à¼Âá¾Ã‹ÀÒÂ㵌ÊÑÞ Þ Ò͹ØÞ Òµ ¤ ÃÕàÍ·Õ¿¤ ÍÁÁ͹Ê�Ạº

áÊ´ §·ÕèÁÒ-äÁ‹ãª Œà¾×èÍ¡ Òä ŒÒ-äÁ‹´ Ñ´ á»Å § 3.0 µ Œ¹© º Ѻ

àÇŒ¹áµ‹Ãк Øänj໚¹Í‹ҧÍ×è¹

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” รวมบทความวชาการจากวทยานพนธระดบปรญญาโท โครงการบณฑตศกษา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร ISBN 978 - 974 - 466 - 584 - 3 พมพครงท 1 ธนวาคม 2554 เจาของ คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร ทปรกษา ผศ. จราภา วรเสยงสข ดร. รตนา โตสกล ผศ. ดร. ยกต มกดาวจตร บรรณาธการ ชนดา ชตบณฑตย พรทพย เนตภารตนกล ผชวยบรรณาธการ กาญจนา เหลาโชคชยกล ประสานงาน วชย แสงดาวฉาย จดรปเลม กาญจนา เหลาโชคชยกล ออกแบบปก ชตมาศ เลศศรรงสรรค พมพท บรษทมสเตอรกอปป (ประเทศไทย) จากด 135/165 ถนนพทธมณฑล สาย 4 ตาบลศาลายา อาเภอพทธมณฑล จงหวดนครปฐม 73170 โทร. 0-2800-2290 โทรสาร 0-2800-2291

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” | 3

คานยม การทาวทยานพนธในระดบปรญญามหาบณฑต ถอเปนผลงานทางวชาการทไดมาจากการทมเททรพยากรในมตตาง ๆ อยางมากมาย ไมวาจะเปนมตของความคดทงของนกศกษาและอาจารยทปรกษา ทพยายามสรรคสรางงานใหม ๆ จากพนฐานและประสบการณในสาขาวชาการของแตละคน หรอมตของเวลาทผทมสวนเกยวของทงหมดโดยเฉพาะเจาของผลงานตองทมเทเวลาเปนแรมป เพอใหไดขอมลเชงลกจากภาคสนามและเขยนงานทมคณภาพเพยงพอ รวมไปถงมตทางดานทนทรพยทเมอรวมของนกศกษาหลาย ๆ คนกเปนจานวนเงนหลกแสน ผลงานทไดจงควรคาแกการเผยแพร เพอเปนประโยชนกบผอนในวงกวางตอไป

ขอขอบคณอาจารยทกทาน และเจาหนาทฝายสนบสนนวชาการทกทานของคณะสงคม

วทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตรททางานกนอยางทมเทเพอทาใหหนงสอเลมนสาเรจลลวงไดดวยด

ผชวยศาสตราจารยจราภา วรเสยงสข คณบดคณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร 4 ตลาคม 2554

4 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

คานา หลงจากทนกศกษาในระดบปรญญาโท และปรญญาเอกเขยนวทยานพนธของตนเองสาเรจตามเงอนไขของการศกษาตามหลกสตรทตนเองสงกดแลว สถาบนการศกษาหลายแหงมกพบปญหารวมกนอยบอย ๆ วา นกศกษาสวนใหญขาดการเผยแพรผลงานทางวชาการของตนเองออกสสาธารณชน ทง ๆ ทวทยานพนธหลายฉบบเปนผลงานทด และมขอคนพบทนาสนใจทเปนประโยชนตอการสรางองคความรใหม ๆ นอกจากน ยงพบวาในการทาวทยานพนธแตละฉบบ นกศกษาในระดบบณฑตศกษาสวนใหญใชเวลาทางานอยางทมเทตอเนองและยาวนาน รวมทงมการใชแนวทฤษฎและวธวทยาในการศกษาทสามารถนามาเปนตวอยาง บทเรยน หรอมมมองในทางวชาการใหแกผสนใจได แตไมไดมการเผยแพรผลงานวชาการทมาจากวทยานพนธของตนเองมากเทาทควร

โครงการจดพมพหนงสอรวมบทความจากวทยานพนธระดบปรญญาโทททานกาลงอานอยนจงเปนรปธรรมของความคดรเรมใหม ๆ อกโครงการหนงทไดรบการสนบสนนจากคณะกรรมการฝายบณฑตศกษา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลย ธรรมศาสตร โดยเปนการรวมผลงานของนกศกษาระดบปรญญาโททางสงคมวทยาและมานษยวทยา 2 รน ทสาเรจการศกษาในปการศกษา 2551 และ 2552 รวม 10 บทความ โครงการนจดขนเพอกระตนใหเกดการแลกเปลยนเรยนรทางวชาการของนกศกษาในระดบบณฑตศกษาทคณะเปดสอนอย และเพอใหนกศกษาไดมพนททสามารถถายทอดและสอสารผลงานทางวชาการกบสาธารณชนได อกทงยงเปนการเปดพนททางวชาการสาหรบการแลกเปลยนผลงานอนจะเปนประโยชนแกนกศกษา นกวจย และผสนใจงานวชาการทางสงคมวทยาและมานษยวทยา รวมไปถงนกวชาการในสาขาสงคมศาสตรอน ๆ ทเกยวของ ใ นน ามของ โคร ง กา รบณฑ ต ศ กษา คณะ ส งคมว ทย าและมาน ษย ว ทย า มหาวทยาลยธรรมศาสตร ดฉนขอขอบคณอาจารยพรทพย เนตภารตนกล และอาจารยชนดา ชตบณฑตย ททาหนาทประสานการจดพมพ ในฐานะทเปนกองบรรณาธการของหนงสอรวมบทความชดนจนสาเรจลงดวยด และหวงวาบทความตาง ๆ ซงมแกนเรองสาคญอยทการประสานเชอมโยงของโครงสรางสงคมกบศกยภาพของปจเจกและกลมชนในฐานะผกระทาการ

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” | 5

ทปรากฏในหนงสอรวมบทความเลมน จะเปนอาหารสมองทชวนใหนกวชาการและผสนใจในแวดวงสงคมวทยาและมานษยวทยาไดลมรสและกระตนใหเกดการขยายการผลตความรในทางวชาการดานนใหมากยงขน

อาจารย ดร. รตนา โตสกล รองคณบดฝายบณฑตศกษา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร 23 กนยายน 2554

6 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทบรรณาธการ ววาทะทางทฤษฎของแนวคด “โครงสราง – ผกระทาการ” (Structure - Agency) เปนศนยกลางของการศกษาทางสงคมศาสตรมายาวนาน แนวคดดงกลาวถกนามาใชอธบายพฤตกรรมของมนษย โดยแนวคด “โครงสราง” มความหมายถง กลไกโครงสราง ระเบยบ กฎเกณฑ กระบวนการหลอหลอมทางสงคม การแบงชวงชนทางเศรษฐกจและสงคม สถาบนทางสงคม และเครอขายทางสงคม ซงประกอบกนขนเปนโครงสรางของระบบการควบคมมนษยทเกดขนอยางตอเนองและมประสทธภาพ ปจจยดงกลาวสงผลตอการจากดขอบเขตทางเลอกและโอกาสของปจเจกบคคลในการมเสรภาพทจะกระทาการทางสงคมโดยไมถกควบคมจากโครงสรางอยางเบดเสรจสมบรณ ในทางตรงกนขามแนวคด “ผกระทาการ” มความหมายถงศกยภาพของปจเจกบคคลในการปฏบตตนอยางเปนอสระภายใตเจตจานงคเสรของตนเอง ปญหาทวลกษณนยม (dualism) ดงกลาวนาไปสมมมองในการทาความเขาใจปรากฏการณทางสงคมวฒนธรรมทแตกตางกนออกไป ขอถกเถยงทมตอแนวคด “โครงสราง – ผกระทาการ” แบงออกไดเปน 3 กลม ไดแก กลมท 1 แนวคดทเนนโครงสรางเปนตวกาหนด โดยใหความสาคญกบบทบาทของโครงสรางสงคมในการกาหนดบทบาท หนาท และเจตจานงคของปจเจกบคคล ไดแก แนวคดโครงสราง – การหนาทนยม (Structural Functional Theory) ทเนนบทบาทของโครงสรางสงคมในการกาหนดหนาทของสมาชกในสงคมเพอรกษาเสถยรภาพของสงคม ในขณะทแนวคดมารกซสม (Marxism) เนนการกาหนดของโครงสรางเศรษฐกจทมบทบาทหลกในการควบคมโครงสรางสงคมสวนอน ๆ ทงยงมองวาความขดแยงทางชนชนเปนปจจยสาคญในการขบเคลอนสงคม กลมท 2 แนวคดทเนนผกระทาการเปนตวกาหนด กลมนใหความสาคญกบบทบาทของผกระทาการในฐานะปจเจกบคคลทมเจตจานงคเสรในการกระทาทางสงคม ทอยเหนอการกาหนดโดยโครงสรางสงคม ไดแก แนวคดปฏสมพนธเชงสญลกษณ (Symbolic Interaction-ism) แ น ว ค ด ป ร า ก ฏ ก า ร ณ น ย ม (Phenomenology) แ น ว ค ด ด า น ม า น ษ ย ว ธ (Ethnomethodology) กลม ท 3 แนวคด ทปฏ เสธ วธคดแบบทวลกษณนยม กลมน ใ หความสาคญกบการวพากษการแบงขวตรงขามระหวางโครงสรางและผกระทา รวมถงการชใ ห เ หนความสมพนธระหวางโครงสรางกบ ผกระทา ไดแก แนวคดหลงสมยใหม (Postmodernism) และแนวคด Structuration

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” | 7

บทความในหนงสอเลมนสะทอนใหเหนถงขอถกเถยงดงกลาว ผานปรากฏการณทาง

สงคมและวถชวตของคนหลากหลายกลมอยางเปนรปธรรม ซงสามารถแบงออกไดเปน 2 กลม

คอ กลมท 1 กลมทเนนศกษาการปรบตวในกระแสการเปลยนแปลงของโครงสราง กลมท 2 กลมทเนนศกษาประเดนการนยามและการประกอบสรางอตลกษณ อยางไรกตาม มไดหมายความวาบทความทงสองกลมนจะละเลยการเชอมโยงระหวางโครงสราง และ ผกระทา

การ หากแตละบทความมจดเนนทแตกตางกนออกไป

กลมท 1 กลมทเนนศกษาการปรบตวในกระแสการเปลยนแปลงของโครงสราง ประกอบไปดวย 5 บทความ ไดแก (1) “สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและ

ความแตกตางกบความทรงจา” โดย องกร หงษคณานเคราะห (2) “การรบร วธคด และการ

ปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวด

นครนายก” โดย ภทราวด ดสมโชค (3) “80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง

”หมบานชายแดน” โดย เรวด อลต (4) “จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส ... : ความ

เปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจและอาชพของชาวนาทปากพนง” โดย

กาญจนา เหลาโชคชยกล และ (5) “ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครว

ของผสงอาย: กรณศกษาขาราชการเกษยณอายในเขตกรงเทพมหานคร” โดย มณฑ พฤกษ

ปารชาต เปนบทความสดทาย

ลกษณะรวมของบทความกลมนคอการชใหเหนถงการปรบตวของกลมคนทหลากหลาย

ภายใตกระแสการเปลยนแปลงทางโครงสราง ประวตศาสตร การพฒนาเศรษฐกจในระบบ

ตลาดทนนยมโลกาภวตน การควบคมพนท และการควบคมความสมพนธระหวางคนกบพนท

ของภาครฐ ในกลมพลเมองของรฐและกลมผอพยพ ซงระบบโครงสรางดงกลาวสมพนธกบการ

เปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง และวฒนธรรมอยางไมอาจหลกเลยงได โดยการ

กระทาดงกลาวเกดขนทงจากภาครฐ นกวชาการ และเอกชน ขอบเขตของโครงสรางดงกลาวม

มตครอบคลมทงในระดบทองถน ระดบประเทศ และระดบโลก

8 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

อยางไรกตาม แตละบทความยงมลกษณะเฉพาะทโดดเดนแตกตางกนออกไป บทความ

ของ องกร หงษคณานเคราะห เรอง “สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา” เสนอใหเหนโครงสรางของประวตศาสตรททาหนาทกาหนดรปแบบและเงอนไขการเกดขนของ “ความทรงจารวม” ซงเปนปรากฏการณทม

ความสมพนธตอสงคม ผานกรณศกษาชาวบานในชมชนบานโคกเขา ตาบลโคกมะมวง อาเภอ

ปะคา จงหวดบรรมย ซงเปนชมชนอดตแนวรวมขบวนการคอมมวนสต องกรชใหเหนวารปแบบ

ของความสมพนธระหวางความทรงจานนมความยอนแยงในตวเอง กลาวคอ ความแตกตาง

หลากหลายของความทรงจาทไมเกยวของกนนนสามารถดารงอยรวมกนได โดยความทรงจา

ดงกลาวไมไดมลกษณะสอดคลองสมพนธเปนอนหนงอนเดยวกน แตความทรงจาไดกลายเปน

พนทของการตอรองระหวางกลมตาง ๆ รวมถงความแตกตางของความทรงจากบความ

แตกตางของสงทไมเกยวของกบความทรงจากสามารถดารงอยรวมกนไดเชนกน โดยปรากฏให

เหนผาน เรองเลาความทรงจาของการตงถนฐานชมชนทแตกตางกนทปรากฏในกลมคนทเคยม

อดตสมพนธกบขบวนการคอมมวนสต พพธภณฑพนบานอสานใต หลวงปเกาะ คายเยาวชน

และงานวนเดก ซงทาหนาทในการเผยใหเหนถงรองรอยของเหตการณจากความทรงจาซง

ไมไดมงคนหาความจรงของเหตการณ แตกอใหเกดวามเขาใจบรบททางสงคมทมตอความทรง

จา ซงจะนาไปสการเปดพนทใหความทรงจารวมไดขยายออกไปสสงคม

โครงสรางการพฒนาของรฐทสงผลตอการปรบตวของชมชนปรากฏในบทความของ ภท

ราวด ดสมโชค เรอง “การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก” ภทราวดชใหเหนถงภาพความสมพนธระหวางคนและพนท ผานการรบร วธคด และการปรบตวของชาวบานในการใช

พนทเมองโบราณดงละคร โดยชใหเหนถงโครงสรางการพฒนาของรฐในรปแบบของการ

จดการควบคมพนทเมองโบราณดงละครผาน “การขนทะเบยนโบราณสถาน” ในป พ.ศ.2478

การเขามาของหนวยงานภาครฐและนกวชาการกอใหเกดปญหาและผลกระทบตอชาวบานในมต

ของการถกควบคมการใชพนท และการควบคมความสมพนธระหวางคนกบพนทในเขต

โบราณสถาน นาไปสการปรบเปลยนวธคด การปรบตว และการปรบแนวความเชอเพอ

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” | 9

แกปญหาของชาวบานในชมชนดงละคร ซงมความหลากหลายไปตามเงอนไขและบรบทท

แตกตางกน โดยมวตถประสงคสาคญเพอสรางความมนคงตอสถานภาพทางสงคมและ

เศรษฐกจของครอบครวใหสามารถอยอาศยและทากนในพนทอยางมเสถยรภาพ ตลอดจนทา

ให “คน” และ ”พนท” สามารถดารงอยรวมกนไดทามกลางความเปลยนแปลง

เชนเดยวกบบทความของภทราวด บทความของ เรวด อลต เรอง “80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง ”หมบานชายแดน” กไดชใหเหนถงการเปลยนแปลงโครงสรางการพฒนาของรฐในดานเศรษฐกจ และกระบวนการควบคมกลมผอพยพของรฐท

สงผลตอการเปลยนแปลงของชมชนหมบานบรเวณชายแดนของประเทศไทยและการปรบตว

ของผคนในชมชนบองตจากอดตถงปจจบน โดยใชแนวคดชมชนชายแดน ซงอธบายชมชนใน 3

มต คอ 1) ขอบเขตทางสงคม หรอขอบเขตทางสญลกษณ 2) ขอบเขตของรฐและรฐภมศาสตร และ 3) ขอบเขตทางวฒนธรรม ชมชนบองตมการเปลยนแปลงของขอบเขตทางสงคม ขอบเขตของรฐ และขอบเขตทางวฒนธรรม 4 ครง ดงน ยคท 1 ชมชนกะเหรยง (กอนป พ.ศ. 2479) ยคท 2 ชมชนบองตในฐานะทเปนพนทควบคมของรฐ (พ.ศ. 2479 - 2500) ยคท 3 ชมชนบองตภายใตทนนยมและวาทกรรม “การพฒนา” ของรฐ (พ.ศ. 2501 - 2538) และ ยคท 4 ชมชนบองตทามกลางการไหลบาของผคนหลง “กะเหรยงแตก” และความเขมงวดของการควบคมพนทชายแดน (พ.ศ. 2539 – 2552) งานของเรวดสะทอนใหเหนพฒนาการของชมชนบองตจากทเคยเปนชมชนขนาดเลกมความสมพนธในระบบเครอญาต

มาสการถกควบคมและกลนกลายกะเหรยงใหเปนคนไทยของภาครฐตอมาบองตไดรบ

ผลกระทบจากการพฒนาของรฐในระบบทนนยมสงผลใหบองตกลายเปนพนทอพยพของ

แรงงานพมา รฐจงเขามาจดการและควบคมชมชนอยางเขมงวด นอกจากนผลกระทบจากการ

สรบระหวางกองทพทหารพมากบกองกาลงชนกลมนอยในพนทชายแดนไทย – พมา ยงสงผล

ใหบองตกลายเปนพนทอพยพลภยของชาวกะเหรยงจานวนมาก กอใหเกดความหลากหลาย

ของผคนและการผสมผสานระหวางวฒนธรรม อยางไรกตามภาครฐไดเขามาจดการชมชน

บองตผานการควบคมและแบงแยกระหวาง “คนใน” (ไดแก กะเหรยงในประเทศไทย และคน

ไทยตางถน) กบ “คนนอก” (คาเรยกคนทอพยพมาจากประเทศพมา) ออกจากกนอยางชดเจน

10 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

สงผลใหเกดความแตกตางในดานสทธของผคนในชมชนอนเปนผลมาจากการควบคมของรฐ บทความของกาญจนา เหลาโชคชยกล เรอง “จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส ... : ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจและอาชพของชาวนาทปากพนง” ชใหเหนถงผลกระทบจากโครงสรางทางเศรษฐกจทมตอชาวนาผานการศกษาบรบททางประวตศาสตร สงคม และวฒนธรรมของพนทปากพนงทสงผลตอการพฒนาใน

ระบบทนนยม ชาวนา และสงคมชาวนาทปากพนงจากกรณศกษา กลมชาวนาบานวดโบสถ

ต.เกาะทวด อ.ปากพนง จ.นครศรธรรมราช กาญจนาชใหเหนวาปจจยทางเศรษฐกจม

ความสมพนธอยางลกซงตอความเปลยนแปลงและทางเลอกทางเศรษฐกจของชาวนา โดย

พฒนาการทางเศรษฐกจทปากพนงนนมความสมพนธกบระบบตลาดอยางชดเจน มาตงแต

สมยรชกาลท 5 ทาใหปากพนงถกพฒนาใหเปนแหลงปลกขาว และเกษตรกรรมเพอการพฒนา

อตสาหกรรม ตามนโยบายการพฒนาประเทศในระบบทนนยมตลาดเสรระดบโลกมาอยาง

ตอเนอง ปจจยดงกลาวสงผลตอการตดสนใจของครอบครวชาวนา ภายใตเงอนไขภายในของ

ครอบครวเรองแนวคดความเปนอยทดของครอบครวและความพยายามในทกหนทางทจะทาให

ครอบครวประสบความสาเรจ กาญจนาไดใหภาพของ “ชาวนาแบบอรรถประโยชนนยม” ซง

อยในบรบทของหลกความคดความเชอทางศาสนา ทมงการทางานดวยความขยนหมนเพยร

ตามฐานะ และสามารถพงพาตนเองได

บทความของ มณฑ พฤกษปารชาต เรอง “ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของ ผ สงอาย : กรณ ศกษาขาราชการเกษยณอาย ในเขตกรงเทพมหานคร” ชใหเหนความสมพนธของผสงอายทเปนขาราชการเกษยณอายกบ

ครอบครว และชมชนภายนอก ภายใตโครงสรางของระบบราชการทกาหนดใหขาราชการยต

การทางานทอาย 60 ปทนท ทาใหผสงอายกลมนแตกตางจากผเขาสวยผสงอายอาชพอน ๆ

ทมเวลาในการปรบตวเพอยตบทบาทการทางาน ความสามารถในการรกษาความสมพนธทาง

สงคมสงผลตอการมแรงยดเหนยวระหวางตนเองกบสงคม ซงทาใหผเกษยณอายราชการ

สามารถปรบตวในการดารงชวตหลงเกษยณไดอยางมความสข มณฑศกษาระดบและความ

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” | 11

แตกตางของความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผเกณยนอาย

ราชการทเคยทางานใน 4 กระทรวง ไดแก กระทรวงกลาโหม กระทรวงพาณชย

ทบวงมหาวทยาลย และกระทรวงสาธารณสข โดยชใหเหนวา เมอพจารณาจากภมหลงทาง

สงคมทมความสมพนธกบความเปนปกแผนทางสงคมของขาราช การเกษยณอาย ผานมตของ

ความเปนปกแผนทางสงคม 4 มต คอ (1) มตเชงบรรทดฐาน (2) มตเชงการหนาท (3) มตเชงการปฏสงสรรค และ (4) มตเชงความผกพนทางอารมณ พบวา ผสงอายซงเปนขาราชการเกษยณอายสวนใหญยงคงมความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครวและ

ภายนอกครอบครวในระดบสง ผลการเปรยบเทยบความสมพนธความเปนปกแผนทางสงคม

ระหวาง 2 บรบท พบวา ผสงอายมความเปนปกแผนภายในครอบครวตาจะมแนวโนมวาม

ความเปนปกแผนภายนอกครอบครวสง และผลการทดสอบความสมพนธภมหลงสงคม พบวา

อายเปนคณลกษณะเดยวทมความสมพนธกบระดบความเปนปกแผนทางสงคม โดยกลมอาย

ระหวาง 76 – 80 ป มระดบความเปนปกแผนทางสงคมทางสงคมสงทสด

กลมท 2 กลมทเนนศกษาประเดนการนยามและการประกอบสรางอตลกษณ ประกอบไปดวย 5 บทความ ไดแก (1) “กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมอง

เชยงใหม” โดย อรด อนทรคง (2) “การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ใน

งานจตรกรรมไทยรวมสมย” โดย กษมาพร แสงสระธรรม (3) “การประกอบสรางความเชอ

เรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” กบอตลกษณและวถชวตของคนเขมรพลดถน” โดย ศภวด

มนตเนรมต (4) “พดจาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน”

โดย อมต จนทรงษ และ (5) “ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย” โดย นวพรรณ

สามไพบลย

ลกษณะรวมของบทความกลมน คอ การประกอบสรางและนยามความหมายของอต

ลกษณ โดยมประเดนทสะทอนใหเหนถงศกยภาพของปจเจกในการทาทาย ปรบเปลยน สราง

ความหมายสงตาง ๆ รอบตว รวมถงนยามอตลกษณของตนเองและวฒนธรรมของตนเอง อน

เปนสงทแตกตางไปจากความหมายทถกสรางหรอกาหนดจากสงคม บทความในกลมนได

12 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ชใหเหนวาอตลกษณมลกษณะทเปนพลวต เปนกระบวนการทปจเจกบคคลสามารถสรางสรรค

และปรบแปลงไดตลอดเวลาตามความมงหมายและตามผลประโยชนทปจเจกปรารถนาภายใต

บรบททางสงคมและวฒนธรรมทแวดลอมรอบตว

บทความของอรด อนทรคง เรอง “กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม” เปนงานทชใหเหนถงการประกอบสรางอตลกษณ "ความเปนลานนา"

ผานการศกษาการแสดงกลองสะบดชย งานของอรดพยายามสะทอนใหเหนถงการตอรองและ

นยามอตลกษณทองถนทามกลางกระแสวฒนธรรมการทองเทยวทเรามกจะมองวา

อตสาหกรรมการทองเทยวทเขมขนในปจจบนนจะนามาซงความสญเสยอตลกษณความเปน

พนบานและวถชวตดงเดมของคนในทองถนไป อรดมองวาอตลกษณความเปนลานนาท

แสดงออกผานการแสดงกลองสะบดชยนนมความเลอนไหลและหลากหลาย ทงนขนอยกบ

บรบทของสงคมรวมสมยของเชยงใหมทอยภายใตกระแสวฒนธรรมการทองเทยวทเขมขน

อรดชใหเหนวาอตลกษณของกลองสะบดชยมาจากกระบวนการรอฟน และประกอบสราง

ความหมายของกลองสะบดชยเสยใหม โดยนาเรองเลาในเชงประวตศาสตรของลานนา

ตลอดจนความศกดสทธ รวมถงงานประเพณทองถนตาง ๆ มาประกอบสรางนยามแกกลอง

สะบดชย อตลกษณของกลองสะบดชย ถกนยามออกมาใน 2 ลกษณะ อนไดแก กลองสะบด

ชยในฐานะทเปนสนคา และกลองสะบดชยในฐานะภมปญญาพนบานของลานนา อตลกษณใน

สองลกษณะนความหมายทซอนทบกนและเลอนไหลไปตามบรบทแวดลอมทเตมไปดวยการ

พยายามสราง "จดขาย" ใหกบการทองเทยวในเมองเชยงใหม ในแงนการตอรองและนยาม

ความหมายความอตลกษณความเปนลานนาผานการแสดงกลองสะบดชยจงสะทอนใหเหนถง

การพยายามปรบตวใหสอดคลองกบกระแสการทองเทยวทคนเมองเชยงใหมกาลงเผชญหนา

อยในปจจบน

อกบทความหนงทมประเดนเกยวกบการประกอบสรางนยามความเปนลานนาคอ

บทความของกษมาพร แสงสระธรรม เรอง “การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย” โดยชใหเหนวานยามของความเปนลานนาถก

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” | 13

ตอรองและสรางขนมาจากปฏบตการของทงศลปนผสรางงานศลปะ สถาบนทางการศกษา

รฐบาล และผกระทาการตาง ๆ ในโลกศลปะไทย ฯลฯ ผกระทาเหลานมอานาจทจะนยามและ

สอออกมาวาความเปนลานนาและคณคาของความเปนลานนามลกษณะเชนใด นอกจากนกษมา

พรยงอธบายวาความเปนลานนายงถกประกอบสรางขนทามกลางบรบททางสงคมและ

วฒนธรรมรวมสมยดวย เชน การสรางนยามความเปนลานนาทามกลางกระแสทองถนนยมท

ไดผกโยงเขากบภมหลงทางประวตศาสตร อยางไรกด กษมาพรมองวานยามความเปนลานนา

ไดทาใหศลปนผสรางงานศลปะพนบานหรอแนวทองถนสามารถมบทบาทและสามารถกาหนด

ตาแหนงแหงทของตนเองไดภายใตโลกศลปะไทยรวมสมยดวย

ในขณะทสองบทความขางตนไดกลาวถงการประกอบสรางอตลกษณทางวฒนธรรมของ

ทองถนลานนาซงสะทอนใหเหนความพยายามของปจเจกทจะทาใหวฒนธรรมทองถนไมสญ

สลายไปกบกระแสการทองเทยวในสงคมนน บทความของศภวด มนตเนรมตร เรอง “การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” กบอตลกษณและวถชวตของคนเขมรพลดถน” จะนาผอานไปทาความรจกกบเรองราวของคนเขมรพลดถนทดนรนตอสใหสามารถอาศยอยในประเทศไทย ศภวดไดศกษาวธคดและวถการดารงชวตของคนเขมรพลดถน

ทอพยพเขามาอยในอาเภอคลองใหญ จงหวดตราด โดยเฉพาะในประเดนทวาดวยการนยาม

และตอรองอตลกษณของตนเองภายใตสงคมไทยทถอไดวาเปนแหลงพกพงสดทายของพวกเขา

ความจาเปนทสาคญอนจะชวยใหคนเขมรพลดถนสามารถดารงชวตประจาวนในแหลงพกพง

สดทายแหงนกคอการพยายามสรางความเปนคนไทยผานความเชอและนบถอเจาแมทบทม

คลองใหญซงเปนสงศกดสทธทคนไทยในอาเภอคลองใหญใหความเคารพสกการะ อาท การ

เขารวมพธกรรมแหเจาแม การตดยนต "ศาลเจาแม" ไวทประตบาน เหมอนกบทคนไทยนยม

ปฏบตกน เปนตน วธการตอรองอตลกษณและนยามความเปนคนไทยใหแกตนเองของคนเขมร

พลดถนมความนาสนใจ กลาวคอ ภายใตการถกเลอกปฏบตจากคนในสงคมไทย คนเขมรพลด

ถนกมวธการปรบตวและตอรองหรอเรยกไดวามกลยทธทชวยใหตนเองสามารถเปนสวนหนง

ของสงคมไทยไดและชวยใหตนเองสามารถอาศยอยในสงคมไทยนอยางมนคงและปลอดภย

14 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

จากอตลกษณทางชาตพนธของคนเขมรพลดถน ผเขยนอกคนหนงทจะพาผอานไปทาความ

เขาใจวธการนยามอตลกษณทางชนชน คอ อมต จนทรงษ ผเขยนบทความเรอง “พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน” ความหมายของชนชนกลางเปนสงทคลมเครอ หานยามทชดเจนไดยาก ภายใตความคลมเครอเชนนในสงคมรวมสมย เรา

อาจจะเหนสงหนงทแนนอนกคอชนชนกลางหมกมนกบการบรโภคเพอทจะบงบอกวาตวเองคอชนชน

กลางแบบไหน บทความของอมตจะชวนใหเราครนคดตามวา ทามกลางชนชนกลางน ปจเจกมความ

พยายามทจะสรางความโดดเดนและแตกตางไปจากคนอนในชนชนเดยวกนดวยหลากหลายวธการ

อมตไดทาความเขาใจวธการนยามและบงชอตลกษณของตนเองของชนชนกลางผานการจดสวนในบาน

ทจะตองอาศยการเลอกใชสงของและพนธไมตาง ๆ มาสรางสวนในแบบทเจาของตองการ ประเดน

สาคญในงาน ของอมต คอ การบงบอกตวตนของเจาของสวนไมเพยงแตจะผานการเลอกของ

ประดบสวน แตยงเหนไดจากภาษาทใชอธบายคณคาของของประดบสวนทตนเองเลอกมาตกแตงสวน

ซงเปนภาษาทแสดงใหเหนถงการจดวางความหมายของสงตาง ๆ ในลกษณะทเปนคตรงขามทมลาดบ

สงตา คาตาง ๆ ในภาษาของเจาของสวนจงเปนความพยายามสรางความโดดเดนและแตกตาง

โดยเฉพาะอยางยงความแตกตางไปจากชนชนเดยวกนเองทลวนแตใหความสาคญหรอหมกมนอยกบ

การบรโภคของตน

อยางไรกด จากหลายบทความขางตนทมงทาความเขาใจความสามารถของปจเจกท

สะทอนการปรบตว และทาทายอานาจของโครงสรางสงคมนนมอกบทความทกลาวถงความ

ยากลาบากของปจเจกทจะดนหลดไปจากอตลกษณทสงคมมอบให ในประเดนน บทความของ

นวพรรณ สามไพบลย เรอง “ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย” จะชชวนใหเราหนกลบมาตงคาถามวาแทจรงแลว อตลกษณของคนทตดสราหรอเรยกไดวาเปนผปวยพษสรา

เรอรงนนมพนฐานมาจากการกระทาของปจเจกเอง หรอมาจากอทธพลของโครงสรางสงคม

นวพรรณไดอธบายใหเราเหนถงอทธพลของเงอนไขทางโครงสรางทผลกดนใหผปวยพษสราเรอรงตอง

ถกตตราจากสงคมใหมอตลกษณ "คนตดเหลา" เชน เงอนไขเกยวกบกลไกการผกขาดธรกจสราโดย

รฐกบกลมทนขนาดใหญ และเงอนไขดานโอกาสในการเขาถงสราทกวางขวางมากขน เปนตน

ประเดนศกษาของนวพรรณนาไปสการตงคาถามทวา ทผานมานนนโยบายสงคมในการแกไขปญหา

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” | 15

ใหคนเลกเหลาเมาสราเปนการผลกภาระใหเปนความรบผดชอบสวนตวของปจเจกหรอไม ปญหาท คาราคาซงอยนอาจจะสามารถแกไขใหนอยลงกได หากมงไปทการปรบแกนโยบายหรอมาตรการทางกฎหมาย ตลอดจนการดาเนนการของหนวยงานหรอสถาบนทเกยวของกบการบรโภคสรา มากกวาทจะมงไปทพฤตกรรมของปจเจกเพยงฝายเดยว ทง 10 บทความทกลาวมานเปนงานเขยนทางวชาการของมหาบณฑตของคณะสงคม

วทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร ซงเปนความพยายามทจะสรางบรรยากาศ

ทางวชาการใหมชวตชวามากขนในคณะ และยงเปนความพยายามทจะกระตนและสรางแรง

บนดาลใจในการเขยนงานวชาการใหแกนกศกษาของคณะในรนตอ ๆ ไปดวย อยางไรกด ใน

สวนของกระบวนการเขยนและรวบรวมผลงานทง 10 บท จนกระทงสามารถปรากฏเปนเลมท

ผอานไดถออยน กองบรรณาธการขอขอบพระคณ ผชวยศาสตราจารย ดร. ยกต มกดาวจตร

ทชวยจดประกายใหเกดการสรางบรรยากาศทางวชาการในลกษณะนขนอกครง เมอครงท

อาจารยยงเปนผอานวยการโครงการบณฑตศกษาในระหวางทผเขยนแตละทานยงเปน

นกศกษาของคณะ ขอขอบพระคณ อาจารย ดร.รตนา โตสกล รองคณบดฝายบณฑตศกษา

คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา ทไดใหคาปรกษาและคาแนะนาทดสาหรบการจดพมพ

หนงสอเลมน ขอขอบคณ คณกาญจนา เหลาโชคชยกล ทเตมใจและเสยสละเวลามารบเปนหว

เรยวหวแรงในการจดพมพหนงสอเลมนตงแตแรกเรม โดยชวยตดตอประสานงานกบผเขยน

เรอยมาจนกระทงถงขนตอนของการผนกรวมเปนเลมอยางสมบรณ

ชนดา ชตบณฑตย

พรทพย เนตภารตนกล

บรรณาธการ

24 กนยายน 2554

16 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

สารบญ คานยม 3 คานา 4 บทบรรณาธการ 6 สารบญ 16 การปรบตวในกระแสการเปลยนแปลงของโครงสราง สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและ ความแตกตางกบความทรงจา องกร หงษคณานเคราะห 21 การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก ภทราวด ดสมโชค 43 80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” เรวด อลต 83 จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส... : ความเปลยนแปลงและการพฒนา สทางเลอกทางเศรษฐกจและอาชพของชาวนาทปากพนง กาญจนา เหลาโชคชยกล 109 ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย: กรณศกษาขาราชการเกษยณอาย ในเขตกรงเทพมหานคร

มณฑ พฤกษปารชาต 141

มอง “คน” สะทอน “โครงสราง” | 17

การนยามและประกอบสรางอตลกษณ กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม อรด อนทรคง 163 การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย กษมาพร แสงสระธรรม 191 การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” กบอตลกษณและวถชวตของคนเขมรพลดถน ศภวด มนตเนรมตร 221 พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบร ในการอธบายโลกของสวนบาน อมต จนทรงษ 239 ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย นวพรรณ สามไพบลย 255 เกยวกบผเขยน 291

การปรบตวการปรบตว ในกระแสการเปลยนแปลงในกระแสการเปลยนแปลงของโครงสรางของโครงสราง

สถป โคกเขา คาราบาว : ความทรงจาทแตกตางและ ความแตกตางกบความทรงจา องกร หงษคณานเคราะห

22 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ บทความนมงเสนอใหเหนบทบาท หนาท และความสมพนธของความทรงจาทแตกตางของสงคม และความแตกตางหรอสงทไมเกยวของกบความทรงจารวม ทงในสวนของความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา โดย สวนแรก จะเปนการนาเสนอผานความทรงจาทเกยวของกบการอพยพยายชมชน ขณะท สวนทสอง จะแสดงใหเหนถงความแตกตางของสงตาง ๆ ทไมมความเกยวของกบความทรงจาแตกลบสามารถดารงอยรวมกบความทรงจาซงเปนเรองราวเกยวกบขบวนการคอมมวนสตไดโดยมพพธภณฑพนบานอสานใต หลวงปเกาะ คายเยาวชนและงานวนเดก เปนกรณศกษา เพอแสดงใหเหนถงความแตกตางทสามารถมบทบาทและสมพนธกบเรองราวหรอความทรงจาดงกลาวได ภายใตคาถามทวา ความแตกตางทงสองนน มสถานะหรอบทบาทใดในความทรงจารวมจงทาใหสามารถดารงอยรวมกนได โดยขอมลทไดนมาจากการเกบขอมลทงการสงเกต การสงเกตการณอยางมสวนรวม และการสมภาษณเปนหลก คาสาคญ ความทรงจารวม, ความทรงจาทางสงคม

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 23

Abstract

The purpose of this article was to study the roles and relations of the dif-ferences of collective memory and unrelated things with memory. A case study of different collective memory’s roles held on the migration of a village in Baan Khok Khao, Pa Kham District, Buriram Province during the movement of Communist Party of Thailand (CPT) in the past two decades. On the other hand, the article was to study the roles of unrelated things with Communist. The case studies included folk museum, Loung Poo Khao (the famous monk of village), youth camp by former CPT comrade, Concert of Carabao band and the celebration in the vil-lage on Children Day with memory on Communist’s movement held annually on commemorative celebration of CPT monument. Ethnographic data were collected by observation, participation oberservation, and in-depth interview.

