Чингис хааны удирдахуйн ухаанiieb.mn/wp-content/uploads/2016/05/ikeda_2011.pdf · Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичих төслийн

Олон Улсын Эдийн Засаг Бизнесийн Дээд Сургууль

Чингис хааны

удирдахуйн ухаан Scientific articles works on the theme called

Management Issues of Chinggis khan

Улаанбаатар хот 2011 он

Чингис хааны удирдахуйн ухаан

2

Төслийн санаачлагч:

ОУЭЗБДС-ийн боловсролын гадуурх ажлыг дэмжих зөвлөлийн

зөвлөх, зочин профессор Икеда Норихико

Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичих төслийн шүүгчид:

Зөвлөх: ОУЭЗБДС-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга,

онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд,

доктор Б.Должинцэрэн

Төслийн удирдагч: ОУЭЗБДС-ийн дэд захирал

докторант, дэд профессор Г.Саранцэцэг

Япон талын төслийн удирдагч: Икеда Норихико

Шүүгч: ОУЭЗХБМ-ийн тэнхмийн зөвлөх багш,

дэд профессор Б.Доѐд

The project manager:

Institute of International Economics and Business Mongolia Councilor

of the Extracurricular Education promotion Committee: Guest. Prof

Ikeda Norihiko

Judges of scientific works:

Ambassador B.Doljintseren, Chairman of the Governing Council of

IIEB

Project Coordinator: Doctorate, Adjunct Professor G.Sarantsetseg and

Vice president of IIEB

The project Coordinator in Japan: Ikeda Norihiko

Guest Judge: Consultant teacher8 Department of IETBN, Adjunct

professor B.Doyd


3

Гарчиг

1. Өмнөтгөл

2. ОУБСНББ-ийн тэнхмийн эрхлэгч, магистр Д.Оюунцэцэг

―Чингис хааны үеийн алба гувчуур ба татвар‖

3. ОУБСНББ-ийн тэнхмийн багш доктор /Ph.D/ А.Энхбат

―Чингис хааны үеийн Монголын санхүү эдийн засгийн харилцааг шинжлэхүй‖

4. ОУБСНББ-ийн тэнхмийн зөвлөх багш, гаалийн итгэмжит зөвлөх

профессор. Л.Минжин

―Чингис хааны зам харилцаа, өртөөг хөгжүүлэх бодлого ач холбогдол‖

5. Доктор /Ph.D/. Профессор . Ж.Цэвээндорж

―Чингис хааны үеийн боловсролын менежментийн тухай‖

6. ОУЭЗХБМ-ийн тэнхмийн багш доктор /Ph.D/. профессор. Д.Пүрэв

―Их Монгол улсын эдиийн засгийн менежментийн зарим асуудал, сургамж‖

7. ОУБСНББ-ийн тэнхмийн багш, магистр Н.Халтар

―Чингис хааны үеийн таваар мөнгөний харилцаа‖

8. ОУБСНББ-ийн тэнхмийн багш магистр Т.Болор-Эрдэнэ

―Чингис хааны үеийн санхүү, бүртгэлийн тухай‖

9. Гадаад хэлний тэнхмийн багш магистр Б.Мөнхдөл

―Монголын эзэнт гүрний аялал жуулчлал дахь Чингис хааны менежмент‖

10. Гадаад хэлний тэнхмийн багш докторант Ж.Уранцэцэг

―Чингис хааны менежмент ба логик‖

11. ОУЭЗХБМ-ийн тэнхмийн багш магистр Ш.Батдэлгэр

―Чингисийн үеийн худалдаа‖


4

Content

1. Introduction

2. “Tax and taxation of Chinggis khan Empire”

D.Oyuntsetseg /Master/ Head of International Banking and Accounting Department

3. “Research on the Mongolian Finance and Economic of Chinggis khan”

A.Enkhbat /Ph.D/ Consultant teacher of International economics, Trade and Business

Management Department

4. “Significant of policy on the Communications development of road and road station

of Chinggis khan”

L.Minjin Consultant teacher, Accredited Consultant of Customs

5. “Educational Management of Chinggis khan”

J.Tseveendorj /Ph.D Professor/

6. “Some problems of Economic Management of Great State”

D.Purev /Ph.D Professor/

7. “Monetary of Chinggis khan Empire”

N.Khaltar /Master/ Teacher of International Banking and Accounting Department

8. “Accounting of Chinggis khan Empire”

T.Bolor-Erdene /Master/ Teacher of International Banking and Accounting Department

9. “Management of Chinggis khan Empire in the Grate State Tourism” B.Munkhdul

/Master/ teacher of Foreign language Department

10. “Logic of Chinggis khan’s policy”

J.Urantsetseg /Doctorate/ teacher of Foreign language Department

11. “Trade of Chinggis khan Empire”

Sh.Batdelger /Master/ teacher of International economics, Trade and Business

Management Department


5

Ambassador B.Doljintseren

The management Chinghis Khan

At the present time to study and to learn from the managing tactics and management

styles of great historical figures may pose an interesting subject for economists. One of such

great historical figures happens to be Chinghis Khagan.

In the 13th

century Chinghis khagan created ―Swiftly-moving and well-disciplined

army‖ within a short time and united many Mongolian tribes.

As a result the first Mongolian empire was formed and proclaimed in 1206. Chinghis

Khan was not only a great warrior. He was also a strategist who had the abilities how to

govern the people and how to motivate them for hard working and to mobilize their efforts

and labor towards the implementation of a certain goal.

One of his philosophy resided with the appreciation of loyalty and faithfulness of the

subordinates to their leaders and bosses. According to the Secret History, Chinghis Khagan

again offered his friendship to his friend Jamuha, asking him to return to his side. Chinghis

Khagan had killed the men who betrayed Jamuha, stating that he did not want disloyal men in

his army.

Chinghis Khan and his followers were active participants in the international relations

of that olden time. They often sent delegations to distant countries and they did not show any

mercy on those kings and governors of the other countries who captured and murdered

peaceful delegations of Chinghis Khan. The classic example was the revenge by Chinghis

Khan who sent a group of three ambassadors /two Mongols and a Muslim/ to meet the Shah

of Persia. The Shah had all the mens shaved and the Muslim beheaded and sent his head back

with the two remaining ambassadors. This was seen as an affront and insult to Chinghis

Khan. Outraged Chinghis Khan planned one of his largest invasion campaigns by organizing

around 200.000 soldiers and destroyed the whole empire of Shah, who himself mysteriously

died.

Besides fighting and conquering foreign lands Chinghis Khan also paid attention to

developmental and economic issues of his country and his people. Chinghis Khan in his

instructions stressed the importance of equally caring about food of population and, water and

pastures of domestic animals. He used to provide special advices and counsels to take care of

the horses. A special consideration was given by Chinghis Khan to the international trade,

particularly to the foreign trade of Mongolians themselves. He even devised means of

depending and armed protection of international trade.

These and other counsels of great Chinghis Khan demonstrate his sharp abilities not

only in military affairs but also in management strategies. The authors of a number of essays,

included in the present book, constitute the first attempt by IIEB to study and to reveal the

management aspects and styles of the policy of Chinggis Khan.

We entertain a hope that the dear esteemed readers will give us their most valuable advises

and suggestions in further improving this study and attempt until the next edition of this

booklet is printed.


6

Recalling Genghis Khan’s Business Administration

Toward the Strategy to Reconstruct the ―Pax Mongolica‖

Guest Prof. Norihiko Ikeda

Councilor of the Extracurricular Education promotion Committee

Introduction

The project, “Recalling Genghis Khan’s Business Administration,” is a prize-

winning essay completed in IIEB. This project has great meaning and potential. We would

like to supply this reference for you and invite you to cooperate with this project.

Background

Understanding the nature of current Eurasian conflicts is necessary in order to fully

understand the potential influence of this project. The nature of Central and Eastern Eurasian

conflicts has changed dramatically since the collapse of the USSR, especially, in the

Heartland and Inner Asia.

The fall of the USSR broke down the wall of old Anti-religious policy, creating an

atmosphere capable of religious polarization. Islamic influence in Eurasia increased along

with the ethnic minorities and Turkic nations whose administrations were once under the

heavy influence of the USSR. In the face of this new Islamic power, Christians in various

nations united. Russian Orthodox Christians living in Russia, Ukraine and Belarus and other

Christian believers in Western Europe and Eastern Europe united, found psychological

resonance, and began to cooperate. Thus, the current dynamics of Eurasian conflicts have

changed from Capitalism versus Socialism to religion versus religion.

The troublesome concern is that violent conflicts have arisen between Christian and

Muslim fundamentalists in Russia. Furthermore, this friction between Christianity and Islam

is not only a domestic issue, but has also played a dominant role in fostering international

conflicts particularly, since 9.11 (the terrorist attacks on New York City on September 11th

2001).

Plan

The immensity of this friction may present various problems that can be difficult to

resolve. However re-evaluating the history of Mongolia can have far reaching implications

for the stabilization of nations within the region of Inner Asia, and internationally. The

memories of the Genghis Khan Empire-which were once attempted to be erased from

memory during the time of the USSR-need to be revived.

Principles of management in Genghis Khan's empire

The heritage of the Mongol Empire has long been thought of as barren and useless.

Let us take this opportunity now to reevaluate the Mongol Empire's heritage without being

bound by prejudice. As we do this a new intellectual paradigm will spread. This project

intends to give insight on the management style of Genghis Khan, which can become a global

asset.

Basic Concept: Ignorance and Symbiosis


7

The valuable business tactics earnestly sought by the global community can be found

by capitalizing on the management style of Genghis Khan, in other words, making a global

asset of the Mongol Empire's rich heritage.

Unlike the Mongol Empire, the governing tactics used by the two major countries of

Russia and China in the 20th century have been sometimes based on the policy of ignorance.

But The Mongol Empire's policy was different. It was a way of symbiosis and not

ignorance.

The Kazakh experience in modern Ulgii, Mongolia

Mongolia allowed the survival of Kazakh culture and focused on co-existing with the

Kazakh people instead of forcing Mongolian ideals upon them. In this situation, intellectuals

can find Ulgii Kazakh people living harmoniously within Mongolia. This case of the Ulgii

Kazakh people in Mongolia is a modern example of Genghis Khan's administrative tactic of

symbiosis. This symbiosis is the key to the survival of smaller ethnic groups in the 21st

century. Mongolia's treatment of such minorities was humane.

Finding stabilization in Eurasia in the 21st Century

What does it mean to try to revive the common political philosophy, that is seen in

the governing way of the Mongolian empire and that of modern Mongolia in the Ulgii

prefecture, in the present inner Asia and the Heartland?

Ignorance strategies of some countries can be considered an opposition to the spirit of

symbiosis. The concept of symbiosis can be an important psychological uplifting tool for the

ethnic groups living in the "corridor" areas sandwiched between China and Russia.

Professor Nicholas J. Spykman, the successor scholar of H.J. Mackinder stated that

the freedom of the United States of America to act in any way in the Pacific Ocean is

essential for U.S. Security. Recognizing this, the United States understood the importance of

creating alliances with other "rimland" nations surrounding the Pacific Ocean. However,

Mongolia is not a "rimland" nation of the Pacific. Mongolia is a small country between the

two countries of China and Russia within the "heartland" of the Eurasian continent.

Nevertheless, peace in the Pacific is closely intertwined with peace in Eurasia. Additionally,

as long as R. Kaplan's fear* of the total ignorance of Mongolia by any country exists, both

the USA and Japan will find comfort in giving wholehearted support and aid to the

Mongolian "Geopolitics of Peace."

The very notion of symbiosis in the underlying spirit of Genghis Khan’s empirical

management is indeed "Geopolitics of Peace," or in other words "peace offensive," for Pax

Mongolica.

*Robert D. Kaplan. ‖The Geography of Chinese Power/ How Far Can Beijing Reach on

Land and at Sea?‖ May/June 2010. Foreign Affairs.

Rethinking Genghis Khan's business administration philosophy

In order to globalize this project, the first year we have targeted only the professors of

IIEB. The following year it will be expanded to professors in all of Mongolia. The third year

it will be expanded to professors and scholars across the world by means of the internet.


8

Conclusion

Great Empire is main economic power also military power. It used to be represented

the World Trade Organization. Trade main road is ‗Silk Road‘ Silk Road was liberalized by

military power.

Chinggis Khan had set up following roots of Economic policy:

1. After International trade was handed, trade was liberalized.

2. First paper money was issued and ratified.

3. Troughs the Silk Road, 1500 road stations were established.

4. Information was being exchanged throughout the countries of Asian-European.

We need focus on implementing Silk Road for adapting to contemporary situation.

Silk Road is approach to connect between Zamiin Ud and Altanbulag.

It takes 45 days to travel by ships and 12-15 days by railway.


9

Боловсролын ухааны доктор (PhD)

Ж.Цэвээндорж

ЧИНГИС ХААНЫ ҮЕИЙН БОЛОВСРОЛЫН

МЕНЕЖМЕНТИЙН ТУХАЙ

Монгол Улсын түүхээс үзэхэд Монгол оронд хүн анх нутаглаж байсныг

археологийн олдвор, угсаатны зүйн хэрэглэгдэхүүн, гадаад дотоодын эрдэмтдийн

туурвисан судалгааны түүхэн баримт бичиг, бүтээлүүдэд тэмдэглэн үлдээсэн байдаг

юм.

―1966 онд нийтэлсэн БНМАУ-ын түүхийн 3 боть зохиолд Монгол оронд хүн

анх нутаглаж байсан үеийг 200000 жилээр тогтоож байсан бол сүүлийн гуч гаруй жилд

эрчимтэй явуулж ирсэн археологийн судалгааны үр дүнд дээр дурьдсан оноос урагш

Монгол Улсын нутагт 600000 орчим жилийн тэртээгээс манай оронд хүн нутаглах

болсныг тогтоосноор Монголын нутагт 800000 жилийн тэртээ хүн амьдарч байсныг‖

эрдэмтэн Ш.Шагдар багш тэмдэглэжээ. (Ш.Шагдар Монголын боловсролын түүх 2009

он 1-р боть. 7 хуудас)

Энэхүү хугацааг нарийвчлан тогтоохдоо Монголын газраас олдсон археологийн

олдвор, дурсгалт зүйлүүдийг ОХУ болон АНУ-ын орчин үеийн өндөр хүчин чадалтай

лабораториудад судалгаа, шинжилгээ дүгнэлтийг хийлгэсний үр дүнд тогтоогдсон

байна. Монголын эртний үеийн зүй тогтолын археологийн олдворууд манай улсын

олон аймаг, сумуудын нутгаас олдож байгаа ба хамгийн сүүлд гэхэд л 2011 онд Булган

аймгийн Баяннуур сумын нутгаас 1500 жилийн өмнөх Түрэгийн үеийн бунханг

Монгол-Казакийн хамтарсан экспедиц илрүүлээд байна. Энэ нь 1500 жилийн өмнөх

түүх соѐлын үнэт дурсгалын нууц дэлгэгдэх нь тодорхой болоод байна.

Монголын нутагт амьдарч байсан хүмүүс нүүдлийн мал аж ахуйг эрхлэн, нүүдэлчдийн

өвөрмөц соѐл иргэншлийг үүсгэн байгуулж байсан байна.

―МЭӨ III зуунд Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын дундаас Монголчууд бидний өвөг

Хүннү нар анхны төр улсаа байгуулж түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн‖ гэж эрдэмтэн

Ш.Шагдар багш Монголын боловсролын түүх номондоо тэмдэглэсэн байна.

Монголчууд YI зууны үеэс хотуудыг байгуулж гар урлал, худалдаа, тариаланг

хөгжүүлж бичиг соѐлын боловсролыг эрхэмлэн ирсэн түүхтэй байжээ. Монголын

нутагт оршин суугчид 5000 жилийн тэртээ хүрэл зэвсгийг үйлдвэрлэж байсныг

археологийн олдворууд баталж байгаа юм.

X зууны үед Хятан нар өөрсдийн эх бичиг, бага бичиг зохион хэрэглэж утга

зохиол хөгжим, улсынхаа түүхийг зохиох ажлыг хийж байсан байна. Эртний

монголчууд хүмүүжил, сургалтын ажил нь тухайн үеийнхээ нийгэм эдийн засгийнхаа

суурь дээр үндэслэн хөгжиж байсан нь тодорхой байна. Нүүдэлчин амьдралтай

Монголчууд хүүхэд залуучуудыг хүмүүжүүлж сургах нь суурин аж ахуй эрхэлдэг ард

түмнээс нилээд ялгаатай өвөрмөц бөгөөд бэрхшээлтэй байсан ч эрдэм соѐл

боловсролоо хөгжүүлж эзэмшиж чадсан ард түмэн юм.Үүний нэг тод жишээ нь

―Монголын нууц товчоо‖ хэмээх бүтээлийг бүтээсэн явдал юм.


10

Монгол улсын ардын багш, шинжлэх ухааны доктор, профессор Ш.Шагдар

багш монголын боловсролын үүсэл хөгжлийн байдлыг 4 үе шатаар авч үзсэн байна.

Үүнд:

Нэгдүгээр үе: Нэн эртний үеийн хүмүүжил сургалтын ажил

(Нэн эртнээс XIII зуун)

Хоѐрдугаар үе: Монгол Их улс түүний дараах үеийн гэгээрэл боловсролын

ажил (XIII – XYII зуун)

Гуравдугаар үе: Манжийн дарангуйлалын үеийн сургууль, гэгээрлийн ажил

(1700 – 1977 он)

Дөрөвдүгээр үе: Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын сургууль, гэгээрлийн ажил

(1911– 1920он)

Нэн эртний үеийн хүмүүжил сургалтын ажил нь том хүмүүсээ дагаж өөрсдийн

амьдарлын үйл ажиллагааны явцад аяндаа сурч хүмүүжиж байсан үе юм. Байгалийн

бэлэн бүтээгдэхүүнтэй харьцаж уг эд зүйлсийг засаж сайжруулах, бусдыг дурайх,

өөрсдөө элдэв зүйлийг хийж үзэх зэрэг ухамсарын хүмүүжил сургалтын ажлыг

энгийнээс энгийн байдлаар Ш.Шагдар багшийн тодорхойлсноор ―санамсаргүй үйл

ажиллагааны үе‖ буюу залуу үеийг хөдөлмөрт сургах хэлбэрээр хүмүүжил, сургалтын

ажил явагддаг байсан байна.

Эцгийн эрхт ѐсны үед мал аж ахуй, газар тариалан, гар урлал хөгжих үед

хөдөлмөрт сургахын зэрэгцээ домог яриа, үлгэр, зан заншил асуудлыг танилцуулах

хэлбэрээр сургаж хүмүүжүүлж байсан нь үлгэр, домог, бүжиг, дуу, хөгжим зэрэг ардын

аман зохиол бүтээлүүд нь хүүхдийн ѐс суртахуун, зан үйлд сургаж хүиүүжүүлэхэд

ихээхэн үүрэгтэй байсан байна.

XIII зууны үеэр Монгол феодализм эрчимтэй хөгжиж ирэхийн хамтад

Монголын нийгэм нийтээрээ урагшин хөгжиж монголчуудын монголын соѐлын

хөгжил ч түргэсэн хөгжсөн байна. Мал аж ахуйг эрхлэн явуулах, малаас гарах ашиг

шимийг боловсруулан хэрэглэх, нүүдлийн мал аж ахуйн нөхцөлд аж байдлаа

зохицуулан амьдрах арга ухаан суралцан хөдөлмөрийн багаж хэрэгсэл нилээд хөгжин

гэр, тэрэг зэргийг бүтээсэн байх юм.

Тэмүүжин бага наснаасаа амьдралын хатуу зовлон зүдгүүрийг амсан

амьдралынхаа явцад тухайн орчинтойгоо хэрхэн зохицож амьдарч байсан нь

―Монголын нууц товчоонд‖ тодорхой бичээстэй байгаа билээ. Энэ Тэмүүжин Чингис

хааны оюун ухаан боловсрол нь жилээс жилд тэлэн хөгжиж улам ухаажин боловсорч

байсны тод жишээ юм. Тэмүүжин Чингис хаан өсөж том болохынхоо хирээр амьдрах

ухаанд суралцан байлдааны тактик төлөвлөгөөгөө нарийн боловсруулан аравт, зуут,

мянгат, түмтийн зохион байгуулалтаар хийж амжилтад хүрч байсан нь тухайн үеийн

цэргийн сургалтын /боловсролын/ менежментийг оновчтой хийж байсны тод жишээ

юм.

Эртний Монголчууд монголын соѐлын түүхэнд гарсан нэг том үйл явдал бол

Монголчууд уйгуржин бичиг үсэгтэй болсон явдал юм. Энэ нь Монголчуудын улсын

албан ѐсны бичиг болж байжээ.

Чингис хаан 1204 онд нйман аймгийг байлдан дарах үеэр Таян хааны бичгийн

сайд Тататунгааг хааны тамганы хамтаар олзлон авч бичигтэй тамганы учрыг асууж


11

мэдээд уул тамгыг төрийн хэрэгт хэрэглэх болсон ба мөн уйгуржин бичгийг ноѐд

түшмэдэд зааж сургахыг Тататунгаад тушаасан байна. Энэ нь Монгол аймгуудын дунд

уйгуржин бичгийг хэрэглэх болсон ч Чингис хаан найман уйгур аймгуудын бичгийн

хүмүүсийн тусламжтайгаар уйгуржин бичгийг анх нийт монгол улсын албан бичиг

болгосон гэж үзэх үндэстэй юм.

Чингис хаанаас өмнө XIII зуунд Монгол аймгуудын дунд бичиг үсэг байгаагүй

гэж үзвэл учир дутагдалтай юм. Уйгуржин бичгийг XIII зуунаас өмнө хэрэглэж байсан

үндэслэл нь гэвэл уйгуржин бичгийг нийт монгол бичиг болгох үеэр энэхүү бичгээр

хэвшил болон тэмдэглэгдсэн бөгөөд нэгэнт бүрэлдэн тогтсон эртний монгол бичгийн

хэл байжээ. Чингис хаан эртний монгол бичгийн хэлийг тэмдэглэж байсан уйгуржин

үсгийг тэр хэвээр нь авч нийт монгол улсын албан хэрэгцээнд хэрэглэх болжээ. Тэр үед

уйгуржин бичгийн XIII зууны монгол аялгуунд тохируулах талаар арга хэмжээ аваагүй

байсан нь дараах жишээнд харагдаж байна. Тухайлбал, ―уул‖ гэсэн үгийг XIII зуунд

―аул‖ гэж хэлдэг байсан боловч ―агула‖ гэж бичиж байжээ. ―Хятан хэл бол XIII-XIY

зууны Монгол хэлнээс илүү эрт үеийн онцлог шинжтэй бөгөөд Хятан нарын их бага

хоѐр бичгийн бага бичигт гэдэг нь Уйгуржин бичиг байсан бололтой‖ гэж Ш.Шагдар

багш Монголын боловсролын түүх номондоо тэмдэглэсэн байна\1-35\.

Монголын их гүрний үед уйгуржин бичгийг төрийн албан хэрэгт өргөн хэрэглэх

болсон нь энэ бичигтэй ноѐд түшмэдүүд болон түүний үр хүүхдүүдэд сургадаг байсан

байна. Монгол хаадын дэргэд найман уйгур, хэрэйд зэрэг бичгийн сайд түшмэд

уйгуржин бичгээр төрийн бичгийг хөтөлж байсан байна. Энэ бичиг соѐл цаашид улам

боловсронгуй болсоор Мөнх хааны үед перс, уйгур, хятан, тангууд зэрэг хэлний сайд,

түшмэдүүд олноор ажиллаж, ямар оронд бичиг зарлиг илгээнэ тэр хэл бичгээр нь

бичдэг заншилтай байжээ. Гэхдээ уйгуржин бичиг Монгол Улсын албан бмчиг байсан

учир гадаад хэлээр бичсэн бичиг баримтыг заавал уйгуржин бичгээр хөрвүүлэн хадмал

хийсний дараа гарын үсэг зурдаг заншилтай байжээ. Өгэдэй хааны үед их сайд буюу их

бичигч Чинхай хятадаар бичсэн бичиг баримтыг уйгуржин бичгээр хөврүүлдэг байсан

бөгөөд эс хөврүүлбэл хүчингүйд тооцдог байжээ.

Эртний Монголчуудын дунд уран яруугаар толгой холбон шүлэглэх, элч

зарлагын аман мэдээ, захиа, хаадын зарлиг, сургааль, хуралдай, найр хурим зэрэг олны

хурал цуглаан дээр хэлэх баяр ѐслолын үг яриа зэргийг яруу сайхан товч үгээр

илэрхийлдэг өвөрмөц богино хэлбэрийн өгүүлэл хөгжиж байжээ. Үүний онцлог нь утга

гүн, үг цөөн, цээжлэхэд хялбар дөхөм байсан байна. Эртний Монголчууд дунд зэргийн

элч зарлагын мэдээ захиаг толгой холбон ѐгт битүү утгатай, шүлэглэсэн үгээр харьцдаг

заншилтай байжээ. Үүний зэрэгцээ чухал мэдээг цаасан дээр бичиж алдаж осолдохоос

хамгаалан сэргийлдэг заншил ч байсай байна. XIII зууны үеийн

Монголын соѐлын түүхэнд гарсан том үйл явдал бол ―Нууц товчоо‖ бүтээл анх

зохиогдсон явдал юм. ―Монголын нууц товчоо бол Монголын язгууртан ноѐдын талыг

баримталсан зохиол боловч үзэл санааны хувьд дэвшилтэд зохиол гэж эрдэмтэд нэгэн

дуугаар үзэж байна.‖ гэж Ш.Шагдар багш Монголын боловсролын түүх номондоо

тэмдэглэсэн байна.

―Нууц товчоо‖-г зохиосон хүн нь Монголын аман зохиол, ардын уран цэцэн үгсийг

ашиглан XIII зууны үеийн түүхийг уран зохиолын аргаар дүрсэлжээ. Энэ зохиолд ард

түмний баатарлаг туульс, ардын аман яруу найргаас зээлдэн авсан зүйл арвин их


12

байгаа юм. Энэ зохиолд Чингисийн дайн дажины хөлд нэрвэгдэн зовсон дайныг

жигшин, энх тайвныг мөрөөдөн эгэл монгол хүмүүсийн бодол санааг аль нэг

хэмжээгээр тусгасан байна.

XIII-XIY зуунаас хойш монголчуудын дунд гоѐж чмэглэх, мод, арьс ширэн дээр

сийлбэр хийх, төмрөөр хийдэг уран дарханы ба урлаг нилээд хөгжсөн байна.

Тухайлбал, монголчууд гэр сууцаа гоѐх, хээ угалз хийх, амьтны дүрс, мод цэцэгний

дүрсээр гоѐдог уламжлал байжээ. XIII зууны үед монголчууд төмрийн хүдэрээс төмөр

гарган авч жад, сүх зэрэг багаж хэрэгсэл хийхийн зэрэгцээ морь, хүний хуяг хийж гоѐх,

чимэглэл хийдэг байжээ. Татараас Тэмүүжингийн цэргийн олзолсон зүйлийн дотор алт,

мөнгөөр хийсэн эд зүйлс байсан бөгөөд хөнжилийг мөнгөөөр чимэглэсэн зүйл, алтаар

бүс чимэглэсэн зүйлс ч олдсон юм. Их Монгол улсын үед Хятад дундад Ази европын

суурин орнуудын соѐлын нөлөөгөөр Монголын хаад олзлогдсон дархчуудын хүчээр

тансаг орд харшийг монголд бариулж байсан байна. Тухайлбал, Хархорумыг 1220 онд

байгуулсан. Монголын газарт оршин байсан олон угсаатны хэрэглэж байсан бичиг үсэг

уйгур, түрэг, хятан, хятад, тангад бичгээр үйлдсэн бичиг үсгийн дурсгалт зүйлүүд

монголын нутаг дэвсгэрээс олдсон явдал, Монголчуудыг XIII зуунаас өмнө бичиг

үсэгтэй байсныг харуулж байна.

Эртний үеийн Монгол Улсын төрийн түшмэл хүнд тавигддаг байсан чухал

гурван шаардлага байсан байна. Үүнд:

Нэгдүгээрт: Засаг хуулиа дээдлэх

Хоѐрдугаарт: Төр ѐсоо дээдлэх

Гуравдугаарт: Оюун бодлоо дээдлэх явдал байжээ.

Чингис хаан Хорезмыг дайлахдаа хишигтний дэргэд бичээчийн албыг бий болгож

түүндээ бичиг хэргийн өндөр мэдлэг боловсролтой хүмүүсийг оруулж байжээ. Юан

улсын сударын баримтад тулгуурлан хөвгүүдийн улсын сургуулийг Өгэдэй хаан

байгуулсан нь их монгол улсын төрийн албан хаагч бэлтгэх сургуулийн үндэс суурь

болсон гэж үзэж байна. Хубилай хаан 1262 онд зарлиг буулган багшийг томилон хүн

сургах асуудлыг үүрэг болгосон байна.

Ингэснээр засаг захиргааны нэгжүүдэд сургуультай болж Юан улсын үед улсын

хөвгүүдийн сургуулийн яамыг 1287 онд, Монгол улсын хөвгүүний сургуулийн яамыг

1277 онд, Лалын шашны үндэсний улсын хөвгүүний сургуулийн яамыг 1314 онд

байгуулж байсан баримт түүхэнд тэмдэглэгдсэн байна. 1271 онд Хубилай хааны

тушаалаар Их монгол улсын хөвгүүдийн сургуулийг тус тус байгуулж байсан байна.

Эдгээр сургуулийн сургалтын агууллагад нь нийгмийн гишүүдийн харилцаа, бодис

судлал, гүн ухаан, төр ѐс суртахуун, түүх, уран бичлэг, математик, бясалгал хийх зэрэг

хичээлүүд оруулдаг байжээ.

Дүгнэлт

Монголчуудын эрт үеэсээ нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэдэг ч Эзэн Чингисийн

үеэс хотуудыг байгуулж гар урлал, худалдаа, тариаланг хөгжүүлж бичиг соѐлын

боловсролыг эрхэмлэж ирсэн нүүдлийн өвөрмөц соѐл иргэншилтэй ард түмэн.


13

Хэдий нүүдэлчин амьдралтай ч үр хойчоо хүмүүжүүлж сургах нь суурин аж

ахуй эрхэлдэг ард түмнийг бодвол бэрхшээл ихтэй нэлээд өвөрмөц ялгаатай байсан ч

эрдэм боловсролыг эзэмшүүлж, хөгжүүлсээр ирсэн нь өнөөг хүртэл хадгалагдан,

уламжлаж үлдсэн түүх соѐлын олон олон бүтээл туурвилууд бидэнд бий.

Монгол нутаг дэвсгэрээс олдсон олон угсаатны бичиг үсэг Уйгур, Түрэг, Хятан,

Хятад, Тангад бичгээр үйлдсэн бичиг үсгийн дурсгалт зүйлүүд нь Монголчуудыг XIY

зуунаас өмнө бичиг үсэгтэй байсныг харуулж буй явдал юм.

Эзэн Чингис хааны удирдахуйн ухаан, тактик, төлөвлөгөө нь цэргийн сургалтыг

оновчтой зохион байгуулахаас гадна бичиг хэргийн өндөр мэдлэг, боловсролтой

хүмүүсээр бичээчийн албыг бий болгосон явдал нь Их Монгол улсын төрийн албан

хаагч бэлтгэх хөвгүүдийн сургуулийг байгуулах Чингис хааны үеийн боловсролын

менежментийг тодруунаар харуулж байна.

Conclusion

In ancient time, Mongolian who manages nomadic cattle breeding bun in age of

Chinggis khan, they build cities and develop hand made, trade, and farming, have special

culture.

Although, they are nomads but they pedagogy their generations and manage cattle

breeding. Also they have a lot of creatures about their culture and traditional history.

There are many ethnic writing and records that are written Uigar, Khyatan, Chinese

and Tangad in Mongolia. That are demonstrated Mongolia have been having literacy since

14th

century.

The Management issues, tactics, and planning of Chinggis khan successfully organize

military drill. Also, it‘s created typist staff is consist of highest educational people. That is

demonstrated educational management of Chinggis khan‘s period.


14

Олон улсын банк санхүү, нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхмийн

зөвлөх багш, проф.гаалийн итгэмжит зөвлөх Л.Минжин

Чингис хааны зам харилцаа, өртөөг хөгжүүлэх бодлого,

ач холбогдол

Мэдээллийг найдвартай түргэн шуурхай дамжуулах, түргэн солилцох,

нууцлалыг хадгалах, түүгээр дамжуулан нийгэм, хүмүүс, улс орны хэргийг зохицуулах

нь эрт дээр үеэс хүн төрөлхтний оюун ухаан, чадварыг шалгасан бэрхшээлтэй асуудал

байсан нь нийтлэг үйл явц байсан бөлгөө.

Түүнээс гадна аливаа улс гүрэн төрийн хэргийг шуурхай бөгөөд эндэгдэлгүй

бүтээх нь улс гүрний аюулгүй байдал хангагдаж, хүчирхэг байж, нөгөө талаасаа бол

суларч доройтоход нөлөөлөх олон хүчин зүйлсийн нэг гэдэг үүднээс чухал үүрэг

гүйцэтгэх зам харилцаа нь зөвхөн дэд бүтцийн төдийгүй төр, захиргааны албаны

хэрэгсэл болж байв.

Чингис хааны байгуулсан тулгар төр, Их Монгол улсын өртөө зам нь сүлжээ,

хамрах хүрээ, зохион байгуулалт, гүйцэтгэсэн үүрэг, ач холбогдлоороо дэлхий дахины

түүхийн эрт, дундад үеийн зам харилцааны хэлбэр, арга хэрэгсэлтэй эгнэшгүй гэж үзэх

бүрэн үндэслэлтэй.

Хүн төрөлхтний бүх үеийн түүхэнд байсан дэд бүтцийн нэг гол хэлбэр өртөө

замын хувьсал хөгжилд ч монголчуудын өвөг дээдэс бас чамгүй хувь нэмэр оруулжээ.

Хүннүгийн элч нар ―гэрэгэ‖ тэй зорчиж байсан нь тэд ―уургийн улаатай‖

төсөөтэй зам харилцаатай байсныг гэрчлэх бөгөөд Хүннүгийн өмнөт хил хязгаарт

харийн дайсан халдахад Шаньюй зэрэг ихэс дээдэс даруй мэдэж, харьяат иргэдээ

нүүлгэж хамгаалж чадаж байсан нь мэдээлэл хурдан түгэж, тархаж байсан баримт юм.

Хожмын нүүдэлчдийн төр улсууд зам харилцааны энэ уламжлалыг өвлөн өв

залгамжлан хөгжүүлсээр Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын үед хөгжсөн

бөгөөд XIII зууны үед Монголчууд дэлхийд олон өртөөг зам тээвэр, харилцаа

холбооны цогц сүлжээ болгож зохион байгуулж дэлхийн талыг эзэгнэж Их Гүрний

хэмжээнд үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлсэн байна.

XIII зуунд монголчууд хүчирхэгжиж Их Гүрэн болоход нөлөөлсөн гол хүчин

зүйлсийн нэг нь сайтар хайгуул хийсний үндсэн дээр нэвтрэх боломж бий болгон (зам

харгуй, давааг засах гэх мэт) зам, түүний дагуу байгуулсан өртөө байсан.

Юуны учир өртөө байгуулах болсон, ямар зохион байгуулалттай байсан, тухайн

үед ямар үүрэг гүйцэтгэж, энэхүү нүсэр ажлыг хэрхэн гүйцэлдүүлж, төрийн

удирдлагын гол хөшүүрэг болгож чадав гэдгийг он дараалалын бичиг хөтлөгчид,

судлаачид, өрнө дорнын олон элч төлөөлөгч, түүх судар, аян замын тэмдэглэлүүддээ

тодорхой бичиж үлдээжээ.

―... Эзэнт гүрний нутаг дэвсгэр өргөжин тэлэхийн хэрээр холбоо, харилцааны

хурд тэдний нутаг дэвсгэр, хил хязгаар улам өргөжин дайсныхаа үйл ажиллагааг

тагнан мэдэж магадлах, өрнөөс дорно руу, алс дорнод хязгаараас өрнө рүү бараа

зөөвөрлөх зайлшгүй шаардлагатай болсон гэж Ираны түүхч Ата Малик Жувейни

тэмдэглэсэн байдаг.


