ԵՐԵՎԱՆԵՊՀ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈւԹՅՈւՆ

2014

ՀՏԴ 391/395=919.81

ԳՄԴ 63.5(2Հ)

Բ409

Կազմեց,առաջաբանըգրեցևտեքստայինանհրաժեշտ

ծանոթագրումներըկատարեցՌաֆայել Ղարիբյանը

Նկարիչներ՝Հենրիկ Մամյան

Խորեն Հակոբյան

Վարդ Բդոյան

Բ 409 Ջավախքիհայոցազգագրությունըևժողովրդականբանարվեստը,

Եր.,ԵՊՀհրատարակչություն,2014.-էջ:

ԺողովածուումամփոփվածԱրզրում-ԿարինյանբնաշխարհիհարուստհիմնաշերտովՋավախ-

քի նախագո ազգագրությունը և ժողովրդական բանարվեստի գոհարները ոչ միայն ջավախահայոց

աշխարհայինսարթնկարագիրը,կենսասիրությունը,փշոտմիտքնուանբավհարստություննեն,այլև

հնամենիժողովրդիհոգուհանքերակիցպեղվածազնվափայլոսկուանհատնելիպաշարը,որհավիտե-

նապեսառնչելուէմեզԱնհունիմեծազարմանդաստանիհամատիեզերականկշռույթին:

ՀՏԴ391/395=919.81

ԳՄԴ63.5(2Հ)

ISBN 978-5-8084-1882-0 © ԵՊՀհրատարակչություն,2014

© Կազմողիհամար.2014

Գիրքը հրատարակվում է Գ. Գյուլբենկյան հիմնադրամի աջակցությամբ:

5

Ա ռա ջա բան

աղուցէնկատված,որմարդկանցնմանգրքերըևսունենումենիրենց

ուրույնառաքելությունը,խորհուրդը,հմայքնուհամբավը,իրենցճա-

կատագիրը` հանդերձ իրենց արտաքին շուքուփայլի կամ առանց

դրա... Ճակատագիրը խորքայինի կրողն է, խորքայինի առարկա-

յացվածմարմնավորումը,որտեղգեղազարդությունըընդամենըարտաքինէ,գրեթե

զուրկորևէդերակատարումից,ուստիորոշգրքեր,առանձինմեծանհատներինման,

լինելությանառանձնակիհետագիծենունենում,որոնցումհստակցոլանումենժա-

մանակնուբարքերը,հազարամյակներիկյանքը`ոճականիրենցհույժհակադրա-

մետկենսափիլիսոփայությամբ,բնական-երևակայածինդարձդարձիկպատկերնե-

րում,զավեշտաողբերգականիրենցբազմակերպությանմեջ:

Ցուրտ,անլույս90-ականներիսկզբներին,երբդժնիՍումգայիթնուաղետալի

երկրաշարժը,պատերազմնուշրջափակումըվաղուցհայաստանյանիրողություն-

ներէին,ևգորշ,կաթվածահարկյանքըվայրենականռիթմերէրպարտադրելմարդ-

կանց,հայությունըցավալիանկումներարձանագրեցբազմաթիվոլորտներում:Կե-

ցությանհամատարածմինահանջ, որիճզմողմամլիչիտակիցկարողացավհա-

րաբերորենողջանդամդուրսպրծնելթերևսդավթյանոգեղենըմբոստանքըմիայն,

դարերովանպատիժոսոխիդեմահագնացածբռնկուն-պոռթկունմերհայրենասի-

րությունը`ազատելովմեզդառնությանլեցունբաժակըցմրուրըմպելուծանրհար-

կադրանքից:Հիմնախախտ,համակործանմերիրականությանդաժանֆոնիվրա

պատկերացնո՞ւմեք, թեինչպիսի՜նկլիներարցախյանմարտադաշտերումնույն-

պեսպարտություններարձանագրողհայությանվիճակը:

Ահաայսգիտակցումովէմիմիայնհարկավորչափելնվիրյալմերհայորդիների

սխրանքիիրոքանբաղդատելի մեծությունը, սերնդիմեծագործություննառհասա-

րակԱրցախյանԱզատամարտում:

Ինչևիցե, առանց չափազանցության, ցուրտ, անլույս տարիներին «Սովետա-

կանգրող»նշանավորհրատարակչությանգործունեություննայլևսնույնիսկմեզ`

աշխատակիցներիս,մարածմեղվափեթակէրհիշեցնում:Վաղուցհիմնանորոգման

կարոտսենյակները չէինջեռուցվում,ելումուտանողներըդեռևս չկրճատվածհա-

տուկենտաշխատակիցներնէին,ովքերխմբվումէինտնօրենիաշխատասենյակում

դրվածմիակվառարանիշուրջ,ուրգրքերիվերածվածհեղինակայինհինձեռագրեր

էիննետվումտաքացնողվառարան:Օրվավերջումորոշակիորենհոգնած,մրսած

6

ումրոտված`վերադառնումէինքտուն,որտեղժամերանցիրականցրտինգումար-

վումէրնաևհուսահատեցնողմութը,հոգումխտացողխավարը:

Խմբագիրներիցմեկը,որպեսջավախքցու,ինձէմեկնումհերթականձեռագիրը՝

առնվազն հինգ հարյուր մեծադիր էջից բաղկացածՎարդԲդոյանի ստվարածա-

վալանտիպթղթապանակը(«Ջավախքիհայժողովրդականբանահյուսությունը»),

որը,այո,տառացիորեն դիպվածով էփրկվում կրակի բաժին դառնալուց: Տպագ-

րությանհեռանկարըայլևսանհուսորենփակվածէր,ևես,որոշփնտրտուքներից

հետո,գտաևընտանիքինվերադարձրիբնագիրը:Հարազատները,թեպետևերախ-

տագիտությամբընդունեցինիմքայլը,սակայնասացին,որգիտնականիմահվա-

նից հետո իրենք երբևէ հազիվ թե զբաղվենայդ ձեռագրերով, ուստի ինձ իտնօ-

րինություն հանձնեցին հեղինակի դեռևստպագրության չպատրաստած նաև մեկ

այլ ձեռագիր («Ջավախահայոց ազգագրությունը»): Եվ թերևսայդ օրից սկսած`

ձեռագրերըգրքիվերածելուխնդիրըպատվիգործդարձավինձհամար:Թեորքան

ջանացիեսայդգործըգլուխբերելուհամար,հայտնիէշատերին:Բազմաթիվկա-

րողանհատներևկազմակերպություններլավագույնդեպքումխոստումներիցայն

կողմչանցան:ՏարիներիոդիսականսմիայնՋավախքով,Երևանով,Հայաստանով

չսահմանափակվեց:Եվ,ցավիսիրտեմասում,չգտնվեցանգամմենումենիկ,մեկ

ազգանվեր-մշակութայինանձ,նույնիսկիմհայրենակիցներից,որգիտակցերայս

գործի կարևորությունը, խոհեմություն ունենարփառքով ու օրհնությամբպսակե-

լուիրանուննուհիշատակը:Պատրաստակամորենինձվրավերցնելովգրքիլույ-

սընծայմանհրատարակչականմասը`ոչմեկին,նաևոչմիդեպքումերբևէեսչեմ

խնդրել.դաեսհամարելեմանարգանքնախհեղինակիկեսդարյախստականոն,

լուռուտքնաջան գործունեության,ինչպեսևնրաանբասիրհիշատակիհանդեպ:

Ավելին, զուսպ, բայց և չմարսվող հեգնանքով,արժանապատվորեն ներկայացրել

եմխնդրիմիայնբարոյականկողմը:Պարզաբանելեմ,որազգերըհարատևումեն

բացառապեսհոգևորիրենցգանձերիշնորհիվմիայն,որ,այո,մշակութայինցան-

կացածկորուստաղքատացնում,բարոյազրկումևդիմազրկումէժողովրդինճիշտ

այնպես,ինչպեսփողատերերիանմտորենվատնածմիլիոններըբարոյազրկում,դի-

մազրկումենայնշռայլողին:

Համեստափայլուանվանիգիտնականիբազմամյագործունեությանարդյուն-

քըիրոքպատմամշակութայինանգնահատելիարժեքունի,որիպատմաքաղաքա-

կան նշանակությունը անուրանալի է ապագա սերունդների համար հատկապես:

ՏարիներառաջՀովհաննեսԱյվազյանինախաձեռնությամբևիմներկայացմամբ

ՋավախքիՀԲՄպաշտոնաթերթ«Ասպնջակի»38համարներումլույստեսանՋա-

վախքի ազգագրության առանձին հատվածներ, որոնց հանդեպ անչափ մեծ հե-

տաքրքրությունառաջացավ ընթերցողների շրջանում:Այդպահից սկսած իմ մեջ

սևեռունգաղափարդարձավհեղինակիերկուծավալունաշխատություններըմիա-

7

սին,մեկառանձինշքեղհատորյակում(«Ջավախքիհայոցազգագրությունըևժո-

ղովրդականբանարվեստը»)ամփոփելումիտքը:

Տարիների հետ ինքնաբերաբար ձևավորվել էր գրքի տպագրությանը նա-

խանձախնդիրևիմջանքերինանկեղծորենսատարողջավախահայերիցկազմը-

ված մարդկանցփոքրիկ միխումբ`ԳևորգԲդոյան, ՀովհաննեսԱյվազյան, Յու-

րաՀովհաննիսյան,ՎահագնՍարգսյան, նաևուրիշներ էլ, ովքերմեծարժեքայս

ժողովածունհայընթերցողիսեղանինդնելուհամարարելենիրենցձեռքիցեկածը:

Այսառումովառանձնահատուկերախտագիտությամբցանկանումեմնշել,որԵՊՀ

հրատարակչությանտնօրինությանհոգածուվերաբերմունքիևԳյուլբենկյանհիմ-

նադրամիֆինանսականաջակցությանշնորհիվմիայնձեռագիրըգրքիվերածվեցև

դարձավընթերցողշրջանակներիսեփականությունը:

Ջավախքի հայոց բանահյուսության հավաքումն սկսվել է 19-րդ դարի վերջե-

րին՝ականավորազգագրագետև բանահավաքԵրվանդԼալայանի կողմից:Ջա-

վախքումուսուցչությամբզբաղվելուտարիներինմիԿարծախցուց (1888թ.մարտ)

Ե.Լալայանըգրիէառնում«Միսո»խորագրովհեքիաթը,որըինքնէլհետագայում

հրատարակելէ1910թվականին«Ազգագրականհանդեսի»միհամարում(ԱՀ,19,

1910,էջ158-163):

ԱյնուհետևԵրվանդ Լալայանը, շարունակելով սկզբնավորած գործը,Թիֆլի-

սումհրատարակելէ«Ջավախքիբուրմունք»բանահյուսականգողտրիկժողովա-

ծուն,որինյութերըամենայնհավանականությամբգրառել էհենցինքըմիևնույն`

1880-ականթվականներին,ուրզետեղվածենեղելհայժողովրդիկենցաղնարտա-

ցոլողերգեր,աղոթքներ,պատմական,կրոնականավանդություններ:

1898-ինԵրվանդԼալայանը«Ազգագրականհանդեսի»էջերումզետեղելէնաև

Չամդուրա գյուղի բնակիչ, բանահավաք Հ. Ազնավուրյանի ձեռքով գրիառնված

որոշքանակիՎիճակիերգեր(ԱՀ,3,1898,էջ91-104):Ենթադրելիէ,որԱզնավուր-

յաննայդերգերըգրիէառելհենցԵ.Լալայանիհանձնարարությամբ:

1909-1910թվականներինԵ.ԼալայանըգրիէառնումՋավախքիչորսհեքիաթ

և 1911-ին «Պառավաշունչ»խորագիրը կրողպրակով հրատարակումԱլեքսանդ-

րապոլքաղաքում:«Պառավաշունչ»պրակիազդիցհստակհասկանալիէդառնում,

որհայոցազգագրականընկերությունըդեռևս1908թվականիմարտի30-ինորոշել

էառանձինգավառներումստեղծելժողովրդականբանահյուսությունըգրառող-հա-

վաքողխմբեր:ԴրանցիցմեկըՋավախքիճյուղնէր,որիառաջինարգասիքնէլլի-

նումէհենցնշված«Պառավաշունչի»հրատարակումը:Սակայն,ցավոք,դրագոր-

ծունեությանհետագաընթացքըկարծեսթեշարունակությունչիստանում:Համե-

նայնդեպս,անհայտմնալըևկամտպագիրպրակներիտեսքովմեզհասածչլինելը

դեռևսչինշանակում,թեայդկարգիաշխատանքներՋավախքումչենկատարվել

առհասարակ:Գանձամերգյուղիօրինակովմիայնկարողեմվկայել,որքիչ չեն

8

եղելոչմիայնժողովրդականբանավորհարուստավանդույթըփոխանցողբանա-

սացներ և կատակաբաններ, ինչպես, ասենք, Լուլուկյան Լևանը (Լևան բիձան),

ԼուլուկյանՎոլոդյան(ՉլոՎալոդ),ողջՋավախքումհայտնիԳրիգորյանՀմայա-

կը,ՓուրեղՂարիբյանը,ՍիմոնՆալբանդյանը,նաև,անշուշտ,ուրիշներէլ,ովքեր,

հմուտպատմողներևժողովրդականանբավելիիմաստնությունըլավագույնսգնա-

հատողներլինելուցբացի,որոշգրառած-հավաքածնյութէլենթողելեկողսերունդ-

ներին:

Եվայնուամենայնիվ,երկարժամանակՋավախքիժողովրդականբանարվես-

տըբանասերներիուշադրությունիցդուրսէմնում:1960-ականթվականներինԴի-

լիսկագյուղումհնագետԳրիգորԿարախանյանըգրիառնումևհրատարակումէ14

հեքիաթ(«Հայժողովրդականհեքիաթներ»,հ.-9,էջ501-543):

ՎարդԲդոյանիգրառումներիցպարզումենք,որ1938թվականինԵրևանումիր

անձնականնախաձեռնությամբնափորձելէշարունակելնախորդներիսկսածգոր-

ծը:ԱռաջինգրառումըկատարելէԵրևանմշտականբնակությանտեղափոխված

ծերուկառակախոսԳարեգինՀայրապետյանից(գյուղՉամդուրա)ևիրազգական,

ախալքալաքցիԳևորգԲդոյանից:

1940 թվականի ամռանը, հայրենի գյուղում Բդոյանը, նպատակային աշխա-

տանքկատարելով,գրիէառելառակներ,հեքիաթներ,ավանդություններ,պարեր-

գեր,սիրոերգերևայլն:Ասացողներըեղելենհիմնականումտարեցտղամարդիկ,

կանայք,նաև,ինչնինքնինուրախալիերևույթէ,խմբվածաղջիկներուպատանի-

ներ:ԱսացողներիմեջաչքիենընկելՎարվառե,ԱնուշևԲալասանԲդոյանները,

ՆվարդԱվագյանը, Եվա և Մուշեղ Հակոբյանները, ԵղիշեՊոտոսյանը, Վերոն և

ՆազոԵսոյանները,ՄինասԻսկանյանը,ՍանդուխտԻսպիրյանըևուրիշներ:

1941-1944թվականներինՓոքրԽանչալլի,ինչպեսնաևՓոքրևՄեծԳյոնդուրա

գյուղերումՎարդԲդոյանիկողմիցհետևողականորենշարունակվելենգրիառնը-

վելբանահյուսականտարբերժանրերինոր,տարաբնույթնյութեր:Միևնույնգործը,

նույնլարվածականությամբ,հեղինակըիրականացրելէնաևԵրևանում:

1947-ինհեղինակըբանահավաքչականգործունեությունէծավալելհատկապես

Մշոաշխարհիցտեղափոխվածգյուղերում`ԹորիայումևՈւճմանայում:Նախկի-

նումորևէմեկիկողմիցընդհանրապեսգրիչէրառնվելհայոցայսհատվածիբնակ-

չությանբանահյուսությունը:Նշյալգյուղերումգրիենառնվելհեքիաթներ,երգերև

աղոթքներ,զվարճախոսություններ,առակներ,նաևայլժանրինյութեր,որոնցասա-

ցողներնէինթորիեցիՊողոսԳալոյանը,ՀովիկԱսլանյանը,ՊողոսԴոշոյանը,ուճ-

մանեցիՎաչիկ(Վաչագան),ՄկրտիչևԼևոնԹումասյանները,ՆերսեսԳասպար-

յանը,տիկինՉեչիլԽաչատրյանը,ԱնուտկաՇահինյանըևուրիշներ:

1965-ին«այլևսորոշակիորենուշացած»բանահավաքըՋավախքիԱբուլգյու-

ղից Երևան տեղափոխված երգիչ ամուսիններ Ռուբեն և Սիրուն Բդոյաններից

9

(թերևս`մոտկամհեռուազգականներևկամ`պարզազգակիցներ)գրիէառելբա-

վականաչափթվովնորուբազմաբնույթերգեր:

ՄերենիագյուղիցԵրևանտեղափոխվածՄամբրեևԲեթխեմԳոմկցյաններից

գրիենառնվել(1980թ.)ազգագրականհարուստնյութեր,ինչպեսնաևորոշքանա-

կությանառակներ,ասացվածքներևայլն:

Ամբողջությանմեջէլհավաքածայսնյութերնենկազմումներկաժողովածուի

մաս:Նյութեր,որոնքհավիտենականմոռացումիցփրկվածլինելովժողովրդիգալի-

քիհանդեպխորապեսզգայունանհատիկողմից,այնուամենայնիվներկայացնում

ենՋավախքիհարուստբանահյուսությանսոսկաննշանհատվածը:Այլևս21-րդդար

թևակոխածհայնորագույնսերունդները,եթեանտարբերգտնվենևարհամարհեն

մերխորագետնախնյացիմաստնություննուփորձը,այդծովականիմաստնության

մեջտարրալուծվածգերճշգրիտգիտելիքը,ապամյուսազգերինմանիրենքէլմիօր

կկորցնենմերՏերԱստծուն,ինչնայլևսանդառնալիաղետկլինիառաջինհերթին

մեզունաևողջմարդկությանհամար:Այո՛,ժողովրդականհարուստբանարվեստը

մեզԱստծունհարաբերող,Աստծունհասցնողկարևորագույնմայրուղիներիցէ:

Ջավախքհայաշխարհըհազարամյակներիընթացքումպարբերաբարունեցել

էնաևվերաբնակվածներիմեծհոսքեր,որոնքաստիճանաբարխորացելենՎրաս-

տանիխորքերը,մասամբձուլվելդավանակիցեղբայրժողովրդին:Վերջինվերա-

բնակվածհոսքիմեծամասնությունը1828-1830-ականթվականներինեկելէԿարնո

նահանգից,իսկփոքրամասնությունը`Տուրուբերանինահանգից:Առաջինըպատ-

կանումէԿարնոբարբառին,երկրորդը`Մշոբարբառին:Այդերկուհատվածներն

էլ վերջինմեկուկեսհարյուրամյակում չաղարտվածպահպանել ենպապենական

կենցաղավարությունը հատկապես այն պատճառով, որ մայր Հայաստանի հետ

շփումներն ու մշակութային կապերնամենատարբերպատճառներովակտիվ չեն

եղել:Բարբառը,որովգրառվելենբանահյուսականնյութերը(1930-1970-80-ական

թվականներ), դպրոցների շնորհիվ աստիճանաբար փոփոխության է ենթարկվել:

Գրական լեզվիբազմաթիվբառեր,ոճերուգրական-գեղարվեստական լեզվական

«կառույցներ»մուծվելեննշվածբարբառներ,թեպետբոլորդեպքերումէլհստակ

նկատելիէբարբառներինևհնչյունաբանությանըհարազատմնալուգրառողիզգա-

յունվերաբերմունքը:

Եվթեևբարբառներըորոշակիորենանխուսափելիփոփոխություններենկրել,

այնուամենայնիվ բանահյուսությունն իր էության մեջ պահպանել է 19-րդ դարի

ոգին:Այստեղառաջինհերթինխոսքըվերաբերումէավանդականբանահյուսութ-

յանը:Մինչդեռ1930-ականթվականներիցՋավախքումառաջացելենբանահյու-

սական նոր շերտեր, որոնք արտացոլում են գավառի աշխարհագրական, պատ-

մաազգագրականևկենցաղայիննորերևույթները:Առանձնապեսայստեսակետից

աչքիէընկնումերգը(երգայինարվեստը):Ցանկությանդեպքումէլդժվարկլինիիս-

10

պառմոռացությանտալ,ասենք,առաջինևերկրորդաշխարհակործանմեծպատե-

րազմների,կոլտնտեսայինկարգերի,դասակարգայինանհաշտպայքարի,ինչպես

նաևհարակիցայլևայլերևույթներիակնհայտարտացոլումները,ուր,գաղափարա-

գեղարվեստականառումովէլ,աղաղակողէհորինվածքներիթեմատիկ-ժանրային,

նաևհուզականնահանջը,անպարտակելի`շինծու,արհեստականխանդավառութ-

յունը:

Եվայնուամենայնիվ,մասնակիորեններկաեննաևբացառություններ,որոնցով

միշտէլհատկանշվումենժամանակները,սերունդներըևանհատները:Մինչլուրջու

«բազմագրագետգլուխները»,իբրևդարակազմիկգիրքուտեսություն,փիլիսոփաև

հասարակագետ,այլևսմիքանիհարյուրամյակաշխարհըհակամարտճամբարնե-

րիվերածած(դեռևսայսօրէլնահանջողսոցիալիզմի«հիշատակի»առջևծնրադիր

տարփողումներենհնչեցվում),վիճումութունդբանավիճումենսոցիալիզմիանփո-

խարինելիությանառասպելի շուրջ,հեռավոր1947-իօգոստոսին,իբրևբանահյու-

սականնյութ,ՋավախքիԹորիագյուղումգրիէառնվում«Կոլխոզնիկնումենատն-

տեսը»դիալոգայինոտանավորը (ընդամենը21տող), ուրգյուղաշխարհիմարդու

պայծառու նախագոյաբանականանսխալ «երիշով» բացահայտվածև մատնա-

ցույցէարվածամենակարևորը`ադամորդուկամքը,որնայնուամենայնիվբռնա-

դատվում-բռնաբարվումէկոլխոզիուկոլխոզնիկներիկողմից,որքանէլմենատն-

տեսը,ամենաանհավատալիմիհամառամտությամբ,կոլ խոզչմտնելուճիգերէգոր-

ծադրում:Բայց չէ՞ որխորագետԲարձրյալը, բանական լույսի և հավիտենական

կյանքիհետմեկտեղ,հեռատեսորենազատէրթողելնաևմարդ-արարածիկամքը:

Ինչպեստեսնումենք,երկարուձիգտասնամյակներ(շուրջվաթսունտարի)են

ընկած նրանց` Լալայանի և Բդոյանի ծավալած հավաքչական գործունեության

միջև:Ցավոք,մեկ-երկուայլբանահավաքներիկատարածաշխատանքըիրոքդիպ-

վածայինէ,անշարունակականևգիտականառումովոչնպատակայինուչհամա-

կարգված:ՄինչդեռհայոցԳուգարքնահանգի(ժամանակին`եզերայինզորավոր

բդեշխություն) Ջավախք և Լոռի հատվածները,ապա և Էրզրումյան բնաշխարհը

բանահյուսական անհատնելի շտեմարաններ էին, ակունքային անգնահատելի

հարստություն,որոնցգիտականհետազոտմանբարձիթողությունըորևէհիմնավոր

արդարացումունենալչէրկարող:

Պատկերըիսկապեսորներելիչէ:Ջավախահայությանբանավորստեղծագործ

մտքիբեղունարգասիքիփրկմանևգիտականուսումնասիրությանգործումորքան

էլկարևորլինիայսմարդկանցդերը,միևնույնէ`ահռելիենկորուստներըև,ավա՜ղ,

անվերադարձ:Թերացմանպատճառներըթերևսկարողեննաևհարգելիլինել,բայց

կորուստներիհանդեպչկաևչիկարողլինելարդարացմանորևէփաստարկ:Ամեն

միհարցադրումայսօրայլևսժամանակավրեպէ:Նշանավորբանասերևբանահա-

վաքԵրվանդԼալայանըավելիքանդիպուկէձևակերպել.«...քա ղա քակր թութ յան

11

հու րը լա փում է անց յա լի բո լոր հի շա տակ նե րը»: Անցյալիցմիշտէլ,այո,դժվարէ

լինումբաժանվելը:Պատճառըսովորույթիշրջանառուուժըչէմիայն.մեծուանփո-

խարինելիարժեքներենանվերադարձորենկորչում-անհետանում:

Ժողովրդականբանարվեստովզբաղվողներիգործունեությունը,գիտականորեն

վերցրած,իրապեստքնությունէ,որթերևսհիշեցնումէմերմիջնադարիլուսադա-

վանգրիչներիխնկարկելիկյանքնուգործը,որոնցանաղմուկ,անձնուրացաշխա-

տանքը, անհավակնոտությունը, ծայրագույն նվիրումն ու ծայր համեստությունը

հավիտյանսմնալուենմերմիջնադարյանհայիրականությանչխամրողարժեքնե-

րից:Բողոքելովաչքերինվազողլույսից,ձեռքերիդողից`անապահով,միայնակ-մե-

կուսի,երբեմննաևկիսաքաղցայսպարզմարդիկընդօրինակածմատյանումհա-

ճախարձանագրումէինընդամենը.

- Ես մե ռա նիմ դառ նամ ի հող, գիրս մնա հի շա տա կող:

ևկամ`

- Կար դա ցեք զգիրս և տ վեք զո ղոր մին...

Ո՛չանունուազգանուն,ո՛չծնողուծննդավայր,ի՛րիսկանձըկարևորողոչմի

մատնանշում:Ի՞նչէսա.կատարածգործինշանակությանանգիտացո՞ւմ,Հիսուս-

յանըմբռնո՞ւմառաքինության,մատյաններիևմատյանստեղծողներինկատմամբ

խորնուանհունորենանսահմանպատկառա՞նք:Ինչէլ լինի`արժանիէխորունկ

հիացմունքիև,այո,անպարագիծհարգանքէներշնչելումիշտ:Գուցեժողովրդա-

կանբանարվեստիգոհարներըևգիրք-մատյաններիխորհուրդըմաքրում,սրբագոր-

ծո՞ւմենմարդկանցերկրայիննսեմկրքերից...Մի՛գուցե:Անառարկելիէ,սակայն,

որհաճախձիգտարիներուտասնամյակներէտևելայսմարդկանցտքնությունը:

Հաճախտկար,մելանոտգրիչըձեռքին,դժգոհելովմարմնիթուլությունից,տանջա-

հարհոգին լուռ,անաղմուկավանդելէիՏեր`անանձնական,նաևանջինջհիշա-

տակթողնելովհետնորդներիս:

Մասնավորզրույցիկարգովմեզէհասելհետևյալը.գրողԴերենիկԴեմիրճյա-

նը,անուղղակիորենտեղեկանալովտակավիներիտասարդՎարդԲդոյանիծրագ-

րերինուծավալածգործունեությանը,միտքէհայտնել,որՋավախքը,հազարամ-

յակներիդեռևսքիչուսումնասիրվածիրպատմությամբ,ճակատագրովհայժողովր-

դիբնօրրաններիցէևենթակաէգիտականբարեխիղճհետազոտության:«Արդեն

մեկդարիցավելիէ, -պարզաբանելէմեծանունգրողը, -տեղիհայոցժողովրդա-

կանստեղծագործությունըխառնվել-հյուսվելէԿարնոդաշտիբանավորհարուստ

ավանդությանը:ՊետքէմենքէլմերԳարեգինՍրվանձտյանըունենա՞նք,թե՞ոչ:

Իվերջոմեկըպե՞տքէշարունակիմերՊատվականփեսայիգործը»:Ակնհայտէ,

որնանկատիէունեցելականավորազգագրագետ,հայագետուբանահավաքԵր-

վանդԼալայանին,ովդեռևսանցյալդարավերջին,դասավանդելովԱխալքալաքի

թեմականդպրոցում,ամուսնացելէրտեղիհասարակականգործիչԱրտեմՀարութ-

12

յունյանիդստեր`Հայկանուշիհետ,նրահետէլուսանելԵվրոպայումևնշանակա-

լիավանդբերելտարածաշրջանիբանավորստեղծագործությանհավաքմանևու-

սումնասիրությանգործում:

ՊատմականգիտություններիդոկտորՎարդՀարությունիԲդոյանի«Ջավախքի

հայոցազգագրություննուժողովրդականբանարվեստը»ստվարժողովածունգա-

լիսէշահեկանորենլրացնելուԵրվանդԼալայանի«Ջավախքիբուրմունքը»գրքին,

որինյութերըմեծերախտավորըտակավին1880-ականթվականներիվերջերինան-

ձամբէրգրառել-հավաքել,և,իհարկե,«Ջավախք»արժեքավորաշխատությանը:

Մեզանում բանահյուսական նյութերի գրառում-հետազոտումը, ցավոք, նույն-

պեսհետմնացհամաեվրոպականընթացքից,չունեցավ,սկզբնականփուլումգոնե,

պարզուհամակարգվածբնույթհանրահայտայնպատճառով,որՀայաստանհնա-

վանդումոռացվածերկրում«Ժամանակըդուրսէրժայթքելիրշավղից»,արյունու

ավերէր.տեղահանվածհազարամյաիրհայրենիքից,քշվում-սրածվումէինհայա-

սերունդհոծբազմություններ`ինքնասպանությունգործողապիրատմարդկության

աչքերիառջև:

Խոսելովցեղասպանությանմասին`մենքաներկբաուառաջնահերթնշումենք

միլիոնավորանմեղզոհերինուբռնազավթվածհայրենիքը:Եվդաինքնինբնական

ու հասկանալի է:Մինչդեռ ցեղասպանության, որպեսառհասարակմարդկության

դեմգործվածհանցագործության,աղետաբերհետևանքներըշատավելիընդգրկուն

են,շատավելիխորքայինուհեռագնա:Սպանվումէոչմիայնկյանքը,վերապրող-

ներիհամարխաթարվումէոչմիայնկյանքիբնականռիթմը,այլևսերունդներիհա-

մարխզվում-խաթարվումէդարավորավանդներնուհոգևորարժեքներըփոխանցե-

լուբնականությունը,ինչնէլցավալիորենհանգեցնումէհանրությանհոգևորնկա-

րագրիխեղմանուանցանկալիայլասերումի:

Պատմականէքսկուրսըայսիմաստովավելիքանտխուրէ.Հայաստաներկրում

գրեթեանհնարէգտնելչտեղահանվածնահանգուգավառ:Շատերը`ոչմեկան-

գամ:Բնականաբար,ապրողներիհամարառաջնահերթըդառնալուէրբանահյու-

սականնյութերհավաքելնուկորստյաներախիցդուրսկորզելը:Գիտնական-բա-

նահավաքի գործունեությունը այսուհանդերձ ավելի քան կարևորվում էր: Վարդ

Բդոյանըեղավայնեզակիներից,ով,ժողովրդիկենսականշահինհետամուտ,աճա-

պարեցկատարելնահանջողպատմությանտագնապաշեշտհրահանգը:

Տասնամյակներ շարունակՎարդ Բդոյանի գրառում-հետազոտում-գիտական

դասակարգումըայլբանչէ,քանհավիտենականմոռացումիցամենայնարժեքավո-

րըփրկելուգիտակցականմղումևճիգ,ովիրանվանինախորդինմանբանահյու-

սականնյութը,գեղարվեստաճանաչողականնշանակությունիցբացի,անշուշտդի-

տարկումէրնաևորպեսպատմաազգագրականտեղեկություններիանգնահատելի

սկզբնաղբյուր:Նպատակըազնիվէրևհազարապատիկարդարացված,քանիոր

13

մայրժողովրդինէրվերադարձվումայնամենը,ինչըժողովրդիհոգուևինքնության

մասնէկազմում,նրահավաքականնկարագրիգույննուբույրնէ,համնուհոտը,

Աստվածադրոշմկնիքը:

Ժողովածուում նուրբ, խորագետ գիտնականի բարեխղճությամբ ուշադրութ-

յունէդարձվելբանահյուսականթե՛վիպական,թե՛քնարականորոշակիժանրա-

տեսակների վրա (ավանդություններ, հեքիաթներ,առակներ, զրույցներ, զվարճա-

խոսություններ,վիճակի,հայրենասիրականևպանդխտությաներգեր,կատակեր-

գերևայլն),որոնցաղերսըազգագրությանըակնառուէ:Ընդսմին,ժողովրդական

աղոթքները,անեծք-օրհնանքներիմիզգալիմասըհեթանոսականարմատներունեն

ևկարողենթերևսառաջինհայացքիցանհարիրթվալքրիստոնեականաշխարհա-

յեցողությանը:Պետքչէ,սակայն,պարզապեսիներցիոնմղումովտուրքտալավան-

դաբարմեզպարտադրված,միտքնուհոգինբռնադատողկարծրատիպերին:Ձեր-

բազատվել է հարկավոր իրենց դարնապրած կեղծ մտքերից ու մտայնությունից,

ոսկրացածկաղապարներից,ևամենինչնորլույսիտակիհայտկգա,նորովիկըն-

կալվի:Հնավանդասացվածքներնուասույթներնիմաստայինառումովերբեմնվե-

րափոխվելենճիշտիրենցհակոտնյահասկացությանը:Այսվերջինմիտքսընդհան-

րականիմաստունիևհատկապեսսույնժողովածուինչիվերաբերում:Կարծումեմ`

խորապեսկկարևորվերդրանցնախաիմաստներիբացահայտում-վերականգնումը

ժողովրդիմտածողությանևաշխարհըմբռնմանպարզաբանմանխնդրում:Նախաի-

մաստներ,որոնքառանցԱստվածաշնորհբարեհաճբացահայտման,երբևիցեևըս-

տինքյանհետչենվերադառնաևչենթարմացնիմարդկությանմթագնածհիշողութ-

յունը,ինչըթերևսօդուջրինմանէանհրաժեշտԱստվածայինլույսիցանհուսորեն

շեղվածմարդկությանը:Առանցհիմնավորումների,հպանցիկբերենքպարզապես

միքանիօրինակ:Այսպես.

- Որ տեղ հաց, էն տեղ կաց:

- Շու նը տե րը (տի րո ջը) չի ճա նա չում:

- Հա յի հե տին միտ քը (խել քը) ի մը լի ներ:

- Վե րին ար տի ցո րե նը չէս (...ևայլն):

Առաջինօրինակըմերժվումէմերօրյասերունդների«սթափևզգաստ»գիտակ-

ցությամբ, որպեսթեանհատիևհավաքականությանարժանապատվությունըվի-

րավորողմիկարգախոս:Երկրորդօրինակըպահպանելէընդհանրացված-փոխա-

բերականիմաստըսոսկ:Երրորդօրինակըընկալմանևպարզաբանմանառումով

թվում է հեշտ, մինչդեռ չափազանցխաբուսիկ ու թվացյալ էայդ հեշտությունը, և

բոլոր նրանք, ովքեր միամտությունը կունենան մեկնաբանելու և կամ էլ բացատ-

րել սույնխորախորհուրդասույթը, կամա-ակամաընկղմվելու ենպարզունակութ-

յանճահիճը ևարդյունքում միմիայն մանկամտություններ և հիմարություններ են

դուրստալու:Իր«Արարատ»բացառիկբարձրարվեստֆիլմումհայաշխարհահռ-

14

չակկինոբեմադրիչԱտոմԷգոյանըհիշյալայսասույթիպարզաբանմանանդրա-

դարձ-անհրաժեշտությունըունիասելիքիբերումով:Եվկատարելէնախնականին-

ֆորմացիայի(նախաիմաստի)բացահայտում,ուր,իբրևգեղարվեստականճշմար-

տություն,հենցգեղարվեստականհարթությանմեջմիանգամայնսպառիչմեկնա-

բանությունուհիմնավորումէապահովել:

Չորրորդօրինակիմասնակիմեկնաբանումնանգամենթադրումէմուտքգործել

անսահմանությանտիրույթ,ինչնայսգրքիխնդիրներիցդուրսէ:

Մարդկայինմիտք-մտածողությունն,այո՛,լրջագույն«վթարման»էենթարկվել,

ևվերակենդանացման (նախաիմաստներիվերականգնման)առումովՎարդԲդո-

յանիգիրքը,առաջինէջիցմինչևվերջինտողը,բացառիկարժեքէներկայացնում:

Թերևսհոգուս մեղք չանեմ. հարգարժանգիտնականըհազիվթեակնարկվողդի-

տանկյունովէգործելևկամվերաբերվելիրգործունեությանը:

Բարբառայինանպաճույճպատումներումժողովրդականիմաստնությանան-

գինգոհարներենամբարված,ընտրությանհմտությունևգեղարվեստականանու-

րանալիճաշակէառկաինչպեսչափածո,այնպեսէլարձակժանրատեսակներում:

Ելակետ ու չափանիշ, նյութի հավաքման սկզբունք և դիսցիպլին որպես,այստեղ

անտարակույսընտրվածէոչմիայնհասարակայնորենբնորոշը,գեղարվեստորեն

ընդհանրացվողը,այլևժամանակներիքննությունըբռնածը,ժամանակներիքննա-

խույզմաղիցանցածը,հազարապատիկզտվածը,որոնք,ցավոք,ժամանակիդարձ-

դարձիկ հոլովույթում, կրելով դարաշրջանի պատմաքաղաքական, տնտեսական,

էթնո-մշակութայինառումովհարափոխկյանքի,հանրությանևանհատմարդկանց

ներգործությանդրոշմը,լեզվաքերականական,բառիմաստայիննկատելիաղավա-

ղումներիենենթարկվել:Ժամանակը,որպեսանփույթմիավարառու,մանրախնդիր

միհետևողականությամբ,այսպեսուանխղճորենթալանիէենթարկելադամական

մարդկայինցեղը`մթագնելով,անընկալելիդարձնելովնախնականիմաստուխոր-

հուրդ:

Խոսքս առաջնահերթ վերաբերում է հեքիաթի ժանրին, ավանդապատում-ա-

վանդազրույցներին,ժողովրդականերգերին,վիճակիերգերինուհինասքերին,ուր

տեղեկատվականերկնառաքթաքնախորհուրդիմաստնությանծովնէերերածուփ

տարուբերվում`գաղտնակուլժամանակիհանդեպանտարբերթավալումով:Երբևէ

պարզել է հարկավոր հեքիաթ ստեղծողի ինքնությունը, որքան էլ մարդկային սե-

րունդները,հազարամյակներիվեր,ցավալի,ողբալիևամոթաբերմիամտությամբ

հեքիաթներըհամարենպատմություներազներիմասին:Դրանքավելիշուտերջան-

կությանհասնելուբանաձևերեն,որոնցանգիտանումենմարդկանցիցամենաուս-

յալներնանգամ,ևամենանգամ,երբիրենցանհրաժեշտէլինումհերքելու-ժխտելու

սուտը,կեղծիքըկամէլորևէանմտություն,իրենքենհենցանմտանումութեթևամ-

տորենեզրափակում`Հե քիաթ ներ մի՛ պատ միր:

15

Թումանյանըգտնումէր,որնույնիսկհանճարնանընդունակէհեքիաթստեղծել,

միաժամանակհավաստելով,թեհեքիաթիժանրիվերաբերյալոչմիայնմեզանում,

այլևլուսավորյալԵվրոպանէլբավարարպատկերացումչունի.այնտեղ,ուրիշխում

ենհավերժականսիմվոլները...Ինչևէ,մարդկությունըիրոքորկորցրելէոտքիտակի

հողը,կառչելէնյութից,բռնվածէմամոնականտենդով,ևդեպիԱստվածայինըվե-

րադառնալուհամարնրան,այո՛,ամուր«հենմանկետ»էհարկավոր:

Զարմանալի նմանություն է երբեմն նկատելի գրառված այս հեքիաթների և

«Հազարումեկգիշեր»ժողովածուիհեքիաթներիմիջև:Արաբականհեքիաթների

ժողովածուն ցավոք թարգմանություն է ռուսերենից և, թեպետ,այնտեղ զգալի են

ճապաղևանհարկիկրկնվողհատվածները,որոշհեքիաթներում,այնուամենայնիվ,

պատմելաեղանակը, գործողությունների զարգացման ընթացքն ուպատումի ոճը,

իսկսակավդեպքերում,ինչպեսօրինակ՝«Ճիտուխրատը»հեքիաթիամբողջական

հատվածներճշգրտորեննույնանումենարաբական«Եզանևէշիպատմությունը»

հեքիաթիսյուժետաիմաստայինկողմին:Այսխնդիրըկարողէինաևչնշելուաստիճան

չկարևորել, սակայն համոզմունք ունեմ, որ կրկնվող համանման վարիացիաների,

թափառողսյուժեներիխնդրովմասնագետներըհարկադրվածկլինենմեկանգամ

հիմնավորապես զբաղվելու, մեկ անգամ և հիմնավորապես գիտական լուրջ

քննությանառնելուառկաանհերքելիիրողությունները,որոնքվերաբերումենհեռու

ևմոտժողովուրդներիընդհանրական-միասնականպատմությանըևկարողենլույս

սփռելնրանցևողջմարդկությանխորանցյալիվրա:

Ճիշտնույնկերպէլժողովրդականերգերիպարագայումմասնագետները,հայ

ժողովրդականերգերիհիմքըհոգևորըմատնանշելով,մեկանգամևհիմնավորապես

պարտավորված կլինեն նաև համակարգված հիմնավորումներ բերելու, խորն ու

համակողմանի ընդհանրացումներ կատարելու: Նման այն մարդուն, ով Անհուն-

Անսահմանիգեղաքանդակշքամուտքիառջևձեռքըդռանբռնակինտարել,սակայն

բացչիանումուչիմտնումներս:

Հավատալիքներիհետկապվածերգերիհամանմանությամբ,հիշողությանսմեջ

մնացելէինարտասանվողտեքստայինհատվածունեցողխաղեր,որոնք,մասամբ

կամամբողջական,փորձեցիվերականգնելհայրենիԳանձայումևԵրևանաբնակ

գանձացիներիօգնությամբ(Տե՛ս,Հավատալիքներինառնչվողերգերիբաժինը):

Ինչպեսժողովրդականերգերիպարագայումերգվելուհանգամանքը,այնպես

էլխաղերիվերածելունպատակըեղելէմեկը.ուղեկցվողտեքստերիպահպանումը

ևգալիքսերունդներինհնարավորինսանխաթարդրանցփոխանցումը,որքանովոր

այդտեքստերըչափազանցկարևորտեղեկատվությունենբովանդակում:

Բնութագրականը զուտ տղայական այս խաղերում ճարպկության, ցատկ-

թռիչքներիթեթևատլետիկականուղղվածություննէ,որոնցումտղաներիցմեկըկռա-

նումէձիունման(Կարսում,օրինակ,խաղըկոչվելէ«Ձիականգ»),իսկընտրված

16

վարպետը,թռչելովնրավրայով,հրահանգումէ.«Ինձհետեկեք,տղաներ»ևար-

տասանումտեքստիհերթականտողը:Բառերըխառնողըկամմոռացողըինքնէր

կռանում: Կտրականապես արգելվում էր մոռացողին հիշեցնել հերթական տողը:

Միտումըհստակէ՝իմանալ,ճիշտմտապահելտեքստը:

Խաղերի այս տեքստերում առանձնահատուկ հիշատակվում-կարևորվում է

Երևան բնակավայրը, որը տվյալ դեպքում հստակ նկատելի է Երևան-Վան-Ար-

զրում-Ջավախք շրջագծում (Երևանը հիշատակվում է նաև վիճակի թուրքերեն

երգերում իր երեք նշանավոր եկեղեցիներով):Դիտարկվողփաստը, կարծում եմ,

որքանհետաքրքիր,նույնքանէլդուրսէսույնժողովածուինյութերիքննությունից:

Բանահյուսականգոհարներըմերօրերիցմինչհազարամյակներիխորքըձգվող

Ջավախքհայաշխարհիխոսքուզրույցնեն,երգը,ինքնատիպ,անկրկնելի,վիպեր-

գողհոգուլուսաբաղձելևէջումները,որոնցարժևորմաննուղղվածավանդականմեր

հայացք-նայվածքը, գիտական միտքն ու ինտելեկտուալ մեր ողջ խորաթափան-

ցությունը, ամենայն պատասխանատվությամբ ու ամոթախառնխոստովանումով

եմվկայում,անարժեքորենանբավարարենայլևս:Մարդկությանանցյալըզննե-

լու,հասկանալ-իմաստավորելուառումովմարդկությաննէհենցանհրաժեշտինչ-որ

կերպ,ինչ-որմիհրաշքովմաքրելսեփականփառակալածաչքերը:

ՀինկտակարանայինՍողոմոնԻմաստունինառնչվողպատումները,որոնքհա-

յոցմեջհազարամյակներիվերպատմվել-պահպանվելենԱստվածաշնչյանհա-

մանունկերպարիցորոշակիշեղումներով,ինքնինհետաքրքիրչե՞նարդյոք:Գիտա-

կան-վերլուծականմերմիտքնիրավամբասելիքչունի՞այստեղ:

Ուշադրությունսհատկապեսկանգառավայնընթացակարգիվրա,որվիպա-

կանբանաձևայինստեղծագործություններից,իթիվսհանելուկների,շուտասելուկ-

ների,առած-ասացվածքների,երդումների,օրհնանքներիև,մանավանդ,նզովք-ա-

նեծքների«շարունակություն»որպեսչիգրառված,թեկուզևսահմանափակքանա-

կով,ոչմեկհայհոյանք,առօրյահրապարակավգործածվողներնանգամ,նույնիսկ

ակնարկվածչէնրանցմասին:Մինչդեռհայհոյանքներըմարդկայինշատորոշակի

հոգեվիճակներիպատկեր-արտահայտություններեն,մարդկայինհարաբերություն-

ներիբնութագրեր,որոնցգիտականուսումնասիրությունըշահեկանկլիներբազմա-

թիվառումներով:Իդեպ,կարողէիսանաևբացթողումևկամթերացումհամարել,

եթեայսուղղությամբանձնականիմպրպտումներըզարմանալիմիեզրահանգման

բերածչլինեինինձ. լեզուն(նախալեզուն),որովհամայնմարդկություննէնախա-

պեսհաղորդակցվել,զերծէեղելհայհոյանքներից:Այլկերպասած`նախալեզուն

հայհոյանքչիունեցել:Եվժամանակիմեջառաքինություններիցաստիճանաբար

հրաժարվողադամականմերվարքնէ,ործնունդէտվելհայհոյանքինուհայհո-

յությանը`առանձինբառերիուարտահայտություններիմեջբևեռացնելովանհա-

տիսուբյեկտիվվերաբերմունքը,ժամանակաշրջաննուբարքերը,իրավահարաբե-

17

րությունները:Այսկերպմիայնկարողեմթերևսմասնակիորենարդարացնելսիրելի

գիտնականիփոքրիկզանցառումը:

Կարծումեմ`ժողովածունկարող էրիրապեսթերի լինել, եթենրանումներա-

ռած չլինեի ջավախահայությանինքնատիպհոգեբանությանուակունքային նա-

խաբարբառ լեզվամտածողության թանձրասերուցքը հանդիսացող «համադամ»

զվարճախոսությունները` սրամտություն, անեկդոտ, հումոր-հումորեսկներ, որոնց

կոլորիտային,հյութեղպատումըծավալվումէցրտաշունչուբարձրիկբնաշխար-

հի նրբանուրբ զգացողությամբ: Հետևաբար ժողովածուն, առավել ամբողջական

տեսնելուակնկալիքով, հավելեցի նաևտակավին 1992-ին իմ իսկառաջաբանով,

խմբագրումով,գիտականդասակարգումովևնաևանհրաժեշտծանոթագրումներով

հրատարակածՀմայակԳրիգորյանի«ՍրամտումէՋավախքը»գողտրիկգրքույ-

կը: Հասկանալի է` որոշակի լրացումներով և կրճատումներով, նաև ժամանակին

տպարանիկողմիցթույլտրվածվրիպակներիվերախմբագրումով,որիգեղարվես-

տականձևավորումըիրականացրելէրճանաչվածևսիրվածծաղրանկարիչԱլեք-

սանդրՏաշչյանը:

Ծալկահայոց բանավոր ստեղծագործության նմուշներից ժողովրդական մա-

նիների`ժողովածու«մուտքագրելու»ջավախքցուբնականիմցանկությունըորևէ

կերպ չէր համերաշխվում գրքի աճող ծավալների հետ. տպագրության խնդիրը

մշտապեսաչքիսառջև`չէիկամենահազարէջիսահմանախախտումըթույլտալ:

Ի վերջո, ելքը կարծես թե գտա. ժողովրդականխաղիկներին զուգահեռ, միևնույն

էջերումզետեղեցինաևդրանք`խորափսոսանքովմտաբերելովԱխալցխայի,Աս-

պինձայիևհայաբնակմյուսշրջաններիբանավորստեղծագործությանանմարու

անհամարգանձերը:

ՓոքրԽանչալլիգյուղումգրառվածթուրքերենվիճակիերգերը(135քառյակ)ես

նախապեսհակվածէիհայերենտողացիներովներկայացնել:Հանդիպելևբազմա-

թիվթուրքագետներիհետքննելեմխնդիրը:Թարգմանությանառումովպարզվեց՝

առկաէինդժվարություններ.թուրքերենբառերինհավասար,գուցեևավելի,քրդե-

րենբառերէինգործածված,որոնքայսօրվաքրդերենիցէականորենտարբերվում

էին:Եվքանիորբոլորինհայտնիենվիճակիերգերիընդհանրականմոտիվներնու

բովանդակայինընդհանուրուղղվածությունը,ևհայերենտողացիներըայդառումով

շատքիչբանէինփոխելու:Իվերջոհրաժարվեցինաևայդմտքից:Կարծումեմ՝

հարգարժան հեղինակն էլ,այս նկատառումով միայն,անձնապես հեռու էր մնա-

ցելնմանգայթակղությունից:Եվայնուամենայնիվ,որոշակիորենաչքիառջևունե-

նալովիհարկեշարքայինհայընթերցողին,նպատակահարմարևճիշտհամարեցի

շուրջմեկուկեստասնյակիչափհայատառթուրքերենվիճակիերգերզուգահեռա-

բարներկայացնելնաևհայերենով(թեկուզևմոտավորիմաստը),ինչնէլ,սիրահո-

ժարհանձնառությամբ,կատարեցբանիբունբանասեր,թուրքագետԱրամԹումաս-

18

յանը:Թեև,դարձյալկրկնեմ,իմաստկունենարգեղարվեստորենհույժհամարժեք,

արարողմերժողովրդիմտքին,սրտին,ոգունուոճինհարազատթարգմանությունը

միայն:

Հա վել ված 1-ում ներկայացված հայատառ թուրքերեն վիճակի երգերը, կար-

ծում եմ, հետազոտողների կողմից կարժանանանպատշաճ ուշադրության:Սույն

երգերըտեղեկատվականհարուստնյութկարողենտալոչմիայնհայ-քուրդ-թուրք

եռակողմ, տարաբնույթ փոխառնչությունների առումով առհասարակ, այլև Կաթ-

նապրինույնայդերգերում,որքանովորդրանքելնումենՀամբարձմանծիսակա-

տարությունիցևծառայումեննրան,որևէկապչունենմահմեդականությանհետ,

ուստիկարինահայիշուրթերիցհնչվողբնաշխարհիկերգերը,ուրհայիհազարամ-

յախնդություննէ,պարզձգտումները,հոգսնուկարիքը,թշվառությունը,չենկարող

նախնական, ակունքային թանկ ինֆորմացիա չպարունակել: Հետազոտողի սուր

աչքէմիայնհարկավոր,ովսեփականպատմությանվրահինևհավատավորհայի

հայացքովկնայի:Եվիհարկե`տիրոջիրավունքով,երբինքնէրուիրԱստվածը:

Ահաայդհայնէր,Հիսուսովայլևսզորավորդարձածհայը,որվերհիշելովարտաբե-

րեց.«Հացն ու Գի նին, Տէր Կեն դա նին, Մա րու թա բարձր Աստ վա ծա ծին»:

Հա վել ված 2-ում Նարեկացու,աշուղՋիվանու,ՎահանՏերյանիմասինգրառ-

ված պատումները իրենց պարզության մեջ զարմանալի խորը, զարմանալիորեն

ճշմարիտուկյանքայինեն`նորովիևյուրովիբնութագրելովմերմեծերին...

Ահավասիկ ամենայն հայոց բանաստեղծի «շիկացած» խոհը, որը հիմնովին

ներդաշնակում էժողովրդականպատկերացումներին: Դեիսկժողովուրդը միան-

գամայնանկեղծէուշիտակիրբնութագրումներում.«Իրենհոքինսուրփըլլելով,

գիրքնելուսհոքովլցվեցավ:ԷնիկգըրվավԱսսուբեյնով,Ասսուշնչով,էտորհա

մարէլՆարեկըդառցավկրոնիգրքերունմեջամմենենունթունականըաշխըրին

վրա...»: Եվապա`Թումանյանականնժարումը «...այստեղարդենհայիլեզունչի,

որխոսումէ,բերանըչի,որպատմումէ,կրակվածսիրտնէ,որայրվումէերկիրը

բռնած,տանջվածհոգինէ,որմռնչումէմինչևերկինք»:

Աշուղ Ջիվանու (Սերոբ Ստեփանի Լևոնյան) մասին գրառվածպատումները

նորնրբագծերկհաղորդենանշուշտշուրջ800երգհեղինակածևժողովրդիանպա-

րագիծսիրունարժանացածժողովրդականերգչիու երգահանի, հայոցմերտան

խաթարվածկյանքինորոգմանընախաձախնդիրազատախոհ, ըմբոստզավակի,

փիլիսոփայիևբարոյագետիլուսաշողկերպարին:Հավելված4-ումթերևսկկարդաք

նաևմեծանունՋիվանուննվիրվածՄիքայելՀովսեփյանիսրտառուչբանաստեղ-

ծությունը:

Ինչպեսորվառ,գույնզգույնթելերիցերանգառերանգ,նախշինախշշքեղորեն

հյուսվում-ամբողջանումէերփնագորգը,այդպեսէլՏերյանիմանկությանխաղըն-

կեր-տարեկիցներիանսեթևեթպատումներումդանդաղորենշնչավորվումուշարժ-

19

վումէասեսգեղատեսիլԳանձան`իրբարձրադիրշրջագծիմեջկենդանացնելով

«Գեղինդեմն»ու«Գընդըլիկթըփըն»,«Լուսախպուրն»ու«Շապկանենցջաղացը»,

«ԱվճալուԳելն»ու«Քորօղլուբերթը»:ԵվՎահանիկերպարը`մանկորենմիամիտ,

անհանգիստուանաղարտ,անգամ«ճըղըզ»(անհաշտ,չզիջող)`բնավչիդեալակա-

նացված,բայցևսիրելի,խորհրդավորուառինքնող,վսեմական...Գանձան`շրջա-

նիամենամեծգյուղը,թասիպեսլայնշրջաբացվողհեռակացսարերիմեջտեղում,

բարձրադիրիրդիրքիվրա,զմրուխտյականաչիմեջհիշեցնումէաղքատուգեղա-

դեմլեռնուհու,ումաչքըջուրդառավսիրեցյալիրյարիճամփին...ԵրևանիցԳանձա

մտնողճանապարհըթեքոլորանովշրջանցումէՍաղամոլիճը,որիհանդիպակաց

ափին,70աստիճանվերձիգբլրակիվրա,հսկումէշրջակագյուղերիհամարուխ-

տատեղիդարձածս.Հովհաննեսիմատուռը:Վարդևոր-Վարդավառիժամանակժո-

ղովրդականտոնախմբություններըհորինումենայլիրականություն.համատարած

խնդությունըԳանձանշրջակայքովվերածումէզանազանխաղերի,ջահելության

համար ջրջրոցի ու լողալու, մարդկանցխմբայինխնջույք-խրախճանքի,պարի և

ձիամրցմանհրապարակի:Դհոլ-զուռնանուտոնականորենզգեստավորվածմարդ-

կանցբազմությունները,մեծաքանակհյուրերը,կազմակերպվողաշխույժառևտու-

րը ուրախությունը դարձնում էին գերկատարյալ` մոռացությանտալով մտրակող

հոգսնուկարիքը,ժողովրդի չարքաշառօրյան:Եվսավերհուշ է լոկ,պատառիկ-

ներենսրանքիմանուրախ,թեհրճվալիմանկությունից,որկրկնվումէայսօրէլ,

արդեն ուրիշների մանկության հրաշք որպես, ուրշների կյանքիանմոռացտոն ու

խնդություն:Գանձանաջակողմովեզերողճանապարհըհասնում էԾալկա, հաս-

նումէԹիֆլիս,հայիհամարնույնքանթանկուսիրելիմիքաղաք,որքանթանկու

հարազատէայնվրացուհամար:Միօր,չափազանցգեղեցիկմիօրհայնուհպարտ

վրացինկհիշենվերջապես,որեղբայրներենիրենք,հարազատուհոգեկիցեղբայր-

ներ,ևհոգնելենայլևսկեղծբարեկամությանսնամեջխոսքերից:Եվիրականմեծ

տոնուխնդությունկլինի,որինհավատացելենհայթեվրացիմեծմարդասերները:

Գյուղիցմիքանիկիլոմետրիվրա,Թիֆլիսիճանապարհին,Փարվանալիճնէ,որից

սկիզբառնողԹափարվանգետը,անցնելովգյուղիմիջով,թափվում էգյուղիոտ-

քերիմոտծվարածՍաղամոլճակը:Գյուղիցքիչվերև`Աբուլնու...Մըթինսարեր...