Keywords Collective Memory, Social Memory

24 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทนา “บานโคกเขา” หมบานแหงหนงใน ตาบลโคกมะมวง อาเภอปะคา จงหวดบรรมย เมอเรมตนทาความรจกอาจไมใชเรองยากเกนไปสาหรบผทไมคนเคย การเปนพนทตงของอนสรณสถานประชาชนอสานใต (อนสรณสถานฯ)1 สามารถนามาใชเปน “จดเรมตน” ของการคนหาขอมลทตามมาได หากพจารณาเชงกายภาพจากลกษณะของชมชนและบานเรอนของบานโคกเขาอาจดไมแตกตางจากหมบานทวไปในชนบท แตกระนนความเกยวของอยางใกลชดกบอนสรณสถานฯ ซงนอกเหนอไปจากการเปนสถานทตงแลว เรองราวและกจกรรมทเกยวของกบขบวนการคอมมวนสต2 เขตงานอสานใตในอดต ดจะเปนสงททาใหบานโคกเขาแหงนมความแตกตางจากหมบานอน ๆ อยางชดเจน เพราะเพยงลกษณะสงกอสรางของอนสรณสถานฯ หรอสงทชาวบานโคกเขาเรยกวา “สถป” นนอาจไมมความโดดเดนเพยงพอทจะดงดดใหผคนทสญจรผานไปมาแวะมาเยยมชม เนองจากขนาดและลกษณะทกลมกลนไปกบสภาพแวดลอม ทาใหผเขามาเยยมชมสวนใหญมกเปนผกาหนดใหอนสรณสถานฯเปนหนงในจดหมายปลายทางของการเดนทางมากอนแลว ในอดตบานโคกเขาเปนเสมอนพนทกนชนระหวางรฐบาลกบขบวนการคอมมวนสต จากความพยายามเขามามบทบาทในชมชนของเจาหนาทรฐเพอปองกนการขยายตวของขบวนการคอมมวนสต ในเวลานนพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย ปรบแนวคดการขยายฐานแนวรวมจากกลมปญญาชนคนในเมองมาเปนชาวนาหรอคนในชนบท หรอทเรยกวา “เมองลอมปา” มาเปน “ปาลอมเมอง”3 (ธนวา ใจเทยง 2546, 89)

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 25

ขณะเดยวกนนบตงแตป พ.ศ. 2500 เปนตนมารฐบาลใหความสาคญกบการแกปญหาดานตาง ๆ ของชนบทโดยเฉพาะภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ทขณะนนกลายเปนเปาหมายของการขยายฐานมวลชนของขบวนการคอมมวนสตแลว การแกไขปญหาของรฐบาลจงมงเนนแกปญหาทกอผลทางการเมอง ดวยการเขาไปแทรกแซงและแสดงบทบาทมากขนหลงจากทปญหาและผคนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอถกโดดเดยวจากรฐบาล แนวทางหลกทรฐบาลดาเนนการคอ การพยายามรวมศนยอานาจในภมภาคมาสสวนกลางมากขน (สเทพ สนทรเภสช 2548, 37-38) หลายหมบานในเวลานนจงตกอยในสภาวการณทไมแตกตางกนนก แตสงทสงผลปรากฏในปจจบน อาท การกลายเปนสถานทตงของอนสรณสถานฯ และการจดกจกรรม “พธราลกสถป”4 สงผลใหบานโคกเขามสถานะกลายเปนศนยกลางของเรองราวและความทรงจาทเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตในเขตพนทอสานใต ดงปรากฏในการจดกจกรรมพธราลกสถปทมเปาหมายสอดคลองในทศทางเดยวกบการกอตงอนสรณสถานฯ ดงรายละเอยดทถกนาเสนอภายในอนสรณสถานฯ วา “....และเปนความพยายามหนงของคนอสานใตทตองการจารกประวตศาสตรการตอสของประชาชนอสานใตทตองการประกาศเจตนารมณและความใฝฝนของคนรนหนง ในยคสมยหนงใหคนรนหลงไดรบรบร”

ภาพอนสรณสถานประชาชนอสานใต5

26 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ดวยเปาหมายของการสรางอนสรณและพธราลกสถปนาไปสการรอฟน ทบทวน และกอใหเกดเรองราวความทรงจารวมขน ไมวาบคคลเหลานนจะมหรอไมมประสบการณโดยตรงกบเหตการณกตาม กลาวไดวากระบวนทเกดขนไดนาไปสการเกดหรอสราง “C o l l e c t i v e Memory ” (ความทรงจารวม) สาหรบความหมายของ “ความทรงจารวม” นนหากพจารณาจากลกษณะรวมของนยามทใหโดยนกวชาการตางๆ อาท Maurice Halbwachs 1992, Tanabe and Keyes 2002, Assmann 1995, Misztal 2003, Paula Hamiton 2003 และ Wertsch and Roediger 2007 นนพบวาแมจะมความแตกตางกนบาง แตทงหมดลวนแสดงใหเหนรวมกนวาความทรงจารวมเหลานจะมความเกยวของกบสงคมไมวาจะมจดเรมตนมาจากปจเจกหรอกลมกตาม อกทงความทรงจารวมนมความสมพนธตอปจจบนมากกวาทจะมงอยกบเรองของอดตและขอเทจจรง ดงตวอยางตอไปน

“ความทรงจารวมนนไมไดเปนเพยงแคสงทถกกาหนดใหมา แตเปนการประกอบสรางขนทางสงคม โดยสงทเปนความทรงจารวมนไมใชเรองของความลกลบในความรสกหรอจตใจ แตความทรงจารวมนมลกษณะทคงทน สามารถดงเอาสงทมลกษณะพนฐานเพอทจะใชเชอมโยงปจเจกแตละคนทเปนสมาชกของสงคมเขาไวดวยกน โดยปจเจกบคคลทเปนสมาชกเหลานจะทาหนาทจดจาเรองราวของสงคมรวมกน ทงนลกษณะของกลมทมความทรงจารวมนนมมากมาย ตงแตระดบครอบครว ชนชน กองทพ องคการ กลมการคา ซงแตละกลมจะมความทรงจารวมของตนเอง โดยความทรงจารวมเหลานจะถกประกอบสรางขนในชวงเวลาหนงๆ แยกออกจากความทรงจา(ปจเจก) ซงการสรางความทรงจานอาจเปนอดตทถกทาใหเกดขนใหม ซงไมใชอดต (ทเกดขนจรง) กได ทสาคญคอ ความทรงจารวมทเกดขนเหลานจะกลายเปนสงทสมาชกในสงคมจดจาได โดยปราศจากขอจากดเรอง เวลาและสถานท” (Maurice Halbwachs 1992, 28)

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 27

“ความทรงจารวม เปนความทรงจาของกลมและมความสาคญในฐานะทแสดงใหเหนถงอตลกษณของกลม โดยสมาชกในกลมเองตางกยอมรบความทรงจารวมเหลานราวกบวาเปนประสบการณทเกดขนจรงกบพวกเขา ความทรงจารวมเหลานไดถกยอมรบโดยปราศจากขอสงสยจากสมาชก ในลกษณะทคลายกบนทานปรมปรา (myth) แตกระนนขอมลในความทรงจารวมเองกสามารถเปลยนแปลงไดจากการตอรองกบสงคมปจจบนตลอดเวลา หรอเ รองราวของความทรงจา รวมอาจมการเปล ยนแปลงไปตามส งแวดล อมในแตละ สงคมของคนแตละ ยคสมย” (Paula Hamiton 2003, 141)

นอกจากนความทรงจารวมจะมกระบวนการสอสารสงทเปนความคด ความรสก หรอนามธรรมของความทรงจารวมใหออกมาเปน “รปธรรม” ไมวาจะเปน วตถ สงกอสราง หรอพธกรรมเพอทจะทาใหผคนในสงคมหรอผทไดรบรเรองราว เกดความรสกเปนพวกพองอนหนงอนเดยวกนหรอกอใหเกดความเปนเอกภาพจากสงทนาเสนอผานความทรงจารวมโดยปราศจากขอสงสย อยางไรกดหากพจารณาถงภาพของเรองราวเหตการณทสมพนธกบอนสรณสถานฯ จะพบวา การนาเสนอทงหมดมงเนนถงความเสยสละ อดมการณและการตอสเพอประโยชนสวนรวมของขบวนการคอมมวนสตเปนวตถประสงคหลก หรอกลาวไดอกทางหนงวาเปนความพยายามนาเสนอภาพและขอมลทเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตในเขตงานอสานใตในทาง บวก โดยการนาเสนอของผเขารวมขบวนการคอมมวนสตเองจะชใหเหนถงเงอนไขและปจจยตาง ๆ ทกอใหเกดเหตการณรนแรงวามสาเหตทเกยวเนองกบรฐบาลในอดตเปนแรงผลกดน ซงตางไปจากขอมลการนาเสนอของภาครฐทแสดงใหเหนถงความโหดรายรนแรงของขบวนการคอมมวนสต ความทรงจาในสวนนถกรอฟน ถายทอดใหเกดการรบรในทศทางเดยวกนผานเรองราวในอนสรณสถานฯ กจกรรมและพธทเกยวของ แตหากพจารณาสงทปรากฏและขอมลทไดรบจากการเกบขอมลภาคสนาม (ระหวางป พ.ศ. 2551-2552) กลบพบวามความแตกตางหลากหลายปรากฏอยภายใตเอกภาพของความทรงจารวมทถกสรางขน ไมวาจะเปนความทรงจาจากเรองเลา หรอการดาเนนกจกรรมตางๆ ทเกยวของกตาม ดงปรากฏใน เรองเลาเกยวกบสาเหตของการยายชมชนทเรยกไดวาเปนตวอยาง “ความแตกตางของความทรงจา”

28 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ขณะเดยวกนทามกลางการรอฟน ทบทวน และการสรางความทรงจาตอเหตการณทเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตในพธราลกสถปกลบพบวามการสรางความทรงจาโดยอาศยความแตกตาง ทไมเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตใหปรากฏและไดกลายเปนสวนหนงของกระบวนการสรางความทรงจารวม ความแตกตางเหลานไดนามาสคาถามในการศกษาวา ภายใตความทรงจาทดเหมอนจะมเปาหมายทกาหนดใหมทศทางเดยวกนหรอรวมกนน แมจะมไดหรอไมสามารถครอบคลมความแตกตางไดทงหมด สงนาสนใจทตามมาคอความแตกตางทงสองสวน คอ ความทรงจาทแตกตาง และความแตกตางกบความทรงจาทไมเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตนนมสถานะหรอบทบาทใดในความทรงจารวมจงทาใหสามารถดารงอยรวมกนไดทามกลางเปาหมายทตรงขามกบตวมนเองอยางสนเชง กลาวอกทางหนงคอความแตกตางทงสองสวนนมสถานะและบทบาทใดในกระบวนการทเกยวของกบความทรงจารวม ดงทจะนาเสนอตอไปน

การตงถนฐานของชมชน: โคกเขากบความทรงจาทหลากหลาย ประเดน “การตงถนฐานของชมชน” แมจะไมมความเกยวของกบเรองราวของสถปหรออนสรณสถานฯ โดยตรง แตดวยนยยะทถกกลาวถงอยางมความสมพนธกบขบวนการคอมมวนสตแสดงใหเหนถงความทรงจา (ของชมชน) ในมตทมความสาคญประการหนงคอ เรองของความหลากหลายหรอแตกตางของความทรงจา แมจะสามารถระบไดอยางชดเจนถงขอมลเกยวกบการตงถนฐานในบานโคกเขาวามการอพยพเขามาอาศยในราวป พ.ศ. 2508 ซงขณะนนการปฏบตงานมวลชนของขบวนการคอมมวนสตเขตพนทบานหนโคนดง6 (หมบานเดมกอนบานโคกเขา) เพงเกดขนกอนหนานไมนานนก แมปจจบนหมบานนจะไมมรองรอยของชมชนเดมหลงเหลออยแลว แตชาวบานกยงคงรบรรวมกนถงการดารงอยของชมชนบานหนโคนดง อกทงรองรอยสาคญทยงคงอย ไมวาจะเปนโรงเรยนบานหนโคนดง และขอความแสดงจดหมายทปรากฏบนรถสองแถวประจาทาง สงทนาสนใจในเรองราวการอพยพยายหมบานจากบานหนโคนดงมาบานโคกเขาคอผใหขอมลสวนใหญลวนสามารถระบชวงเวลาหรอบอกเลาเรองราวของการตงชมชนไดแตมไดหมายความวาทงหมดจะสามารถบอกเลาสาเหตของการอพยพยายชมชนไดสอดคลอง หรอไปในทศทางเดยวกน จนกลายเปนประเดนในการนาเสนอ ดงตอไปน

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 29

สาเหตของการอพยพยายมาตงถนฐานบรเวณบานโคกเขานนไมมการจดบนทกอยางเปนทางการหรอเปนลายลกษณอกษร หากแตจากขอมลทไดรบสามารถจาแนกได 2 สาเหตหลก ๆ ทงนสาเหตแรก คอ การอพยพอนเนองมาจากปญหานาทวม โดยผใหขอมลหลก7 ของผศกษาเลาวา ทตงของบานหนโคนดงนนอยใกลกบลามาศ8 ประกอบกบเปนพนทลมจงมกเกดปญหานาทวมบอยครงจนทาใหชวตความเปนอยของผคนประสบความยากลาบาก หลวงปเกาะซงเปนเกจอาจารยชอดงของชมชนในขณะนนไดตงสานกสงฆ (บรเวณปาหรอพนทหมบานโคกเขาในปจจบน) จงชกชวนใหชาวบานอพยพมาตงถนฐานทบรเวณบานโคกเขา ซงในขณะนนยงคงเปนพนทปาบนโคกสงใกลชมชน ชาวบานหนโคนดงและจากพนทอน ๆ เชน แถบอาเภอครบร อาเภอเสงสาง จงทยอยกนมาตงถนฐานจบจองพนทจนมการขยายตวและกลายเปนบานโคกเขาดงปจจบน ขอมลทไดรบสวนนนามาสการตงขอสงเกตโดยผศกษาวา หากนาทวมเปนเงอนไขหรอปญหาตอการดาเนนชวต แลวเหตใดจงไมมการยายบานเรอนไปยงพนทอน ๆ หรอยายมายงโคกเขาตงแตแรก ในเมอบานหนโคนดงมการตงรกรากของผคนไมนอยกวา 2-3 ชวอาย และนาทวมกเปนปญหาอยเสมอ ๆ ซงขณะนนบานโคกเขาเองยงเปนปาทยงไมมใครจบจองและอยไมไกลจากชมชนบานหนโคนดง คาตอบจากผใหขอมลหลกทไดกลายมาเปนประเดนคาถามเพอคนหาขอมลจากบคคลอนในชมชน ซงทาใหเหนถงคาตอบทมความแตกตางจากประสบการณหรอความทรงจาของผใหขอมลหลก กลาวคอ ผใหขอมลคนอนกลบแสดงใหเหนถงเหตผลประการทสองของการอพยพยายชมชนวามความเกยวของกบสาเหตอนเนองมาจากขบวนการคอมมวนสตหรออาจกลาวไดวามความหวาดกลวขบวนการคอมมวนสตและการปะทะกนระหวางเจาหนาทกบแนวรวมขบวนการคอมมวนสต จนทาใหเกดการยายมาตงถนฐานทบรเวณบานโคกเขาในปจจบนมากกวาทจะมสาเหตจากนาทวมประการเดยว ดงตวอยางขอมลทไดจากการสมภาษณ ดงน

“ปาชน9: เวลาทพวกปาเขามาเจาหนาทกเขามา มอะไรทาใหเสรจแตวนขาวปลาตองหงหากนกนตงแตบายๆ ใหเสรจหมด พอเยนกตองไปอยในดงนอนกลวกนหมด ไมมใครนอนบาน

ผศกษา: แลวพวกบานลาง (บานหนโคนดง) กยายมาเพราะนาทวม ตอนทปามาอยโคกเขาแลวใชไหม

30 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ปาชน: นาทวมอะไร (แสดงสหนาเบะปากไมเหนดวยกบคาถามและคาตอบของผศกษา) พวกปามา เจาหนาทมา ไปหลบในดงกนหมด กลวจนไมไหว

ผศกษา: บานนนเขาบอกนาทวมเลยยายมา ปาชน: ไมรนะ ตอนนนรแตพวกปารบกน เดยวมาละมคนมาบอกวา

จะมาจบตวชาวบาน เอาไปหมด เขากมาอยนกน“ (สมภาษณ, วนท 21 มกราคม 2551)

“เหตผลทยายมาโคกเขาเพราะบานเดมมนตา นาทวมประจามนก

เดอดรอน ชวตความเปนอยมนตดขด สวนอกอนกตอส รฐเขาไปฆามวลชน พวกแกนนาคอมฯ หลวงปเกาะมาเตรยมอยกอนสกป 06 ขนมากอนสรางสานกสงฆ ชาวบานไมชอบทหารตารวจ มคนแนะนากตนตว มาทชอบขมเหงรงแก อยากไดอะไรกจะเอา” สหายสม10

มขอสงเกตทนาสนใจเกดขนระหวางผศกษาดาเนนการเกบขอมล เมอผใหขอมลรายหนงกลาวถงสาเหตของการยายชมชนโดยระบวาเกยวของกบการเขามาของขบวนการคอมมวนสต ในขณะทดาเนนการสนทนากนอยนนผใหขอมลหลกซงอยไมไกลไดพดแทรกขนทนทเพอโตแยงในทานองวา การกลวคอมมวนสตไมนาจะใชสาเหตของการยายชมชนจากบานหนโคนดงมายงบานโคกเขา หรอหากใชกเปนเพยงเหตผลรองจากปญหานาทวม ผลทตามมาทาใหผใหขอมลรายนนหยดการใหขอมลทนท เมอพจารณาจากพฤตกรรมของผใหขอมลหลกทแสดงการคดคานคาตอบทกลาวอางถงการอพยพยายชมชนวามาจากขบวนการคอมมวนสตรวมกบขอมลสวนอนๆ เชน การเปนผดแลอนสรณสถานฯ พบวา สาเหตของขบวนการคอมมวนสตทถกอางวามผลตอการยายชมชนนนเปนสงทถกมองวา “เปนปญหาทสรางความเดอดรอนใหกบชาวบาน” ซงสงมผลกระทบตอสถานะของผใหขอมลหลก ทเคยมประสบการณเปนผเขารวมขบวนการคอมมวนสตโดยตรง แมประเดนสาเหตของการอพยพชมชนจะไมใชประเดนหลก แตกแสดงใหเหนถงขอมลทางประวตศาสตรทเกยวเนองกบความทรงจาโดยเฉพาะในระหวางงานคายเยาวชน11 และพธราลกสถปประจาป 2552 ทพบวามงาน “ปดทองหลวงปเกาะ” (กจกรรมการแหรปหลอและ

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 31

สรางศาลาเพอเปนทประดษฐานของรปหลอหลวงปเกาะในบรเวณทางเขาของอนสรณสถาน) ระหวางกจกรรมนมพระสงฆทาหนาทเปนโฆษกบอกเลาเรองราวของหลวงปเกาะในฐานะเปนทเคารพรกของคนในชมชน รวมถงเปนผนาทชกชวนใหชาวบานมาตงถนฐานทบานโคกเขา ขอมลทโฆษกพดในพธ จงเปนทงการทบทวนความทรงจาและการนาเสนอขอมลใหแกผมารวมงาน กจกรรมดงกลาวกอใหเกดการรอฟนหรอสรางความทรงจารวมใหแกผมารวมงาน แตอยางไรกดขอมลดงกลาวกมไดมการบอกเลาถงสาเหตของการยายชมชนแตอยางใด จากการทโฆษกในพธบอกไมไดเลาถงรายละเอยดและสาเหตของขอมลการอพยพนามาสประเดนในการพจารณาวา เปนไปไดหรอไมวาปรากฏการณนเกดขนจากความพยายาม หรอความตงใจโดยมวตถประสงคบางประการเปนตวกาหนดการนาเสนอขอมล หรอลกษณะของขอมล เนองจากการนาเสนอรายละเอยดทงหมดอาจกอใหเกดความขดแยงกบเปาหมายหรอวตถประสงคทตงไว หรอกลาวไดวา อาจกอใหเกดความแตกตางมากขนของเรองราวและความทรงจารวม ในขณะทกจกรรมทถกนาเสนอนนมวตถประสงคหรอเปาหมายทสมพนธกบการสรางความทรงจารวมมากกวา ซงสอดคลองกบแนวคดของ Halbwachs ทถกอางถงโดย Misztal (2003, 100) วา “รปแบบของความทรงจาหรอรายละเอยดของเหตการณนนไมมนยยะสาคญตออดตโดยตรง หากแตภาวะปจจบนดจะเปนเงอนไขในการกาหนดมากกวาความหลากหลายของเหตการณ จงอาจทาใหความทรงจาเกดขนและแปรผนไปตามเงอนไขหรอเปาหมายของสงคมปจจบน” นอกจากน หากพจารณาผานปจเจกบคคลทเปนผใหขอมลจะพบวา บทบาทความสมพนธของผใหขอมลแตละคนทมตอขบวนการคอมมวนสตเปนสวนหนงทสาคญตอการใหขอมลผานกระบวนการคดเลอก นาเสนอ และ สรางความทรงจา ดงปรากฏในกรณผใหขอมลหลกทมความใกลชดกบการจดกจกรรมทเกยวของกบอนสรณสถานฯ และมประสบการณเคยเขารวมขบวนการคอมมวนสต จงกลาวไดวาเปน “ผมสวนไดสวนเสย” กบขบวนการคอมมวนสตมากทสดคนหนงในชมชน ดงนน การกลาวโทษขบวนการคอมมวนสตในแงลบวาเปนผสรางความเดอนรอนใหชมชนในอดตยอมมผลกระทบตอตนเองในทศทางเดยวกน ขณะทผใหขอมลรายอน ๆ แมจะเคยเขารวมหรอเกยวของกบขบวนการคอมมวนสต โดยปจจบนมความเกยวของในฐานะเปน “คณะกรรมการดาเนนงานของอนสรณสถานฯ” แตความสมพนธในสวนน เมอเปรยบเทยบกบผใหขอมลหลกแลวมระยะหางมากกวาคาตอบทได

32 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

จากคนกลมน แมจะไมปฏเสธวาสาเหตทเกดขนมความเกยวของกบขบวนการคอมมวนสต แตกมกอธบายในทานองวา การอพยพมสาเหตมาจากเขามาของทงขบวนการคอมมวนสตกบเจาหนาทรฐทาใหชาวบานหวาดหวนและปญหานาทวม ขอมลดงกลาวมลกษณะเชนเดยวกบกลมทเคยเปนแนวรวมสนบสนนขบวนการคอมมวนสต ขณะทการอางสาเหตทตรงขามกบผใหขอมลหลกนน เปนขอมลจากผทไมเคยเขารวมกบขบวนการคอมมวนสตทงในอดตและปจจบน หรออาจเปนเพยงผทเคยสนบสนนขบวนการคอมมวนสต แตปจจบนไมมสวนไดสวนเสยกบกจกรรมทเกยวของโดยตรงกบขบวนการคอมมวนสตแตอยางใด ดงนนสถานภาพหรอประสบ การณทผานมา ไดกลายเปนเงอนไขของความทรงจาทถกนาเสนอถายทอดเปนขอมลใหกบคนอน ๆ ได แตกระนนกตามสงทมความสาคญในระดบปจเจกตอความทรงจามากกวาคอ สถานภาพและความสมพนธทมตอกจกรรมของขบวนการคอมมวนสตในปจจบน อยางไรกดไมวาความทรงจาเรองการอพยพยายชมชนจะถกเลา หรอสรางใหมความแตกตางกนอยางไรกตาม สงสาคญททาใหเราสามารถรบรจากความทรงจาทแตกตางกนคอ การทราบถงเหตการณในชวงเวลาดงกลาววา มการอพยพชมชนจากบานหนโคนดงมาสบานโคกเขา สถานภาพของความทรงจาทแตกตางกนสงผลใหภาพของเหตการณหรอขอเทจจรงไดปรากฏตว หรอยนยนเหตการณใหปรากฏ ซงสอดคลองกบแนวคดของ Nora (1989) ทวา ความแตกตางไมไดทาใหความทรงจาสวนหนงสวนใดถกกลบหรอบดบง หากแตมนไดมสถานะเปน “รองรอย” ของเหตการณทเกดขน โดยมตดงกลาวนปรากฏใหเหนในสวนตาง ๆ ทลวนแตเปนความทรงจาทแสดงใหเหนถงเหตการณ หรอการดารงอยของเหตการณในอดต ขอมลในสวนนเปนสงทนาไปสการทาความเขาใจสภาพของชมชนไดมากกวาการมงพสจนหาขอเทจจรง ทสอดคลองกนแตประการเดยว นอกจากนยงทาใหเหนถงความสมพนธระหวางความทรงจาและประวตศาสตรทจะยอนกลบมาสการทาความเขาใจชมชนดวยเชนกน สงนเองเปนสวนสาคญททาใหความแตกตางของความทรงจารวมมบทบาททสาคญอยางยงตอการทาความเขาใจสงคม

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 33

ความแตกตางกบความทรงจาในพธราลกสถป นอกจากความทรงจาทเกยวกบเรองราวในอดตอยางในประเดนการอพยพยายชมชนแลว ยงพบอกวามกจกรรมหรอสงอนๆทไมเกยวของกบขบวนการคอมมวนสต ไดปรากฏรวมอยกบกจกรรมหรอสงทเกยวของกบขบวนการคอมมวนสต ทอาจเรยกไดวา เปนความสมพนธระหวางสงอน ๆ ทไมไดมความเกยวของกบความทรงจาแตกลบปรากฏอยรวมไดภายในชมชน ดงเชน 1. พพธภณฑพนบานอสานใต 2. งานสมโภชรปหลอและศาลาหลวงปเกาะ 3. งานวนเดกและคายเยาวชน เปนตน พพธภณฑพนบานอสานใต ตงอยในบรเวณทางเขาอนสรณสถานฯ มการจดแสดงเครองมอเครองใชทสะทอนชวตความเปนอยของผคนในแถบอสานใต (ไมเฉพาะบานโคกเขา) โดยมเปาหมายมงเปนศนยการเรยนรดานประวตศาสตรอสานใต อยางไรกดการจดแสดงนไมพบวามวตถใดทเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตจงเปนสงตอกยาใหเหนอยางชดเจนถงความไมสมพนธกบขบวนการคอมมวนสต แตกลบอยรวมในพนทเดยวกนได นอกจากนยงปรากฏความชดเจนมากขนในงานพธราลกสถป ในป พ.ศ. 2552 ทสจตต วงษเทศ วทยากรดานประวตศาสตรและโบราณคด ไดบรรยายเรองราวความสมพนธทางประวตศาสตรของพนทอสานใตเชอมโยงกบพนทแถบโคกเขาและจงหวดบรรมยตงแตสมยอาณาจกรขอมเรอยมาตามหลกฐานทปรากฏ กอนจะเชอมโยงมาสขอสรปทวา “ระหวางประวตศาสตรของดนแดนอาณาจกรขอมเมอเกอบหลายรอยปกอน และพนทปฏบตการของขบวนการคอมมวนสตแหงนเปนสวนทตอเนองหรอเปนเรองราวทสาคญพอทจะทาใหพนทแหงนเปนศนยการเรยนรในฐานะศนยประวตศาสตรอสานใตได”12

ลกษณะทคลายคลงกนนยงปรากฏใน งานการสมโภชศาลาและรปหลอของหลวง “ปเกาะ”13 ทจดขนในชวงเวลาเดยวกบงานพธราลกสถปใน ป พ.ศ. 2552 คณะกรรมการจดงานราลกสถปพจารณาจากความสาคญของหลวงปเกาะทมตอชาวบานโคกเขา ไมวาจะในฐานะผนาในการตงบานเรอนซงเปนเหตผลมากเพยงพอในการจดกจกรรมดงกลาว รวมถงขอมลทมงแสดงใหเหนถงความสมพนธของขบวนการคอมมวนสตกบหลวงปเกาะทมเมตตาตอ

34 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ชาวบาน และใหความชวยเหลอกบทกคนโดยไมเลอกฝายในขณะทปญหาความขดแยงระหวางรฐบาลกบขบวนการคอมมวนสตยงดารงอย กจกรรมนจงเปนการแสดงออกถงความกตญญตอหลวงปเกาะ แตสงทสงเกตไดในระหวางพธคอการพบแตเพยงอดตสหายชาวบานและชาวบานเทานนทมารวมในงานพธ แมการเตรยมงานดงกลาวจะมความคดเหนของคณะกรรมการทเปนสหายนกศกษาดวยกตาม แตกลบไมพบคนกลมนในพธ

ภาพกจกรรมพธราลกสถป คายเยาวชน งานวนเดกและบรรยากาศในงาน

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 35

นอกจากขอมลขางตนแลว ความแตกตางอกประการหนงทพบจากพธ กจกรรม และขอมลทไดจากการศกษากคอ การทาใหเรองราวเกยวกบคอมมวนสตซงเปนคตรงขามกบประชาธปไตยกลายเปนเรองเดยวกน กลาวคอ จากงานคายเยาวชน ทวทยากรจากมลนธสายธารประวตศาสตร14 และอดตสหายนกศกษาไดอางถงความเสยสละและความชอบธรรมในการตอสของอดตสหายและผเขารวมขบวนการคอมมวนสต อนเปนสวนหนงของการไดมาซงการเมองหรอความเปนประชาธปไตยทมสทธเสรภาพของสงคมในปจจบน รวมถงการกาหนด ใหพนทตงอนสรณสถาน เปนจดเรมตนของการตอสดวยอาวธระหวางรฐบาลกบขบวนการคอมมวนสตในเขตงานอสานใต หรอ “วนเสยงปนแตก” แมวาจดทเกดขนจรงจะอยบรเวณ “ถาฝาละม”15 กตาม ในขณะทงานวนเดก แมจะมหนวยงานในพนทจดรวมกนแตกจกรรมตาง ๆ รเรมโดยกลมอดตสหายนกศกษา สวนทมความสมพนธกบการจดงาน คอ นกเรยนจากคายเยาวชนจะมบทบาทในการจดกจกรรมใหแกเดกในชมชน ซงเปนภารกจของการทากจกรรมเพอสงคมตามทไดรบการสงเสรมระหวางการอบรมในคายเยาวชน โดยเรมตนตงแตภาคเชาถงชวงเวลาบายจงจะดาเนนพธทเกยวของกบอนสรณสถานฯ หรอทเรยกวา “พธราลกสถป” โดยพธนจะดาเนนเรอยไป ตงแตการรวมแสดงความเคารพผเขารวมขบวนการคอมมวนสต จนกระทงการบนเทงรองเพลงราวง16 เหมอนชวงเวลาทอยในขบวนการคอมมวนสต คาตอบทสามารถใหเหตผลชดเจนนนเกดขนเมอผศกษาสงเกตวา ในงานและกจกรรมทเกยวของกบอนสรณสถานฯ นนไมวาจะเปนงานสมโภชศาลาและรปหลอหลวงปเกาะ งาน วนเดก งานคายเยาวชน และงานวนพธราลกสถปจะพบวาเปนการรวมตวของชาวบานโคกเขาจานวนมากทสดทผศกษาเคยพบ เมอเปรยบกบในชวงเทศกาลอน ๆ พรอมคายนยนจากชาวบานวา ในชวงเวลาดงกลาวเปนเสมอน “วนหยดงานประจาป” การมรานขายของ ปาเปา ยงปนทดไปคลายงานวดขนาดยอมทาใหเกดความเขาใจไดวา เรองราวทไมมความเกยวของหรอแตกตางไปจากเรองของเหตการณและขบวนการคอมมวนสตนน ถกหลอมรวมใหเปนสวนเดยวกนกบงานพธและพนทของขบวนการคอมมวนสตดวยเหตผลใด เพราะปกตชมชนเองกไมไดมกจกรรมททารวมกนมากนก โดยเฉพาะกจกรรมทมคนภายนอกเขามามสวนรวมกบชมชนได

36 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

แมวาความทรงจาจะเปนสงทถกกาหนดจากสงคมตามแนวคดของ Nora ทเชอวา การปรากฏขนของความทรงจาหนง ๆ นนเกยวของไปกบขบวนการเลอก การสราง การควบคมโดยสมพนธกบอานาจ ทมเงอนไขจากสงคมเปนปจจยรวม แตกไมสามารถปฏเสธปจจยของปจเจกทมประสบการณตรงไดวามสวนสาคญทางหนงตอความทรงจา เรองราวเกยวกบขบวนการคอมมวนสตในบานโคกเขานน แมชาวบานจานวนมากจะมประสบการณรวมในเหตการณ ทงทเขารวมและไมไดเขารวมกบขบวนการคอมมวนสต อกทงเปาหมายในการนาเสนอเรองราวหรอความทรงจาไมไดจากดอยเพยงพนทบานโคกเขา หรอผมประสบการณตรงเทานน หากแตยงมงเนนขยายออกไปทงในเชงพนทกายภาพและกลมคน ความแตกตางไมเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตอยางพพธภณฑพนบานอสานใต งานหลวงปเกาะหรอแมแตงานคายเยาวชน และวนเดกทถกจดขนในพนท ทงทเปนกจกรรมประจาและกจกรรมเฉพาะกจลวนแตเปนการทาใหเกดความเชอมโยงของสวนทแตกตางเขามาไวดวยกน โดยมเรองทเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตเปนแกนหลกของความสมพนธทมตอภาคสวนของความแตกตางเหลาน

หากสงเกตจะพบวา คณสมบตของคนทเขามาเกยวของในแตละภาคสวนนนไมจาเปนตองมประสบการณโดยตรงกบขบวนการคอมมวนสต อกทงเงอนไขตาง ๆ ของแตละสวนกไมมการกาหนดไวชดเจนถงคณสมบตของผเขารวมทาใหเปนเรองงายตอการทใครสกคนจะเขามารวมรบรเรองราว อกทงยงเปนเรองทสามารถซมซบ เขาใจไดโดยปราศจากเงอนไขอนใดทจะขวางกน ไมวาผเขาชมจะมความรหรอมประสบการณเกยวกบขบวนการคอมมวนสตหรอไมกตาม คณสมบตการเปนนกเรยน นกทองเทยวทมาเยยมชมพพธภณฑ หรอเปนเพยงชาวบานทมาเดนเลนภายในงาน จบจายซอสนคา เลนเกมส ทาบญในงานหลวงปเกาะ รวมถงเพยงแคมารวมงานวนเดก พนทของอนสรณสถานฯ จงเปดใหผคนทมคณสมบตแตกตางกนหรอไมเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตไดเขามามสวนรวมในการสรางประสบการณ ซงเทากบเปนการเพมโอกาสตอการรบรและเปดรบความทรงจาทไดถกวางไวรวมกนแลว ไมตางกบการขยายฐานมวลชนใหเพมมากขน

ทานองเดยวกนกบงานคอนเสรตวงดนตรคาราบาว ทเคยจดขนในพธราลกสถป (ป พ.ศ.2542) เพอนาเงนมาเปนสวนหนงของการดาเนนกจกรรมของอนสรณสถานฯ แมขอมลทไดรบจะกลาวถงความสมพนธของวงดนตรคาราบาวกบขบวนการคอมมวนสตในเขตงานอสานใต แตสงทเกดขนกคอการเปดชองทางใหคนทตองการชมวงดนตรคาราบาวจากพนทอน ๆ ได

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 37

เขามาและกลายเปนโอกาสทจะไดรบรเรองราวและความทรงจาเกยวกบขบวนการคอมมวนสตเชนกน ผลทเกดขนตามมาคอ นอกจากการสรางความทรงจาผานความแตกตางแลว เรองราวของวงดนตรคาราบาวไดกลายเปนความทรงจาสวนหนงทเกดขนตามมาภายใตความสมพนธของอนสรณสถานฯ จากการถกรบร บอกเลา และจดจาทงจากคนภายในและนอกชมชน ดงขอมลทชาวบานมกเลาเรองราวของวงคาราบาวมาเปนสวนหนงของการใหขอมลเมอถามถงงานวนราลกสถปเสมอ แมเรองราวของขบวนการคอมมวนสตจะเปนเรองทคนทวไปรบร แตรายละเอยดหรอการเขาไปมสวนเกยวของนนเปนเรองจากด แมแตชาวบานโคกเขากอนหนาจะมสถปนน การแสดงความเหนเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตนนเปนสงทตองพงระวงหรอมขอจากดมากกวาปจจบน ในขณะทปจจบนกลบตรงขามเพราะความแตกตางของความไมเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตกลบกลายเปนชองทางทจะสงผานหรอกอใหเกดการเปดรบเรองราวและความทรงจาเกยวกบขบวนการคอมมวนสต ดวยเหตนการดารงอยของความแตกตาง หลากหลายทเกดขนเมอมาอยรวมกน แกนกลางอยางขบวนการคอมมวนสตในอดตจงกลายเปนเรองหลกหรอกลายเปนสงทเดนชดขนมาใหผคนไดรบรทงทตงใจและไมตงใจ ดงนนการรบรและความทรงจารวมทถกสรางขนจงถกสงหรอนาเสนอใหกวางออกไปไมจากดเฉพาะเพยงแคกลมผเคยมประสบการณหรอความทรงจาเกยวกบขบวนการคอมมวนสตในชมชน อนสรณสถานฯ งานและพธทจดขนจงไมแตกตางไปจาการสรางความทรงจาใหกบผคนผานความแตกตางหรอความไมนาจะเกยวของกนได สงนเองเปนเงอนไขททาใหความแตกตางสามารถอยไดในความทรงจารวมทมเปาหมายของการสรางความเอกภาพเปนสาคญ

สรป

ความทรงจารวมเปนปรากฏการณหนงทมความสมพนธตอสงคม โดยเฉพาะการแสดงใหเหนถงลกษณะบางประการของสงคม ไมวาจะเปนเรองของการตอรองระหวางกลม ผานการใชสญลกษณ หรอการแสดงอดตทจะทาหนาทเปนเหตผลใหกบแบบแผนการปฏบตทางสงคม การแสดงอตลกษณของกลม รวมถงการบอกเลา เผยแพรเรองราวหรอเหตการณทเปน

38 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ความทรงจารวมขยายออกไปใหกบบคคลอนๆ ดงขอมลทไดนาเสนอ โดยเฉพาะอยางยง ปรากฏการณความทรงจาทเกยวของกบขบวนการคอมมวนสตของบานโคกเขาในสวนนไดอาศยความแตกตางหรอสงทไมมความเกยวของกบความทรงจาหรอเรองราวของขบวนการคอมมวนสตใหมาหลอมรวมเกยวของกน ไมวาจะเปน พพธภณฑอสานใต หลวงปเกาะ คายเยาวชน งานวนเดกหรอแมแตการแสดงดนตรของวงคาราบาว โดยความแตกตางทไมเกยวของเหลานไดกลายเปนสงทเชอมโยงหรอเปดโอกาสใหผคนทไมมประสบการณหรอความทรงจาดงกลาวไดเขามารบรเรองราวหรอความทรงจารวมเกยวกบขบวนการคอมมวนสต

นอกจากนแลวในสวนแรกทเปนเรองราวของความทรงจาเกยวกบการยายชมชนนนแมวาความทรงจาและเรองเลาจากผให ขอมลจะมความแตกตางกนไปตามบทบาทความสมพนธทมตอขบวนการคอมมวนสตทงในปจจบนและอดตกตาม ซงนยสาคญไมไดอยทการพสจนขอเทจจรง เพอหาบทสรปในทางใดทางหนง เนองจากสงสาคญกวาของความทรงจาทแตกตางกนกคอ การไดเผยใหเหนถงรองรอยของเหตการณทปรากฏขนในชมชน วา ในชวงเวลานนผคนจากบานหนโคนดงไดอพยพมาตงบานเรอนทบานโคกเขา

ความแตกตางของความทรงจาและความแตกตางของสงทไมเกยวของกบความทรงจา

จงสามารถดารงอยได ดวยการทาหนาท ในการเผยใหเหนรองรอยของเหตการณจากความทรงจา และการเชอมโยง หรอเปดพนทใหความทรงจารวมไดขยายตวออกไป ยงผคนอน ๆ เพอใหไดรบรเรองราวเกยวกบเหตการณในฐานะความทรงจารวมกน

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 39

เชงอรรถ 1 จงหวดทมการสรางอนสรณสถานเพอระลกถงเหตการณและผเสยชวตจากเหตการณความขดแยงระหวางรฐบาลกบขบวนการคอมมวนสตในเขตงานอสานใต ไดแก อบลราชธาน ศรสะเกษ สรนทร บรรมย นครราชสมา ปราจนบร นครนายก ชยภม ตราด จนทบร ระยอง ฉะเชงเทรา และชลบร

2 ขบวนการคอมมวนสต คอ กลมคนทดาเนนการดานการเมองและสงคม มเปาหมายเพอสรางความเสมอภาคทางชนชนใหแกสงคม โดยมการชนาทางอดมการณและการปฏบตจากจากพรรคคอมมวนสต ซงตอมาภายหลงเหตการณ 6 ตลาคม 2519 ขบวนการคอมมวนสตในประเทศไดขยายตวจากการเขารวมของนกศกษาทถกกวาดลางจากเหตการณดงกลาว 3 “เมองลอมปา” ยทธวธในการเผยแพรและสรางแนวรวมกบขบวนการคอมมวนสต ทมเปาหมายการเรมตนจากเขตพนทเมอง เชน พนทเขตอตสาหกรรม สถานศกษา แลวขยายตวไปสชนบท 4 พธหรอกจกรรมทจดขนเพอเปนการระลกถงเหตการณผเสยชวต และผเขารวมขบวน การคอมมวนสตในเขตพนทอสานใตซงจดขนเปนประจาในชวงวนเสารทสองของเดอนมกราคมของทกป 5 ทมา : http://2519me.com/NTOctober/NTOcontent/NTOpic/S-ESF024.jpg (วนท 17 ธนวาคม 2551) 6 บานหนโคนดง เปนทตงของหมบานเดมของชาวบานโคกเขาตงอยบนทราบ หางจากพนทตงหมบานในปจจบนประมาณ 500 เมตร ปจจบนเปนพนทสาหรบการทาเกษตรของชาวบาน ไมมคนอาศยอย

40 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

8 แมนาในสาขาของแมนามล แหลงนาตามธรรมชาตของชมชนหรอทเรยกกนวา “ลาปลายมาศ” เปนแหลงนาสาคญทหลอเลยงคนในชมชน 9 ผใหขอมลเปนหญง อาย 60 ป เดมเปนชาวครบร ไดอพยพเขามาอยทบานโคกเขา ในชวงแรกของการกอตงบานโคกเขา ราวป พ.ศ. 2508 ไมเคยมประสบการณเขารวมกบขบวนการคอมมวนสต ปจจบนประกอบอาชพคาขาย 10 ผใหขอมลเพศชาย อายประมาณ 50 ป เคยมประสบการณเขารวมกบขบวนการคอมมวนสต ปจจบนนอกจากเปนเกษตรกรแลว ยงเปนผแทนทางการเมองระดบทองถน (สมภาษณ, วนท 19 มกราคม 2552) 11 งานคายเยาวชน เปนการจดคายฝกอบรมความรเกยวกบประวตศาสตรการเมอง ศลปะ ดนตร ใหแกนกเรยนในเขตอาเภอปะคา โดยความรวมมอของคณะกรรมการอนสรณสถานฯ ซงเปนอดตแนวรวมขบวนการคอมมวนสต โรงเรยน และหนวยงานในพนท มระยะเวลา 3 วน โดยวนสดทายจะตรงกบวนทาพธราลกสถป 12 สรปจากการบรรยายโดย สจตต วงษเทศ วทยากรพธราลกสถปป พ.ศ. 2552 (วนท 10 มกราคม 2552) 1 3 อดตพระสงฆ ผเปนเกจอาจารยทเคารพของในชมชนและใกลเคยง มบทบาทสาคญในการชกชวนใหชาวบานหนโคนดงอพยพมาตงชมชนทบานโคกเขาในปจจบนตงแตปพ.ศ. 2508 14 เปนองคกรในรปของมลนธทดาเนนงานดานการสงเสรมการปกครองระบอบประชาธปไตยในรปของงานวชาการ และกจกรรมตาง ๆ 15 “ถาฝาละม” คอ ถาในเขตพนททถกอางองวา เปนจดปะทะกนระหวางเจาหนาทรฐกบผปฏบตงานของขบวนการคอมมวนสตในเขตงานอสานใตครงแรก เมอป พ.ศ. 2508 ซงมผลทาใหเกดการตอสกนดวยอาวธตามมา หรอทเรยกวา “วนเสยงปนแตก” เชนเดยวกบทบานนาบว จ.นครพนม แมกอนหนานจะมการปะทะกนอยกตาม อยางไรกด การใชอาวธในการตอสของขบวนการคอมมวนสตนนดจะเปนแนวทางทถกกาหนดมากอนเพอเพมประสทธภาพของ

สถป โคกเขา คาราบาว: ความทรงจาทแตกตางและความแตกตางกบความทรงจา | 41

ขบวนการคอมมวนสต วนเสยงปนแตกจงไมนาจะเปนสาเหตหลก อยางไรกดขอมลสวนนสามารถศกษาเพมเตมไดใน “ประวตศาสตรและบทเรยนบางประการของพรรคเรา” ใน ฟาเดยวกน (ม.ค. - เม.ย. 2546) ในกรณการเชอมโยงระหวางถาฝาละมกบวนเสยงปนแตกของบานโคกเขา ผศกษาวเคราะหวานาจะเปนการอางองเพอใหบานโคกเขาถกเลอกใหเปนพนทตงของอนสรณสถานฯ 16 มลกษณะเชนเดยวกบการราวงทพบทวไปในสงคมไทยทผราจะจบคราไปเปนวงรอบพนทตามจงหวะเพลง ซงการราวงนเปนรปแบบหนงของการบนเทง การพกผอนทเกดขนในฐานทมนของผปฏบตงานในขบวนการคอมมวนสต เพลงทใชประกอบการราวงมกเปนเพลงของพรรคคอมมวนสตหรอทแตงโดยผเขารวมขบวนการคอมมวนสต โดยทมเนอหาเกยวกบการใหกาลงใจ การปลกใจ หรอการใหความหวงจากการเสยสละ เปนตน

42 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บรรณานกรม หนงสอภาษาไทย ธนวา ใจเทยง. 2544. หมบานชาวนาปฏวตบนแผนดนอสานตอนบน. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: สรางสรรค. ธ. เพยรวทยา. 2546. ประวตศาสตรและบทเรยนบางประการของพรรคเรา. ฟาเดยวกน, 1 [1]. สเทพ สนทรเภสช. 2547. หมบานอสานยค "สงครามเยน". กรงเทพฯ: มตชน.