15

Шинэ нутаг дэвсгэр байлдан дагуулах бүрт Чингис хаан буухиа бэлтгүүлж, зар

мэдээ дамжуулж, дайсан хийгээд холбоо тогтоох улс орны тухай шуурхай бөгөөд ултай

мэдээлэл авснаар амжилтанд хүрч байв. Түүнчлэн их цэрэг явах зам дагуу чухал чухал

сүв, газарт тусгай ―Сүбэчи‖ харуул суулгаж, цэргийн элчид хүрэлцэх унаа, хөсөг зэхэж

бэлэн байлгадаг байсан нь өртөөний бас нэг хэлбэр юм.

Өөрөөр хэлбэл тэр үед өртөө зам бий болгосон боловч бүрэн төгөлдөр болж,

нийт гүрнийг хамарч чадахгүй байсан бололтой. Зарим зах хязгаар нутагт уургын улаа

хэрэглэсээр байжээ. Хэдий тийм ч мэдээлэл дамжуулах хугацаагаа тэр үедээ өмнөх

болон тухайн үеийн бусад улсын холбоо, харилцааны хурднаас хол давсан хурдтай

байв. Гэвч өртөө зам хийгээд уургын улааны холимог хэлбэр нь Монгол улс цомхон

байсан гагцхүү тэр үедээ л зохицсон хувилбар байсан билээ.

XIII зууны эхний үед (1206 онд) Чингис хааны байгуулсан Нэгдсэн Монгол

улсын гадаад орчин ямар байв? Аян дайн ямар зорилго тавьсан талаар монголын болон

гадаадын түүхчид олон янзын дүгнэлттэй байсныг монголчууд мэднэ.

... Монгол туургатныг нэгтгэж Монгол улс байгуулсан тэр цаг үед (1206 он)

Монгол улсын газар нутаг, Умардад Байгаль нуураас өмнөдөд түмэн газрын цагаан

хэрэм хүртэл зүүн зүг Хялганы нуруунаас Өрнө зүг Алтайн уулс өнгөртөл байжээ.

БНМАУ-ын Түүх 1 боть УБ 1966, 214-р тал

Монголын зүүн, зүүн өмнөдөд Зүрчидийн Алтан улс, баруун өмнөд этгээдэд Ганьсу

орчмоор Сися хэмээх Тангуд улс тус тус зах нийлж байв. Мөн баруун зүгт дорнод

Туркестан дундад Азийн зарим нутгийг эзлэн оршин байгаад хожим нь эзлэгдсэн хар

Кидантай зах нийлж байсан Хоризм улстай нутаг залгах болов. Эдгээр хөрш орнууд нь

янз бүрийн шалтгаанаар Монголын хувьд найрсаг бус харилцаатай байсан, тэдний

талаас учирч болох аюулыг урьдчилан арилгахаас гадна эдийн засгийн хувьд тэднийг

эзлэх сонирхол байсан бололтой. Тангуд улсын байршил нь өрнө, дорныг холбосон

―Торгоны зам‖-ын гол зангилаа болж байснаараа маш чухал байв. Нөгөө талаас мал аж

ахуй, газар тариалан нэхэх гар үйлдвэр нь их алдартай, хоѐр бөхтэй улаан тэмээ нь

чанар сайтай, хөх, цагаан давсаар элбэг баян нутаг байв. Алтан улс Манж нь Монголд

нэн халгаатай бодлого явуулснаар тал нутгийн нүүдэлчдийг хооронд нь дайсагнуулж,

тэднийг эрхшээлдээ оруулахыг зорьж ирсэн түүхтэй. Алтан улс нь мөн Түвэд, Энэтхэг,

Дундад Азийн харилцах ―Торгоны зам‖-ын гол зангилааг эзэмшиж байв.

Хорезм улс нь баруун Туркестаны нутаг Аму-Дарья мөрний адгаар оршиж

байсан эртний өндөр соѐлтой Дундад Азийн томоохон улсын нэг байжээ. Хорезм, өрнө,

дорно, умар, өмнө зүгийн худалдааны дамжлага төв болж, олон улсын худалдаанд

чухал байр эзэлдэг байв. ―Хорезм улсыг Монголын түүхчид сартуул улс, ард иргэдийг

нь сартуул иргэн хэмээн нэршжээ.‖ гэж Ч.Далай ―Их Монгол улс‖ номондоо

тэмдэглэжээ. Тэр үеийн Хорезм улс нь дундад Ази, Иран, Афганистаны нутаг

дэвсгэрийг бараг бүхэлд нь эзэлсэн цэргийн их хүчтэй орон байсан түүхтэй. Чингис

хааны ерөнхийлөн удирдсан аян дайны \1209 онд эхэлсэн\ Тангуудыг довтолж, 1218

онд дөрөвдэх удагийн дайлаар бүрэн эзлэв. Харин Алтан улсыг 3 үе шаттай \1211-1217,

1217-1223, 1229-1234 онд\ эзлэв. Дундад Ази, Өрнө зүгт хийсэн таван жилийн \1219-

1224 онд\ аян дайн ялалтаар дуусаж Хорезмыг 1224 онд бүрэн эзэлсэн. Цаашдаа

Монголын цэрэг Дундад Ази, Афганистан, Пакистан, Умард Энэтхэг, Иран, Ирак ,


16

Азербайджан, Гүрж, Армен, Өмнөд Оросын тал нутгийг үндсэндээ байлдан эзэлсэн

байна.

―...Ингэж Их Монгол улсаар төвлөрсөн Монгол гүрэн үүсч, Хятадаас гадна

дундад Ази, Иран, Орост хэд хэдэн бие даасан шинжтэй хаант улс бүрэлдэн тогтох үүд

хаалга нээгджээ.

Ч.Далай ―Их Монгол Улс‖ 2006, 178-р тал

Чжунду тэмдэглэхэд Чингис хаан 1215 онд эх нутагтаа буцахдаа Алтан улсын

нийслэл Чжунду |Бээжин|-г эзлэх үеэр нэр нь тодорсон Елюй Чуцайг \эрдэмтэн

түшмэл\ дуудан уулзаад эзэндээ үнэнч чанар, эрдэм мэдлэгийг нь тоож үзээд өөрийн

зөвлөх эрдэмтнээр авч ажиллуулсан түүхтэй. Ингэж их хүн, их хүнээ таньсан гэдэг.

Чингис төр түмнээ төвхнүүлэх нөр их ажилдаа түүнийг түшиг болгож явсан...

Улмаар Чиннгис хааныг таалал төгссөний дараа ч тэрээр Өгөдэй хаантай хамт

ажиллаж Их Монгол улсын эдийн засаг, гааль татварын бодлогыг санаачлан

боловсруулж 1234 онд Өгөдэй хаан Хар хорум хотноо Гаалийн ерөнхий газрыг

байгуулж дээр дурьдсан Чу мэргэнд хариуцуулж байсныг академич Ч.Далай агсан

нотолсон байдаг.

Их Монгол улсын гадаад зах хязгаар улсын хил байхаа больж Эзэнт гүрний гол

нутаг уугуул Монгол орон ба бусад эзэмшлүүдийн хоорондох дотоод хил хязгаар

болон хувирсан байна. Монгол гүрний гадаад хил хязгаар дорно зүгт Ляодун \Лео

голын зүүн талын нутгийн булан хавиас өрнө зүг Уралын нуруу өнгөрч, Газар дундын

тэнгис, Хар далайн зүүн эрэгт хүрч байв. Харин өмнө зүг Түвэд, Хятадын нутаг

бүхэлдээ эзэнт гүрний мэдэлд багтаж байв.

Ер нь энэ асар уудам нутаг бүхий, бас өөрөөсөө хүчирхэг, хөгжилтэй улс

орнуудыг эзлэх, тэр дундаа хэн ч нэвтэрч байгаагүй уул даваа, их гол мөрнүүдийг

даван гарах, зам харгуйг гаргах засварлах, гүүр барих, өртөө байгуулах зэргээс эхлээд

дэд бүтцийн нөхцөл байдлыг бий болгож, цэргийн стратегийн тогтолцоо боловсруулж

байсан. Ийнхүү Чингис хаан болон түүний угсаа залгамжлагчдын гадаад орнуудад

хийсэн аян дайн нь гадаадын зарим эрдэмтдийн үзэж байсан шиг бэлчээр нутгийн

төлөө ч дайн байсангүй, Монголын Феодолууд бусдын газар орныг булаан

дээрэмдэхийн төлөө ч дайн байсангүй. ―...Харин дэлхий дахиныг нэгэн журамд

оруулах буюу дэлхий дахиныг Монголын хүрээнд оруулах буюу дэлхий дахиныг засан

тохижуулахын төлөө хийсэн нэг ѐсны шударга дайн байв‖ гэж Монголын эрдэмтэн

Ж.Заанхүү тэмдэглэжээ. Энэ дүгнэлт нь сонирхолтой бөгөөд цаашид судлан нэг мөр

болговол Монголын түүх судлалд шинэлэг хандлагыг бий болгох ѐстой.

Сүүлийн үед гадаад дотоодын эрдэмтэд, судлаачдын зохиол бүтээлүүдэд

Чингис хааны үйл хэргийг бодитойгоор авч үзэж бүхэлдээ эерэг талаас нь дүгнэх

болжээ. Энэ нь түүний үйл ажиллагааг даяаршлын асуудалтай холбон дэлхий дахины

нэгдмэл байдлыг бий болгоход жинтэй хувь нэмэр оруулсан болохыг дэлхий дахин

хүлээн зөвшөөрч байгаагаар илэрч байна. Дэлхийн нэр хүндтэй ―Вашингтон пост‖

сонин 1995-12-31-ий дугаарт Чингис хааныг 1101-2000 оны хамгийн алдартай хүнээр

тодруулахаар дэвшүүлсэн тэмдэглэлдээ ―... Өнгөрсөн мянган жилд гарсан хамгийн том

үйл явдал бол цэвэр нэг л үндэстэн дэлхий даяар сүр хүчээ бүрэн төгс илтгэж чадсан

явдал бөлгөө. ...Тэр болон түүний залгамжлагчид Европ-Ази тивийг хамарсан чөлөөт

худалдааны асар өргөн уудам бүс бүрдүүлж дорон-өрнийн соѐл иргэншлийн хэлхээ


17

холбоог бэхжүүлж өгсөн юм. Үүнийг дундад зууны үеийн ГАТТ \Тариф худалдааны

ерөнхий хэлэлцээр буюу 1995 оноос нэр нь өөрчлөгдөж өнөөдрийн Дэлхийн

худалдааны байгууллага болсон түүний үндсэн үүрэг нь олон улсын худалдаанд тэгш

эрх тогтоох, ялгаварлан гадуурхахгүй байх зарчмыг үндэслэн гаалийн тарифыг

бууруулах, тарифын бус хориг саад хязгаарлалтаас аль болохоор татгалзах замаар

чөлөөт худалдааны бодлого баримтлахыг гишүүн орнуудын үүрэг болгодоггүй гэх

мэтийн тогтолцоо байсан гэж хэлж болох гэж дурьдсан байна.

―...Тэд интэрнэт бүрэлдэхээс аль тэртээ 700 жилийн өмнө дэлхийг холбосон

сүлжээг анх бий болгосон байна. Тэрээр хүн хүч, шинэ арга технологийг сүлжилдүүлж,

дэлхий ертөнцийг ойртуулан нягтруулсан хүн‖ хэмээн Солонгосын сэтгүүлч Ре

―Мянган жилийн түүхэн хүн‖ сар 8, УБ 1999 он, ―Их шуурганаар сийлгдсэн түүх‖ УБ

2003 он гэсэн номнуудад бичсэн байна. Ингэж Чингис хааны дэлхий дахинд

гүйцэтгэсэн үүргийг орчин үеийн даяршлын үйл явцтай холбон өвөрмөц санаагаар

тодорхойлсон байна. Энэ анхны номонд зориулж бичсэн оршилд Сөүлийн Их

Сургуулийн профессор И Мен Сү бичихдээ: ―Зохиогч 800 жилийн тэртээх Чингис

хааны алдар гавьяа өнөө хүртэл тэр чигээрээ үргэлжилж ирсэн юм‖ гэж онцлон

тэмдэглэжээ. Хүн амын дийлэнх нь төвлөрсөн Хятад, Араб, Европын соѐл иргэншилт

орнуудыг Монголын эзэнт гүрэн нэгтгэж, дундад зуунаас хойшх хүн төрөлхтний цоо

шинэ загвар бий болгосон юм. Бидэнд эх дэлхий гэсэн нэг л гэр бий гэсэн ойлголтын

эх үүсвэр, глобальчлалын тогтолцооны эхлэл тэр байсан ажээ. Чингис хааны эдийн

засгийн бодлого нь эдүгээгийн ГАТТ-ын үндэс суурь болж, тэр үеийн харилцаа,

холбооны гол хэрэгсэл болж байсан Монголын өртөөний тогтолцоо нь өнөөдрийн

интернетээр биелэлээ олж байна‖ гэсэн бол, мөн дээр дурдсан зохиолч Ким Жон Ре.

―Их шуурганаар сийлэгдсэн түүх‖ УБ 2003 номондоо ―... Зарим хүмүүс эдүгээгийн

мэдээллийн технологийг хүн төрөлхтний түүхэнд гарсан гурван том хувьсгалын нэг

гэж үздэг.

... Өнөөдөр шинэ түүхийн их талбарыг холбон буй их суваг бол интернет. Гэтэл

сонирхолтой тэрхүү интернетийн үндсэн загвар бүр 13-р зууны Евразийн тал нутгын

нүүдэлчдийн их гүрэнд үүссэн нь бодит юм. Чингисийн Их гүрэнд өргөн уудам

Евразийг нэгэн нетворкийн сүлжээнд холбож байсан харилцаа холбооны арга зарчим

байсан ба энэ нь ӨРТӨӨ юм‖ гэжээ.

Академич Ж.Болдбаатар энэ өвөрмөц санаатай санал нэг байгаагаа дурдаад

―Монголчууд дэлхий дахины түүхнээ‖ УБ-2007 он номондоо ―... Эдүгээгийн

судалгаанд Чингис хаан бол Монголын төрийн сэцэн билэгт зүтгэлтэн, Монгол

үндэсний гарамгай баатар, аугаа их жанжин, өнөөгийн дэлхий ертөнцийг үндэслэгч

хэмээх үнэлгээ илт давамгайлж байна... Сүүлийн 850 шахам жилийн хугацаанд дэлхий

дахины түүхэнд гарамгай үүрэг гүйцэтгэснийхээ хувьд нэг ч төрийн зүтгэлтэн Чингис

хаан шиг судлаачид, зохиолч, сэтгүүлчдийн анхаарлыг татаж чадаагүй гэж бардсангаар

хэлж болно гэж тэмдэглэсэн байна.

―...Хүн төрөлхтний түүхэнд Монголчууд парламентат ѐсны өвөг гэж хэлж болохоор Их

Хуралдай, Сэцэдийн Зөвлөл зэрэг нүүдэлчдийн ардчилалын шинжийг өөртөө агуулсан

өвөрмөц бүрдлүүдийг анх үүсгэн өвлүүлсэн гэж хэлж болно‖ гэжээ.

Энэтхэгийн улс төрийн нэрт зүтгэлтэн, ерөнхийлөгч асан Ж.Неру ―... Чингис

хаан бол өчүүхэн ч эргэлзээгүйгээр түүхэнд тодорсон удирдагч, цэргийн гарамгай


18

жанжин байсан. Түүний хажууд Александр, Цезарь нар ч жишигдэх бөгөөд цэргийн

хувьд хүчирхэг байсан атал бусад улстай найрамдахыг чухалчилж, суурин соѐл

иргэншлийг амьдралтай хослуулахыг хүссэн...‖ гэж ―Ертөнцийн түүхийг сөхөн үзвэл‖

УБ 2010 он 1-р боть номондоо 1930-аад онд дурьдсан нь эрдэмтэд, судлаачдаас Чингис

хаанд очсон анхны эерэг дүгнэлт гэж үзэх болов. Үнэхээр ч энэ дүгнэлтийг нотлох

зөвхөн нэг баримт нь Бат хааны цэрэг 1241-1242 оны өвөл Унгар улсыг эзлээд Дунай

мөрний нэгэн аралд түр амарч байхад нь элч хүрч очиж /Хар Хорумаас 6 долоо

хоногийн дараа 7000 гаруй км-ийн цаана байсан/ Өгөдэй хаан таалал төгссөн учир Их

Хуралдайгаар дараагийн хаан сонгоход оролцуулахаар Бат хааныг буцаж ирэх мэдэээ

\шуудан\ хүргэж очсон түүхтэй. Энэ нь нэг талаар нүүдэлчдийн төрт ѐсны ардчилалын

илрэл гэж үзэх үндэстэй. Хар Хорумаас Будапешт хооронд 7000 гаруй км зайтай газар

морьтой илч 6 долоо хоногт хүрч очсон гайхамшигт баримт нь мөн л Монголчуудын

гаргасан зам, харилцаа холбоо, өртөөний найдвартай, түргэн шуурхай сүлжээ байгуулж

чадсаны баталгаа мөн билээ.

Америкийн антропологийн профессор эрдэмтэн Жек Ведерфорд ―Өнөөгийн

ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан‖ гэдэг ном А.Мөнгөнзулын орчуулгаар 2000 онд

хэвлэгдсэн бөгөөд 2011 онд энэхүү номыг Г.Ганболд орчуулан дахин хэвлүүлэхдээ

зохиогчийн нэрийг Жак Уэтерфорд гэж тэмдэглэжээ. Тэрээр өөрийн бүтээлдээ \2000

оны хэвлэл\ ―... Чингис хаан салангид олон жижиг аймгуудын эринийг эцэслэж,

тэднийг худалдаанд суурилсан дэлхийн нэгдмэл тогтолцоонд оруулж, түүхэнд урьд

өмнө байгаагүй нэгдмэл гүрэн болгон нэгтгэсэн билээ. Тэр хад чулуугаар биш, харин

улс гүрнээр уран баримал босгосон юм. Тэр шашин ѐс заншил, үе залгамжлах

эрхэнд\эрх зүй\ биш улс төр, худалдааны хүчинд тулгуурласан өнөөгийн ертөнцийн

суурийг тавьсан‖ гэсэн бол цааш нь :

―... Чингис хааны морьт цэргүүд 13-р зууныг туулахдаа тив дэлхийн хил хязгааруудыг

өөрчилсөн юм. Дорнот Европт Монголчууд Славьяны арав гаруй вант улсыг Орос

оронд нийлүүлсэн, зүүн Азид зүүн талаараа Манжуур дахь Зүвчидийн нутаг, баруун

талаараа Түвэд болон говьтой хил залгаа Тангуд улсыг, зүүн Туркестаны Уйгарын

нутагтай Сүн улсын үлдэгдлийг нэгтгэж 3 үеийн туршид Хятад улсыг эмхлэн

байгуулсан юм. Монголчууд эзэмшил нутгаа тэлж өргөжүүлэхийн хэрээр тэдний

тогтоосон хил хязгаарыг орчин цагт бараг тэр хэвээр нь хадгалж хоцорсон Солонгос,

Энэтхэг улсууд үүссэн. Чингис хаан ойр хавийнхаа олон иргэншлийг дэлхийн шинэ

журамд холбон нэгтгэсэн юм.

1162 онд түүнийг мэндлэх үед хаяа дэрлэсэн хөршөөсөө \өөр\ бусдын соѐл

иргэншлийн тухай үл мэддэг бүс нутгийн соѐл иргэншлүүдээс дэлхийн хуучин дэг

журам бүрдэж байсан. Хятадууд Европыг, Европчууд Хятадын тухай дуулаагүй,

тэдний хооронд хэн ч аялж зорчоогүй үе байсан билээ. Тэгвэл Чингис хаан 1227 онд

бие барахын цагт тэдгээр орнуудад дипломатын болон худалдааны хэлхээ холбоо

тогтсон нь өдгөө хадгалагдсаар байна.

―...Торгоны зам дагуух худалдаа наймааны тархай бутархай, уйтгар төрүүлэм

нам гүм суурингуудыг түүхэнд хамгийн том чөлөөт худалдааны бүсүүд болгож

өөрчилж хувиргасан билээ‖ гэж дурьдсан гадаадын эрдэмтэдийн зүгээс хийсэн

сонирхолтой бөгөөд санал нийлж болох талтай.


19

Жак Уэтерфорд ―Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан‖ орчуулсан

Г.Ганболд УБ2011 18-19 тал

дүгнэсэн нь дээр дурьдсанчлан Монголчуудын бүрдүүлсэн даяаршлын болон

интернетийн загвар, : зам харилцаа, өртөө зохион байгуулж, өргөн уудам газар нутаг

эзэмшил улсуудыг нэг төвөөс удирдах холбоо мэдээллийн сүлжээ, улсууд хоорондоо

аялан явахад чөлөөтэй, аюулгүй байдал нь хангагдсан зам харилцаа өртөөний

сүлжээний ач холбогдол гэж үзнэ. Жак Уэтерфордын бас нэг санааг энд дурдах нь зөв

байна.

―...Эртний овог аймгаас гаралтай ч Чингис хаан орчин цагийн дэлхий ертөнцийн

худалдаа, холбоо харилцаа \зам, өртөө, элч, шуудан\ ганц нэг улсыг давсан асар том

гүрнийг үүсгэсэн юм. Хурдан шаламгай дайчин цэргүүдээ түшиглэдэг тэрээр

мэргэжлийн армийг чухалчилдаг, чөлөөт худалдаа, олон улс эрх зүйг \дипломат ѐс

журам, жаяг\ баримталдаг шинж чанараан нь авч үзвэл орчин цагийн нэгэн байв.

Мөн тэнд 236-р тал

Үнэн хэрэгтээ Чингис хаан гадна талдаа хийсэн аян дайны үр дүнд бүдгэрч ач

холдбогдлоо алдах шахаж байсан Торгоны замыг эзэмшилдээ авснаар түүнээс

улбаалсан зам харилцаа, өртөөг зохион байгуулснаар зам харилцааг цэргийн төдийгүй

худалдаачид, элч төлөөлөгчид, аялагчидад нээлттэй болгосон нь Монголчууд дэлхийг

нээж, нөгөө талаасаа Монголчуудыг дэлхийд нээсэн нь гарцаагүй. Л.Минжин ―Торгон

замын тухай бодрол‖ Гааль сэтгүүл №4.

Харин 20-р зууны сүүлчээр сая нэг ―Чингисийн Монгол‖ гэдэг нэрээ дэлхийн

өнцөг булан бүрт нээж янз бүрийн хэлбэрээр цуурайтуулах эрхтэй болсон билээ.

/Чингис хааны эх орны Монголчууд бид ийм агуу алдартай хүнээ олон жилийн үйл

хэргийг нь байтугай нэрийг нь дурдах хязгаартай явж ирснээ/

...Алтан улс, Дундад Ази, Тангуд улс, Орос, Европт Чингис хаан болон түүний

угсаа залгамжлагчдын явуулсан аян дайны үйл ажиллагаа нь үндсэндээ Монголчуудын

хуурай замд хийсэн газар зүйн их аялал буюу нээлт байлаа.

Нүүдэлчдийн энэ их нээлтээс хойш 200 гаруй жилийн дараа суурин иргэд,

тухайлбал Европ дахь өөрийн газар нутгаа өргөтгөх, Марко пологийн гайхамшигт

аялалын мөрөөр Дорно дахинд гарах, эдгээр орны үнэт баялгийг гартаа оруулахын

төлөө хүсэл мөрөөдлийн үүднээс Испанийн далайчин Христофер Колумб 1492 онд

Атлантын далайг гатлан \тохиолдлоор төөрч явсаар\ Куба, Гайти, Багамын арлууд хүрч

Америк тивийг нээсэн билээ. Энэ үйл явдлыг дэлхий дахинд газар зүйн их нээлт гэж

нэрлэж ирсэн. Энэ нь үнэн хэрэгтээ дэлхий дахины тэнгис далайд хийсэн газар зүйн

нээлт байлаа. Чингис хаан болон түүний угсаа залгамжлагчдын хийсэн гаазар зүйн

хосгүй аялалыг уламжлалт нээлтээс ялгахын тулд ―Хуурай замын газар зүйн их нээлт‖

гэж нэрлэв хэмээн түүхч эрдэмтэн Ж.Заанхүү бүтээлдээ тэмдэглэжээ. Нөгөө талаар

Монголчуудыг дэлхий дахинд нээж, тэр ч байтугай дэлхийн улс түмэнд сэргэн

мандалтыг өрнүүлсэн нь үнэн билээ.

Дэлхий дахиныг засан тохижуулахад чиглэгдэж байсан нь олон зүйлээр

нотлогдож тайлбарлагдаж байв. Тухайлбал ―Чингис хаан Хятадын их эрдэмтэн, лам

Чань Чунь бомбыг урьсан хоѐр дахь захидалд:


20

―Их бэрхийн эцэст он удтал амар жимир болохын тулд би цэргийн хүчийг хэрэглэж

байна. Дэлхий дахины хамаг амьтдын сэтгэл намайг дагаж, миний эрхэнд орсон цагт

сая амаржиж би зогсоно‖ гэж онцлон дурьдсан байна.

Үүнээс үзвэл тэр дэлхий дахиныг нэгэн жолоонд буюу Монголын эзэнт гүрний эрхэнд

оруулах гол зорилготой бөгөөд тэр зорилго нь амар жимэр, амгалан тайван болгох

явдал. Харин энэ зорилгодоо хүрэхэд их бэрх бөгөөд урт удаан хугацаа шаардагдах юм

гэдгээ хэлээд тэр цаг ирэхэд Чингис хаан амар амгалан байх болно гэдгээ хэлсэн байна.

Ер нь тэр цаг үед аль ч улс орны гадаад орчны таатай нөхцөл бүрдүүлэхэд хөрш орноо

ямагт өөрөөсөө сул чадалтай байлгах, шалтаг эрж байгаад цэргийн хүчээр өрсөн цохих

зорилготой байсан билээ.

―....Учир нь шинэ тулгар Монгол улсыг орчин тойрных нь улсууд ямагт өдөөн

хатгаж заналнийлж байлаа. Чингис хаан түүнийг залгамжлагчид өрсөн ирэх аюулаас

урьдаж дорно, өрнө зүгт дайн хийж, дэлхийд цуутай байлдан дагуулагч

Наполеоныхоос долоо дахин, Их Адольф Гитлерийнхээс гурав гаруй дахин их,

Александр Македоныхоос даруй хоѐр дахин их бүгдийг нийлүүлснээс илүү 7 сая

770мянган ам дөрвөлжин нутгаар хаяа тэлсэн‖ гэсэн дүгнэлтэнд санал нийлж байна.

Ж.Болдбаатар ―Монголчууд дэлхий дахины түүхнээ ‖ УБ 2007. 11-р тал

Энд нэмж дурдахад Чингис хаан болон түүнийг залгамжлагчдад нь газар нутгаа

тэлэхдээ геополитикийн асар өндөр мэдлэг, стратегийн ашиг сонирхолтой байсан гэж

үзэж болох талтай. Тухайлбал Номхон далай, Атлантын далай, Энэтхэгийн далайд гарч

болох тэнгисүүдийг эзэмшилдээ авч байсан. Их Торгоны замыг эзэмшснээр нийслэл

Хар Хорумыг жингийн их зам, өртөөгөөр холбож, олон улсын худалдаа соѐлын

харилцаанд таатай боломж олгосноор нотлогдож байна.

Өгөдэй хаан урьдын цэргийн харуул, өртөөг өргөтгөн улс орныг бүхэлд нь

хамарсан сүлжээг байгуулахаар (1925 онд болсон Далан даваан их хуралдайн хамтын

шийдвэр ѐсоор зарлиг гаргасан) шийдвэрлэсэн нь төрийн удирдлага, харилцаа холбоог

шуурхай ажиллуулах шаардлагыг өөртөө агуулахын зэрэгцээ урьдын адил цэрэг дайны

зориулалтыг давхар багтаажээ. Учир нь 1234 онд эртний өст Алтан улсыг мөхөөсөн ч

нутаг дэвсгэрийг нь хуваах явцад урьдын холбоотой Өмнөд Сүн улс илт дайсагнах

болж, Өрнө зүгт Кипчакуудын хатгалгаар Оросын ванлигууд Монголтой сөргөлдөж

эхэлсэн бол лалын ертөнц өвөр зуураа хямральай ч эзэн гүрэнд аюул учруулахуйц

чадалтай хэвээр байлаа.

Тиймээс монголчуудын өмнө хоѐроос гурван чиглэлд зэрэг дайтах гарцаагүй

шаардлага тулгарсан учир дайтах үйл ажиллагааг нэгэн төвөөс зохицуулан удирдахад

найдвартай холбооны сүлжээ хэрэгтэй болсон аж.

Энд Ким Жон Ре-ийн ишлэлээс авч болох...

Ийнхүү улс орны дотоод үйл амьдрал ба гадаад харилцаа, цэрэг дайны зэрэг

олон салбарын зайлшгүй шаардлагаас өртөө зам харилцааг шинчилжээ. Өөрөөр хэлбэл

их гүрний хөгжлийг жам ѐсны үр дүнд бий болсон бөлгөө.

Улс иргэдийн сэтгэл санаа аж байдлыг хадгалсан, нэгдсэн зохион байгуулалтай

өртөө замын маршрут уян хатан байв.

Өртөө зам нь цаг үеийн байдлаас, тухайлбал үер ус, дайн байлдаан зэргээс

хамааран чиглэлээ өөрчлөх боломжтой, маневрлах чавдар сайтай мэдээллийн систем


21

болжээ. Өөрөөр хэлбэл тухайн нөхцөл байрлал байдлаас шалтгаалан өртөөний зам

өөрчлөгдөх явдал байжээ.

Чухамдаа зохицох, маневрлах чадвар сайтай мэдээллийн сүлжээг Монголчууд

дэлхийд анх байгуулсан хэрэг байлаа.

Харамсалтай нь Монголчуудын өртөө замын чиглэл, маршрутын тухай бүрэн

төсөөлөл өгч чадахуйц ул мөр мэдээлэл түүхийн сурвалжуудад тэр бүр

хадгалагдсангүй. Энэ нь нэгд, өртөө өөрөө хөдөлгөөнт чанартай сүлжээ байсан, хоѐрт,

өртөө зам нь төрийн нууц агуулсан шинжтэй, яаралтай мэдээ дамжуулах, мөн цэрэг

шилжин байрлах зэрэг цэргийн нууцлал бүхий байсантай холбоотой.

Сурвалжаас үзэхүл Хархорумаас өрнө зүгт Цагаадайн улсын Ила голын сав

нутгийг дайран Сырдарьяа мөрнийг хөвөөлөн явсаар Алтан ордны улсын Ижил мөрний

адаг хавьд хүрдэг өртөө замын нэг чиглэл байдаг бол, Хархорумаас хойд зүгийн

Киргиз нутагт хүрдэг, мөн дорно зүгт Норган хүртэл байгуулсан бас нэг өртөө замын

чиглэл бий. Түүнчлэн Юань улсын үед өмнө зүгт Түвэн, Дали нутаг хүртэл байгуулсан

өөр нэг өртөө замын том чиглэл байсан гэдэг.

Эзэн богд Чингис хааны зарлигаар түүнийг зорьсон Чань Чунь бамбо Монгол

нутгаар аялан явахдаа өртөө зам хэрэглэсэн бөгөөд тэр нь Монголын өртөөний

маршрутын тухай анхны мэдээ болно. Чань Чунь бамбо 1218 оны зун цагт нутгаас гарч

Цагаан хэрмийн Чуулалт Хаалган боомтоор нэвтэрч зүүн хойт, хойт зүгийг чиглэн

явсаар Хэрлэн голын адаг хавиар байсан Тэмүгэ-Отчигин ноѐны өргөөнд хүрчээ.

Улмаар Хангайн нуруу, Алтайн нурууг(урьд нь Өгөдэйн гаргасан замаар) давж цааш

аялан уйгур нутагт хүрч тэндээс Чингис хааныг зорихдоо Өрөмчөөс өрнө зүгт

Цагаадайн засч гаргасан замаар Тэнгэр уулыг гэтэлсэн тухайн тэмдэглэлдээ турьдсан

байдаг.

Юань улсын өртөө зам нь ―Зүүн зам‖, ―баруун зам‖ гэсэн 4 замтай, ―Юань

улсын сударт‖ тэмдэглэснээр Монгол нутагт тэрэг, морь, нарйн замын 119 өртөө зам

байжээ.

Өртөө зам нь зарим талаар өмнө нь байсан худалдааны замуудыг ашигласан ч

багтдаг ба судалгаанаас үзэхэд ―Өргөрөгийн торгон зам‖ нь умард, өрнөд гэх хоѐр гол

салбартай байсны өмнөд зам нь умард салбар замаас өмнө зүгт одоогийн Юннань муж

хүрдэг уртрагийн баруун өмнөд ―Торгон зам‖-ыг нийтийн тооллын 1 мянганы эхнээс

нүүдэлчид ашиглаж ирсэн. Энэ нь Монгол нутгаас дундад азийн орнуудыг дайран өрнө

дахинд хүрдэг ―Шар торгоны зам‖-аас Их Монгол улсын нийслэлээс өмнө зүгт Түвэн

Дали хүрдэг байсан өртөө замтай бараг тохирдог нь худалдааны гол гол замыг өртөө

замд хэрэглэж байсны бас нэг баталгаа юм.

Эдгээрээс үзвэл өртөө нь гол, салаа, салбар гэсэн олон хэсэгтэй байсан бөгөөд

эзэнт гүрний томоохон төвүүдийг холбосон гол замын зэрэгцээ орон нутгуудыг их

замд холбосон салаа салбаруудтай байв.

Өгөдэй хааны байгуулсан ―Хархорумаас зүүн өмнө зүгт одоогийн

Өвөрмонголын Муу мянган хошуу болон цаашаа Датун хот хүрдэг өртөө замыг зарим

сурвалжит мэдээ баримтаар "нэг мянга‖ хариуцаж байсан бололтой. Хархорумаас нутаг

бүхэн рүү тайван өртөө замаар өдөрт 500-аад тэрэг хүнсний болон бусад төрлийн бараа

ирж байсан бөгөөд хөсөг тэргэнд 8 шар хөллөдөг байжээ гэж ―Үгийн далай‖ гэдэг


22

Хятад хэлний нэвтэрхий тайлбар тольд дурьдсанаар: Юань улсын үед төр болоод

цэргийн захиргаан дээр Ази Европыг дамнасан хүчирхэг өртөөний алба байгуулжээ.

Нийтдээ хуурай замын 175 өртөө, усан замын 21 өртөө байсан нь нь тус тус салбарлаад

хуурай замын 806, усан замын 403 өртөө болж байжээ.

―Юань улсын судар‖-т тэмдэглэснээр өртөөний бошго түшмэдийг ―Төрийн

хэрэг захиран шийтгэх яам‖ болон ―цэргийн явдлын яам‖-аас хавсран томилдог байв.

Өртөөгөөр буухиалагсадын хурд нь элчийн ажил хэргийн чухал болон зэрэг

дэстэй шууд хамааралтайгаас гадна тээврийн ямар уналага хөсөг хэрэглэж буйгаас

замнах хурд нь харилцан адилгүй байв.

Түүнчлэн өртөөгөөр захидал харилцаа, зар мэдээг саадгүй дамжуулах чухал

үүрэгтэй агаад захидал, мэдээллийг ердийн болон яаралтай гэж ангилан хурдан удаан

нэвтрүүлдэг аж. Эзэн хаан буюу төрийн байгууллагуудын албан чухал бичиг баримт

буухиа элчээр дамжин маш богинохон хугацаанд зохих газартаа хүрдэг байжээ.

Гүюгийг хаан суух өргөмжлөлд оролцуулахаар Плано Карпиныг морин

өртөөгөөр өдөр шөнөгүй довтолгосон байхад Г.Рубрук морьтой мөртлөө үхэр тэрэгний

аясаар явах нь юутай удаан гэж тэмдэглэсэн нь буй. Тэрбээр ачаа хөсөгтэй байсан учир

тийн явах нь зүйн хэрэг.

