda tamamladıktan sonra 1996 yılında Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda göreve başladı. 2004 yılında doçent, 2010 yılında profesör oldu. 2010-2013 yılları arasında aynı bölümün Anabilim Dalı Başkanlığı’nı yürüttü. 2014-2016 yılları arasında Türkiye Psikiyatri Derneği Manisa Şube Başkanı olarak görev yaptı. Halen TPD Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar Çalışma Birimi koordinatörüdür. Başlıca ilgi alanları şizofreni, psikoterapiler, kadın ruh sağlığıdır. Prof. Dr. Ayşen Esen-Danacı halen Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

Ömer BÖKE 1964 Samsun doğumludur. 1988 yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun olmuș, 1990 yılında Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı’nda uzmanlık eğitimini tamamlamıștır. 1995 -2002 yılları arasında Sağlık Bakanlığı Samsun Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi’nde uzman doktor olarak çalışmıştır. 2002 yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda yardımcı doçent olarak göreve bașlamıș, 2008 yılında psikiyatri doçenti ünvanını almıștır. Şizofreni – Psikotik Bozukluklar ve Cinsel İşlev Bozuklukları bașlıca ilgi alanlarıdır. Prof. Dr. Ömer Böke halen Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

Meram Can SAKA 1970 yılında Ankara’da doğdu. Tıp fakültesini 1995, psikiyatri uzmanlığını 2001 yılında Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde tamamladı. 2002 yılından günümüze kadar Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda çalıştı. Klinik ve akademik ana ilgi alanları psikozlar ve affektif bozukluklardır.

Almıla EROL1993 yılında Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun oldu. Psikiyatride uzmanlık eğitimini İzmir Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde tamamladı. 2011 yılında psikiyatri doçenti ünvanını aldı. 2014 ve 2015 yıllarında ziyaretçi araştırmacı olarak Mayo Klinik, Rochester, Psikiyatri bölümünde araştırmalarını sürdürdü. Halen İzmir Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği’nde eğitim görevlisi olarak ve aynı zamanda Mayo Klinik, Rochester, Psikiyatri bölümünde adjunct öğretim görevlisi olarak çalışmalarını sürdürmektedir.

Semra ULUSOY KAYMAK1999 yılında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun oldu. Psikiyatride uzmanlık eğitimini Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı’nda tamamladı. 2006 yılında Gent Üniversitesi Psikiyatri ve Medikal Psikoloji Anabilim Dalı’nda gözlemci olarak bulundu. 2012 yılında psikiyatri doçenti ünvanını aldı. 2006-2013 yılları arasında Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde çalıştı. Halen Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği’nde eğitim görevlisi olarak “şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar” biriminin sorumluluğunu sürdürmektedir.

iiŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

© 2018 Türkiye Psikiyatri Derneği (Tanıtım için yapılacak alıntılar dışında Türkiye Psikiyatri Derneği’nin yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz.)

ISBN: 978-605-65673-9-1

1. Baskı: Ekim 2007, Ankara2. Baskı: Nisan 2018, Ankara (Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş)Baskı Adedi: 1000

Yayına HazırlayanlarAyşen ESEN-DANACIÖmer BÖKEMeram Can SAKAAlmıla EROLSemra ULUSOY KAYMAK

Son OkumaÖmer Aydemir, Taner Yılmaz, Adem Bayrakçı, Ekin Sönmez, Tolga BinbayTPD Yayıncılık Kurulu

Yayın HizmetleriBAYT Bilimsel Araştırmalar Basın Yayın ve Tanıtım Ltd. Şti.,Ziya Gökalp Cad. 30/31, 06420 Kızılay, AnkaraTel: (0312) 431 30 62www.bayt.com.tr

Baskı:Miki Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.Matbaacılar Sanayi Sitesi1516/1 Sokak, No: 27, Yenimahalle / AnkaraTel (0312) 395 21 28

Baskı Tarihi: 2 Nisan 2018

iiiŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

TÜRKİYE PSİKİYATRİ DERNEĞİŞİZOFRENİ VE DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR ÇALIŞMA BİRİMİ

Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar | Temel Kitap

Yayına Hazırlayanlar

Ayşen ESEN-DANACIÖmer BÖKEMeram Can SAKAAlmıla EROLSemra ULUSOY KAYMAK

Çalışma Birimleri Dizisi – No: 22

vŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

Yazarlar ............................................................................................................................ viii

Önsöz ............................................................................................................................... xi

1 Şizofreni Kavramı: Dün, Bugün, Yarın ................................................................................ 1 Haldun Soygür, Şahap Erkoç

2 Şizofrenide Belirti Örüntüsü, Klinik ve Seyir ....................................................................... 13 Almıla Erol, Esin Evren Kılıçaslan

3 Psikoz ve Şizofreni Epidemiyolojisi .................................................................................... 29 Umut Kırlı, Tolga Binbay

4 Şizofrenide Muayene ........................................................................................................ 51 Levent Mete

5 Şizofrenide Kullanılan Ölçekler .......................................................................................... 61 Ömer Aydemir

6 Ayırıcı Tanı ........................................................................................................................ 73 Cem Atbaşoğlu