หนงสอภาษาองกฤษ Halbwachs, Maurice. 1992 . On the Collective Memory, edited and translated by Lewis Coser. Chicago: The University of Chicago.

Paula Hamilton. 2003. Sale of the Century ? Memory and Historical Consciousness in Australia. In Contested Pasts: The Politics of Memory, eds Katharine Hodgkin and Susannah Radstone. London: Routledge.

Misztal, Barbara A. 2003. The Theories of Social Remembering. Philadelphia: Open University. Nora, Pierre. 1989. Between Memory and History: Les Lieux de Memoire. Representation 26, 7-25.

Tanabe, Shigeharu and Keyes, Charles. Editors. 2001. Cultural Crisis and Social Memory: Modernity and Identity in Thailand and Laos. New York: Routledge Curzon.

เอกสารอเลกทรอนกส Wertsch, James V. and Roediger,III, Henry L. 2006. “Collective Memory: Theoretical and Empirical Approaches.” Accessed April 2008. http://artsci. wustl.edu/~ppri2files/wertsch_paper1.pdf.

ภทราวด ดสมโชค การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก1

44 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ บทความนศกษาเรอง “การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณดงละครของชมชนดงละคร ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก” ซงมประเดนทนามาศกษา 3 ประเดนคอ ประเดนแรก พฒนาการการกอตวของชมชนดงละครบรเวณเมองโบราณดงละคร ตงแตชวงกอนการประกาศขนทะเบยนโบราณสถานดงละคร ประเดนทสอง ปญหาและผลกระทบทมตอชาวบานจากการจดการพนทของภาครฐ ตงแตมการประกาศขนทะเบยนโบราณสถาน ในป พ.ศ. 2478 ประเดนทสามคอ วธคด วธการปรบตว แนวความเชอในการแกปญหา และการรบรความหมายเรองพนทของชาวบานดงละคร ชาวบานดงละครเปนกลมคนทอพยพมาอาศยและทากนตงแตกอนการขนทะเบยนโบราณสถาน แหงชาตเมองโบราณดงละคร ในป พ.ศ.2478 ชาวบานดงละครมวธคดและการปรบตวแกไขปญหาเรอยมาตงแตมการเขามาอยและทากน ในชวงเวลาทมการเขามาของภาครฐและนกวชาการไดมการนาความรเกยวกบพนทเมองโบราณมาสชาวบานพรอมกบจดการควบคมพนทเมองโบราณดงละครใหเปน “พนทอนรกษ” และกนเขตพนทโบราณสถานเพอควบคม “พนท” และ “คน” ใหอยตามเงอนไขของภาครฐ การจดการนกอใหเกดปญหาผลกระทบตาง ๆ แกชาวบานทมความสมพนธมายาวนานกบพนท โดยเฉพาะเรองกรรมสทธทดนและสทธการใชประโยชนทดน เปนตน จงเปนผลนาไปสวธคดและการปรบตวในการแกไขปญหาทมความหลากหลายในแตละปจเจกบคคลหรอแตละครอบครว โดยขนอยกบเงอนไข และบรบททแตกตางกน วธคดและการปรบตวของชาวบานในการแกปญหาทาเพอสรางความมนคงในสถานภาพทางสงคมและเศรษฐกจของครอบครว ตลอดจนทาเพอให “คน” และ”พนท” อยรวมกนไดและดารงอยในพนทอยางมเสถยรภาพในการอยอาศยและทากน ดงนนจงเหนภาพของการขดแยงกบการประนประนอมในความสมพนธของภาครฐ และชาวบานในเรองพนท การศกษานจงเปนเพยงภาพตวแทนสวนหนงของชาวบานทสะทอนปญหา วธคดและการปรบตว ออกมาเพยงชวงเวลา เงอนไขและบรบทหนง แตความสมพนธของคนและพนทยงคงมความผกพนกนตอไปไมสนสด

คาสาคญ การใชพนท, พนท, เมองโบราณ, การรบรความหมาย, ชมชนดงละคร

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 45

Abstract

The three principle objectives of the “Perception and Adaptation : Commu-nity Landuse Strategies in the Ancient Town of Dong Lakorn” is as follows; Firstly, formation and development of community of Dong Lakorn prior to the 1935 Ancient Monument Registration by the Fine Arts Department. Secondly, prob-lems and impacts on the community due to the registration. Thirdly, adaptive strategies and conceptual meaning of ‘space’ of the community. Dong Lakorn community was settled long before the 1 9 3 5 registration. Fine Arts Department and other state agencies, since then, tried to claim state rights under National Heritage Site. Over the years, community has developed their strategies and methods, by using several versions of folklore and myth in order to retain their land use rights. Changing adaptive strategies of the community is closely observed and investigated under the ongoing land rights conflict between state agencies and community.

Keywords Land use Strategies, Space, Ancient Town, Perception of Meaning, Dong Lakorn Community

46 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทนา

ปจจบนประเทศไทยมพนททบซอนทางประวตศาสตรกบพนทครอบครองของชาวบานในภมภาคตาง ๆ ของประเทศไทย ซงพนททบซอนทางประวตศาสตรนนมตงแตสมยกอนประวตศาสตร สมยทวารวด สโขทย อยธยา ธนบร จนถงรตนโกสนทร โดยมหลกฐานทหลงเหลอในอดต และบางพนทพบรองรอยการตงทอยอาศยของชมชนในอดตมาจนถงปจจบน เชนเมองอยธยา ลพบร เชยงใหม นครปฐม โคราช กรงเทพฯ เปนตน ซงเหลานเปนลกษณะของเมองใหมตงทบซอนอยบนเมองโบราณ นอกจากเมองโบราณทกลาวมาในขางตนแลว ยงมเมองโบราณดงละคร ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก อยในลกษณะดงกลาวดวย ปจจบนเมองโบราณเหลานมชาวบานเขาไปใชพนทในเมองโบราณดงกลาวเปนทอยอาศย ตลอดจนทามาหากนมากกวา 100 ปมาแลว การเขามาบางสวนเปนการเขามากอนการประกาศขนทะเบยนเปนโบราณสถานแหงชาตของภาครฐ หรอไดรบการดแลจากกรมศลปากร เนองจากความจาเปนทางเศรษฐกจและสงคม ตลอดจนการเพมจานวนของประชากรทาใหความตองการแหลงทดนทากนเพมขนสงผลใหการขนทะเบยนโบราณสถานบางครงซอนทบกบพนทของชาวบาน บางครงมการจบจองเขาอยอาศยทากนและใชพนทกอนหนาแลว เกดการกระทบกระทงกนระหวางภาครฐและชาวบานกลมผเสยผลประโยชน เกดความขดแยงระหวางนโยบายของรฐในการอนรกษ ฟนฟโบราณสถาน และโบราณวตถกบกลมชาวบานผเสยผลประโยชนมาตลอด

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 47

ในป พ.ศ. 2540 “รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2540” ภาครฐกาหนดสทธหนาทของปวงชนชาวไทยโดยเปดโอกาสใหประชาชนไดมสวนรวมในการอนรกษ ฟนฟจารตประเพณ วฒนธรรม และ “รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2550” ยงคงกาหนดสทธชมชนในมาตรา 66 ทชมชนมสทธในการอนรกษ หรอฟนฟจารตประเพณ ภมปญญาทองถน ศลปวฒนธรรม รวมทงการจดการและบารงรกษาทรพยากรธรรมชาตเชนเดม โดยเปดโอกาสใหภาคประชาชนและทองถนจดการดแลพนทโบราณสถาน หรอมรดกทางวฒนธรรมไดเพมขน อยางไรกตาม พบวาพนทเมองโบราณหรอเมองประวตศาสตร หลายพนทยงมลกษณะของความขดแยงในการจดการดแลพนทเมองโบราณกบพนททากนของชาวบาน จงเปนประเดนทนาสนใจวา การจดการในภาคประชาชนหรอทองถนตอพนทเมองโบราณนนมลกษณะอยางไร ภาคประชาชนในพนทนนมลกษณะความคด ความเขาใจ ความเชอตอพนททตนอยอาศยหรอใชประโยชนอยางไร ซงกลายเปนสวนหนงของความสมพนธระหวางคนและพนททอยรวมกนไดหรอเมอเกดความขดแยงแลวและชาวบานมการแกไข ปรบตวอยางไรตอสถานการณนน ในงานศกษาน ผศกษาใหความสาคญตอการทาความเขาใจคณคา ความคด และวถชวตของชาวบาน โดยผศกษาสนใจศกษาวา ชาวบานทอยอาศยในบรเวณเมองโบราณดงละคร ทอยในพนทชมชนดงละครรอบโบราณสถานและรอบคนดนเมองโบราณดงละคร คอ หมท 5, 10 และ 13 ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก มพฒนาการการเขามาในพนทหรอมการกอตวเปนชมชนดงละครอยางไร และมปญหาหรอผลกระทบในการใชประโยชนในพนทเมองโบราณนอยางไร หลงจากทเมองโบราณนไดรบการประกาศขนทะเบยนเปนโบราณสถานของชาต ตามประกาศในราชกจจานเบกษาในวนท 8 มนาคม 2478 นอกจากนนจะเหนวาภายในพนทเมองโบราณเปนพนทสาคญทางประวตศาสตรและโบราณคด อกทงเปนพนทสาคญทางธรรมชาต เศรษฐกจ เกษตรกรรม การทองเทยวและวฒนธรรม โดยมภาครฐเขามาสนบสนน จงเปนประเดนทนาสนใจวา ชาวบานไดรบผลกระทบหรอปญหาจากการจดการพนทของภาครฐอยางไร นาไปสประเดนสาคญวาชาวบานมวธการปรบตวหรอมวธคด แนวความเชอในการแกไขปญหาตอพนททมลกษณะทบซอนนอยางไร มแนวทางสอดคลองหรอสวนทางกบภาครฐอยางไร ขอบเขตการศกษาทจะกลาวถงในบทความน ผศกษาเนนถงการศกษาชาวบานในพนทเมองโบราณดงละครและบรเวณรอบคนดนเมองโบราณเปนหลก รวมถงผเกยวของทางภาครฐ

48 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

และภาคทองถนบางสวน โดยมประเดนหลก 3 ประเดนดงน 1) พฒนาการการกอตวของชมชน ประวตการเขามาในพนทของชาวบานกอนทจะมการประกาศขนทะเบยนโบราณสถาน 2) ปญหาและผลกระทบทชาวบานไดรบจากการจดการของภาครฐ และ 3) การปรบตว วธคด กระบวนการคด วธการแกปญหาในการใชพนทของชาวบานและการใหความหมายตอพนทของชาวบาน

แนวคดและทฤษฎทเกยวของ ผศกษาไดนาแนวคดและทฤษฎทเกยวของมาใชเปนกรอบแนวทางและปรบใชในการศกษาไดแก แนวคดเรองพนท แนวคดเรองวธคด ระบบความคด กระบวนการคด และแนวคดเรองสทธ ดงทจะกลาวตอไปดงน (1) แนวคดเรองพนท ผศกษาไดนาแนวคดเรองพนทของอองร เลอแฟบ (H e n r i Lefebvre) ทไดมองเรองของ “พนท (space)” วาเปน “ผลผลต (product)” ทเกดจากกระบวนการการผลตทมนษยผลตขน ทงน Lefebvre (1991 reprinted 1998) ไดสรางแนวคดเรอง space ไว 3 สวน ปรากฏในงานเรอง Production of Space (จราภา วรเสยงสข 2549) ไดแก 1) Spatial Practice 2) Representation of Space 3) Representational of Space นอกจากนนผศกษาไดนาแนวคดจากมเชล ฟโก (Michel Foucault) ใน Space, Knowledge and Power (1984) ทมองวา “พนท” นนจะมเรองของ “อานาจ” (power) เขามาแฝงอยในรปของการจดวาง การจดระบบระเบยบของพนท (space) และความสมพนธบนฐานของพนท อกทงฟโกยงไดมแนวคดเรอง “พนทอน ๆ” (Other Space) โดยไดเสนอแนวคดเรอง “พนทพเศษ” หรอ Heterotopia ในงาน Texts/Contexts: Of other Space (2003) ฟโกไดจดประเภทของพนทเปนพนทในจนตนาการหรออดมคต (utopias) กบพนทพเศษ (heterotopias) ในแนวคดของ นธ เอยวศรวงศ ไดพดถงพนทในบทความเรอง พนทในคตไทย (2534) วา พนทและเวลาเปนเรองทสมพนธกน โดยความสมพนธของสงตาง ๆ นน นธมองวา

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 49

เปนเรองทมนษยสรางความหมายขนมาทงนน อานนท กาญจนพนธ (2548) ไดแสดงทศนะตอเรองแนวคดเรองพนทในป พ.ศ. 2535 โดยอานนทมองวา คนไทยเคยเขาใจความหมายของสถานทโดยผานสอหรอสญลกษณบางอยาง สญลกษณเหลานกคอเรองของพธกรรมและความเชอตาง ๆ ทเกยวของ ซงพธกรรมและความเชอเหลานนทาหนาทเปนกฎเกณฑในการดแลรกษาพนท ขณะเดยวกนกใหความหมายเกยวโยงไปถงเรองความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาต ไมใหมนษยทาลายธรรมชาตมากเกนไป โดยชใหเหนวาคนไทยไมไดมองสถานทเพยงแคตวสถานท แตใหความสนใจแก “ระบบคณคา” ทรองรบความเชอในเรองของสถานทนน ๆ ดวย (2) แนวคดเรองวธคด ระบบความคด และกระบวนการคด ผศกษาไดนาแนวคดของอานนท กาญจนพนธ (2548) มาปรบใชในงานศกษาน กลาวคอ วธคด เปนองครวมของหลกการหรอระบบเหตผลทใชอธบายคณคาและใหความหมายตออดมการณของการดารงชวตของผคนในสงคมหนงทไดสรางสรรคและสะสมขนมา โดยผานการแสดงออกและการปรบตวใหเขากบระบบความสมพนธทางสงคมและธรรมชาตภายใตเงอนไขและบรบททแตกตางกน ตามทศนะของอานนท จงมองวา วธคดเปนทงการคด ระบบคด และกระบวนการคดในการใหความหมาย การตความ การจาแนกความแตกตาง การผสมผสาน การโตแยง และการครอบงาความคดในทางวฒนธรรม ทมองความคดในแงมมตางๆอยางเชอมโยง อยางมบรบทและเงอนไข ดงนนอานนทจงเหนวา วธคดสามารถปรบเปลยน โตแยง และตความคณคาในวฒนธรรมไดใหมตลอดเวลา ซงสะทอนใหเหนศกยภาพของมนษยในแตละสงคมและยคสมยทพยายามจะปรบตวและจดความสมพนธเชงอานาจใหมในสงคม จากทศนะเหลานอานนทจงหากรอบแนวคดสามแนวทางคอ แนวทางแรก เปนการศกษาการคดและการใหความหมาย แนวทางทสอง เปนการศกษาระบบคด และแนวทางทสาม เปนการศกษากระบวนการคด (3) แนวคดเรองสทธ ผศกษาไดนาแนวคดเรองสทธของธเนศ อาภรณสวรรณ(2549) ทมองวาการเรยกรอง การตอสในเรองสทธนนมกจะแสดงออกผานวาทกรรมชดหนง และแนวคดเรองสทธมการพฒนาจากความคดทมลกษณะเฉพาะไปสแนวคดลกษณะสากลและทวไปมากขน จาก “สทธทเปนของชมชน” และกากบโดย “ผ” มาส “สทธทเปนของมนษย” ท

50 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เปนปจเจกชนโดยมทนและอานาจรฐเปนผกากบ จาก “สทธของปจเจกชน” กมการพฒนาไปส “สทธสวนรวม” เพอประโยชนสวนรวมหรอ “สทธชมชน”

ทตงชมชนดงละคร และสภาพภมศาสตรเมองโบราณดงละคร งานศกษานศกษากรณชมชนดงละครซงตงอยบรเวณเมองโบราณดงละครและบรเวณรอบคนดนเมองโบราณดงละคร โดยชมชนดงละครทศกษานอยในเขตหมท 5 บานหนสามกอน หมท 10 บานกลางดง และหมท 13 บานหนองปรอ ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก ตาบลดงละครมหมบานทงหมดจานวน 13 หมบาน ผศกษาไดเลอกพนทศกษาเมองโบราณดงละครทมเขตการปกครองอยในการดแลของ 3 หมบานดงทกลาวแลว ชาวบานชมชนดงละครสวนใหญตงบานเรอนทอยอาศยบรเวณเนนดนดงละคร และบางสวนในพนทเมองโบราณดงละคร เนนดนดงละครหรอชอทชาวบานเรยกวา “ดงใหญ” มลกษณะคอนขางกลมมเนอทประมาณ 6 ตารางกโลเมตร ภายในเนนดนดงละครมเมองโบราณดงละครหรอทชาวบานเรยกวา “ดงเลก” หรอ “เมองโบราณดงละคร” มลกษณะเปนเมองคลายรปไข อยคอนไปทางทศตะวนตกของเนนดน (กรมศลปากร 2536, 6)

พนทชมชนดงละครทผศกษาทาการศกษา

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 51

การรบรความหมายของ “พนท” ของชมชนดงละคร การรบรความหมายของชมชนดงละครนนรบรได 2 ทางคอ การรบรความหมายจากชมชนหรอทองถน เปนในรปของตานาน เรองเลา นทานปรมปรา และรบรความหมายจากภาครฐ ซงเปนในรปของเอกสารประวตศาสตร การใหความรจากนกวชาการ เปนตน จะเหนไดวาการรบรความหมายของชมชนดงละครมความแตกตางกน โดยความหมายจากชมชนทองถนรบรวาพนททชมชนตงอย เปนทงทอยอาศยและททากนทอยรวมกบพนทเมองเกา สวนความหมายของภาครฐนน จะเนนในเรองพนทเมองเกาหรอเมองโบราณทมประวตศาสตรอนยาวนานมากกวาเรองของชมชนทอยรวมกน อาจกลาวไดวาเปนแบงแยกสวนกนระหวางพนทโบราณกบพนทอยอาศยหรอททากนของชาวบาน

“ชอเรยกพนท” เมองโบราณดงละคร เมองโบราณดงละครมชอเรยกแตกตางกนไปทงจากชาวบานและจากนกวชาการ อาทเชน “เมองดงละคร” ซงเปนชอทถกเรยกตามตานานเรองเลา ทกลาวถงเมองทมเสยงละครดงออกมาจากในดง “ดงเลก” สาเหตทถกเรยกวาดงเลกนน เพราะชาวบานเรยกเนนดนดงละครซงเปนเนนทมขนาดใหญวา ดงใหญ จงเรยกสวนทเปนเมองวาดงเลก เพราะมขนาดเลกกวา “บานดงละคร” หรอ “ดงละคร” หรอ “ในสนค” หรอ “เมองโบราณ” หรอ “เมองลบแล” เปนชอตางๆทชาวบานดงละครใชเรยกชอเฉพาะพนทดงเลกหรอตวเมองโบราณ (กรมศลปากร 2536, 13) โดยชอลบแลนชาวบานเรยกตามตานานเรองเลาทมการเลาขานกนมา บางครงชาวบานเรยกเมองดงละครวา “กลางดง” ซงเปนชอทชาวบานเรยกตามหนงสอสาคญกรมทดน (กรมศลปากร 2536, 13) โดยเรยกตามลกษณะตาแหนงภมประเทศ ทกลายมาเปนชอของหมบานกลางดง หมท10 ของตาบลดงละคร ซงมเนอทอยในสวนของเมองดงละครดวย

52 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

นอกจากนชาวบานหรอนกวชาการยงเรยกเมองดงละครวา “ดงนคร” โดยนกวชาการบางทานไดมความเหนวา “ดงละคร” นามาจาก “ดงนคร” ทมความหมายวา ทปาดงรกรางทเคยเปนเมองมากอน เนองจากพบรองรอยสงกอสราง คนา คนดน (กรมศลปากร 2536, 13) จากชอทกลาวมาทงหมดน ผศกษาเขาใจวาเปนชอทคนรนหลงไดกาหนดขนมา ทงชอทมาจากตานานเรองเลา หรอตามลกษณะภมประเทศ โดยจากหลกฐานทางประวตศาสตรไมปรากฏวาชอเดมของเมองดงละครคออะไร มตานานเรองเลานทานพนบานทงจากชาวบานและนกวชาการหลายรปแบบ ตวอยาง เชน ตานานเรองเลานทานพนบานจากชาวบาน จะมเรองเสยงละคร ผละคร หรอผละครเมองลบแล เรองเมองลบแล เรองเลาลกษณะอน ๆ มกเปนเรองทเกยวกบวถชวตจรงผสมกบเรองอทธฤทธปาฎหารยหรอเรองแปลกประหลาด เรองเลาดงละครกบการหลงทาง เรองเลาเจาพอประตทศ เจาพอประตเมองหรอพอป หรอเรองเลาการเปนเมองเกา และเรองเลาทปรากฏในบทกลอน (ภทราวด ดสมโชค 2552, 58-69) สวนตานานเรองเลานทานพนบานจากนกวชาการ เชน เรองดงละคร ดงนคร หรอเรองตานานกษตรยหญงแหงเขมรโบราณ (ภทราวด ดสมโชค 2552, 70-71)

พฒนาการกอตวของชมชนดงละคร เมอศกษาจากเอกสารประวตศาสตรในประเดนการกอตวของชมชนดงละคร พบวาหลงยคทวารวดหรอชวงพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา ไมพบการกลาวถงชมชนทอยอาศยในบรเวณเมองโบราณดงละครเลย กระทงในสมยทรชกาลท 5 เสดจประพาสเมองดงละคร เหตการณหลงจากนเปนตนไปจงตองอาศยขอมลจากคาบอกเลาหรอจากความทรงจาของชาวบานในชมชนดงละคร ทงนผศกษาไดจดแบงชวงเวลาออกเปน 5 ชวง หรอ 5 ชวงเหตการณทเกดขนกบชมชนดงละครซงสะทอนใหเหนการกอตวของชมชนดงน (1) ชวงท 1 ยคแรกของการอพยพเขามาตงถนฐานบรเวณดงละคร (กอน พ.ศ. 2478 กอนการประกาศขนทะเบยนโบราณสถานเมองโบราณดงละคร)

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 53

(2) ชวงท 2 ยคชาวบานชกชวนเครอญาต และอพยพเขามาตงถนฐานเพมขน (พ.ศ. 2478 - พ.ศ. 2514) (3) ชวงท3 ยคการเขามาของนกวชาการ / การเสดจฯเขามาในชมชนของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (พ.ศ. 2515 - พ.ศ. 2532 - 2533) (4) ชวงท 4 ยคการกนเขตพนทเมองโบราณ (พ.ศ. 2533 - 2534) (5) ชวงท 5 ยคการเขามาจดการพนทของภาครฐ ภาคทองถนและชาวบาน (หลงพ.ศ. 2533 - 2534 – ปจจบน) (1) ชวงท 1 ยคแรกของการอพยพเขามาตงถนฐานบรเวณดงละคร (กอน พ.ศ. 2478 กอนทมการประกาศขนทะเบยนโบราณสถานเมองโบราณดงละคร) จากการศกษาเอกสารประวตศาสตรและจากการสมภาษณชาวบานดงละคร พบวา พนทเมองโบราณถกทงรางไป ตงแตชวงพทธศตวรรษท 19 หรอ ราว พ.ศ.1900 เปนตนมา จนกระทงรชกาลท 5 เสดจประพาสดงละครเมอป พ.ศ. 2451 จากเอกสารระบวาเปนเมองทยงถกทงรางอยมสภาพเปนปารกชฏ และมสตวปาอยอาศยจานวนมาก อาทเชน ชางปา เสอ ควายปา ลง เปนตน ตอมาเรมมชาวบานตางถนอพยพเขามาอยอาศยและทากนบรเวณรมแมนานครนายก แลวจงขยายชมชนเขามาจนใกลกบเนนดนดงละคร หรอชายเนนดงละคร ซงเปนสวนทมพนทใกลแหลงนา มพนททากนและทอยอาศย จนกระทงมนายพรานลาสตวเขาไปสารวจเมองโบราณดงละครแลวจงเขามาจบจองททากนและลาสตวหาของปา ตอมามชาวบานตางถนเขามาแผวถางพนท โดยรนแรก ๆ เปนกลมคนจากแปดรวหรอฉะเชงเทรา อยธยา สระบร ปราจนบร เปนตน เพอหาทอยอาศยและททากนใหม เมอราว 136 ป มาแลว การรบรความหมายการใชพนทและสทธในชวงท 1 ชาวบานรบรวาเมองโบราณดงละครเปน “ปา” หรอ “ดง” หรอ “ดงทมสตวปาอย” หรอ“เมองลบแล” ทกลายเปนเรองเลาตานานและเปนชอเรยกตอมาวา “ดงละคร” ซงเปนเมองลบแลทมเสยงดนตรแววดงออกมาตามตานาน ทงนการรบรความหมายขนอยกบการใชประโยชนจากพนทเปนสาคญ โดยมชาวบานบางรายเขาไปจบสตวหรอเกบของปาและผลไมไปขาย บางรายเรมเขามาจบจองแผวถางพนทเปนทอยและททากน ชาวบานจงเรมรบรความหมายใหมในพนทดงละครวาเปน “พนทอยอาศย” และ “พนททากน” ดวย

54 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

การปรบตวและวธการแกไขในการใชพนทในชวงท 1 ในชวงนชาวบานเรมมการปรบตวใหเขากบสภาพพนททตนไดเขาไปอยอาศยและทากน จากทเปนพนทปารกรางมนายพรานหรอผมอทธพลเขามาจบจองพนทปากเปลา ทาใหชาวบานทเขามาอยใหมตองมความสมพนธทางสงคมกบผมอทธพลเหลานน และมการซอขายเพอจบจองทดน ชาวบานเรมทาการเพาะปลก ทาสวน ทานา แตพนททางกายภาพของดงละครเปนพนทดอน หรอเนนทหางไกลจากแหลงนา ทาใหชาวบานบางรายตองหาบนามาจากแหลงนาเพอนาขนไปใชในเมอง หรอบางรายตองขดบอบาดาลไวใชเอง เปนตน (2) ชวงท 2 ยคชาวบานชกชวนเครอญาต และอพยพเขามาตงถนฐานเพมขน (พ.ศ.2478-พ.ศ.2514) ชวงทสองเปนชวงทมการชกชวนเครอญาตใหเขามาอยอาศยและทากนในบรเวณรอบเนนดงละคร ชาวบานโดยรอบและภายในเมองดงละครไดชกชวนญาตใหเขามาจบจองพนทเพมขน เนองจากบรเวณชายเนนดงละครถกจบจองไปกอนหนานแลวประกอบกบทดนทวางเรมหายากขน ชาวบานรนแรกทเขามาจงมสทธเลอกพนทกอน และหาพนทเหมาะสมสาหรบการเพาะปลกขาวหรอทานา การอพยพเขามาอยอาศยและทากนของชาวบานเมองโบราณดงละคร จงเปนการชกชวนของคนทมความสมพนธทางเครอญาต แตทดนอาจไมไดอยตดหรอใกลกน เนองจากการจบจองพนททเหลออยเปนเรองยาก เพราะคนทยอยอพยพมาเพมขน นอกจากจะขอแบงปนทดนของญาต หรอการมความสมพนธจากการแตงงานกนของชาวบานในเมองดงละครจงจะมพนทอยในบรเวณเดยวกน ชวงป พ.ศ. 2478 ถอเปนชวงทภาครฐประกาศขนทะเบยนโบราณสถานแหงชาตในพนทเมองโบราณดงละคร แตจากการสมภาษณพดคยกบชาวบาน พบวาบางคนรวาพนททพวกเขาอยอาศยเปนเมองโบราณ แตบางคนกไมร สวนเรองการประกาศขนทะเบยนโบราณสถานของรฐนน ชาวบานไมเขาใจวามการประกาศขนทะเบยนตามกฎหมาย ชาวบานรแตเพยงวาพนทเมองโบราณดงละครเปนเมองเกามคนดนและคนา ในชวงนพนทเมองโบราณดงละครเตมไปดวยพชสวนพชไร ทนาและการอยอาศย โดยชาวบานดงละครสรางทอยและทดนทากนเปนทสวนเพาะปลกผลไมเปนหลก เนองจากเมองดงละครเปนทดอนและมนาไมมากนก ชาวบานจงปลกพชไร เชน มนเทศ มนสาปะหลง ถว

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 55

ถวฝกยาว พชจาพวกแตง เปนตน สวนทอยอาศยกสรางอยรวมกบพนทสวน บางรายทจบจองพนทลมไดกจะทานาและทาสวน แตพนทบานจะอยในทดอน สวนผลไมทปลกเชน มะมวง ขนน กระทอน มะปราง และสปปะรด โดยมพอคาคนกลางเขามารบซอผลไมจากชาวบานมากขน นอกจากนนชาวบานยงนยมปลกไผเลยงจานวนมาก โดยปลกเปนแนวยาวไปตามเขตของสวน บางรายปลกบนแนวคนดน โดยไมไผนชาวบานดงละครไดนามาทาเฝอก มลบงแดด ลอมเลาไก (ฉลวย จารภานนท 2516, 17) เปนตน บางครอบครวไมมพนททาสวนทาไรกจะรบจางทวไป เชน รบจางทานาเกยวขาว ทาไร ทาสวน รบทาอปกรณจบปลา เครองมอการเกษตร รบจางเผาถาน เปนตน การปลกมะปรางและมะยงชดเรมขนเมอประมาณ 60 - 70 ปกอน โดยมคนตางถนไดนาเมลดพนธมะปราง มะยงชดจากจงหวดนนทบรและสโขทยมาปลก จนกลายเปนทนยมปลกกนในเมองดงละครและบรเวณใกลเคยงเนองจากไดผลผลตดมราคา ตอมามการขดบอลกรงทเนนดงละครและขดหนบนคนดนเพอนาไปทาลกนมต โดยมกลมนายทนหรอชาวบานดงละครซอทดน หรอขอเชาทดนจากชาวบานเพอขดบอลกรงแลวนาดนลกรงไปขาย ตอมาเมอบอลกมากจงกลายเปนแหลงนาขง ชาวบานบางรายนานาไปใชในการเพาะปลก และชาวบานไดนาหนกรวดมนกอนใหญ หรอหนศลาแลงบนคนดนโบราณมาทาลกนมตขาย การรบรความหมายการใชพนท และสทธ ในชวงท 2 ในชวงนชาวบานดงละครรบรพนทของตนในหลายลกษณะ มทง “พนทบาน” หรอ “พนททากน” ซงมการแบงแยกยอยออกเปน “พนทสวน พนทนา พนทไร หรอพนทปลกผก” โดยพนทบางรายมทงทสวน ไร และบานอยในพนทเดยวกน นอกจากนชาวบานจานวนหนงยงมพนททงสองแยกจากกนเปนคนละแปลงดวย การรบรความหมายของพนททชาวบานบางรายรบรอกประการหนง คอ “พนทเมองเกา” “เมองโบราณ” เนองจากชวงทชาวบานทาสวนยกรองจะพบถวยชามเกา ๆ ลกปดหรอพระดนเผา ซงเปนเครองยนยนใหชาวบานเชอและรบรวา ดงละครเปนพนทเมองเกามากอน มบางพนททชาวบานเรยกพนททไมไดใชประโยชนและมตนไมขนรกรางปกคลม หรอบนสนคนดนทมตนไมขนปกคลมวา “ทปา” หรอ “ทดง” ซงทปาทดงนนอาจเปนพนทมเจาของตาม

56 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

กรรมสทธ แตเจาของไมไดทาประโยชนปลอยทงราง บางทชาวบานกเขาไปจบสตวหรอเกบของปาบาง และทปาทดงบนคนดนในเมองดงละครกเปนททากนหรอเปน “ทประโยชนรวมกน” ดวย นอกจากนนชาวบานยงรบรความเชอสงศกดสทธในเมองดงละครดวยวา มสงทอยรวมในพนทดวย เชน ผปา ผในดงละคร ผพอปประตทศ และสงศกดสทธทอยในดงละครทชวยปกปกรกษาและปองกนสงไมด ชาวบานบางรายเลาวา พวกโจร ขโมยทเขามาซอนในปาดงละครจะหายหรอตายไปในดงละคร2 การปรบตวและวธแกปญหาในการใชพนทในชวงท 2 ชาวบานมการปรบตวใหเขากบสภาพพนททตนอยอาศยและทากนไดดขน เนองจากพนทดงละครเปนทดอนจงนยมปลกพชสวนเกอบทกครอบครว บางรายเลอกทาไร ปลกมน ถว ประกอบกบมการแนะนาจากคนตางถนทนาเมดมะยงชดเขามาปลกในพนท จนกลายเปนผลไมทนยมปลกในดงละครในภายหลง นอกจากนยงมการนาผลไมอน ๆ ในสวนไปขาย เชน มะมวง ขนน กระทอน สวนพนทของชาวบานบางราย ททาการเพาะปลก ยกรองสวน ไร แลวพบของเกาของโบราณ ถวยชามเกา3

ชาวบานกจะเกบของโบราณนน หรอปลอยทงไวทเดม หรอนาไปรวมไวทใตตนไมใหญ (3) ชวงท 3 ยคการเขามาของนกวชาการ / การเสดจฯเขามาในชมชนของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (พ.ศ. 2515 - พ.ศ. 2532 - 2533)

ชวงนเปนชวงทเรมมการเขามาของนกวชาการ และการทางานรวมกนของชาวบานกบนกวชาการ ชวงเวลานชาวบานอยอาศยและทากนตามสภาพพนท ความเจรญของชมชนกระจกตวบรเวณชายเนนดงละครใกลวดหนองทองทราย ซงเปนศนยรวมของ โรงเรยน ตลาด สถานอนามยและสถานตารวจยอย สวนในเมองดงละครจะเปนทอยอาศย สวนผลไม มการประกอบอาชพทาไร ทาหตถกรรม และจกสาน เปนตน ชวงนเปนชวงทมการพดถงเมองดงละครในฐานะของการเปนเมองเกา มของโบราณ และตานานเมองลบแลมากขน จนมคนภายนอกเขามาตดตอขอซอของเกาจากชาวบาน โดยในป พ.ศ. 2515 พ.ศ. 2529 และ พ.ศ. 2532 - 2533 มนกวชาการจากคณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากรและกรมศลปากร4เขามาศกษาทางโบราณคด ทาใหชาวบานในพนทดงละครตระหนกวาพนททชาวบานอาศยอยเปนพนทเมองโบราณ มคนาคนดนลอมรอบ และมโบราณวตถจานวนมาก ทาใหสถานะความเปนเมองโบราณเรมเปนทรจกของชาวบานดงละครและคนภายนอกมากขน รวมทงชาวบานไดเขา

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 57

รวมในการศกษาวจย และรบจางทางานกบคณะอาจารยทเขามาสารวจและขดคนทางโบราณคดดวย

การเสดจพระราชดาเนนของสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (สมเดจพระเทพฯ) และการเรมตนของโครงการอนรกษและการพฒนาพนทเมองดงละคร ในป พ.ศ.2529-2532 เปนชวงทสมเดจพระเทพฯ ทรงเปนผอานวยการกองวชาประวตศาสตร สวนการศกษา โรงเรยนนายรอยพระจลจอมเกลาฯ พระองคทรงมพระดารใหมการประชมสมมนาวชาการทางประวตศาสตรของเมองนครนายกในป พ.ศ. 2532 ในชวงนจงมการสารวจและศกษาพนทประวตศาสตรในจงหวดนครนายกอยางละเอยด โดยเฉพาะในบรเวณเมองดงละคร กรมศลปากรจงเขามาศกษาทางวชาการในป พ.ศ.2532 - 2533 ในชวงระยะเวลาน สมเดจพระเทพฯ ทรงนาคณะผเขารวมสมมนาวชาการ เรอง ภาษากบประวตศาสตรไปทศนศกษาทเมองดงละคร 2 ครง ในชวงมการขดคนทางโบราณคด ชาวบานดงละครจงทงดใจทพระองคเสดจฯมาพรอมกบความรสกกลว เพราะเขาใจวาทานจะมาเวนคนทดน สมเดจพระเทพฯ ทรงมพระดารสใหอนรกษและพฒนาเมองดงละครในดานเศรษฐกจและสงคม ทาใหชวงระยะเวลานนภาครฐและสวนราชการทเกยวของเขามารวมจดการพนทดงละครมากขน อาท โครงการเกยวกบงานโบราณคด การศกษาเรองธรณสงแวดลอม หรอการศกษาเรองประวตศาสตร เปนตน โดยหนวยงานหลกทเขามาศกษาในพนทเมองโบราณดงละครไดแก กรมศลปากร โรงเรยนนายรอยพระจลจอมเกลาฯ หนวยงานในจงหวดนครนายก เชน ธนารกษจงหวด สานกงานทดนจงหวด อาเภอเมอง ปาไมจงหวดและสานกงานทองเทยวจงหวด เปนตน ทาหนาทรบผดชอบเรองการควบคมดแลไมใหมสงกอสรางขนาดใหญ และการปองกนไมใหมการลกลอบขดของโบราณหรอขดดนลกรงในเขตเมองดงละคร รวมทงดแลปองกนการตดตนไมใหญและการกอสรางแหลงทองเทยว เมองดงละครเรมกลายเปนแหลงทองเทยว ภายหลงจากการเสดจเขามาของสมเดจพระเทพฯ ควบคกบการทาพนทดงละครใหอยใน “โครงการอนรกษและพฒนาเมองดงละคร” ทาใหภาครฐเรมหนมาใหความสนใจศกษาเมองโบราณดงละครมากขน มการเผยแพรและพฒนาเมองดงละครใหเปนแหลงทองเทยวแหงหนงของจงหวดนครนายก จงเปนชวงทมนกทองเทยว หรอคนนอกพนทเขามาชมโบราณสถานและสวนผลไมในเมองดงละคร เมอชาวบานเหนวามนกทองเทยวมากขนจงนาผลไมจากสวนมาวางขายหนาสวน หรอบรเวณหนาโบราณสถานดานทศเหนอมากขนดวย บางบานกทาขนม ขาวแกงมาวางขาย เมองดงละครจง