Монголын Эзэнт гүрний асар уудам нутгийг өдөр шөнөгүй, ахархан хугацаанд

туулж, Монгол нутагт ирж Гүюгийг хаанд өргөмжлөх ѐслолд оролцсон Плано

Карпинигийн ―Монголчуудын түүх‖ хэмээх аян замын тэмдэглэлд өртөөгөөр явах

хурдыг тодорхой тэмдэглэсэн байна. Тэрбээр Францын Лион хотоос 1245-4-16нд гарч

Их Монгол Улсын баруун хязгаар Ижил мөрний адагт орших Батын өргөөнд хүртэл

бараг нэг жил явсан атлаа Батын өргөөнөөс Гүюгийн ордон хүртэл бараг 2 дахин их

замыг 1246-4-8-аас 1246-6-16 хүртэл хоѐрхон сарын хугацаанд туулжээ.Үүнээс өртөө

гэж тухайн үедээ ямар гайхамшигтай зүйл байсныг төвөггүй мэдэж болно.

1235 онд Далан давсанд болсон Их хуралдайгаар Өгөдэй хаан өртөө замыг

шинэтгэн өргөтгөх үйл ажиллагааны хүрээнд бас нэг цаазыг тунхагласан нь өртөөний

хангалт, бүртгэл тооцоог хуулиар зохицуулсан байна. Өртөө замын гол гол маршрутын

хангалтыг тусгай зохион байгуулалттайгаар төрөөс хийдэг бол орон нутгийн

салбаруудыг чухал муж, суурины захиргаа зохион байгуулан хангадаг байсан

бололтой.

Мөнх хааныг төр барьж байх үед Хархорумд ирсэн Ираны түүхч Ата Малик

Жүвейни тэмдэглэхдээ: ―... олон зуун газар үргэлжилсэн өртөө зам байгуулж, өртөө зам

болгоны зардал, хөрөнгийг зохицуулж, тэнд ажиллах хичнээн тооны хүмүүс, хошуу

мал сүрэгтэй байх, тэдгээрийн хоол хүнс, идэш ууш, бусад хэрэгцээтэй зүйлсийг

тогтоон өгсөн байна. Эдгээр өртөө нь түмнээс гадуур байх бөгөөд хоѐр түмэн нт нэг

өртөө замыг хангана гэсэн байдаг. Өртөө замыг хянаж шалгаж байсан нь даруйхандаа

буюу Өгөдэй хааны хаанчлалын үед өртөөний дэг эмх журам, үйл ажиллагаа нэлээд

эмх цэгцтэй байсан бөгөөд түүний дотор өртөө замын хангалга асуудлыг хууль цаазаар

нарийн тусгаж мөрдүүлж байв.

...Элч түшмэд хэрэв өртөөний зар бичихгүй явах бол морь өгсөн өртөөний

түшмэл хууль зөрчиж, өртөөгөөр явсан түшмэл хоѐуланг ял хэлэлцэхээр зарлиг

буулгаж Өгөдэй хаан 1241 онд нас барж, Туракина хатан төр барьсан жилүүдэд хууль

ѐс зөрчигдөж, эмх цэгц алдагдан өртөөний ачаалал ихэсч, үйл ажиллагаа нь доголдож


23

иржээ. Харин 1246 онд Гүюг хаан болмогц эх Туракина хатны хууль зарлигуудыг

хүчингүй болгож, эцгийн гаргасан хууль зарлигуудыг сэргээн мөрдүүлжээ.

―Юань улсын судар‖-т өгүүлснээр 1251 онд Мөнх хаан өртөөгөөр зорчиж буй

ноѐдод хязгаарлалт тогтоож, түүнийг цэгцлэх яаралтай арга хэмжээ авчээ.

Хувилай хааны үед 1280 онд өртөөний хуулийг шинэчилж тогтоохдоо Монгол

газрын өртөөгөөр гагцхүү цэргийн элчээс бусад хүмүүст өртөө өгөхийг цаазалж, бас

өртөөлөн зорчигчдын зэрэг дэвийг тодорхойлж, өртөөний эрхийг бусад албан татвараас

чөлөөлөхөөр тогтжээ.

Өртөөний хангамж түүний үйл ажиллагаа хууль цаазын дагуу хэрэгжиж байгаа

эсэхийг эрх баригчдаас нарийн шалгаж байсан тухай Монголд ирж байсан харийн

элчин, судлаачдын тэмдэглэж үлдээсэн баримтууд байна. Тухайлбал Марко Поло:

Өртөөний албаны хүмүүс ажил үүргийн дагуу элчин, элч, унаачаа хэрхэн нарийн дэг

ѐслолын дагуу илгээн үдэж, тосон угтдаг байсан тухай тэмдэглэжээ.

Тухайлбал Их хааны элчийг өмссөн хувцас, гэрэгэ зэрэг таних тэмдгээр нь

тусгайлан хүлээн авч, журамд заасан дагуу үдэж өгдөг бол жирийн элч, гадаад

дотоодын элч, төлөөлөгчид, худалдаачдыг зохих түвшинд хүлээн авдаг байжээ. Энэ

тухай Марко Поло: ―... Нэг ээлж төчнөөн олон бээр газрыг нэн яаралтай туулах хэрэг

тохиолдвол тэр элчид шонхор шувууны дүрс товойлсон гэрэгэ олгодог. Хэрэв хоѐр элч

бол хоѐулаа нэгэн газраас эрмэг хурдан сайн морьд унан хөдлөнө. Тэд ... нөгөө өртөө

хүртэл хар хурдаар нь довтолгон хүрч ирэхэд тэнд хурдан морьд, сэлгээ унаа бэлэн

байна. Элч нар тэр морьдыг даруй юүлэн унаж, цааш тэнхээ мэдэн довтолгосоор

дараагийн өртөө хүрч мөн л морьд сэлгээд цааш нь давхина‖ хэмээсэн байдаг.

Марко Поло ―Орчлонгийн элдэв сонин‖ УБ 1987 117-118-р тал

Монголын их хаад элч ба хувийн хэргээр айлчлах ноѐд мөн худалдаачид зэрэг

өртөө замаар голлон үйлчлүүлэгч нарт үзүүлэх үйлчилгээг заагласан зарлиг гаргасан

байдаг нь элч хэрэглэх ѐсон хэчнээн нарийн байсныг гэрчлэх ажгуу. Бас дайн

байлдаантай тухайн газар орон, үймээн самуун, дээрэм тонуул ихтэй болсон нөхцөлд

элчид зориулан тусгай харуул хамгаалалттай зам харгуйг бэлтгэн сонгож, түүгээр

дамжуулан алба ажлаа залгуулдаг байжээ.

Монголчууд буухиа элчээр нэн даруй илгээх шаардлагатай захидал мэдээллийг

таниулах зорилгоор хэдэн зүйл, тусгай тэмдэгт, дугтуй хэрэглэж байжээ. Үүний нэг нь

дугтуйд хамгийн яаралтайг илтгэж шувууны өд наах буюу зурдаг байв.

Их Монгол улс эзэнт гүрний үед хаад төрийнхөө түшээд эрхтэн, дархтан,

гавьяатан, төр цэргийн элч зардас нартаа итгэмжлэн олгодог гэрэгэ нь хууль эрхэмж,

соѐл иргэншил, ѐс суртахуун, гоо зүй, элчин ѐс, төр цаазын олон талт ойлголтын цогц

бэлгэдэл байжээ...., гэж Их эрдэмтэн, зохиолч Л.Түдэв дурьдсан.

Л.Түдэв ―Монгол гэрэгэ‖ УБ 2002 21-35

Эртний судлалын баримтаас үзэхүй: Гэрэгэ нь наандаж Хүннүгийн үеэс

улбаатай бөгөөд ―Их Монгол улсын үед Барс зодолдоонт гэрэгэ‖, ―Алтан гэрэгэ‖,

―Монгол гэрэг‖, ―Жирийн төмөр гэрэгэ‖ зэрэг олон янзын гэрэгэ хэрэглэж байжээ. Тэр

үед гэрэгэ нь дор дурдсан үүргийг гүйцэтгэж байжээ. Үүнд:

1. Эзэн хааны зарлигийн бичиг болж байжээ.

2. Цол, хэргэмийн баталгаа ч бас болдог байж.


24

Тухайлбал дайн байлдаанд баатарлаг гавьяа байгуулсан цэргийн нөхдөд төрөл бүрийн

гэрэгэ шагнан олгодог байжээ.

3. Эзэн хааны бие төлөөлөгч, захирагчийн өргөмжлөл болдог. 1218 онд

Мухулайд олгосон ... алтанд гэрэгэнд ―Тэнгэрээс соѐрхсон Чингис хааны

зарлиг түргэн. Мөхөс өөрийн бие явсан адил захиасыг үзэж шийтгэсүгэй.

Мөнх тэнгэрийн дор хэн эс бишрэвээс алагдах‖ гэсэн зарлиг сийлжээ.

4. Эзэнт төрийн элчин, эзэнт хааны тусгай элчийн баталгаат гэрчилгээ ч болдог

байв. Тийм гэрэгэнд ―Мөнх тэнгэрийн хүчин дор хаан нэр хутагтай

болтугай. Хэн үл бишрэх алдах, үхэх‖ гэсэн бичиг байх нь нийтлэг. Элчийн

гэрэгэ Монголоос гадна Нанжиат, Перс хэлээр бас уйгаржин, дөрвөлжин

хэлээр бичдэг байжээ.

5. Төрийн алба залгуулахаар яваа ердийн буухиа элч, мэдээ хүргэгчид олгодог

зам явахч болдог байв. Тийм гэрэгэнд ―тэнгэрийн заяасан Чингис хааны

зарлиг яаравчилтугай‖ гэх юм уу ―зарлигаар довтлон морилох‖ гэсэн бичиг

сийлдэг байна. Энэ нь бүр Хүннүгийн үеэс уламжилсан гэдэг.

6. Гэрэгэ нь гадаадынхантай найрсаг харилцаа тогтоон бэхжүүлэх зорилгоор

харийн хүмүүст шагнан олгодог өргөмжлөл болж байв. Хубилай хаанаас

Марко Поло тэргүүтэн гурван хүнд олгосон алтан гэрэгэнд ―Эл болгосон

гурван элчин хүрвээс аливаа улс орон бүхэн унаа морь, газарчин, эд

хэрэглэлийг цөм гарган нийлүүлэхтүн‖ хэмээсэн байжээ. Мөн Марко Поло

өөрийн хамт зорчих болсон элч нарт 4 гэрэгэ олгосон 2 нь шонхортой, нэг

нь арслантай, дөрөв дэх нь жирийн гэрэгэ байсан. Тэдгээрт эл гурван элчинг

эзэн хааны адилаар хүндэлж, унаа, шүүс, улаач хөтөч тэргүүтнийг

нийлүүлэхтүн гэсэн утгатай зарлиг бичсэн байв гэжээ.

Марко Поло. ―Орчлонгийн элдэв сонин‖ 1987 УБ 18-р тал

Ийнхүү монгол элчийн ѐсны өвөрмөц нэгэн бэлгэдэл болсон гэрэгэ нь

Монголын төдийгүй олон улсын элчийн ѐс, төр ѐсны түүхнээ онцгой чухал

үүрэг гүйцэтгэж, олон улсын харилцаанд балрашгүй ул мөрөө үлдээжээ.

Өртөө зам байгуулсны ач холбогдол: Зохион байгуулалттай, хүнсний

хангамжтай, улсын хамгаалалттай өртөө зам байгуулсан нь эзэнт гүрний

төрийн удирдлага засаглалыг шуурхай хэрэгжүүлэх нэг гол хэрэгсэл болж,

төрийн хэрэг пирамидын тогтолцоогоор дээр оргилоос суурь руу, сууриас

дээд оргилд, мөн хэвтээ тэнхлэгээр хурдан хугацаанд хүрч, уг шийдвэр ажил

хэрэг, амьдралд хурдан хэрэгжих үндэс болсон байна. Түүнчлэн улсын сан

хөмрөг бүрдүүлэх маш том арга хэрэгсэл байсан гэж болно.

Өртөө замаар хааны зарлигийн элч, алба татвар хураагч, худалдаачин,

цэргийнхэн, шашны лам хувраг нар зорчих болсон төдийгүй өрнө дорнын

ард түмэн бие биенээ танин мэдэх, соѐл шинжлэх ухааны ололт амжилтаа

харилцан нэвтрүүлэх өргөн боломжийг нээж өгчээ. Мөн тухайн үед өртөө нь

өргөн уудам нутагт мэдээллийг хурдан түгээх, хариу мэдээллийг харьцангуй

богино хугацаанд авах боломжийг нээж өгснөөрөө тухайн үедээ дэлхийн

хэмжээний их улсын удирдлага, мэдээлэл холбооны системийн хамгийн

боловсронгуй хэрэгсэл болжээ. Тиймээс өртөөг өнөөгийн интернетийн үүрэг

гүйцэтгэж байсан гэж зарим судлаач шинэ үеийн элч нар дүгнэсэн байдаг.


25

Өртөө байгуулагдсанаар худалдаачдыг дээрмийн халдлагаас хамгаалж

аюулгүй байдал, тав тухын асуудлыг хамтад нь шийдвэрлэсэн нь гадаад

худалдаа хөгжихөд нөлөөлсөн гол хүчин зүйлийн нэг болжээ. Энэ тухай

Веницийн худалдаачин Франческо Балдуччи Пеголотт гэгч 1340 онд өөрийн

бичсэн ―La Practica dе la morcatura‘ номонд Танагаас Сарай хот орох зам

Катай хүрэх бусад замаас арай л найдвар муутай санагдаж болно. Гэхдээ

замын энэ хэсгийг 60 орчим хүнтэй байхад нутагтаа байгаа мэт аюулгүй явж

чадна. Харин Танагаас Катай орох зам бол өдөр шөнө ялгалгүй ямарч

аюулгүй. Тэнд хаа сайгүй л татаруудын тогтоосон журам буюу ―pax tattarica‖

ноѐрхож байдаг гэж тэмдэглэжээ.

Тана-Одоогийн Донч Ростов хот

Катай-Тэр үеийн Умард Хятад болно.

Эзэнт гүрний үед өртөө зам уурган улаа холимог хэлбэртэй байсан

бөгөөд тэр нь өргөжин тэлж буй Их гүрний шаардлагыг тэр бүр хангахгүй

байв. 13-р зуунд Монголчууд хүчирхэгжин Их гүрэн болоход нөлөөлсөн

хүчин зүйл нь болсон өртөө нь түүхэн хөгжлийн зайлшгүй шаардлагаар бий

болжээ. ―Их засаг‖ хуульд албан тушаалтан хийгээд элчинд аль газраас

ирснийг үл хамааран өртөө улаа хэрэглүүлж, нэг тэрэг унаа, хоол хүнсээр

хангаж байх, элч зарлагыг гутаан доромжилж үл болох улс хоорондын

худалдааны аюулгүй байдлыг хамгаалах чиглэлийн зүйл заалтууд оруулсан

нь даяарчлалыг дэмжин хөхүүлж өртөө замын тогтолцооны эрх зүйн

үндсийг тодорхойлж өгсөн хэрэг юм.

Conclusion

The country has encircling many seas that are flown in Pacific ocean to Atlantic and

Indian ocean. Chinggis Khan and his heirs considered war which will take precautions itself

from side threat and forestall. Otherwise it will be peaceful after that time if Mongolian

Empire subjugate all of the World. It is the Policy of Safeguard and Independence.

The war procedure around the Asia and European land it was with very sophisticated

arrangement and it took the right position for geographic and geo policlinic strategy rather

than another indication.

1. It‘s that there are a lot of seas Pacific ocean to Atlantic and Indian ocean country.

2. It provides Silk road connecting Median Asia, Europe ,Indian Trade relation to

develop native Mongolian capital city Khar Khorum road relation network ,

International Trade, Cultural relation was established perfect center was discovered

Mongolia.

3. It was based on that he was a founder of forming liberty trade, during Chinggis Khan

was hailed to great man. In some countries traders were considered greedy but

Chinggis Khan had been supporting them. They were given insurance for them.

Mongolia were basic of huge countries.

4. Station network was become as internet design.

5. Global foundation was become and tried to begin unlimited World.


26

6. National Government of Customs that conduct about custom policy and approve a

gallop law was established in 1234.

7. Diplomat ethics was brightly implemented in territory.

8. Nowadays, Its ways of economic communication, when Scientists were moving to

work.

9. It has been giving a result to use Mongolian script and to aggrandize the State.

10. When technology conductivity was brightly using melt steel and weapon factory were

established.

11. Eventually, Great Mongolia was established and it was result of communication

accurate policy.


27

Олон улсын эдийн засаг, худалдаа бизнес менежментийн

тэнхмийн багш доктор, профессор Д.Пүрэв

Их Монгол улсын эдийн засгийн менежментийн

зарим асуудал, сургамж

Зах зээлийн эдийн засгийн /XIX зууны А. Смитын/ онолоос бараг 600 жилийн

өмнө Эзэн Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсад олон улсын хөдөлмөрийн

хуваарийн давуу талыг ашиглах замаар эдийн засгийн эрх чөлөөг хэрэгжүүлэх талаарх

бодлогын менежментийг дэлхийн практик амьдралд анх удаа хэрэгжүүлжээ. Үүнд:

1. Гадаад худалдааны менежмент.

Их Монгол улсын улс төрийн эрх чөлөө нь эдийн засгийн эрх чөлөөгүйгээр

баталгаатай болж чадахгүй учраас улс хоорондын чөлөөт худалдааг боогдуулахын

эсрэг эрмэлзэл нь дайн үүсгэх шалтаг, шалтгаан нэг бус удаа болж байжээ. Монголын

нэгдсэн аж ахуй.эдийн засгийн харилцааны анхдагч болох чөлөөт худалдаа нь өргөн

зах зээл шаардах болсон учир Их Монгол улсын төр энэ зорилтыг дипломат аргаар

шийдвэрлэх зорилт тавьж олон арга хэмжээ авч хэрэгжүүлжээ. Үүнд:

1. 1208 онд Чингис хаан Бээжинд очиж худалдааны талаар хэлэлцээр хийсан

боловч амжилт олоогүй.

2.Тэр үед эдийн засаг, соѐлын талаар харьцангуй өндөр хөгжилтэй , арвин

баялаг эд агуурс бүхий Хорезмтай улс төр, эдийн засгийн болон худалдааны харилцаа

тогтоохыг эрмэлзэж санаачлага гаргаж байсан боловч , нөгөө талаас түүнд саад

хийх буюу элч төлөөлөгчдийг нь алж байжээ. Тухайлбал Чингис хааны Сартуул

улсад худалдаа хийхээр явуулсан олон зуун жинчдийг алсан явдалд ихэд дургүйцэж,

тэдэнтэй байлдан , худалдааг чөлөөтэй болгож байжээ.

1215 онд Сартуул улсын эзэн Мухаммөд Шахын элчийг хүлээн авч.худалдаа

хөршийн найдвартай харилцаа тогтоох талаарх тэдний саналыг бүрэн дэмжжээ.,

З.Тэрчлэн хөрш Алтан улс, Төвд .Хорезм, Солонгос, Япон төдийгүй өрнө зүг

Итали.Франц улстай найрсаг харилцаа тогтоох асуудлаар бичиг захидлаар удаа дараа

харьцаж байжээ,

Ийнхүү Монголын нэгдсэн улсад дотоод, гадаад худалдааны бүхэл бүтэн

тогтолцоо бүрэлдэн тогтсон байжээ. Үүнд:

Дорнод-Өрнийн худалдааны замын чухлыг онцлон анхаарч Чингис хаанЪүх

хот,их замыг худалдаачдад нээлттэй байлга.гадаадын худалдаачид эзэнт улсад минь

алтаа зөөж.авч ирэхэд нь аюулгүй байдлыг ханга" гэсэн зарлиг гаргаж гаргажээ, Энэ

зарлигийг хэрэгжүүлэхийн тулд

1,А. Харьяат Улс,Мянгатууд өөрсдийн нутаг дээр өртөөг зохион байгуулах

замаар Эзэнт гүрний Өртөөний торгон замыг/маршрут/ байгуулжээ.

Б.Гадаадын худалдаачидтай холбоо тогтоож, хуурай зам болон далайн тээврийг

ашиглан— нийслэлд перс, бухар, сири, уйгур, араб худалдаачид нэг дор бөөгнөрөн

амьдарч.худалдаа эрхэлж байсан

В. Франц .Герман зэрэг европын худалдаачдад зориулан тусгай зочид буудад

ажиллуулж байжээ./10-ын.82/.


28

Г.Өмнөд Хятадын хотуудад боомт нээж.өөрийн бүтээгдэхүүн ачсан хөлөг

онгоцуудыг тэнгисээр аялуулж.гадаад орнуудаас өөрийн хэрэгцээт төрөл бүрийн

бараа.эд зүйлүүдийг авч ирж байжээ.

Филиппин.Индонези.Арабын орнууд Африкийн хэсэг.Персийн булангийн

орнууд.Солонгос, Япон улсуудтай далайн тээврийн худалдааг өргөжүүлжээ/10-ын 82/.

2.Төр өөрийн улсын онцлогийг харгалзаж, бараа эдлэлийг ангилж,

төрөл зүйл бүрээр нь худалдааны ялгавартай бодлого явуулж байжээ. Тухайлбал:

А.Монгол мориор эргэж довтлохоос сэргэмжилж Хятадад агт нийлүүлэхийг бүр

Хүннүгийн үеэс хориг хязгаар тавих,

Б.Архи дарс нийлүүлэх/оруулах/-ийг хязгаарлаж, түүнд гаалийн онцгой татвар

тогтоож.хураамжийг нь шууд улсын санд авах,

В.1236 онд Өгөөдэй хаан мяндас, 1239 онд торгомсог эдлэлд тусгай /онцгой

/татвар тогтоож байжээ./12-ын152/,

Гэтэл одоо үед Монгол улсад үнэндээ зэр зэвсэг.газрын тос, архи.тамхи хар

тамхинаас бусад өргөн хэрэглээний бараанд тогтоосон хориг хязгаар дутмаг, татварын

хяналт хангалтгүй байгаа нь үнэн билээ.Жишээ нь: Үндсэний аж ахуйнууд өөрийн

үйлдвэрлэлээр хэрэгцээгээ хангах бололиоо байгаа боловч Хятад төмс

импортлогдсоор байна.

Г.Монголд ирж суурьшсан гадаадын иргэдийн эзэмшил газрыг шалгаж, тэдний

орлогын байдлыг харгалзан жишгийн дагуу татвар хураадаг журам тогтоож

хэрэгжүүлжээ.

Гэтэл одоо Манай улсад гадаадын аль орны хичнээн хүн хаана.ямар

хугацаагаар амьдарч ажиллаж байгаа талаар нарийн судалгаа хомс байгааг дурьдахад

илүүдэхгүй.

Д.Эзлэгдсэн нутгаас шар алт шармал чимэг, хоргой, магнаг, хивсдорго, сувд

тана.өндөр, хөлтэй аргамаг морь.ачааны тэмээ , луус, зэргийг татварлах ба тэр

орнуудаас жил бүр нөөцийг нь Монголд хүргүүлэх замаар капиталын шилжилт

хийгдэж байжээ.

3. XIII зууны үеээс Хархорум хот нь Өрнө- Дорныг холбосон

худалдааны төв болж, Монгол хаадын өргөөний дэргэд "Уртаг" хэмээх худалдааны

бүлэг ажилладаг байжээ.

Монголчуудын худалдаа нь гол төлөв арилжааны шинж чанартай байсан тул

төлбөрийн хэрэгсэл нь мал, сүх, ангийн үс, хавтгай хужир, шар цай байжээ. Харин

1260-аад оноос цаасан дэвсгэрт, зоосыг ашиглаж байжээ, /9-ийн 274-275/

Ил хаан Аргуны санаачилгаар "Худалдааны холбоо" хэмээх байгууллага

байгуулагдаж, Өрнөөс Дорно зүгт Газарын дундад тэнгисээс Хархорум хүртэл, Өмнөөс

умар зүг Басра хотоос Миссир хүртэл өргөн уудам нутагт чөлөөт худалдаа ноѐрхож,

Ойрхи дорнод ба Дундад Азийн олон улсын худалдааны онц эрхийг барьж байжээ.

Тэрхүү байгууллага нь 1 сая алтан зоосны хөрөнгөтэй, хэдэн зуун мянган, адуу,

тэмээ.хөлөг онгоцтой байжээ./9-ийн 275/

4. Гадаад худалдааг хэвийн болгох, алба гувчуурын хэлбэр хэмжээ

зэрэг асуудлаар тухайн улсын хүн амын онцлогийг харгалзан олон хэтю^ш хэмжээ авч

хэрэгжүүлжээ:Тухайлбал:

Хятадын хүн амаас өрхөөр бодож,


29

Дундад Ази зэрэг баруун зүгийн орнуудаас эр/хүний/-ийн тоогоор

Худалдааг хөгжүүлэн, орлогоос нь татвар авч байжээ.

II. Их Монгол улсын Менежментийн бодлого.

1. Эхлээд эзэнт гүрний жижиг улсуудын хүрээнд, улмаар Ил хаадын гм дөрвөн

том улсын хүрээнд Олон Улсын менежмент явагдаж байжээ. Хархорум хотоос

эзлэгдсэн бүх нутаг, Цагаадай, Батын улсын газар нутгийн морин өртөогөөр

Монголтой холбожээ.

2. Чингис хаан ухаалаг байлдан дагуулагчийн хувьд эзэлсэн орны хүн ардыг

нутгийн хүнээр дамжуулан удирдах нь бусад аргаас илүү найдвартай , бас хямд төсөр

гэдгийг ойлгож байсан учраас дараахь бодлогыг хэрэгжүүл жээ. Үүнд:

Их хаан эзлэгдсэн орнуудын томоохон хот сууринд дарга захирагч нарыг

Монголчууд төдийгүй Уйгар.Хятад, Төв ази, Перс зэрэг орны нутгийн хүмүүсээс

бүрдсэн олон үндэстний түшмэдийн захиргааны газрыг байгуулан ажиллуулж

байжээ. /5-ын 282/ .Дээрх арга хэмжээний үр дүнд В.В Бартольдын дүгнэснээр

"Чингисийн залгамжлагчид хотын амьдрал, үйлдвэрлэл.худалдааг сэргээн босгоход

анхаардаг байсан.Хотууд сэргээн босож дараа нь хэдэн зуун жил цэцэглэн хөгжиж

байсан. Энэ нь хотын амьдрал мэддэг хүмүүсийг зөвлөхөөр томилж байсантай

холбоотой " юм.

З. Дайн байлдаан хийж алсын газар явахдаа бодлогын чанартай асуудалд

байнга анхаарч байхыг удирдагч нартай даалгаж байжээ. Тухайлбал,

Агт морьдоо муудуулахгүй

Аливаа хүнсээ хэмнэх

Алсын замыг/бодлого/ бүү март /1-ийн169/ гэж бодлогын стратегиэ

тодорхойлохыг зөвлөж байсан бол манай засаг төр одоо үедээ зохицсон бодлого

стратегиэ тодорхойлж хэрэгжүүлэх ажил эхлэлийн төдий байгаад анхаарах нь зүйтэй.

4. Багаар ажиллахын ач холбогдлыг/Жамуха-гийн үгээр/ тодорхойлж:

Уул нурууг давж

Мөрөн голыг гатлахдаа,

Мөн санаагаа нэгтгэх нь

Ажлын амжилт итгэл зүтгэлээс шалтгаалдгийг зөвлөж

Итгэх сайн нөхөргүй бол/1-ийн 175/

Амжилт олохгүй гэж итгэл өгч.ажиллахын чухлыг тодорхойлжээ.

5. Удирдагч чухал болохыг А.Удирдагчгүй бол бусдын олз болдгийг "бүхий

иргэд -эзэнгүй — цөм нэгэн адил /эрхтэй/ чацуу тул бид эзэлж авхад" хялбар

гэж нэгэн /төвлөрсөн/ удирдлагатай ажиллах нь хүч чадлыг нэмэгдүүлдэг

эсрэг тохиолдолд хүч чадалгүй болдог./1-ийн 30/ -ийг,

Б."Бөөр нь бөгсөнд байг.

Цэр нь цээжинд байг гэж

албан эрх,үүргийн хуваарь удирдлагын нарийн дэг журмын дагуу албыг

гүйцэтгэхийн чухлыг сургажээ.

В. Арга туршлага, ажлын үр дүнг харгалзан удирдагчдыг /дотно хүмүүсээс бус-

нам эвсэлээр бус/, шат ахиулан томилох бодлогыг хэрэгжүүлж: " Аравтыг чанд захирч

чадаж байсан хүнийг зуутын ноѐн болгон дэвшүүл.Зуутаа журамлаж чадаж байгаа


30

хүнийг мянгатын ноѐноор тохоон томил" хэмээсэн зарлиг буулгаж байжээ./6-ийн-

163/.Энэ нь одоогийн Япон улсын менежментийн бодлоготой төсөөтэй.

Г. Чингис хаан:Улс төрийг байгуулцсан урьдын гавьяат нөхдөө"/1-

ийн178/,"Өмөг түшигт нөхөддөө '71-ийн179/, "3өв явдлыг минь зөвшөөрөн

тэтгэж.буруу явдлыг минь буцаан зогсоож" байсан тул/1-ийн181/,"Хүчтэний хүзүүг

мушгиж.бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж" /1-ийн 187/,"Үзсэнээ нуухгүй үнэн үгээ

хэлж.мэдсэнээ мэлзэхгүй, сонссон үгээ сонсгодог71-ийн188/ зэргээр албат иргэдээ

үнэнч чанар, шударга сэтгэл, байгуулсан гавьяа зүтгэл, ач тусыг эн түрүүнд нарийн

харгалзан шагнаж урамшуулдаг байжээ.

Д. Хэвтүүл шөнө ордны орчим байж, үүдийг харгалзаж.орохыг завдсан хүний

мөрийг мөлт цохиж, толгойг тоншин чавчин хаятугай.—71-ийн 200/ гэж, албан

тушаалтан өөрийн ажил үүрэгтэй холбоотой ажлыг цаг хугацаа алдалгүйгээр

гүйцэтгэж байх зарлиг гаргаж хэрэгжүүлжээ.

Е. Менежер удирдагчид төрийн ажил болон үйлдвэрлэл үйлчилгээг явуулахдаа

хүмүүсийг /ажиллагсад-захирагдагсдыг/ захиран тушаах бус, идэвх санаачилгыг нь

өрнүүлэх замаар тэдний сэтгэл оюун ухааныг татах бодлогыг хэрэгжүүлэхийн чухлыг

"Биеийг нь/хурааахаас урьд.Д.П/ хураатлаа

Сэтгэлийг нь хураагтун

Сэтгэлийг нь хурааваас

Бие нь хаа одох вэ /20-ийн 114/гэж сургажээ.

Ё.Удирдагч шийдвэр гаргаж, мөрдөхдөөө тууштай байхын ач холбогдлыг

урьд Мэнлиг эцэгт хэлсэн үгээр:

"Өглөө хэлсэнээ үдэш няцаж, Үдэш

хэлсэнээ өглөө няцаж явбал Ичгүүртэй

бишүү." гэж/1-ийн 216/-ээ.

Ж.Албан тушаалтнуудад ажил үүрэгтэй нь холбоотой асуудлаар бусдад зэм

шийтгэл оногдуулах эрх олгодог байсан нь ажил үүргийг цаг хугацаа алдахгүйгээр

шуурхай шийдвэрлэх бололцоог хангадаг байжээ. Чингис хаан" Хишигт хүн ээлжээ

тасалбал тэр ээлж тасалсан хүнийг гурван бэрээ жанчья. ----гуравдугаар удаа ээлжээ

тасалбал долоон бэрээ жанчаад .бидэнд бараа болохоос бэрхшээсэн этгээд гэж үзээд

эчнээ хол газарт цөлье" гэж, ажил үүргээ гүйцзтгээгүй./түүнийг/ дахин давтан үйлдвэл

хөнгөнөөс хүндэд шилжүүлэн шийтгэж байх журам мөрдөж байжээ. /20-ын 47/.

З.Удирдагч хүн амьдралыг мэдэж, туршлага суухын чухлыг

"Эрх танхи бол

Жирэмсэн эхийн шээх газраас

Хол яваагүй жижигтугалын билчих газраас

Гарч үзээгүй.Таян хаан шиг ялагдаж амжилт олж чадахгүй /1-ийн156/ уршигтай

болохыг сануулж сургамжилжээ.

К.Чингис хаан бусдыг шийтгэхэд дан ганц хүн шийдвэрлэх нь оновчтой

бус, бусадтай зөвлөж шийдвэрлэх нь зохистой гэж үздэг байжээ" Тухайлбал:

Шигухутагийг зарга шийтгэхэд хэвтүүлээс сонсож оролцтугай "гэсэн зарлиг/1-ийн 206/

гаргаж.хэрэгүүлжээ.

Л.Нөөц баялаг арвин байснаар амжилт олох бололцоогүй болохыг

Ар Найман улс агуу их нутагтай


31

Ард иргэд олонтой

Адуу мал баялагтай'71-ийн 152/ боловч амжилт олохгүй тул бид ялна гэж.гагцхүү

тэдгээрийг нөөцийг оновчтой ашигласнаар ялж, хөгжиж болно гэж зарлиг

гаргаж.хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүд өнөө үед үлэмж сургамжтай.

6. Ядуу амьдралтай иргэдийн талаар төр засгаас байнга анхаарч байхыг чухал

гэж үзэж :

Зуун хониноос нэжгээд хонь гаргаж улсын доторхи үгээгүй ядуучуудад өгтүгэй

/1-ийн 254.-ийн/ гэсэн зарлиг гаргажээ

7.Тухайн үед засаг захиргааны бие даасан нэгжүүдийг байгуулан тэдэнд бие

дааж ажиллах бололцоог/эрх зүй/ бүрдүүлжээ Үүнд:

А.Татварын бодлогыг явуулахдаа хавтгайруулахгүй, ардад дарамт

болгохгүй байх" Их хэмжээний цэрэг агт морь дараалан татах бол тухай бүр ардаас

татварлан авах нь зохисгүй. Иймд захиргааны нэгж болох "Аравт,

зуут,Мянгатуудыг "өөрийн" адуу, тариалан, үйлдвэрлэл /өмчтэй болгож,

ажиллагсад /саальчин, адуучин/-ад хөлс олгох ажлыг хэрэгжүүлсэн нь сургамжтай.

Орчин үед Монголд орон нутгийг өөрийн өмчтэй болж, түүнийгээ бие дааж

зарцуулах эрх зүйг бүрдүүлэх ажил эхлэлийн төдий байгаад анхаарах.

Б.Чинээлэг давхаргын"ноѐд,тэдний ах дүү нар хурал байлдааны /будаа.хоол

хүнс, буу зэвсэг гм/зардлыг өөрсдөөс нь гаргуулж, төрийн мэдлийн байшин зооринд

хадгалах замаар Чинээлэг хүмүүсээс авах татварыг өсгөж,бага орлоготой иргэдийг

хамгаалах бодлогыг хэрэгжүүлжээ, Гэтэл манайд татварын дөрвөн үе шаттай

бодлого/1990-аад онд/-ыг өөрчлөн багасгаж хоѐр болгож, бага ба их орлоготой/3 тэрб.?

хүртэл/ иргэдийн татварын хэмжээний ялгааг арилгасан бодлогыг хэрэгжүүлж байна.

8. Улс, иргэдэд газар нутгийг хувааж эзэмшүүлэх зарлиг гаргаж, түүнийг

хэрэгжүүлэхдээ нутаг орныг сайн мэддэг газарчин /Нутагчныг/ томилох шийдвэр

гаргаж хэрэгжүүлжээ. Гэтэл манай улсад газар нутгийг нарийн тооцоо

үндэслэл.муутайгаар оршин суугчдын саналыг харгалзалгүйгээр лиценз хэлбэрээр

/2006 оны үед 46% байсан бол одоо16% орчим/тарааж.арилжаа худалдааны хэрэгсэл

болгосон байдал үлэмж үзэгдэж байгаад анхаарах.