7 Şizofrenide Koruyucu Tedaviler ve Psikoz için Riskli Gruplar ................................................ 93 Alp Üçok

8 Şizofrenide İlk Epizod: Klinik Özellikleri ve Tedavisi ............................................................ 105 Alp Üçok

9 Şizofrenide Eştanılı Durumlar ............................................................................................ 116 Saygın Eker

10 Şizofreni ve Bağımlılık ...................................................................................................... 137 Artuner Deveci

11 Çocukluk ve Ergenlik Çağı Başlangıçlı Şizofreni .................................................................. 150 Şermin Yalın Sapmaz, Özlem Öner

12 Geç Başlangıçlı Şizofreni ................................................................................................... 167 Eylem Şahin Cankurtaran

13 Şizotipal Kişilik Bozukluğu ................................................................................................ 187 Halise Devrimci Özgüven, Bora Baskak

14 Kısa Psikotik ve Şizofreniform Bozukluk ............................................................................. 208 Feryal Çam Çelikel

15 Şizoafektif Bozukluk ......................................................................................................... 220 Ayşen Esen-Danacı, Kuzeymen Balıkçı, Orkun Aydın

16 Katatoni ........................................................................................................................... 240 M. Kâzım Yazıcı

İçindekiler

viŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

17 Şizofreni Genetiği ....................................................................................................... 267 Meram Can Saka

18 Şizofrenide Olaya İlişkin Potansiyeller ......................................................................... 280 Müge Devrim-Üçok

19 Şizofrenide Nörogörüntüleme ..................................................................................... 292 Irmak Polat, Ali Saffet Gönül

20 Şizofreninin Nörogelişimsel Kökenleri ......................................................................... 297 Özge Akgül, Köksal Alptekin

21 Şizofreninin Biyokimyası (Dopamin ve Diğerleri) .......................................................... 303 Özge Akgül, Köksal Alptekin

22 Şizofreni ve Bilişsel İşlev ............................................................................................. 309 Berna Binnur Akdede

23 Şizofrenide Sosyal Biliş ve Metabiliş ............................................................................ 321 Kuzeymen Balıkçı, Orkun Aydın, Ayşen Esen-Danacı

24 Şizofrenide Hayvan Modelleri ..................................................................................... 348 Tayfun Uzbay

25 Şizofrenide Endofenotipler ......................................................................................... 379 Orkun Aydın, Kuzeymen Balıkçı, Ayşen Esen-Danacı

26 Şizofrenide İlaç Tedavileri ........................................................................................... 389 Meram Can Saka

27 Antipsikotik İlaçların Nörolojik, Kardiyolojik, Hematolojik, Endokrinolojik ve Antikolinerjik Yan Etkileri ................................................................. 411

Berker Duman, Meram Can Saka, Halise Devrimci Özgüven, E. Cem Atbaşoğlu

28 Antipsikotik İlaçların Metabolik Yan Etkileri ................................................................. 442 Semra Ulusoy Kaymak, Esra Kabadayı

29 Tedaviye Uyumsuzluğu Değerlendirme ve Baş Etme ..................................................... 457 Ömer Böke, Selçuk Özdin

30 Şizofrenide Elektrokonvulzif Tedavi ve Diğer Beyin Uyarım Tedavileri............................ 473 Ş. Can Gürel, A. Elif Anıl Yağcıoğlu

31 Şizofrenide Tedaviye Direnç ......................................................................................... 494 A. Elif Anıl Yağcıoğlu, Ş. Can Gürel

32 Psikoeğitim ................................................................................................................ 519 Bora Başkak, Nilay Sedes Başkak, Halise Devrimci Özgüven

33 Şizofrenide Toplumsal Beceri Eğitimi ........................................................................... 535 Mustafa Yıldız

34 Şizofrenide Bilişsel Onarım Terapisi ............................................................................. 547 Bernis Sütçübaşı Kaya, Betül Koçarslan, Cumhur Taş

35 Psikotik Bozuklukların Bilişsel Modeli ve Bilişsel Davranışçı Tedavisi ............................. 559 Yasir Şafak, M. Hakan Türkçapar

viiŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

36 Şizofrenide Destekleyici Psikoterapi ............................................................................ 574 Almıla Erol

37 Şizofreni ve Grup Tedavileri ......................................................................................... 581 Aslı Sarandöl

38 Toplum Temelli Ruh Sağlığı Hizmetleri ........................................................................ 597 Bülent Coşkun

39 Şizofrenide Aileye Yönelik Girişimler ............................................................................ 618 Leyla Gülseren

40 Şizofreninin Yasal Yönleri ve Hasta Hakları -Haklar ve Kazanımlar-................................ 631 Mustafa Sercan

41 Şizofreni ve Şiddet ...................................................................................................... 650 M. Melih Bilgi, Ali Saffet Gönül

42 Şizofreninin Ekonomik Yükü ........................................................................................ 666 Mustafa Yıldız, Aysel İncedere