58 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เปนทรจกของคนในชมชนและคนนอกชมชน ในเรองการมาเทยวปาดงทมความรมรนพรอมกบตานานและชอทแปลกห การรบรความหมายการใชพนท และสทธในชวงท 3 ในชวงเวลานชาวบานดงละครรบรความหมายพนทของความเปนเมองเกา เมองโบราณมากขนจากการทภาครฐและนกวชาการไดเขามาใหความรในพนท ดานประวตความเปนมาและสรางความหมายใหมในพนทวา “เปนพนทอนรกษ” หรอ “พนทมรดกของชาต” หรอ “พนทโบราณสถาน” แตอยางไรกตามชาวบานกยงรบรวาพนทสวนใหญเปน “ทบาน ทสวน ทไร ทนา” ของพวกเขาอย และบรเวณทไมไดใชประโยชนหรอพนทมตนไมขนปกคลมบนคนดน กยงคงเปน “ทปา” “ทดง” ของชาวบานอย สวนในเรองสทธ ชาวบานรบรวาตนมสทธหรอทชาวบานเรยกวา “ปกครอง” หรอ “สทธปกครอง” ในทอยททากนของตน เนองจากชาวบานมเอกสารสทธ โฉนดทดน น.ส.3 และ ส.ค.1 อาศยการทภาครฐเขามาหรอทชาวบานเรยกวา “หลวง” หรอ “ทางการ” มาควบคมดแลพนททตนอาศยอยนน ชาวบานเหนวาสามารถเขามาในพนทของตนเองเมอใดกได แมบางครงจะรสกไมพอใจตอการเขามาของภาครฐ แตกจาเปนตองยอมรบสทธของภาครฐทเขามาจดการในพนท เชน การเขามาขดคนทางวชาการในพนทบานหรอสวน หรอการทาปายปกไวหนาบานเจาของท โดยภาครฐไดขออนญาตเจาของทดนนน ๆ ดวย นอกจากนชาวบานยงรบรเรองความเชอสงศกดสทธในเมอง โดยชาวบานมความเชอวาพนทของตนอยอาศยหรอทากนเปน “ทของพอป” หรอ “ทของเจาพอประตทศ” ดวย โดยชาวบานเชอและรบรวาตงแตบรเวณในเมองโบราณ คนาคนดน จะมเจาพอประตทศหรอพอปเฝาดแลอย และทเจาแมบอนาทพย หรอ “ทเจาแมนาทพย” อยบรเวณบอนาทพยในทองคหรอคนาโบราณ วธคด ความเชอตาง ๆ ในการแกไขปญหาในชวงท 3 ในชวงนชาวบานจะมวธในการแกไขปญหาทเกดขนจากการเขามาของภาครฐ นกวชาการ ทเขามาจดการพนทดวยวธคดและความเชอตาง ๆ ดงน (1) วธคดทวาพนทเปนของหลวงของราชการ หรอภาครฐมอานาจมสทธชอบธรรมในการจดการพนท โดยชาวบานผสงอายประมาณ 50 - 60 ปขนไป จะมความคดใหทดนถกกนไปเปนทหลวงหรอของราชการได เนองจากหลวงมอานาจเขามาจดการในพนท

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 59

(2) วธคดทวายอมสญเสยบางหรอยอมรบผลกระทบเพอทจะเปนประโยชนกบตนหรอชมชนในอนาคต ชาวบานบางรายคดวาภาครฐเขามาจดการเพอนาความเจรญเขามาดวย เชน ถนนหนทาง หรอการทองเทยว การปรบตว และวธการแกไขปญหาในการใชพนทในชวงท 3 จากการศกษาพบวาชาวบานมทงการปรบตวตามสภาพแวดลอมตามปกต คอ อยและกนตามปกต ปรบตวตามระเบยบทภาครฐตงไว เชน มการขดบอนาเพอใชนาเพราะอยบนทดอน หรอชาวบานทเจอของโบราณและเคยนาของโบราณไปขายกจะเกบหรอสงของใหนกวชาการไป ชาวบานทขดดนลกรงกเลกทา นอกจากนนบางรายเรมมการปรบตวทจะเขาใจรบรเรองเมองโบราณมากขนและเขารวมทางานกบภาครฐหรอนกวชาการ หรอบางรายเกดความกลววาทดนจะถกเวนคนจงหาทางปองกน เนองจากชวงระยะนมทงนกวชาการ ภาครฐ และชนชนนาเขามาในพนทบอยครง ชาวบานทอยในเมองโบราณจงรสกหวาดระแวงและกลววาพนทจะถกเวนคน บางรายจงวางเฉยไมเขารวมกบภาครฐ เปนตน นอกจากนนยงพบการปรบตวของชาวบานเมอมนกทองเทยวเขามาในพนท ดวยการสรางรายไดจากการขายของ ขายผลไม หรอเมอนกทองเทยวเขามาสอบถามขอมลของเมองโบราณกจะตอบคาถาม หรอใหขอมลเกยวกบเมองดงละคร ทงตานานและประวตตาง ๆ เปนการปรบตวเปดรบบคคลภายนอกมากขน (4) ชวงท 4 ยคการกนเขตพนทเมองโบราณ ( พ.ศ. 2533 - 2534) ชวงกนเขตพนทเมองดงละคร เมอเรมม ”โครงการอนรกษและพฒนาเมองดงละคร” ของภาครฐภายหลงจากการเสดจฯ เยยมชมชนดงละครของสมเดจพระเทพฯ ซงเปนสวนหนงของโครงการสนองแนวพระดาร ทาใหหนวยงานภาครฐหลายหนวยงานเรมเขามาในพนทเมองโบราณดงละครมากขน ในชวงป พ.ศ. 2533 - 2534 จงเรมมการกนเขตโบราณสถานใหชดเจนยงขน โดยมหนวยงานภาครฐ ไดแก กรมธนารกษ จงหวดนครนายก กรมทดนและกรมศลปากร เขามาควบคมจดการการใชพนทราชพสด ไดแก บรเวณคเมองกาแพงเมองโบราณ หรอคนาคนดนโบราณ และโบราณสถานดานทศเหนอ ในชวงทสจงเปนชวงสาคญทกอใหเกดปญหาและผลกระทบทงตอชาวบานและภาครฐ เนองจากการกนเขตพนทชาวบานบนแนวคนดนหรอกาแพงเมอง ซงเปนสวนของโบราณสถานนน ทาใหชาวบานหลายรายทมทอยและททากนตองถกตดพนทออกใหเปนสวนของคนดนเดม

60 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

หรอเปนทของหลวง หรอทชาวบานเรยกวา “เวนคนทดน” ซงถกยนยนในทดนตามเอกสารสทธโฉนดทดน แตชาวบานบางคนยงไมใหสอบแนวเขตทดนทถอเอกสาร สค.1 หรอ นส.3 โดยบางรายทถกเวนคนสงผลใหทดนหายไป 10 - 20 ตารางวา หรอมากกวา 100 ตารางวา จงเปนปญหาททาใหเกดการเปลยนแปลงตออนาคตของชาวบานดงละครทกระทบตอการถอครองพนทอยอาศยหรอพนททากน ในขณะทบางรายกยนดมอบทดนบางแปลงใหแกภาครฐเพอเปนเขตโบราณสถาน เนองจากพบรองรอยศาสนสถานจนมการอนรกษและเปดเปนโบราณสถานใหเขาชมในปจจบน เชน ทโบราณสถานทศเหนอหมายเลข 1 และ 2 ในการกนเขตโบราณสถานเมองดงละครมเงอนไขกาหนดจดให ขอบเขตสนคนดนโบราณ หรอกาแพงเมองจากจดกงกลางประมาณ 15 - 20 เมตร และแนวคนาโบราณขอบเขตถงชายขอบคนดนโบราณทงสองขาง รวมทงกนเขตโบราณสถานดานทศเหนอ และสระนาโบราณ ภาครฐกบเงอนไขและระเบยบในการกนเขตและควบคมพนท โดยจะมเงอนไขและระเบยบของหนวยงานกรมธนารกษ กรมทดนและกรมศลปากร ซงแตละหนวยงานมระเบยบทเกยวของกบการใชพนทดงน กรมธนารกษ เปนเจาของทราชพสดหรอในพนทนคอคนาคนดนโบราณทาหนาทควบคมสงปลกสรางตาง ๆ ในพนท และระวงชแนวเขตทดนทราชพสด ระเบยบของกรมทดน มาตรา 9 แหงประมวลกฎหมายทดน มระเบยบตงแตการยนขอทารงวดทดน5 โบราณสถาน โบราณวตถ ศลปวตถ และพพธภณฑสถานแหงชาต พ.ศ. 2504 ฉบบแกไขเพมเตม พ.ศ.2535 หมวดท 1 มาตรา 7 มาตรา 7 ทว มาตรา 9 มาตรา 106 เปนตน ทาหนาทควบคมดแลพนทเมองโบราณดงละคร โบราณสถาน คนาคนดนโบราณ และมขอตกลงทเจาหนาทไดขอความรวมมอชาวบานวาสามารถเพาะปลกพชหรอปลกตนไมยนตนได แตขอไมใหตดตนไมใหญและรกษาพชสมนไพร ปญหาและผลกระทบของชาวบานจากการกนเขตพนทของภาครฐ ไดแก (1) ปญหาเรองการสญเสยทดนและกรรมสทธครอบครองทดน ชาวบานดงละครสวนใหญเขามาจบจองทดนทากนและอยอาศยกอนการประกาศขนทะเบยนโบราณสถานดงละคร เมอป พ.ศ. 2478 โดยชาวบานมเอกสารสทธทง ส.ค.1 น.ส.3 น.ส.3ก และโฉนดทดน ในบรเวณรอบดงละคร พนทภายในเมอง และบางสวนของคนดนโบราณ จนกระทงเมอมการเขามาของภาครฐเพอกนขอบเขตพนทโบราณสถานตงแตป พ.ศ. 2533 เปนตนมา กรมศลปากร กรมธนารกษ รวมกบกรมทดนเขามาปกหมดกนเขตโบราณสถานบรเวณคนาคนดนโบราณ ซงปรากฏวามพนทของชาวบานทอยบนคนดนบางสวนไดถกกนเขตใหเปนพนทของหลวงหรอของ

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 61

รฐไป ในบางรายมบานเรอนอยบนคนดนทถกกนเขตรวมอยดวย หรอทชาวบานเรยกวา “ถกเวนคนทดน” ซงทาใหกรรมสทธทดนทชาวบานเคยมสทธเปนเจาของนนหมดไปหรอลดนอยลง ทงทดนทมบานเรอนอยอาศยหรอทดนทากน ทบางรายถกกนเขตจนจานวนพนทเหลอนอยลง7

(2) ปญหาเรองสทธการใชพนท ชวงกอนมการกนเขตพนท ชาวบานดงละครสามารถทากจกรรมในพนทของตนไดอยางอสระ แตภายหลงจากทมการกนเขตพนทจากภาครฐแลว ทาใหสทธในการใชพนทของบางรายลดนอยลง หรอชาวบานตองดาเนนการขออนญาตในการทากจกรรมบางอยางบนพนทตามเงอนไขและขอตกลงทภาครฐไดแจงแกชาวบาน อาทเชน การปลกสรางบาน อาคารตาง ๆ หรอการปรบไถพนท การขดดนทาบอนาบาดาล การขดดนลกรง การขอมเสาไฟฟา การขดวางทอประปา การทาถนนลาดยางหรอลาดลกรง เปนตน ชาวบานจะตองขออนญาตจากภาครฐกอน ยกเวนการเพาะปลกหรอการประกอบอาชพทไมตองขออนญาต (3) ปญหาเรองการแบงแยกทดนหรอการซอขายทดน บรเวณพนททมผลกระทบตอชาวบานในเรองการแบงแยกทดน คอ บรเวณทดนทอยตดหรออยในเขตโบราณสถานทงบนคนดนโบราณและภายในเมองดงละคร โดยทดนบรเวณดงกลาวไมสามารถโอนหรอแบงแยกทดนใหกบบคคลอนไดและไมสามารถซอขายทดนได นอกจากสบทอดตามมรดก แมวาทดนบรเวณดงกลาวเกอบทงหมดจะมเอกสารสทธเปนโฉนดทดนแลวกตาม แตชาวบานกไมสามารถแบงแยก ทดนเปนแปลง ๆ ไดเชนในกรณตองการแบงใหลกหลาน8 หรอในบางรายมทดนเปน น.ส.3 หรอ ส.ค.1 กไมสามารถแบงทดนหรอโอนทดนได นอกจากกระทาโดยปากเปลา

(4) ปญหาเรองตดตนไมใหญ แตเดมชาวบานดงละครทอยบรเวณในเมองดงละครและบนคนดนสามารถใชประโยชนจากตนไมตาง ๆ ทงในดานการประกอบอาชพ การปลกบานเรอน เปนตน เมอมการเขามาควบคมพนทของภาครฐจงกาหนดเงอนไขใหชาวบานดงละครรวมกนอนรกษตนไมหายาก และตนไมยนตนขนาดใหญใหคงอย สงผลกระทบตอชาวบานบางรายทประกอบอาชพเผาถาน เหลาไมไผขาย หาหนอไม ตดตนไมขาย หรอชาวบานทตดไมมาใชประโยชนในการปลกบานกไมสามารถทาไดเหมอนแตกอน โดยผทมผลกระทบมากทสดคอผม อาชพเผาถานทตองเปลยนไปรบซอไมจากบรเวณอนแทน จากการศกษาชาวบานบางรายมองวา ตนไมบางตนจาเปนตองตดทงเนองจากตนไมนนไมไดใหประโยชนกบตนแลว เชน ขนน

62 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

พนบาน กระทอน ทขายผลผลตไมไดราคาสง และตองการปลกพชเศรษฐกจอนทดแทน แตปจจบนไมสามารถตดทงไดเหมอนแตกอน เปนตน การรบรความหมายการใชพนทและสทธ ชวงท 4 การรบรความหมายการใชพนทของชาวบาน เมอมการกนเขตรงวดทดนโบราณสถานน ทาใหชาวบานรบรเพมขนวา ภาครฐมการแบงแยกพนทออกเปนสวน ๆ ตามสทธและอานาจของรฐ ไดแก “เปนทของชาวบาน” หรอ “ทบานททากน” หรอ “เปนทของกรมศลป” สวนบรเวณทถกกนพนทออกจากพนทบานหรอททากน ชาวบานจะรบรในความหมายวา “ทถกเวนคน” หรอ “ถกยดท” ชาวบานเขาใจวาพนททถกกนเขตแลวเปน “ทกรมศลป”9 แมวากรรมสทธในทดนนนไดกลายเปนของรฐแลว แตชาวบานยงคงเขาใจวาเปนทบานของตนอย โดยภาครฐไดเขามาอธบาย ชแจง ทาความเขาใจ พนทในสวนทถกกนเขตวา ชาวบานสามารถเพาะปลกตนไมและเกบผลผลตไดเหมอนเดมตามปกต แตหามซอขายทดน ชาวบานจงรบรวาพนททบซอนสวนนนเปนทของตนทบซอนกบของทรฐ อยางไรกตาม ชาวบานยงรสกถงสทธทตนเองไมสามารถมสทธเหนอทดนของตนอยางสมบรณและไมอาจทาอะไรในทดนของตนเองไดเหมอนเดม การรบรเรองสทธในการใชทดนของชาวบานในชวงน ชาวบานจะเรยกการเปนเจาของทดนวา “มสทธปกครอง” หรอ “ปกครอง” ซงภาครฐไดเขามาใชสทธในชวงเวลานมากทาใหชาวบานรสกไมพอใจและตองยอมรบสทธในการจดการของรฐในกรณการกนเขตทดน จากการศกษาพบวา ชาวบานบางรายยอมรบสทธของรฐในการใชทดน แตชาวบานทอยในกลมวยทางานมอาชพรบราชการ ทางานในเมอง หรอกลมทไดรบการศกษาสงตงแตระดบมธยมขนไปจะเปนกลมทรบรเรองสทธการใชประโยชนทดนของตนมากขน โดยจะแสดงทาทตอภาครฐวาพวกเขาไมยอมรบสทธทภาครฐเขามาควบคมจดการพนทแตเพยงฝายเดยว และแสดงตวในเรองการเรยกรอง การแสดงสทธทอาจจะถกละเมดในการใชทดน หรอผลกระทบตอสทธทตนสญเสยในการใชพนทไป โดยจะมวธการแสดงออกหรอทาทการปฏบตในรปแบบตาง ๆ แตยงไมถงขนรนแรงมากนก เชนการรวมกลมกนจดชอเรยกรองภายในกลมทไดรบผลกระทบจากการสญเสยทดน หรอทบาน ททากนของครอบครว หรอแสดงความคดเหนเรองการทางานของภาครฐ เปนตน

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 63

วธคด ความเชอตางๆในการแกไขปญหา ชวงท 4 ในชวงเวลานชาวบานดงละครมวธคดการแกไขปญหาหลากหลายรปแบบจากการเขามาของภาครฐ อาทเชน วธคดในเชง “อคต” การไมยอมรบ การเรยกรองสทธ ตอตาน รวมกลม ฟองรอง จากการจดการพนทของภาครฐทาใหชาวบานบางกลมทไดรบผลกระทบเรองพนท เกดวธคดในเชง“อคต” กบภาครฐ มความรสกไมพอใจตอการเขามาจดการดแลควบคมของภาครฐ โดยเฉพาะอยางยงการควบคมการใชพนทหรอการทากจกรรมตาง ๆ ในเมองโบราณ ทาใหชาวบานมความคดไมยอมรบนโยบายหรอการกระทาของภาครฐ บางรายแสดงออกถงความไมพอใจอยางชดเจน กรณสาคญทชาวบานเกดอคตมากคอเรองการกนเขตโบราณสถาน ทาใหชาวบานสวนหนงเกดความคดรวมกน หรอระบบคดแบบเดยวกน ซงเปนความคดเรองการเปนผไดรบผลกระทบและเสยผลประโยชนเหมอนกน วธคดนจงนาไปสกระบวนการคดทมการรวมกลมกน พดคย ประชมรวมกนเพอหาวธการแกไข และการรวมลงชอแลวสงรายชอไปทผใหญบาน อบต.ดงละคร แตเหตการณนไมไดมผลตอเนองไปไกลเนองจากชาวบานไมไดตามเรองตอ โดยชาวบานมความคดวาจะรอเรองไปกอน หรอรอดทาทของภาครฐ ซงภาครฐกยงคงใหสทธชาวบานเหมอนเดมในดานการอยอาศยและการทากน แตมบางรายมความคดวา หากเมอใดทตนเองไดรบผลกระทบรนแรงเชน ถกไลทหรอถกเวนคนทดนจนหมด ชาวบานจะฟองรอง หรอรองเรยนถงสมเดจพระเทพฯ วธคดประนประนอม ยอมรบ ขอใหหนวยงานภาครฐเขามาพดคย ชาวบานดงละครบางรายทไดรบผลกระทบเรองการใชพนท มความคดในการพดคยตอรองหรอเจรจา หรอประนประนอมกบภาครฐ ในกรณการกนเขตทดนหรอการใชประโยชนทดน ชาวบานทมบานอยอาศยในแนวกนเขตคดวาตองมการเจรจาขอใหสามารถอยอาศยตอ อยาไลรอ หรอขอตอเตมบานได หรอบางรายยอมใหภาครฐกนทดนของตนได แตขอตดตนไมบางหากเกดความจาเปน หรอขออนญาตขดบอบาดาลในเมองโบราณเพอตอบสนองความจาเปนเรองนา โดยชาวบานยอมทาหนงสอขออนญาตเพอใหภาครฐเขามาพจารณา และพดคยกนอยางประนประนอม เปนตน วธคดทยอมรบการสญเสยบาง หรอยอมรบผลกระทบบาง เพอประโยชนทจะเกดขนกบตนหรอชมชนในอนาคต โดยคดวาภาครฐจะนาความเจรญตามมา เชน เรองถนน ชาวบานบางสวนมความคดวาการเขามาของภาครฐจะทาใหมการพฒนาพนทในเมอง ทาให

64 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ทดนเกดความเจรญมราคาสงขน หากมถนนตดเขามา กจะทาใหการเดนทางสะดวก มการขนสงผลผลตทางการเกษตรหรอพชสวนไดงายขน เปนตน จากวธคดในชวงนแสดงถงความคดของชาวบานทมทงเหนดวย และไมเหนดวย ตอการเขามาของภาครฐในการจดการพนท โดยผศกษามองวา หากชาวบานไดรบผลประโยชน หรอ ไมไดเสยผลประโยชน กจะเหนดวยกบภาครฐ แตหากชาวบานไดรบผลกระทบ หรอเสยผลประโยชน กจะไมเหนดวยกบภาครฐ แตมบางกรณการไมพอใจ หรอ ไมเหนดวยกสามารถเกดขนได จากการทเครอญาตไดรบผลกระทบ หรอเสยผลประโยชน แมครอบครวของชาวบานทไมเหนดวยนน อาจไมไดรบผลกระทบใด ๆ เลยกตาม การปรบตว และการแกไขปญหาในการใชพนท ชวงท 4 การปรบตวของชาวบานจะแสดงออกผานทาทการตอรองเจรจา การแสดงทาทไมพอใจและหาวธการแกไข การจบกลมคยกน การรวมกลมกนเพอลงชอ เรยกรอง การแสดงทาทการประนประนอม ชแจงกนของทงสองฝาย การทะเลาะมปากเสยงของตวแทนชมชน การวพากษวจารณแสดงความคดเหนตอการปฏบตงานของภาครฐ รวมไปถงการแอบกระทาสงทภาครฐหามมใหกระทาเชน การขายทดน การตดตนไม เกบของเกา เปนตน (5) ชวงท 5 ยคการเขามาจดการพนทของภาครฐ ภาคทองถน และชาวบาน (หลงพ.ศ.2533 - 2534 – ปจจบน (พ.ศ. 2551) ในชวงน ภาครฐเขามาจดการพฒนาพนทเมองโบราณดงละครใหเปนแหลงทองเทยว แหลงเรยนรทางประวตศาสตรโบราณคด หรอมการพฒนาชมชนใหมความเปนอยทดขนโดยไดพฒนาเรองระบบสาธารณปโภคหรอสงอานวยความสะดวกตาง ๆ อาทเชน มการทาถนนเขาเมองโบราณ เพอความสะดวก ตอการสญจรของคนในชมชน และ การเขามาของนกทองเทยวสแหลงเมองโบราณสะดวกยงขน ในชวงป พ.ศ. 2535 - 2536 ไดมการพฒนาเมองโบราณดงละครเปนแหลงเรยนรทางวชาการ โดยกรมศลปากรไดสรางอาคารนทรรศการเกยวกบเมองโบราณดงละคร บรเวณโบราณสถานดานทศเหนอ อกทงมการพฒนาดานวชาการอยางตอเนองในป พ.ศ. 2537 จนกระทงปพ.ศ. 2546 - 2547 มการขดคนทางวชาการ และการขดลอกคนาโบราณ

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 65

นอกจากนน ในชวงป พ.ศ. 2538 - 2539 กรมศลปากรไดรเรมการทาปายหนาบานของชาวบาน แสดงประวตเจาของพนททเคยอนญาตใหมการขดคนทางวชาการ หรอการทาปายแสดงตาแหนงหรอปายบอกลกษณะหลกฐานทางโบราณคดทพบในพนทของชาวบาน รวมทงปายชอตนไมและสรรพคณของตนไม เพอเปนการสงเสรมการทองเทยว การเรยนร และการอนรกษทงทางโบราณคดและพฤกษศาสตร เปนตน รวมทงไดจดทาทางจกรยานบรเวณรอบเมองดงละครและบนสนคนดนโบราณเพอสนบสนนการทองเทยวเชงนเวศและแหลงเรยนรทางวฒนธรรมควบคไปดวยกน ในป พ.ศ. 2546 กรมศลปากรไดมการปรบเปลยนหนวยงานดแลรบผดชอบพนทเมองโบราณดงละคร โดยเปนการปรบเปลยนโครงสรางการดแลพนทโบราณสถานใหม จากเดมสานกศลปากรท 5 ปราจนบร เปลยนเปนสานกศลปากรท 3 พระนครศรอยธยามาดแลพนทเมองโบราณดงละคร ซงทาใหนโยบายหรอแผนปฏบตงานในเมองโบราณดงละครปรบปรงหรอเปลยนแปลงจากเดมบางเรอง อาทเชน การเขามาดแลรบผดชอบมความถนอยลง เนองจากอปสรรคในดานระยะทางทมากขน หรอการใชระยะเวลามากขนในการเดนทางมาเมองโบราณของสานกทตงอยในจงหวดพระนครศรอยธยา ในป พ.ศ. 2551 - 2552 กรมศลปากรรวมกบมหาวทยาลยศลปากรดาเนนการจดทาแผนแมบทเมองดงละคร มการทาประชาพจารณใหชาวบานหรอชมชนดงละครเขามามสวนรวมแลกเปลยน และแสดงความคดเหนตอแผนแมบทฯ โดยเฉพาะการทาความเขาใจและแลกเปลยนความเหนเรองการกาหนดพนทแบงเปนโซนในการใชประโยชนทดนทเมองโบราณดงละคร การจดการของทองถนและชาวบานทรวมกนจดการพนทเมองโบราณดงละคร ทสงผลตอการเปลยนแปลงดานการปกครอง เศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรม คอ ในป พ.ศ. 2539 ตาบลดงละครไดมการเพมหมบานขนจาก 12 หมบานเปน 13 หมบาน ทาใหชาวบานมการเปลยนแปลงเขตหมบานขน และในชวงป พ.ศ. 2537 - 2542 สภาตาบลดงละครมการเปลยนการปกครองเปนองคการบรหารสวนตาบลดงละคร ซงเปนหนวยงานทมบทบาทหลกในการดแลชาวบานชมชนดงละครหลายเรอง ทงดานนโยบายและภาคปฏบต ป พ.ศ. 2540 เปนตนมา ชาวบานดงละครรเรมแปรรปผลไมดอง ผลไมแชอม จากการ

66 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ทชมชนมผลไมปรมาณมาก เชน มะมวง กระทอน มะปราง ชาวบานจงนาผลไมมาดอง หรอ แปรรปและขาย โดยอาศยนโยบายของทองถนและภาครฐสนบสนนสนคาพนเมองหรอ OTOP จงเกดกลมแมบานทาผลไมดอง หรอผลไมแปรรปของดงละครขน ชวงป พ.ศ. 2542 ในสวนของทองถนและชาวบานดงละครเกดแนวคดเรองการสรางเมองโบราณดงละครใหเปนแหลงพนทศกดสทธและแหลงทองเทยว โดยเฉพาะบรเวณพนทพเศษ ไดแก บอนาทพยศกดสทธ เปนบอนาธรรมชาตทมนาซมออกมาตลอดทงป แตเดมชาวบานใชอาบและดมกน จนกระทงมคนใชนาแลวเกดโชคลาภ และหายจากอาการปวย คนในชมชนจงนบถอและเรยกขานวา “บอนาทพย” ตอมาทางอบต.ดงละครและนายอาเภอเมองนครนายก ไดทาพธตกนาจากบอนาทพยไปประกอบพระราชพธหลวง หลงจากนนชาวบานจากตางถนกเรมเขามาเพอตกนาจากบอนาทพย จนกลายเปนจดทองเทยวอกแหงหนง ตอมาในชวงป พ.ศ. 2545 เปนตนมา เกดการสรางประเพณขนใหมในบรเวณโบราณสถานทศเหนอ ไดแก ประเพณมาฆบชาปรมศรดงละคร ซงเปนแนวคดทนายอาเภอและชาวบานดงละครไดนาลกษณะการจดงานในวนมาฆบชาแบบทเมองศรมโหสถ จงหวดปราจนบร โดยมการทาบญเลยงพระ กวนขาวทพยและเวยนเทยนทโบราณสถานเมองดงละครขน จนกระทงปจจบนวดในชมชนดงละครและชาวบานเปนผจดงานและทากจกรรมเองอยางตอ เนอง บรเวณโบราณสถานทชาวบานมองวาเปนสถานทศกดสทธทางพทธศาสนามอายเกาแกหลายพนปเหลอรองรอยเพยงแนวกาแพงอฐและหลมศลาแลงทมสถปขนาดเลกอยภายใน ในชวงป พ.ศ. 2546 - 2547 ชาวบานดงละครบางกลมสรางศาลพอปประตทศและสรางสานกสงฆของพระนอกชมชนทบรเวณคนาคนดนโบราณ จากการรเรมของชาวบานทตองการสรางสถานทศกดสทธขนในเมองโบราณ โดยสรางในพนททภาครฐไดกนสวนเปนเขตโบราณสถานหามกอสรางอาคารใด ๆ แตชาวบานไดรวมกนสราง โดยไมเกรงกลวภาครฐ โดยปจจบนศาลพอปยงคงอย ชาวบานตางเขามากราบไหวจนมการจดงานทาบญศาลพอปขนทกป สวนสานกสงฆกถกทงรางไปจากความขดแยงของพระสงฆกบชาวบานในชมชน

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 67

การรบรความหมายการใชพนท และสทธในชวงท 5 ชาวบานรบรความหมายของการใชพนทในชวงหลงการกนเขตทดนโบราณสถาน ไดแก พนททเปน “ทของชาวบาน” “ทบานททากนของตน” หรอ “ทของกรมศลป” และ “ทถกเวนคน” “ทถกยด” หรอ “ถกยดท” ซงชาวบานยงคงอยอาศยและทากนในทเดมอย เพยงแตในใจลก ๆ ยงคงหวาดระแวงตอการจดการของภาครฐวาจะเปนอยางไรตอไป แมวาภาครฐยงคงใหสทธในการเพาะปลกตนไมหรอเกบผลผลตในสวนพนทถกเวนคนนนตามปกต แตในบางครงชาวบานกยงคงปฏบตนอกเงอนไขทภาครฐใหสทธ เชน แอบปลกสรางบานหรอตอเตมโดยไมบอกภาครฐ หรอตดตนไมใหญไปใช เปนตน การเขามาจดการพนทของภาครฐในพนทดนอยอาศย และทากนททบซอนกบพนทโบราณสถานบรเวณคนดนโบราณนน แมชาวบานบางรายจะแสดงการยอมรบตอการจดการของภาครฐ แตในใจลก ๆ ยงคงรสกถงความไมพอใจ หวาดระแวง และกลววาจะถกยดทหรอถกเวนทดนคนเขาหลวงเพมอก วธคด ความเชอตางๆในการแกไขปญหา ชวงท 5 จากปญหาและผลกระทบทชาวบานบางสวนไดรบจากการจดการของภาครฐ ภาคทองถน สงผลใหชาวบานดงละครตองปรบตว แสดงทาท หรอปฏบตตวเพอแกไขปญหาตาง ๆ โดยมวธคดของการแกไขปญหาทหลากหลายในแตละบคคล แตละครอบครว ดงตวอยางวธคดบางประการ ดงน วธคดทวาทาอยางไรใหเสยผลประโยชนนอยทสด หรอเกดความเสยงนอยทสด วธคดนเปนวธการแกปญหาหนงของชาวบานทไมกอใหเกดความเสยงแกตนเองและครอบครวมากเกนไป ซงความเสยงจะมผลกระทบตอสถานภาพความมนคงของครอบครวทงในเรองความเปนอยและการทามาหากนในทดนของชาวบาน เชน การคดวา “ไมใหความรวมมอกบภาครฐ” หรอ “วางตวเฉย” หรอ “ไมสนใจ ไมยงเกยวกบการเขามาของนกวชาการหรอภาครฐ” ซงวธคดนทาใหชาวบานคดวาสงผลใหเกดความเสยงนอยลงตอสถานภาพความเปนอยของครอบครว10 วธคดประนประนอม และขอใหภาครฐเขามาทาความเขาใจ วธคดลกษณะนยงปรากฏจนถงปจจบน โดยชาวบานบางรายทไดรบผลกระทบเรองทดนทาใหเกดความคดเรองการพดคยเจรจา หรอทาใหเกดการประนประนอมขนทงสองฝาย ดงกรณพนทถกกนเขต ชาวบาน

68 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

มวธคดทจะตองทาใหตนและครอบครวยงสามารถอยอาศย ทากนได กจะปฏบตตามเงอนไขบางอยางของภาครฐ เชนกรณเรองตอเตมซอมแซมบาน หรอตดตนไมทจาเปน กจะสงหนงสอขออนญาตกอน เพอใหภาครฐทาความเขาใจถงความจาเปนในการขออนญาต วธคดเชง “อคต” การไมยอมรบ รอดทาทและเรยกรองสทธ วธคดนเกดในชาวบานบางสวนทไดรบผลกระทบในเชง“อคต”กบภาครฐทเกดความรสกไมชอบ ไมพอใจตอการเขามาจดการควบคมการใชพนท หรอการทากจกรรมบางอยาง โดยบางรายแสดงออกถงความไมพอใจในประเดนทชาวบานและครอบครวเสยผลประโยชนเรองทอยอาศยและทดนทากน ซงวธคดนนาไปสกระบวนการคดตงแตการรอดเหตการณ ดทาท หรอการเงยบเฉยไปกอนเพอรอดทาทของภาครฐ การพดคยในครอบครวหรอเครอญาต และมการลงชอรวมกลมกน แมวาปจจบน ภาครฐยงคงใหสทธชาวบานบางสวนเหมอนเดมอย แตชาวบานมความรสกถงความไมเสถยรภาพของครอบครว จงมความคดวา หากเกดเหตการณทไดรบผลกระทบรนแรง เชนการเวนคนจนหมด หรอถกไลใหไปอยอน ชาวบานบางรายมความคดจะฟองรองหรอรองเรยนถวายฎกาตอสมเดจพระเทพฯ วธคดทคนกบเมองเกาหรอโบราณสถานอยรวมกนได ซงเปนแนวความคดทสวนทางกนของภาครฐและชาวบาน โดยภาครฐจะมองถงการอนรกษใหคงสภาพเดมมากทสด โดยแยกคนและโบราณสถานออกจากกน แตวธคดของชาวบานดงละครมองเรองการใชพนทไมไดแยกสวนกน ดงกรณทดนทากน หรอบานทอยอาศยอยในบรเวณโบราณสถาน โดยชาวบานคดวาตนและครอบครวอยคกบเมองเกามายาวนานและสามารถอยรวมกนได ภาครฐไมควรแยกคนออกจากเมองเกา ซงปจจบนมการประนประนอมของภาครฐและชาวบานดงละคร ในกรณพนทใกลโบราณสถาน โดยใหคนกบโบราณสถานสถานอยรวมกนได แตตองมเงอนไขควบคมดแล

วธคดในการสนบสนนใหภาครฐเขามาจดการดแลเพอเขามาพฒนาชมชน กรณวธคดน พบวามชาวบานบางสวนมความคดเหนดวย และสนบสนนนโยบายของภาครฐและทองถนทเขามาจดการในพนทตน เชน เรองการสงเสรมใหเปนแหลงทองเทยวเพอเปนการสรางรายไดในชมชน ซงกมบางรายเคยนาของมาขายในบรเวณขางโบราณสถาน

วธคดพนทกบสงศกดสทธ ชาวบานดงละครมความเชอวาพนทในเมองดงละครมสงศกดสทธอยประจาประตเมอง ทชาวบานเรยกวา “เจาพอประตทศ” หรอ “พอป” จากการท

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 69

ชาวบานนบถอและสรางศาลเพยงตาขนาดเลก มการกราบไหวขอพร ตอมาจงกลายเปนสถานททชาวบานตางถนเขามากราบไหวขอพร จนกลายเปนแหลงทองเทยวเชงสงศกดสทธ ตอมาชาวบานกลมหนงไดสรางศาลพอปขนาดใหญบนคนดนโบราณทาใหเกดความขดแยงกบภาครฐในการใชพนทโบราณสถาน แมภาครฐจะหามสรางและใหรอถอน แตชาวบานไมไดสนใจยงคงสรางศาลจนเสรจ จนตอมาชาวบานไดมการจดพธบชาประจาทศาลน ซงเปนวธคดของชาวบานทแสดงถงสทธในการใชพนทรวมกนของชมชนบรเวณทตงศาล หรออกตวอยางทชาวบานบางสวนเมอตองเขาไปใชประโยชนในปาเชน เกบของปา ตดไม จบสตว เมอเดนผานศาลพอปจะระลกถงหรอกราบไหวขอขมาพอป เพราะเชอวาพอปเปนผดแลเมองดงละคร จงเปนวธคดของชาวบานอยางหนงในการควบคมคนในชมชนในการใชทรพยากรธรรมชาตทอยในเมองดงละคร การปรบตว ทาท ตอรองและวธการแกไขปญหาในการใชพนทในชวงท 5 จากการศกษาชาวบานดงละครพบวาการปรบตว วธการแกไขปญหานน มวธการทหลากหลาย ดงตวอยางเชน การวางเฉยไมสนใจปฏบตตามเงอนไขของภาครฐ การประนประนอมชแจงกนสองฝาย การสนบสนนการจดการพนทดแลของภาครฐ การขยบเลอนหลกหมดเขตออกไป การแอบตดตนไม ขายทดน การปลอยทรกราง เปนตน

การวเคราะหแนวคดเรอง “พนทกบคน” : พนทเมองโบราณและพนทอยอาศยททากน จากการศกษาชาวบานในพนทเมองโบราณดงละคร พบวา “พนทกบคน” เปนเรองทมความสมพนธกนมายาวนาน โดยชาวบานใหความสาคญกบแนวคดนมาตงแตเรมเขามาอยอาศยและทากน เมอนาแนวคดเรอง ”การผลตพนท” หรอ Production of Space ของอองร เลอแฟบทมองพนทวา เปนผลผลตทเกดจากกระบวนการผลตขน ขณะเดยวกนพนทกมอทธพลตอกระบวนการผลต และมอทธพลตอความสมพนธทางสงคมทเกดขนพรอมกนดวย แตจะมการเปลยนแปลงไปตามบรบทและตามยคสมย โดยชาวบานดงละครจะมความสมพนธทางสงคมกบชาวบานในพนทกนเอง หรอกบเครอญาตทไดชกชวนเขามา หรอกลมอทธพลทอยในพนทเดม หรอนายพรานทเขามาจบจองพนทปาดงกอนแผวถาง ซงจากความสมพนธทางสงคมระหวางคนทเขามาจบจองพนทกบกลมอทธพลทขายพนทดวยปากเปลา มความสมพนธเชง