Հին,հավատավորհայըմշտապեսէլհավատարիմէմնացելհոգումուսրտումծնվող

պարզ,հոգևինգաղափարներին,հավատումէայսօրէլ,որբացվելու,ճառագելուէ

միօրհամընդհանուրերջանկությանարշալույսը,երանավետխաղաղություննէտի-

րելուամենուր,ինչպեսորսահմանվածէեղելվաղուցիանդր,Բարձրյալիկողմից:

Հա վել ված 3-ում ենամփոփված«Անուշապլայիերգերը»:Ստեղծագործական

առումովժողովածուիանհատականկնքադրոշմըունեցողթերևսամենիցհուզական,

ամենիցթանկումեծախորհուրդպատառիկներենդրանք,որոնք,իբրևիրվշտախո-

րովսրտիպատվիրան-պատգամներ,մեզէկտակել1880թվականինծնվածանգ-

20

րաճանաչմիկին(անգիրհիշելէիրբոլորերգերը,որոնքտարաբախտիրկյանքի

պարզարձագանք-արձանագրումներնենեղել:1918-իմայիսինամուսինըսպանվել

էԴիլիֆիլեռնանցքում՝թուրքերիդեմճակատամարտելիս,մեկտարիանցսպանվել

էնաևտեգրը,դարձյալթուրքերիձեռքով,ովքերվերաբնակվելէինՓոքրԽանչալ-

լիգյուղում,զավակները1941-42թթ.զոհվելենՄեծՀայրենականում):Առաջացած

տարիքումնույնիսկանգիրհիշելէիրհորինածբոլորոտանավորները,երգախառն

արտասանելէումորմոքունլացեղել:Այսզարմանալիկինըսովորականիմաստով

Աստվածապաշտ,կրոնասերուեկեղեցասերչէրմիայն.մարտնչողԱստվածուրաց-

ներիդեմբացահայտպայքարէմղելՋավախքմոռացվածմերաշխարհում`հա-

մարելովիրենեկեղեցիներիպաշտպան:Ուղղել,սխալներիհամարհաճախդիտո-

ղություններէարելկիսագրագետքահանաներինուտիրացուներին:Անգիրհիշելէ

«Նարեկի»շատհատվածներ:Անուշապլայինառանձնահատուկցավուանհանգս-

տությունէպատճառելՉամդուրագյուղիեկեղեցուքանդմանմիտքը:Առհասարակ

եկեղեցիներիքանդմանվայրենիարշավը,որձեռնարկեցսո վե տա կան-սոցիա լիս-

տա կան բնութագրումով հանրահռչակվածամենիցԱստվածուրացկայսրությունն

աշխարհում, մարդկությանպատմությանամենիցանբարո ուամոթալի էջերից է,

թերևս`ամենիցանբարոնուամենիցամոթալին:

ԱյսթեմայովԱնուշապլայիչափածոերկնումըառանցչափազանցությանպատ

ուպարիսպէասեսքաշումհոգուդշուրջբոլորըևակամամասնակիցդարձնումքեզ

թակարդվածհոգուցավատանջբռնալլկումին,որըխոցոտվում էրհեռու-հեռավոր

այնօրերում:Պատրանքեսունենում,թեվերընթերցումես«Սասնածռեր»էպոսից

զգայացունցմիհատվածևկամէլմասնակիցեսուղղակիՀիսուսիխաչելությանը:

Անուշապլան,հազարամյակներովբյուրեղացածտոկուն,ողջախոհ,Աստվա-

ծավախայսհայուհին,որպեսհայկնոջլուսաշողմիօրինակ,մոմինմանվառվեց

հարազատժողովրդիմթնդածճամփեքին`այսօրևառմիշտուսուցանելովմեզԼույ-

սը որպես հավիտենական արժեք դավանելու հրամայականը: Ընդօրինակումով

նրասուրբ գործի`խոնարհվենք նրա լույս հիշատակիառջև միշտ և հավիտյանս

նաևմենք`արժանի-անարժաններս,իբրևնրանցեղորենժառանգորդուհետնորդ:

Հա վել ված 4-ում (Այն, իբրև կազմող և պատասխանատու խմբագիր, ամբող-

ջությամբ ինքս եմ հավելել ժողովածուի մեջ) նպատակահարմար գտա զետեղել

Միքայել (Միշա) Հովսեփյանի (գյուղՓոկա) մի քանի բանաստեղծություններ ևս,

որոնքմիանգամայնմերձուհարազատենժողովրդականբանարվեստիոգուն,սիմ-

վոլիկային,ժողովրդականպատկերավորմտածողությանը,այլևպատճենայինմի

գունագեղությամբհաղորդումենջավախքյանբնաշխարհիշունչը`պսպղումորպես

հազարամյակներիմութումշուշիցպեղվածակունքայիննախագիտելիքիոսկեղե-

նիկերակաշերտ:

Ջավախքիհայոցազգագրությունը,էրզրումյանիրուրույնհետագծով,արժա-

21

նիէառանձնահատուկուշադրությանևգնահատանքի:Եթե,Աստվածմիարաս-

ցե, ինչ-որկերպ չեզոքացվերերկրամասիկենսաբանականպատկերը, մնարաշ-

խարհագրականլերկմիջավայրորպես,ապաբեղունուբանիբունհեղինակիսույն

համապարփակ աշխատության օգնությամբ, այո, ամբողջական ու համակարգ-

ված,վերականգնելէրհնարավոր18-19-րդդարերիջավախքյանհամապատկերը:

ԱռանձնապեսգովեստիէարժանիԷրզրումիբնաշխարհիկավանդույթիգրեթեչընդ-

հատվածկապ-կոլորիտիանկորուստփոխանցումըՋավախք:Եվոչմիայն:Ման-

րամասներենհաղորդվում, որոնքվկայում ենոչ միայն չընդհատվածայդկապի

մասին,այլևպայմանավորումեննրանցհատուկկենսագործունեությանշարունա-

կականընթացքընորպայմաններումևպատմաքաղաքական,պատմաիրավական

փոխվածնորիրականությանմեջ:Այսպես,հաղորդվումէ,որնախաբնիկՋավախ-

քիհայերըիրենցեկիրընվաճածևտիրողթուրքերիմեջգրեթեմիակշինարարներն

են եղել, ովքեր կառուցել են Արևմտյան Հայաստանից Ջավախք տեղափոխված

թուրքերի շենքերը: Արևմտյան Հայաստանում էլ թուրքերի գոմակերտ-շինարար-

ներըհայերնենեղել:Ուստիհստակէ`Ջավախքումթուրքերի շուրջ300տարվա

բնակավայրերնունենալուէինկիսագետնափորշենքերիցգոյացածկցաթաղերով

հայկականգյուղերիձևեր:

Առանձնահատուկխորագիտությամբևմեծսիրովէներկայացվածբնաշխարհի

պատմաազգագրականուրույնբնութագիրը`երկրագործությունը,այգեգործությու-

նը,անասնապահությունը,տնտեսությունը և նյութականմշակույթը,տնայնագոր-

ծականհամապատկերնուարհեստները,բնակավայրերը,շենքերը,կահկարասին

և,իհարկե,կեցությանավանդականկենցաղագրությունըորպեսինքնատիպհամա-

կարգ:

Ի դեպ, համաձայնգիտնականի հաղորդման,Ջավախքումթաղ բառը ցավոք

չիպահպանվել:ԱյնգործածությունիցդուրսէեկելդեռևսԷրզրումում,որըփոխա-

րինվելէիբրարաբերենմահալլաթ(հոգն.)մահալլե(եզ.)բառով:Մահ լա կամմայ-

լա հնչումովէբառը«քաղաքացիություն»ստացելՋավախքումուԳյումրիում:Հե-

տաքրքիրևսմիդիտարկում.ազգակցականթաղըհիմնականումանվանվելէազգի

մեծիանունով:Ջավախքտեղափոխվածգրեթեբոլորազգերիանուններըպահպա-

նելենԿարինումունեցածիրենցկոչումները,որոնքեղելենգաղթիցառաջ:(Ազգ բա-

ռը,ազ գակ ցա կան թաղ բառակապակցությունը,անշուշտ,պետքէհասկանալսոսկ

նեղ-արյունակցականիմաստովմիայն):ՎարդԲդոյանիայսդիտարկումներըբնավ

էլանկարևորչեն:Մեծգիտնականըանցյալինահապետականկենսակերպըիբրև

ամբողջականհամակարգէներկայացրել`ուսուցանելովմեզ,որանկարևորուերկ-

րորդականոչինչչկաևչիէլկարողլինել:Այդհամակարգումյուրաքանչյուրանդամ

իրտեղնուդիրքնուներ,իրտեսակարարկշիռը,ևյուրաքանչյուրըվերահըսկելիէր

հասարակությանկողմից:Նա,ովկորցրեցիրվարկը,հեղինակազրկվեց,խարան-

22

վումէրհավիտյանս:Հիշենքմիայն.« Հա մայն քը չի նե րի: Հա մայն քը զո րա վոր է»:

Այդզորավորհամայնքըխաղուպարովխաղիցդուրսէթողնվածմեզանումներկա-

յումս:Ուսանելի,նաևարժեքավորթերևսշատբանկաայնտեղ.հազարամյափորձ

ևիմաստնություն,թեինչպե՞սէհնարավորառհասարակհասարակությունկազմա-

կերպելևկամէլիշխանություններձևավորել:Արևմուտքիցհրամցվածտեսություն-

ներնուքաղաքականբարքերըլավագույնդեպքումարևմտյանիրականությունեն

տալու մեզ, ինչը հազիվթեփափագելի մի բան լինիմեզհամար:Փորձված լավն

ուառաջավորը, որ բյուրեղացվել է ժամանակներիխստականոն, դժվարահաճու

ծանրաբարոճնշմամբ,պետքչէարհամարհելևօտարիցվերցնելէպետքմիմիայն

պիտանին,առաջավորնուարժեքավորը:

Ամենատարբեր բնագավառների հայ և այլազգի գիտնականները, այդ թվում

նաևհարգարժանՎարդԲդոյանը, լեզվականփոխառություններիխնդիրն ընդու-

նում է ի գիտություն, որքանով որառանձին լեզուների «փաստացի» գոյությունը

անվիճարկելիիրողությունէհամարվումգիտությանկողմից:Մինչդեռիմկարծիքը

տրամագծորենայլէայսհարցում.հակագիտականև,ըստէության,անընդունելի

էորևէբառորևէ լեզվից«գիտականորեն»բխեցնելուհամոզմունքը:Իմդիրքորոշ-

մանսույնմեկնակետիամենիցզորավորփաստարկումըայսդեպքումմագաղաթյա

Աստվածաշունչնէ,որըհաճախևհանիրավիմոռացությանէմատնվումհենցգի-

տությանմարդկանցկողմից:

Ջավախքը,ինչպեսևհիմնավորվումէհնագիտականպեղածոնյութերով,եղել

էմարդկությանզարգացմանբոլորփուլերումբնակեցված:ԱյնԱռաջավորասիա-

կան(ՀայկականԼեռնաշխարհի)զարգացմանմիասնական-ընդհանրականծիրում

է, որիանառարկելիությունըվավերականություն ստանում է «ՍասնաԾռեր»հա-

յոցանմահմերէպոսում:ԵվՀայաստանումթեևտեղեկատվականհարուստնյութ,

ազգագրականբազմաբնույթգիտելիքներկուտակվելենհազարամյակներառաջ,

ազգագրությունը,սակայն,որպեսգիտություն,հիմնավորվելէ19-րդդարում:Մաս-

նավորաբարնշվածընդարձակտարածքներիվրապատմականորենձևավորվածև

ապրածհայժողովրդիմասինազգագրականբնույթիտեղեկություններիենքհան-

դիպումանխտիրամենուր` ժայռապատկերներում և,անհաշվելի ժամանակ, նաև

դրանից էլառաջ,«տարալեզու»սեպագիրարձանագրություններում,այբուբենա-

գիր Աստվածաշնչում, հայ, նաև օտար անջատալեզու մատենագրություններում,

գրականհնավանդստեղծագործություններում,«բարբառագիտական»-բանահյու-

սական,ինչպեսևհնագիտականտարատեսակնյութերում`սիմվոլ-խորհրդանիշնե-

րովմիասնաձույլուանօտարելի:

Արդեն19-րդդարիառաջինտասնամյակներումՄեսրոպԹաղիադյանը,Ղևոնդ

Ալիշանը,ԽաչատուրԱբովյանըևուրիշներհատուկզննությաննյութդարձրինոչ

միայնիրենցժամանակիհայազգաբնակչությանկյանքիուկենցաղիամենատար-

23

բերոլորտները,այլևխոհեմգտնվեցինիմիհավաքելուպատմականգրականութ-

յանմեջամփոփվածազգագրականբնույթիբազմաթիվհիշատակություններ:Միև-

նույնդարի2-րդկեսինՀայաստանում,ժամանակիմիշարքճանաչվածկենտրոն-

ներում(Թիֆլիս,Մոսկվա,Պետերբուրգ)հրատարակվողպարբերականներումբա-

վականաչափնյութէտպագրվելհայազգագրությանվերաբերյալ:Փոքր-ինչավելի

վաղ,նպատակայինմիշարքայցելություններիրականացնելովՀայաստանիորոշ

վայրերև,հետևողականուհամակարգվածբանահավաքչականգործունեությամբ

զբաղվելով,ազգագրականմեծունշանակալիգործունեությունէծավալելԳարեգին

Սրվանձտյանը:

Ընդօրինակելովուհետևելովնրան`միխումբբանահավաք-ազգագրագետներ`

Ա.Սեդրակյանը,Գ.Շերենցը,Հ.Ալահվերդյանը,Հ.Նազարյանցը,Վ.Տեր-Մինաս-

յանը,Գ.Տեր-Աղեքսանդրյանըևուրիշներգրիառան,հավաքեցին,ապաևհրատա-

րակեցինազգագրությանևբանահյուսությանտարբերոլորտներինյութեր:

1887-ին Մոսկվայում Գրիգոր Աբրահամի Խալաթյանցը կազմեց ազգագրա-

կան կարևոր նյութերի հավաքման գիտականորեն հիմնավորված ծրագիր («Ազ-

գագրական հարցարան»), համաձայն որիԵրվանդԼալայանը իսկույն հավաքեց

ևհրատարակեցնմանաբնույթբավականաչափհարուստնյութ:Նաևհիմնադրվեց

«Ազգագրականհանդես»մասնագիտականպարբերականը (1895-1916թթ.), ուրև

շուտովտպագրվեցին Հայաստանիամենատարբեր նահանգների ու գավառների

(Ջավախք,Վասպուրական,Գողթն,Արցախևն)վերաբերյալարժեքավորուսում-

նասիրություններ:

Պատկառելի նյութ հրատարակվեց նաև «Էմինյան ազգագրական ժողովա-

ծուում»(1901-1913թթ.):ՆշանակալիէրազգագրագետներՍ.Հայկունու,Ա.Երիցյա-

նի,Գ.Տեր-Հովհաննիսյանի,Ս.Եղիազարյանի,Խ.Սամուելյանիևայլոցավանդը:

Արդենայսշրջանումէլ(19-րդդարիվերջև20-րդդարիսկիզբ)աստիճանաբար

տարանջատվեցին ազգագրությունն ու բանահյուսությունը` վերածվելով գիտութ-

յանմիանգամայնուրույնբնագավառների:

Ե.Լալայանը,Խ.Սամուելյանը,Ս.Լիսիցյանըևուրիշներ,խորհրդայինկար-

գերիհաստատումիցանմիջապեսհետո,բեղմնավորգործունեությունծավալեցին:

Հիշյալ մեր հայրենանվերազգագրագետները խելամտորեն օգտագործեցին նաև

նորագյուտ տեխնիկական միջոցները` լուսանկարում, ձայնագրում, չափագրում,

քարտեզագրում, կինոնկարահանում և այլն: Այլևս 20-րդ դարի կեսերին գործել

սկսեցազգագրագետ-բանահավաքներիհերթականսերունդը,որոնցմեջերևելինե-

րիցէրՎարդԲդոյանը:Սերունդ,որհանգամանորենիմիբերեցևհրատարակեց

կյանքի տարբեր կողմերին վերաբերող արժեքավոր հետազոտություններ` հնա-

րավորություններ ստեղծելով հայ իրականության մեջ մշակութայինառումովար-

ժեքավորնյութերիքարտեզագրմանևատլասավորման,մարդաբանականևէթնո-

24

սոցիոլոգիականուսումնասիրություններիարդյունավետկատարմանհամար:Այս

մեծավաստակ մարդկանց ջանքերի շնորհիվ հրատարակվեցին և լայն լսարանի

սեփականությունըդարձանինչպեսթեմատիկ-ուսումնասիրականբնույթիաշխա-

տություններ,այնպես էլ ոչ քիչ ընտրովի նյութեր` ըստՀայաստանիպատմաազ-

գագրականշրջանների:

Կատարվածէիրոքմեծևշնորհակալաշխատանք:Ճշմարիտգնահատակա-

նըևՎարդԲդոյանգիտնականիկեսդարյատքնությանարժևորումըհայտնապես

գալիքսերունդներիխորունկերախտիքնէ լինելու,որըսրընթացժամանակիհետ

առավելբազմապատիկզգայելի,առավելսրտաբուխուհոգևինկդառնա:

Մեկարձանագրումմիայն,որըբազմավաստակհեղինակիհասցեին,սակայն,

թողբնավմեղադրականնրբերանգիսկչունենա`գրառումկատարածբնակավայ-

րերիսակավությունը:Ինչպես,ասենք,թուրքերենվիճակիերգերիդեպքում(ընդա-

մենըմեկգյուղից),ինչը,ցավոք,չէրկարողչբերելտարբերակային-որակականկո-

րուստների:

Արդարորեն,ինշանՎարդԲդոյանիանձիևնրակատարածգործիհանդեպ

խորևակնածալիերախտագիտության,նկարիհետնպատակահարմարգտազե-

տեղելնաևնրակողմիցժամանակինհրատարակչությաննուղղվածնամակիֆաք-

սիմիլեն, ուրանզարդորեն մտահոգ բառերից էլ ճառագում է հեղինակի մեծ սերը

ժողովրդականբառուբանիհանդեպ:Միաժամանակևմիևնույնմղումով`անխա-

թարպահպանելեմնաևտեղանուններիգրությանհեղինակայիննախընտրելիբո-

լորձևերը:

Ցանկում«Ժողովրդականերգեր»բաժնիհեղինակայինհամարակալումըհան-

ված է, ճշգրտորեն պահպանված է դրանց հերթականությունը, մինչ տեքստում,

զուտ պոլիգրաֆիկ-գեղագիտական նկատառումով չգրանցված թվերը, որոշակի

դիրքերում,փոխարինվածենէրզրումյանմանրանկարչությանզարդանախշերով:

Հեղինակի ձեռագրերում և հրատարակության պատրաստած հատվածում

նույնպեսժողովրդականերգերիբաժինըփոքր-ինչ«անկանոն»էրներկայացված.

իմասնավորի՝երգերիցանկումազգագրագետ-բանավաքըխառնիխուռններառելէ

նաևխաղիկներ՝հավանաբարգրառմանժամանակագրականկարգըպահպա