DİZİN .................................................................................................................................. 679

viiiŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

Yazarlar

Haldun Soygür, Doç. Dr., PhDSerbest Hekim, Ankara

Şahap Erkoç, Uz. Dr. Psikiyatri Uzmanı, Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi, İstanbul

Almıla Erol, Doç. Dr. Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, İzmir; Mayo Clinics, Department of Psychiatry & Psychology, Rochester, MN, USA

Esin Evren Kılıçaslan, Uz. Dr. Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, İzmir

Umut Kırlı,Uz. Dr. Devlet Hastanesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Bölümü, Hakkari

Tolga Binbay, Doç. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, İzmir

Levent Mete, Doç. Dr. Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, İzmir

Ömer Aydemir, Prof. Dr. Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Manisa

E. Cem Atbaşoğlu, Prof. Dr. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Emekli Öğretim Üyesi, Ankara

Alp Üçok, Prof. Dr. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, İstanbul

Saygın Eker, Doç. Dr. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Bursa

Artuner Deveci, Prof. Dr. Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Manisa

Şermin Yalın Sapmaz, Uz. Dr.Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Manisa

Özlem Önen, Uz. Dr. İzmir Behçet Uz Çocuk Hastanesi, Çocuk Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Birimi, İzmir

Eylem Şahin Cankurtaran, Doç. Dr.Güven Hastanesi, Ankara

Halise Devrimci Özgüven, Prof. Dr.Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Bora Baskak, Doç Dr. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Feryal Çam Çelikel, Prof. Dr. Işık Üniversitesi Psikoloji Bölümü

Ayşen Esen-Danacı, Prof. Dr. Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Manisa

Kuzeymen Balıkçı, Uz. Dr. Yakın Doğu Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Kıbrıs

Orkun Aydın, Uz. Dr.Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Psikoloji Anabilim Dalı, Saraybosna

M. Kâzım Yazıcı, Prof. Dr.Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Meram Can Saka, Prof. Dr. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Müge Devrim-Üçok, Prof. Dr. İstanbul Üniversitesi, Fizyoloji Anabilim Dalı, İstanbul

Irmak Polat, Uz. Dr. Yakın Doğu Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, Kıbrıs

Ali Saffet Gönül, Prof. Dr. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Bornova İzmir

Özge Akgül, Uz. Psikolog Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Sinirbilimler Anabilim Dalı, İzmir

ixŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

Köksal Alptekin, Prof. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, İzmir

Berna Binnur Akdede, Prof. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, İzmir

İ. Tayfun Uzbay, Prof. Dr. Üsküdar Üniversitesi, Nöropsikofarmakoloji Uygulama ve Araştırma Merkezi (NPFUAM), İstanbul

Berker Duman, Uz. Dr. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Semra Ulusoy Kaymak, Doç. Dr. Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Esra Kabadayı, Uz. Dr. Bolu İzzet Baysal Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Bolu

Ömer Böke, Prof. Dr. Ondokuzmayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Samsun

Selçuk Özdin, Uz. Dr. Kanuni Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, Samsun

Ş. Can Gürel, Yard. Doç. Dr. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

A. Elif Anıl Yağcıoğlu, Prof. Dr. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Bora Baskak, Doç. Dr. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Ankara

Nilay Sedes Baskak, Uz. Dr. Yenimahalle Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Bölümü, Ankara

Mustafa Yıldız, Prof. Dr. Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Kocaeli

Bernis Sütçübaşı Kaya, Uz. Psikologİnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Psikoloji Bölümü, Üsküdar Üniversitesi, İstanbul

Betül Koçarslan, Uz. Psikologİnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Psikoloji Bölümü, Üsküdar Üniversitesi, İstanbul

Cumhur Taş, Doç. Dr. İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Psikoloji Bölümü, Üsküdar Üniversitesi, İstanbul

Yasir Şafak, Uzm. Dr. Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, Ankara

M. Hakan Türkçapar, Prof. Dr. Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Psikoloji Bölümü,Gaziantep

Aslı Sarandöl, Prof. Dr.Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Bursa

Bülent Coşkun, Prof. Dr. Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Kocaeli

Leyla Gülseren, Doç. Dr. Serbest hekim, İzmir

Mustafa Sercan, Prof. Dr. Okan Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, İstanbul

M. Melih Bilgi, Dr. Bozyaka Eğitim ve Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği, İzmir

Aysel İncedere, Araş. Gör.KOÜ Sağlık Bilimleri Enstitüsü Ruhsal Rehabilitasyon Anabilim Dalı, Kocaeli

xiŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

Önsöz

Türkiye Psikiyatri Derneği Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar Çalışma Birimi ilk kitabı olan Şizofreni Tedavi Kılavuzunu 2005 yılında yayınlandı ve bu kitap 2010 yılında güncellenerek ikinci baskısı yapıldı. Çalışma Birimi, 2007 yılında ikinci kitabı olan Şizofreni ve Diğer Psikotik Bozukluklar adlı bir kaynak kitap yayınladı. Bu kitap hedefine ulaşarak pek çok yabancı kökenli kaynağın arasında kendisine yer buldu ve psikiyatri uzmanları ve uzmanlık öğrencilerinin kullandığı bir başvuru kaynağı oldu. Birim olarak kitabın ilk basımından 10 yıl sonra bu kaynak kitabı da güncelleme kararı aldık. Editörler ekibi içerikle ilgili uzun bir çalışma yaptıktan sonra ilk kitaba göre daha kapsamlı bir içerik hazırladı. Bölüm yazarları ülkemizde bu alanda çalışmaları olan kişiler arasından seçilerek davet edildi. Böylelikle, okuyucunun da göreceği gibi, yazarların kendi bilgi ve deneyimlerini de aktardığı hem uluslararası hem de ulusal bilgi birikiminin paylaşıldığı çok zengin bölümler elde etmiş olduk.