70 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

อานาจ (power ) ดงทมเชล ฟโก มทศนะเรองการทางานของอานาจในพนทของสงคม โดยกรณชาวบานดงละครมความสมพนธเชงอานาจเกดขนระหวางชาวบานดวยกนเอง ในประเดนการตอรอง ยอมรบหรอขดแยงในระดบเฉพาะกลม และเทคนควธการในกลมชาวบาน เชนการเลอกพนททากน ชาวบานจะใชสทธการเขาสพนทในลกษณะ “คนใดเขามากอนกจะไดจบจองพนทกอน” ในกรณสทธทเขาไปทากนในพนทปารกราง และสทธเขาไปแผวถางพนทเพอเพาะปลกหรออยอาศย การศกษาชมชนดงละครในพนทเมองโบราณดงละครโดยนาแนวคด Produc t i on o f Space มาชวยในการวเคราะหการผลตพนทของชาวบานนนพบวา เรมแรกของการปฏบตการทางพนท (Spatial Practice) ชาวบานไดเขามาจบจองพนทบรเวณรอบนอกดงละคร แลวจงขยบขยายเขาไปสภายในเมองดงละคร โดยมวธการตอรองกบกลมมอทธพลในเรองการทากน เชน การชกชวนเครอญาตเขามาอยรวมกนเปนกลมใหญกวาผมอทธพล ชาวบานเกดความสมพนธในระดบทแตกตางทางสงคมของกลมชาวบานดวยกนเอง และกลมชาวบานกบกลมอทธพลทมมากกวาหนงกลม รวมทงในชวงนนชาวบานมความสมพนธตามธรรมชาตทตองปรบตวใหเขากบสภาพพนทและปรบเปลยนพนทบางสวนใหเหมาะสมกบการอยและการทากน โดยการจบจองแผวถางพนทและใหความหมาย (mean i n g ) กบพนทใหมจากการเปน “ปา” “ดง” “ปาอาถรรพ” ไปส “พนทอยอาศยและพนททากน” ในชวงนเองพนทเมองดงละครมภาพแสดงแทน (Representational of Space) ของการเปนทอยอาศยและททามาหากนของชาวบานดงละคร โดยมตานานเรองเลาของพนทเปนทกลาวขานในกลมชาวบานดงละครและคนภายนอก โดยเฉพาะเรองผดงละครหรอเมองลบแลทเปนความทรงจา (memory) ของชาวบาน โดยมภาพลกษณ (image) ของการเปนพนทปาและความเปนเมองเกา พรอมทงมเรอง ผปา ภตผ ผดงละคร หรอผในเมองเกาเปนสญลกษณ (symbol) ทเขามาสอดคลองและตอกยาใหพนทเมองดงละครมตานานทลกลบ นาเกรงกลว หรอสงเคารพของชาวบาน เมอมองความเชอเรองผปา ผดงละครทชาวบานเชอวา เปนสงทสถตหรอเปนเจาของพนท ทาใหเขาใจเรองพนทในลกษณะวฒนธรรมไทยดงทนธ เอยวศรวงศ (2534) และอานนท กาญจนพนธ (2548, 130-131) มองเรองพนทมเจาของวาไมไดเปนสงวางเปลาไดอยางชดเจนขน ดงนนแนวคดเรองพนทจงมอทธพลกบชาวบาน จากการทพนทเปนผลผลตทนอกจากจะถกสรางใหเปนทอยอาศยททากนแลว ยงชวยสรางความสมพนธในสงคมตงแตระบบเครอญาตชมชน และสรางองคความร ภมปญญาทเปนผลตผลในพนทใหมความสมพนธกบวถชวตของ

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 71

ชาวบาน เชน เรองวธการเพาะปลก การทาเครองมอหตถกรรม การทาลกนมตหรอการนาพชสมนไพรมาใช เปนตน นอกจากน แนวคดเรองพนทยงมอทธพลตอภาครฐทเขามาใชประโยชนในพนทเมองดงละครดวยเชนกน การผลตพนทของภาครฐจะแตกตางจากแนวคดของชาวบาน โดยภาครฐและนกวชาการเรมเขามาผลตพนทใหเปน “พนทของราชการ” ตงแตเรมประกาศพนทเมองดงละครเปนโบราณสถานแหงชาต ในป พ.ศ. 2478 โดยประกาศขนบญชชอโบราณสถาน แตยงไมไดกาหนดขอบเขตพนททชดเจน โดยในยคสมยนน ภาครฐไดเขามาจดการพนทโดยการใหความหมายเปน “พนทควบคมอนรกษ” หรอ “พนทมรดกแหงชาต” ซงเปนการสรางหรอผลตพนทใหมตามแนวคดของเลอแฟบ ในการสรางพนทใหเปนภาพแสดงแทนของภาครฐและนกวชาการหรอ Representation of Space ซงเปนการใชอานาจและความรในการควบคมพนทใหเปนโบราณสถานแหงชาต ตงแตป พ.ศ. 2478 แตความรนยงจากดอยเฉพาะภาครฐเทานน สวนชาวบานยงคงเขาใจวาเปนพนททพวกเขาใชประโยชน และมสทธในการอยอาศยและทากนเหมอนเดม

เมอมองจากแนวคดของฟโก การเขามาของภาครฐและนกวชาการทาใหเกดกระบวนการสถาปนาอานาจขน ตามแนวคดความสมพนธเชงอานาจ (power) ในพนท โดยภาครฐไดสรางอานาจหนาทขนจากการประกาศพนทเปนโบราณสถาน หรอในการขนทะเบยนโบราณสถานดงละคร แตจากการทพนทไมไดถกกาหนดขอบเขตชดเจนจงทาใหสทธหรออานาจในการควบคมพนทมความทบซอนกนของสองสทธหรอสองอานาจ คอ สทธของชาวบาน ในพนทอยอาศยทากน และ สทธของภาครฐ ในพนทโบราณสถานแหงชาต หรอ พนทอนรกษทวางตาแหนงอยในพนทเดยวกน กระบวนการของภาครฐทเขามาใชสทธตามหนาทความชอบธรรมในการใชพนท คอ การกาหนดความรใหกบพนท เชน การเขามาดาเนนการทางวชาการ ไดแก การสารวจ ขดคนทางวชาการ หรอการเขามาสบคนตานาน เรองเลาตาง ๆ จากหลกฐานทางประวตศาสตรทภาครฐพงกระทาไดทาใหเรองเลาตานานกลายเปนเรองวชาการมากขน สงผลใหลดความเชอทมตอเรองเลาทเนนอทธปาฎหารยลง ผลกระทบตอมาจากการทภาครฐเขามาใชพนทคอ การใสความรใหชาวบานไดรบรความหมายของพนทวาเปน “พนทเมองเกา” “พนทเมองโบราณ” ทมอายยาวนาน ควรคาแกการอนรกษ ทงนกระบวนการของภาครฐทเขามาจดการพนทอยาง

72 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เขมขน และควบคมจดระเบยบมากขนนน จะเหนชดเจนในชวงทมการเขามาของชนชนนา โดยภาครฐเขามาดาเนนการศกษาทางวชาการตามพระดารหรอตามนโยบายของภาครฐ ตอเนองมาจนถงกระบวนการกนเขตพนทโบราณสถาน ซงเปนเงอนไขและบรบทสาคญททาใหภาพพนทของการสรางภาพแสดงแทน (Representation of Space) เกดขนอยางชดเจนมากขน มการสรางพนทใหเปนไปตามจนตภาพของนกวชาการ หรอผเชยวชาญดานตาง ๆ ทเขามาจดการพนทเมองโบราณ โดยการใชความรหลากหลายดาน อาท ประวตศาสตร โบราณคด พฤกษศาสตร ผงเมอง สงแวดลอม และการทองเทยว เปนตน ใหกลายเปน “พนทเมองโบราณ” “พนทมรดกทางวฒนธรรมและธรรมชาตสงแวดลอม” หรอ “พนทอนรกษและพฒนา” “พนทสมบตของชาต” โดยเฉพาะอยางยงการเปน “พนทแหลงทองเทยว” ตามนโยบายของภาครฐทพยายามผลกดนใหชาวบานไดรบรถงความหมายใหมทถกสรางเพมขนมาจากคนภายนอกชมชน ซงชาวบานรบรความหมายนเพยงชวงเวลาหนง โดยมชาวบานเพยงบางกลมเทานนทไดรบผลประโยชนจากการสรางความหมายน

ขณะเดยวกน ชาวบานไดพยายามทาใหพนทเมองดงละครเปนภาพแสดงแทนของชมชน (Representation of Space) ทคอยๆ ขบเคลอนใหชดเจนขนดวย เชน การมความทรงจารวมในการใชพนท การเลาตานาน นทาน เรองราว เรองเลาตาง ๆ เกยวกบพนทในชมชน ในรปของการเลาขาน สงพมพเผยแพร การสรางบทเพลง หรอบทกลอน ทรวมกนเปนเรองของความทรงจา (memory ) รวมทงการมภาพลกษณ (image ) ของพนทเมองเกาทมชมชนอยอาศยและทากนในพนท โดยใหภาพชมชนทสามารถอยรวมในพนทเดยวกนได ภาพลกษณของการเปนพนทปาอดมสมบรณ และเปนพนทเพาะปลกผลไมทสาคญในจงหวดนครนายก คอ มะยงชด หรอ มะปรางพนธ อกทงการทชาวบานไดแสดงสญลกษณ (symbols) เกยวกบพนท เชน เรองราวผหรอความศกดสทธในเมองดงละคร เชน ผเมองดงละคร อาถรรพเมองลบแล เรองพอปผดแลพนทประจาประตเมอง หรอ เจาแมบอนาทพย เปนตน

การใหความหมายพนท และการปฏบตการทางพนทของชาวบาน (Spatial Practice) คอ การใหความหมายพนทกบชมชนวา อยรวมกนมานานในเชงมตประวตศาสตรและเปนพนททากน เพาะปลกมะยงชด ผลไมตาง ๆ รวมทงเปนพนททเกดความสมพนธทางสงคมทงในระดบชาวบานกบชาวบาน ชาวบานกบชมชน และชาวบานกบภาครฐ ซงมนยยะแฝงถงความสมพนธเชงอานาจทวางบนฐานของพนท โดยปรากฏชดเจนในความสมพนธเชงอานาจทวางอยบนฐานของพนท อาท ความสมพนธของชาวบานและภาครฐ หรอชนชนนา ซงใน

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 73

ความสมพนธเชงอานาจนนไดนาไปสวธคด และการปรบตวของชาวบานในการแกไขปญหาทเปนผลมาจากการเขามาของภาครฐในการจดการพนทเมองดงละคร โดยชาวบานไดมวธคด กระบวนการคดทนาไปสการวางทาท การตอรองกบภาครฐทเขามาควบคมการใชพนท และกนเขตพนทออกจากขอบเขตสทธครอบครองของชาวบาน โดยวธการหรอปฏบตการตางๆของชาวบานนนมนยแฝงในการชวงชงความหมายของการใชพนท ในขณะเดยวกนภาครฐกใชสทธและปฏบตการชวงชงการใชพนทดวยเชนกน โดยนาเรองสทธอานาจหนาทตามกฎหมายมาเปนเครองมอหลกสการจดการพนทอยางชอบธรรม กระบวนการสรางพนทดวยความชอบธรรมของภาครฐผาน “การกนเขตพนทโบราณ สถาน” น เปนประเดนทนาไปสปญหา และผลกระทบทชาวบานไดรบสงผลใหชาวบานมการปรบตวเปลยนแปลงไปจากเดม โดยในการกนเขตพนทโบราณสถานน ตามแนวคดของฟโก เปน “เทคนควธการในการสรางพนท” หรอ Technologies of Spaces ทสอดคลองกบการจดการพนทใหกลายเปน “พนทบรสทธนายกยอง” หรอ Purification of Space โดยการสรางใหเปนพนทศกดสทธ กลาวคอการทาเปน “พนทโบราณสถานทขนทะเบยนแลว” การกนพนทระหวางพนทชาวบานและพนทควบคมอนรกษของภาครฐใหแยกออกจากกนเปนการ Par-t i t i on ing หรอ “การแบงแยกพนท” โดยภาครฐ และกาหนดระเบยบตาง ๆ ขนมาใหมเพอควบคมพนทและ Exclusion หรอ “กนเขตพนท” ใหภาครฐเขามาควบคมดแล นอกจากน พนทเมองโบราณดงละครยงถกภาครฐหรอนกวชาการรวมกนสรางพนทใหมความหมายใหมเปน “เมองโบราณ” นนอยใน ”กระบวนการควบคมพนท” โดยแนวคดเรองการสราง “พนทพเศษ” หรอ Heterotopias ตามแนวคดของฟโกทมองวา พนทพเศษเปนพนททอยระหวาง ”พนทอดมคต” (u t o p i a s ) ซงภาครฐและนกวชาการสรางขนกบ ”พนทจรง” (Real Space) กลาวคอ ในขณะทภาครฐสรางพนทเมองดงละครใหเปน “พนทอนรกษ” หรอ “พนทควบคม” พนทของชาวบานซงเปนพนทจรงตามกายภาพกลบเปน “พนทปา” “พนทบาน” “พนททากน” เปนตน พนททงสองนมความคลมครอและทบซอนกนตงแตแรกทชาวบานเขามาใชสทธครอบครองจนกระทงภาครฐไดกนเขตพนทเปนโบราณสถาน การใชประโยชนจรงนน พบวาเปนทงพนทอยอาศย ทากน และพนทควบคม ซงจากมมมองของชาวบานเปนพนทเดยวกน แตกลายเปนพนททแบงแยกชดเจนจากมมมองภาครฐ สงผลใหพนทดงละครกลายเปนพนทขดแยงในชวงเวลาหนง ภายในพนทพเศษหรอเมองดงละครนถกสรางใหเปนพนทถกควบคมตามกฎระเบยบรวมทงเปนพนทโบราณสถานทถกแยกเวลาอดตและปจจบนออกมา

74 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

การวเคราะหวธคด กระบวนการ แนวความเชอการใชพนท

เรอง “สทธ” ในสวนของวธคด กระบวนการคด และแนวความเชอในการใชพนทนแบงเปนสองสวนคอ สวนของชาวบานและสวนของภาครฐทเขามาจดการพนท โดยทงสองภาคสวนตางกมวธคดในการใชพนทแตกตางกน โดยเฉพาะประเดน “สทธ” หรอ “สทธการใชประโยชนพนท” โดยผศกษานาแนวคดของธเนศ อาภรณสวรรณ เรอง “สทธ”มาประยกตใช ซงสทธนมนยยะแฝงของอานาจ (power) มาสมพนธดวย สทธหรออานาจในการใชพนทเปนแนวความเชอและวธคด ในการใชพนทของชาวบานทเรมขนตงแตการเขาไปใชสทธจบจองพนททากนและอยอาศยในเมองดงละครทมสภาพเปนปาดง และการใชสทธในการจบจอง บกเบกแผวถากพนทปาใหเปนพนททากน และพนทอยอาศยเรอยมา จนมเอกสารสทธตามกฎหมายการครอบครองพนท เชน ใบส.ค.1 หรอ น.ส.3 หรอโฉนดทดน จนกระทงเมอภาครฐมการประกาศขนทะเบยนโบราณสถานแหงชาตป พ.ศ.2478 นาไปสการม “สทธ” การกนเขตของกรมธนารกษ และกรมศลปากร โดยวธคดของภาครฐการกนเขตเปนเรองของการแยกคนออกจากพนทอนรกษ แตในกรณของเมองดงละครน เปนกรณทกนสวนเฉพาะพนท แตไมสามารถแยกคนออกจากพนทได เนองจาก “สทธ” ความชอบธรรมทชาวบานไดจากการมเอกสารสทธ และ “สทธ” ของชาวบาน ทชาวบานเชอคอ การมสทธใชประโยชนในพนท เมอชาวบานคดวา ตนไดรบผลกระทบทเกดจากภาครฐในการจดการพนท ชาวบานกจะ “อางสทธ” ซงเปนกระบวนความคด โดยรวมตวกนเปนกลมเพอตอรองกบภาครฐ หรอสทธของชาวบานในการวางทาทตอภาครฐ ทงการยอมรบและปฏเสธ หรอการอางสทธการใหความหมายของชาวบานทวา “พนทผกพนมาตงแตเกด” หรอ “พนทปาเขาไปทากนได” ทมนยยะแฝงในเรองสทธ การใชพนทไดอยางชอบธรรมของชาวบาน หรอกรณทชาวบานไมเปลยนเอกสารสทธเปนโฉนดทดน กมวธคดทไมตองการสญเสยพนทใหแกภาครฐ โดยเชอวาพนทไมไดถกกนเขตและตนยงคง “สทธ” เดมอย เรอง ผ สงศกดสทธ ในความเชอและวธคดของชาวบาน เชอวามสงศกดสทธหรอผอยในพนท ผศกษาไดนาแนวคดของนธ เอยวศรวงศ (2534) และอานนท กาญจนพนธ(2548) ในกรณของเมองดงละครนนชาวบานยงคงเชอเรอง “ผ” ทอาศยอยในพนทโดยเฉพาะในพนทเมองโบราณและบรเวณประตเมอง หรอ “พอปประตทศ”โดยเมอชาวบานใชพนทเมองโบราณหรอในปาบนคนดน ซงชาวบานเชอวาเปน “พนทของพอป” กจะตองปฏบตตนหรอเปลยน

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 75

พฤตกรรมใหมความสารวม เคารพตอพนท ไมทาทายหรอดหมน ตามทศนะของอานนทมองวา พนทมสงตาง ๆ อยในพนทและจาเปนตองบอกกลาวหรอขอจากพนทกอน คนในชมชนดงละครยงคงเชอเรองสงศกดสทธทอยภายในเมอง และการมศลธรรมเมอเขาไปในเมองโบราณ จงมนยยะแฝงตอการใชพนทสรางระเบยบในการใชประโยชนพนทภายในเมองและการควบคมศลธรรมในชมชนดวย นอกจากนนวธคดเรอง “ผ” ยงปรากฎในเรองของตานานและเรองเลาของชมชนดงละครดวย เชน เรองเมองลบแล หรอผในดงละคร หรอ “พอป” “เจาแมนาทพย” เปนตน

การวเคราะหวธการปรบตว วธการแกไขปญหาในพนท การปรบตวและวธการแกปญหาของชาวบานในชวงแรก ชาวบานมวธคดทเชอมโยงไปสการดารงชวตโดยการปรบตวจะมความสอดคลองกบระบบความสมพนธทางสงคม ความสมพนธเชงอานาจ และความสมพนธทางธรรมชาต ภายใตเงอนไขและบรบททแตกตางกนเมอตองเผชญกบการเปลยนแปลง ทาใหชาวบานมวธคด ระบบคดเรองหลกการมเหตผลนาไปสการเลอกพนทอยอาศยและททากน โดยพนทเมองดงละครเปนทดอน ขาดแคลนนา ชาวบานจงตองหาวธการใชพนทโดยการเลอกพนทขดหลมบอเปนทกกตนนาไวใช เปนตน จนกระทง เมอมการเขามาจดการพนทของภาครฐในเมองดงละครใหเปนพนทอนรกษและพนทถกควบคม โดยสรางภาพแสดงแทน (Representation of Space) จากนกวชาการและภาครฐตงแตชวงประกาศขนทะเบยนโบราณสถาน ทาใหกลายเปน “พนทอนรกษ” และพนทภาพแสดงแทนของชาวบานทเปน “ทอยอาศยและททากนในพนท” (Representation of S p a c e ) ทมการอธบายพนทผานภาพลกษณ ความทรงจาและสญลกษณนน นาไปสการปฏบตการทางพนท (Spat ia l Pract ice) ของชาวบานดงละครทมความสมพนธทางสงคม ความสมพนธเชงอานาจทภาครฐเขามาจดการควบคมพนทในกรณจดระเบยบเงอนไขพนท มการแบงแยกพนทชาวบานและพนทรฐออกจากกน ซงเปนตาแหนงททบซอนกนจงเกดเปนความขดแยงขน กอใหเกดปญหาทมผลกระทบตอชาวบาน ชาวบานจงมยทธวธหรอเทคนคในการปฏบตการเชงพนทเพอการตอรองหรอปรบตวเพอแกไขปญหาตาง ๆ ซงมความหลากหลายและซบซอนในระดบปจเจก โดยมเงอนไขและบรบทแตละชวงเวลา อาทเชน การวางเฉย ไมสนใจ ไมใหความรวมมอกบรฐ การอางสทธ การทะเลาะ ประชดประชน การจบกลมคย

76 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ประชม การรวมตวเรยกรอง การลารายชอรองเรยน เปนตน ขณะเดยวกนภาครฐไดสรางวธการประนประนอม อะลมอลวย โดยการสรางเงอนไขและคนสทธบางสวน และตอกยาสทธชาวบานในสวนทชาวบานสามารถใชประโยชนจากทดนไดตามปกต แตสรางกฎระเบยบแกชาวบานวาตองถกควบคมการใชพนทโดยไมใหเปลยนสภาพพนทหรอหามทาลายพนท เปนตน อยางไรกตามปจจบนชาวบานและภาครฐไดมการปรบตวใหอยในระดบทประนประนอม แตชาวบานนน กยงคงมทาททแฝงดวยความวตกกงวล หวาดระแวง และความไมแนใจตอความมนคงในสงคมและสภาพความเปนอยของตน พรอมทงยงคงรอดทาทของภาครฐอยตลอดทงในดานการปฏบตงานหรอการจดการพนทในแงนโยบาย ดงนนวธคดและการปรบตวของชาวบานจงยงคงไมหยดนงอยแคในปจจบน หากยงมบรบทหรอเงอนไขตาง ๆ เขามาอยางตอเนองไมสนสดภายในพนทเมองโบราณดงละคร ซงเปนเมองทอยรวมกนของ “ชาวบาน” และ “พนทเมองโบราณ”

บทสรป ชาวบานดงละครเปนกลมคนทอพยพเขามาอยอาศย และทากนมาตงแตกอนทจะมการขนทะเบยนโบราณสถานแหงชาตเมองโบราณดงละคร ในปพ.ศ. 2478 ชาวบานดงละครไดมวธคดและการปรบตวในการแกไขปญหาเรอยมาตงแตเรมเขามาอาศยอยและทากน ในชวงเวลาทมการเขามาของภาครฐและนกวชาการ ไดมการนาความรเกยวกบพนทเมองโบราณมาสชาวบาน พรอมกบการจดการควบคมพนทเมองโบราณดงละครใหเปน “พนทอนรกษ” มการกนเขตพนทโบราณสถานเพอควบคม “พนท” และ “คน” ใหอยภายใตเงอนไขของภาครฐ ซงในการจดการลกษณะนกอใหเกดปญหาและผลกระทบตาง ๆ แกชาวบานทมความสมพนธอนยาวนานกบพนท โดยเฉพาะเรองกรรมสทธทดน และสทธการใชประโยชนทดน เปนตน จงเปนผลนาไปสวธคดและการปรบตวในการแกไขปญหาทมความหลากหลายของแตละปจเจกบคคลหรอแตละครอบครว โดยขนอยกบเงอนไขและบรบททแตกตางกน วธคดและการปรบตวของชาวบานดงละครในการแกปญหานน ดาเนนไปเพอสรางความมนคงตอสถานภาพทางสงคมและเศรษฐกจของครอบครวเปนสาคญ เพอทาให “คน” สามารถอยรวมกบ “พนท”ได และดารงอยในพนทไดอยางมเสถยรภาพทงในดานการอยอาศยและการ

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 77

ทากน ดงนน เราจงเหนภาพความขดแยงและการประนประนอมของความสมพนธระหวางภาครฐกบชาวบานในเรองพนท การศกษานจงเปนเพยงภาพตวแทนสวนหนงทสะทอนปญหา วธคดและการปรบตวของชาวบานเพยงชวงเวลา เงอนไข และบรบทหนงเทานน หากแตความสมพนธของคนและพนทนนยงคงดาเนนตอไปและมความผกพนกนอยางไมสนสด

78 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เชงอรรถ 1 เนอหาเรยบเรยงปรบปรงจากวทยานพนธเรอง “การรบร วธคดและการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก” สาขาวชามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร พ.ศ. 2552

2 จากคาสมภาษณของยายขาว “เมอกอนมพวกโจร หนคด หนตารวจเขาไปหลบในดง ไมรอดซกราย ตายหมด...พอปไมเอาไว...” (ยายขาว นาคมงคล, สมภาษณ, 14 มนาคม 2549) 3 จากคาสมภาษณของลงสม “คนรนทวดจะร คนรนแกเคยพดยมถวยโถโอชามจากทนทาบญแลวมนลอยขน..” (ลงสม โตประมาณ, สมภาษณ, 14 ตลาคม 2549) 4 นายพสฐ เจรญวงศ อาจารยคณะโบราณคด ม.ศลปากรเขามาสารวจขดคนทางโบราณคด เมอป พ.ศ. 2515 และกรมศลปากร เขามาในป พ.ศ. 2529 และ พ.ศ. 2532 - 2533 5 ภาครฐกบเงอนไขและระเบยบในการกนเขตและควบคมพนท โดยจะมเงอนไขและระเบยบของหนวยงานกรมธนารกษ กรมทดนและกรมศลปากร ซงแตละหนวยงานมระเบยบทเกยวของกบการใชพนทดงน กรมธนารกษ เปนเจาของทราชพสดหรอในพนทนคอคนาคนดนโบราณ ทาหนาทควบคมสงปลกสรางตาง ๆ ในพนท และระวงชแนวเขตทดนทราชพสด ระเบยบของกรมทดน มาตรา 9 แหงประมวลกฎหมายทดน มระเบยบตงแตการยนขอทารงวดทดน 6 มาตรา 7 มาตรา 7 ทว มาตรา 9 มาตรา 10 มรายละเอยดเกยวกบเรอง หามทาลาย บกรก ในเขตโบราณสถาน หามขดหาของเกา โบราณวตถ หามปลกอาคารสงกอสรางขนาดใหญในเมองโบราณคนาคนดนโบราณ ยกเวนไดรบการอนญาตจากอธบดกรมศลปากร เปนตน

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 79

7 จากการสมภาษณปาเดอน “เดมปาม 6 ไรกบงานนง ออกโฉนดมาเหลอ 4 ไร หมดไปตง 2 ไร นเปนของกรมศลปไปเลย..” (ปาเดอน[นามแฝง], สมภาษณ, เมษายน 2552) หรอกรณของปาร เลาวา “บานโดนหมด เขามาวด เสาหนเขาเขามาถงครงบาน บานทเขาปลกกน..กอนเขากทากนกนมา...อยๆเขามาวดวาเอาแคไหน วาแคไหนกแคนน” (ปาร [นามแฝง], สมภาษณ, เมษายน 2552) 8 จากการสมภาษณปาสข “ทเรามน 8 ไร 3 งาน แตนกรมศลปเขากนขนมานะ กนขนมาเยอะทสวนน...ในสวนนตดเยอะ...ตอนนยงทกขอย ขายกขายไมได มปญหาทกรมศลปทเดยว เขารกลาเขามาเยอะ พอเราจะแบงทแบงทาง เขากขนมาตงเยอะนะ..” (ปาสข[นามแฝง], สมภาษณ, เมษายน 2552) 9 พนททถกเวนคนตามความรบรความเขาใจของชาวบานคอ พนททตนถกกนเขตออกจากพนทบานหรอททากน โดยกรมธนารกษเปนเจาของพนท (ทราชพสด) สวนกรมศลปากรเปนผดแลทโบราณสถานอนไดแก คนาคนดนโบราณ โบราณสถาน 10 ดงกรณตวอยางของพนด ทเลาถงเหตผลทไมใหความรวมมอตอนกวชาการทจะมาขอขดคนทางวชาการในบรเวณเขตบานวา “มคนมาขอขดทบานมกอนหนขนมาเอง 5 กอน เรยก พระเจาหาพระองค กรมศลปจะมาขอขดเรากไมอยากใหขด ...เลยง ถาเขาขดเจออะไร เดยวเรากตองไปซ กลวโดนไลท..ไมใหขด..ตงแตรนเตยแลว..” (พนด [นามแฝง], สมภาษณ, ตลาคม 2549)

80 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บรรณานกรม หนงสอภาษาไทย ธเนศ อาภรณสวรรณ. 2549. กาเนดและความเปนมาของสทธมนษยชน. กรงเทพฯ: โครงการจดพมพคบไฟ. นธ เอยวศรวงศ. 2534. พนทในคตไทย. ศลปวฒนธรรม 13 [2]. ศลปากร, กรม. 2536. รายงานการขดคนและขดแตงเมองดงละคร อาเภอเมองฯ จงหวดนครนายก. กรงเทพฯ: สานกพมพสมาพนธ จากด. อานนท กาญจนพนธ. 2548. ทฤษฎและวธวทยาของการวจยวฒนธรรม. กรงเทพฯ: อมรนทร.

วทยานพนธ ฉลวย จารภานนท. 2516. การศกษาชมชนบานดงละคร หมท5 ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวด นครนายก. วทยานพนธปรญญาบณฑต. คณะโบราณคด ภาควชาโบราณคด, มหาวทยาลย ศลปากร.

ภทราวด ดสมโชค. 2552. การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร ตาบลดงละคร อาเภอเมอง จงหวดนครนายก. วทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาบณฑต สาขามานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

เอกสารอน ๆ จราภา วรเสยงสข. 2549. การบรรยายเรองแนวคดเรองพนทของอองร เลอแฟบ (Henri Lefebvre) ในงาน เขยนเรอง Production of Space บรรยายในหองเรยนปรญญาโท สาขามานษยวทยา คณะสงคม วทยาและมานษยวทยา, มหาวทยาลยธรรมศาสตร. การจดการบนทก.

การรบร วธคด และการปรบตวในการใชพนทเมองโบราณของชมชนดงละคร | 81

หนงสอภาษาองกฤษ Foucault, Michel. 1 9 8 4 . Space, Knowledge and Power. In Foucault Reader, edited by P. Rabinow. 239-256. New York: Pantheon Book. Foucault, Michel. 1993. Space, Power and Knowledge. In The Cultural Studies Reader, edited by S. During. 134-144. London and New York: Routledge. Foucault, Michel. 2003. Text / Contexts: of Other spaces In Grasping The Worth: The idea of the Museum, edited by D.Preziosi & C.Farago. 371-379. England: Ashgate. Lefebvre, Henri. 1998. Production of Space, translated by D.N.Smith. (reprinted). Oxford: Black-

well.

สมภาษณ ยายขาว นาคมงคล, 14 มนาคม 2549. ลงสม โตประมาณ, 14 ตลาคม 2549. ปาสข [นามแฝง], เมษายน 2552. ปาเดอน [นามแฝง], เมษายน 2552. ปาร [นามแฝง], เมษายน 2552. พนด [นามแฝง], ตลาคม 2549.

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” เรวด อลต

84 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ 80 ปของชมชนบองต : จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” เปนงานทตองการศกษาการเปลยนแปลงของหมบานชายแดนของประเทศไทย และการเผชญหนาของผคนในชมชนบองตทมตอการเปลยนแปลงจากอดตถงปจจบน โดยใชแนวคดชมชนชายแดน ซงอธบายชมชนใน 3 มต คอ 1) ขอบเขตทางสงคมหรอขอบเขตทางสญลกษณ 2) ขอบเขตของรฐและรฐภมศาสตร และ 3) ขอบเขตทางวฒนธรรม จากการศกษาพบวาชมชนบองตมการเปลยนแปลงของขอบเขตทางสงคม ขอบเขตของรฐ และขอบเขตทางวฒนธรรม 4 ครง ดงน ยคท 1 ชมชนกะเหรยง (กอนป พ.ศ. 2479) บองตเปนชมชนขนาดเลก มความสมพนธแบบเครอญาต ยคท 2 ชมชนบองตในฐานะทเปนพนทควบคมของรฐ (พ.ศ. 2479 - 2500) โดยรฐพยายามเขามาควบคมและกลนกลายกะเหรยงใหเปนคนไทยผานระบบการศกษา การแบงอาณาเขตการปกครอง และการปฏบตงานของตารวจตระเวนชายแดน ยคท 3 ชมชนบองตภายใตทนนยมและวาทกรรม “การพฒนา” ของรฐ (พ.ศ. 2501 - 2538) บองตกลายเปนพนททแรงงานพมาหลงไหลเขามาผคนในชมชนยงถกจดการและควบคมโดยรฐไทยมากกวายคทผานมา และ ยคท 4 ชมชนบองตทามกลางการไหลบาของผคนหลง “กะเหรยงแตก” และความเขมงวดของการควบคมพนทชายแดน (พ.ศ. 2539 – 2552) บองตเปนทอยอาศยของผอพยพชาวกะเหรยงจานวนมาก ทาใหเกดความหลากหลายของผคน และการผสานกนระหวางวฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ ในขณะเดยวกนรฐเองกไดเขามาจดการโดยการควบคมและแบงแยก “คนใน” กบ “คนนอก” ออกจากกนอยางชดเจน อนนามาซงความแตกตางในดานสทธของผคนในชมชน

คาสาคญ ชมชน, ชมชนชายแดน, ขอบเขตทางสงคม, ขอบเขตรฐและภมศาสตรรฐ, ขอบเขตทางวฒนธรรม

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 85

Abstract

The article The 80 years of Bongtee Community: from “Karen village” to “border village”, is to study the changes in a Thai border village and the people’s reaction to changes. This study employs the concept of “border community” which analyses 3 dimensions of community: 1 ) “Social and Symbolic Boundaries” 2 ) “Geopolitical and State Boundaries” and 3 ) “Cultural Boundaries”. I found that Bongtee community has gone through 4 periods of change in all three dimensions. The first period (before 1936): The Karen Community — small community which among members were mostly relatives. The second period (1936 - 1957): Under the State’s Control Karens in Bongtee was socialized to become Thai citizens through educational system, border zoning by Thai government, and police border operation. The third period (1 958 - 1995 ): Bongtee under capitalism and Thai “development” discourse caused many Burmese labour came across border. This ethical diversity was under control by Thai government. Bongtee people were di-vided into two groups: the “insider” and “outsider”, that bring to conflicts and violation of human rights. The forth period (1996 - 2009): Bongtee after the end of against Karen war. Community became having more ethical diversity and more cultural blending with Karen from Burma.

Keywords Community, Border Community, Social Boundaries, Geopolitical and State Boundaries, Culture Boundaries

86 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทนา ความสมพนธอนกลมเกลยว และการหลอหลอมสมาชกในสงคมใหเปนหนงเดยวกน เปนสงทบงบอกถงความสมพนธทางสงคมของกลมคนทเรยกกนวา “ชมชน” ซงแตละชมชนตางกมกฎเกณฑทกาหนดขอบเขตของตนเองไว ดงเชน คน ๆ นนจะตองอยในอาณาบรเวณเดยวกน มความผกพนใกลชดกน เปนกลมชาตพนธเดยวกน มวถชวต วฒนธรรมประเพณแบบเดยวกน เปนตน จากทกลาวมาขางตน ถอเปนแนวคดทไดรบอทธพลจากกลมนกคดโครงสรางการหนาท ซงมองวาชมชนเปนหมบานทมลกษณะความสมพนธฉนทเครอญาต มการพงพาและชวยเหลอซงกนและกน ทาใหมองไมเหนความขดแยงทมปรากฏอยในชมชน (ชยนต 2536, 52) ทงทความเปนจรงแลว “ชมชน” ในยคโลกาภวตนมความหลากหลายซบซอน ในขณะทการศกษาตามแนวคดของนกคดหลงยคสมยใหมมงเนนไปทการศกษาเพอหาความแตกตางระหวางการดาเนนชวตของกลมคนแตละกลมในชมชน ทาใหภาพของความเปนชมชนทวไปในปจจบนนมลกษณะทแตกตางหลากหลาย กลาวคอ ชมชนในยคนถกกลาวถงลกษณะของชมชนในรปแบบใหม ซงใหความสาคญกบความแตกตางหลากหลายของความเปนสมาชก และชมชนอาจจะมขอบเขตทางดานภมศาสตรหรอไมมกได ความหลากหลายดงกลาวสวนหนงเกดจากการอพยพยายถนของคน ซงตางกมเชอชาต ศาสนา ภาษา ความคด ความเชอ คานยม ฯลฯ ทแตกตางกน ซงแนนอนวาสงคมทธารงอยบนรากฐานของความแตกตางทางชาตพนธ ถงแมวาจะมความสมพนธในลกษณะประนประนอมถอยทถอยอาศยซงกนและกนกตาม แตกม

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 87

อาจหลกเลยงปญหาความขดแยงทเกดจากความแตกตางและความซบซอนของผคนและชมชนไปได เราสามารถพบเหนชมชนลกษณะเชนนไดทวไปในปจจบน โดยเฉพาะชมชนในเมองใหญ และชมชนชนบท หรอชมชนชายแดนทมอาณาเขตตดตอกบประเทศเพอนบาน ดงเชน หมบานบองต ตาบลบองต อาเภอไทรโยค จงหวดกาญจนบร ซงตงอยบรเวณชายแดนระหวางประเทศไทยกบประเทศพมา ปจจบนชมชนบองตประกอบไปดวยคนเชอชาตตาง ๆ เชน คนไทยเชอสายกะเหรยง คนไทยจากตางถน คนกะเหรยงทอพยพมาจากประเทศพมา คนทวายเชอสายพมา คนพมาแท มอญ และมสลม ซงกลมคนเหลานเขามาในชมชนในชวงเวลาทแตกตางกน และมจดมงหมายในการเขามาอยในชมชนทแตกตางกน ดวยเหตน ความเปนชมชนของชมชนบองตจงมลกษณะขดแยงกบชมชนในอดมคตโดยทวไปซงมองวาคนในชมชนมลกษณะทเหมอนกนและมความสมพนธในแบบทเปนหนงเดยวกน ผเขยนตองการคนหาคานยามความเปนชมชนของหมบานบองต ในชวง 80 ปทผานมา ซงเปนชวงของการเปลยนผานจากการเปน “หมบานกะเหรยง” มาสความเปน “หมบานชายแดน” เพออธบายลกษณะชมชนทมลกษณะเฉพาะทงความแตกตางหลากหลายของเชอชาต ศาสนา และวฒนธรรม โดยวเคราะหถงการเปลยนแปลงในแตละชวงนบตงแตเมอครงทชมชนยงมความเปนเอกภาพ ไปจนถงชวงเวลาทมผคนตางเชอชาต ตางภาษา และตางศาสนามาอย รวมกน สงผลใหรฐตองเขามามบทบาทในการจดการชมชนนโดยใชกฎเกณฑทมความจาเพาะมากกวาหมบานชนบททวไป โดยมวตถประสงคเพอศกษาการเปลยนแปลงของหมบานชายแดนของประเทศไทย และศกษาการเผชญหนาของผคนในชมชนบองตทมตอการเปลยนแปลงจากอดตถงปจจบน โดยใชวธการวจยเชงคณภาพผานการสมภาษณเจาะลกชาวบานทเปนคนไทย กะเหรยง พมา มอญ และมสลม จานวน 20 คน นอกจากนยงสมภาษณเจาหนาทรฐและผนาชมชน ในระหวางการเกบขอมลสนาม (เดอน มถนายน พ.ศ. 2551 ถง เดอนเมษายน พ.ศ. 2552) และการเขารวมกจกรรมในชมชนประกอบกบการใชวธการสงเกตอยางมสวนรวมดวย งานศกษาชนนใชแนวคดวาดวยชมชนชายแดน ซงอธบายชมชนใน 3 มต คอ 1) ขอบเขตทางสงคมหรอขอบเขตทางสญลกษณโดยใชวเคราะหความสมพนธของคนกลมตางๆ 2) ขอบเขตของรฐและรฐภมศาสตร เปนมต ทศกษา

88 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ความสมพนธของชมชนกบอานาจรฐ ซงแบงคนเปน “คนใน” – “คนนอก” และ 3) ขอบเขตทางวฒนธรรม เปนมตทอธบายความเปนชมชนชายแดนในยคหลงสมยใหมทกวางไปกวาอาณาบรเวณทางภมศาสตร แตเนนวเคราะหการขามแดนทางวฒนธรรมระหวางคนกลมตาง ๆ เชน กลมชาตพนธ, เพศหญง เพศชาย, และการขามแดนระหวางชนชน

แนวคด “ความเปนชมชนของหมบานชายแดน” ความเปนชมชนชายแดนของชมชนบองต สามารถอธบายไดจากแนวคดชมชนชายแดนของ บารท (Barth, 1969) ทไดเสนอวาในการศกษาพนทชายแดนม 3 แนวคดทตองนามาพจารณารวมกน คอ (1) แนวคดขอบเขตทางสงคมและขอบเขตทางสญลกษณ (Social and Symbolic Boundaries) (2) ขอบเขตของรฐและรฐภมศาสตร (Geopolitical and State Boundaries) และ (3) วฒนธรรมและความเปนชายแดนในยคหลงสมยใหม (Cultural and Postmodern Borderlands) บารท (1969) ไดมองขอบเขตทางสงคมหรอขอบเขตทางสญลกษณ ขอบเขตทางสงคม คอความสมพนธระหวางคนกลมตางๆ ทงคนทอยในวฒนธรรมเดยวกนกลมคนทอยตางวฒนธรรม เปนความสมพนธทไมตายตว ไมไดยดตดเฉพาะกบกลมของตนเอง แตขนอยกบเหตการณวาขณะนนเขาตองมความสมพนธกบใครบาง ซงสามารถปรบเปลยนไปไดโดยขนอยกบวาคนๆ นนมปฏสมพนธกบใคร เรองอะไร สงทนาสนใจคอ ทาไมคนแตละกลมจงยงคงดารงกลมตนเองไวอยางเหนยวแนน และอะไรททาใหเขาแยกความแตกตางระหวางกนไดอยางชดเจน อยางไรกตามแนวคดนยงมขอออน เนองจากขอบเขตทางสงคม เปนการถามความคด ของคน ดงนนการมองนยามแบบนจงเปนการใหนยามแบบปจเจก ซงไมมองเงอนไขภายนอกหรอโครงสรางทใหญกวา ซงจะชวยอธบายบรบทของความสมพนธของคนไดชดเจนมากยงขน เชน บรบททางดานรฐ ดงนน จงจาเปนตองเชอมโยงกบแนวคดอกแนวหนงคอ ขอบเขตของรฐ (State Boundaries)