9. Өмнөд Сүн улс мөхсөний дараа /Хубилай/:

А.Язгууртан ноѐдын мэдэлд байсан газрыг тариалагчдад олгож байсан нь

хүнсний хангамжийг сайжруулах ядуурлыг бууруулах чухал арга хэмжээ болж

байжээ.Энэ бодлогыг одоо үед Монголд хэрэгжүүлсэнээр газрыг жинхэн ашиглагчдад

өмчлүүлэх замаар газар тариалангийн аж ахуйг хөгжүүлэх замаар хүн амын хүнсний

хангамжийг дээшлүүлэх бололцоо бүрдэх юм.

Б.Улсын сангийн мэдлийн газруудад цэрэг суулгандариа тариулж байсан нь

байлдааны бус цагт ажиллах хүчийг ашиглах чухал арга хэмжээ байжээ.Ийм арга

хэмжээг одоогийн Монгол улсад хэрэгжүүлж байжээ.Тухайлбал: төвлөрсөн

төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед ."Барилгын цэрэг"-ийг зохион байгуулах замаар

тодорхой хэмжээний бүтээн байгуулалтын ажил явуулж байсныг одоо сэргээх

хандлагатай байгаад анхаарч дэмжүүштэй.

В.Өгөөдэй хаан Говь цөл газарт тусгай томилогдсон хүмүүсийн хүчээр олон

худаг гаргаж, их хэмжээний услах суваг татаж ургацыг нэмэгдүүлж хашуулан


32

бэлчээрийг жигд ашиглуулах замаар улс иргэнийг өвс, усаар хүрэлцээтэй хангах хүн

,мал амьдрах бололцоотой болгожээ. /10-ын20/

Гэтэл манайд мал хувьчлалыг тооцоо судалгаа муутай хийснээс

шалтгаалан.урьд байгуулагдсан үлэмж тооны худаг ашиглагдахгүй болсон Иймд одоо

үед цөлжилтээс хамгаалж.билчээрийн даацыг жигдрүүлэн, ашиглалтыг сайжруулахын

тулд хуучин худгийг дахин сэргээх болон шинээр байгуулахад үлэмж хөрөнгө хүч

шаардагдах төлөвтэй байна.Иймд нутгийн бараг 70%-90% нь цөлжиж.малын

билчээрийн даац зарим нутагт хэмээс хэтэрч буй орчин үед билчээрийг усжуулах,

фермерийн аж ахуй байгуулах бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлэх чиглэлээр хийгдэж

буй ажлыг эрчимжүүлэх

10.Чингис хаан "Их Засаг хууль"-ийг батлан мөрдүүлж, аливаа асуудлыг

шийдвэрлэхдээ хууль зүйг хатуу баримтлахыг"3өөлөн хатуу хэрэглэхээ "Засаг

хуулиас асуу" гэж сургамжилж, улмаар төрийн өмчийн зарцуулалт

хуваарилалтанд хяналт тооцоо бүртгэл чухал болохыг тодорхойлж"нийт улсын

өмчийг хувааж/хуваарилж/ заргыг шийтгэж.түүнийгээ хөх дэвтэрт бичиж

тэмдэглэгтүн"/1-ийн 180/ гэж Шигухутагт даалгажээ.

11 .Мэдээллийн үнэн зөвийн ач холбогдлыг үнэлжҮзсэн сонсосноо үлдээж

нуулгүй үргэлж, хэлдэг мэдээлэгчдийг өндөр үнэлж байжээ/1-ийн 192/,Гэтэл одоо үед

манайд үнэн худал нь мэдэгдэхгүй мэдээлэл үлэмж цацагдах болсон нь зохистой зөв

бодлого явуулах бололцоог тодорхой хэмжээгээр хязгаарлаж байна.

III.Бодит салбарыг хөгжүүлэх бодлогын менежментийн талаар.

1.Их Монгол улсын үед Монголчуудын амьдралын гол эх үүсвэр болох мал аж

ахуйд үлэмж анхаарч:

А. Малчдыг адуучин, хоньчин, үхэрчин, улмаар унагачин, агтчин саальчин гм-

тээр төрөлжүүлэн, мэрэгшсэн хөдөлмөрийн хуваарийн давуу талыг ашигласнаар

малын арчилгаа маллагаа дээрдэж.малчдын ажлын хариуцлага дээшлэн, малын тарга

хүч сайжран, үхэл хорогдол багасан, тухайн үеийн нийгмийн хэрэгцээг хангаж

байжээ.Гэтэл орчин үед ажлыг гүйцэтгэх нарийн мэрэгжлийн ажилчин бэлтгэх

/МСҮТ/ ажил эхлэлийн төдий байна.

Б.Ш -XIV зууны үеээс малын бэлчээр сонгоход/ цагаан зээр ,тарвага„ үхэр

огдой, нүүдлийн зарим шувуудын.амьтан малын байршиль төрөл газар орны

байдал.өвс ургамлын зүйлийн бүрэлдхүүнийг харгалзан

"Бог малыг бэлчээрт гол мөрний хөндиий,тал хээрийг,Бодынхыг уул

нуруу, алсын бэлчээрээр сонгож иржээ./1-ийн118/.

В. Монгол мал аж ахуйн хөдөлмөр зохион байгуулалтын үндсэн хэлбэр нь

хот айл/Гэр бүл/ болжээ. Хот айл нь Үйлдвэрлэлийн хэрэгсэлээ тус тусдаа өмчилж.хүч

хөдөлмөрөө хамтатган.мал аж ахуйн хүнд хүчир ажлыг гүйцэтгэдэг, ардын аж ахуйн

эдийн засгийн бүлэг нэгдэл/одоо үед хоршооллын аж ахуй/ юм/9-ийн-252/ тул одоо үед

Төр засгаас ХАА-г бирж, хоршооллын хэлбэрээр хөгжүүлэх үндэс суурь нь эхлэлийн

төдий тавигдаж байна.

2. Монгол нутагт оршин суугчид өөрсдөө хар будаа, арвай, улаан буудай, амуу

зэргийг тариалж, тариачин амуучин гэх тарианы ажил эрхэлдзг байжээ.


33

Тухайлбал, Хар Хорумд" тариачин өрх 4618, тарих талбай 6400 хуваарь газар болтлоо

өргөжжээ./2-ийн 260/

Гэвч дээрх арга хэмжээнүүд нь нуудлийн мал аж ахуйн онцлогоос

хамаарч/Нүүдэлчдийн үндсэн хэрэгцээг хотон дахь мал нь бараг төлөв гүйцэлдүүлдэг

учраас/ цаашид дахин хөдөлмөрийн хуваарь үүсэх замыг хаасан билээ.

3.1211-1227 онд Хойт Хятад Дундад Азийг байлдан дагуулахад олзлогсдыг авч

ирж.тусгай анги болгон суулгаж, "урчууд цэрэг" гэж нэрлэж,хааны орд, түшмэл

цэргийн хэрэгцээний зүйлийг үйлдвэрлүүлж байжээ. 9-265/

Өгөөдэй хааны үед Хархорумд төмөр хайлж,тоосго цохиж, барилгын

үйлдвэрлэл өрнөж,цэмбэ тэрэм нэхэж, зоос дэлдэж,Хубилайн үед Өвөр Монголд

цаас үйлдвэрлэж байжээ./12-ын144/.

4.0юун ухаан ба хүч чадлыг хосолсоноор амжилт олдогийг Өэлүн эхийн

үгээр"Тэмүүжин цээжиндээ эрдэмтэй.

Хасар хав хүчтэй" гэж ухаан чадвартай/Чингис хаан/ нь илүү амжилт

олсоныг тэмдэглэсэн бол Чингис хаан

Биеийн бөхөөр

Нэгийг дийлмүү

Билгийн бөхөөр

Мянгыг дийлмүү /17-ийн15/ гэж сургасан нь одоо үеэр бол нөөцийг ашиглахдаа

оюун ухаан шингэсэн өндөр технологитой үйлдвэрлэл чухал болохыг онцолжээ..

Хубилай улс орныг хөгжүүлэх.хүчирхэг болгоход эрдэм боловсрол чухлыг

ойлгож,эрдэмтэн мэргэдийг дэмжин түших бодлогыг идэвхтэй явуулж байжээ.

Тэрээр 1261 онд Бээжинд улсын судар зохиох хүрээлэн нэртэй Академи

байгуулж.Монгол .Төвд.Хятад ,Уйгур эрдэмтэдийг ажиллуулж улмаар Пагва ламаар

1269 онд улсын албан бичиг.гадаад харилцаа, эрдэм номд хэрэглэх дөрвөлжин бичиг

зохиолгожээ/10-ын26/.

IV. Их Монгол улс ба даяаршил.

Их Монгол улс байгуулагдсан нь олон улсым хөдөлмөрийн хуваарийг

гүнзгийрүүлэн нэгдсэн улсын аж ахуй бий болгох замаар олон улсын эдийн засгийн

харилцаа бүрдэхэд чухал хувь нэмэр оруулжээ.

Английн түүхч.Ж. Саундарс"—ын хэлсэнээр "Чингис хааны чадал авьяас нь

зөвхөн гайхамшигт нээлтүүд төдийгүй , тэр үед байсан практик амьдралыг

өөрчилж сайжруулахад " тус болсон

Чингисийг хүн төрлөхтний ll-дахь мянганы хамгийн алдарт хүнээр тодруулсан.

"Вашингтон пост" сонин "Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид Европ-

Азийг хамарсан чөлөөт худалдааны асар уудам бүсийг бүрдүүлж улмаар Өрнө -

Дорнын соѐл иргэншлийн хэлхээ холбоог бэхжүүлж өгсөн юм. Тэд интернет

бүтээгдэхээс 700 жилийн өмнө дэлхийг холбосон харилцаа холбооны сүлжээг анх

бий болгожээ.Чингис хаан бол хүн хүч, шинэ арга технологийг сүлжилдүүлэн

дэлхий ертөнцийг ойртуулан нягтруулсан хүн гэжээ./4-ийн 9/

Акедемич Ч. Далай ". . . . гол цэргийн нарийн тактикаас, түүний төмөр

мэт хатуу сахилга бат, нум хийх , хуурай сүү хийх, борц хатаах, адуу мал


34

өсгөн үржүүлэхээс өдий төдий зүйл гадаад улс оронд нэвтэрчээ"гэж дүгнэжээ

Их Монгол улсын үед Хятад,Энэтхэг, Дундад азийн соѐл Европ дахинаа

нэвтэрсэн, Европын соѐл Дорно дахины орнуудад нөлөөлсөн.мөн азийн орнууд ч

хоорондоо хэлхээ холбоотой болсон .

-Чадаев, Федотов нарын гүн ухаантнууд Монголын довтолгооны өмнөх

Орос орон "Мянган жил унтаа байсан"- ыг сэргээж жижиг вант улс болж

бутарсан Орост харийн булаан эзлэгчдийг эсэргүүцэх , Москваг тойрсон Оросууд

нэгдэх үйл ажиллагаанд тусалсан. гэж дүгнэжээ.З-ийн-148

Японы нэрт Монголч эрдэмтэн Окадо Хидохиро"Монголын эзэнт гүрэн

байгуулагдахаас өмнө дэлхийд Европ, Хятад гэсэн хоѐр гол-иргэншил байлаа. Гэтэл

Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдаснаар Ази, европ хоѐр тивийг нэгтгээд Монгол гэсэн

ганц соѐл иргэншлийг бий болгосон.

Ингэхлээр дэлхийн түүх Монголоос эхэлсэн гэж бий үзэж байгаа юм гэж.

Акадөмич. Ш. Бира, харинА. Амар сайд "Монголын өргөн уудам их газар нутаг нь

бидний одоогийн үе хүртэл ямарч харийн этгээд халдан орж эзлэн суусангүй , уудам

чөлөөтэй хэвээр байсаар буй нь үнэхээр Чингисийн гавьяа мөн"гэж тус тус дүгнэжээ.

V-Даяаршлын үеийн Монголын гуравдахь хөрш /Япон/-ийн эдийн

засгийн харилцааны зарим асуудалд.

Зах зээлд шилжих шилжилтийн үед хоѐр их хөршийн дунд орших, далайд

гарцгүй, хөгжил буурай Монгол улсын баримталж буй гадаад бодлогын гол чиглэл нь

гуравдахь хөршийн асуудал юм.Гуравдахь хөршийн гол орнуудад Япон, АНУ,

Герман, Солонгос Канад зэрэг улсууд чухал байр суурь эзэлдэг.Ялангуяа газар зүйн

хувьд азид оршдог, дэлхийд технологиор тэргүүлэгч манай хөрш Японы засгийн

газар, ард түмний тусламж, Монгол орны шилжилтийн үед ардчилал,

шинэчлэлийг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.

-Японы Монгол эрдэмтэн док.проф Хироши Фу-ино"Японоос үзүүлж буй

здийн засгийн тусламжийг хардаж сэрдэх /эзлэх бодлогын хэлбэр/ тал байдаг шүү

дээ.—Япон ганцхан Монголд тусалж байгаа юм бишээ.Дэлхийн буурай хөгжилтэй

олон оронд тусалж байдаг.Ингэхэд тэр маань бас л дэлхийг эзлэх бодлого болж

таарах уу" /14-ын 189 /гэж бичсэн нь тусламж нь нөхөрсөг, чин сэтгэлийнх гэдэг

бидний ойлголттой тохирч байна.

Их Монгол улсаас Японы эсрэг зохион байгуулсан хоѐр удаагийн дайн болон

,ХХ зуунд Японоос Монголын эсрэг хийсэн байлдааны ажиллагаа тухайн үеийн улс

төрийн гадаад, дотоод нөхцөл байдлаас шалтгаалсаныг хоѐр улсын ард түмэн,

засгийн газрууд бүрэн ойлгодог гэж би хувьдаа үздэг. Ийм ч учраас XX зууны

сүүлчийн хагасаас Япон - Монголын хоорондын харилцаа эрчимтэй хөгжиж ирэв.

Япон улсын эдийн засгийн тусламж, дэмжлэг, хамтын ажиллагаа Монголын

эдийн засагт бодит үр дүнг үзүүлж иржээ.Жишээ-нь Японы буцалтгүй тусламжтайгаар

байгуулагдсан анхны ямааны ноолуур, тэмээний ноос боловсруулахТовь"

комбинат манай орны экспортын гол бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн нэг юм. Тэрчлэн


35

Дарханы төмөрлөгийн /металлург/ комбинат манай төмөрлөгийн аж үйлдвэрийг

хөгжүүлэх гол чухал бааз суурь болж байна.

Японы засгийн Газар санаачлан өнгөрсөн хугацаанд шилжилтийн үеийн

бэхшээлийг даван туулахад дангаарай тусалсанаас гадна 1991 оны 09 сард Монголыг

дэмжигч орнуудын анхдугаар чууллага уулзалтыг олон улсын тавцанд зохион

байгуулсан билээ.Тэрнээс хойш хандивлагчдын Югаруй удаагийн уулзалтын 7-г нь

Токиод зохион байгуулжээ./15-ын 98/.

1991-2003 онд Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн зүгээс үзүүлсэн тусламжийн

бараг 70 орчим хувийг Япон дангаарай эзэлж байна.Тэрчлэн"Японы засгийн газраас

Монголд/2006-2010 онд/ үзүүлэх тусламжийн хөтөлбөрийг боловсруулж амжилттай

хэрэгжүүлжээ.

Дээрх тусламж.дэмжпэгийн үр дүнд Монгол улсын эдийн засаг өсөж хөгжих

нөхцөл бүрджээ. Иймч учраас цаашид хоѐр орны эдийн засгийн иж бүрэн түншлэлийн

харилцаа тогтоох гэрээ байгуулах асуудал нь Монгол улсын эдийн засгийн гадаад

бодлогын тулгуур асуудал билээ.

Иймд Монгол-Японы хоѐр улсын цаашдын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны

цаашдын гол чиглэл нь:

Техник технолийн хөгжлийн түвшингээрэй дэлхийн тэргүүлэгч орон Япон

улсын байгальд ээлтэй технологийг манай орны түүхий эдийн арвин нөөц бүхий уул

уурхайн эрчим хүчний салбарт нэвтрүүлэх/ялангуяа одоо үөд Таван толгойн нүүрс

боловсруулах ба дэд бүтцийн салбарт/, түүгээр бүтээгдэхүүнийг экспортлох чиглэлээр

хамтран ажиллах үйл ажлыг эрчимжүүлж боловсронгуй болгох,

Япон ба Монголын ард түмний хоорондын эдийн засаг нийгэм, улс төр соѐлын

түншлэлийн харилцааг/ялангуяа боловсролын/ бүх хүрээнд хөгжүүлж боловсронгуй

болгох нь даяаршлын орчин үед хоѐр ард түмний сонирхол нийцнэ гэж би ойлгож

байна.

Их Монгол улсын үед даяршлыг анх дэлхийн амьдралд нэвтрүүлсэн бол одоо

үед АНУ-ын эрдэмтэн Параг Хана "Монголын стратегийг "Торгоны зам" гэж

тодорхойлоод "Торгоны зам" бол эртнээс худалдааны холбоос болж ирсэн бол— одоо

үед Монгол хэд хэдэн торгоны зам—хамгийн гол нь хил хязгаарыг чухалчлах биш,

эдийн засгийн талаасаа торгоны замаар холбогдох нь чухал" гэсэн дүгнэлттэй санал нэг

байна.

Товч судалгаанаас үзхэд орчин үед олон улс, үүнээс Монголын эдийн засгийн

бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлэхэд Их Монгол улсын үеийн эдийн засгийн

бодлого.нүүдлийн соѐл иргэншил.түүнийг хэрэгжүүлсэн арга хэрэгсэл ач холбогдлоо

алдаагүй хэвээр байна.

Аливаа дайн -үүсэх гол шалтгаан нөхцөл нь нөөц/газар,байгалийн баялаг/хүн/-

ийг эзэмших асуудал байдаг.Энэ үүднээс үзхэд түүхчид түүхэн үйл явцыг голчлон

харуулж, харин цаад эдийн засгийн шалтгааныг бага/хомс/ тусгадаг.

Иймд Их Монгол улсын үеийн уламжлалт билчээрийн нүүдлийн

соѐл.иргэншил/ эдийн засгийн бодлого.түүнийг хэрэгжүүлсэн арга хэрэгсэл,

сургамжийг цаашдаа нарийвчлан судлаж.сургалт, амьдралд ашиглах шаардлагатай.


36

Товч дүгнэлт санал

А. Смитын зах зээлийн эдийн засгийн онолын гол санааг түүнээс бараг 600

жилийн өмнө Эзэн Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсад практик амьдралд анх

удаа хэрэгжүүлж байжээ.

Чингис хаан, түүний залгамжлагчдын явуулсан эдийн засгийн гадаад бодлогын гол

чиглэл нь:

1 .Шинэ тулгар улсаа бататган бэхжүүлэх, өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээгээ

хангах зорилгоор олз омог олох , Өрнө -Дорныг холбосон худалдааны замыг гартаа

авахын тулд дайн хийх бодит шалтгаан болж байжээ. Ийм учраас эрдэмтэн Л.Н

Гумилев. Хятадууд— "Монголчуудыг цаг ямагт хатган өдөж, хамгаалах хариу арга

хэмжээ авхад хүргэж байв. Иймд Монголчуудын хийсэн аян хамгаалах дайн байжээ.

7ын152. гэсэн дүгнэлт хийжээ.Ийнхүү Ази.Европын олон улсын худалдааны "Торгон

зам"-ыг эзэмшин худалдааг чөлөөтэй болгон, хүнд нөхцөлд алс холын замд худалдаа

наймаа хийгчид худалдаачдын аюулгүй байдлыг найдвартай хангаж, хамгаалж,

тэднийг төрийн элч, төлөөлөгчдийн хэмжээнд үзэж байсан нь Монголын эдийн засгийг

богино хугацаанд өөд татаж, их гүрэн байгуулж, бэхжүүлэх нөхцлийг хангажээ.

2. "Их засаг хууль" -д Худалдаа улс оронд ашигтай үйл ажиллагаа байх ѐстойг

зааж, Худалдааны чөлөөтэй.ашигтай аюулгүй байдлыг хангах асуудлыг төрөөс

зохицуулах асуудлыг тусгаж хэрэгжүүлжээ.

3. Худалдаа арилжааг хөнгөн шуурхай болгохын тулд дэлхийд анх удаа цаасан

мөнгө гаргаж түүний найдвартай байдлыг баталгаажуулжээ.

4. "Худалдааны холбоо" хэмээх олон улсын худалдааны байгууллагыг анх ИХ

монгол улс байгуулжээ./ Гэтэл Дэлхийн худалдааны байгууллага ГАТТ -1947

онд/байгуулагдаж, Монгол улс түүнд 1997 онд элссэн бглээ

5.1500 орчим өртөөг байгуулсанаар Ази, Европыг холбосон өргөн уудам Бүс

нутгийн хэмжээгээр мэдээллийг шуурхай авч, төрийн албыг зөв явуулах, худалдааг

чөлөөтэй, хэвийн хөгжих бололцоо нөхцлийг хангаж, дэлхийн анхны мэдээллийн олон

улсын сүлжээ/Интернет/.-г байгуулжээ.

6. Ази, Европын улсуудын хооронд бараа, капитал , хүмүүс чөлөөтөй шилжих

нөхцөл хангагдаж, Их Монгол улсын бүх газар нутагт тэр үеийн дэвшилтэт

технологи.туршлага, менежментийг нэвтрүүлэх бололцоо бүрдэснээр Европ, Азийн улс

орнуудын цаашдын хөгжил/Даяаршил/-д үлэмж нөлөө үзүүлжээ.

7.Төр өөрийн улсын онцлогийг харгалзаж, Монгол мориор эргэж довтлохоос

сэргэмжилж, бүр Хүннүгийн үеэс тавьсан Хятадад агт нийлүүлэхийг хоригийг мөрдөж,

архи дарс импортлох/оруулах/ийг хязгаарлаж, архи.мяндас, торгомсог эдлэлд

тусгай/онцгой/ гаалийн татвар тогтоож байжээ.

в.Харьяат /Хятад/ улсыг сэргээн тэнхрүүлэхгүйгээр алба татаж, төрийн санг

зузаатгах бололцоогүйг харгалзан/Хубилай/ анхаарч, уугуул /Хятад/ иргэдийн эдийн

засгийн сэргээхийн тулд / тариачин иргэдийн 50 өрхийг нэгэн хоршоо болгон, уугуул

иргэдээр /хятад/ захирагч тавьж, нийтэд нь Монгол цэргийн ноѐнд захирамжлуулах

болгожээ./12ын146/ Гэтэл дээрх туршлага дэлхийн II дайны дараа АНУ өөрийн зах


37

зээлээ өргөтгөхийн тулд Баруун европын зах зээлийг дэмжин сэргээж хөгжүүлсэнтэй

агаар нэгэн байна.

9.Их Монгол улс нь тухайн үеийн тэргүүний технологи ашиглан, өөрийн

орондоо эн тэргүүний хэрэгцээт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг зохион байгуулах

бодлогыг хэрэгжүүлжээ. Их Монгол улс нь олзлогсдоос бүрдсэн тусгай анги "урчууд

цэрэг"-иар аж ахуйн хэрэгцээт зарим зүйл, харин нум сум, өвч хуяг.дуулга зэрэг

цэргийн зэвсэгийг тусгай бүлэг"Хуягийн дархчууд "-аар дагнан үйлдвэрлүүлж байжээ,

Хархорумд төмөр хайлждоосго цохиж, барилгын үйлдвэрлэл хөгжүүлж.цэмбэ тэрэм

нэхэж, зоос дэлдэж, дэрс зэгсээр цаас хийх төхнологи Монголд нэвтэрч байжээ.

10. Их Монгол улсын үөд даяаршлыг анх дэлхийн амьдралд нэвтрүүлсэн бол

одоо үед АНУ-ын эрдэмтэн Параг Хана "Монголын стратегийг "Торгоны зам" гэж

тодорхойлоод "Торгоны зам" бол эртнээс худалдааны холбоос болж ирсэн бол—одоо

үед Монгол хэд хэдэн торгоны зам—хамгийн гол нь хил хязгаарыг чухалчлах биш,

эдийн засгийн талаасаа торгоны замаар холбогдох нь чухал" гэсэн дүгнэлттэй санал нэг

байна.

Товч судалгаанаас үзэхэд орчин үед олон улс, үүнээс Монголын эдийн засгийн

бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлэхэд Их Монгол улсын үеийн эдийн засгийн

бодлогодүүнийг хэрэгжүүлсэн арга хэрэгсэл ач холбогдлоо алдаагүй байна. Иймд Их

Монгол улсын үеийн эдийн засгийн бодлогодүүнийг хэрэгжүүлсэн арга хэрэгсэл,

сургамжийг цаашдаа нарийвчлан судлаж.сургалт, амьдралд ашиглах шаардлагатай.

Шууд ашигласан бүтээл, ном хэвлэл.

1. Монголын нууц товчоо.1990.

2.А. Амар.Монголын товч түүх.1989.

З..Ч. Баянжаргал Монголын эдийн засгийн түүх. 2001 он.

4. Ч. Баянжаргал. Чингисхааны эдийн засгийн бодлого, уламжлал.2004.

5.Ш Бира. Монголын түүх.соѐл, түүх бичлэгийн судалгаа.ш. дэвтэр.2001 он.

6. Б. Батбаяр.ХХ Зууны Монгол. Нүүдэл суудал.1995.

7. Ж. Болдбаатар. Чингис хаан. 1999.

8..Марко Поло.Орчлонгийн элдэв сонин.1987.

9..Монгол улсын түүх. 1999. Монгол-Татарууд Ази Европт.1984.

10.Монголын эзэнт гүрний гадаад харилцаа.1995.

11.Б. Мягмаржав.Олон улсын эдийн засгийн харилцаа "Монголын нууц товчоо"-нд

тусгалаа олсон нь. Өнөөдөр.2005,204.

12.Д. Төмөртогоо. Монголын эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх.1999.

13. Халх Монголын өвөг дээс ба Халхын хаант ync.VIII~XII 1зуун.

14.Х.Футино. Монголчуудын түүх соѐлын өвийг хамгаалахуй. Интерпресс. 2002

15.Японы хөрөнгө оруулалт.зээл, тусламж, түүний үр ашиг. ШУА,ОУС-ын

Хүрээлэн.2004

16. Нацагдорж.Ц."Чингис хааны зарлигийн товчоон" 2006.

17. Нацагдорж.Ц."Чингис хааны сургаалын товчоон"2006 18.Пүрэвдагва.Х."Чингис

хааны Менежментийн товчоон".УБ.2004.130х.


38

19.Чингис хаан ба Их Монгол улс" -800. Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын

материал.2006

20.Лувсанданзан "Алтан Товч"1990 21 .Бусад.

Conclusion

The founding father of the market economy A. Smith has proposed for the first time

in the 18th

century a theory that the country's developmental path depends on how they are

able develop their production specificities based on their resources, cooperative with other

countries for mutual benefit. and participate in the international labor market. However, more

than 600 years before him this theory's main constituents where implemented in the world

practice for the first time in the Great Mongolian Empire established by Chinggis Khan.

Main directors of the foreign economic policy of Chinggis khan and his successors were as

follows:

1. The maintenance and liberalization of trade of "Silk road" that ensured international

trade between Asia and Europe. and guaranteeing of the adequate security provisions

for the merchants protection of traders and merchants in their long and difficult path

by a way of considering them to be in the same status as that of state messengers and

representative have greatly contributed to the development of the Mongolian economy

in the short period of time, and provided conditions for the establishment and

consolidation of the Great empire.

2. The "Great Yassa" provided that the trade should be useful undertaking in the

country, and that the state should provide for the liberal, beneficial and secure trading

conditions, which were implemented accordingly.

3. In order to make trade transactions speedy and uncomplicated a paper money note

was issued and its security was guaranteed for the first time in the world practice.

4. There was established a first international trade organization called 'Trade Association

" /1947-World Trade Organization. GATT /.

5. The creation of about 1.500 stations connecting vast territories of Asia and Europe has

provided conditions of rapid receipt of information at the regional level, proper

administration of public service . conditions and opportunities for free and regular

development of trade, thus . establishing a first international information network

internet.

6. The conditions for the free How and movement of products, capital and people

between Asian and European countries . and the opportunities for the introduction of

the advanced technology. experience and management /globalization/ throughout the

whole territory of Great Mongolian Empire have greatly influenced further

development of Asian and European countries

7. The state, in view of its own specific characteristics . by guarding against attacks

through means of Mongolian horses, adhered to the prohibition on exportation of

geldings to china instituted during the hunnu times . limited exported of alcoholic

beverages , floss- silk . and silk products.


39

The people of sedentary countries were mostly used for the mobilization of their economic

/property taxes/ and intellectual capacities for the assemblage of the nomadic .ate and

lifestyle.

The Great Mongolian Empire utilized the advanced technology of the time , and was a able to

organize domestic productions of vital products . In the Great Mongolian Empire a special

force composed of "artisan warriors*' were sanctioned for the manufacture of some products

of everyday maintenance . and "armor craftsman" for the making of military weaponry such

as bow and arrows . armor and helmet.

In khara Khorim there were developed manufacturing construction technology including

melting metals and marking bricks as well as that of knitting woolen clothing . string coins,

and the technology on producing papers from broom grass and canes were introduced in

Mongolia.

From brief study it can be seen that in modern times the Great Mongolian Empire's economic

policy and its methods of implementation have not lost their significance in the development

and implementation of economic policy of many countries including Mongolia. Therefore .

there emerges necessity for further detailed study and analysis of the economic policy of

Great Mongolian Empire: its methods of implementation and learn from its lessons.


40

Олон улсын банк санхүү, нягтлан бодох бүртгэлийн

тэнхмийн эрхлэгч Д.Оюунцэцэг

Чингис хааны үеийн алба гувчуур ба татвар

Удиртгал

Татвар нь төрийн үүсэл хөгжилтэй холбоотой эдийн засгийн харилцаа болохоор

нэн эртний түүхтэй ажээ. МЭӨ зууны үед Египетэд хааны зарлигаар ард иргэд нь

хаандаа татвар төлөх ѐстой гэсэн үзэлтэй холбоотойгоор, Эртний Египет, Ром, Грек

зэрэг орнуудад татварын анхны төрлүүд үүсчээ. Татварын системийн түүхэн хөгжлийг

гурван үе болгон авч үздэг.

`Нэгдүгээр үе: Энэ үед эртний болон дундад зууны үеүүд хамрагдсан байдаг.

Энэ үед татварыг зохион байгуулалтгүй, санамсаргүй бодит хэлбэрээр ямар ч

системгүйгээр ард, иргэдээс хурааж байсан. Таваар мөнгөний харилцаа бэхжихийн

хэрээр татвар нь мөнгөн хэлбэрт шилжиж байв.

Хоѐрдугаар үе: XVII зууны үед Европ тивд татварын систем хөгжөөгүй байсан

боловч энэ зууны сүүлчээр ихэнх улсуудын төсвийн орлогыг бүрдүүлэгч нь татвар

болж байсан. Энэ үед татвар систэмтэй болж өөртөө шууд болон шууд бус татвар

агуулдаг болсон. XVIII зууны сүүлчийн хагаст Европ тивд татварын системийн онол,

практикийн асуудлуудыг боловсруулж эхэлсэн ба татварын системийн онолыг

үндэслэгч Шотландын эдийн засагч-санхүүч А. Смит (1723-1790) "Ард түмний эд

баялагийн үндэс ба шалтгааны тухай судалгаа" гэдэг номоо гаргажээ.

Гуравдугаар үе: Татварын системийн онол нь шинжлэх ухааны үндэс

бүрэлдэн бий болсонтой холбоотой. Дэлхийн II дайны дараа шинжлэх ухааны

үндэслэлтэй татварын өөрчлөлт, шинэчлэлтүүд хийгдэж, орчин цагийн татварын

системийн үндэс суурь тавигджээ. Гэвч одоог хүртэл аль ч улсад татварын төгс

боловсруулсан систем байхгүй байсаар байна.

13-р зууны эхэн үед Монгол орны өргөн уудам нутагт олон аймаг хүн

байгууллаар,өөрөөр хэлбэл овгийн зохион байгуулалтаар амьдардаг байсан бөгөөд энэ

нь цусан төрлийн хүмүүсийн бүлэг байжээ. Овгийн байгууллын энэ үед эцгийн эрхт ѐс

ялсан нь зэрлэг адгуусыг гаршуулан , гэрийн тэжээвэр мал болгосон, ан гөрөө эрхлэх

болсон зэрэг аж ахуйд хүнд хүчир ажлыг эрэгтэйчүүд голлон хийх болсонтой

холбоотой аж. Чухамхүү энэ үеэс овгийн дотор байсан тэгш байдал аажмаар үгүй болж

өмч хөрөнгө үүсэж , улмаар эд хөрөнгийн ялгавар гарч овгийн байгуулал задарч , төр

улс, үүсэхийн эхлэл тавигджээ. Ингэснээр ноѐлогч ангийн гарт мал сүрэг бөөгнөрч

тэдгээрийн их малтай нь уужим тэнэгэр бэлчээрийг эзэмших болжээ. Бэлчээр нутгийг

хуваарилах эрх нь овгийн язгууртнуудын гарт байсан явдал нь овгийг жирийн

нүүдэлчид тэдгээрийн эрх мэдэлд харъяалагдах захирагдах хүргэжээ. Энэ нь язгууртан

нарт овгийн чөлөөт гишүүд гувчуур татвар төлөх явдлыг буй болгожээ.

Судлагдсан байдал:

Чингис хааны үеийн Монголын их гүрний талаар, байлдан дагуулалт,

удирдахуйн ухааны талаар Монголын нууц товчоо болон бусад бүтээлүүдэд үндэслэн


41

гадаад дотоодын олон эрдэмтэн судлаачид судалж судалгааны олон ажил, бүтээл ном

туурвисан байна. Гэхдээ Чингис хааны үеийн Татварын бодлогын талаар бие даасан

судалгааны ажил , бүтээл байхгүй байна гэж үзлээ.

Хоѐр: 13-р зууны үеийн Монголын нийгмийн байдал.

XIII үед Монгол газар , хамаг Монгол , тайчууд , жалайр , хэрэйд мэргид , найман

татаар , ойн иргэд зэрэг олон том нэгдэл аймгийн холбоод болоод байв.

Янз бүрийн нэр зүүсэн нийгмийн хөгжлийн харилцан адилгүй төвшинд байсан эдгээр

аймгууд Монгол хэмээх нэрийн доор нэгдэж төвлөрсөн нэгэн төр улсыг байгуулжээ.

Чингисийн нэрээр Монгол олон аймгийн хоорондын дажин хямрал намжиж тархай

бутархай байдал нь устаж , эдийн засаг соѐлоо хөгжүүлэх аятай боломж бүрджээ.

Тухайлбал: Монголын цэрэг 1207-1209 онд Ён-Ся буюу Тангууд улсыг гурван удаа

уулгалан довтлов. Монгол цэрэг Тангуудын цэргийн хүчийг газар бүр бут зохиж, олон

хотыг эзлэж, нийслэл Яргай хотыг бүслэн авч шар мөрөн хэмээх хотын голын усны

хаалтыг тавив. Тангуудын хаан Ли Наньчуанв улс аяуулд орсонд бачимдан сандран

үнэтэй эд, үзэсгэлэнт эмсээр Чингис хаанд бэлэг өргөж, Монголд жил бүр алба/төлж

байхаар болжээ/. Чингисийн цэрэг 1213 оны намар Алтан улсын чухал боомтуудыг

эзэлж давшсаар Бээжин хотыг бүслэн авчээ. Бээжин хотыг үлэмж тооны шилдэг цэрэг

батлан сахисны дээр бэхлэлт сайтай учир хялбар автахгүйг харгалзан Чингис Алтан

улсын хаанд илч зарж, монголын жанжин болон цэргүүдэд бэлэг шан өргөвөл

байлдааныг зогсоож найрамдаж болох юм гэжээ. Алтан улсын хүч мөхөсдөж байсан

тул Чингисийн шаардлагыг дагаж, нэг гүнж охиноо, алт мөнгө хоргой торго таван зуун

охид хөвгүүдийг боол болгож, гурван мянган хөлөг морь бэлэг болгон барив. Ийнхүү

Чингис хаан, алтан улстай найрамдалын гэрээ байгуулаад цэргээ авч нутагтаа буцжээ.