Kitabın bu zenginleştirilerek güncellenmiş yeni baskısında şizofreni ve psikozun ne olduğu, görünümü, muayeneden laboratuvar incelemelere dek belirti ve bulguları, gidişi, tanı ve ayırıcı tanısı, nedenleri ve tarihsel yaklaşımlar farklı yönleriyle aktarıldı. Aynı zamanda hastalığın bireysel, ailesel, toplumsal, yasal, ekonomik ve elbette biyolojik boyutları irdelendi. Tedavide günümüzde varılan nokta göz önünde bulundurularak, yalnızca ilaç ve diğer biyolojik tedavi yöntemleriyle sınırlı kalınmayıp farklı psikososyal tedavi yöntemleri de kitabın kapsamına alındı. Bu bağlamda okurun şizofreni ve psikotik bozukluklar ile ilişkili olarak değişik alanlardaki sorularına yanıt verebilecek temel bir başvuru kitabı oluşturulmaya çalışıldı.

Bu kitap hazırlanırken bir amacımız da kaynak kitapların belli aralıklarla güncellenmesine bir örnek teşkil etmekti. Tıp alanında bilimsel gelişmelerin hızı göz önüne alındığında belli aralıklarla yapılacak bu tür güncellemelere büyük gereksinim olduğu açıktır.

Bu kitabın hazırlanmasında katkıda bulunan, bilgi ve emeğiyle bize destek olan herkese teşekkür ediyoruz. Yeni editörler ekibi olarak kitabın ilk baskısında yer alan ve titiz çalışmaları ile bize yolu açan ilk editörler ekibine şükranlarımızı sunuyoruz. Ayrıca bize eşsiz deneyimlerle öğreten ve öğrenme, anlama ve keşfetme hevesimizi her zaman canlı tutmamızı sağlayan hastalarımıza da teşekkür ediyoruz.

TÜRKİYE PSİKİYATRİ DERNEĞİŞİZOFRENİ VE DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR ÇALIŞMA BİRİMİ

1

Şizofreni Kavramı: Dün, Bugün, YarınHaldun SOYGÜR, Şahap ERKOÇ

1

Şizofreninin öyküsü aynı zamanda psikiyatrinin ve insanlığın öyküsüdür. Bu öykü ilerlemeler, gerilemeler ve duraklamalarla doludur. Öyküdeki en önemli değerler dizisi (paradigma) değişikliklerinden birini, aydınlanma devrimi sonrasında Pinel’in deliliğe ya da ruhsal rahatsızlıklara insancıl bir bakış açısı getirmesi oluşturmuştur. Kraepelin ve Bleuler’in tanımlayıcı ya da betimleyici bir yaklaşımla ayrıntılı gözlem-ler sonucunda oluşturdukları sınıflandırma ve tanı çabaları, yirminci yüzyılda mey-velerini vermiş ve kimi geçerlik sorunları taşısa da tüm dünyada ruhsal hastalıklar -o arada şizofreni- için güvenilir bir dil birliği elde edilmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ve Amerikan Psikiyatri Birliği’nin (APB) sınıflandırma ve tanı girişimleri ya-şama geçmiş, bu girişimlerin kullanılması şizofreni için güvenilir ve tutarlı ayırıcı tanılar sağlayarak, hem bilimsel ve klinik iletişimi hem de tanısal olarak görece özgül tedavilerin etkili kullanımına olanak vermiştir. Bu bölümde şizofreni kavramının uzun öyküsü, şizofreni sözcüğünün henüz kullanılmadığı fakat “fiilen” var olduğu çağlardan başlayarak sunulacak; kavrama ilişkin konular, geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında ele alınacaktır.

“Şizofreni”den Önce Betimlenen Şizofreniye Benzeyen Klinik Tablolar

Günümüzde şizofreninin klinik tablosu içinde yer alan belirti ve bulguların, çok eski tarihlerde de tanındığına ilişkin birçok yazılı belge vardır. M.Ö. 1400 yıllarından kalmış Hint Veda yazılı metinlerinde, bugün özellikle ağır bir gidiş gösteren şizofreni hastalarında karşılaştığımız kimi belirtilerin ayrıntılı olarak anlatıldığı görülmektedir. Bu metinlerde çıplak dolaşan, kendine bakımı ileri derede azalmış, yaşamlarını şaş-kın ve boş bir biçimde geçiren ya da dinle ileri derecede meşgul olan, kendini Tanrı zanneden, zehirleneceğinden korkan, yeni bir tufana neden olmamak için işemeyi reddeden insanlardan söz edilmiştir (Bhugra 1992). Eski çağlara ait Çince yapıtlarda, Tevrat ve Talmut’ta, eski Yunan mitoloji metinlerinde de şizofrenide rastladığımız

2ŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

davranışlara değinildiği saptanmıştır (Erkoç 1998). Eski Yunan hekimleri, sanrılar, kişilikteki bozulmalar ve bilişsel işlevlere ilişkin çeşitli tanımlamalarda bulunmuşlar-dır (Buchanan ve Carpenter 2005).