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 89

ข อ บ เ ข ต ร ฐ แ ล ะ ภ ม ศ า ส ต ร ร ฐ (Geopolitical and State Boundaries) เ น นความสมพนธทเกยวของกบอานาจของรฐและภมรฐศาสตรทมตอพลเมองและผทอยภายใตอานาจอธปไตยของรฐ ซงเมอพดถงชายแดนโดยใชรฐเปนแกนหลก สงทจะจาแนกคนไดงายคอ ใครอยในเขตแดน และใครเปนคนนอกเขตแดน หรอการแบงคนใน (insiders) และคนนอก (outsiders) โดยดจากเครอญาต ทตงบาน และผลประโยชนทางเศรษฐกจและสงคม สดทายคอ มมมองทางดานวฒนธรรมและความเปนชายแดนในยคหลงสมยใหม (Cultural and Postmodern Borderlands) นกคดยคหลงสมยใหมเรมมมมมองเกยวกบชายแดนกวางไปกวาแคเรองอาณาบรเวณซงเปนลกษณะทางกายภาพ ซงโดยสวนใหญมกจะมงเนนไปท “คน” ทถกทาใหเปนชายขอบ ซงคานไดนามาใชในการอธบายการขามแดนทางวฒนธรรมของกลมคนตาง ๆ เชน การขามแดนระหวางกลมชาตพนธ การขามแดนระหวางหญงชาย หรอการขามแดนระหวางชนชน เปนตน

บรบทชมชน ในยคเรมแรกของการกอตงชมชน บองตเปนหมบานของชาวกะเหรยงทมบานเรอนไมถงสบหลงคาเรอน สวนใหญมความสมพนธใกลชดกนในลกษณะเครอญาต มวฒนธรรมประเพณ วถชวต รวมทงมสถานะทางเศรษฐกจและสงคมทคลาย ๆ กน หลงจากป พ.ศ. 2479 บองตกลายเปนชมชนทมความแตกตางหลากหลาย เมอมการเขามาของบคคลภายนอกไดแก รฐ นายทนทาธรกจเหมองแรดบก และธรกจคาไมในเขตประเทศไทยและประเทศพมา สงผลใหมแรงงานซงเปนคนไทยตางถน และแรงงานจากประเทศพมา เชน กะเหรยง พมา และแขก (มสลม) เขามาเปนแรงงานรบจางในชมชน และกะเหรยงในชมชนเองกไดปรบเปลยนอาชพมาเปนแรงงานรบจางในธรกจเหลาน ดวยเหตน จงทาใหชมชนบองต มความแตกตางหลากหลายในดานเชอชาต ภาษา ศาสนา วฒนธรรมประเพณ การประกอบอาชพ และวถชวตประจาวน ฯลฯ นบตงแตนนเปนตนมา ตอมาความแตกตางหลากหลายเหลานมเพมมากขนเมอบองตกลายเปนชมชนทพกพงของผอพยพลภยการสรบจากประเทศพมา ภายหลงจากฐานทมนของชนกลมนอยเชอชาตกะเหรยงทอยฝงตรงกนขามถกทหารรฐบาลพมาโจมตและยดพนทไดในราวป พ.ศ. 2540 ทาใหมผอพยพหลงไหลเขา

90 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

มาเปนระยะ ๆ รวมทงการเขามาจบจองพนททากนของคนไทยจากตางถน และผทตกคางจากการปดตวของเหมองแรในชวงการสรบ ทาใหมแรงงานตางถนสวนหนงตงถนฐานอยในชมชน จากทกลาวมาขางตนสามารถแบงการเปลยนแปลงของขอบเขตทางสงคม ขอบเขตของรฐ และขอบเขตทางวฒนธรรม ของชมชนบองตออกเปน 4 ยคทสาคญ ดงน ยคท 1 ชมชนกะเหรยง (กอนป พ.ศ. 2479) ชมชนบองตในยคนเปนชมชนขนาดเลก ผคนในชมชนมความเปนเครอญาตคอนขางสง และยงมความสมพนธฉนทเครอญาตจากการแตงงานกบกะเหรยงในฝงประเทศพมา ยคท 2 ชมชนบองตในฐานะทเปนพนทควบคมของรฐ (พ.ศ. 2479 - 2500) เปนยคทรฐพยายามทจะเขามาควบคมและกลนกลายกะเหรยงใหเปนคนไทยผานระบบการศกษา โดยมบทเรยนทมเนอหาเกยวกบสงคมและวฒนธรรมไทย และครผซงเปนคนไทย รวมทงการแบงอาณาเขตพนทการปกครองและการปฏบตงานของตารวจตระเวนชายแดนทาใหความเปนพนทชายแดนมความชดเจนขน ยคท 3 แรงงานขามชาตกบทนนยมและวาทกรรม “การพฒนา” ของรฐ (พ.ศ. 2501 - 2538) ยคนถอเปนการเปลยนแปลงครงใหญของชมชนเนองจากการเขามาของทนนยม เชน เหมองแร และการปลกพชพาณชย ซงทาใหมแรงงานจากประเทศพมาขามแดนมาเปนแรงงานรบจางจานวนมาก ทาใหชมชนบองตมความหลากหลายของผคน กอใหเกดความสมพนธในรปแบบใหมทกาวพนไปจากความสมพนธแบบเครอญาต รวมทงรฐไดเขามาจดการและควบคมผคนมากกวาในยคทผานมา ยคท 4 ชมชนบองตกบการไหลบาของผคนหลง “กะเหรยงแตก” และความเขมงวดของการควบคมพนทชายแดน (พ.ศ. 2539 – 2552) ในยคนไดเกดการสรบระหวางกองทพทหารพมาและกองกาลงชนกลมนอยในพนทชายแดนไทย–พมา ในบรเวณฝงตรงขามกบชมชนบองต มผอพยพชาวกะเหรยงเขามาอยในชมชนเปนจานวนมาก ทาใหเกดความหลากหลายของผคน ยคนยงมการแตงงานขามกลมชาตพนธ และมลกษณะผสมผสานกนระหวางวฒนธรรมของกลมชาตพนธตางๆ ในขณะเดยวกนรฐเองกไดเขามาจดการโดยการควบคมและแบงแยก “คนใน” (ไดแก กะเหรยงในประเทศไทย และคนไทยตางถน) กบ “คนนอก” (คาเรยกผคนทมาจากประเทศพมา อาท กะเหรยง พมา มอญ แขก) ออกจากกนอยางชดเจน นามาซงความแตกตางในดานสทธของผคนในชมชน

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 91

จากขอมลเชงประวตศาสตรเกยวกบการเปลยนของชมชนทง 4 ยคทผานมา พบวาการทรฐเขามามบทบาทในการจดการผคน และขอบเขตการปกครองระหวางประเทศไทยกบประเทศพมาอยางชดเจนนน เปนเงอนไขททาใหบองตเปนชมชนทมความแตกตางหลากหลาย

บองต: ความเปนชมชนของหมบานชายแดน

ในสวนนตองการอธบายลกษณะความเปนชมชนของหมบานชายแดน และการเผชญหนากบการเปลยนแปลงของชมชนบองตจากอดตถงปจจบน หรอกลาวอกนยหนงคอ ชมชนบองตมการเปลยนแปลงจากชมชนกะเหรยงมาสชมชนชายแดนไดอยางไร ความเปนชมชนของหมบานบองตเปนอยางไร ทงน จะทาการวเคราะหความเปนชมชนของหมบานบองตผานความสมพนธของผคนและและอตลกษณ โดยแบงประเดนการวเคราะหเปน 5 ประเดนทมความสมพนธเชอมโยงกน คอ

1. ความสมพนธของผคนในชมชน 2. ความสมพนธของคนในชมชนกบรฐ 3. ความสมพนธของคนในชมชนกบทนและการคาขายกบภายนอก 4. ความสมพนธขามแดน 5. อตลกษณของชาวชมชนบองต

ในการอธบายความเปนชมชนของชมชนบองต ไดนาแนวคดชายแดนของบารท มาเปนประเดนการวเคราะห ถงความสมพนธของผคนและอตลกษณของคนในชมชนบองต พบวามลกษณะเปนชมชนชายแดน ทมความสมพนธของผคนในหลายรปแบบซอนทบกน ดงน 1. ความสมพนธของผคนในชมชน บารท (1969 อางถงใน Donnan and Wilson 1999, 21 - 23) ไดมองขอบเขตทางสงคมหรอขอบเขตทางสญลกษณ ผาน 4 คาถาม คอ (1) กลมคนทมความแตกตางทางวฒนธรรมมระบบความสมพนธกนอยางไร และทาไมถงตองมความสมพนธตอกน (2) มกฎเกณฑหรอชองทางใดบางทจะทาใหแตละกลมมาสมพนธกน (3) สมาชกในกลมสรางอตลกษณใหตนเองมความแตกตางจากกลมอน ๆ อยางไร และ (4) ทาไมคนตางวฒนธรรมทอยในขอบเขตเดยวกนถงไดมความรสกวาเปนกลมเดยวกนอยางเหนยวแนน

92 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

การวเคราะหความสมพนธของคนในสงคมเปนการศกษาความสมพนธ ระหวางคน กลมตาง ๆ ทงคนทอยในวฒนธรรมเดยวกนกลมคนทอยตางวฒนธรรมเปนความสมพนธทไมตายตว ไมยดตดเฉพาะกบกลมของตนเอง แตขนอยกบเหตการณวาขณะนนเขาตองมความสมพนธกบใครบาง ซงสามารถปรบเปลยนไปไดโดยขนอยกบวาคน ๆ นนมปฏสมพนธกบใคร เรองอะไร สงทนาสนใจคอ ทาไมคนแตละกลมจงยงคงดารงกลมของตนเองไวอยางเหนยวแนน และอะไรททาใหเขาแยกความแตกตางระหวางกนไดอยางชดเจน ซงงานศกษานพบวา แมผคนในชมชนจะมความแตกตางหลากหลายทงทางดานชาตพนธ ภาษา ศาสนา และวฒนธรรม แตพวกเขาเหลานนสามารถอยรวมกนไดจากการสรางความสมพนธในรปแบบตางๆ ทขนอยกบเงอนไขของเวลา บรบททางการเมองและสงคม ทมทงความสมพนธเชงขดแยง และความสมพนธแบบชวยเหลอเกอกล ดงน 1.1 ความสมพนธแบบแบงพรรคแบงพวก การทคนตางเชอชาต ศาสนา และวฒนธรรมมาอยรวมกน ยอมกอใหเกดการแบงพรรคแบงพวกตามมา ซงการแบงพวกนนมอยหลายมตดวยกน อาท

การแบงตามคณลกษณะของปจเจก เปนการแบงความสามารถหรอลกษณะนสยสวนบคคล เชน การเปนคนใจด โอบออมอาร คนกลมนจะเปนทพงใหกบผทหนรอนมาพงเยน จงทาใหคนทมลกษณะเชนนเปนผทมความสมพนธทดกบคนในชมชน โดยมกจะถกมองวาเปนพวกใจด ซงจะตางจากคนอกประเภทหนงทมกจะทาตวเปนนกเลง พวกวางอานาจ และมกใชอานาจนนในการขมข บงคบกบคนกลมชาตพนธอนทดอยกวาตนเอง การแบงแบบนอาจนาไปสความขดแยงได การแบงตามสายเครอญาต เชน การแบงตามอาย อาท รนลก รนพอ รนแม หรอรนปยาตายาย พวกทเปนเครอญาต และพวกทไมใชเครอญาต เปนตน ซงจะมความสมพนธกบการใหความเคารพยาเกรง การทากจกรรมรวมกน เครอญาตจะมการใหความชวยเหลอกนไดดกวากลมคนทไมไดเปนเครอญาต กลมนมกไมไดนาไปสความขดแยง แตจะมลกษณะของการแบงงานกนทามากกวา การแบงตามชาตพนธ อาท การแบงแยกระหวางคนไทย กะเหรยง พมา แขก และมอญ การแบงแยกเชนนนาไปส การแบงเปน “พวกเรา” คอคนกลมชาตพนธเดยวกน เปนเครอ

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 93

ญาตกน จะรวมทากจกรรมตามประเพณดวยกน และ มความสมพนธในหลายกจกรรมตามมา เชน การประกอบอาชพ การชวยเหลอพงพาซงกนและกน ในขณะเดยวกนจะมระยะหางระหวางคนตางกลมชาตพนธ ซงเปน “พวกเขา” ดงเชน กะเหรยงนอกกบชาวพมา เปนตน ทงน เปนผลมาจากอคตทางกลมชาตพนธทมมาแตเดม ทาใหคนสองกลมนแยกกนอย หรอมความสมพนธกนแบบตางคนตางอย คนจนกบคนรวย: ลกจางกบนายจาง และเถาแกกบลกไร คนเหลานจะมการปฏบตตวทแตกตางกน “เถาแก” ซงเปนคนไทยเงนหนาจากหมบานวงโพธ เขามาสงเสรมใหชาวบานปลกขาวโพด ฝาย พรอมทงการใหคาแนะนาวธการปลก รวมทงการใหเมลดพนธ ปย ยาปราบศตรพชซงมราคาสงกวาทองตลาดทวไป รวมทงเงนทนสาหรบคากนอยและคาใชจายในการจางแรงงานในการเพาะปลกและเกบเกยวผลผลต เถาแกเปนคนรวยมกจะแยกตวจาก คนจน เปนผทไดประโยชนจากชมชนและใชชวตอยางสขสบายอยในเมอง ในขณะทชาวบานยากจนในชมชนประกอบอาชพทาไรและรบปจจยการผลตมาจากเถาแก ถกเรยกวา “ลกไร” ความสมพนธของคนทงสองกลมนจงเปนแบบตางคนตางอย ไมยงเกยวกน มความสมพนธเฉพาะในแงเศรษฐกจ อกตวอยางหนงคอ การวางตวกบลกไรทมกใชอานาจในการสงใหลกนองทางาน ทาใหยงเปนความสมพนธทหางเหนกนมากขน การจดการควบคมประชากรของรฐไทย ดวยการจดทาบตรประชาชน ซงจะแบงผคนออกเปนอยางนอย 2 กลม คอ กลมผมสญชาตไทยและผทไมมสญชาตไทย หรอเปนการแบงแยกระหวางการเปน “คนใน - คนนอก” เปนการบงบอกถงความแตกตางในการเขาถง และการครอบครองทรพยากรในชมชน รวมทงสทธและเสรภาพทแตกตางกน จากการแบงพรรคแบงพวกทาใหมความขดแยงทางชาตพนธ แตความขดแยงนนกมทงทเปนความขดแยงรนแรงและไมรนแรง รปแบบความขดแยง เชน การยกพวกทารายกนของวยรนในชมชน ซงเกดจากการแบงแยกระหวางชาตพนธกะเหรยงและพมา หรอการทะเลาะเบาะแวงของชาวพมาและมสลมในศนยพลดถนชาวพมา ในความสมพนธแบบแบงพรรคแบงพวกเชนน ไมไดนาไปสความขดแยงเสมอไป แตเปนการแบงเพอเปนการแบงแยกบทบาท หรอการแบงหนาทการทางาน สวนความขดแยงทเหนในชมชนเปนการขดแยงทางการเมองในทองถน อนเกดจากการแบงพรรคแบงพวกตาม

94 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ผลประโยชนทางการเมอง อยางไรกตาม แมวาในชมชนบองตจะมความหลากหลายและมความสมพนธแบบแบงพรรคแบงพวกกน แตกพบวาในชมชนเองกมลกษณะของการรวมมอรวมใจ มการชวยเหลอเกอกลซงกนและกนทงในกลมชาตพนธเดยวกน และตางกลมชาตพนธ

1.2 ความสมพนธแบบชวยเหลอเกอกล ผคนในชมชนบองตมการใหความชวยเหลอเกอกลกนมาตงแตอดต ทมแตเพยงชาวกระเหรยงเรอยมาจนกระทงเปนชมชนทมความแตกตางหลากหลาย รปแบบความชวยเหลอเกอกลกนของผคนในชมชนบองต พบวามหลายลกษณะ เชน การชวยเหลอในการทาการผลต หรอทเรยกวา “เอาแรง” เปนระบบการทางานของชาวกะเหรยงทมมาแตดงเดมและสบทอดมาถงปจจบน แมวาจะมการจางงานเขามาแทนท แตกยงพบวากจกรรมบางอยางยงคงมการเอาแรงกนอย เชน การทาขาวไร ซงกะเหรยงถอวาเปนพชทพวกเขาปลกไวเพอบรโภค ไมไดจาหนายเปนตวเงน จงนยมเอาแรงในกลมญาตพนอง และเพอนบานทอยในบรเวณกลมบานเดยวกน ซงมทงกะเหรยงในและกะเหรยงนอก การชวยเหลอทางดานการเงน เปนการใหความชวยเหลอกนในยามเดอดรอน เชน เจบปวย คลอดบตร พวกเขาสามารถหยบยมเงนจากเพอนบานหรอญาตได ซงมการยมเงนระหวาง “คนใน” กบ ”คนนอก” ทงในลกษณะของคนไทยยมเงนคนนอก และคนนอกยมเงนคนไทย รวมทงการใหความชวยเหลอผานเครอขายศาสนา ซงจะมเงนสารอง หรอการขอรบบรจาคจากสมาชก การนาคนเจบสงโรงพยาบาล เปนอกสงหนงทปรากฏใหเหนทวไปในชมชนบองต เปนการใหความชวยเหลอพงพากนระหวางคนทมฐานะรารวยทกบคนยากจน ซงความยากจนทาใหพวกเขาไมมพาหนะในการเดนทาง เชน รถยนต ดงนนหากมผปวยอาการหนก หรอคลอดบตร ผทมรถยนตจะใหความชวยเหลอในการนาพาสงโรงพยาบาล การแลกเปลยนระหวางกน มทงกะเหรยงในกบคนไทย และ “คนใน” กบ “คนนอก” เชน พมา กะเหรยง มอญ สงท “คนใน” นาไปเปนสงแลกเปลยนกบ “คนนอก” คอ ทดนรกราง หรอพนทปา สงทเขาจะไดตอบแทนกลบมาคอ ทดนเตยน และไดกรรมสทธทดนทากน ในขณะท “คนนอก” ตองสญเสยแรงงาน ทน และความเสยงตอการถกเจาหนาทปาไมจบกม

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 95

จากการพลกผนปาใหกลายเปนไรขาว ไรขาวโพด แตสงทไดกลบมานอกเหนอทดนทากนและทดนสาหรบปลกบานแลว พวกเขายงมผใหความคมครอง หรอการรบรองจากเจาของทดนดวย ซงจะชวยใหเขาอยในชมชนได รวมทงอาจจะเปนธระในการตดตอกบรฐในเรองการทาบตร หรอการซอทรพยสน เปนตน อยางไรกตาม ความสมพนธแบบชวยเหลอเกอกลมกเกดจากสายสมพนธทางเครอญาต ซงม 2 ลกษณะ คอ การเปนเครอญาตโดยตรง เชน พ นอง พอ แม ลก ลง ปา นา อา เปนตน และเครอญาตเสมอน กลาวคอ ไมไดเปนญาตกนโดยตรง แตมความสนทสนมนบถอกนเสมอนญาต ความเปนเครอญาตทงสองแบบนไดกอใหเกดความสมพนธและการทากจกรรมรวมกนหลากหลายรปแบบ เชน การไปมาหาสกน การกนขาว กนหมากดวยกน ฝากเลยงดลกหลาน ดทว แบงปนอาหาร ดแลยามเจบปวย หรอแมแตการไปทาไรดวยกน การเอาแรงในการทางาน การหางาน ฝากงาน ฝากซอของ เปนตน กจกรรมเหลานทาใหสายสมพนธของผคนในชมชนมความเหนยวแนน และแสดงถงการทบซอนกนกบความสมพนธในรปแบบอน เชน การใหความชวยเหลอเกอกลกน การพงอาศยซงกนและกน 2. ความสมพนธของผคนในชมชนกบรฐ การนยามชายแดนในมตขอบเขตรฐและภมศาสตรรฐ (Geopolitical and State Boundaries) เนนไปทความสมพนธทเกยวของกบอานาจของรฐและภมรฐศาสตรทมตอพลเมอง และผทอยภายใตอานาจอธปไตยของรฐ ซงเมอเอยถงชายแดนโดยใชรฐเปนแกนหลก สงทจะจาแนกคนไดงายคอ ใครอยในเขตแดน และ ใครเปนคนนอกเขตแดน หรอการแบงคนใน (insiders) และคนนอก (outsiders) โดยดจากเครอญาต ทตงบาน และผลประโยชนทางเศรษฐกจและสงคม (บารท 1969 อางถงใน Donnan and Wilson 1999, 19 - 21)

นอกจากน แนวคดชายแดนยงมองวาชายแดนเปนพนทมลกษณะเฉพาะทแตกตางจากเมองอน ๆ ทวไป โดยทวไปรฐมกจะมองชายแดนในฐานะทเปนพนทเพอการควบคมจดการ การเคลอนไหวของคนและสนคาขามอาณาเขตรฐผานการใชกฎหมาย เปนพนทกนชนดานหนาในการรกษาอานาจอธปไตยและความมนคงของชาต ในขณะเดยวกนพนทชายแดนกยงเปนพนททมความสลบซบซอน และความหลากหลายของอตลกษณทมความจาเพาะของคนแตละประเทศ (กนวรรณ 2551, 351)

96 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ในมตความสมพนธกบรฐ พบวาการควบคมผคนในชมชนบองตจะมความสมพนธกบรฐทงในระดบรฐชาตและในระดบทองถนหรอระดบชมชน ในมตของการควบคม จดการ และกดกนตาง ๆ ดงน 2.1) ในระดบรฐชาต ในระดบรฐชาต นโยบายชายแดนในการควบคมผคนกระทาผานระบบการศกษา การทาบตรประชาชน และการใหสทธทางกฎหมาย การควบคมของรฐผานระบบการศกษา นบตงแตป พ.ศ. 2479 เปนตนมา รฐบาลไทยไดเรมเขาสหมบานกะเหรยงชายแดนพรอมกบนโยบายการทาใหประชาชนมความเปนอนหนงอนเดยวกบรฐ ดวยการผสมกลมกลนใหคนตางชาตตางวฒนธรรมเปนหนงเดยวกบรฐไทยผานระบบโรงเรยน กะเหรยงในชมชนบองตถกมองวาเปนพลเมองทอยในอาณาเขตของรฐไทย ดงนน รฐจะตองพยายามกลนกลายใหเปนหนงเดยวกบรฐ โดยผานการเรยนการสอนซงเปนการใชภาษาไทย และการเรยนรความเปนไทยผานเนอหาวชาตาง ๆ ทลวนแลวแตเกยวโยงกบความเปนไทย การควบคมของรฐผานการทาบตรประชาชน กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย เรมทาการสารวจสามะโนประชากรครงแรกในป พ.ศ. 2499 (อจฉรา 2550, 8) หากแตในชมชนบองต การสารวจสามะโนประชากรเรมขนเปนครงแรกในป พ.ศ. 2507 อยางไรกตาม ในเวลาตอมาปรากฏวาระบบการทาบตรและการรบรองสทธพลเมองมปญหาอยมาก เชน มประชากรตกสารวจ หรอมการทาบตรผดประเภท ทาใหผทควรจะไดรบสญชาตไทยหลายคนเสยสทธการเปนพลเมองไทย การทาบตรประชาชนเปนการควบคมผคนของรฐ โดยเปนการแบงผคนในชมชนออกเปนสองกลม คอ กลมทเปนพลเมองไทย หรอการแบง “พวกเรา” และกลมทไมใชพลเมองรฐไทย หรอทเปน “พวกเขา” หรอ เปน “คนอน” “คนนอก” อยางไรกตาม ในชวงแรกของการทาบตรประชาชนไมไดมความแตกตางทางดานสทธ และการถกควบคมระหวางคนทมบตรกบคนทไมมบตรมากนก แตภายหลงจากสถานการณความวนวายในประเทศพมาเรมเพมระดบความรนแรง และการอพยพเขามาของผคนจากฝงพมา ทาใหการควบคมดวยบตรมความสาคญมากขน

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 97

ในชวงนเองทไดเกดคานยามของ “ผอพยพ” และ “คนเขาเมองผดกฎหมาย” ผทอพยพเขามาในระยะ 30 – 40 ปทผานมา หากเปนชาวกะเหรยงจะไดรบบตรบคคลบนพนทสง (บตรสฟา) สวนผทเปนชาวพมาจะไดรบผพลดถนสญชาตพมา (บตรสชมพ) โดยรฐไดกาหนดเอาวนท 9 มนาคม พ.ศ. 2519 เปนเกณฑในการจาแนกแยกแยะสถานภาพบคคลเหลาน ผทเขามาภายหลงจะไดรบบตรสสมซงเปนบตรทอนญาตใหอยในพนทไดชวคราว และบตรสเขยวขอบแดง สาหรบผตกสารวจจากการทาบตรสฟา สถานภาพของบคคลเหลานลวนถกจากดสทธการเดนทางเขาออกพนท การประกอบอาชพ การครอบครองทดน และการรบบรการและสวสดการจากรฐ ในการทาบตรใหแกคนตางดาว ยงมความสบสนในการพสจนสถานะความเปนพลเมอง เพราะผพลดถนหลายรายมบตรประจาตวหลากหลายประเภท และมการปกปดชาตพนธเดมของตนเอง เนองจากบตรแตละชนดมความเกยวพนกบสทธของตนเองทจะไดรบ นบจากป พ.ศ. 2540 เปนตนมา มการสารวจและทาบตรใหกบผพลดถนอกหลายครง เพราะมคนตกสารวจและมผอพยพเขามาใหม ซงผตกสารวจชาวกะเหรยงจะไดรบบตรสฟา สวนคนทเขามาใหมไดรบบตรสสม และสเขยวขอบแดง อยางไรกตาม พบวามชาวกะเหรยงทเขามาใหมและชาวพมาบางคนสวมรอยอางเปนชาวกะเหรยงทตกสารวจจากครงกอนเพอขอทาบตรสฟาเนองจากมกระแสขาววาลกหลานของผทถอบตรสดงกลาว จะมโอกาสในการไดรบสญชาตไทย ตอมาภายหลงไดมการอนญาตใหลกหลานของผถอบตรสฟา และบตรสชมพทเกดในประเทศไทยสามารถขอสญชาตไทยได ทาใหในชวงหลงป พ.ศ. 2550 มชาวกะเหรยงและพมาจานวนนบรอยคนไดรบบตรประชาชนไทย ในจานวนนมคนกลมใหมทอพยพเขามาอยภายหลงรวมอยดวย แสดงใหเหนวาการมบตรสตาง ๆ รวมถงการมบตรประชาชน ไมไดเปนการบงบอกวาพวกเขาเปนคนเชอชาตไหน หรออยในดนแดนไทยมานานเทาไร แตมนขนอยกบความสามารถในการหาเงนมา “จาย” ได ขณะเดยวกนยงมผพลดถนอกจานวนหนงทยงไมมบตร กลายเปนผลกลอบเขาเมองทตองอยอยางหลบ ๆ ซอน ๆ การใหสทธทางกฎหมาย สถานภาพความเปนพลเมองสงผลตอสทธในการเขาถงทรพยากร ทาใหผคนจากประเทศพมาใหความสาคญตอสถานภาพบคคลเปนอยางมาก ตามกฎหมายไดกาหนดไววาผพลดถนชาวพมา หรอคนตางดาว ไมมสทธในการครอบครองทดน แตดวยเงอนไขความสมพนธทางสงคม ทาใหผทไมมสญชาตไทยจานวนมากสามารถมทดนเพอ

98 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

การอยอาศย และทากน รวมทงการครอบครองทดนไดโดยงาย หากมเครอญาตหรอวามเงนมากพอ จากสถานการณการสรบในฝงพมาทาใหพรมแดนรฐชาตและสถานภาพความเปนพลเมองมความหมายมากขน เพราะกลายเปนเสนแบงระหวางเขตแดนทมอนตรายกบเขตแดนทมความปลอดภย จากการถกทหารพมาคกคามชวตและทรพยสน การตรวจจบและกวาดลาง รวมทงกดกนการเขาถงทรพยากรจากรฐไทย ทาใหผอพยพพยายามดนรนทจะทาใหตวเองมสทธตางๆ ดวยการขนทะเบยนทาบตรประจาตว โดยมความหวงวา “บตร” จะทาใหเขาอยในแผนดนไทยไดโดยไมถกจบกมหรอถกผลกดนใหกลบไปยงประเทศพมา รวมทงมความหวงวาสกวนหนงพวกเขาหรอลกหลานจะไดรบสถานะเปนพลเมองไทย เพอทจะไดมสทธในการอยอาศยในประเทศไทยไดอยางถาวร และไดรบสทธดานตาง ๆ เทาเทยมกบคนไทย ดงนน พวกเขาจงพยายามหาวธการตาง ๆ เพอใหไดมาซงสถานภาพพลเมองไทย

2.2) นโยบายระดบทองถนหรอชมชน นโยบายชายแดนจะสงผานมาทางตารวจตระเวนชายแดน การพฒนา และการ

ปกครองสวนทองถน เพอมาควบคมคนทอยในพนท ดงน การควบคมของรฐผานการปฏบตงานของตารวจตระเวนชายแดน นบตงแตป

พ.ศ. 2496 เปนตนมา พนทชายแดนและการเขาออกของผคนเรมถกควบคมจากตารวจตระเวนชายแดน ทผานมาพบวาการขามแดนของผคนทงสองฝง บางครงกมความยดหยน และบางครงมความเขมงวด ขนอยกบสถานการณบรเวณชายแดนและนโยบายของรฐสวนกลาง

ในชวงป พ.ศ. 2539 – 2540 กองกาลงกะเหรยงเคเอนยในบรเวณชายแดนถกกอง

กาลงทหารพมาโจมตอยางรนแรง ชาวกะเหรยงจานวนมากอพยพเขามาและกระจายอยทวไปในหมบานบองตและชมชนใกลเคยง จากเหตการณครงนทาใหการขามแดนทเคยกระทาอยางเปนอสระ จากความยดหยนของรฐไทยในการควบคมพนทชายแดนไดยตลง หมบานเดมของชาวกะเหรยงกลายเปนหมบานราง มการตรวจตราพนทบรเวณชายแดนและชมชนชายแดนอยางเขมงวด รวมทงการจดสรรทดนสาหรบการอยอาศยสาหรบชาวพมาและกะเหรยงทเขามาใหมใหงายตอการควบคม

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 99

การควบคมของรฐผานการพฒนา ภายหลงจากป พ.ศ. 2520 ตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ทมนโยบายการเรงรดพฒนาชนบท ทาใหมโครงการของรฐจากภาคสวนตางๆ ลงสพนทชนบทเปนจานวนมาก ในรปแบบของ “การพฒนา” ชมชนบองตกเชนเดยวกน นบจากป พ.ศ. 2520 เปนตนมา มหนวยงานตาง ๆ เขาไปปฏบตงานการพฒนาในชมชนหลากหลายรปแบบ เชน การจดรปแบบการปกครอง รวมไปถงการสรางถนน สรางศนยพฒนาเดกเลก การจดตงกลมออมทรพย กลมแมบาน รวมทงรานคาชมชน เปนตน โครงการเหลานมทงทประสบความสาเรจและทลมเหลว อนเนองมาจากการดาเนนโครงการของรฐดงกลาวรเรมโดยรฐ ซงไมสอดคลองกบความตองการและศกยภาพของผคนในชมชน การควบคมของรฐผานการปกครองสวนทองถน จากการแบงแยกเขตการปกครองโดยยกฐานะบานบองตเปนหมบานอยางเปนทางการ เมอป พ.ศ. 2483 การขยายตวของหมบานทาใหมการแบงเขตการปกครองใหม โดยแบงบองตออกเปน 2 หมบาน คอ บานบองตบน (หม 1) และบานทายเหมอง (หม 3) ซงเกดพรอมกบการแยกเปนตาบลบองตในป พ.ศ. 2519 ภายหลงจากการแบงแยกเขตการปกครอง ไดมการจดตงคณะกรรมการหมบานเพอเปนตวแทนในการตดตอประสานงานกบรฐ ทาใหการขยายอานาจรฐไปสชมชนเปนไปไดงายขน การควบคมผานการปกครองสวนทองถน เปนการผองถายอานาจรฐสวนกลางไปสตวแทนในทองถน เชน สมาชกองคการบรหารสวนทองถน กานน และผใหญบาน ในชมชนบองตพบวา ผนาหมบานอยางกานนคนกอน และผใหญบานมบทบาทสาคญในการควบคมผคน โดยพวกเขาใชอานาจควบคมผานการประชมหมบาน และการพฒนาในหมบาน ผลของการใชอานาจในดานน ทาให “คนนอก” เปนผทถกบงคบมากกวาคนกลมอน 3. ความสมพนธของคนในชมชนกบทนและการคาขายกบภายนอก การแผขยายของระบบทนนยมทเขามาในชมชนบองต ในป พ.ศ. 2500 ไดสงผลกระทบตอความสมพนธของผคนในมตวถชวตและระบบการผลตของชาวกะเหรยงในชมชนบองตมากนอยแตกตางกนไป กลาวคอ การเขามาของเหมองแรซงถอวาเปนทนนยมยคแรก ทาใหมการจางงานในชมชน มแรงงานขามชาต การคาขายขามพรมแดน และภายหลงการเปลยนจากการเพาะปลกเพอยงชพมาเปนการเพาะปลกพชไรเชงพาณชย เชน ขาวโพด ฝาย ฟกทอง มนสาปะหลง ในชวงตงแตป พ.ศ. 2520 ทาใหตองใชพนทเพาะปลกจานวนมาก อกทงยงตองใชทนและเทคโนโลยในการเพาะปลก ซงการเปลยนแปลงดงกลาวสอดคลองกบ

100 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

นโยบายการพฒนาเศรษฐกจและสงคมของรฐไทย รวมทงการทาเหมองแรททยอยปดตวลง แรงงานเหมองแรจงกลายมาเปนแรงงานรองรบในภาคการเกษตร การผลตพชไรเชงพาณชยกอใหเกดความสมพนธของผคนในชมชน และทนในรปแบบของความสมพนธทชาวบานเรยกกนวา “เถาแก” “ลกไร” และ อาชพ “รบจาง” “เถาแก” “ลกไร” และ อาชพ “รบจาง” “เถาแก” เปนนายทนคนไทยจากนอกหมบาน ทเปนผออกทนการผลตใหแกชาวบานทงตาบลบองต ซงมอย 3 รายใหญๆ ทนการผลตไดแก เงนทน เมลดพนธ ปย ยากาจดศตรพชและแมลง และรวมไปถงรถไถ รถสขาวโพด รถบรรทก ในขณะทชาวบานผซงเปนเจาของทดนกลายเปน “ลกไร” ทตองพงพาทนการผลตตาง ๆ เหลาน รวมทงทนทางดานความร ขนตอน กระบวนการผลตพชไรจากเถาแก และยงตองขายผลตทไดทงหมดใหในราคาทเถาแกเปนผกาหนด พรอมกบดอกเบยเงนกและสวนตางจากการบวกราคาสงของทลกไรไปเบกมา จงทาใหเถาแกเปนผกมอานาจทางการผลตทงหมด สวนอาชพ “รบจาง” เมอชาวบองตหนมาผลตพชพาณชย ทาใหการเอาแรงในหมเพอนบานหรอญาตพนองลดนอยลงไป กลายมาเปนการเพาะปลกแบบลงทนจาง โดยสวนใหญกะเหรยงในและคนไทยผเปนเจาของทดนกลายเปนผวาจาง โดยพมา/ทวาย แขก และกะเหรยงนอกกลายเปนแรงงานรบจาง ความสมพนธของผคนจากระบบการจางงาน เมอชาวบานเกอบทกครอบครวพากนปลกพชเชงพาณชยเหมอน ๆ กนและในเวลาใกลเคยงกน ทาใหมความตองการแรงงานเพมมากขน การจางงานจงมกปะปนกนไประหวางกลมชาตพนธตาง ๆ ในชมชน ทาใหคนตางชาตพนธไดมโอกาสไดทาความรจกกน อยางไรกตาม ภายหลงเหตการณคายกะเหรยงแตก ทาใหกะเหรยงนอกแยงงานรบจางจากชาวพมาและแขก รวมกบเทคโนโลยทมพฒนาการทางดานคณสมบตในการทางานไดครอบคลมมากขนกวาเดมทาใหลดการใชแรงงานคนไปไดมาก สงผลใหความสมพนธของผคนในทางเครอญาตและการเปนกลมชาตพนธเดยวกนกบเจาของทดนมความเปลยนแปลงและลดลง ทงจากการมกจกรรมการผลตรวมกนนอย และการลดปรมาณการจางงาน ซงทาใหผคนในชมชนตองดนรนออกไปหางานทานอกหมบานเพมมากขนเรอย ๆ

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 101

การคาขายกบภายนอก สวนใหญเปนการคาขายผลผลตจากในไร เชน ขาวโพด ฝาย มนสาปะหลง พรก มะเขอ ผลผลตทไดจากปา โดยมพอคาจากภายนอกและพอคาในหมบานเปนตวกลางในการรบซอ การกาหนดราคาเปนอานาจของผรบซอ ซงมกจะใหราคาทตา ดวยขออางทวาระยะทางไกล ทาใหเขาตองเสยตนทนคานามนมากกวาการรบซอสนคาจากหมบานอนทอยใกลกวา การคาขายกบประเทศพมา พบวามเพยงชวงระยะเวลาเพยงไมกป ในยคทมการตดตอคาขายกบกะเหรยงในประเทศพมากอนคายกะเหรยงแตก มการซอขายสนคาอปโภคบรโภคในครวเรอนมากกวาสนคาอยางอน โดย “กะเหรยงใน” เพยงไมกคนซงรารวยจากการรบจางนายทนชาวไทยในชวงการทาเหมองแรและคนไทยจากภายนอก จะเปนผทาการคาขายกบกะเหรยงในประเทศพมา สนคาทขาย ไดแก อาหารแหง เชน พรก กะป นาตาล เกลอ ผงชรส กาแฟ นอกจากนยงมขนมขบเคยว เสอผาสาเรจรป นามนเชอเพลง ขาวของเครองใชอน ๆ กลาวโดยสรป ความสมพนธของชาวบานในชมชนบองตกบทน และการคาขายกบภายนอก ทาใหบองตกลายเปนชมชนเปด และตองพงพาทนการผลตจากภายนอก โดยทชาวบานเปนผทาหนาทรวมผลตและเจาของทดน สวนทนการผลตและอานาจในการตดสนใจเปนหนาทของนายทน และชาวบานไมมอานาจในการตอรองใดๆ กบนายทนเลย จงทาใหชมชนบองตกลายเปนชมชนตองทพงพาทนจากภายนอกอยตลอดเวลา

4. ความสมพนธขามแดน หากพจารณามาตงแตอดตจะพบวา การเคลอนยายขามพรมแดนมหลายลกษณะ

ดวยกน เชน การแตงงาน การตดตามญาตพนอง การหลบหนปญหาทางเศรษฐกจ ปญหาการสรบในประเทศพมา รวมถงทาธรกจการคา อยางไรกตาม การขามพรมแดนมลกษณะไมแนนอน บางครงการขามแดนไดรบการผอนปรน แตบางขณะกมการคมเขม ทงน ขนอยกบสถานการณในพนทชายแดน ดงเชน ในอดตผคนทงสองประเทศสามารถเดนทางขามไปมาหาสกนไดอยางอสระ เปนผลมาจากความสงบในบรเวณชายแดนฝงประเทศพมา แต ภายหลงเหตการณคายกะเหรยงแตกในป 2540 ชายแดนถกปด และมการเปดชองทางขามแดนดานหวยโมงถกเปดอกครงหนง ในป พ.ศ. 2547 จากการผอนปรนของอาเภอ ตารวจตระเวน