Чингис хаан Алтан улсыг хоѐр удаа довтлон маш их хэмжээний олз омогтой

буцаж ирсэний дараа дундад ази руу зэвсгийн үзүүрийг хандуулсан байна. Ийнхүү

Монголын хил хязгаар Хорезм улстай шууд залгах болов. Хорезм тэр үед Бухар, Перс

Афганистаны нутаг дэвсгэрийг багтаасан том гүрэн байлаа. Чингис хаан хорезмийг

довтлох болсон гол шалтгаан нь Хорезмийн захын нэг боомт дээр монголоос худалдаа

хийхээр очсон 450 хүнийг барьж алаад 500 тэмээ ачаа барааг хурааж авсанаас болжээ.

Түүнчлэн монголын цэрэг 1219 оны намар Хорезмын нутагт цөмрөн орж. 1220 оны

эхээр Хорезмын нутагт Чингис хааны хийсэн аян дайн ялалтаар дуусчээ.

Энэ үед бүтээгдэхүүн ангийн үсээ хөрш зэргэлдээ орны газар тариалан, гар

үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнээр арилждаг байсан ба алт, мөнгө, эрдэнийн чулуугаар

гоѐл чимэглэлийн зүйлм урлан хийдэг, утас ээрч нэхдэг, зарим газартаа газар тариалан

эрхэлдэг болж, хот суурин байгуулах ажил үйлс эхэлж байсныг баримтлах баримтууд

олон байдаг байна.


42

Гурав: Чингис хааны үеийн санхүү, татварын бодлого.

3.1 Татварын эрх зүйн бодлогын талаар:

Тэмүжин Монголын их эзэн хаанаар өргөмжлөгдсөн 1206 онд Монголын бүх ноѐд

хаадын их хуралдайгаар Тэмүүжинд Чингис цол өгч ―Яаса‖буюу ―Их засаг‘ гэдэг

хуулийг батлан мөрдсөнөөр Монгол нутагт анхны албан ѐсны бичмэл хууль үйлчилж

эхэлжээ.

Түүхчдийн судалгаанаас үзэхэд тэр хуульд татварын асуудлаар тусгай бүлэг болгон

оруулсан бөгөөд татвар өртөөний тухай томоохон байр эзэлдэг байна.

Ийнхүү Чингис хааны анхлан байгуулаад байсан улсад татвар хураамжийн

байнгын системийн үүсвэр бий болсон байна Энэ үед Монголчуудын тухайд татвар нь

―алба‖ гэдэг ойлголтоор илэрхийлэгдэж байсан бөгөөд биеэр гүйцэтгэх алба ,

бүтээгдэхүүнээр өргөх алба гэж зааглагдаж байжээ. Албан татвар нь эх үүсвэр буюу

субъектын хувьд эзэлсэн орны ард иргэдээс хураах татвар, өөрийн харьяат иргэдээс

хураах татвар хэмээн хуваагдаж байжээ.

Монголын нууц товчоон дахь баримтаас үзэхэд Тангуд улсын хаан Хашин ―Хамаг

тайчууд улс өндөр дэрсний нөмөрт өсгөсөн олон тэмээгээ өргөл болгон тусалья.

Өөрийн гараар нэхсэн өрмөг бөс эдээ бэлэг болгон өгье ‖ хэмээн өчсөн нь буй.Бас

―Тангуд иргэнээс тэмээ татварлан тууж барагдахгүй олон тэмээ авчирч өгөв ― гэж

өгүүлсэн байдаг байна.

Цэрэг татах үед цэргийн хэрэглэх унаа, хоол хүнс, хэрэглэгдэхүүнийг тухайн аравт,

зуут , мянгатаас татварлан гаргуулдаг журмыг хуулиар тогтоосон байна.

Чингис хаан хишигтэн цэргийг бүрдүүлэх журмыг тогтоосны дотор миний шадар цэрэг

―хэрэглэх зүйлсээ харьяат мянганы дотроос татан авагтун‖,‖уг газраасаа уналга морь

бэлтгэж иртүгэй‖ хэмээн зарлигдсан байдаг.

Тэгэхдээ алба тийм ч олон янз байсангүй- цэргийн алба хаах үүрэг (нүүдэлчин эр хүн

болгон байв: ―Засаг‖, IV,3,4-р заалт), хүнс нийлүүлэх алба (шүүс буюу шөлний мал,

айраг буюу ундаа нийлүүлэх алба – ―МНТ‖-д бий) зэрэг байсан ба сүүлдээ замын (элч,

мэдээчийн) алба , өртөөний алба буюу хаадын элч, мэдээчид болон бусад эрх бүхий

зорчигчдын унаа хүнс , хоолыг залгуулах алба нэмэгдсэн байдаг. Элч мэдээчдийн

гэрэгэ буюу пайз нь түүнийг эзэмшигчийн тушаалыг биелүүлэхийг шаардах эрхийг

тухайн этгээдэд олгодог байлаа. Пайз , гэрэгэ нь эзэмшигчийнхээ зэрэг зиндааг

илтгэсэн янз бүрийн өнгө , бичээстэй байдаг байсан ба дээр дурьдсанчлан энэхүү албыг

―Их засаг ‖ хуулинд заасны дагуу гүйцэтгэх ѐстой байлаа (15, c242).

3.2 Татварын хувь хэмжээ:

Хорезмийг монголчууд байлдан эзэлсний дараа Махмуд Ялавачын тогтоосноор

―хөрөнгө чинээ , төлөх чадвартай нь уялдуулдаг‖ (57,c.517) байв. Гэвч сүүлдээ

гувчуурын хэмжээ яг таг тодорхой болсон байна. Жил тутам 100 толгой мал тутмаас 1

толгой буюу 1%-иар авахаар тогтоож байснаас гадна тухайн айл өрхийн малын тоо

100 толгой хүрэхгүй байвал гувчуур авдаггүй байв. Хожим энэ хөнгөлөлтийг үгүй

болгосноор 10 толгой хүрэхгүй малтай айлаас ч 1 толгойг авдаг болж ядуусын хувьд

гувчуурын хэмжээ 10% хүртэл эрс өссөн байна. Харин хааны орд өргөөнд хүнс

нийлүүлэх алба огт өөрчлөгддөггүй байлаа.


43

Монголчууд суурин оршин суугчидтай нутаг оронтой болсноор татвар

ноогдуулах тогтолцоо нь аажмаар байнгын хэлбэрийг олж улам хөгжив. Анх энэ ажлыг

Елюй Чуцай эхлүүлжээ. Дээр дурьдсанчлан монголын жанжин Бэдээ гэгч Умард

Хятадыг тэр аяар нь цэргийн агт морьдын нутаг бэлчээр болгох санал гаргасанд Елюй

Чуцай татвар хураамжийг зөв ноогдуулах замаар суурин хүн амаас байнгын ашиг олох

нь илүүтэй болохыг Чингис хаанд ойлгуулж чадсан аж. Булшны нь чулуун дээр

сийлсэн бичээсээс үзэхэд Елюй Чуцай ―жил бүр 500 мянган лан мөнгө , 80 мянган хуй

торго 400 мянган ши 69 амуу будааг газрын татвар , дарс, цуу , давс, төмөр болон уул ,

уснаас гарах бүтээгдэхүүнүүдэд ноогдуулах худалдааны татвараас олж болох тухай

айлтгалыг их хаанд өргөн барьжээ. Энэ айлтгалыг хаан сонсоод: ―Үнэхээр чиний хэлж

байгаагаар болох аваас арвин орлого олох юм байна. Хичээгээд л үз л дээ.‖ хэмээсэн

ажээ. Чингэхэд нь эрхэм дээдэс их хаанд айлтган Умард Хятадын арван лу 70 болгонд

татварын алба байгуулж даамал болон туслахуудын албан тушаалуудыг бий болгов.

XIII зууны 20-иод онд дундад азийг байлдан дагуулсан үеийг дүрслэн бичсэн эх

сурвалжуудаас үзэхэд энэхүү тогтолцоо ихээхэн алгуур аажмаар бүрэлдэн тогтжээ.

Жишээлбэл: лалын хэд хэдэн зохиогчийн мэдээлж буйгаар гувчуурыг анхандаа

нүүдэлчдэд /мал аж ахуйд/ ноогдуулж байсан бол сүүлдээ газар тариалангийн оршин

суугчдад ч бас хамааруулж эхлээд тэдний малд (10% буюу 10 толгой тутмаас 1 мал )

дараа нь нутаг бэлчээрт ноогдуулж , бүр сүүлдээ 10% гэдэгт шилжин эхлээд амуу

будаагаар, сүүлдээ мөнгөөр авах болжээ. Эрхшээлд нь орсон түмнээс ―байгаа бүхнийг

нь ав, хүний ч , эд хөрөнгийн ч 10%-ийг шаардан гаргуулдаг‖ заншил монголчуудад

байсантай сүүлчийн хэлбэрүүд нь холбоотой бололтой байдаг. Тэд цэрэгтээ нэмэрлэх

хүн хүч , нүдэнд нь туссан эд юмс, мөнгө аль алиныг нь тэгэхдээ алиныг нь ч гэсэн

10%-аар шаарддаг байжээ. Оросын нэгэн шаштирт : ―10%ийг тэднээс шаардав. Ван

ноѐдын 10 дахийг , эгэл борчуудын 10 дахийг агт мордын цагаанаас , хараас , хүрнээс ,

саарлаас, юм бүхнээс 10 дахийг нь шаардаж байлаа.‖ гэж бичжээ.

3.3 Татварын хөнгөлөлт ,чөлөөлөлт

Чингис хаан зарлиг буулгаж бадарчин,заргач, эмч, эрдэмтэн, лам санваартан, даяанч,

шарил ариутгагч гарыг татвараас чөлөөлж байжээ. Жорж Вернадский ―Хүн амын

давхаргын тодорхой бүлэг хүмүүс тусгай үүрэг, түүнчлэн татвараас чөлөөлөгдсөн байв

гээд тийм хүмүүсийг шашны чиглэлээр сүм хийдэд холбоотойгоор нь мөн зохион

бүтээгч, төмрийн дархчууд, гар урчууд зэрэг татвараас чөлөөлөгдөх хүмүүсийг өөрийн

нь үнэт зүйлээр баталгаажуулдаг байжээ‖ гэж бичсэн нь бий.

3.4 Хяналт шалгалтын систем

В.А.Рязановскийн бүтээлийн ‗Зам нэвтрэх 6 өртөөний хууль ‘гэсэн хэсгийн 42-р

зурваст ‗Өртөө бүгдэд сар бүр түшмэл ирж нэг удаа цагдана. Тэдний захиран хамаарч

буй байдлыг байцаан үзэж аливаа алба чимгийг хаагдуулсныг залруулан

ялалмой.‘хэмээн өгүүлжээ. Ийнхүү аажимдаа хөгжингүй бусад соѐл иргэншлийн өв

уламжлалыг хүртэл авах болсноороо монголчууд татвар , алба хоѐрыг зааглах болсон

боловч энэ нь нэлээд урт хугацааг эзэлсэн ажээ.

3.5 Татварын бүртгэл

Монголчууд урт хугацааны турш орлого зарлагыг нийлүүлэн тооцсон байнгын

төсөвгүй байжээ (нэлээд сүүлд байлдан дагуулагдсан нутаг орнуудыг удирдах


44

тогтолцоонд илүү соѐлтой ард түмнүүдийн арга барил орж ирснээс хойш ийм төсөв

бий болжээ. )

Авч байгаа татвар хураамжийн хувиарлалт ч гэсэн төрийн хандлагын бус харин

хувийн шинжтэй байсан бөгөөд ерөнхий зарчмын хувьд гэвэл хураамж цуглуулсан их

хөрөнгийн зөвхөн ганц хувийг л улсын санд өргөж, үлдсэнийг нь алтан ургийнхан яг л

овог аймгийн зохион байгуулалттай байсан үеийнх шиг хувааж авдаг байлаа.

Энд Чингис хаан эх үндсийг нь тавьсан эх гүрэн улс нь тэр чигээрээ ―алтан

ургийнхны хувийн өмч мэтээр тооцогдож олсон хураасан бүхнийг (татвар хураамж нь

төрийн удирдлагын хөшүүрэг гэхээсээ илүүтэй олз омог мэт ойлгогдож байв) ‖.

Чингисийн алтан ургийнхны өөр хооронд хувааж авах нь зүй ѐсны зүйл мэт үзэх

зарчим үзэл бодлын сөрөг тал тод харагдах болжээ. Тийм ч учраас татварын үүрэг роль

нэг их биш байсан агаад (эзлэгдсэн ард түмнүүдээс өргөдөг бэлэг сэлтийн нэгэн адил )

төрийн бодлогын шууд зэвсэг гэхээсээ илүүтэй дээд зиндааны монголчуудын хувьд

нэмэлт эд хөрөнгө бий болгох туслах чанарын арга хэрэгсэл болж байжээ. Учир нь

монгол хаад ноѐд тэр үед олонтаа хийдэг байсан аян дайныхаа олз омгоор эгэл жирийн

цэрэг дайчдаа бүрэн хангадаг байсан байна.

Үүнээс үзэхэд эзэнт гүрний хүн амын тоо бүртгэл нь зөвхөн санхүүгийн

гэхээсээ илүүтэй бүр 1206 онд Монголчуудад өөрсдөд нь зориулан бий болгосон бүх

төрлийн (цэргийн өртөөний гэх мэт) албаны өргөтгөсөн жагсаалт буюу ―хуваарь‖

байсан байдаг. Яваандаа Монголын нэгдсэн их гүрний оршин тогтнолын сүүл үе рүү

хүн амын тооллого хийгдэх болж хятатуудын санхүүгийн уламжлалын дагуу татвар

төлөгчдийг тогтмол тоолдог болсон байна.

Ингэхлээр цугларсан хөрөнгийг төр улсын хэрэгцээг эн түрүүнд хангахад бус ,

харин юу дуртайдаа зарцуулдаг дээр нь бас ноѐд түшмэдүүд нь цалин пүнлүүгээр

хангагдахын оронд хүн амаас ямарваа ―алба‖ буюу ―гувчуур‖ шаардах эрхтэй байдаг

монголчуудын энэ практик олон шинж тэмдгийн хувьд олон зуун жилийг элээсэн

байна.

Эрх засаглалын зохион байгуулалтын ийм хэлбэр нь бүр нарийн хэлбэл ийм

хувиарлалт нь тодорхой нэг улсын аж ахуй амьдралын зохион байгуулалтын аливаа

хэрэг явдлыг удирдагчид нь даатган төлөөлүүлэх боломжийг төв засаг захиргаанд өгч

байлаа. Отгийн дарга бүр захирсан отгийнхоо хүн амын олон цөөнийг харгалзан

бэлчээр нутгийнхаа хил хязгаарыг мал сүргээ хаана бэлчээрлүүлэх ѐстойгоо мэддэг

байв.

Мөн Чингис хаан өнчин ядуусыг тэтгэх бодлогыг ч явуулж байжээ. Энэ нь

Өнчдийн сан юм. Чингис хаан дайн байлдаанд үрэгдсэн хүмүүсийн ар гэрийнхнийг

тэтгэх зорилгоор өнчдийг тэтгэх сан гэдгийг байгуулжээ. Чингисийн залгамжлагч

Өгөөдэй хаан энэ санг өргөтгөн байгуулж улсын бүх хонин сүргээс зуун хонь тутамд

нижгээд хонийг татварлан авч дайнд амь үрэгдэгсэд болон үгээгүй ядуучуудад

тусламж болгон олгож байхаар тогтоожээ. Үүнийг авилгал гэж нэрлэдэг байжээ.


45

Дүгнэлт

Ер нь татвар гэдэгт хүн амын тодорхой хэсгүүдээс сайн дураар болон албан

журмаар гаргуулан авч төр улсын санд нийлүүлж байгаа хөрөнгийг ойлгож ирсэн

байна. Татварын харилцааны хөгжил нь нийгмийн хөгжилд асар их нөлөө үзүүлж хот

суурингууд байгуулагдан, хүн ам суурьших, соѐл иргэншлийн төлөвшил олоход

ихээхэн нөлөө үзүүлжээ.

1.Эдгээрээс үзэхэд Монгол оронд татвар их эрт үүсэж , нийгмийн хөгжлийг

дагаж улам боловсронгуй болж байжээ гэж дүгнэлт хийж болохоор байна. Үүнд:

Чингис хааны анхлан байгуулаад байсан улсад татвар ногдуулах тогтолцоо татварын

байнгын системийн эх үүсвэр бий болоод байсан нь Их засаг хуульд алба гувчуурын

талаар тусгай бүлэг байснаар нотлогдож байгаа юм.

2. Чингис хааны үеийн татварын бодлогод эзлэгдсэн нутаг ард түмнээс

хураах татварын хэмжээг өөрийн албат иргэдээс авах татвар хураамжаас их тогтоож

байсан нь өөрийн албат иргэдээ эдийн засгийн талаар хамгаалах бодлого буюу

татварын зохицуулалтын бодлогыг явуулж байсныг харуулж байна. Алба гувчуурыг

хураах тодорхой хувь хэмжээ тогтоосон нь татвар нь тогтоосон хувь хэмжээтэй,

шударга байх зарчмыг илэрхийлж байна.

3. Чингис хааны төр улсын эрх засаглалын байгууллагуудын анхдагч эх үндэс

нь түүний хамгийн ойр дотно ойрын төрлийн садан шатар нөхөд байсан агаад ―Алтан

ургийнхан‖ нүүдэлчин төр улсыг хамтран эзэмшиж байсан гэж хэлж болно. Чингис

хаан чухамхүү өөрийн дүү нар , эх , хөвгүүддээ хувь эзэмшил улсуудыг дор дор нь

хувааж өгөх маягаар ―Монголын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг удирдах зохион

байгуулалтын ‖ үндэс суурийг тавин, хураасан татвар гувчуур нь тодорхой нэгтгэсэн

бүртгэл байхгүй, аравт зуутын ноѐд дор бүрнээ зохицуулан зарцуулж улсын санд

зөвхөн 1 хувийг л төвлөрүүлдэг байсан нь учир дутагдалтай байсан боловч энэ нь

татвар хураах систем үүсч хөгжихийн эхлэл болж байсан гэж дүгнэхэд болно. Тэр ч

байтугай энэ үед мянгатын ноѐдыг хянах системийг ч бий болгож байжээ.

4.Аливаа улсын санхүү татварын бодлого нь тухайн үеийн төрийн бодлого

,гүйцэтгэж буй үүрэгтэй уялдсан байдаг тул Чингис хааны үеийн татварын бодлого нь

цэрэг дайны үеийн ажиллагааг санхүүжүүлэх батлан хамгаалах чиглэлээр гол үүргийг

гүйцэтгэж байсан нь эх сурвалжаар нотлогдож байгаа бөгөөд Монгол улсын

Татварын систем үүсэж хөгжих чухал эрх зүйн хэвлэмэл актыг анх бий болгосонд

ач холбогдол нь оршиж байгаа бөгөөд шинжлэх ухааны үүднээс татварын онцлог

шинж зарчмуудыг хадгалсан бодлого явуулж байсан гэж судалгааны үр дүнд

дүгнэлээ.

-------------------oOo-----------------

Ашигласан ном товхимлууд:

1. Монголыг нууц товчоо.

2. А.Амар Монголын товч түүх 1989 он

3. Т.Алтанцэцэг Монголын түүхийн лекцүүд 1999 он


46

4. Чингис хааны тухай товч тайлбар толь 1992 он

5. Д.Нацагдорж. Чингис хааны цадиг 1991 он

6. ҮТЕГ Татварын тогтолцоо 1-р дэвтэр 2002 он

7. ҮТЕГ Татварын тогтолцоо 1-р дэвтэр 2002 он

8. www.google.mn

Conclusion

It was comprehended, tax is property which was collected in volunteer and forces to

supply into State Fund.

Tax Relation Development has had an enormous influence on modern society furthermore on

city accomplishment, population residence and formation in civilization.

1. Therefore, it seems to conclude Mongolian Taxation System first appeared at ancient

and it was being developed following the social development.

It is confirmed that Taxation System such as Source of Tax Regular System were

introduced in the country which Chinggis Khaan had formed through there was

special unit for Duties and Taxes in Great Law.

2. It is also proved, tax amount for citizens of occupied countries is higher than own

citizens in the Taxation Policy of Chinggis Khaan that Safeguard Policy had been for

own people in economic situation.

Determination in proportion of Duties and Taxes has had an expression of principle to

be honest.

3. On the assumption of the leaders of Chinggis Knaan‘s government were his close

friends and relatives, it means ―Royal Blood‖ got hold of Nomads.

We can conclude, though there had many disadvantages things which hadn‘t any

bookwork for seized tax, every decimal and centurion lords spent their selves

arrangements and they had collected taxes just 1% to State Fund, it was Early age of

Taxation Development and Foundation of Territory Management where Chinggis

Khaan distributed countries to each of his brothers, mother and his sons.

Even Control System was in the Lord of Thousands.

4. It was written in the ancient source, Finance and Tax Policy of each country join

actual State Policy and its function. So Tax Policy of Chinggis Khaan was main role

for defense to finance to war procedures.

It was concluded that importance which was issued Primary Published Legal Acts for

Mongolian Taxation System.

http://www.google.mn/


47

Доктор (PhD) А.Энхбат

ЧИНГИС ХААНЫ ҮЕИЙН МОНГОЛЫН САНХҮҮ- ЭДИЙН

ЗАСГИЙН ХАРИЛААГ ШИНЖЛЭХҮЙ

Оршил

Энэхүү судалгаагаар Чингисийн үеийн Монголын төрт улсын явуулж байсан

эдийн засаг, менежментийн ухааныг танин мэдэх, өнөөгийн дэлхийн нийтийн эдийн

засаг, менежментийн ололттой харьцуулан үзэх, инноваци төгөлдөржилт нь Монголын

эдийн засагт шинэ зүйл биш бөгөөд үүнийг улам сайжруулахад тухайн үед хэрэглэж

байсан бодлогыг судлахад оршино.

Нэг. Монголын төрт Улсын эдийн засгийн бодлого

Одоогоос 2200 жилийн тэртээ Монголын нутаг дэвсгэр дээр анхны төрт Улс

үүссэн байдаг. Түүнээс хойш 1206 онд буюу 800 –гаад жилийн тэртээ Монголын их

эзэнт гүрэн байгуулагдсан түүхтэй. Энэ түүхийн хугацаанд буюу олон зуун жилийн

турш Монголын эдийн засгийг дан ганц нүүдлийн мал аж ахуй бүрдүүлж байсан юм.

Монгол тухайн үед нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэж байсныг гэрчлэх түүхийн олдворууд

одоогийн Дорнод аймгийн Хэрлэн, Өмнөговь аймгийн Ханбогд, Номгон сумын нутгаас

археологичид олсон байдаг.

Тухайн үед амьдарч байсан монголчууд мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн

болон ангийн арьсыг хөрш зэргэлдээ улс орнуудын газар тариалангийн бүтээгдэхүүн

болон гар урлалын эд зүйлсээр арилжих, алт, мөнгө, эрдэний чулуугаар гоѐл,

чимэглэлийн зүйлс урлах, зарим газарт газар тарилан эрхлэх, хот байгуулах ажил

хийдэг байсны ул мөрийг археологичид олсоор байна. Нүүдэлч малчдын тоо, мал сүрэг

нь олширч, мал аж ахуй хөгжихийн хамт цаашдаа мал бол зөвхөн байгалийн

бүтээгдэхүүн төдий байхаа больж, бүхэлдээ тухайн нийгмийн гол хэрэгсэл

хөдөлмөрийн бүтээгдэхүүн үндсэн баялаг болсон. Мал сүрэг нь шууд үйлдвэрлэлийн

хэрэгсэл болж, бэлчээр, газар бол түүний байгалийн нөхцөл болсон. Хаант улс ханлиг

ванлиг бий болж байсан түүхийн явцад хаад ноѐд тэргүүтэй язгууртны өмч эзэмшилд

мал хөрөнгө, билчээр газар төвлөрч, жирийн малчин түмэн тэдний албат хараат болж

хамжлагын ѐс тогтон, феодалжих үйл явц өрнөж байжээ.

Эзэн богд Чингис хаан, түүнийг залгамжлагчдын үед Араб, Перс, Хятад гүрнийг

дарж, Европ, Орос Монголын их гүрэн Өрнө Дорныг холбож, баларч бүдгэрч байсан

эртний торгоны замыг сэргээн олон улсын худалдаа эдийн засгийн харилцааг

идэвхжүүлж, ―Их засаг‖ хуулиар хатуу сахиулж байсан нь эдийн засгийг хөгжүүлэх

хүчирхэг хөшүүрэг болж байсан гэж бичсэн судлаачид ч байдаг.

Чингис хаан нүүдлийн мал аж ахуйг мянгатын харъяалалд оруулан малын тоо

толгойг түргэн олшруулах, ялангуяа адууны засаглал тогтоож, дотоод хэрэгцээ аж

ахуйн ач холбогдлоороо төдийгүй стратегийн шинж чанартай байсан тул адууг улсын

мэдэлд авч байсан байна. Монголчуудын уламжлалт хүрээгээр нүүх аж ахуй цэргийн

нүсэр системийг өөрчлөн, хот айлын авсаархан системд оруулан зохион байгуулжээ.

Адам Смитийн хөдөлмөр зохион байгуулалтын онолыг гарахаас өмнө Чингис хаан


48

үүнийг амьдралд хэрэгжүүлсэн байдаг. Адуучин, хоньчин гэх мэт цэрэг-аж ахуйн

хосолмол зохион байгуулалт ялалтын нэг уг сурвалж нь болж байсан. Чингис хааны

улс төр, эдийн засгийн бодлого нь 1000 лан алтаар алба барьж байсан Алтан улсын

хараанаас бүрэн гарч, улмаар умард Хятадыг нөлөөндөө оруулах зорилт тавьж байсан

байна. Энэ талаар эртний сударт дараах байдлаар дүрсэлсэн байна.

“Алтан улсын баялаг сорох байдлыг ухаант хаан Амбагай сөрөн тэмцэж бодохдоо

“Тумбао” нэртэй зоосон мөнгө хийж ядууст өгч мал ахуйтай болгож өмөөрөв.

Уйгар оронд дарангуйлагчид ядуусын орлогыг гулгуулж хуваан идэхийг

Чингис хаан мэдээд “Тэн их” нэртэй зоосон мөнгө хийж үгээгүй тарчиг ядууст

өгөв.”

Эдийн засгийн бодлогын бүтэц нь:

МАА-г хөгжүүлэх

Дотоод, гадаадад худалдааг хөгжүүлэх

Төрийн санхүү, татварын тогтолцоог журамлах

Гадны гар урчууд болон зэвсэг хийдэг хүмүүсийг олзолж, техник

технологийн дэвшлийг үйл ажиллагаандаа өргөн ашиглах явдал байсан.

Аж ахуйн хэрэгцээнд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг хонь, адуунаас 7 дахин их

хүнсний гол хэрэглэгдэхүүн төдийгүй, бас арилжааны чухал хэрэгсэл, татвар төлөөс

зэрэг санхүүгийн үйл ажиллагааны чухал нэгж байжээ. Академич Далай гуайн

нотолсноор монголчууд 1000 гаруй жилийн тэртээгээс тэмээтэй болжээ. Чингисийн

хадмууд, хонгирадууд тэмээн хөсгөөр гоѐж байсан баримт бий.

Чингис хаан, Өгөдэйн үе /XIII-XIV зуун/ Монголын мал сүргийн өсөлт хөгжлийн оргил

үе нь байсан: бод малыг Хятад, Тангад, Солонгос, Дундад Ази, Араб дахины үүлдрийн

малтай үржилд оруулж, монгол үүлдрийн малын удмын санг баяжуулж, өнөөдрийн

Монголын 5 хошуу мал бүрэлдэн тогтох чухал үе шат болсон юм.

Өгөдэй хааны гааль, гувчуурын бодлого улсын эдийн засгийг хөгжүүлэхэд нөлөө

үзүүлсэн: 1229 онд хааны санд хураах улсын нэгдсэн алба гувчуурын тухай хууль

гаргаж, мал гаалийн татвараас авах гувчуурын хэмжээ журмыг тогтоожээ. Адуу, үхэр,

хонь тус бүр 100 толгой тутмаас нэгийг татварлан авч байжээ.

1236 онд Өгөдэй хааны зарлигаар цаасан мөнгө үйлдвэрлэсэн нь дэлхийд

анхных байсан. Монголын морин өртөөний бүтэц, зохион байгуулалт, найдвартай

байдал нь дэлхий дахины анхаарлыг татаж байжээ. 800 зууны тэртээх Их Монголын

эдийн засгийн бүтэц нь монголчуудын хэрэглээнээс харагдаж байна. Монголчуудын

хэрэглээ нь: малын ашиг шим, ангийн бүтээгдэхүүнийг боловсруулж ашиглах явдлаар

үндсэндээ хангагдаж байв.

Чингис хааны отгон хөвүүн Тулуйн хатан Сорхагтани Бэкүни буулгасан "Хөх

Монголыг Нүүдлийн соѐлоор бадраах ИХ ЗАСАГ-ийн Алтан Дээд ГЭР ИЭ" хэмээх

түүхийн хосгүй үнэт сударт "Гэрийн онол", "Уялгын онол", "Сүнсний онол", "Мон-ын

онол", "Чу" - гийн онол", "Чин" - ийн онол", "Хажир онол"гэх мэт угээр утгыг нь

гаргаж илэрхий-лэхийн аргагүй, зөн билиг, оюун ухаан, оршин амьдрахуйн

гайхамшигт онол гаргалгаанууд бий. XIII зуунд Их Монголын эзэнт гүрнийг байгуулж


49

байсан нь гэгээрэл, зөн билгийг хамтын хариуцлага болгосон түвшин сайхны зоригдол,

Иргүний -нийхэм байгуулах явдал байлаа.

Иргүний нийхэм гэдэг нь шорон, цагдаа, гэмт хэрэг, албадлага шахалт үгүй, ѐс

зүй мэдвэл зохихүй, гэгээрэл хариуцлагыг эрхэм болгож, "дэм дэмэндээ, дээс

эрчиндээ", "хаяа багтвал буу, хамар багтвал ид", "нэг нь нийтийн төлөө, нийт нь

нэгнийхээ төлөө" гэсэн гүн ухааныг гаргалгаа болгон хүн бүрд хариуцлага гэгээрлийг

хүргэж тооцож байж. Иргүний нийхэмд аливаа амьтан бүхэн хоолоо олж идэх ур дүйг

л боловсрол гэдэг байж.

Өвс идэж, ус уусан хурга эзэндээ "Хэм" өгдгийн адил, өсөж өндийж яваа хүний

үрс айлдаа Хэм өгдөг. "Хэм" авахын тулд одоогийнхоор бол эхлээд хөрөнгө оруулалт

хийж тавин толгой төллөх мал өгдөг байж. Тэр нь "Хэм чу-үсүн" (татвар) өгөхөд

хүрэлцэхээргүй бол айлын ах дутууг айлын сангаас нөхөн гаргаж өгөх жам (хууль)

байж.

Өвөг дээдэс маань ертөнцийн загварыг гэр болгон онголж, гэрийн онол болгон

томьѐолохдоо, ухаанаараа хана, оюунаараа унь, зөнгөөр тооно хийж, эртний зургаан

хүрээ монгол улс нэгдэж гэрийн хана болсон.

Дээрхи сударын худалдаа мөнгөний тохируулгын бодлогын хөрөнгийг тараав

хэсэгт ―Улсын санд үнэт зүйл боловч хоосон чанар байхыг хориглож ТНГР-ийн

ЖРЛГ-ийг зарлав‖ гэсэн нь улсын сан хөмрөгт сул хөрөнгийг хэвтүүлэхгүй гэсэн санаа

ажгуу.

Үнэндээ нүүдлийн мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний дотор зах зээл дэх нийлүүлэлт

нь бүтцийн хувьд эрэлт хэрэгцээгээ хангаж чаддаггүйгээс нөхөн үйлдвэрлэлийн энэ 2

талын хооронд ямагт зөрчил үүсдэг байжээ. Энэ зөрчлийг шийдвэрлэхэд гадагш буюу

суурьшмал аж ахуй бүхий улс орнуудтай харилцан бүтээгдэхүүнээ солилцох, арилжих

явдал зайлшгүй чухал байсан. Гэхдээ суурьшмал улс орнууд, ялангуяа Хятад боож

хясах оролдлого гаргадаг байсан. Монголчуудын гол технологи нүүдлийн мал аж

ахуйн дараа орох эдийн засгийн нэг чухал салбар нь ан гөрөө байсан. Газар тариаланг

хөгжүүлэх оролдлого үргэлж гарсаар байсан ч бие дааж мал аж ахуйтай зэрэгцэн

хөгжиж чадаагүй юм. Хархорумд усалгаатай газар тариалан эрхэлж, усан хүрдтэй

хөөрөг бүхий төмрийн дархны газарт цагаан ширэм хайлж, сайн чанарын гангаар зэр

зэвсэг үйлдвэрлэж, зэв цутгаж, шил вааран эдлэл хийж, чулуу хув боловсруулан гоѐл

чимэглэлийн зүйл үйлдвэрлэж, цэргийн болон гэр ахуйн зориулалттай гар үйлдвэр

Хархорумд 17 байсан ч гар урлал туслах чанарын үүрэг гүйцэтгэж, ХАА-гаас

тусгаарлан салаагүй. Энэ үед буюу 1246 онд Плано Карпини, Гильям Де Рубрук нар

Монголд жуулчны дүртэй ирээд бичиж үлдээсэн ном, Монголд 17 жил болж байсан

Италийн худалдаачин Марко Поло нарын номонд сонирхолтой баримтууд байдаг.

Эдийн засгийн энэ бүтэц Чингис хааны угсаа залгамжлагчдын үед ч хэвээр

үргэлжилсэн. Өгөдэй хаан худаг ус гаргаж, ашиглалтгүй байсан билчээр нутгаа


50

ашиглаж эзэмшсэн. Батмөнх Чингис хааны 17 дахь үе нь. 37 дахь үеийн хаан Цахарын

Лигдэн хутагт 1636 онд нас барснаар Өвөр Монгол Манжид дагаар орсон. 1691 онд

энэхүү үйл явдлыг Монгол Манжтай хамтарч ажиллах гэрээ байсан гэж өнөөдөр зарим

түүхчид үзэж байна. Долнуурын чуулганаар Ар Монгол /халх/ дагаар орсон. Манжийн

дарлалд 200 гаруй жил болох хугацаанд Монголын цэрэг-захиргааны хуучин

байгуулалт болох хошуудыг улам жижиглэн олшруулж 75 болгон хүч тарамдуулан

бутаргах бодлого явуулж, 1725 онд Түшээт хан аймгаас тасалсан ―Сайн ноѐн‖ гэдэг

шинэ аймгийг 19 хошуутайгаар нэмж байгуулсан. Манжийн үеийн эдийн засаг нь:

нүүдлийн эрчимгүй мал аж ахуйг гэр зуурын гар үйлдвэрлэлтэй хослуулан эрхэлж,

зарим газар бага сага тариа тарьдаг байжээ.

Хоѐр. Чингисийн төрийн менежментийн бодлогыг судлахуй

Түүхэн бичиг баримтанд Чингис хаан өөрийн цэргийн бүтцийг арван цэргээс

бүрдэх үндсэн нэгж (аравт) болон зуут мянгатаас бүрдсэн цэргийн зохион

байгуулалттай байсан. Эдгээр нэгжүүд нь ижил орон зайт байрладаг байсан учраас

аливаа нэг тугаал шийдвэрээ дамжуулахдаа цаг хугацаа алддаггүй эмх замбараатай

байсан байна. Мөн түүнчлэн Чингис хаан аян замын байлдаанд орохдоо явган цэрэггүй

байсан ба морин цэрэг нь үндсэн тулгуур хүч байсан бөгөөд маш хол замыг хоол,

хүнстэйгээ туулах чадварыг бүрдүүлсэн байсан болно. Алс Дорнод Баруун зүгээс

олзлогдсон чадварлаг дархчууд, инженерүүд, бичгийн хүмүүсийг өөрийн нутагтаа

авчран тэдний эрдэм мэдлэг, чадварыг нутагшууллан ашигладаг байсан байна. Чингис

хааны ба нэг нууц нь гэвэл эзэлсэн улс орныхоо хүн ардын шүтдэг шашин,

уламжлалыг хүндэтгэн үзэж бүгдэд нь тэвчээртэй ханддаг байсан болно.