M.Ö. 400’lü yıllarda, ruhsal hastalıklar ilk kez Hipokrat tarafından tıbbi bir du-rum olarak ele alınmıştır. Hipokrat, ruhsal hastalıkların vücut sıvılarındaki denge-sizlik nedeniyle ortaya çıktığı tezini savunmuş, bunun kanıtı olarak da konfüzyonlu hastalarda görülen kusmaları göstermiş ve tedavide çeşitli hijyen ve diyet uygulama-ları önermiştir. Roma Dönemi’nde akıl hastalığı “delirium” olarak adlandırılmaya başlamıştır. M.S. birinci yüzyılda Kapadokyalı hekim Aretaeus’un ve M.S. ikinci yüzyılda hekim Soranus’un yazılarında bugün şizofreni olarak tanı koyulabilecek be-lirli vakalar canlı bir ifade ile anlatılmıştır. Romalı hekim Galen (M.S.130-200), tıp ve ruhbilim arasındaki ilişkiyi en çok bütünleştiren hekim olmuştur (Colp 2005).

Anadolu’da Asklepion’da tedavi gören hastalar dışında, Eski Yunan’da da Roma’da da ruhsal hastalıkların tedavisinde bir toplumsal sorumluluk gözetilmemiştir. Ağır ruhsal hastalığı olan bireyler ailelerince evlerinde kapalı tutulmuş, “delilik” hekimler tarafından değil yasalar tarafından ele alınan bir sorun olmuştur (Erkoç 1998).

Ortaçağ Avrupası’nda, ruhsal hastalığı olanlar ruhunu şeytana teslim etmiş ki-şiler olarak işkencelere maruz kalmışlar, diri diri yakılmışlardır. Din adamları ruh hastalarını ele geçirme ve cezalandırma amacıyla kitaplar yazmışlardır. Henrich Instoris ve Jacob Sprenger adlı iki rahip tarafından yazılan “Şeytanın Çekici (Malleus Malleficarum)” adlı kitabın yazılış tarihi 1497’dir. Bu kitap Avrupa’da on yedinci yüzyılın sonuna kadar adeta bir ceza yasası gibi işlev görmüştür. On sekizinci yüz-yılın sonlarında aydınlanma devriminin gerçekleşmesine kadar, ruh hastaları, hem korkulan ve kapatılan, hem de alay konusu edilip eğlenilen bir konumda olmuşlardır. İngiltere’deki Bethlem Hastanesi’nde yatırılan ruh hastaları, sanki bir sirk gösterisin-de gibi sergilenmişler; halk hafta sonlarında, eğlenmek için “deliler”i seyretmeye gi-der olmuştur. Oysa aynı dönemde İslam dünyasında ise klinisyenler eski Yunan tıb-bını canlandırmışlar ve ruh hastalarına karşı hoşgörüyü egemen kılmışlardır. Kudüs ve Bağdat gibi kentlerde 8. yüzyıldan itibaren ruh hastaları için hastaneler yapılmış; İbni Sina’nın hekimler için temel başvuru kaynağı olan “Kanun” adlı kitabında on iki çeşit ruh hastalığı tanımlanmıştır. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde Anadolu’da kurulan bimarhanelerde ruh hastalarına bakım ve tedavi uygulanmıştır (Soygür ve Cankurtaran 2007).

Thomas Willis’in, 1672’de, çocukluklarında parlak bir zeka ve berrak bir zihin gösteren bazı gençlerin, erginliklerinde sarsaklık ve duygusal küntlük içine girdikleri-ni tanımladığı yazısı bir yana bırakılacak olursa, şizofreninin tanı, tedavi ve araştırma süreçlerine ilişkin öncü adımların on sekizinci yüzyılda atılmaya başlandığı söylene-bilir (Adasal 1955). Bu yıllar, Fransa’da Philippe Pinel’in 1793’te ruh hastalarının zincirlerini çözerek modern psikiyatrinin başlangıcını oluşturduğu sürece eşlik eden yıllardır. Fransız ruh hekimi Dominique Esquirol, “halüsinasyon” terimini ilk kez