102 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ชายแดนและกองทพพมาทอนญาตใหชาวบานในชมชนสามารถเดนทางเขาออกเพอไปเยยมญาตในหมบานเมตตาซงเปนหมบานททหารพมาเกณฑชาวกะเหรยงไปอยรวมกนทนน และทหารพมายงไดอนญาตใหผทอพยพมาอยในชมชนบองตและชมชนใกลเคยงกลบไปอยในพนทเดม เปนผลใหมชาวบานทงทเปนกะเหรยงสญชาตไทย และกะเหรยงทไมมสญชาตไทยจานวนหนงเขาไปทาไรและหาของปาในประเทศพมา โดยเจาหนาทของรฐไทยไดอาศยคนกลมนเปนผใหขอมลความเคลอนไหวของคนกลมตาง ๆ ในบรเวณดนแดนแถบน

ปจจบนน ประชาชนในพนทชายแดนโดยเฉพาะผคนจากประเทศพมาจานวนมากยงคงเคลอนยายไปมาระหวางพรมแดนของทงสองรฐ-ชาต เพอใหชวตมความปลอดภยในดนแดนของรฐไทย ขณะเดยวกนพวกเขายงคงใชชวตเพอการหาเลยงปากเลยงทองในดนแดนอกฝงหนง ในทานองเดยวกนหลายคนแมวาจะใชชวตอยในดนแดนรฐไทย แตลก ๆ แลว ภายในใจ (จตสานก) กนยามตวเองวาเปนสมาชกของชมชนรฐกะเหรยง รฐมอญ หรอเปนพลเมองของรฐพมา

5. อตลกษณของชาวชมชนบองต การทาความเขาใจความซบซอนของการเปลยนแปลงเรองอตลกษณ ใชแนวคดของ เดวด ฮาวย (1985 อางถงใน อภญญา 2546, 85) ซงเสนอตวแบบการทาความเขาใจอตลกษณของคนภายในชมชนซงมความเชอมโยงกบหลายระดบ คอ ระดบปจเจกบคคล ระดบครอบครว ระดบชมชน ระดบชนชน และระดบรฐ-ชาต มาวเคราะหไดดงน จากการวเคราะหความสมพนธทางสงคมและวฒนธรรมของผคนในชมชนบองต ทาใหเหนถงความมพลวตทางวฒนธรรมทมความเกยวของกน 5 ระนาบ ตามทฮารวยเสนอไวแสดงใหเหนวาอตลกษณมความหลากหลาย และวเคราะหไดหลายระดบ ดงตอไปน 1. ระดบปจเจกบคคล เปนระดบยอยสด คอ การศกษาอตลกษณในฐานะทฉนเปนใคร ฉนมองตวฉนเองวาอยางไร เชน ฉนเปนคนทมคนเคารพนบหนาถอตา ฉนเปนคนทมจตใจโอบออมอาร ฉนสามารถพดไดสองภาษา เปนตน 2. ระดบครอบครว ม 2 ลกษณะ คอ ครอบครวโดยตรงและครอบครวจากความสมพนธทางเครอญาต อนเกดจากการแตงงานขามชาตพนธ การปลกบานหรอมทดนทา

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 103

กนอยใกล ๆ กน ดงนนความเปนครอบครวหรอเครอญาตจงอาจไมใชเชอสายของกลมชาตพนธโดยตรง แตเปนการคาบเกยวกน ในบางกรณเราจะพบวาเครอญาตทเปนคนตางกลมชาตพนธกมความสาคญกวากลมชาตพนธเดยวกน (แตไมไดเปนเครอญาต) ซงกจะทาใหวฒนธรรมประเพณมความคาบเกยวกนดวย 3. ระดบชมชน เมอคนในชนชนบองตมองวาตนเองเปนสมาชกของชมชนทมคนหลายชาตพนธมาอยรวมกน เขาจะมองตนเองวาอยางไรนน พบวา เมอคนในชมชนบองตมองวาตนเองเปนสวนหนงของชมชนทมความหลากหลายน พวกเขาจะมองตนเองวาแยกออกจากคนอนจากชาตพนธทแตกตางกน โดยการเปรยบเทยบกบชาตพนธอน ๆ ทอยรวมในชมชน ดงเชนมองวาตนเองเปนคนกะเหรยง เพราะมความแตกตางจากคนพมาและคนไทย จากภาษาพด ประเพณและวฒนธรรม หรอการทคนมสลมมองวาตนเองแตกตางจากคนอนทการนบถอศาสนาและรปรางหนาตา เปนตน 4. ระดบชนชน เมอคนในชนชนบองตทางานเพอหาเลยงชพ พวกเขาตองเขาสความสมพนธทางสงคมแบบนายจาง-ลกจาง และ เถาแก-ลกไร คนในชมชนทเปนเถาแกและมอตลกษณของเถาแก ซงเปนผทมอานาจอยในมอ จะมบคลกทชาวบานพบเหนกนทวไป คอ การวางอานาจ พดจาเสยงดงโผงผาง และชอบดดา สวนลกจางหรอลกไร ซงเปนผทตกอยในฐานะของผพงพาอาศยคนเหลาน ทงในแงของการมงานทา และการมทนในการผลต ซงคนกลมนจาเปนตองรกษาความสมพนธทดกบนายจางและเถาแกเอาไว ดงนน บคลกทพวกเขาแสดงออกจงมกเปนการโอนออนผอนตาม สงบปากสงบคา ไมพดไมเถยง และยอมใหคนเหลานนเอาเปรยบ ไมวานายจางจะใชงานหนกหรอดดาอยางไร หรอยนยอมใหเถาแกกาหนดราคาสนคาไดตามอาเภอใจโดยทไมกลาเรยกรองหรอตอรอง 5. ระดบรฐ-ชาต เมอคนในชมชนบองตมองตนเองในฐานะทเปนสมาชกหรอเปนพลเมองของประเทศใดประเทศหนง เชน ความเปนพลเมองของประเทศพมาหรอประเทศไทยทาใหคนในชมชนบองตมองตนเองแตกตางกน ในระดบของรฐชาตผคนในชมชนบองต จดตวเองอยใน 2 กลม คอ คนไทย และคนทไมใชคนไทย โดยใชเกณฑการมบตรประชาชน ดงนน จงมกจะพบวาแมวาชาวบานบางคนจะเปนคนกะเหรยง หรอคนพมา และมบตรประชาชน เมอตองปฏสมพนธกบรฐ พวกเขามกจะมองวาตนเองวาเปนคนไทยมากกวาความเปนพมาหรอกะเหรยงตามเผาพนธเดมของตน

104 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

อตลกษณของผคนมกมการซอนทบและเลอนไหล ดงเชน ลงชานาญซงเปนคนทมจตใจโอบออมอาร เปนสมาชกกลมชาตพนธกะเหรยง ซงทางานเปนลกไรและเปนผมบตรประชาชน การทลงชานาญแสดงอตลกษณใดขนกบวาเขามปฏสมพนธกบใคร และอยในบรบททางสงคมแบบใด เชน ลงชานาญมจตใจโอบออมอารจากการใหทพกพงและใหคาแนะนา รวมทงใหความชวยเหลอแกผทไดรบความเดอดรอน ในขณะเดยวกนลงชานาญจะแสดงตนวาเปนสมาชกชาวกะเหรยงจากการพดภาษากะเหรยงกบชาวกะเหรยงดวยกน เมอใดทลงชานาญเจบปวยตองไปหาหมอทโรงพยาบาลเขาจะแสดงอตลกษณคนไทย ดวยการสอสารภาษาไทยและยนบตรประชาชนใหกบเจาหนาทเพอรบการบรการ เปนตน กลาวโดยสรป จากการศกษาชมชนบองตตามทไดเสนอมาขางตน จงเหนไดวาชมชนบองตเปนชมชนทมความซบซอน เพราะนอกจากชาตพนธทมอยหลากหลายจนสามารถแบงออกไดเปน 3 ศาสนา 4 ภาษา 5 ชาตพนธแลว ในทางภมศาสตรชมชนนยงตดกบชายแดนระหวางประเทศไทยและประเทศพมาอกดวย อยางไรกตาม เนองจากบองตไมไดมลกษณะเปนชมชนปด ความเปนชมชนจงมไดหยดนงแตทวากลบเลอนไหล จากการพบปะระหวางคนภายในและคนภายนอก และจากการแพรหลายของระบบทนนยมทาใหมการอพยพของกลมชาตพนธตางๆ เขามาอยรวมกน ไมวาจะเปนคนไทย กะเหรยง พมา/ทวาย และแขก โดยแตละกลมจะมอตลกษณบางอยางทแตกตางกนดงทไดกลาวมาแลวขางตน และเนองจากชมชนบองตเปนชมชนอยบรเวณชายแดน ซงมกจะไดรบความเขมงวดจากรฐมากกวาชมชนโดยทวไป ดงนนหากใชคานยามจากแนวคดของชมชนทหลากหลายมาอธบายชมชนน อาจจะไมสามารถอธบายลกษณะของชมชนบองตไดมากพอ ดงนนจงตองนามตทางดานรฐ-ชาตมารวมพจารณาดวย กลาวคอ หนง การทบองตเปนเมองชายแดนยอมจะตองเกยวของกบอานาจของรฐทมตอการจดการกบประชาชนในพนท (ทงทเปนพลเมองไทย และไมใชพลเมองไทย) เชน การทตองมกองกาลงตารวจตระเวนชายแดนประจาอยในทองทเพอตรวจสอบประชาชน และควบคมการเขาออกของคนจากอกรฐหนง ซงชมชนโดยทวไปไมไดรบความเขมงวดเทาน สอง มการการแบงแยกผคนทงสองรฐ-ชาตออกจากกน ดวยการกาหนดและใหคานยามระหวาง “พวกเรา” ทเปนคนไทย และ “พวกเขา” ทไมใชคนไทย อยางชดเจนโดยการ

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 105

แสดงบตรประจาตวประชาชน สาม การควบคมของรฐชาตสงผลตอการนยามตนเองของผคนในชมชน จากการศกษาพบวาชาวบานมกจะนยามตนเองวาเปนกลมชาตพนธใดหรอเปนพลเมองของรฐใดขนอยกบสถานการณในขณะนน อาท ในสถานการณทรฐเขมงวดจะนยามตนเองวาเปนพลเมองของไทย แตถาเมอใดทอยกบกลมตนเองจะนยามวาเขาเปนกลมชาตพนธนน ๆ ความเปนชมชนของชมชนบองต จงมลกษณะขดแยงกบชมชนในอดมคตโดยทวไป ซงมองวาคนในชมชนมลกษณะทเหมอนกน และมความสมพนธในแบบทเปนหนงเดยวกน ดวยเหตน จงสามารถกลาวไดวา ชมชนในยคโลกาภวตน ไมอาจจะใชนยามชมชนรปแบบเดมมาอธบายไดอกแลว เพราะผลพวงของโลกาภวตนทาใหผคนมความสมพนธขามพรมแดนประเทศ ขามชาตพนธ ขามภาษา ขามวฒนธรรม อยางเขมขนกวาเดมมาก ชมชนจงกลายเปนแหลงรวมของความหลากหลายของสงทกลาวมา ซงเราสามารถพบเหนชมชนลกษณะเชนนไดทวไปในยคปจจบน โดยเฉพาะชมชนในเมองใหญ ชมชนชนบท หรอชมชนชายแดน

106 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บรรณานกรม หนงสอและวารสารภาษาไทย กาญจนา แกวเทพ. 2538. เครองมอการทางานแนววฒนธรรมชมชน. กรงเทพฯ: สภาคาทอลกแหงประเทศ ไทยเพอการพฒนา.

ฉตรทพย นาถสภา. 2548. แนวคดชมชนกบประวตศาสตรไทย. ใน ประวตศาสตรความคดไทยกบแนวคด ชมชน. บรรณาธการโดย ฉตรทพย นาถสภา และวลยวภา บรษรตนพนธ. กรงเทพฯ: สรางสรรค. ฐรวฒ เสนาคา. 2551. ไทยพลดถนจากมณฑลตะนาวศรกบปญหารฐ-ชาต. ใน รฐจากมมมองของ ชวตประจาวน 1. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร. ณฐพงศ จตรนรตน. 2544. ชมชนศกษา: กรณศกษาชมชนในยคหลงสมยใหม. สงขลา: มหาวทยาลย ทกษณ.

ปารชาต วลยเสถยร. 2543. กระบวนการและเทคนคการทางานของนกพฒนา. กรงเทพฯ: สานกงาน กองทนสนบสนนการวจย. ปารชาต วลยเสถยร. 2543. ชมชนและลกษณะความเปนชมชน. เอกสารประกอบการประชมประจาปวาดวย ชมชน ครงท 1 “ชมชนไทยทามกลางกระแสการเปลยนแปลง.” กรงเทพ: สานกงานกองทนสนบสนน การวจย. พรพมล ตรโชต. 2548. ไรแผนดน เสนทางจากพมาสไทย. กรงเทพฯ: หางหนสวนจากดศรบรณ คอมพวเตอร-การพมพ.

ยศ สนตสมบต. 2551. อานาจ พนท และอตลกษณทางชาตพนธ: การเมองวฒนธรรมของรฐชาตใน สงคมไทย. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร. สมโชค สวสดรกษ. 2540. ความสมพนธระหวางไทย–พมา–กะเหรยง. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนน การวจย.

สมศกด ศรสนตสข. 2534. สงคมวทยาชมชน: หลกการศกษาวเคราะหและปฏบตงานชมชน. ขอนแกน: โรงพมพมหาวทยาลยขอนแกน.

80 ปของชมชนบองต: จาก “หมบานกะเหรยง” ถง “หมบานชายแดน” | 107

สรพร สมบรณบรณะ. 2546. ฉนมองไมเหนเสนพรมแดน : พรมแดนไทย – พมา. เอกสารประกอบการ สมมนาประจาป ชาตและชาตพนธ วถชวตและความหลากหลายทางชาตพนธในโลกปจจบน, จดโดย ศนยมานษยวทยาสรนธร กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร. สรชย หวนแกว. 2543. โลกาภวตนกบแกนสารของสงคมวทยา. สงคมศาสตร วารสารทางวชาการคณะ สงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. 12 [2]. อจฉรา รกยตธรรม. 2550. การตอรองบนเสนพรมแดน: ปฏบตการในชวตประจาวนของกลมชาตพนธใน ชมชนชายแดนไทย. เอกสารประกอบการประชมประจาปทางมานษยวทยา ครงท 6 รฐจาก มมมองของชวตประจาวน, จดโดย ศนยมานษยวทยาสรนธร. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร.

อภญญา เพองฟสกล. 2546. อตลกษณ. กรงเทพฯ: คณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขาสงคมวทยา. สานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต. อรยา เศวตามร. 2542. นกพฒนากบบทบาทในการสรางความหมายใหมของชมชน. ใน เศรษฐศาสตร การเมอง เอนจโอ 2000. บรรณาธการโดย ณรงค เพชรประเสรฐ. กรงเทพฯ: ศนยเศรษฐศาสตร การเมอง คณะเศรษฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วทยานพนธ จนทน เจรญศร. 2543. อทธพลของแนวคดหลงสมยใหมตอสงคมวทยา. วทยานพนธสงคมวทยาและ มานษยวทยามหาบณฑต สาขาสงคมวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

หนงสอภาษาองกฤษ Delanty, Gerard. 2003. Community. London: Routledge Taylor and Francis Group. Donnan, Hasting and Thomas M.Wilson. editors. 1999. Borders and Boundaries in Anthropology.; Borders: Frontiers of Identity, Nation and State. Oxford and New York: Berg. Durkheim, Emile. 1956. The Division of Labor in Society. New York: Free Press.

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส... : ความเปลยนแปลงและการพฒนา สทางเลอก ทางเศรษฐกจและอาชพของชาวนาทปากพนง 1

กาญจนา เหลาโชคชยกล

110 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ

บทความนเปนสวนหนงของการศกษาเรองทางเลอกเศรษฐกจของชาวนาปากพนง กรณศกษาชาวนาบานวดโบสถ ตาบลเกาะทวด อาเภอปากพนง จงหวดนครศรธรรมราชซงมวตถประสงคในการศกษา เพอทาความเขาใจบรบทประวตศาสตร สงคมวฒนธรรมของพนทปากพนงซงมผลตอการพฒนาในระบบทนนยมทเกดขนในพนทแหงน และมผลตอชาวนาและสงคมชาวนาในพนทในดานตาง ๆ โดยเนนดานเศรษฐกจ เพอสรางความเขาใจและศกษาความเปลยนแปลงและทางเลอกทางเศรษฐกจของชาวนาในบรบทตาง ๆ โดยพจารณาเหตผลและเงอนไขในการตดสนใจในการปรบตวหรอสรางทางเลอกทางเศรษฐกจ ดวยการเกบขอมลโดยการสงเกตการณแบบมสวนรวม และใชวธการสมภาษณแบบเจาะลก สนทนาอยางเปนทางการและไมเปนทางการตามประเดนคาถามทกาหนดไว และอาศยแนวคดเรองพฤตกรรมทางเศรษฐกจของชาวนาของสกอต พอพกนส คายส และเคยรนมาเปนแนวทางในการตงคาถามและการวเคราะหขอมล จากการศกษาพบวาพนทแหงนมพฒนาการทางเศรษฐกจทสมพนธกบระบบตลาดอยางชดเจนมาตงแตสมยรชกาลท 5 ตงแต พ.ศ. 2439 ทาใหพนทแหงนถกพฒนาขนเปนแหลงผลตและคาขาวตามทศทางและนโยบายการพฒนาประเทศในขณะนน เรอยมาจนเขาสชวงการพฒนาประเทศตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตในสมยใหม ตงแต พ.ศ. 2504 ทศทางการพฒนาเกษตรกรรมเพอการอตสาหกรรม นาการลงทนเลยงกงกลาดาเขาสพนท กอใหเกดปญหาการแยงชงทรพยากรกบอาชพเดมคอการทานาขาว ความพยายามแกปญหาสงผลตอการเขามาจดการทรพยากรของโครงการพฒนาปากพนงอนเนองมาจากพระราชดาร พรอมกบการเขามาสนบสนนการปลกพชเศรษฐกจตามทศทางตลาดโลกเชนปาลมนามน ชาวนาทวดโบสถมการลงทนผลตตงแตอดตจนถงปจจบนสอดคลองกบเศรษฐกจในภาพรวมของพนทปากพนงอยางชดเจน คอ มการลงทนทานาเพอการคา ในชวงเวลาทนากงเฟองฟกมการหนไปลงทนในธรกจเลยงกง ปจจบนพวกเขากใหความสนใจลงทนในพชเศรษฐกจ เชน ปาลมนามน ซงมราคาสงขนตามภาวะวกฤตราคานามนในตลาดโลก แสดงใหเหนวา ระบบทนและตลาดระดบโลกและระดบประเทศ และนโยบายการพฒนาประเทศมผลตอการตดสนใจของครอบครวชาวนาทนมาโดยตลอด ในฐานะเงอนไขภายนอกทเขามามผลตอการสรางทางเลอกและการตดสนใจเปลยนแปลงกจกรรมทางเศรษฐกจ แตกยงอยภายใตเงอนไขภายในของครอบครวในเรองแนวคดความเปนอยทดของครอบครว และความพยายามในทกหนทางทจะทาใหครอบครวประสบความสาเรจ แสดงใหเหนถงลกษณะชาวนาแบบอรรถประโยชนนยม ซงอยในบรบทของหลกความคดความเชอทางศาสนา ซงมงการทางานดวยความขยนหมนเพยรตามฐานะ และสามารถพงพาตนเองได

คาสาคญ การเปลยนแปลงทางสงคมเศษฐกจชนบท, ชาวนาปากพนง, ทางเลอกเศรษฐกจ

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 111

Abstract

This paper highlights the results of a case study about the occupational alternatives of the farmers in Pak Phanang District, specifically those at the Ban Wat Bote Village, Koh Tuad Sub-district, Pak Phanang District, Nakhorn Si Thammarat Province. The case study aimed to understand the historical and sociocultural background of Pak Phanang that have provided a ground for capitalist development; and analyze the changes and occupational choices of the respondent-farmers and the conditions for adapting to the chosen occupations. The data were collected by using participant observation and semi-structured interviews. Research findings confirmed that the economic development in the Pak Phanang area was apparently associated to the capitalist market system since the reign of King Chulalong-korn. The area was first developed in accordance with the direction and country’s socioeco-nomic development policy in the early 19th century, which was aimed at making Pak Phanang as the center for rice production and trade. The national social and development policy that was instituted in the 1960s onwards to modernize the Thai society, paved the way for the industrialization of agriculture in the introduction of Black Tiger shrimp farm by private business investors have caused a conflict with rice farming in terms of resource utilization in the area. Such conflict was resolved because of the establishment of the Pak Phanang Development Project that was initiated by His Majesty King Bhumipol. In addition, commercialized/high value trees such as oil palm trees were also introduced in the area. Investment patterns of farmers in Wat Bote from the past to the present have apparently been along the line of the macro socioeconomic development of the Pak Phanang area. For decades, they have commercialized their rice farming. When shrimp farming boomed, they shifted to such economic enterprise. Today, the farmers are more interested to engage and invest in oil palm plantation, in response to the demand from the global market. These develop-ments only confirmed that economic opportunities, weaknesses of the national development policy, and the global capitalist market, dictate the Pak Phanang farmers’ decision to engage in a particular livelihood/economic enterprise. In addition, internal factors such as the desire or goal of the family to improve their economic status play a key role in the selection of potential economic enterprises.

Keywords Rural Socioeconomic Change, Pak Phanang Farmers, Occupational Alternatives

112 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

1. ทาไม “ชาวนา” ถงยงนาสนใจตอการศกษาสงคม ?

ปรากฏการณทดงดดใหผเขยนศกษาชาวนาคอ เหตการณเมอราวป 2500 ทประเทศไทยประสบปญหาขาดแคลนอาหาร โดยเฉพาะอยางยง “ขาว” ซงเปนอาหารบรโภคหลกในครวเรอนมราคาสงมาก จนเปนขอถกเถยงกวางขวางในสงคมไทยวา เหตใดประเทศผผลตขาวในอนดบตน ๆ ของโลกจงประสบปญหานได คาตอบทปรากฏตามหนาสอ ถกนาเสนอออกมาโดยแสดงใหเหนวาพนทนาของประเทศลดลง สบเนองจากภาวะนามนแพง ทาใหเกดความสนใจปลกพชเศรษฐกจมากกวาทจะปลกพชเพอบรโภค ชาวนาจงไดเปลยนแปลงผนนาของตน ดวยความไมตระหนกถงผลกระทบทจะตามมา หรอภาวะขาดแคลนอาหารทประเทศตองเผชญ คาถามกคอ เหตใดทายทสดตนตอของปญหาจงไปอยทผผลตขาวหรอชาวนา เหตใดพวกเขาตองตกเปนผไมมความรบผดชอบ หวงเพยงความรารวยเฉพาะหนา เพราะโงเชอตามนายทน ไมมองถงความจาเปนในการบรโภคของประเทศชาต ในขณะทเมออยในสภาวะปกตของสงคมทอาหารมเหลอจะกน ขอเรยกรองหรอความตองการของชาวนาไมเคยไดรบการเหลยวแล แลวพวกเขาผดหรอทหาหนทางในการใชชวตทดขนทาใหตองละทงการปลกขาว ซงเปนกจกรรมดงเดมทเคยทามา ในระบบทนนยมซงถอเปนสงคมทเปดโอกาสใหคนสามารถแสวงหาและแขงขนอยางเตมท แตเหตใดเมอคนในอาชพหนงจะแสวงหาโอกาสดงกลาว สงคม

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 113

กลบไมสนบสนนใหเขาสามารถทาเชนนนได จงนามาสคาถามตอมาวาหากพวกเขามโอกาส ชาวนาจะทาอยางไร

2. ชาวนาทปากพนงนาสนใจอยางไร ?

แมวาการทานาจะมอยในทกภมภาคของประเทศไทย แตเหตใดผศกษาจงเลอกใชปากพนงซงเปนพนทในภาคใตเพอเปนสนามในการหาคาตอบ เมอพจารณาจากงานวจยทผานมา เราไมอาจปฏเสธไดวา งานศกษาเกยวกบชาวนาของประเทศไทยนน สวนใหญมกถกผลตขนโดยอาศยกรณศกษาในพนทภาคกลาง หรอภาคอสานเปนหลกมาเนนนาน เนองจากภมภาคทงสองมประชากรทดารงชวตโดยอาชพนอยมาก แตกไมไดหมายความวา ภมภาคอนของประเทศเชนภาคใตจะไมมชาวนา ในทางกลบกน ชาวนาในภาคใตม ทงคณสมบต บรบทและประวตศาสตรสงคมทนาสนใจ ควรคาแกการนามาเปนกรณศกษาเพอหาคาตอบตอคาถามทตงไวไดอยางดยง โดยเฉพาะพนทภาคใตบรเวณชายฝงตะวนออก มสงคมชาวนาทนาสนใจและมความเปลยนแปลงทชดเจนมากในยคการพฒนาในระบบทนนยมทดาเนนกจกรรมทางเศรษฐกจเชอมตอกบระบบทนอยางชดเจนนบแตอดต ทงการทาเหมองแร ยางพารา การประมง การเลยงกงกลาดา และยงมพนทปลกขาวทสาคญอยในบรเวณพนทลมนาปากพนงลงไปจนถงพนทบรเวณทะเลสาบสงขลา มภาพกระบวนการปรบตวของสงคมชาวนา ทงดานเศรษฐกจและสงคมทนาสนใจและมความเปลยนแปลงจากรนสรนอยางรวดเรว เหมาะจะนามาเปนภาพสะทอนของการศกษาเพอทาความเขาใจและพจารณาวธการตดสนใจ การเลอกและการปรบตวของชาวนาในระบบทนนยม ปากพนง “...เปนทนาอดมดบางกกลาวกนวาดกวานาคลองรงสต...” เปนขอความสวนหนงจากพระราชหตถทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 ไดบนทกไวครงทเสดจพระราชดาเนนมาทปากพนง เพอเปดโรงสไฟแหงแรกเมอ พ.ศ.24482 สะทอนใหเหนความเจรญกาวหนาดานเศรษฐกจของปากผนงทสมพนธกบระบบทนและตลาดอยางชดเจนมาตงแตชวงเวลานน จงไมแปลกเลยทปากพนงจะมนโยบายพฒนาพนทตามทศทางของการเปดตลาดหลงการทาสนธสญญาเบาวรง3 เพอเปนแหลงผลตและสงออกขาวไปยงตลาดทงในประเทศและประเทศใกลเคยง อาท ภเกต ระนอง พงงา ดนแดนมลายขององกฤษ เปนตน

114 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ดวยความเหมาะสมของพนทซงเปนทราบขนาดใหญ นาทาบรบรณด รวมทงทาเลทตงเหมาะสมตอการเปนเมองทาสาหรบเรอจอดรบสนคาไดสะดวก รฐจงเขามาพฒนาโครงสรางพนฐานและสรางสาธารณปโภคทกดานเพอเออแกการลงทนของนายทน โดยเฉพาะอยางยงนายทนชาวจน

เมอเกดสงครามโลกครงทสองขน รฐสวนกลางจงออกพระราชบญญตเกยวกบการ

ควบคมการสงออก เพอควบคมการคาและการเคลอนยายขาว4 ทาใหธรกจโรงสทรงเรองของปากพนงประสบปญหาหลายดานในการคาขายขาว ทงจากนโยบายบงคบจาหนายขาวในราคาตาแกบรษทขาวไทยของรฐ สงผลใหพอคารบซอขาวไปกดราคาชาวนา จนชาวนาลดความสนใจทจะปลกขาวเพอจาหนายใหแกโรงส สถานการณยงทวความรนแรงขนเมอรฐปดเมองทาทปากพนงตามนโยบายควบคมการสงออกขาวออกนอกประเทศ5 ปากพนงซงเตบโตมาจากธรกจคาขาวจงซบเซาลง และตอกยาดวยปญหาวาตภยทแหลมตะลมพก6 และวกฤตการณราคานามนโลก7 สงผลใหธรกจขาวในปากพนงตองปดฉากความยงใหญทเคยมลง (พอตา แกนแกว 2528:74-85)

ความพยายามทจะแกปญหาใหกบพนทแหงน สงผลใหเกด “แผนพฒนาเพอฟนฟ

อาเภอปากพนง”ขน แตยงไมเหนผลเทาใดนก ปากพนงกกลบเฟองฟอกครงดวยตวเอง จากธรกจการเลยงกงกลาดา ซงถกหนนเสรมจากนโยบายสวนกลางในการพฒนาประเทศสอตสาหกรรมใหม ดวยการสงเสรมการเกษตรเพอการอตสาหกรรม แตแลวผลกระทบจากเศรษฐกจและตลาดระดบโลกรวมทงนโยบายการกดกนทางการคา ผนวกกบปญหาทเกดขนจากโรคระบาดของกงเอง กทาใหปากพนงเขาสยคเสอมอกครงพรอมปญหาทดนเสอมโทรมจากธรกจกงกลาดา (จงพศ สรรตนและคณะ 2534, 82; ขจรจบ 2547, 68-71)

ปากพนงมชอเสยงอกครงในฐานะ “พนทโครงการพฒนาอนเนองมาจากพระราชดาร”

ซงมเปาหมายฟนฟสภาพเศรษฐกจททรดโทรมอยางตอเนองใหกลบมารงเรองอกครง โดยการเขามาจดการพฒนาพนทอยางเปนระบบตงแตปรบปรงสภาพแวดลอม จดแบงเขตนาเพอการทามาหากนทแตกตาง ไปจนถงโครงการฟนฟและสงเสรมอาชพตาง ๆ ดวยการปลกพชเศรษฐกจทางเลอก เพอยกระดบคณภาพชวตของผคนปากพนงใหดขนเชนในอดต ปากพนงจงเปนพนทสาคญขนมาอกครง ในฐานะแหลงเรยนรความสาเรจในการจดการลมนาทมประสทธภาพ

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 115

แตไมวาปากพนงจะถกรจกในฐานะใด หรอผานการพฒนามากยคสมยกตาม จะพบวาพนทแหงนมความเปลยนแปลงสมพนธกบพฒนาการเศรษฐกจของประเทศอยางเหนยวแนน และมความสมพนธกบการขยายตวของอานาจรฐทแฝงมากบนโยบายดานเศรษฐกจในชวง ตาง ๆ มาโดยตลอด โดยเฉพาะอยางยงในเรองการจดการทรพยากร ซงเกดขนอยางเขมขนขนเรอย ๆ จนกระทงเกดการเปลยนแปลงสงแวดลอมใหสอดคลองกบทศทางการพฒนา

3. บานวดโบสถ...ภาพสะทอนความเปลยนแปลงของชมชนบนทางเลอก บานวดโบสถ ตาบลเกาะทวด อาเภอปากพนง ซงเปนพนทกรณศกษา เปนพนทของภาพสะทอนความเปลยนแปลงและการพฒนาของปากพนงไดเปนอยางด เพราะทนมครอบครวซงมกจกรรมอาชพใหเหนอยางหลากหลาย ทงครอบครวททานา เปนอาชพสบทอดกนมาหลายชวอายคน ครอบครวทเปลยนแปลงกจกรรมอาชพไปสสวนพชเศรษฐกจบางสวน หรอครอบครวทมไดประกอบอาชพในภาคเกษตรอกตอไป ระยะเวลาในการตงถนฐานเรมตนมายาวนานไมตากวา 3-4 ชวอายคน เรองเลาความเปนมาของหมบานสะทอนใหเหนวา พนทดงเดมเปนปารกราง แตมคนเขามาแผวถางเพอเปนพนทเพาะปลก ซงสอดคลองกบประวตศาสตรของพนทอาเภอปากพนงโดยรวมทเกดขนจากการพฒนาพนทการปลกขาวเพอสงออกในสมยรชกาลท 5 ตอกยาดวยลกษณะผนดนทเปนพนนาของทน ซงมลกษณะเปนแปลงใหญ จดสรรอยางเปนระเบยบ ซงนาจะเกดจากการบกเบกเพยงครงเดยว เมอเทยบชวงเวลาแลวจงสนนษฐานไดวา การบกเบกทดนนาจะเปนชวงเดยวกนกบชวงเวลาทสงเสรมใหราษฎรบกเบกทดนเพอการทานาของพนทปากพนงโดยรวมหลงป พ.ศ. 2439 ซงเปนปทปฏรปการปกครองเปนระบบเทศาภบาล และรฐสวนกลางเขามามบทบาทอยางเขมขน

สมาชกในหมบานวดโบสถนน มจานวนประชากรตามสามะโนครวจานวน 823 คน จาก 166 ครวเรอน ซงถอวานอยมากเมอเปรยบเทยบกบขนาดพนท 3,000 กวาไร เพราะพนทสวนใหญจานวนมาก ถง 2,838 ไร หรอรอยละ 90 ของพนททงหมดเปนพนทเพอการเกษตรกรรม ทนเรยกไดวาเปน “หมบานเกษตรกรรม” เนองจากสวนใหญมอาชพทานา อาชพทพบรองลงมาคอ คาขาย ทาสวน รบจางและรบราชการ แตในความเปนจรงแลวสวนใหญทกครวเรอนทยด

116 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

อาชพทานา ลวนมอาชพเสรมจากการรบจาง หรอคาขายรวมดวย แตการรบจางนน ทพบเปนการรบจางหมนเวยนในหมบานชวงฤดทานา โดยกจกรรมทตองจางแรงงานคนในหมบานคอ การหวานขาวปลก รองลงมาคอ การไถเตรยมทนา สวนกจกรรมทมการจางแรงงานนอยทสดคอ การหวานปยและฉดยาฆาแมลง บานวดโบสถมความสมพนธกบตลาดปากพนงมาตงแตอดต เชน เมอชาวนาเกบเกยวขาวแลว ตองการจาหนาย ในกรณทมขาวจานวนมาก กจะนาใสเรอลองไปตามลาคลองซงเชอมตอกบแมนาปากพนงเพอไปขายใหกบโรงสในตลาดปากพนง เพราะจะไดราคาขาวทดกวาการขายใหกบพอคาคนกลางละแวกบาน ซงจะนยมขายใหในกรณทมขาวจานวนนอย ความสมพนธของบานวดโบสถกบตลาดปากพนงเรมมความเปลยนแปลงในชวงประมาณพ.ศ. 2518 เนองจากเสนทางคมนาคมทางนาทสาคญคอ คลองบางไทรไดถกพฒนาเพอตอบสนองตอนโยบายการจดระบบแหลงนาสาหรบการเกษตร กรมชลประทานสรางประตระบายนาปดกนคลองบางไทรเพอการทาระบบชลประทาน บานวดโบสถตลอดจนตาบลเกาะทวดซงเคยใชเสนทางดงกลาวตดตอกบปากพนงจงไดรบผลกระทบโดยตรง นโยบายรฐในการพฒนาประเทศทสงผลกระทบตอชมชนในชวงเวลานน ยงมเรองเกยวกบการสงเสรมการทาเกษตรกรรมแบบกาวหนาดวยขาวพนธสงเสรมทเกดขนอยางเขมขนใน พ.ศ. 2513 การเขามาเรงรดในพนทบานวดโบสถและตาบลเกาะทวดเกดขนในชวง พ.ศ. 2515 ซงรฐเขามาสงเสรมใหชาวบานหนมาทานาปละ 2 ครง โดยสงตอนโยบายผานมาทางกานน ผใหญบาน และกระตนเชงรกโดยใหนายอาเภอนากานน ผใหญบานเดนทางไปภาคกลาง เพอใหไปดการปลกขาวทจงหวดตาง ๆ ทงชยนาท และอยธยา ซงในขณะนนไดรบการสงเสรมใหปลกขาวนาปรงประสบความสาเรจไปแลว โดยมวตถประสงคใหกลบมาอธบายและถายทอดขอมลการดงานใหชาวบานทราบ เพอสงเสรมใหชาวบานปฏบตตามนโยบายของรฐ แมวาในครงนนการสงเสรมจะไมไดรบการตอบสนองเทาทควรจากชาวบานกตาม แตการกระตนผานนโยบายรฐยงคงมอยางตอเนองในโครงการ “เงนผนของคกฤทธ”8 ป 2518 โดยการขดเหมองสงนาเขานาเพอสนบสนนการทานาปรงนอกฤดกาล ทาใหผนนาใกลเหมองนาบางสวนเรมทานา 2 ครงตามการสงเสรมของรฐบาง รฐยงใชงบประมาณสรางเสนทางคมนาคมใหมใหแกตาบล ทาใหเกดถนนเชอมตอพนทระหวางตาบลกบถนนทางหลวงสายหลกทเชอมระหวางอาเภอเมองนครศรธรรมราชและอาเภอปากพนง การตดตอสมพนธกบตลาด

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 117

ปากพนงของวดโบสถจงยงลดความสาคญลง เพราะการเดนทางสศนยกลางของจงหวดทตวอาเภอเมองมความสะดวกมากยงขน หลงจากนนชวงราวพ.ศ. 2519 - 2520 เหมองนากไดรบการปรบปรงและขยายเพมเตม โดยงบประมาณพฒนาในชวงหลงของสานกงานเรงรดพฒนาชนบท ซงมอปกรณและเครองมอทพรอมกวา เหมองนาจงมขนาดกวางขนและมระยะทางยาวขน และไดรบการพฒนาอกครงเมอ พ.ศ. 2544 โดยกรมชลประทานทเพมความกวางของเหมองจาก 5 เมตรเปน 15 เมตร สงเสรมใหการทานา 2 ครงของชาวนาทวดโบสถขยายตวมากยงขน พรอม ๆ กบเรมเปลยนแปลงพนธขาวทใชในการเพาะปลก คอ ขาวพนธสงเสรมทเขามาในพนท เชน พนธชยนาท และชยบร ซงมอายเพยง 4 เดอน นอกจากทาใหการทานาหวานแหงเปลยนเปนแบบหวานนาตม9 แลว นาทใชในแปลงนากตองพงพานาจากระบบชลประทานเขามาชวยเสรม นอกเหนอจากการอาศยนาจากฝนเชนในอดต

การเปลยนแปลงครงสาคญอกครงของปากพนงทมผลตอความเปลยนแปลงในบานวดโบสถคอ ชวงเวลาทธรกจเลยงกงกลาดาเปนทนยม แมวาพนทของวดโบสถจะไมไดถกเปลยนแปลงเปนบอกงกลาดาดงเชนหลายพนทของอาเภอปากพนงในชวงนน แตความสาเรจในการลงทนเลยงกงของชาวปากพนงโดยทวไป ไดกลายเปนแรงกระตนสาคญใหคนทวดโบสถสนใจลงทน รวมทงมการยายออกไปหาพนทลงทนในธรกจดงกลาว ในชวงราวพ.ศ. 2540 ดวยการไปเชาบอเพอลงทนเลยงกง จนเมอธรกจกงกลาดาเรมเสอมลง พรอมกบการเปลยนแปลงครงใหญอกครงของปากพนง จากการเขามาของ “โครงการพฒนาลมนาปากพนง อนเนองมาจากพระราชดาร” ซงมบทบาทตอการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและอาชพของวดโบสถทงทางตรงและทางออมจนถงในปจจบน บทบาทตอการเปลยนแปลงทางตรง เชน การเขามาสนบสนนอาชพการทาไรนาสวนผสมใหสมาชกในหมบาน ชวงประมาณปพ.ศ. 2545 หรอประมาณปพ.ศ. 2547 ไดเขามาสารวจเพอพฒนาแหลงนาเพอการเกษตรเพมเตม โดยการขยายเสนเหมองนาเดมใหดขน และจดทาเหมองนาเพมใหอก 2 เสน ยาวประมาณเสนละ 3 กโลเมตร เพอใหการผนนาเขาสผนนาไดอยางทวถง มปรมาณมากขน และความสะดวกสบายขน เพราะระยะทางในการสบนานอยลง ระบบดงกลาวเออตอการทานาปละ 2 ครงของชาวบานมากยงขน

118 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

สวนบทบาทตอการเปลยนแปลงทางออมเชน โครงการชดเชยอาชพใหแกเกษตรกรทไดรบผลกระทบจากการจดแบงเขตนาในพนทปากพนง ซงนาพชเศรษฐกจประเภทปาลมนามนเขามาเผยแพร ทาใหปาลมนามนเปนพชชนดใหมทชาวปากพนง รวมถงบานวดโบสถตางกใหความสนใจ ดวยเหตผลจากราคาปาลมทแพงขนในชวงพชพลงงานทดแทนกาลงเปนทตองการ และเหตผลดานความมนใจในการลงทนเพราะการเปนพชทรฐสนบสนน