Гурав. Чингисийн менежментийг орчин үеийн менежменттэй харьцуулах нь

Бизнес оршин тогнох хугацааг тодорхойлох гол үзүүлэлт бол өрсөлдөх чадвар

байдаг. Microsoft-г үүсгэн байгуулагч Bill Gates өөрийн бизнесийн өрсөлдөх чадвараа

дараах 7 талт өрсөлдөөний стратегээр хурцлаж өнөөдрийн энэ аварга корпорацийг бий

болгосон байна. Энэхүү өрсөлдөх чадварыг тэр үеийн Монголын Их эзэн Чингис хаан

тухайн үед хэрэглэж байсан байна.

№ Чингисийн менежментийн ухаан Bill Gates-ын Өрсөлдөх чадварийн

үзүүлэлт

1

Чадвар, зүтгэлийг шагнах: Хаан

уламжлалт эрх ямбаас ангид байж

зөвхөн хамгийн чадварлаг, үнэнч

дагалдагчаа өндөр хэргэм зэрэг, шан

харамжаар урамшуулдаг байсан.

Цөөхөн өрсөлдөгч бүхий ирээдүйтэй,

том зах зээлд хичээл зүтгэлээ төвлөрүүл.

2

Хамгийн чухал зүйл бол сахилга

бат: Сахилга бат, хянамгай байдлыг

бүх дайчид болон удирдагчаас

шаарддаг байсан. Овог аймгуудыг

эвлэрэшгүй дайсагналд хүргэдэг

эхнэр хулгайлах явдлыг дуусгавар

Эрт бөгөөд далайцтай нэвтэрч ор.


51

болгосон. Байлдан дагуулалтын

дараах олз омгыг сайтар бүртгэж

бүгдэд тэгш хүртээдэг байсан.

3

Зохион байгуулалт, зохион

байгуулалт, зохион

байгуулалт: Хаан өөрийн их цэрэгт

маш нарийн зохион байгуулалтын

систем бодож олсон. 10 цэргээс

бүрдэх үндсэн нэгж ангийг /аравт/

бий болгож энэ нь олон тооны зуут,

мянгатуудыг бүрдүүлдэг байжээ.

Цэргийн бүх хүрээ нь орон зайн

хувьд адилхан зохион байгуулалтай

байсан учир зарлагууд чиглэл асууж

хугацаа алдалгүйгээр удирдагчийг

хялбар олж мэдээ дамжуулдаг

байсан байна.

Салбарын тэргүүлэгч болохын төлөө

шургуй тэмц.

4 Дайсан/өрсөлдөгчийнхөө давуу

талыг сул тал болгон хувиргах:

Тэргүүлэгч байлгах салбарын

стандартыг тодорхойл.

5

Ов мэх болон сэтгэл зүйг

ашиглах: хүмүүст өөрийн талд

нэгдэх, бууж өгөхийг санал

болгодог байжээ.

Оюуны өмч/ Эзэмших эрхээ

баталгаажуул

Татгалзаж боломгүй саналыг өөрийн

хэрэглэгч болон стратегийн холбоотонд

тавь.

6

Шинэ технологийг өөрийн

болгох: Алс дорнод болон баруунаас

олзлогдсон чадварлаг дархан,

инженер, бичээчдийг өөрийн

эгнээнд нэгтэж, шилдэг технологийг

өөрийн болгож нутагшуулдаг

байсан.

Бүтээгдэхүүн үйлчилгээг сайжруулах

шинэчлэл /innovation-төгөлдөршил/-д

байнга хөрөнгө оруулалт хий.

Дүгнэлт

Монголын шинэ үеийн эдийн засаг 2000 оноос хойш өөрчлөгдөн хувирч дан

ганц уул уурхайн салбарт тулгуулан хөгжиж байна. Цаашдаа ч энэ хандлага

давамгайлах шинж чанар ажиглагдаж байна. Иймд Монгол Улс тухайн үеийн

Чингисийн эдийн засгийн бүтэц, зохион байгуулалт шиг олон тулгууртай олон

салбараас хамаарсан мэдлэгийн эдийн засгийг хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай

байна. Энд инновацид тулгуурласан аж үйлдвэрийн бүтэцтэй (уламжлалт технологиос

дэвшилтэт технологи руу, дэвшилтэт технологиос нано технологи рүү) эдийн засгийн

стратегийг баримтлах нь зайлшгүй хэрэгтэй гэдэг нь улам бүр тодорхой болсоор байна.


52

Эх сурвалж ашигласан ном хэвлэл:

1. ―Genghis Khan and the Making of the Modern World‖ Jack Weatherford March 22,

2005

2. http://www.jonon.edu.mn/nread.aspx?nid=24&mid=20 Г.Билгүүн

3. http://bkhureltogoo.blogspot.com/2009/12/blog-post.html

Analyzing on the finance and economic policies of Mongolia

during Chinggis khan period

The purpose of this study is that to know art of economic policies and management

conducted by the Mongolian Empire during Genghis Khan period and compare those to the

present achievements of economy and management as well as to study the policies in

improving innovation during that period.

Main political and economic policy conducted by Genghis Khan was to became independent

from Altan Kingdom that levied 1000 lan1 gold every year and to conquer northern China.

This policy was described as follows in ancient written:

“A wise king Ambagai had created coin money named Tumbao to persist Altan

Kingdom’s greediness and had distributed it to poor people for their livelihood.

Genghis Khan had foreseen that Uigar rulers robbing poor people income and thus

created coin money named Ten Ikh and had distributed it to poorest people.”

According to a unique historic book ―Supreme Golden Testament of Ikh Zasag for the Blue

Mongolia through nomad civilization2 ‖, there are many theories such as ger, uyalgga, spirit

as well as Chu theory, Chin Theory and Khajir theory for existing, wisdom and prophecy.

Main idea of these theories was that to create Irgun /civic/ society. This is a society that free

of prison, policemen, crime and pressure.

Like lamb eat hey and drink water, children should pay khem when they become adult to a

family where they grow up. In order to get khem, one should invest by a certain amount of

livestock. There also was a jam /law/ that regulated the family fund that called khem chu

usun /tax/.

In a trade and monetary regulation policy section of the book, ―to announce the heaven‘s

order that there should be no emptiness in the state treasury whether it is valuable‖ that

implies there should be no uncirculated money in the state treasury.

In fact, there were permanent conflicts between supplier and buyer side due to insufficient

fulfillment of demand and needs. In order to solve that problem, Mongolia needed to

exchange products with its neighboring or settled countries.

1 Ancient Mongolian weight measure that equals to 3.14 grams

2 Rough translation

http://www.jonon.edu.mn/nread.aspx?nid=24&mid=20


53


тэнхмийн багш Н. Халтар

Чингис хааны үеийн таваар мөнгөний харилцаа

Монголын ноѐдын их хуралдай 1206 онд болж Монгол аймгуудыг нэгтгэн

захирсан Монголын тулгар төр байгуулсаныг албан ѐсоор тунхаглан Тэмүүжинийг бүх

Монголын эзэн Чингис хаан гэж өргөмжилсөн.

Үүний дараагаар 1220 онд Монгол улсын нийслэлийг Хархорум хот гэж нэрлэсэн. 1235

онд өртөө байгуулан шуудан холбооны асуудлыг шийдвэрлэж феодалжих үйл явцыг

эрчимжүүлэн гадаад дотоод худалдааг төрийн зүгээс тусгайлан авч үзэж гадаадын баян

худалдаачдын Монголын нутагт үнэ төлбөргүй өртөөний үйлчилгээг үзүүлж байсан нь

дэлхийн бусад орны соѐлыг Монголд түгээх, Монголыг дэлхий дахинд таниулах

хамгийн шилдэг арга зам байсан. Тэр үеийн их хаад нээлттэй эдийн засгийн бодлогыг

тууштай хэрэгжүүлсний үр дүнд:

Монголын нэгдсэн төр байгуулагдсан.

Дэлхийд Монголын нэр төр түгсэн.

Нийгмийн хөдөлмөрийн хуваарь гүнзгийрсэн

Монгол орон дэлхийд Олон улстай харилцах харилцаа өссөн.

Дотоод худалдаа урьдаас илүү өсөн нэмэгдсэн тул нэгдсэн төр улсад

эдийн засгийн ухаан хөгжихөд үндэсний мөнгө чухал хэрэгтэй болсон.

Монгол тулгар улсыг 1206 онд байгуулагдсаны дараа анхныхаа мөнгөн зоосыг

цутгажээ. Тэр мөнгө нь ―Морь унасан сэлэм барьсан хүний хөрөгтэй зоос‖ байжээ. Тэр

үед мөнгийг хэвлэхдээ 12 жилийн аль нэгийг хэвлэдэг байсан. Энэ нь уг мөнгийг хэдэн

онд цутгасан болохыг ялган таних мэдэх боломжийг олгож өгсөн. Монголчууд

Хорезмыг эзэлж авсны дараа тусгай зоос цутгаж, Сомарканд ба түүний орчим бүс

нутагт гүйлгээнд оруулсан билээ. Уг зоосон дээр араб үсгээр (1224, 1225 он Сомарканд

ойр орчим гүйлгээн дэхь мөнгө) гэсэн бичээстэй байв. Үүний дараа 1226-1227 онд

Чингисийн нэрийг хоѐр ч удаа оруулсан Монгол хэлээр Араб үсгээр бичсэн зоосон

дээр ―Мөнгө Чингис, Чингис хаан‖ гэсэн үгтэй байсан ба мөн энэ зоосон дээр ―Энэ

мөнгөнд итгэхгүй байх нь төрийн гэмт хэрэг гэж үзнэ‖ гэсэн бичээсүүдтэй байжээ.

1232-1233 онд гаргасан мөнгөн дээр Араб үсгээр ―Сомарканд ба түүний орчимд

байгаа хүмүүсээ авч хэрэглэхгүй бол тэр нь төрийн гэмт хэрэг мөн ― гэж бичжээ .

Эндээс харахад нутгийн иргэдийн хуралдаанд мөнгийг заавал ч үгүй хэрэглэхийг

шаардсан төрийн тулгарт үйл ажиллагаа байсан.

Монголд сүх мөнгийг хэрэглэж байсан тухай түүхэн сурвалжуудад

тэмдэглээстэй байдаг.Монголын нууц товчооны 279-р зүйлд: Бас ноѐд ах дүү нар

чуулбал өглөг соѐрхлыг өгч байя. Үүний тулд эд гуурс, мөнгө, сүх, нум, саадаг хуяг

зэргийг байшин зооринд хадгалж тэр байшин балгасыг сахиулъя‖ гэжээ.

Б.И.Панкратовын гэрэл зургаар хэвлүүлсэн ―Монголын нууц товчоо‖ –ны 279-р

зүйлд ―Сүхэс‖ гэсэн үг байх бөгөөд ―Сукэсы‖-г хятадаар мөнгө ин-дин гэнэ гэж зүүлт

тайлбар хийсэн байдаг байна. Их монгол улсын үеэс биет зүйлээр гааль татвар төлдөг

байсан бөгөөд Өгөөдэйн үед цаасан мөнгөөр татвар гаалийг оруулан төлдөг байсан.


54

Дараа нь Мөнх хаан 1251 онд шинээр цаасан тэмдэгт мөнгөөр хэвлэн

гаргасан.Тэрээр улсын дотор мөрдөх албан татвар журмыг цэгцэлсэн.

1251 оны Их хуралдайд албан гувчуурыг мөнгөн хэлбэрээр хүн ардад ногдуулах

тухай төслийг баталсан. Төсөл ѐсоор Хятад орон Мавреннаар нутагт жилд баян хүнээс

10 алтан зоос, ядуу хүнээс 1 алтан зоос, баян хүнээс 7 алтан зоос тус тус авахаар

тогтсон. Монгол хаадууд хаанчлалын үеэр 100 гаруй төрлийн алт гуулин зоос цутгаж

гүйлгээнд гаргаж байсан.

Эзэн богд Чингис хаан, түүний залгамжлагчдын үед Араб, Перс, Хятад гүрнийг

дарж Европ Орос Монголын их гүрэн Өрнө Дорныг холбож, эртний торгоны замыг

сэргээн ОУ- ын худалдаа эдийн засгийн харилцааг идэвхжүүлсэн.

Чингис хааны улс төр, эдийн засгийн бодлого нь 1000 лан алтаар алба барьж

байсан Алтан улсын хараанаас бүрэн гарч, улмаар Хятадыг нөлөөндөө оруулах зорилт

тавьж байсан.

Эдийн засгийн бодлогын бүтэц нь дараах хэлбэртэй байсан.

МАА – г хөгжүүлэх

Дотоод, гадаадын худалдааг хөгжүүлэх

Төрийн санхүү, татварын тогтолцоог журамлах

Аж ахуйн хэрэгцээнд хамгийн өргөн хэрэглэдэг хонь, адуунаас 7 дахин их

хүнсний гол хэрэглэгдэхүүн төдийгүй, бас арилжааны чухал хэрэгсэл, татвар төлөөс

зэрэг санхүүгийн үйл ажиллагааны чухал нэгж байжээ.

Чингис хааны үе монголын мал сүргийн өсөлт хөгжилтийн оргил үе байсан

бөгөөд, өнөөгийн таван хошуу мал бүр чухал үе шат байсан. Монгол улсын үндэсний

баялаг, орлого зарлагын хэмжээг Оросын акедемич И. Майский 250 сая рубль гэж

тодорхойлсон.

XVIII зууны эхнээс цай мөнгөний үүрэг гүйцэтгэж байсан. Гурил, будаа, цай,

тамхи, даавуу торго, наймаачдаас ноос ноолуур, арьс шир МАА – н бүтээгдэхүүн хонь

малаар арилжиж, солилцож авч байсан.

Монгол туургатан Хүннү, Түрэг, Уйгар гүрний үеэс зоосон мөнгө цутгаж арилжаа

наймаанд хэрэглэж байсан баримтууд олон бий. Чингис хаан Монголын нэгдсэн тулгар

төрийг үүсгэн байгуулж Сүхэс нэртэй алт, мөнгөн зоос цутгуулж улмаар 1227 онд

дэлхийд анх удаа цаасан тэмдэгт хэвлүүлж гүйлгээнд хэрэглэжээ. Энэ нь Чингис хаан

Монголын нэгдсэн эзэнт гүрнийг улс төр, эдийн засаг, соѐлыг зангидан барьж нэгэн

удирдлагад захирахдаа таваар мөнгөний харилцааг ухаалгаар ашиглаж байсныг

харуулж байна.

Монгол туургатан 1236 онд төрөл бүрийн хэлбэр, хэмжээ, жинтэй зоосон мөнгийг

нэгтгэн ижил хэмжээ, жинтэй зоос цутган гаргах "Мөнгөний шинэтгэл" хийж байжээ.

Цаасан тэмдэгт, зоосон мөнгө их хэмжээгээр гүйлгээнд гарган 1253 онд "Мөнгөний

хэрэг эрхлэх хэлтэс" нэртэй мөнгөн гүйлгээ эрхэлсэн байгууллага буюу одоогийнхоор

банк байгуулан ажиллуулж байлаа.Тэр үеийн зоосон мөнгө нь эхэн үедээ тодорхой тоо

хэмжээ заагаагүй, төдтийн дэвсгэрт гэж ялгадаггүй байснаа 1241 онд "Их Монгол

улсын мөнгө" нэртэй зоосыг анх удаа "Нэг" гэсэн тоотой гаргасан байна.

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D2%AF%D0%BD%D0%B4%D1%8D%D1%81%D1%82%D1%8D%D0%BD

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D2%AF%D0%BD%D0%BD%D2%AF

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B9%D0%B3%D0%B0%D1%80&action=edit&redlink=1

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81_%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=1227&action=edit&redlink=1

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D0%B7%D1%8D%D0%BD%D1%82_%D0%B3%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%BD

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BB%D1%81_%D1%82%D3%A9%D1%80

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%AD%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%B7%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%B3

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D1%91%D0%BB


http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A6%D0%B0%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD_%D1%82%D1%8D%D0%BC%D0%B4%D1%8D%D0%B3%D1%82&action=edit&redlink=1

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D0%BE%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%BD_%D0%BC%D3%A9%D0%BD%D0%B3%D3%A9&action=edit&redlink=1




55

Хубилай хааны үед 1260 онд Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хар хоринд "Мөнгө

тушаах банк" байгуулж, улмаар аравт, хорьт, зуут, мянгатын дэвсгэрт бүхий мөнгөн

тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулан 1282 онд олон замд (худалдааны төв газруудад)

тэгшитгэх банк нэртэй салбаруудыг байгуулан ажиллуулж байжээ.

Мөнгөний гүйлгээ эрчимтэй хөгжиж 1280-аад онд цаасан мөнгөний шинэтгэл хийж,

1327 онд хуучирсан цаасан мөнгийг шатааж устгах газартай болгон устгалын ажилд

мужийн түшмэл гэрчээр оролцдог журам тогтоож байжээ. Монголын эзэнт гүрний

хаанчлалын үед 100 гаруй удаа алт мөнгөн болон металл зоос, цаасан тэмдэгтүүдийг

гүйлгээнд гарган хэрэглэж байжээ.

Эртний сурвалж бичгүүдээс үзвэл Чингис хаан 1227 онд цаасан мөнгө хэвлэн гаргасны

дараа Монголын эзэнт гүрний харьяа бусад нутаг дэвсгэрт янз бүрийн цаг үед төрөл

бүрийн хийц загвартай, янз бүрийн бичээс бүхий алт, мөнгө, гуулин зооснууд олноор

үйлдвэрлэгдэж гүйлгээнд орж байсныг түүхэн сурвалжуудад олонтоо тэмдэглэсэн байх

юм.

Чингис хаан 1227 онд цаасан мөнгө хэвлэн гаргасны дараа Хятадын Өмнөд Сүн

улс 1247 онд, Перс улс 1294 онд, Энэтхэг улс 1330-1331 онд, Япон улс 1332 онд тус тус

цаасан мөнгийг дараа дараалан хэвлэн гаргасан гэж түүхэнд бичигдэн үлджээ. Үүнээс

хойш дэлхийн олон оронд цаасан мөнгө түгээмлээр тараад одоо хүртэл улам

боловсронгуй болон хэрэглэгдсээр байна.

Монгол туургатан 1236 онд янз бүрийн хэлбэр, хэмжээ, жинтэй зоосон мөнгийг

нэгтгэн нэг ижил хэмжээ, жинтэй зоос цутган гаргах ―мөнгөний шинэтгэл буюу-

реформ‖ хийж байв. Цаасан тэмдэгт, зоосон мөнгө их хэмжээгээр гарган гүйлгээнд

хэрэглэж, улмаар 1253 онд ―Мөнгөний хэрэг эрхлэх хэлтэс‖ нэртэй гүйлгээ эрхэлсэн

байгууллага буюу одоогийнхоор банк байгуулан ажиллаж байлаа. Тэр үеийн зоосон

мөнгө нь эхэн үедээ тодорхой тоо, хэмжээ заагаагүй, төдтийн дэвсгэрт гэж

ялгагддаггүй байсан бол 1241 онд ―Их Монгол Улсын мөнгө‖ нэртэй зоосыг анх удаа

―нэг‖ гэсэн тоотой гаргасан түүхтэй. Хубилай хааны үед 1260 онд Хархорумд ―Мөнгө

тушаах банк‖ байгуулж, 1282 онд олон замд /худалдааны төв газруудад/ ―тэгшитгэх

банк‖ нэртэй салбар банкуудыг байгуулан ажиллуулжээ. Мөнгөний гүйлгээ ингэж

ихээр хөгжиж 1280-аад онд цаасан мөнгөний шинэтгэл хийж, 1327 онд хуучирсан

цаасан мөнгийг шатаан устгах газар байгуулж, устгалтын ажилд мужийн түшмэл

гэрчээр оролцдог журам тогтоож байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед 100 гаруй удаа

алт, мөнгөн зоос, цаасан тэмдэгтийг гүйлгээнд гарган хэрэглэсэн байх юм.

Conclusion

It was written in the ancient source, that Chinggis khan was issued paper money in

1227 after that time the coins were introduced and refunded which was covered by gold,

silver, and brass in the another places where was region of Mongolian empire.

After Chinggis Khan was introduced paper money in 1227, such as in Sun China

1247, Peres 1294, India 1330-1331, and Japan 1332 that was written in the history.

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A5%D1%83%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D1%85%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D1%8B&action=edit&redlink=1






56

Thereafter a lot of different paper money was appeared fast in the worldwide and still

developed for the day to day.

At that time Mongolians were doing the coinager it called ―Reform‖ and many

different coins were joined and formed into same size and weight by coinager in 1236.

A lot of coins and paper money were issued and refunded when the organization was

working it called ―The currency department‖ nowadays it is ―the bank‖. At the outset the

coins didn‘t denoted defining sum size, number in itself and it was called ―The great

Mongolian currency‖ in 1241.― The bank to draw in money‖ it was established in 1260

KharKhorum during the age of Khubilai khan also ―The egalitarian bank‖ it was established

and organized around the popular places in1282.The cash flow grew fast in 1280, therefore

paper money was introduced newly.

At that time a rule was issued what the place was organized where in old currency

was burned there had to be a governor who was a witness. The gold and silver coins and

paper money were refunded and used about a hundred times during the Mongolian empire.


57

Гадаад хэлний тэнхмийн

Япон хэлний багш: Б. Мөнхдөл

Монголын эзэнт гүрний аялал жуулчлал дахь

Чингис хааны менежмент

Монгол орны аялал жуулчлалын хөгжлийн үйл явц, түүхэнд тэмдэглэгдсэн онцгой

үйл явдлуудад тулгуурлан Монголын аялал жуулчлалын хөгжлийг дараахь 6-н үе

шатад хуваан үзсэн байх юм.

Эдгээр нь:

1. Нүүдэлчдийн эртний аяллын үе /Хүй нэгдлийн үеэс эртний улсууд бий болсон үе/

2. XIII-XIY зууны үе /Их монгол улсын үе/

3. XVII-XIX зууны үе/ Бурхны шашны гуравдахь дэлгэрэлтийн үе/

4. XIX-XX зууны эхэн үе /Төв азийн судалгааны аяллын үе/

5. 1954-1990 он /АЖ-ын суурь хөгжлийн үе/

6. 1990 оноос хойш /Орчин үеийн аялал жуулчлал хөгжсөн шинэ үе/ болно.

XIII-XIY зууны үеийн Монголчуудын хийсэн байлдан дагуулал, их аян нь газар зүйн

нээлт, түүхэн аялал байсан төдийгүй түүний үр дүнд олон орны аялагч, жуулчид айх

аюулгүйгээр Евро-Азийн нутгаар чөлөөтөй зорчих боломжийг бүрдүүлсэн байна. Энэ

үед өртөө зам дагуу элч, төлөөлөгч, аялагч, жуулчдад зориулсан орон байр, хоол унд,

газарчин хөтчийн үйлчилгээ гэж хэлж болохуйц зүйл бий болж, 200-аад жил оршин

тогтсоныг дэлхийн аялал жуулчлалын түүхэн хөгжлийн нэгэн үе гэж үзэж болох юм.

Монголын аялал жуулчлалын хөгжлийн тухай, ялангуяа хөгжлийн эхэн үеийн тухай

асуудал нь нэлээн маргаантай байдаг. Зарим судлаачид Монгол нутаг бол хүн

төрөлхтний анх үүссэн өлгий нутгийн нэг мөн, тийм ч учраас энэ нутаг дахь аялал

жуулчлалын хөгжлийн эхэн үеийн тухай асуудал нь мөн л тэр үеэс эхлэн яригдах

хэрэгтэй гэж үздэг. /Н.Жамсансүрэн, 2002/ Энэхүү үзэл баримтлалын үндэс нь эрт

үеийн хүмүүс амьдралын эрхээр /тууврийн аж ахуйн/ амьдралын тав тухтай орчныг

хайж байнгын шилжилт хөдөлгөөн хийдэг байсан гэх үзэл болно. Түүнээс гадна

Монгол нутагт анхны төр улсууд үүссэн үеэс эхлэн ярих ѐстой гэж үзэх хандлага

байдаг.

Монголчууд эрт дээр үеэс нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэхийн хирээр малын тарга

тэвээрэг авахуулах, өвс ногооны шимтэй газрыг сонгож малаа идээшлүүлэхийн тулд

шинэ газар нутаг руу шилжин нүүснээр шинэ газар нутагтай танилцах, нутаг нутгийн

ахуй амьдрал соѐл иргэншил, зан заншил, байгаль газар нутагтай танилцах явдал нь

аялал жуулчлал хийх үндсэн нөхцөл байдлыг амьдралын шаардлагаар үүсгэж ирсэн

байх талтай. Өөрөөр хэлбэл Монголд ялангуяа нүүдэлчний аяллын үеийг бий болгож

байсан гэж үзэж болно.

XIII-XIY зууны үе /Их монгол улсын үе/

Энэ нь Монгол нутагт төрт улсууд үүссэнээр бусад улсуудтай харилцаа тогтоож,

ямар нэг хэлбэрээр аялан жуулчлах явдал үүссэн гэх үзэл юм. Энэхүү үзлийн гол

төлөөлөгчид нь Монгол нутагт үүссэн анхны төрт улсууд, ялангуяа Хүннү гүрний


58

үеийн тухай илүүтэй баримт гаргадаг. Тухайлбал Хүннү гүрэн мөхөхөд баруун, зүүн

түмэд салж, зүүн түмэд нь байлдан дагуулсан улсад дагаар орж, харин баруун түмэд нь

дайжин явсаар Европ тивд очиж, түүхнээ ―Тэнгэрийн ташуур‖ хэмээн алдаршсан

Аттила жанжны үед төвхнөн суурьшиж, өөрийн эзэн улсыг байгуулсныг хүмүүс

амьдралын хэв маяг, соѐл, ахуй орчноо солих зорилгоор хийгдсэн хамгийн анхны

томоохон аялал жуулчлалын хэлбэр байсан гэдэг.

Дэлхий дахинаа монгол орны тухай XII зууныг хүртэл бараг мэдэгдээгүй байсан

байна. Гадаадын хүмүүс манай Монголтой танилцаж судлаж эхэлсэн үе бол яах

аргагүй XIII зуун билээ. Үнэхээр ч Монголын аялал жуулчлалын хөгжлийн эртний үе

нь Чингисийн эзэнт гүрэн байгуулагдсан үетэй салшгүй холбоотой юм. Учир нь дэлхий

дахинаа урьд өмнө төдийлөн нэр нь гараагүй байсан нүүдэлчин ард түмэн ертөнц

дахиныг цочроон, морин туурайгаар дэлхийг бөмбөрдөж хүн төрөлхтний түүхэнд

байгаагүй аугаа эзэнт гүрнийг байгуулсан нь бусад улс түмнүүдийг анхаарлыг өөрийн

эрхгүй татах болсон ажгуу. Тийм ч учраас Монголын аялал жуулчлалын хөгжлийн

энэхүү үеийн гол онцлог нь тус улсын газар нутаг, байгаль цаг уурын онцлог, хүн

ардын амьдрал, зан заншил зэргийг тандан судлах зорилготой ‖inbound‖ жуулчлалын

үе байсан юм. Тухайн үеийн түүхэн үйл явц нь Чингис хааны ид байлдан дагуулалт,

улс орон газар нутгаа тэлэх, Монголын тархай бутархай овог аймгуудыг нэгтгэх

бодлогыг гол үндсэн зорилгоо болгож цэрэг дайны чанартай менежментийн бодлогыг

авч явуулж байсан болохоос яг аялал жуулчлалын чанартай бодлого баримтлаж байсан

гэх баримт бага байдаг.

Чингис хаан дэлхийн улс орнуудыг цочроон байлдан дагуулах, дэлхийн гуравны

нэгийг эзлэсэн агуу хаан болоход баримталсан гайхамшигт менежментийн бодлогыг

доорхи зүйл дээр үндэслэн гадныхан үзсэн байна. Тухайлбал: Jack Weatherford гэдэг

зохиолч Genghis Khan and the Making of the Modern World номондоо Чингис хааны

талаархи түүхэн ойлголт /харгис хаан/-ыг өөрчилж, тэрээр ямар гайхамшигтай

удирдагч, ухаалаг стратегич болон шинийг санаачлагч байсан талаас нь харуулсан

байна. Lynch Ryan фирм /зөвлөгөө өгдөг/-ийн нэгэн ажилтан дээрх номыг уншаад өөрт

нь төрсөн бодол, олж мэдсэн зүйл /менежментийн сургамж/-аа дараах байдлаар

илэрхийлсэн байна.

Чадвар, зүтгэлийг шагнах: Хаан уламжлалт эрх ямбаас ангид байж зөвхөн хамгийн

чадварлаг, үнэнч дагалдагчаа өндөр хэргэм зэрэг, шан харамжаар урамшуулдаг байсан.

Жич: Чингис хааны хамгийн итгэлт 9-н өрлөгийг дурьдаж болох юм. Чингис хааны

амьдралын явцад сонгож нөхөрлөж байсан найз нараас нэг ч хүн урваж, итгэлийг нь

алдаж нуруугаа харуулаагүй. Харин ах дүү хамаатан садангаас нь урваж байсан гэдэг.

Энэ нь Чингис хаан хүнийг сонгож танихдаа ямар гайхалтай хүн байсныг илтгэж байна.

Хамгийн чухал зүйл бол сахилга бат:

Сахилга бат, хянамгай байдлыг бүх дайчид болон удирдагчаас шаарддаг байсан. Овог

аймгуудыг эвлэрэшгүй дайсагналд хүргэдэг эхнэр хулгайлах явдлыг дуусгавар

болгосон. Мөн байлдан дагуулалтын дараах олз омгыг сайтар бүртгэж бүгдэд тэгш

хүртээдэг байсан.

Зохион байгуулалт:

Хаан өөрийн их цэрэгт маш нарийн зохион байгуулалтын систем бодож олсон. 10

цэргээс бүрдэх үндсэн нэгж ангийг /аравт/ бий болгож энэ нь олон тооны зуут,


59

мянгатуудыг бүрдүүлдэг байжээ. Цэргийн бүх хүрээ нь орон зайн хувьд адилхан

зохион байгуулалтай байсан учир зарлагууд чиглэл асууж хугацаа алдалгүйгээр

удирдагчийг хялбар олж мэдээ дамжуулдаг байсан байна.

Дайсан/өрсөлдөгчийнхөө давуу талыг сул тал болгон хувиргах:

А. Хэрэм, цайзтай хоттой байлдах үед Хаан гадна хэрмийн ойролцоо түүнээс өндөр

модон хана босгодог байсан ба түүний цэргүүд хотын дотоод талыг харах улмаар

дайсны зүрхэнд дэх айдас руу дайралт хийдэг байсан байна.

Б. Хүнд дуулга бүхий армитай тулалдахдаа эхлээд айсан дүр үзүүлж зугтаж байгаад

эсрэг талынхан цуцаад ирэх үед эргэн довтолж төвөггүй устгадаг байсан байна.

Ов мэх болон сэтгэл зүйг ашиглах:

Магадгүй Хааны их цэрэг дайнд бэлтгэх, өрсөлдөгчөө айлгах зорилгоор сүрдэм дуу

чимээ гаргах бэлтгэл хийдэг байсан байх. Мөн тэд олон түүдэг асааж дайсныхаа сэтгэл

зүйд нөлөөлдөг байжээ. Зөвхөн дайсны удирдагчид хэрцгий гэсгээн зээрлүүлэлт

үзүүлэх замаар бусдын айдсыг төрүүлэх, үлдсэн хүмүүст өөрийн талд нэгдэх, бууж

өгөхийг санал болгодог байжээ.

Хурдтай байх:

Хаан хэзээ ч явган зэрэг ашиглаж байгаагүй. Бүх дайчид нь морьтой байсан төдийгүй

бүх хангамж /хүнс, зэвсэг бусад/-аа мориндоо авч явдаг байсан. Иймээс тэдэнд урт

ачааны цуваа хэрэггүй байсан байх нь. Усны хэрэгцээг багасгах зорилгоор тэд өвлийн

улиралд элсэн цөлийг туулдаг байсан байна. Монгол дайчид төмөр бус ширэн хуяг

дуулга өмсдөг байсан тул дайснаасаа илүү хурдан, хөдөлгөөнтэй байсан байна. Жич:

Чингис хааны аян дайны үед хол замыг асар богино хугацаанд туулж дайсны

гайхшралыг төрүүлдэг байсан нэгэн бодлого нь цэрэг эрсийн байнга хөтөлгөө морьтой

явуулдаг байсан байна. Энэ нь урт замд хоѐр морио солибон унаж, амраж цаг алдах

асуудлыг шийдэж өгснөөрөө дайсны улс орнуудыг бэлтгэлгүй байх үед нь гэнэт дайран

орж ялалтыг байгуулдаг байсан байна.

Шинэ технологийг өөрийн болгох:

Алс дорнод болон баруунаас олзлогдсон чадварлаг дархан, инженер, бичээчдийг

өөрийн эгнээнд нэгтэж, шилдэг технологийг өөрийн болгож нутагшуулдаг байсан.

Улмаар эзлэн авсан улс, овог аймгуудын урчууд, мэдлэг боловсрол өндөртэй

хүмүүсийг өөрийн харъяат болгохын зэрэгцээ улс орныхоо хөгжилд тэдний ур

чадварыг эзэмшүүлэх суралцуулах бодлогыг баримталдаг байсан байна.

Өөрийн гэсэн итгэл үнэмшилтэй байх мөн бусдын сүсэг бишрэлийг хүндэтгэх:

Түүхэн удирдагчид дундаас ялгарах бас нэг онцгой зүйл бол Хаан бүх шашинд

тэвчээртэй ханддаг байсан. Ялангуяа шашны баримтлалын тал дээр Чингис хаан нь

шашны ялгаварлал гадуурхалыг бий болголгүй, ямарч шашныг хүлээн зөвшөөрч

улмаар өөр өөрсдийн шашныг чөлөөтэй шүтэх бодлого баримталсан нь олон улс орны

шашны мөргөл хийх мөргөлийн аялал жуулчлал хөгжих таатай нөхцлийг бүрдүүлсэн

байх талтай.

Товчхондоо Монголчуудын үнэнхүү дайнч, эрэлхэг байж, улс түмнүүдийг нэгтгэн

захирах болсон гол нууцыг эрэлхийлж ирэх гадаадын элч төлөөлөгчид, судлаач

аялагчдын аялал энэ үед зонхилж байсан гэж хэлж болно. Энэ нь тэдгээр аялагчдын

үлдээсэн сурвалж тэмдэглэл, зохиол бүтээлүүдээс тодорхой харагддаг. Монгол оронд

ирсэн гадаадын жуулчид явж өнгөрсөн газар нутгийн тухай уул ус, газар нутаг, гол

мөрөн, ан амьтдын тухай баримт цуглуулахын зэрэгцээ монголчуудын ахуй амьдрал,

зан заншлын талаар дэлгэрэнгүй бичсэн байдаг. Тэр үед монголын хаад бусад улс

орныг байлдан дагуулах аян дайн хийж байсан тул монголчуудын ууган нутаг, тэдний

байр байдлыг мэдэж авах явдал уг жуулчдын гол зорилго байжээ. Тийм ч учраас


60

тэдний бичсэн зохиолд угсаатны зүй, аж ахуй, цэргийн байгуулалтын холбогдолтой

материал дийлэнх хувийг эзэлдэг ажээ.