3 Şizofreni Kavramı: Dün, Bugün, Yarın

kullanmış, “monomani” kavramını ortaya atmış ve 1838’de yayımladığı “Mental ma-ladies: a treatise on insanity” kitabında bu konuları tartışmıştır (Colp 2005). 1849 yılında, İngiltere’de Hanwell Hastanesi’nde çalışan John Conolly, sık rastladığı bir hastalık tablosunu şöyle tanımlamıştır: “Bazı genç hastalar, gerçek bir üzüntüle-ri, büyük bir dertleri olmadığı halde melankoliye benzer bir psikolojik düşkünlük içinde oluyorlar. Hiçbir şeyle ilgilenmiyor, hayata iştirak etmeden yaşıyorlar. Aptal, hissiz, isteksiz, ihtirassız; sanki bütün ümitleri kaybolmuş, yaşama güçleri tükenmiş gibi, neden olduğu anlaşılmayan ve herkese yabancı gelen bir hal alıyorlar.” (Ürgüp 1964). Morel, 1856’da yayımladığı “Traite des maladies mentales” adlı kitabında “Démence précoce” terimini ilk kullanan hekim olmuştur. Morel bu yapıtında 14 yaşında bir erkek hastasındaki bilişsel yıkımı ayrıntılarıyla anlatmıştır (Özmenler ve Battal 1998). 1871’de, Ewald Hecker, “hebephrenie” sözcüğünü kullanarak klinik tabloyu gençlik çağı ile ilişkilendirmiştir. Aynı yıl Laseque kötülük görme sanrıları-nı (delire de persecutions), 1874’de ise Karl Kahlbaum “katatoni”yi tanımlamıştır. Thomas Clouston, 1891’de ergenlikte başlayan bu davranış bozukluklarını “insanity of pubescence” ve “hereditary insanity of adolescence” olarak adlandırmıştır (Erkoç 1998).

Şizofreni Sözcüğüne Doğru Öncü Hekimler ve Girişimler Philippe Pinel ve Ampirik Yaklaşım

Pinel, hastalar üzerindeki ampirik gözlemlerine dayanarak geliştirdiği ruh hasta-lıklarını sınıflandırma denemesinde; mani, melankoli, zeka geriliği ve demans gibi hastalıkları tanımlamıştır. Pinel’in psikiyatriye bir başka katkısı, hastaların bakımev-lerinde eğitim ve ikna yolları ile belirtilerinde hafifleme sağlama girişimleri olmuş ve insancıl bir yaklaşım gelitimiştir. Pinel bu uygulamaya moral tedavi adını vermiştir (Colp 2005).

Emil Kraepelin ve Dementia PraecoxKraepelin, 1899 yılında, o güne dek dementia praecox, hebefreni ve katatoni ad-

ları altında ayrı ayrı ele alınmış sendromların, erken yaşta başlangıç ve bilişsel ve duy-gusal alanlarda tam bir yıkımla sonlanış gibi iki esas ve ortak özelliğe sahip olmala-rını göz önünde tutarak, gerçekte tek bir hastalıkla karşı karşıya bulunulduğunu, bu hastalığın büyük bir olasılıkla özgül bir anatomik patolojiye bağlı olduğunu, klinik özellikleri bakımından topluca “demans preacox” (erken bunama) başlığı altında bir-leştirilmeleri gerektiğini düşünmüştür. Bu klinik tabloda temel özellikler, varsanılar, sanrılar, düşüncenin yapısında bozulma, enkoherans, affektif küntlük, negativizm, stereotipiler ve içgörü kaybıdır (Erkoç 1998, Andreasen 1997, Arkonaç 1996).

Kraepelin geniş kabul gören kapsamlı bir “şizofreni” tanımlaması yapan ilk ruh hekimidir. Bu terimle hastalığın başlangıç ve sonlanışını imlemiş ve hastalığın sı-nırlarını manik-depresif psikozdan ayırmıştır. Çalışmalarını sürekli gözden geçiren

4ŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

Kraepelin, psikiyatrik hastalıkları, sonlanışlarına göre, yıkım gösterenler (dementia praecóx) ve göstermeyenler (manik-depresif psikoz) olmak üzere iki büyük grupta toplayarak işe başlamış, daha sonra da dementia praecox adını verdiği tabloyu he-befrenik tip, katatonik tip ve paranoid tip olmak üzere üç sınıfa ayırarak sınıflan-dırmasının esaslarını tamamlamıştır. Kraepelin, paranoid tipdeki dementia praecox kadar kötü bir son göstermeyen bazı sanrılı vakaları parafreni; hiçbir zaman varsanı göstermeyen, sadece ileri derecede sistemli bir halde sanrıları olan ve sonu itibariy-le yıkımın görünmediği vakaları da “paranoia” olarak tanımlamıştır (Erkoç 1998, Andreasen 1997, Arkonaç 1996).

Ervin Stransky ve İntrapsişik Ataksi1909 yılında yayımladığı İntrapsişik Ataksi kitabı ile, demans precox’un klinik

özelliklerini değerlendiren Stransky, hastalığın biliş, duygulanım ve irade alanları arasındaki koordinasyonun kaybı ile ortaya çıktığını ileri sürmüştür (Adasal 1955).

Eugene Bleuler ve bir tanı olarak şizofreni sözcüğünün ilk kez kullanılması

Kraepelin’in başlangıçtaki formülasyonu, 1911 yılında İsviçreli ruh hekimi Bleuler tarafından tamamlanmıştır. Bleuler “dementia praecox” teriminin “şizofreni grubu hastalıklar” terimiyle değiştirilmesini önermiştir. Bleuler, bu geniş sendromun farklı bir görünümünü vurgulamıştır. Dementia praecox olarak değerlendirilebile-cek değişik hastaları takip etmiş ve görünümün en temel belirtilerini tanımlamaya çalışmıştır. Gidiş ve sonlanıştan daha çok belirti ve bulgular üzerinde yoğunlaşmıştır. Görece özgül olan belirtileri ya da şizofreni grubu hastalıklarda ortaya çıkabilen fakat diğer bozukluklarda rastlanmayan belirtileri tanımlamaya çalışmıştır. Bu tanımla-nan belirtilerin, bozukluğun gidişi sırasında ve bazen hafiflese bile tüm hastalarda görülebilmesinin önemini vurgulamıştır. Bleuler için, en önemli ve temel (funda-mental) belirti, düşüncenin yapılanması ve belirtilmesindeki parçalanma olmuştur. Bunu zamanının psikoloji kavramlarına atıfta da bulunarak çağrışımların bozulması (loosening of associations) olarak yorumlamıştır. Çağrışımlardaki bu “yarılmanın”, bozukluğun en temel belirtisi olduğunu vurgulamak için, hastalığa “zihin yarılması”

“şizofreni” adını vermiştir (Öztürk 2001, Buchanan ve Carpenter 2005). Bleuler, asosiasyon bozukluğuyla birlikte; ambivalans, otizm, affektte küntleşme

beliritlerini de temel belirti olarak tanımlamıştır. Dağılmış düşünce sürecinin sadece şizofreni grubunda ortaya çıktığına inanmış ve böylece bu süreci, manik-depresif hastalık gibi diğer bozukluklarda da görülebilen sanrılar ve varsanılar gibi psikotik belirtilerden ayrıştırmıştır. Şizofreni grubunun bütünlüğü içinde, bozukluğun gidişi süresince temel belirtilerin kaldığını, psikotik belirtilerin ise gidiş içinde dalgalanma gösterdiğini vurgulamış ve bunları “eşlik eden” (accessory) belirtiler olarak adlan-dırmıştır. Eşlik eden belirtilerin temel bozukluktan türediğini vurgulamıştır. İç içe geçmiş bir biçimde bir bütün olarak işleyen düşünce ve duygulanım arasında bir

5 Şizofreni Kavramı: Dün, Bugün, Yarın

uyumsuzluk (yarılma), Bleuler’in yeni düşüncesindeki temel özelliği oluşturmuştur. Bleuler bu düşünce-duygulanım yarıklığının klinikte düşünce, duygulanım ve irade bozuklukları ile belirlendiğini, bu nedenle bu belirtilere “temel” denmesi gerektiğini ifade etmiş; varsanılar, sanrılar, katatoni ve motor bozuklukları “eşlik eden” belirtiler olarak nitelemiştir. Bleuler, şizofrenideki diğer alt tiplere ek olarak basit tipi de ta-nımlamıştır (Buchanan ve Carpenter 2005, Arkonaç 1996, Öztürk 2001)

Karl Jaspers: şizofreni hastasının anlaşılamazlığı ve düzeylerin hiyerarşisi kuralı

Karl Jaspers, 1913’te yayımlanan “Genel Psikopatoloji” adlı kitabında şizofreni hastasının anlaşılamazlığının şizofreninin ayırt edici özelliği olduğunu ileri sürmüş-tür. Jaspers’e göre şizofreni hastasını anlayamama veya hastaların anlaşılmazlığını açıklama çabasında en önemli iki kavram eşduyum (empathy) ve klinik ölçütlerdir. Bu anlaşılamazlık olgusu, hastanın toplum içindeki davranışlarının, iç algılamala-rının belirtilerinin anlaşılamazlığıdır. Jaspers, şizofreninin anlaşılmazlık özelliğini, klinikte hastanın davranışlarının kendi kültüründe de tamamen akıl dışı olarak nite-lendirilmesi olarak kuramsallaştırmıştır. Öte yandan Jaspers, klinik hiyerarşi ilkele-rini ortaya koyarak ve özgül olmayan belirtiden daha az özgül olan belirtilere doğru bir hiyerarşik anlayışla tanı konulması görüşü ile Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabını (DSM) doğuran anlayışa da öncülük etmiştir. Bu görüşe göre Jaspers, psikopatolojik bulguların derinden yüzeye doğru tabakalar halinde organize olduklarını; en derinde organik belirtilerin bulunduğunu, bunu şizofreni, affektif ve nevrotik belirtilerin izlediğini, nihayet en yüzeyde kişilik bozukluklarının olduğunu belirtmiş ve öncelikli tanının en derinde olana göre konulması gerektiğini öne sür-müştür (Arkonaç 1996, Pull 1999).