Анхны жуулчдаас гэвэл Европын лам Плано Карпини, Вельгельм Рубрук, Венецийн

худалдаачин Марко Поло, Хятадын лам Чан Чун нар он удаан хугацааны том аялалууд

хийж түүнийгээ дэлгэрэнгүй тодорхойлон бичжээ. Эд нар Монгол орны байгалийн

нөхцөл байдлын онцлогийг бичихдээ газар нутгийн уудам их хэмжээ, агаарын халуун

хүйтний эрс тэс ялгаа, хур бороо орох өвөрмөц шинж, уул нуруу, хээр талаар аргаль,

угалз, хулан, зээр элбэг, говь нутагт уул, хөндий маш олон боловч ургамал тачир,

харин Хэнтийн уулст ойтой бөгөөд мод нь уулын арыг дагаж ургадаг зэргийг

тэмдэглэсэн байна. Энэ мэтийн мэдээ баримт нь Монгол орны газар зүйтэй дэлхийн

олон улс үндэстэнг танилцуулсан анхны зүйл учир тухайн үедээ маш өндрөөр

үнэлэгдсэн төдийгүй одоо үед ч сонирхолтой зүйл гэж үнэлэгдсээр байна.

Чингис хааны аялал жуулчлал хөгжихөд таатай нөхцлийг бүрдүүлсэн нэг хүчин

зүйл нь ―Торгоны зам‖ гэж нэрлэгдэх худалдааны томоохон зам юм. Чингис хаан

торгоны замыг чөлөөтэй болгох зорилгоор Хорезм /Баруун Туркенастан Аму дарьяа

мөрний адаг дахь торгоны замын гол тэнхлэг зангилаа дээр байрлаж байсан улсыг

довтолж, бvх хотыг эзэлж /Отрар хотыг гэхэд торгоны замыг тайван болгохыг Чингис

хаанаар хийлгэхийг хvсэж байсан худалдаачид хотын хэрмийн хаалгыг нээж монгол

цэргvvдийг оруулсан билээ./ -ыг авсан билээ.

Марко Поло бичихдээ: Тэр газарт /торгоны замын дагуух газар бvрт/

өөдгvй, хэрцгий хvмvvс хийгээд хулгай дээрэм нэн элбэг бөгөөд өдөр өнжилгvй хvний

амь бусниулж, худалдааны хvн тэдэнд хорлогдох нь маш элбэг. Тэд зэвсэггvй

худалдаачдыг хайр найргvй дээрэмддэг ба алж талдаг улс бөлгөө. Чингис хаан vvнийг

болиулж маш олон Стан / монголоор садан, хамаатан төрөл гэсэн vгнээс гаралтай/

улсыг байгуулах vндсийг тавьсан юм. Монголчуудын хvчтэй байч vед Урумч, Зvvн

гарын хотгорыг дамжин явах замын умард салаа замыг Монгол зам гэж нэрлэж байжээ.

ХШ зуунд Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсан нь дорно дахинд хуримтлагдсан

мэдлэгийг өрнө дахин эзэмшихэд чухал нөлөө үзүүлсэн. Монголын эзэнт гүрэн дорно,

өрнийг холбосон торгоны замын аюулгүй байдлыг хангаж, дорноос өрнөд мэдлэг

дамжих таатай боломжийг нээж өгсөн байна. Энэ үед дорно дахинаас маш олон эрдэм

мэдлэг, арга ухааныг өрнөд дамжуулсан. XIII зуунд хэдхэн жуулчид тэр үеийн

Монголын нийслэл Хархорин хотыг чиглэж тус орны төв хэсгээр явж өнгөрсөн бол

XVII-р зуунаас эхлэн XIX-р зууны дунд үе хүртэл олон зуун хүмүүс Монголын янз

бүрийн нутгаар явсан байна.

Дүгнэлт 13-р зуун Чингис хаан Их Монгол улсыг байгуулан дэлхийн түүхнээ Монгол гэдэг

эзэнт их гүрнийг бий болгох, аян дайны явцад газар нутгаа тэлэх, ард түмнээ

амаржуулах, улс орноо хөгжүүлэх, удирдан зохион байгуулах гайхалтай

менежментийн бодлого явуулж байсан нь тодорхой юм. Гэсэн хэдий ч Чингис хааны

баримталж байсан улс эх орноо оршин тогтнуулах, удирдах үйл ажиллагаа нь

Монголд аялал жуулчлал бий болох таатай нөхцлийг бүрдүүлж байсан гэж хэлж болно.

Үүнд:

1. Чингисийн агуу байлдан дагуулал нь Дэлхийн түүхэнд Монголын нэрийг гаргах

болсноор гадаадын олон улс орнуудын анхаарлыг татах томоохон үндэс болсон.

2. Эгэл даруу нүүдэлчин Монгол ард түмэн хүчирхэгжих Дэлхийг цочроосон

явдал нь гадаадын улс орнуудын зүгээс өөрийн эрхгүй Монголыг судлах,

Чингис хааны цэргийн болон улс төрийн бодлогод анхаарлаа хандуулж Монгол

улс руу өөрсдийн элч төлөөлөгчдийг томилон явуулах болсон байна. Мөн

түүнчлэн гадаадын олон аялагч нар Монгол орныг зорин ирэх болсон явдал юм.


61

3. Монгол нутагт төрт улсууд үүссэнээр бусад улсуудтай харилцаа тогтоож, ямар

нэг хэлбэрээр аялан жуулчлах явдал үүсгэх томоохон хүчин зүйл болсон.

4. Чингис хаан олон үндэстний шашин шүтлэгийг ялгаварлалгүй хүлээн зөвшөөрч

байсан нь шашны аялал жуулчлал хөгжих таатай нөхцлийг бүрдүүлсэн.

5. Чингис хаан ―Торгоны зам‖ / silk road /гэж нэрлэгдэх томоохон худалдааны

замын аюулгүй байдлыг ханган хяналтандаа байлгаж байсан нь гадаадын олон

худалдаачин, аялагчдыг Монголын газар нутгаар дайран өнгөрөх аялал

жуулчлалын гол маршрутыг үүсгэсэн байна.

6. Улмаар Монгол улсын өнөөгийн аялал жуулчлалын хөгжлийн үеийг Чингис

хааны үетэй холбон үзэх нь асуудал нь өнөөдөр тавигдаж байгаа томоохон

асуудлын нэг юм.

Conclusion

In the thirteenth century, it is certain that policy of admirable management was

approved Chinggis Khan founded Great Mongolia that is created Great State. It called

Mongolia in history of the world, land was broadened during the war, people were been

peaceful and own state was developed. However Chinggis Khan who adherenced to exist

own state and was made up decent conditions of tourism in Mongolia.

For example:

1. Chinggis Khan‘s special conquer was been famous Mongolia in history of the world

that it was based to stir many foreign countries‘ attendance.

2. Foreign countries researched about Mongolia, that time they attended their attention

to army and politic policy of Chinggis Khan and they sent to appoint their

representatives. After the world was stirred by this event, that the nomadic

Mongolians strengthened in the worldwide. Also foreign tourists visited To Mongolia.

3. The Statehood was established in Mongolia, it made a relationship to other countries

and it was the main factor for the tourism.

4. Chinggis Khan agreed to not be judge of the religion of multiple nations that was

made up decent conditions of tourism.

5. Chinggis Khan controlled safety of big trading routes, it called Silk Road that was the

main line for the tourism where it was possible to many foreign salesmen and tourists

go though Mongolia.

Nowday, this is the most important problem that Mongolian tourism development was

concerned to the age for Chinggis Khan.


62

Гадаад хэлний тэнхмийн багш, докторант Ж. Уранцэцэг

Чингис хааны менежмент ба логик

Тэмүүжин 1162 онд одоогийн Хэнтий аймгийн нутаг онон мөрний дэлүүн

болдог гэдэг газар Есүхэй баатрын Өүлэн хатнаас төржээ.

В. Инжинаашийн хөх судар түүхэн романы 68-р хуудсанд бичсэн нь: нангиадын

Цзы Чжи Тун Цзянь Ган Му бичиг хэмээх номондоо богд чингис хааны 45 насны

сүүдэрт мон нэрт голын эхэнд мандан цогцлон хаан суусан гэжээ.

Чингис хаан бол өнөөгийн нийгэмд эрс хүчний ундарга түүний нэрээр

нэрлэгдсэн эд бараа энергижиж худалдаанд ашиг орлогын эх үүсвэр болдог тэгэхээр

хэдэн зуун жилийн тэртэй төрж өөрийн тэнгэрлэг хүчээрэй өдий хүртэл нэрээ

цуурайтуулсан эзэн чингис хаан маань ер бусын ухаантай болох нь хэн бүхэнд

ойлгомжтой.

Тэрээр өөрийн үр сад хойч үедээ салхи шуурга аюулд өртөхгүй тэнгэрт ойр

тэнгэрлэг газар нутгийг үлдээлээ гэх номын хэсгийг уншаад монгол хүний нулимс

өөрийн эрхгүй гарах нь ойлгомжтой.

Ер бусын ухааны хүчээр алсын болох үйлсийг урьдчилан харах авъяастай

байжээ. Түүний гарамгай дайчин чанар нь түүний логик сэтгэлгээтэй салшгүй

холбоотой.

Чингис хааны оргилд хүрсэн нууцыг түүний хүмүүжил цэргийн зохион

байгуулалт, түүний шударга энэрэнгүй үзэл төр удирдах эрмээр тайлбарлаж болно.

Хүмүүжил.

Тэмүүжиний үзэл санаа бүрэлдэн тогтоход нөлөөлсөн хүчин зүйлүүд гэвэл:

1. Язгууртан гарал нь хаан ширээг эзэлж бутарч сарнисан улсаа нэгтгэх гэсэн үзэл

санааг бадраан хөгжөөж байсан.

2. Тэмүүжиний бага ба идэр насны хүнд хэцүү амьдрал нь түүнийг ихээхэн тэсвэр

хатуужилтай болгон хүмүүжүүлхэд нөлөөлсөн.

Монгол аймгуудын хооронд байнга явагдаж байсан өшөө хорсол авахын төлөөх тэмцэл

нь түүнийг өөрийн бүхий л хүч чадлаа дайчлан улс эх орноо нэгдэхэд чухал түлхэц

болсон.

Хатан эх нь хөвгүүдээ ядуу тарчиг боловч язгууртны маягаар хүмүүжүүлжээ.

Цэргийн зохион байгуулалт:

Чингис хаан дээр үеэс нүүдэлчдийн дунд байсан аравтын системээр цэргээ

зохион байгуулсан 10 цэргийн нэг нь бусдаа ахлан захирч арван аравт зуутын арван

зуут мянгатын даргад арван мянгат түмтийн даргад тус тус захирагдаж байжээ.

Монголчуудын гадаад тагнуул туршилтанд гол үүргийг Чингис хаан аль эртнээс

харилцан ашигтай тухайлбал: эд материалын хувьд Чингис хаанд ашигтай үлэмж ойр

дотно харилцаа тогтоосон лалын худалдаачид гүйцэтгэж байжээ.


63

Мэдээ мэдээлэл сайтай юм үзэж нүд тайлсан лалын худалдаачидтай холбоо

харилцаатай байсан нь дорнод Туркистан дахь улс төрийн нөхцөл байдал болон

байгаль газар зүйн нөхцлийн тухай маш үнэтэй мэдээллийг өрнө зүгийн аян дайнаас

өмнө Чингис хаанд өгч байлаа. /Р.П.Храпачевский Чингис хаан /

Бүх Монголчуудыг цэргийн зохих ур чадвар эрдэм мэдлэгтэй байлгах үүднээс

Чингис хаан бүх нуган хөвгүүдийг нуманд мэргэн моринд эрэмгий болох уламжлалт

сургууль болон бүх түмтэд байлдааны ерийн сургуулийг тогтмол цуглан хийж байхыг

зарлиг болгожээ.

Уг хээрийн сургуулийн хамгийн энгийн хэлбэр нь голдоо хоѐр эгнээ хүнд морин

цэрэг ард нь гурван эгнээ хөнгөн морин цэрэг болон тэргүүн шугамнаас хол хоѐр талын

жигүүрт байрлах хөнгөн морин цэргийн гурван тусдаа анги цэргээс бүрдсэн байлдааны

жагсаал байлаа.тэргүүн шугаманд байгаа хөнгөн морин цэрэг нум сумаараа дайсныг

харван довтлож байх зуур ард байх хөнгөн морьтнуул голын хүнд морин цэргийн

дундуур урагш давшин тэдэнтэй нийлдэг байжээ.

Дайсан жигүүрээс нь зохих гэж оролдох аваас нийт бүрэлдэхүүн эгц өмнөөс нь

нумаран тэр жигүүрт байсан хөнгөн морин магнайд гарч ирэхэд нь нэгэнт ард орсон

хөнгөн морин цэрэг тойрч давхин хамгаалалтгүй байгаа жигүүрт байраа эзэлдэг

байлаа.

Монгол хөнгөн морин цэрэг дайсантай халз тулалддаггүй тэгхийн оронд тэд

дайсны өмнүүр нааш цааш давхиж тэдэн дээр суман мөндөр буулгадаг байжээ. Дайсны

нэгтгэл хүн хүчээ алдан замбараагүй байдалд хүрэхэд хөнгөн морин цэрэг хоѐр

жигүүрийг цөмлөн хүнд морин цэрэг төвөөр нь давшин эцсийн шийдвэрлэх зохилтыг

өгдөг байжээ.

Эгц урдаас харвах сумаараа дайсны эгнээг бутраан сарниулж чадаагүй бол

хөнгөн морин цэрэг жигүүрээр нь дайрч хүнд морин цэрэг тэдний араар тойрон

давхиад дайсны араас нь зохидог байжээ.

Гэхдээ монголчуудын давын өмнө хэрэглэх дуртай тактик бол үнэмшилтэй

харагдах нилээд том ангийг урагш илгээхэд тэр нь дайсныг дайрснаа бутран айсан дүр

үзүүлэн эргэж зугтаагаад хойноос нь хөөсөэ дайсныг нуман байдлаар отон суусан

харваачид дээрээ хөтлөн авчирдаг байжээ.

Тэгээд замбараагүй байдал үүсч алаан хядаан даамжирч байхад хүнд морин

цэрэг дув дуугүй урагшилсаар сүүлчийн мөчид ард байгаа том бөмбөр нижэгнэх дохио

өгөнгүүт ухасхын хурдалж дайсны цөс хэмхэрэм уухайгаар өргөн дайраад тулалдааныг

төгсгөдөг байжээ.

Шударга зарчимч байдал, энэрэнгүй үзэл

Хэдийгээр Чингис хаан язгууртны үзэлийг эрхэмлэдэг байсан авч засаг захиргаа

цэргийн албан тушаалд томилохдоо гарал үүсэл язгуур угсааг ер хардаггүй байсан

бөгөөд гагцхүү тухайн хүний гүйцэтгэх чанар ѐс суртахууны байдлыг эн тэргүүнд

тавьдаг байлаа.

Ийнхүү сонгоход ихэнхи сод хүмүүс байдагтай нэгэн адил түүний хүний

сэтгэлийн дотоод ертөнцийг таних зан чанарыг нь мэдрэх авъяас мөш их нөлөөлж

байна.


64

Үнэнч сэтгэл шударга зан тэвчээр хатуужилыг тэрээр буянт үйл ач тус хэмээн

үздэг. Харин урвалт итгэл ивдэлт хулчгар занг гэмт явдал хэмээн үзэн яддаг байжээ.

Чингис хааны амь насанд нь болон дайчдад аюултай хэрэг хийсэнч гэсэн

эзэндээ үнэнчээр үлдсэн хүмүүсийг өршөөн шагнаж дэргэдээ авдаг байсан.

1223 оны 5–р сарын 31 өдөр Азовын тэнгисийн умард тал Хар тэнгист цутгах

Колька голын хөвөөнд нэг талаас Оросын вангуудын цэрэг нөгөө талаас Монголын

цэрэг хоорондоо гурван өдрийн туршид тулалдхад Оросын талаас 6 ван алагдаж

багагүй эд зүйлс зэр зэвсэгээрээ олзлогдон Монголчуудад ялагджээ.

Эрдэмтэн докторын өгүүлснээр энэ тулааны эх үүсвэрийг Оросын талаас

гаргажээ.

Тодруулбал Чингис хааны элчийг Оросын ноѐдууд шууд цаазлан

Монголчуудын өмнө гэмт хэрэг үйлдсэн ажээ. / Монголчууд дэлхийн нийслэлийг

байгуулах нь 2006 Д. Хоролдамба /

Мөн Хоризм Монгол хоорондын харилцаа удахгүй хурцадсан 2 улсын харилцаа

нь Хоризмийн Шах нь харгис болчимгүй үйлдэл ихээхэн нөлөөлсөн юм.

Өөрөөр хэлбэл Хоризм Шах Мухамедийн эзэмшил нутагт чингис хааны элч

худалдаачдыг хүйс тэмтрэн хядаж ОУ-ын дипломат ѐс харилцаанд уучлашгүй хүнд

гэмт хэрэг өдүүлсэн байна.

Отрар хотын захирагч Иналчуг буюу Кайрхан гэгч Чингис хааны илгээсэн 450

хүнтэй элч худалдаачидыг тагнуул гэж үзэн цаазлаад 500 тэмээ ачаа барааг нь хураан

авчээ.

Тэдгээр элч худалдаачдыг Отрар хотын Отар Ходма Мера хотын Хаммаль

Бухар хотын Фахр Ад-дин Дезек Герат хотын Амин ад-дин нар толгойлж явсан ажээ.

Эдгээр жигшүүрт мэдээг сонсоод Чингис хаан ихэд хэлэгнэв. ―Алтан аргамжаа

сартуул иргэнээр таслуулаад зүгээр орхиж болох уу? Ухна тэргүүтэй 100 элчийг

өшлийн өшиж хяслыг хясаж сартуул улстай байлдая хэмээн шийдсэн‖

Чингис хаан тулган шаардсан үгэндээ ―чи энэ орны худалдаачны мууг үзэхгүй

надад итгүүлж байсан. Чи үгэндээ хүрсэнгүй. Ийм үнэнч биш байх нь хаан хүнд

чигшүүртэй.

Хэрэв чи миний буруугаар худалдаачид алагдаагүй гэж үзэх бол чиний тэр

хотын даргыг надад залхаан цээрлүүлхээр тавьж өг. Хэрэв өгөхгүй бол байлдахад

бэлтгэ‖ гэжээ.

Чингис хаан дундад Азийн улсуудыг бүхэлд нь устгах хүйс тэмтрэн иргэдийг нь

хөнөөх байтугай зарим хотыг хөнөөлгүйгээр гадуур нь тойрч гарах тушаалыг цэргий н

жанжиндаа өгч тушаал зөрчсөн цэргийн жанжин ноѐдыг хатуу цээрлүүлдэг байжээ.

Тухайлбал Тогочар ноѐныг цаазлахдаа заан сүүлд амыг нь өршөөн цэрэг захирах

эрхийг нь шууд хасч шийтгэж байсан гэдгийг Монголын нууц товчооны 257-р зүйлээс

тодорхой мэдэж болно.

Чингис хаан шударга ѐсыг цаг ямагт эрхэмлэн дээдэлж зүй бус аливааа зүйлийг

буруу шаан цээрлүүлж байснаас бус цус урсгах тэр дундаа энгийн номхон ард

иргэдийг зөвхөн цэрэг зэвсгийн хүчээр дарангуйлан барьж байхыг хэзээ ч улайран

сонирхож идэвхийлэн оролцож байгаагүй юм.


65

Тухайн улс орны ард түмнийг хэт яргалан хэрцгийллээр эзэрхийлсэн бол тухайн

орны ард иргэдийн өшөө хорсол Чингис хааны цэрэг дайчдад ялах бололцоог олгохгүй

байсан байх.

Шударга үнэнч ѐсыг эрхэмлэн Чингис хаанд үнэнчээр зүтгэсэн баатруудад

хатнаасаа шагнадаг байжээ.

Жишээлбэл ―Зорчидай баатрыг би чамайг өндөр уулын нөмөр мэт санаж явдаг

алагдах өдөр амиа хайрлахгүй ач хүргэхийг чинь санаж Ибага Бэхи хатнаа чамд өгөе‖

гэж хэлсэн байдаг.

Ибагаг Зорчудайд хатан болгон өгөхдөө хэлсэн нь ―авир зангий чинь голсон биш

ариун үзэсгэлэнг чинь чамласан биш хөлийг чинь шивэртэй гэсэн биш хөлсийг чинь

үнэртэй гэсэн биш өвөрөө дулаацуулж хөлөө хучуулсан өөрийн хатан чамайг их

төрийн хэрэгт илтэд зүтгэсэн Зорчидайд ийнхүү соѐрхох боллоо‖. / Чингис хааны

цадиг /

Чингис төрийг удирдах эрдэм ухааныг нэвт эзэмшсэн хүн. Эрдэм номыг шүтэн

дээдлэх талаар ихээхэн анхаарч байв тухайлбал Чингис хаан Хуйлдар сэцэнээс

гүйцэшгүй сэцэн юу вэ? Гэж асуухад ― өөрийн авираа өөрөө ухаж цэнэж явбаас

гүйцэшгүй сэцэн хэмээн өчсөн‖ байдаг. Энэ нь өөрийгөө шинжиж өөртөө дүгнэлт

хийж явахын чухалыг зааж сэцэний маналай охь гэж үздэгтэй холбоотой

Хүний сэтгэл санааг нарийн мэдэж эзлэх талаар ихээхэн анхаарч байв.

Мах идэх шүд аманд аж

Хүн идэх шүд сэтгэлд аж

Бие бөх бөгөөд ганцыг ялюу

Сэтгэл бөх бөгөөс олныг ялюу гэж сургасан байна.

Чингисийн хийсэн нэг чухал шинэтгэл нь уйгар бичгийн үндсэн дээр Монгол

бичгийг зохиолгож төрийн бичиг болгосонд оршино.

Чингис 1204 онд 8 улсын дарж, Таян хааны бичгийн сайд, эрдэмтэн Тата тунга

Монгол цэрэгт баривчлагдсан. Тэрээр эрдэмтэн хүнийг үнэлэн Уйгар бичгээр Монгол

үг бичихэд хан хөвгүүдийг зааж сургахыг тушаажээ. / Ж. Заанхүү Г. Алтанцэцэг

Монголын түүхийн лекцүүд/

Чингис хааны суу билгийн мөн чанар нь оновчтой сайн санааг хүлээн

зөвшөөрч, хөгжүүлэн лавшируулж чаддагт нь, ялангуяа юмыг ширхэгчлэн төлөвлөж

нэгд нэгэнгүй зохион байгуулах зөн билгийн чадвартайд нь оршиж байсан юм.

Боловсрол олоогүй хүний хувьд энэ нь бүр ч илүү гайхал төрүүлэх ер бусын

авъяас бөлгөө. Түүний тактик бол нүүдэлчид харваачдын олон зуун жил хэрэглэж

ирсэн л тактик юм.

Гэтэл үүнийг тогтмол хэрэглэж туршсаар Чингис хааны Монголчууд илүү үр

бүтээлтэй ашиглаж чадах болжээ.

Цэргийн дарга нараа угсаа гарлыг нь харгалзан томилдог байсан дунд эртний

захирагчдаас ялгаатай нь гэвэл Чингис хаан хүнийг гагцхүү гавъяа зүтгэлээр нь

дэвшүүлдэг дэвшүүлсэн хүнээ сургуульлуулдаг байсан байна.

Тэрээр урьд нь хэзээ ч хэний ч толгойд орж ирж байгаагүй хэмжээнд юмаа

төлөвлөж, гүйцэтгэх боломжтой байсан нь дарга –цэргийнхээ ур чадвар арын

албаныхаа хүчин чадал харилцаа холбооны үр ашигт бат итгэж явсных билээ.


66

Тэгээд Чингис хааны ардын үндэсний болон шашны үзлийг хавчин

дарамтлахгүй түүний ухаалаг бодлого нь түүний цэрэг дайчдад хор хохирол

авчрахгүйгээр улс орныг эзэлдэг байжээ.

Түүний энэ мэт үзэл санаа, зориг тэвчээр нь түүний амжилтанд хүрэх эх үүсвэр

байлаа.

Conclusion

The awesome history of Chinggis Khan is in every respect a perpetually intriguing

one. No one in the whole history of Mankind has ever come close to what he accomplished.

Testimony from contemporary sources, as well as subsequent history, corroborate that the

historical Temuujin, by the sheer force and warmth of his personality managed to win a

conglomerate of different tribal people to his side, and by political as well as military means,

overcome all resistance against his grand Purpose, to unite the ‗people who live in the felt

tents,‘ denoting all nomads of Inner Asia and Siberia that were drawn into the orbit of his

influence.

Features of Chinggis Khan‘s armies, had been influenced on his success. It is possible

to determine the historical factors that facilitated the rise of Temuujin and led to the

establishment of his brainchild the Mongol Empire. They are real. It is also true that several

typical features of Chinggis‘ armies, such as the decimal system on which the army was

structured, the feigned retreat and the reconnaissance system were age-old techniques of the

peoples between Lake Baikal and China.

Nevertheless, Chinggis Khan‘s consistent success in employing them, his principle of

promotion on the basis of capability alone, his lifelong uncanny genius for winning people‘s

heart‘s and to attract followers, evidenced already from his boyhood; his persistence in

striving for exalted objectives that stretched far beyond the immediate, material and visible,

and aim his endeavors towards the application of the Mongolian heritage on something that

was extendable in space time, but first and foremost the dazzling success he had as the

creator of a feeling of shared purpose in close to everyone with whom he came in contact,

together with his being the architect of the Mongol Empire, is unique in the world.

In addition, many factors had been influenced on his success, including personality, features

of Chinggis Khan‘s armies, childhood upbringing.


67


тэнхмийн багш Т.Болор-Эрдэнэ

Чингис хааны үеийн санхүү, бүртгэлийн тухай

Нягтлан бодох бүртгэл нь оюун ухаант хүн үүссэн цагаас эхтэй бөгөөд тухайн

үеийн ахуй амьдралаас урган гарсан нь илэрхий юм. Ахуй амьдралдаа тохиолдсон

зүйлсийг хад чулуунд зурж дүрслэх, модон дээр хэрчлээс хийх зэргээр тэмдэглэл хийж,

элдэв дүрс, чулуугаар агнасан ан амьтад, түүсэн жимс жимсгэнэ, бүтээсэн багаж зэвсэг

зэрэг ахуй амьдралын зүйлээ хэмжиж тооцоолж иржээ. Энэ үйл ажиллагааг өнөөгийн

нягтлан бодох бүртгэл үүсэж бий болох үндэс суурь болсон гэж үздэг. Үүнээс цаашид

хүний нийгэм улам хөгжихийн хэрээр техник технологи, үйлдвэрлэлийн хөгжилтэй

зэрэгцэн бүртгэлийн үйл ажиллагаа ч хувьсан өөрчлөгдөж улам боловсронгуй болж

ирсэн. Мөн хүн төрөлхтөний худалдаа арилжаа наймааны хөгжилтэй уялдан мөнгө

хэмээгч төлбөрийн хэрэгсэл бий болсон нь нягтлан бодох бүртгэлийн хөгжилд

томоохон түлхэц болсон юм. 1494 онд Италийн Венец хотод Лука Пачола гэдэг хүн

"Бүх арифметик, геометрийн пропорц ба харьцааны тухай цогц сургааль" хэмээх ном

бичсэн нь дэлхийн нягтлан бодох бүртгэлийн хөгжлийг шинэ үе шатанд гаргасан юм.

Уг номонд "Данс бичилтийн тухай шастир" гэсэн тусгай бүлэг оруулжээ. Энэхүү

бүлэгт дундад зууны үеийн худалдаачдын худалдаа ба зээлийн үйл ажиллагааг данс ба

давхар бичилтийн аргаар хэрхэн хөтөлдөг тухай нэгтгэн дүгнэж үлдээсэн байна.

Ийнхүү тэр үед дансны системд давхар бичилтийн аргыг хэрэглэж бүртгэл хөтлөхийг

Нягтлан бодох бүртгэл гэж нэрлэх болжээ. Ийнхүү Лука Пачолагийн тодорхойлсон

бүртгэлийн хэлбэрийг дэлхий дахинд "Италийн давхар бичилтийн хэлбэр" гэж нэрлэж

энэхүү арга хэлбэрээр Итали, АНУ, Франц, Герман, Орос зэрэг улсуудад нэвтэрч арга

хэлбэр нь боловсронгуй болон хөгжсөөр иржээ.

Дэлхий дахинд бүртгэл санхүүгийн үйл ажиллагаа ийнхүү өргөжин тэлж

байсан үед буюу XIII-XIV зууны үед Их Монгол улс, Монголын эзэнт гүрэн

байгуулагдан хүчирхэгжиж байлаа. Монгол улсад нягтлан бодох бүртгэл хөгжсөн нь

дэлхийн хүн төрөлхтөний адилаар овгоор амьдарч байснаас эхтэй бөгөөд монгол нутаг

дахь түүхэн аймгуудын үүсэл хөгжил, мандан бадралтай холбоотойгоор тодорхой үе

шатуудаар хөгжсөн нь дамжиггүй юм. Үүнд Чингис хааны байгуулсан Их Монгол

улсын төрийн бодлого хүчтэй нөлөөлсөн байдаг. Их Монгол улс буюу Монголын эзэнт

гүрэн 1206–1405 оны хугацаанд Монголын газар нутагт байгуулагдсан, дэлхийн түүхэн

дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрэн юм. Их Монгол улсыг 1206 онд Чингис

хаан анхлан байгуулсан бөгөөд алтан үедээ Номхон далайн эргээс Хар тэнгис, Дунай

мөрний сав газар, өмнөд этгээдэд Зүүн өмнөд Азийн болон далайн арлуудын хараат

буюу вассал орнууд, хойд зүгт Умард мөсөн далай Енисей мөрний сав газрын дагаж

орсон овог аймгуудын эзэмшлийг хамруулсан өргөн уудам газар нутгийг эзэмшиж

байжээ.

Есүхэй баатрын хүү Тэмүжин 1185-1206 оны хооронд их, бага 32 удаагийн

дайн тулаанаар нийт 81 том жижиг аймгийг эрхэндээ оруулж бүх монгол туургатныг

нэгтгэжээ. 1206 оны барс жил Онон мөрний эхэнд Монгол ноѐдын их хуралдай



http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%BC%D1%85%D0%BE%D0%BD_%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B0%D1%80_%D1%82%D1%8D%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%81

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BC%D3%A9%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9&action=edit&redlink=1

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BC%D3%A9%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9&action=edit&redlink=1

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D2%AF%D2%AF%D0%BD_%D3%A9%D0%BC%D0%BD%D3%A9%D0%B4_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B9%D0%BD&action=edit&redlink=1

http://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%B0%D0%BB&action=edit&redlink=1

http://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BD%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%BC%D3%A9%D1%80%D3%A9%D0%BD


68

хуралдан Их Монгол улс байгуулагдсаныг тунхаглан зарлаж, 45 настай Тэмүжинг

Чингис хаанаар өргөмжилжээ. Тийнхүү умардын Байгал нуураас өрнийн Цагаан хэрэм

хүртэл, дорнын Хянганы нуруунаас өрнө зүгийн Алтайн нурууны чанад хүртэлх уудам

нутаг дэвсгэртэй Их Монгол улс байгуулагдав. Чингис хаан Их Монгол улсыг

байгуулсанаар нүүдэлчдийн онцлогт нийцсэн төр, засаг захиргааны тогтолцоог

бүрдүүлж, нийгмийн харилцааны олон чухал асуудлыг хуулиар зохицуулах болжээ.

Төрийн дээд эрхийг Чингис хаан барьж түүний дараа ерөнхий сайд буюу улсын ван,

төрийн заргач, шадар сайдууд, төрийн зайран ордог байв. Тэдгээрийн дараа Монголын

төрийг байгуулахад хүчин зүтгэж онцгой гавъяа байгуулсан Чингис хааны шадар 9

өрлөгүүд ба дархдууд эрэмбэлэгддэг байжээ. Дархан цолоор шагнагдсан хүн аливаа

алба татвараас бүрэн чөлөөлөгдөх эрхтэй байв. Их Монгол улс байгуулагдсанаар

монголчуудын хувьд дараах эерэг өөрчлөлтүүдийг бий болгосон юм:

1. Тухайн үеийн нийгмийн хөгжилд саад болж байсан дайн дажин намдаж,

дэвшилтэт шинэ нийгмийг байгуулах боломжтой болсон.

2. Дайн тулааны хөлд сүйдээд байсан улсын эдийн засгийг сэргээв.

3. Улсын тодорхой хил хязгаартай болов.

4. Олон аймгууд хэл, соѐл, шашны хувьд нийтлэг шинжтэй болж монгол үндэстэн

төлөвших эх суурь тавигдсан.

5. Уйгаржин монгол бичгийг төрийн бичиг болгожээ.

6. Цэрэг зэвсгийн чадвар өсөж, тусгаар тогтнолоо баталгаатай хамгаалах болсон.

7. Нийгмийн харилцааг зохицуулах үүрэгтэй ―Их засаг‖ хуулийг баталжээ.

"Их засаг" хуулинд хаан өргөмжлөх ѐс, олон улстай харилцах журам, улсын их

хуралдайг зарлах хуралдуулах ѐс, ард иргэний албан үүрэг, дархлах ѐс, эр цэрэг, ав

хоморго, санхүү, алба гувчуур, эрүү, иргэний хууль, гэр бүл, өвлөх эрхийн тухай тус

тус дурдсан ажээ. "Их засаг" хууль өнөө үеийг хүртэл бүрэн бүтэн уламжлагдан

ирээгүй бөгөөд түүний зөвхөн хэдэн зүйл нь судар бичигт тэмдэглэгдэн үлджээ.

Чингис хаан улсаа байгуулаад 95 нэгж бүхий мянганы системд хуваасан нь цэргийн

төдийгүй иргэний засаг захиргааны хамгийн тохиромжтой зохион байгуулалтын

хэлбэр байжээ. Иймд Мянганы ноѐн нь зөвхөн цэрэг толгойлоод зогсохгүй тухайн

нэгжээ үе улиран захирч байв. Мянганы зохион байгуулалт нь төвийн, баруун, зүүн гар

гэж 3 түмэнд хуваагдах бөгөөд төвийн түмнийг Чингис хаан Наяа ноѐноор дамжуулан

өөрөө, зүүн түмнийг Мухулай, баруун түмнийг Боорчи нарт захируулж байв. Их түмэн

нь дотроо хэд хэдэн бага түмэнд, бага түмэн нь мянгат, зуут, аравтад тус тус хуваагдаж

байв. Аравт нь арван өрхөөс бүрдэх засаг захиргааны хамгийн бага нэгж бөгөөд дайны

үед 10 цэрэг гаргах, тайван цагт тогтоосон хэмжээний алба гувчуур төлөх үүрэгтэй

байлаа. Зуут, мянгат, түмт нь мөн харгалзах тооны цэрэг гаргаж, алба төлөх үүрэгтэй

байв. Аравтын энэ систем нь өргөн уудам нутагт тархсан нүүдэлчдийг нэгтгэж, хааны

зарлигийг богино хугацаанд гүйцэтгэх, эдийн засаг, санхүү, татвар, болон батлан

хамгаалах үйл ажиллагааг саадгүй хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн хамгийн оновчтой зохион

байгуулалтын хэлбэр байсан юм. Мянганы системийн ач холбогдол нь :

- Монгол улсад байнгын хүчирхэг армийг байгуулах үндсийг бүрдүүлсэн

- Мянганы ноѐныг ихэвчлэн Чингис хаанд үнэнчээр зүтгэсэн хүмүүсээр тавьж

байсан нь эзэн хааны байр суурийг бэхжүүлсэн


69

- Нүүдлийн мал аж ахуйтныг удирдах, тэднээс албан татвар авах зохистой

нэгжийг бий болгосон байна.

Чингис хаан монголын тулгар төрийг байгуулсныхаа дараа Морь унаж, сэлэм барьсан

баатрын дүртэй мөнгөн зоосыг цутгаж гүйлгээнд хэрэглэж байжээ. Энэ зоос нь улсын

татвар, арилжаа наймаа, тэтгэлэг, цалин хөлс олгоход хэрэглэгдэж байв. Чингис хаан

мөн ―Өнчдийг тэтгэх сан‖ байгуулж, тэрхүү сангаас дайнд эрсэдсэн баатруудын ар гэрт

тэтгэлэг олгох, нийгмийн доод давхаргынхныг алба гувчуураас хөнгөлөх, чөлөөлөх

зэрэг арга хэмжээ авч үүнийгээ аравтын зохион байгуулалтаар дамжуулан хүргэж

байсан нь тухайн үеийн эдийн засаг, санхүүгийн бодлого зохих түвшинд хөгжиж

байсны нэг илрэл юм.