Kurt Schneider ve birinci sıra (first rank) belirtilerKurt Schneider, 1930’larda şizofreni için patognomonik olduğunu ileri sürdüğü

birinci sıra belirtileri tanımlamıştır. Bleuler gibi, Scheneider de şizofreni için özgül olabilecek belirtileri tanımlamaya çalışmıştır. Ateorik bir yaklaşım göstererek, ayırıcı tanıda yararlı olabilecek ve güvenilir bir şekilde gözlemlenebilecek, tanısal ayırıcı-lığı olan belirtiler üzerinde yoğunlaşmıştır. Kraepelin ve Bleuler disosiyatif ve avo-lusyonel süreçlere değinirken, Schneider bizar sanrı ve varsanıların varlığı üzerinde durmuştur. Bunlar; düşünce çekilmesi, düşünce sokulması, düşünce yayınlanması, kişinin kendisi hakkında konuşan ve davranışları ile ilgili yorum yapan sesler, düşün-cenin, hareketin ve eylemin dışarıdan kontrol edilmesi gibi yaşantılardır. Schneider, bu özgül psikotik yaşantıların yalnızca şizofreni ve toksik psikotik sendromlarda ortaya çıkmasına karşın, varsanı ve sanrıların daha genel şekillerinin geniş bir bo-zukluklar kümesinde görüldüğünü vurgulamıştır. “Schneiderian belirtiler” kavramı, APB’nin DSM-III sınflandırmasına kadar özellikle İngiltere ve Almanya’da önemli izler bırakmıştır. Daha sonra gerçekleştirilen araştırmalar, Schneider’in birinci sıra

6ŞİZOFRENİ ve DİĞER PSİKOTİK BOZUKLUKLAR | Temel Kitap

belirtilerinin psikoaktif maddelerin veya genel tıbbi bir bozukluğun neden olduğu psikotik bozukluklarda ve psikotik özellikli duygudurum bozukluklarında da gö-rüldüğünü, dolayısıyla şizofreniye özgü olmadığını ortaya koymuştur (Erkoç 1998, Öztürk 2001, Koehler 1979).

1960’larda Romantik Bir Yanılsama: “şizofreni deli bir dünyaya karşı akılcı bir tepkidir”

Gerek dünyadaki politik, ekonomik ve sosyal değişiklikler gerekse psikiyatri-de hekim-hasta ilişkisindeki insancıl olması gereken tutumlardaki yetersizlikler ve

“depo” hastanelerde yaşanan olumsuzluklar, 1960’lı yıllarda anti-psikiyatri akımının doğmasına neden olmuştur. Bu akımın temel tezi, “psikiyatrik hastalığın tıbbi olma-dığı aksine toplumsal, siyasal bir fenomen olduğu” biçiminde ifade edilebilir. “Deli bir dünyaya karşı akılcı bir tepki” olarak özetlenebilecek olan sosyal tepki kuramı, şizofreninin topluma aykırı davranışlarla bireyin/toplumun başa çıkma yetisini sağ-ladığını yan bir mit olduğunu öne sürmektedir. Michel Foucault (1961) “Deliliğin Tarihi” kitabında ruh hastalığını, doğabilimsel değil toplumsal ve kültürel bir buluş olarak sunmuş ve tüm bu kavramlar ve uygulamaların iktidar söylemlerini yansıttı-ğını ifade etmiştir. Thomas Szasz (1974) “Akıl Hastalığı Miti” kitabında psikiyat-rik hastalık nosyonunu bilimsel açıdan anlamsız, toplumsal açıdan da zararlı olarak tanımlamıştır. Ronald Laing (1960), şizofreniyi “tehlikeli” insanların sahne dışına atılması olarak yorumlamıştır. Şizofreniyi kavramlaştırmada kullanılan bu model, yeterli bilimsel kanıt ortaya koyamamış ve güncelliğini yitirmiştir. Bununla birlik-te, bu eleştirel akımın, genelde psikiyatrik, özelde şizofreniye ilişkin tanı, bakım ve tedavi sorunlarına dikkat çekmede, psikiyatrinin “kendine çeki düzen vermesi”ne ve insancıl doğasını hiçbir zaman unutmaması gerektiğini hatırlatmada önemli katkılar sağladığı söylenebilir.

Şizofreni için Tanı Ölçütlerinin Geliştirilmesi

Şizofreni için açık tanı ölçütü geliştirme girişimleri kaynağını buraya kadar aktardığımız birikimlerden almıştır. Daha sonra bu alanda en önemli katkıyı sağla-yan çabalar, Washington Üniversitesi Psikiyatri Araştırma Grubunun 1972’de yayım-ladıkları Feighner Tanı Ölçütleri olarak bilinen çalışma ve Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) önderliğinde “Uluslararası Şizofreni Pilot Çalışması” adı altında 1973 yılın-da gerçekleştirilen araştırmadan gelmiştir (Lewis ve ark. 2017). DSÖ çalışmasında John Wing ve ark. tarafından geliştirilen ve yapılandırılmış bir görüşme tekniği olan “Şimdiki Durum Muayenesi” kullanılmıştır. Şimdiki Durum Muayenesi, zaman çer-çevesi olarak son bir aya odaklanmıştır, dolayısıyla tanısal yaklaşımı belirti ve bulgu-ların enine kesitsel özelliklerine yöneliktir. Dokuz farklı ülkeden 1000’in üstünde