Чингис хаан төрөө төвхнүүлээд улсын эдийн засгийг сэргээхийг чухалчилж, мал аж

ахуйг хөгжүүлэх талаар бодлого хэрэгжүүлж байв. Ялангуяа нүүдлийн ахуйг хөтлөх,

өргөн уудам нутагт харилцаа холбоо залгуулах, улс орноо хамгаалах, ав хомрого хийх,

баяр наадам хийх зэрэгт голлох үүрэг гүйцэтгэдэг адуун сүргийг онцгойлон үзэж

байлаа. Гадаад худалдааг хөгжүүлэх талаар олон арга хэмжээ авч байсны хамгийн

чухал нь Хятадын эртний нийслэл Чань Ань-аас (одоогийн Сиань хот) эхлэн Дундад

Азийн улсуудыг дамжин, Энэтхэг, Араб болон өрнөдийн зарим оронд хүрдэг Торгоны

замыг мэдэлдээ авч хамгаалах болсноор гадаад худалдаа өмнөх үеэс эрс өссөн бөгөөд

эзэн хаанаас санхүүгийн дэмжлэг авч хааны нэрийн өмнөөс худалдаа хийдэг

худалдаачид мөн олширч байв. Мөн дундад Азитай худалдаа хөгжүүлэх, Монголд

худалдаа хийж буй гадаадын худалдаачдыг урамшуулан шагнах, татвараас хөнгөлөх

зэргээр санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх бодлого хэрэгжүүлж байв.

Чингис хаан Өрнө, Дорныг холбосон торгоны их замыг сэргээж, аюулгүй байдлыг

нь ханган, урьд байгаагүй шинэ өртөө, шуудан холбоог үүсгэсэн нь улс түмнүүдийн

харилцан ойлголцох, нэвтрэлцэх, ахуй соѐлын талаар бие биеэсээ суралцах, эдийн

засаг, худалдаа, соѐлын харилцан холбоогоо өргөжүүлэхэд хүчирхэг туслалцаа

үзүүлсэн юм. Ийнхүү Евроазийг хамарсан чөлөөт худалдааны өргөн уудам бүс нутгийг

бий болгож, олон улсын санхүүгийн нэгдсэн тогтолцоог бүрдүүлэх эхлэлийг тавьсан

юм.

Чингис хааныг таалал төгссөний дараа түүний залгамжлагчид дэлхийг байлдан

дагуулах, газар нутгаа тэлэх үйлсийг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын эзэнт

гүрнийг байгуулж улс орныхоо хөгжил дэвшлийн төлөө өөр өөрийн бодлогыг

тодорхой хэмжээнд явуулж байлаа. Эдгээрээс түүхэнд товойн үлдсэн хаадын нэг нь

Чингис хааны гутгаар хүү Өгөдэй бөгөөд 1228-1241 онд хаан ширээнд суужээ. Тэрээр

Их Монгол улс болон дэлхийн түүхэнд анхны өртөөг байгуулж харилцаа холбооны

хөгжлийг шинэ шатанд гаргасан юм. Мөн бараа борлуулах, худалдан авах, татвар

төлөхөд зориулсан Монголын анхны цаасан мөнгийг 1236 онд гүйлгээнд оруулсан.

Үүнээс гадна алба гувчуурын тогтолцоог улам боловсронгуй болгож, хураах татварын

хэмжээг хуульчлан баталсан байдаг. Тухайлбал: өртөө бүрт 20 улаач, тогтоосон тооны

агт морь, хүнсний хонь, саалийн гүү, хөллөх шар, тэрэг байх, мөн жил бүр малчдын

100 мал тутмаас 1 мал, тариачдын 10 таар (шуудай) тариа тутмаас 1 таар тариаг улсын

санд хураах зарлиг буулгаж байсан түүхтэй.

Өгөдэйг тэнгэрт хальсны дараа түүний бэлэвсэн хатан Дөргөн болон Гүюг нар

дараалан хаан суужээ. Гүюг хаан 1246 онд хаан болоод алба гувчуурыг журамлах,


70

цэрэг татлагыг цэгцлэх зорилгоор 1247 онд хүн амын тооллого явуулж байсан аж.

Үүний дараа 1251 онд хаанд өргөмжлөгдсөн Мөнх хаан өртөө улааны асуудлыг

цэгцэлж зөвхөн төр, албаны хэргээр зорчигсдыг зохих журмын дагуу явуулж, хувийн

хэргээр дураар зорчих лам нар болон худалдаачдыг журамлаж, өөрсдийнх нь зардлаар

явуулж байхаар болгожээ. Мөн хүн амын тооллогыг дахин хийж цэргийн хэрэг болон

алба гувчуурыг цэгцэлсэн. Малчдын 100 мал тутмаас жил бүр 1 толгой мал авах, мал

нь 100 хүрэхгүй бол албанаас хэлтрүүлэх, мөн Хятад, Мавереннахр нутагт жил бүр

баян хүнээс 10 алтан зоос, ядуугаас 1 алтан зоос, Хорасанд баянаас 7 алтан зоос,

ядуугаас 1 алтан зоос хураахаар ялгавартай тогтоож өгснөөр улсын санхүүгийн байдал

нэлээд дээрджээ.

Энэ мэтчилэн Монголын хаад хаанчлалынхаа үеүдэд улсынхаа санхүүг дэмжих

зорилгоор 100 гаруй төрлийн алт, мөнгө, гуулин зоос цутгаж гүйлгээнд гаргаж байжээ.

Эдгээрээс Монголын Юань улсын мөнгө санхүүгийн бодлого түүхэнд чухал үүрэг

гүйцэтгэсэн юм. Юань улсыг үндэслэгч Хубилай хаан, түүний залгамжлагчид эзэлсэн

орныхоо баялгийг урт хугацаанд эзэмшихийн тулд тус тусын мөнгөн дэвсгэртийг

гаргаж байжээ. Гадаад худалдаа далайцтай хөгжихийн хэрээр гүйлгээг нэмэгдүүлж,

улсын санг зузаатгах зорилгоор цаасан мөнгийг хэрэглэдэг байв. Мөн цаасан мөнгөний

эрэлтийг зохицуулах банк байгуулсан бөгөөд энэ нь 1 лан (37.3 грамм) алтыг 20 хэлхээ

зоостой дүйцэх цаасан тэмдэгтээр сольдог байжээ. Цаасан мөнгө нь өртгийн хэмжүүр

болохоос гадна хишиг хувь хүртээх, цэргүүдийн цалинг олгох зэрэгт хэрэглэгдэж байв.

1264 онд барааны үнийг өсгөхгүй байх зорилготой ―Олон замын юмны үнийн ханшийг

тэгшитгэн тогтоох газар‖ гэгчийг байгуулсан нь санхүүгийн хувьд хэрэгжүүлсэн

томоохон дэвшил байсан юм. Үүнээс гадна хүн амыг бүхэлд нь 10 зэрэгт хувааж алба

татварын нэгдсэн тогтолцоог бий болгож байсан мэдээтэй байдаг.

Энэ мэтчилэн дэлхийн болон бүс нутгийн хэмжээнд Чингис хаан, түүний

залгамжлагчдын авч хэрэгжүүлсэн эдийн засаг, нийгэм, соѐлын бодлого хүчирхэг

байсан боловч таваарын солилцоо, албан татвар, улсын орлого, зарлагын мөнгөн

гүйлгээнд өртгийн түгээмэл хэмжүүр байгаагүй, ард түмний дийлэнх нь бичиг үсэггүй,

эдийн засгийн үндсэн салбар нь дан ганц хувийн тархай бутархай нүүдлийн мал аж

ахуй зонхилж байсан зэрэг нь аж ахуйн салбаруудыг хамарсан системт бүртгэл хөтлөх

боломжийг хязгаарлаж байлаа. Иймд тухай үед гар тэмдэглэл төдий бүртгэлтэй байлаа.

Бүртгэл санхүүгийн энэ байдал хувьсгалаас өмнөх үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Харин

нэлээд хожуу буюу 1921 оны хувьсгалын дараа Сангийн яам, ЗХУ-ын мэргэжилтний

туслалцаатайгаар 1923-1924 оноос Европын давхар бичилтийн бүртгэлийг нэвтрүүлэх

арга хэмжээг авч явуулсан бөгөөд орчин үед нягтлан бодох бүртгэлд Олон улсын

стандартыг амжилттай нэвтрүүлж байна.

Ашигласан материалын жагсаалт:

1. Монголын Нууц Товчоо. Улаанбаатар 1990

2. БНМАУ-ын түүх. ШУАХ. Улаанбаатар 1966

3. Ж. Болдбаатар, Ц. Гантулга нар. “Монголын түүх”. Улаанбаатар 2010 он

4. Б. Цэнддоо. “Соёлын довтолгоо: Анхны хэт гүрнээс сүүлчийн нүүдэлчин”

Улаанбаатар 2007

5. Л. Оюун. “Мөнгө, зээлийн бодлогын үндэс”. Улаанбаатар 2000


71

6. Ж. Плано Карпини. “Монголчуудын түүх”, Г.Рубрук “Дорно этгээдэд зорчсон

минь”. Улаанбаатар 1988

CONCLUSION

The history of accounting was started ancient human life. In the early the people

draw live things on rocks and mark hacks on the wood and estimate their hunting and picked

fruits by stones.

In 1494, Italian merchant Luka Paciola introduced double entry bookkeeping system.

It was new discover and easy method of accounting. When accounting in world was

developing that time, Great Mongolian empire was held powerfully in Asia.

In 1206, Mongolian great huraldai confirmed Temujin as Chinggis Khan or Oceanic

Leader of all Mongolia. Within Mongolia, Chinggis Khan revolutionized the social structure

and reformed traditional law ―Ikh zasag‖. Chinggis Khan revolutionized his military by

incorporating the decimal system in his army. He arranged his army into aravt (inter-ethnic

groups of ten), and the members of an aravt were commanded to be loyal to one-another

regardless of ethnic origin. The ten aravt made a zuut, or a company; ten zuut made a

myangat, or a battalion; and ten myangat formed a tumt, or an army of 10,000. This decimal

system organization of Genghis Khan's strong military proved very effective in conquering,

by persuasion or force, the many tribes of the central Asian steppe, but it also strengthened

Mongol society as a whole.

Chinggis Khan and his descendants‘ economy and social policy was powerful. But in

that time and before People‘s Revolution, there was not chance to arrange bookkeeping

system included sector of national economic in Mongolia. It has following reasons:

1. There was not popular measure of value in circulation of taxation, country income

and expenditure and commodity exchange.

2. Majority of nation was illiterate.

3. Economic main sector was scattered, private animal husbandry.

So, accounting and bookkeeping process was holding by hand writing.

The biggest change in Mongolia since the country converted into a free market

economy twenty years ago, was each individual and each entity were able to get involved in

the competitive market that is based on consumers needs and demands by abolishing a

centrally planned economy. As a result of this economic change, the position of the private

sectors strengthened and their role in society widened, and many works have been

accomplished successfully in harmonizing and monitoring the international standards of

accounting.

http://en.wikipedia.org/wiki/Tumen


72

Олон улсын эдийн засаг, худалдаа бизнес

менежментийн тэнхмийн багш Ш.Батдэлгэр

Чингисийн үеийн худалдаа

Өрнө дорныг холбоход юу саад болоод байгааг Чингис хаан судалж мэдээд, өрнө

дорнын тасархай холбоосыг залгах зүйл бол тэднийг холбосон арилжааны зам гэж

үзээд, тэр л үед Зэв Сүбээдэйн аялан байлдах аян дайн эхэлсэн.

Ялалт бүр монголчуудад сургамж шинэ зүйл болж, цэрэг нь дайн тулаанд дадан

туршлагажиж эхлсэн бөгөөд өрнө дорныг холбосон Торгоны замыг нээн түүгээр

худалдаа арилжаа, шинжлэх ухааны хөгжлийг ―экспортолж‖ эхэлсэн.

Монгол улс хүчтэй цэрэг зэвсгийн хүчээр дэлхийд ноѐрхож байсны нэг адил

өнөөдрийн Дэлхийн Худалдааны Байгууллагын системийг барьж байна.Чингис хаан

болон түүний залгамжлагчид Европ-Ази тивийг хамарсан чөлөөт худалдааны асар

өргөн уудам бүс бүрэлдүүлж, дорно-өрнийн соѐл иргэншлийн хэлхээ холбоог

бэхжүүлж өгсөн юм. Үүнийг дундад зууны үеийн GATT-ын тогтолцоо байсан гэж хэлж

болно.

Эзэн богд Чингис хаан, түүнийг залгамжлагчдын үед Араб, Перс, Хятад гүрнийг

дарж, Европ, Орос Монголын их гүрэн Өрнө Дорныг холбож, баларч бүдгэрч байсан

эртний торгоны замыг сэргээн олон улсын худалдаа, эдийн засгийн харилцааг

идэвхижүүлж, ―Их засаг‖ хуулиар хатуу сахиулж байсан нь эдийн засгийг хөгжүүлэх

хүчирхэг хөшүүрэг болж байсан.

Дэлхийн хөгжил 1000 жил зогсонги байдалд орсон Ромын сэргэн мандалтаас хойш

дахин хөдөлгөөнд орон хөгжиж эхлэхэд монголчуудын аян дайн түлхэц өгснийг

дэлхийн түүхчид одоо ч ярьдаг.

Торгоны замаар чөлөөтэй худалдаа арилжаа хийлгэхийн тулд цэрэг суулгаж,

аюулгүй байдлыг нь хамгаалж татвар түрээс, гааль гувчуураа төлсөн л бол хэн ч явж

болдог болгожээ.

Энэ зам Монголын ―импери‖ унаснаас хойш ч улс болгонд байсаар байсан бөгөөд

түүгээр олон жилийн хөгжил дэвшил орж ирсээр байжээ. Тэр замын нэлээд хэдэн салаа

нь Дорноговь, Өмнөговь аймгийн заагаар зүүн хойшоо, нөгөө нь Ховд, Завханы

дундуур баруун хойшоо чиглэлтэй замууд мөн гэж үздэг юм байна.

Улс гүрнээ хөгжүүлж, хүчирхэг армитай болсон гол хүчин зүйл бол худалдаа

арилжаа байжээ. Монголчууд Ази Европыг холбосон ―Торгоны замыг‖ нээж, өөрийн

мэдэлдээ байлган хамгаалж, чөлөөт худалдааг хөгжүүлснээр хүн төрөлхтөн

гайхамшигт хөгжил дэвшилд хүрсэн гэж дэлхийн шилдэг эдийн засагчид үзсээр иржээ.

Ингэснээрээ Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид эдийн засгийн гадаад

бодлогын дараах ухааныг хүн төрөлхтөнд бэлэглэжээ. Үүнд:

1. Ази Европын олон улсын худалдааны ―Торгоны зам‖-ыг эзэмшин худалдааг

чөлөөтэй болгон, хүнд нөхцөлд хол замыг туулан худалдаа хийдэг иргэдийн

аюулгүй байдлыг найдвартай хамгаалж, тэднийг төрийн элч төлөөлөгчдийн

хэмжээнд үздэг байсан нь Монголын Эдийн Засгийг өөд татаж төрийг нь

бэхжүүлж өгчээ.


73

2. Анх удаа цаасан мөнгөн тэмдэгт гаргаж баталгаажуулж өгсөн.

3. Торгоны замын дагуу 1500 орчим өртөөг байгуулан Ази Европын өргөн уудам

нутагт мэдээллийг шуурхай авч өгөлцөн худалдааг хэвийн зөв явуулах

дэлхийн анхны мэдээллийн сүлжээг /интернет/ байгуулсан.Өртөө нь

Монголын эзэнт улсын хөгжлийн судас болж, эдийн засгийг бэхжүүлж,

мэдээллээр хангах үүргийг гүйцэтгэж байв.

4. Ази Европ тивд бараа капиталд шилжих нөхцлийг бүрдүүлж өгснөөр нь

Торгоны замын сүлжээнд хамрагдсан орнууд ―даяарших ―шинжтэй болсон.

13-р зуунд Чингис хаан торгоны замыг чөлөөтэй болгох зорилгоор Хорезм

/Баруун Туркенстан Аму дарьяа мөрний адаг дахь торгоны замын гол тэнхлэг зангилаа

дээр байрлаж байсан улсыг довтолж, бүх хотыг эзэлж / Отрар хотыг гэхэд торгоны

замыг тайван болгохыг Чингис хаанаар хийлгэхийг хүсэж байсан худалдаачид хотын

хэрмийн хаалгыг нээж монгол цэргүүдийг оруулсан билээ.

Марко Поло бичихдээ: Торгоны замын дагуух газар бүрт өөдгүй, хэрцгий хүмүүс

хийгээд хулгай дээрэм элбэг, өдөр өнжилгүй хүний амь бусниулж,зэвсэггүй

худалдаачид маш их өртөж байсан.Чингис хаан үүнийг болиулж маш олон Стан

/Монголоор садан, сатан хамаатан төрөл гэсэн үгнээс гаралтай/ улсыг байгуулах

үндсийг тавьсан.Ингэснээр дээрх хулгай,дээрэм, худалдаачидад аюулгүй арилжаа хийх

үндэс тавигдсан.

Чингис хаан худалдаа, эдийн засгийн бодлого авч хэрэгжүүлэхээс гадна,

менежментийн удирдах арга барилыг хослуулан хэрэглэснээр, Монголын хүчирхэг

байсан олон давуу талыг Чингис хааны удирдан захирах хэв маягтай холбож үзэх

шаардлагатай.

Чингис хаан бол өмнөө тавьсан тодорхой зорилготой түүндээ хүрэхэд чиглэсэн

стратегитай, тодорхой зохион байгуулалттай, идэвхижүүлэлт манлайлал, хяналтын

функцийг хэрэгжүүлж байжээ.

Чингис хааны менежмент бол дэлхийн орчин үеийн менежментийн хөгжлийн

үндэс болон даяаршиж буйг Монголын нууц товчооны баримтаар нотлон үзүүлжээ.

Түүхчид, судлаачид Монголын удирдлагын зохион байгуулалтыг бүр Хүннү

нарын үеэс системчлэгдсэн гэж үздэг бөгөөд үндсэндээ 1206 он буюу Тэмүүжин Хаан

ширээнд суусны дараах анхны зарлигаар улс төр, цэрэг, аж ахуйчлалын анхны байнгын

зохион байгуулалтын бүтцээ бий болгосон түүхтэй.

Зохион байгуулалтын бүтэц нь Түмт, Мянгат, Зуут, Аравт гэсэн бүтэцтэй бөгөөд

түмт нь мянгатаа,мянгат нь зуутаа, зуут нь аравтаа захиран зохион байгуулж байсан

байна. Хүлгийн нуруун дээр явж дэлхийн талыг эзэлсэн Чингис хааны менежментийн

нууц нь юу байв аа ? гэдэг асуултыг одоо хүртэл эрдэмтэн судлаачид судалж оновчтой

тодорхойлж чадаагүйл байна. Энэ хүний амжилтанд голлох нөлөө үзүүлсэн хүчин

зүйлс ажиглагддагийн нэг нь түүний харилцаа холбоо, өндөр зохион байгуулалт юм.

Мэдээлэл дамжуулах хурд тухайн үедээ суурин соѐл иргэншилт улсуудаас асар өндөр

байсан нь түүний ялалтын уг шалтгаан болж байжээ. Мэдээлэл дамжуулах хэрэгсэл нь

сайн хүлэг морьд, мэдээлэл зөөгч улаач байжээ.

Орчин үед торгоны зам нь :


74

Найман зуун жилийн өмнө монголчууд торгоны замыг хайрлан хамгаалж,

хөгжүүлэх чиглэлээр ажиллаж, улсаа өрнө дорнодтой холбон худалдаа, явуулдаг ард

түмэн байсан.

Тэртээх энэ бодлого нь Монгол Улсын өнөөгийн орчин үеийн байдалд яаж

хэрэгжих ѐстой гэдэг тал дээр бодох хэрэгтэй. Тиймээс бид энэ замаа бүдгэрүүлэх

ѐсгүй,харин улам тодруулах ѐстой. Торгоны зам нь Монгол Улсын транзит нөөц юм.

Санхүүгийн материаллаг урсгалыг нэмэгдүүлэх чиглэлээрээ улсынхаа эдийн

засгийн хөгжлийг энэ чиглэлд уялдуулж тавих хэрэгтэй. Төмөр зам бол өнөөдөр

Монгол Улсын эдийн засгийн гадаад худалдааны экспортын бүтээгдэхүүний 96%

тээвэрлэдэг.

90-ээд оны дундуур транзит тээврийг өсгөх, төмөр замынхаа хүчин чадлыг

нэмэгдүүлэх бодлого барьж байсан. Энэ нь тарифын хөнгөлөлт үзүүлэх, транзитийг

өөртөө татаж авах, бусад замуудаас өрсөж бүс нутгийн өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх

чиглэлээр бодлого барьж байна.

Орчин үед Чингисийн торгоны замын боловсронгуй хэлбэр нь Монгол улсын

хувьд транзит /ложистик/ тээвэр юм.

Манай улс газар зүйн байрлалаа ашиглан олон улсын дамжин өнгөрөх тээврээс

ашиг олох бүрэн боломжтой. Энэ боломжит гарцыг нээх зорилгоор ―Транзит Монгол‖

олон улсын форум болсон. Форумд тээвэрлэгч талаас 9 орон /Канад, БНХАУ, ХБНГУ,

Япон, БНСУ, ОХУ/ оролцсон.

Ази Европыг холбох гарц болох Замын-Үүд, Алтанбулагийг холбосон транзит

тээврийг хөгжүүлэх нь хамгийн дөт гарц юм. Өнөөдрийн байдлаар энэ гарцаар олон

улсын дамжин өнгөрөх тээвэр хийгдэхгүй байгаа бөгөөд Манжуураар дамжин хойд урд

хөрш рүү гарч байна. Дамжин өнгөрөх тээврийг Манжуураар тойрч хийхэд 800-850

км-ын тойруу замтай.

Хэрэв дамжин өнгөрөх тээврийг Замын–Үүд, Алтанбулаг хоѐрыг холбосон

гарцаар хийвэл эдийн засгийн болон хугацаа хожих давуу талтай юм.

Хоѐр их гүрний дунд оршдог манай орны эдийн засгийн хөдөлгөгч хүч нь уул

уурхай байсан, байсаар ч байх болно. Үүгээр бид дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг

бүрдүүлдэг. Харин транзит тээвэр хөгжсөнөөр манай улсын дотоодын нийт

бүтээгдэхүүнийг бүрдүүлэгчийн тоо нэгээр нэмэгдэж тэр хэмжээгээр улсын хөгжил

сайжирна. Тиймээс Транзит хөгжил хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэн.

Үүнээс үзэхэд худалдааны эргэлт, тээвэрлэлт нэмэгдэж, гадаадын хөрөнгө

оруулагчийн тоо эрс өснө. Хөтөлбөрийн хүрээнд уул уурхайг түшиглэсэн дэд бүтцийг

хөгжүүлэх хэрэгтэй.

Өнөөдрийн байдлаар манай улсын уул уурхайн салбарт гол хөрөнгө оруулагчаар

Канад улс ажиллаж байна. Уул уурхайн дэд бүтцийг хөгжүүлэхийн тулд төмөр зам их

үүрэг гүйцэтгэнэ. Тиймээс Канадын талтай Уул уурхайн дэд бүтцийг хөгжүүлэхийн

тулд транзит тээврийг ашиглах тал дээр санал дэвшүүлэх, хэрэв саналын үр дүн

гарвал Сүхбаатарын цайр, Дорнодын Мардайн уран зэрэг ордын дэд бүтцийг хангахаар

хамтран ажиллах юм.

Транзит тээвэр хөгжсөнөөр бүсийн хэмжээний худалдааны эргэлт

нэмэгдэнэ.


75

Монгол улсын одоогийн байгаа дэд бүтцийг ашиглан Ази Европыг холбосон

гарцаар чингэлэг тээвэрлэх асуудлыг ярилцах хэрэгтэй. ХБНГУ, ОХУ–ын төмөр замын

агентлагийн удирдлагуудтай манай улсаар дамжуулж чингэлэг тээвэрлэлт хийх

асуудлаар санал нэгдсэн. Хоѐр их гүрэнд худалдаа тээвэрлэлт байгаа бөгөөд, гэтэл

дунд нь байгаа манай улсад түүнийг эргэлтэд оруулах транзит тээвэр байхгүй байна.

Транзит тээвэр хөгжсөнөөр бүсийн хэмжээн дэх худалдааны эргэлт нэмэгдэж эдийн

засаг хөгжин сэргэнэ.

Транзит Монгол эдийн засгийн лут хөшүүрэг болно.

Монгол улсын зам тээврийн сүлжээний гол давуу тал нь европ, азийн орнуудыг

хамгийн дөт хуурай замаар холбох боломжтойд оршдог. Аж үйлдвэрийн салбар

хөгжиж түүхий эд нийлүүлэлт бэлэн бүтээгдэхүүний борлуулалт нэмэгдсэнээр

ложистикийн ухаан хөгжих гол суурь болсон гэж үздэг. Ложистик гэдэг нь хэрэгцээт

барааг аль болох бага зардлаар бий болгон хэрэглэгчдэд хүргэх бүх үйл ажиллагааны

нийлбэр юм. Монгол улсын эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд газар нутгийн

байршлын давуу талаа ашиглан транзит орон болох зайлшгүй шаардлага байна.

Транзит Монгол олон улсын чуулганы үеэр ази европыг холбосон худалдааны

томоохон Торгоны зам гэж байсан шиг өнөө үед эдийн засгийн хувьд ашигтай, цаг

хугацааны хэмнэлттэй нь транзит тээвэр юм.

Европ, ази, номхон далайн бүс нутгуудын хооронд жилд дундажаар 6 сая

чингэлэг тээвэрлэгдэж байгаагийн 97 орчим хувийг далайн тээврээр, үлдэх тээврийг

бусад төрлөөр зөөвөрлөжээ. Нэг чингэлэгийг далайгаар тээвэрлэхэд 45 хоног

шаардагддаг бол харин төмөр замаар 12-15 хоногт тээвэрлэн хүргэх боломжтой байна.

Монгол улс эртнээс ази, европыг холбосон анхны тээврийн маршрут нь алдарт

торгоны зам байсан гэдэг. Даяаршлын өнөө үед ч газар зүйн тааламжтай байршилтай

улс орнууд нэгнийхээ дутууг нөхөж, дундуурыг дүүргэсээр их дэлхий дээр оршин

байна. Монголын тал нутаг дахь умардаас өрнөд хүртэлх замаар Оросууд Хятадын зах

зээлтэй холбогддог. Энэ нь өнөө үед ази, европыг худалдаа арилжаагаар нэгтгэх

хамгийн дөт зам болжээ.

Монгол улс нь ОХУ, БНХАУ-тай хуурай газраар хиллэдэг. 1564,0 сая

хавт.дөр.км нутаг дэвсгэр бүхий, далайд гарцгүй 43 орны нэг юм. Манай улс нь газар

зүйн байрлалын хувьд европ, төв азийг зүүн хойд азийн орнуудтай холбосон зам,

тээврийн хамгийн богино маршрутыг өөрийн нутгаар дамжуулан өнгөрүүлэх

боломжтойгоороо давуу талтай.

Улаанбаатарт далайд гарцгүй орнуудын судалгааны олон улсын төв байгуулах

тухай яригдаж байгаа бөгөөд, НҮБ-ын том байгууллага манайд үүд хаалгаа нээнэ гэдэг

Монголчуудад томоохон боломж, нэр хүнд, эдийн засгийн өндөр ач холбогдолтой юм.

Монгол улсын засгийн газраас европт зүүн болон зүүн хойд азийг холбосон

төмөр зам, авто замын сүлжээний монголын нутгаар дайран өнгөрөх хэсгийн хүчин

чадлыг нэмэгдүүлэх транзит тээврийн хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох,

хөрөнгө оруулалтыг татах уул уурхайн чиглэлийн ачаа тээвэрлэлтийн нөхцлийг

сайжруулах чиглэлээр сонирхогч талуудын анхаарлыг хандуулахад илүүтэй анхааран

ажиллаж байна.


76

Монгол улсын хөгжлийн гарцын нэг нь транзит тээвэр юм. Транзит тээврийг

олон улсын чанартай болгон хөгжүүлбэл эдийн засагт том түлхэц өгөх бөгөөд ази

европыг холбосон худалдааны торгоны зам гэж байсан шиг өнөө үед азиас европ руу,

европоос ази руу чиглэсэн тээврийн дийлэнх хувь нь 45 хоногийн хугацаагаар далайн

замаар тээвэрлэж цаг хугацааны хувьд алдагдалтай байна.

Харин азиас европ руу төмөр замаар ачаа тээвэрлэн туршиж үзэхэд 12 хоногийн

хугацаа зарцуулагддаг. Тиймээс зүүн европыг холбосон тээвэр хөгжүүлбэл дан ганц

Хятадад экспортлохоос гадна Солонгос, ОХУ, Казакстан улсад ч нийлүүлэх боломж

гарч байгаа юм.

Транзит Монгол хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хүрээнд манай улс аймаг, сумдыг

таван бүсэд багтаан бүсчилсэн. Энэ бүсчилэн аймгуудад худалдаа, тээвэр хөгжихөд гол

үүрэгтэй авто замыг тавьсны хамгийн алдартай нь бидний мэдэх Мянганы зам бөгөөд

энэ нь транзит тээврийн гол зам юм. Цаашдаа бүх замаа хатуу хучилттай болговол

транзит тээврийг хөгжүүлэх гол нөхцөл болно.

Энэ нь хоѐр их гүрний дунд орших манай улсын хувьд том боломж билээ.

Тиймээс одоогийн байгаа төмөр замаа олон улсын чанартай болгож ачаа тээвэрлэлтийг

нэмэхийн тулд 2 урсгалтай болгох нь ихээхэн ач холбогдолтой юм.

Монгол улс транзит тээврийг хөгжүүлж чадвал ази европыг холбосоноор жилд

дундажаар 30 сая тонн ачаа тээвэрлэн 500-600 сая ам.долларын орлогыг улсын төсөвт

оруулж чадна. Ингэснээр Оюутолгой, Тавантолгой компаниудтай дүйцэхүйц орлогыг

улсын төсөвт оруулах нэг гол эх үүсвэр шинээр нэмэгдэх боломжтой юм.

Дүгнэлт

Их монгол улс нь тухайн үедээ цэрэг зэвсгийн хүчээр болон эдийн засгийн гол

хөдөлгөгч хүч болж байсан бөгөөд энэ нь өнөөгийн Дэлхийн Худалдааны

Байгууллагын үүргийг гүйцэтгэж байсан гэж бодож байна. Тухайн үеийн худалдааны

гол зам болох торгоны замыг цэрэг дайны хүчээр чөлөөлөн торгоны замыг өнөөгийн

худалдааны чөлөөт бүстэй ижил хэмжээний зохион байгуулалтанд оруулж өгсөнөөрөө

давуу талтай.

Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид эдийн засаг болоод худалааны дараах

бодлогын үндэсүүдийг тавьж өгсөн.

1. Ази Европын олон улсын худалдааны ―Торгоны зам‖-ыг эзэмшин худалдааг

чөлөөлсөн.

2. Анх удаа цаасан мөнгөн тэмдэгт гаргаж баталгаажуулж өгсөн.

3. Торгоны зам дагуу 1500 орчим өртөөг байгуулан Ази Европын өргөн уудам

нутагт мэдээллийг хурдан шуурхай солилцох болсон.

4. Улс орнууд торгоны зам буюу худалдааны чөлөөт бүсийн сүлжээнд орсноор

―даяарших‖ шинжтэй болсон.

Орчин үед тэртээх найман зуун жилийн түүхт торгоны замаа өнөө үеийн байдалд

хэрхэн хэрэгжүүлэх тал дээр анхаарах хэрэгтэй юмаа.

Ийм учраас Чингисийн үеийн торгоны замын боловсронгуй хэлбэр нь Монгол

улсын хувьд транзит /ложистик/ тээвэр бөгөөд, Ази Европыг хамгийн бага зардалаар,


77

богино хугацаанд холбох гарц болох Замын-үүд Алтанбулагийг холбосон транзит

тээврийг хөгжүүлэх нь дөт гарц юмаа.

Далайгаар тээвэр хийхэд 45 хоног зарцуулагдаж байхад харин төмөр замаар тээвэр

хийхэд 12-15 хоногт тээвэрлэн хүргэх боломжтой байна.

Conclusion

Great Empire is main economic power also military power. It used to be represented the

World Trade Organization. Trade main road is 'Silk Road' Silk Road was liberalized

by military power.

Chinggis Khan had set up following roots of Economic policy:

1. After International trade was handed, trade was liberalized.

2. First paper money was issued and ratified.

3. Troughs the Silk Road, 1500 road stations were established.

4. Information was being exchanged throughout the countries of Asian-European.

We need focus on implementing Silk Road for adapting to contemporary situation. Silk Road

is approach to connect between Zamiin Ud and Altanbulag.

It takes 45 days to travel by ships and 12-15 days by railway.


78

Товч дүгнэлт

Хүн төрөлхтний түүхэнд дэлхийн талыг өөртөө нэгтгэсэн Монголын эзэнт гүрэн

хэмээх аугаа их улсыг бидний өвөг дээдэс XIII зууны үед байгуулсан.

Цөөхөн хүн амтай, тархай бутархай, нүүдэлчин Монголчууд өргөжин бэхжиж,

дэлхийн дахинаа урьд хожид хэзээ ч байгаагүй хүчирхэг эзэнт гүрнийг байгуулж

чадсан явдал нь суу билэгт их удирдагч Чингис хааны удирдахуйн ухааны ур чадвар,

мятрашгүй тэмцлийн үр дүн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй бизээ. Тиймээс ч манай гаригийн

мянганы суут хүн болох Чингис хааны талаар дэлхийн олон орны эрдэмтэд сонирхон

судалсаар ирсэн.

Ард түмнээсээ хэд дахин их хүн амтай улс орон, олон үндэстнийг өөрийн эзэнт

гүрэндээ нэгтгэн, удирдаж байсан Чингис хааны түүх, намтарыг судлаж түүнээс

суралцах нь оюутан залуучуудын хувьд зайлшгүй чухал зүйл юм. Ялангуяа олон

улсын эдийн засаг, бизнесийн чиглэлээр суралцаж байгаа оюутнуудын хувьд Чингис

хааны удирдахуйн ухааныг судлах нь ихээхээн үр өгөөжтэй билээ. Иймээс Япон улсын

иргэн, тус сургуулийн зочин профессор Икеда Норихико ―Чингис хааны удирдахуйн

ухаан” сэдэвт эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичих төслийг санаачилсан болно.

Энэхүү төслийн хувьд эзэнт гүрнийхээ мөнгө санхүү, худалдаа арилжаа, татвар,

зам тээвэр, өртөө улаа, аялал жуулчлал гэх зэрэг эдийн засгийн асуудлын талаар

Чингис хааны авч хэрэгжүүлж байсан арга хэмжээ, удирдахуйн ухаан түүний цар

хүрээ, арга барил, ур чадвар, хосгүй авъяас, тэсвэр тэвчээр зэргийг төсөлд оролцсон

эрдэмтэн, багш нар тусгайлан судалснаараа онцлогтой болсон гэж үзэж байна.

Манай эрдэмтэн, багш нарын бичсэн өгүүлэл бүр Монгол үндэстний бахархал

болсон эзэн Чингис хааны билэг ухаанаас суралцагч хэн бүхний мэдлэгт тус нэмэр

болно гэдэгт итгэлтэй байна.

Дэд захирал Г.Саранцэцэг

Documents

Чингис хааны удирдахуйн ухаанiieb.mn/wp-content/uploads/2016/05/ikeda_2011.pdf · Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичих төслийн