4. เขาบอกวา...ชาวนามเหตผลในการทางเลอก? การศกษานเปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) ซงใชการสงเกตการณแบบมสวนรวม (Participant Observation) โดยการเขาไปรวมอาศยอยในชมชนเพอเรยนรวถชวต และเขาไปมสวนรวมในกจกรรมตาง ๆ ในชวตประจาวน เพอทาความเขาใจสงคมและใชวธการสมภาษณแบบเจาะลก (In-Depth Interview) ซงใชเกณฑความหลากหลายในการประกอบกจกรรมทางเศรษฐกจในปจจบนเปนเกณฑคดเลอก ตามประเดนคาถามสมภาษณทกาหนดไว ซงกาหนดขนจากแนวคดและวรรณกรรมทเกยวของในเรองชาวนา คาจากดความ “ชาวนา” และ “สงคมชาวนา” ในการนยามและอธบายของอรค วฟ (Eric Wolf) 1966) คอ ชาวชนบททดารงชพดวยการเพาะปลกและทาการตดสนใจในเรองเกยวกบการผลตอยางเปนเอกเทศ แตไมไดผลตผลผลตเพอประกอบธรกจ กลาวคอ ผลผลตของชาวนาผลตเพอยงชพเปนหลก (Wolf 1966 อางถงใน ยศ 2546, 21; ฉลาดชาย 2525, 164) อยางไรกตาม การพจารณาสงคมชาวนาวาเปนสงคมชนบท มชวตแบบผลตพอยงชพอาจไมเพยงพอ การศกษาชาวนาจงตองศกษาลกษณะความสมพนธระหวางสงคมของชาวนานนกบสงคมเมองหรอรฐทเขาสมพนธอยเพอจะทาใหเขาใจสถานการณของชาวนาในชนบทได (ฉลาดชาย 2525, 165) เพราะชมชนเกษตรกรรมของชาวนามความสมพนธระหวางเมองและรฐ ชาวนาจงไมเพยงแตผลตผลผลตทางการเกษตรใหพอตอความตองการบรโภคภายในครวเรอน ชมชน แตยงตองผลตใหเพยงพอกบการเลยงสงคมทงหมดโดยรวมและเลยง “รฐ” ซงเขามาดงผลผลตสวนเกนของชาวนาในรปของภาษหรอคาเชาทดน (Wolf 1966 อางถงใน ยศ 2546, 8-9)

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 119

สวนเจมส สกอต (Jame Scott 1976) ผ เสนอ “แนวคด เศรษฐศาสตร เ ช งศลธรรม” (The Moral Economy) ไดใหภาพของชาวนาในสภาพทตกทกขไดยาก หรอทเขาเรยกวา ตองยนอยในนาซงทวมปรมถงคออยตลอดเวลา ดงทเขาศกษาชาวนาพมาและเวยดนาม ซงตองประสบกบความเปลยนแปลงมากมายตงแตระบบอาณานคมและการสรางรฐสมยใหม รวมทงภาวะเศรษฐกจตกตาในชวงราวทศวรรษ 1930 (Scott 1976, 1-3) สกอตเหนวา โลกทศนของชาวนาทมตอเศรษฐกจ เปนการผลตเพอยงชพ ไมเนนผลตเพอขาย (นลน 2550, 33) คอ ตองการจะลดความเสยงใหไดมากทสด ซงเขาเรยกวา “ความปลอดภยตองมากอน” (Safety First) ซงเหนไดจากพฤตกรรมการเพาะปลกพชโดยใชเมลดพนธหลายชนด เพอปองกนความลมเหลว ดงนนในวฒนธรรมของชาวนาจะมหลกทยดถอกนมากอย 2 ขอ คอ สทธทจะมพอกน (Right to Subsistence) และการแลกเปลยนชวยเหลอซงกนและกน (Norm of Reciprocity) หลก 2 ขอน จงเปนบรรทดฐานสาคญทชาวนาจะใชวดความยตธรรม หรอระดบทพอรบไหวในชวตของเขา โดยเฉพาะอยางยงสาหรบชนชนนา หรอผปกครองซงควรมอะไรมาแลกเปลยน หรอชวยเหลอเมอพวกเขามปญหา และไมควรเรยกเกบผลประโยชนจากชาวนาจนไมเหลอพอกน หรอไมเหลออะไร ซงเปนหลกสาคญอยางยงในความสมพนธอปถมภในสงคมชาวนา (Scott 1976, 157-192; อนญญา 2530, 91 - 95) ในขณะทพอพกนส (Samuel Popkin) เสนอวาการใชหลกเกณฑการวเคราะหทเรยกวา “เศรษฐศาสตรการเมอง” จะชวยใหเขาใจสงคมชาวนาไดรอบดานขน พอพกนสใหความสนใจกบการตดสนใจระดบบคคล (Popkin 1979, 5-26; อนญญา 2530, 96) กลาวคอ บคคลแตละคนนนเมอมทางเลอก เขาจะคานวณแลววาทางเลอกแตละทางนนมผลตามมาอยางไร และเขากจะเลอกทางทใหประโยชนสงสดแกเขา และจะคานงถงความมนคงของตวเองและครอบครวกอนอนใด ซงการกระทา “อนสมเหตสมผล” นน อาจจะขดกบผลประโยชนสวนรวมของหมบานกได ชาวนาจงมเหตผลแบบธรกจ คานงถงผลประโยชนของตนเองเหนอสงอนใด นอกจากคานงถงการมกนในระยะสน เขายงใหความสาคญตอการลงทนในระยะยาว ไมไดตองการอยภายใตระบบอปถมภ และมความพรอมทจะลงทนเพอการคาเมอมโอกาส

120 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

นกวชาการทสนใจเรองชาวนาอกคนหนงคอ ชารลส คายส (Charles Keyes) ซงศกษาชาวนาทบานหนองตน จงหวดมหาสารคาม คายสสนใจเรองจรยธรรมทางศาสนาซงมอทธพลตอการกาหนดโลกทศนและพฤตกรรมทางเศรษฐกจของชาวนาเพมเตมขนจากแนวคดเรองอรรถประโยชนนยม จากงานของเขาทาใหเราเหนภาพชาวนาในแงมมทเพมเตมขน คอ ชาวนาทบานหนองตนใชหลกการอรรถประโยชนนยมในการทาใหบรรลสภาพความเปนอยทดสงสดทงของตนเองและครอบครว แตพวกเขากยงถกจากดดวยเงอนไขทางระบบเศรษฐกจการเมองในสงคมไทยทสะทอนออกมาในรปแบบการพฒนาของรฐ ประเดนความสมพนธทางสงคมของผคนเชงโครงสราง เชน การดดซบมลคาสวนเกนทางเศรษฐกจผานระบบความสมพนธทางการผลตในระบบเศรษฐกจกมสวนสาคญอยางมากในการกาหนดความยากจนหรอความรารวยของผคนในสงคม (รตนา 2550, 89) และทสาคญทสดคอ เรองจรยธรรมทางศาสนาทมผลตอโลกทศนและพฤตกรรมทางเศรษฐกจของชาวนา เชนทบานหนองตน คายสพบวา ความยากจนและความรารวยของปจเจกถกอธบายดวยเรองกฎแหงกรรม และการมจรยธรรมทนาไปสการใชชวตทเหมาะสม ขยน ประหยด ไมสรางความเดอดรอนใหผอน และรจกเลอกลงทนทางเศรษฐกจภายใตโอกาสทสอดคลองเหมาะสม ซงสงผลใหชาวนาสามารถตงตวไดอยางมนคง (รตนา 2550, 89-90) มมมองรวมสมยเกยวกบชาวนาอกแบบหนงคองานของไมเคล เคยรน (M i c h a e l Kearney 1996) ซงสรางขอสรปจากประสบการณการทางานสนามในประเทศเมกซโกและโปแลนด เสนอวาชาวนาในปจจบนมลกษณะทเปลยนแปลงไป ชาวนาแตละคนเองกมความแตกแยกภายใน (Internal Differentiation) ชาวนาจงไมใชกลมคนทมความเปนหนงเดยวแบบทงานชาวนาศกษาทผานๆ มาเคยเชอ แตชาวนาในปจจบนมความสลบซบซอนในตวเองและสามารถมอตลกษณทหลากหลาย (Multiple Identities) ซงเคยรนอธบายชาวนาในลกษณะนวาเปน Post-Peasantry ดงเชน ชาวนาทเปนแรงงานอพยพ (Peasant Migrant Workers) หรอกลายเปนชนชนกรรมาชพทมทดนทนา (Land-Owning Proletarians) ในสนามวจยของเขา การศกษาชาวนาจงตองใหความสนใจกบเรองรฐชาต (Nation-State) ทพวกเขาอาศยอย รวมทงไมละเลยบรบทโลกในแตละชวงเวลาประวตศาสตร และยงตองสะทอนภาพใหเหนตวตนของผเขยนรวมทงบรบทในการศกษางานนนๆ เพอไมใหงานทถกผลตออกมาเปนเพยงแตวรรณกรรมซงกลาวถงผอนแบบเบดเสรจ (Strategies of Containment) และผลตซาภาพ

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 121

นอกจากนยงมงานศกษาชาวนาในประเทศไทยจานวนหนงทสะทอนภาพของชาวนาใหเหนอยางหลากหลายบนพนฐานของแนวคดทใชในการศกษาชาวนา งานศกษาชาวนาไทยทใชแนวคดแบบมารกซสตทเนนการมองประวตศาสตรเศรษฐกจ ดงเชนงานของสวทย ไพทยวฒน (2522) ชสทธ ชชาต (2523) ประนช ทรพยสาร (2525) จามะร พทกษวงศ (2530) สะทอนภาพชาวนาในประเทศไทยในภาคกลาง ภาคอสานและภาคเหนอทมปญหาไมมอสระทางเศรษฐกจและไมสามารถปรบตวใหสอดคลองกบระบบเศรษฐกจแบบใหมได จงเกดการแตกตวเกดชนชนในสงคมชาวนาเปน “ชาวนารวยเจาของทดน” และ “ชาวนาไรทดน” ซงปญหาเหลานนเกดจากการเปลยนแปลงของลกษณะทางเศรษฐกจทเปลยนจากเศรษฐกจแบบเลยงตนเอง กลายเปนเศรษฐกจแบบผลตเพอการคา หรอทนนยม ชาวนาจงไดรบความทกขยาก และเกดการอพยพเพอแหลงประกอบอาชพใหม ไมสามารถประกอบอาชพเกษตรไดอยางเดยว งานศกษาอกแนวหนงของ ฉตรทพย นาถสภา (2550) ยศ สนตสมบต (2539) และ พรเพญ ศาสตรยาภรณ (2549) ภายใตแนวคดวฒนธรรมชมชน ซงสะทอนภาพชาวนาทแตกตางจากชาวนาของสวทย ชสทธ ประนช และจามะร แนวคดวฒนธรรมชมชนยงเชอวา แมชมชนเกดการเปลยนแปลงทางดานกายภาพ ระบบเศรษฐกจถกครอบงาอยภายใตกระแสหลกของทนนยมมากขน แตจตสานกความเปนชมชน ศกยภาพของชมชนในการพงตนเองและจดการวถชวตของตนเองยงคงดารงอย ชาวนาสามารถปรบตวในรปแบบการรวมตว และปรบแนวการดาเนนกจกรรมทางเศรษฐกจบนแนวคดเศรษฐกจชมชน อาศยศกยภาพ การเรยนรและความรวมมอของชมชน การตอตานทนนยมดวยการคงไวซงกจกรรมบางอยาง เชน การปลกขาวเพอกนและทอผาเพอใชเองในครอบครว เปนตน นอกจากนยงมการสะทอนภาพของชาวนาอสานของมณมย ทองอย (2546) ทประสานแนวคดทฤษฎมารกซส แนวคดเศรษฐกจชมชน รวมทงงานของชายานอฟ (A.V. Chayanov) และชานน (Teodor Shanin) ในเรองเกยวกบครอบครวชาวนา ภาพของชาวนาอสานในงานของมณมย คอครอบครวชาวนาอสานมเปาหมายรวมกน คอ การเสนอความจาเปนในการดารงชพของสมาชกในครวเรอนดวยการแตกกจกรรมของครอบครวจากการทาไรทานาไปสการทางานนอกการเกษตร โดยเฉพาะการไปหางานทาในตางถน แตยงคงมการปลกขาวเพอบรโภคในครวเรอน ดวยเปาหมายเชนน การพฒนาตามรปแบบทนนยมโดยรฐจะเขาไปแทรก

122 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ตวในภาคเกษตรจงสงผลกระทบตอการแตกตวของชนชนชาวนาไมมากนก การแตกตวทางชนชนของชาวนายงเกดขนชามาก แนวการศกษาชาวนาแนวสดทายคอ กลมงานศกษาชาวนาไทยทเนนดานประวตศาสตรสงคม ของ จอรจ โรสเซน (2519) และ Lauriston Sharp and Lucien M. Hanks (1978) ทแสดงใหเหนความเปนมาเชงประวตศาสตรของชาวนา ลกษณะระบบความสมพนธทางสงคม เศรษฐกจ และการเมองวาคลคลายมาตามชวงเวลาทางประวตศาสตร สงคมชาวนาจงไมเคยหยดนง ภาพของชาวนาจงเปนภาพของการปรบตวตามระบบเศรษฐกจทเปลยนไป ซงอาจสงผลตอรปแบบการผลตของชาวนาและวถการดาเนนชวต แตความเปลยนแปลงทเกดขนนนกยงถกใชประโยชน เพอสรางโอกาสในการประกอบอาชพอน ๆ นอกเหนอกจกรรมภาคเกษตร เชน การเขามาเปนลกจางในระบบอตสาหกรรมทชวยเกอหนนครอบครวในชนบท เปนตน

5. รปแบบทางเลอกของชาวนาบานวดโบสถ จากการศกษา สามารถแบงรปแบบของกจกรรมทางเศรษฐกจทพบทบานวดโบสถไดเปน 5 กลม ดงน 1. ครอบครวทมการลงทนดานการทานาเพยงอยางเดยว ปรากฏอยใน 2 กลม คอ กลมทเปนชาวนาในอดต ปจจบนเลกทานาแลว และกลายมาเปนเจาของทดน ดงเชนกรณของตารน ในวย 70 ป ซงในปจจบนเปนเจาของทดนทใหลกหลานและคนในหมบานเชา เพราะทดนทเพยรสรางสะสมเพมเตมจากสมยตงตนชวตค เพยง 3 ไร จนกลายเปน 50 ไร ผานชวตทานาทยากลาบากมาตงแตสมยการทานาตองอาศยแรงคน ทนแรงดวยวว ทานาเพยงนาหยามหรอนาป สงลกๆ เรยนจบปรญญาไดทกคน เมอลกราเรยนจนไดดในหนาทการงาน ทดนทไมมความตองการใหลกกลบมารบมรดกอาชพในการทานาจงกลายเปนทนาเชาราคาถกแกญาต ๆ และเพอนบานในหมบาน 2. ครอบครวทมการลงทนดานการทานา- กง- พชเศรษฐกจ (ปาลม) ชาวนาในวดโบสถหลายครอบครวทผานการลงทนตามทศทางของนโยบายและการลงทนทเกดขนในพนทปากพนง เชนในชวงการเลยงกงกลาดา ชาวนาหลายครอบครวไดเขาไปลงทนในธรกจน แต

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 123

ดวยความทพนทบานวดโบสถไมไดเปนทาเลทเหมาะสมในการเลยงกง ทาใหหลายครอบครวใชวธออกไปลงทนนอกพนท จากกรณตวอยางคอ ครอบครวนาสทธ-พแอน และครอบครวของปาพนทเขาสธรกจเลยงกงมาแลวในชวงเวลาหนง แมวาจะตองประสบความลมเหลวจากตลาดในครงนน และตองหวนกลบมาลงทนในการทานาภายหลงความลมเหลว ดวยความชวยเหลอดานเงนลงทนจากญาตพนอง คอ พชายในกรณของนาสทธ และลกสาวในกรณของปาพน แตในปจจบนทการปลกปาลมนามนเรมเปนพชทไดรบความนยมตามกระแสของตลาดทงสองกรณตวอยางกยงเปนครอบครวทมความสนใจลงทนตามกระแสตลาดอกครง โดยความชวยเหลอจากแหลงทนเดม 3. ครอบครวทมการลงทนทานารวมกบพชเศรษฐกจ (ปาลม) ทางเลอกในรปแบบน พบวาเกดขนเพราะทศทางการลงทนของครอบครวทกาวไปสการลงทนกบพชเศรษฐกจทเรมขยายตวมากยงขน โดยเฉพาะในชวงพ.ศ. 2550 - 2551 ทราคานามนในตลาดโลกเพมสงขน สงผลตอราคาพชทสามารถผลตพลงงานทดแทนสงขนตามไปดวย ประกอบกบในชวงเวลาดงกลาวมทงภาครฐและภาคเอกชนทเขามาสนบสนนการปลกปาลมนามนในพนท ทาใหหลายครอบครวหนมาลงทนปลกปาลมเพมมากขน แตเงอนไขทครอบครวใชตดสนใจในการลงทนกมความแตกตางกนในสองประเดนใหญคอ กลมครอบครวทตดสนใจลงทนจากวาระและโอกาสทเอออานวย กบกลมครอบครวทตดสนใจลงทนเพอผลตอบแทนในอนาคตเพอความมนคงของตนเองและครอบครว ครอบครวทตดสนใจลงทนจากวาระและโอกาสทเอออานวย ทงจากการโครงการพฒนาของรฐและเอกชนทเขามาสนบสนน รวมทงโอกาสของตลาดทราคาปาลมมมลคาสง แมจะมองวาการลงทนกบพชระยะยาวจะเปนภาระทเพมขนของครอบครว แตการไดรบการสนบสนนถอเปนโอกาสทดทจะตองฉกฉวยเอาไว เชนจากกรณศกษาของครอบครวนามณฑา ครอบครวนาญต ครอบครวนาทง และครอบครวนาเลยม และอกจานวนมากในบานวดโบสถ ทกครอบครวทตดสนใจลงทนเพราะเงอนไขเรองโอกาสน ปรากฏวาลวนแลวแตเปนครอบครวทยงมภาระครอบครวในดานตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยงรายจายในการดาเนนชวตเกยวกบเรองการลงทนในดานการศกษาของลก ๆ ทาใหเมอลงทนไปแลวจาเปนตองเพมกจกรรมหารายไดในระยะสน เชน การหาทดนทานาเพมดวยการเชา หรอปลกผกซงไดรบ ผลเรว

124 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ครอบครวทตดสนใจลงทนเพอผลตอบแทนในอนาคตเพอความมนคงของตนเองและครอบครว เชน กรณศกษาของครอบครวนายม ครอบครวลงมง หรอครอบครวนายา ทกครอบครวในกรณนกวาทจะมาลงทนปาลมอยางในปจจบนกมเสนทางการลงทนทหลากหลายและปรบเปลยนตามแตละชวงเวลาของครอบครวมาโดยตลอด โดยมความมงหวงเพยงเพอหารายไดใหเพยงพอกบรายจายในชวตประจาวนเปนหลก จงมการวางแผนลงทนระยะสนดวยกจกรรมอาชพทานา บางครอบครวตองเสรมดวยอาชพทาขนมจน หรอปลกผกเพอหาเงนทนระยะสนสาหรบการลงทนระยะยาวในเรองการศกษาของลกๆ กอนทครอบครวจะลดภาระคาใชจายลงไดหลงจากการจบการศกษาของลกๆ และเรมหนมาลงทนปาลมนามนไวเพอเปนรายไดและสวสดการของครอบครวในชวงบนปลายชวต แตวธเลอกการลงทนกไมตางไปจากกลมแรกคอลงทนใหมกจะทาโดยยงไมทงอาชพการทานาทเปนอาชพเดมอยางสนเชง แตจะเลอกวธการลงทนปาลมรวมดวยเพมเตมจากกจกรรมอาชพเดม

ในประเดนนสามารถสงเกตไดวา การลงทนในดานปาลมนามนของชาวบานในพนทมแบบแผนของการลงทนตางไปจากชวงทสนใจลงทนเลยงกงกลาดา ซงเกดความลมเหลวจากการเปลยนแปลงของตลาดระดบโลกทผลงทนควบคมไมได หลายครวเรอนทลงทนปาลมนามนจะไมลงทนเพยงอยางเดยวเหมอนกบทเคยทาในกรณกงกลาดา แตจะคงการลงทนในอาชพทเหนวามความมนคง เชนการทานา หรอเลอกลงทนเมอไมมหรอลดภาระคาใชจายจานวนมากในระยะสนแลว ซงเหตผลอาจจะมาจากระยะเวลาในการใหผลของพชเศรษฐกจ แตหลายครวเรอนกสะทอนตรงกนวาทางเลอกแบบทาการลงทนไปทงสองอยาง เปนทางเลอกทเขาคดจะเลอกมากกวาตดสนใจเปลยนการลงทนโดยสนเชง เรยกไดวา ประสบการณความลมเหลวจากเหตการณในอดตของพนท ชวยทาใหมการวางแผนการลงทนทรดกมขน และมองระยะการลงทนทงในระยะสนและระยะยาวอยางรอบคอบขน

4. ครอบครวทมการลงทนทานารวมกบกจกรรมนอกภาคเกษตร (คาขาย) รปแบบการลงทนในแบบทานาและคาขายรวมดวย ไมใชรปแบบททกครวเรอนสนใจจะลงทนอยางกวางขวางแบบปาลมนามนหรอการลงทนในภาคเกษตรชนดอนๆ เพราะการคาขายนนนอกจากจะตองอาศยทนหมนเวยนแลว ครอบครวนนจะตองมความสามารถในการทาการคาซงแตกตางไปจากการทาเกษตรทคนเคยดวย จงไมพบทางเลอกการลงทนในรปแบบนมากเทาใดนกในหมบาน กรณศกษาทพบในครอบครวของปาน พบวา ครอบครวปานนน เลอกลงทนในทกกจกรรมทมองวามโอกาสและตนสามารถทาได ปานจงมกจกรรมสรางรายไดทงจากการทานา

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 125

ขยายกจกรรมดวยการลงทนซอรถไถมาทนแรง พรอม ๆ กบการออกรบจางไถนาและเตรยมรองปลกปาลม และทาการคาขายทงทบานและทตลาดนดวนอาทตย ในกรณศกษาของปานนน ชวยเสนอขอมลใหเหนและสนบสนนขอเสนอเกยวกบเรอง การมงลงทนเพอความกนดอยดและการสะสมทนทชดเจน เพราะการลงทนทงในการทานาและคาขายของปานไมไดทาการผลตเพอใหเพยงพอยงชพเลย และแมวาครอบครวจะมทนและมฐานะทดอยแลวกจะยงมงลงทนตอเพอมงหวงชวตทดทสดตอไป 5. ครอบครวทเปลยนจากการทานาไปเปนพชเศรษฐกจ/พชสวน ในกรณทางเลอกรปแบบน พบในครอบครวชาวนาทมปญหาขาดแรงงานในการประกอบอาชพเดม แตยงมความสามารถและตองการลงทน จงเปลยนทศทางการลงทนไปในกจกรรมการเกษตรหรอพชเศรษฐกจทมระยะยาว รวมทงเปนกจกรรมทมการใชแรงงานนอยลง เชน ครอบครวลงไหว ทเปลยนผนนามาปลกสนและปาลม หรอครอบครวลงคลองทหนมาสนใจพชสวนแทนการทานา เพอเปนรายไดในชวตประจาวน เพราะไมตองการพงพารายรบจากลกหลานเพยงอยางเดยว และครอบครวเหลานนยงมองวากจกรรมใหมทตนเลอกเปนการลงทนเพอความมนคงในอนาคต เพราะผลผลตพชระยะยาวทลงทนนน เมอครบอายใหผลผลตแลว สามารถเกบเกยวไดอยางตอเนองเปนรายไดในชวตประจาวนในระยะยาว

6. เพราะชาวนา (ก) มเหตผลในการเลอก

จากเรองราวของชาวนาทบานวดโบสถ ในบรบททางเศรษฐกจและสงคมของปากพนงทกลาวมา สะทอนใหเหนไดอยางชดเจนวา ความเปลยนแปลงสภาพสงคม เศรษฐกจในพนทปากพนงมผลอยางมากตอการสรางทางเลอกในอาชพ ทางเลอกทางเศรษฐกจและสงคมเพอการดารงชวต ปจจบนบานวดโบสถมทงครอบครวชาวนาในอดตทปจจบนกลายมาเปนเจาของทนาเชาใหผอนใชประโยชน ครอบครวชาวนาทยงคงทานาในปจจบน ครอบครวชาวนาทเรมหนไปลงทนปลกพชเศรษฐกจอยางเชนปาลม หรอครอบครวชาวนาซงเปลยนจากการทานาเปนพชสวน ซงเงอนไขและปจจยทแตกตางกนในแตละครอบครว ทงทางเศรษฐกจและสงคม มผลตอพฤตกรรมทางเศรษฐกจ

126 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เรองราวจากครวเรอนทงหมดทาใหเหนครอบครวชาวนาวดโบสถทอยภายใตความเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจไปจนถงนโยบายการพฒนาในชวงเวลาทแตกตางกน เปนเหตผลททาใหแตละครวเรอนมการลงทน การปรบตวในรปแบบตาง ๆ และการแสวงหาทางเลอกทดทสดทตางกน ทาใหเสนทางกจกรรมการลงทนของแตละครอบครวมความแตกตางกนไปตามปจจย เงอนไข และโอกาสทครอบครวแตละครอบครวม

เมอเศรษฐกจและทศทางตลาดของประเทศเรมเปลยนแปลงตามทศทางของนโยบาย

และตลาดโลก สงผลตอการสงเสรมภาคการเกษตรเพอการอตสาหกรรมขน ทาใหธรกจกาไรงามอยางกงกลาดาเรมเขามาในพนท ชาวนาวดโบสถบางรายทเหนโอกาสทางเศรษฐกจจงสนใจเขาไปลงทน แตแลวความผนผวนของตลาดทไมอาจควบคมกทาใหธรกจนากงไมอาจเตบโตตอไปได ชาวนาจานวนมากทสญเสยเงนลงทนไป จงหาทางออกดวยการกลบสอาชพเดมคอการทานา

อาชพทานาจงยงคงเปนอาชพหลกทมนคงสาหรบหลาย ๆ ครอบครวทงครอบครว

ฐานะดและมทนมาก จนเมอปากพนงเปลยนทศทางตามนโยบายการพฒนาทเกดขนจากโครงการพฒนาขนาดใหญในพนท ดวยทศทางของการสงเสรมและฟนฟเศรษฐกจของปากพนง การเขามาจดการพนทและสงเสรมอาชพเกดขนในหลายพนท บานวดโบสถเปนพนทหนงซงมโครงการเสรมอาชพ ไดรบการสนบสนนใหทาไรนาสวนผสมเปนอาชพเสรม

นอกจากนนโครงการยงไดปรบปรงอาชพใหแกผประกอบอาชพเดมทไมเหมาะสมกบ

การจดเขตนา ดวยการสนบสนนใหปลกพชเศรษฐกจเชนปาลมนามนทดแทน ในชวงแรกพชชนดนไมไดเปนทสนใจแกคนทวไปเทาใดนก จนกระทงชวงพ.ศ. 2550-2551 ทราคานามนโลกเรมพงสงขน ทาใหพชทสามารถผลตพลงงานทดแทนไดเชนปาลมนามนมราคาสงขนตามไปดวย พนทของบานวดโบสถกถกปรบเปลยนไปเปนสวนปาลมจานวนมาก นอกจากพชเศรษฐกจเชน ปาลมนามนแลว ในวดโบสถกยงพบครอบครวซงเปลยนแปลงอาชพจากการทานามาเปนพชสวน ดวยเหตผลและความจาเปนดานแรงงาน

กลาวโดยสรป เงอนไขในการตดสนใจปรบตวและการสรางทางเลอกของชาวนาทบานวดโบสถ แบงออกไดดงน

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 127

เงอนไขจากภายนอก โดยเฉพาะอยางยงระบบทนนยม นโยบายรฐและการพฒนาทเกดขนในพนท เชน ในกรณของวดโบสถและอาเภอปากพนง จะเหนไดวานโยบายของรฐในชวงเวลาตาง ๆ ทเขามาในพนท ทงในชวงการสนบสนนการทาเกษตรกรรมแผนใหมดวยเทคโนโลยเพอเพมผลผลต ชวงเวลาของธรกจกงกลาดา หรอชวงเวลาของปาลมนามน ลวนแลวแตเกดจากบรบทของตลาดโลก ซงสงผลตอการวางทศทางนโยบายการพฒนาเศรษฐกจและสงคมของประเทศ กอนทจะเรงรดสนบสนนการปฏบตลงสพนทตาง ๆ ของประเทศ ซงทศทางการพฒนาเหลาน สงผลตอการตดสนใจ เลอกรบปรบใชของคนในพนทแตกตางกน ซงความแตกตางนเกดขนจากเงอนไขภายในของสงคมและครอบครวทแตกตางกนเปนตวกาหนด เงอนไขจากภายใน จากการศกษาสะทอนใหเหนเงอนไขภายในทมผลตอการสรางทางเลอกและการเปลยนแปลงของแตละครอบครว สรปไดเปนประเดนดงน แนวคดเรองความเปนอยทดของครอบครว ผเขยนพบวา ไมวาจะครอบครวใด การตดสนใจเลอกหรอปรบตว จะคานงถงความเปนอยของครอบครวเปนประเดนหลกทงในปจจบนและอนาคต ซงเปนเงอนไขสาคญทครอบครวทกครอบครวคานงถงในการตดสนใจเรองตางๆ ในการลงทนหรอหารายไดเพอการดาเนนชวตของสมาชกในครอบครว โดยมจดมงหมายใหครอบครวสามารถดาเนนชวตไดอยางราบรนและประสบความสาเรจ เงอนไขเรองทนภายในของครอบครว ในครอบครวและสงคมชาวนา ผเขยนพบวา ทนทสาคญของครอบครวในการผลตอยทแรงงาน ทดนและเงนทน ซงปจจยสามอยางนเปนเหตผลสาคญททาใหการเลอกลงทนทางเศรษฐกจและการผลตของแตละครอบครวมความแตกตางกน รวมถงทาใหแตละครอบครวมความสามารถในการเลอกหรอปรบตวไดไมเทากน นอกจากนนการมสามปจจยนยงสงผลตอการปรบเปลยนทางเลอกทางเศรษฐกจทแตกตางกน วฒนธรรมความคด ความเชอทมตอทดน สาหรบบานวดโบสถ พบวาความคดเกยวกบทดนของชาวบานวดโบสถนนจะไมนยมขายทดนทเปนมรดกของบรรพบรษ ดวยความเชอทวามทดนไวจะไมอดอยาก สงผลตอการถอครอง ซงถาเปลยนมอกจะมอบใหเปนมรดก หรอถาจะขายกนยมขายใหกนในหมญาตมากกวาทจะขายเกงกาไรกบผอน แมกระทงผทไมไดใชประโยชนในทดนแลว กจะนยมรกษาทดนไวใชเองหรอใหญาตหรอคนรจกเขามาใชประโยชนดวยการเชา หรอการทานาหวา10 ผเขยนพบวาแมกระทงผทมปญหาเดอดรอนเรองเงนกจะ

128 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ประกาศใหหรานา11 แทนการขาย หรอไปจานองไวกบสถาบนการเงน ซงมโอกาสสญเสยทดนไปไดถาไมสามารถผอนสงเงนไดตามระเบยบ ในขณะทการใหหรากนในชมชน เจาของทดนสามารถกาหนดชวงเวลาในการคนเงนตามความสามารถผานการคาดการณของตนเอง นอกจากนนทดนยงถอเปนสนทรพยชนสาคญในการแสวงหาเงนทนเพมเตมจากแหลงตางๆ ทงการนาไปวางคาประกนเพอขอกเงนกบสถาบนการเงนเพอขยายการลงทน แรงงานเปนอกปจจยพนฐานทสาคญในภาคการเกษตร จานวนแรงงานและความสามารถในครวเรอนเปนเงอนไขจาเปนตอการวางแผนหรอตดสนใจของครอบครว หลายครอบครวในวดโบสถเปลยนแปลงทางเลอกการลงทนไปสอาชพทใชแรงงานนอยลง เชน เปลยนจากนาไปเปนสวน และในหมบานมแนวโนมของแรงงานทลดลง เพราะอายทเพมสงขนของแรงงานในปจจบน ซงไมมแรงงานของลกหลานมาทดแทน เพราะการออกนอกพนทดวยการศกษา ความสมพนธทางสงคม เปนเงอนไขภายในของครอบครวทสงผลตอการแกไขปญหาขอจากดทมของครวเรอนทงเรองทดน และทน เชน แกปญหาการไมมทดนดวยการแสวงหาทดนเชาในราคาถก หรอแกปญหาการไมมเงนทนดวยการหยบยมจากญาตพนองซงไมคดดอกเบยและไมกาหนดระยะเวลาในการใชคน ความสมพนธทางสงคมยงชวยเชอมตอการเรยนรทกษะทางอาชพเพอขยายความสามารถในการเปลยนแปลงหรอสรางทางเลอกดานอาชพและการลงทนในกจกรรมทางเศรษฐกจทแตกตาง ดงปรากฏในหลายครอบครวทบานวดโบสถ ซงใชความสมพนธทางสงคมในการแกปญหาขอจากดของครอบครวและขยายโอกาสในการสรางทางเลอกทางเศรษฐกจเพมเตม

1.7 บทสรป: จาก ชาวนาส...อนาคตทเปลยนไป ? ชาวนาทวดโบสถมการลงทนผลตตงแตอดตจนถงปจจบนสอดคลองกบเศรษฐกจใน

ภาพรวมของพนทปากพนงอยางชดเจน คอ มการลงทนทานาเพอการคา ในชวงเวลาทนากงเฟองฟกหนไปลงทนในธรกจเลยงกง และในปจจบนซงพชเศรษฐกจอยางปาลมนามนไดรบความสนใจกมการลงทนในธรกจดงกลาวดวย

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 129

รปแบบการลงทนมทงแบบครอบครวทมการลงทนทานาเพยงอยางเดยว ลงทนทานารวมกบพชเศรษฐกจ ลงทนทานารวมกบกจกรรมนอกภาคเกษตรเชนการคาขาย และเปลยนการลงทนจากการทานาไปเปนพชสวน ชาวนาทวดโบสถมพฤตกรรมทางเศรษฐกจทสอดคลองกบชาวนาในแบบทพอพกนสเสนอคอ ชาวนาแบบอรรถประโยชนนยมคอนขางมาก ซงพบวาทกครอบครวมการคานวณและวางแผนการลงทนในชวตครอบครวและชวตการทางาน การวางแผนเพอการลงทนกมทงในระยะสนและระยะยาว เพราะการลงทนทงในสองระยะมความสอดคลองเกยวเนองกนเพอสรางความมนคงทางเศรษฐกจใหแกครอบครวของตนเอง การลงทนระยะยาวทสาคญทพบในทกครอบครวคอ การลงทนเรองการศกษาของสมาชกในครอบครว ดงทปรากฏในหลายครอบครวเรองการลงทนเกยวกบอาชพ เพอหารายไดมาลงทนเรองการศกษาของลก ซงคานยมของชาวนาบานวดโบสถใหความสนใจตอการศกษามาก เพราะตองการใชการศกษาเพอเปนหนทางยกระดบฐานะทางสงคม และการกาวไปสอาชพทมทกษะนอกภาคเกษตร ซงจากการศกษาพบวา ทกครอบครวประสบความสาเรจในดานน แตมากนอยแตกตางกนไปขนอยกบความสามารถของลกหลานในครอบครว นอกจากนนตลาดยงเปนปจจยสาคญของการลงทนในครอบครวชาวนา เพราะพบวา ครอบครวหลายๆ ครอบครวมทศทางการลงทนตามทศทางของตลาด ทงในระดบประเทศและระดบโลก เชน การหนมาลงทนปาลมนามนตามตลาดทพชพลงงานทดแทนกาลงเปนทนยม เรยกไดวา เมอมโอกาสทางเศรษฐกจเขามาในชมชนทงจากการสงเสรมของภาครฐหรอความตองการของตลาด ครอบครวตาง ๆ ไดใชประโยชนจากโอกาสดงกลาว แตอาจจะไมเทาเทยมกนขนอยกบเงอนไขดานอน ๆ ของครวเรอนประกอบดวย

หลกคดและจรยธรรมทางศาสนาทสะทอนในหลกปฏบตของชาวนาทบานวดโบสถ

ผานการดาเนนชวตและการประกอบอาชพ ในเรองการใชชวตทเหมาะสม ขยน ประหยด ซงมงใหมชวตประสบความสาเรจทงตวเองและครอบครว ทงในการเลยงดลกของพอแม และในเรองการกตญญกตเวทตอบพการของลก ๆ ซงแสดงออกใหเหนในชวงเวลาประเพณสาคญของชมชน และการแสดงออกในชวตประจาวน

130 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

แมวาพฤตกรรมทางเศรษฐกจของชาวนาจะสะทอนแนวคดเรองอรรถประโยชนนยม รวมกบจรยธรรมทางศาสนาดงทกลาวมาขางตนซงสะทอนแนวคดเรองความเปนอยทดของครอบครวเปนหลก แตเงอนไขและปจจยทแตกตางของครอบครวในดานตาง ๆ กมผลตอการเลอกหรอปรบตวทงเรองทนภายในครอบครว ทดน แรงงานและเงนทน รวมถงความสมพนธทางสงคม ในประเดนเรองความสมพนธทางสงคมน ผเขยนมองวาสอดคลองกบแนวคดหลกของกลมงานวฒนธรรมชมชน ทมองเรองศกยภาพทแสดงออกผานวถชวต ระบบความเชอและระบบความสมพนธทางสงคมในสงคมชาวนา เพราะจากการศกษาพบวา เครอขายความสมพนธทางสงคมเปนเงอนไขหนงทชวยสงเสรมและทาใหครอบครวมความสามารถในการปรบตวทหลากหลายและมทางเลอกมากขนในการลงทนในระบบทนนยมและหาโอกาสและทางเลอกในตลาด จากขอมลภาคสนามผเขยนไมพบลกษณะการเปลยนแปลงของชาวนาในแบบแผนทแตกกจกรรมสกจกรรมนอกภาคเกษตร แบบการออกไปเปนแรงงานรบจาง (มณมย 2546, 280) หรออยในลกษณะแบบชาวนาแบบบางเวลา (Part-Time Farmer) หรอเปนทงกรรมกรทงชาวนาในเวลาเดยวกน (Worker-Peasant) ดงกรณศกษาในงานของเคยรน (Kearney 1996) ในชาวนาอเมรกาใต เพราะสาหรบชาวนาทบานวดโบสถไมวาจะอยในฐานะรารวยหรอยากจน ในรนพอแมทยงทาการผลตในภาคเกษตร การปรบตวจะเกดขนในภาคเกษตรเปนหลก เชน ทานาและขายการผลตพชเศรษฐกจ นอกภาคเกษตรจะเปนอาชพคาขายในพนท ไมพบการปรบตวดวยการออกนอกพนท สวนรนหลงจะใชชองทางการศกษายกระดบอาชพและเลอนฐานะทางสงคมสการเปนชนชนกลาง แตความสามารถในการเลอนชนทางสงคมนจะเกดขนเรวหรอชาขนอยกบความสามารถในการไขวควาดานการศกษาและการประกอบอาชพของลกเปนสาคญ ในสงคมชาวนาบานวดโบสถ มประเดนเรองครอบครวคลายคลงกบผลการศกษาในงานของมณมย (2546) ซงเหนสอดคลองกบแนวคดของชายานอฟวา ครอบครวมบทบาทสาคญในฐานะหนวยในการจดการแรงงานและทรพยากรในครอบครว ฐานะของครอบครวชาวนาถกกาหนดโดยปจจยดานประชากรในครวเรอนเปนเงอนไขสาคญ ซงทาใหครวเรอนหนง ๆ มฐานะทรงเรองหรอตกตาตามองคประกอบของสมาชกในครวเรอนในชวงเวลาหนง ๆ เชน

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 131

ชวงเวลาแตงงานใหม ๆ สระยะทลกกาลงเตบโตและระยะทลกเขาสวยแรงงาน มใชการแตกตวทางชนชนอยางถาวรตามแนวคดมารกซส (มณมย 2546, 30) ดงนนแมชาวนาจะถกดงเขาเปนสวนหนงของตลาดสนคาแบบทนนยม ทนการคาและทนการเงนไดเขาครอบงาสาขาการผลตในภาคเกษตรแลวเปนสวนใหญ แตกจกรรมขนาดเลกของชาวนากยงใชแรงงานครวเรอนเปนหลก กยงถกกาหนดโดยกฎแหงความสมดลระหวางแรงงานและการบรโภค (Chayanov 1966, 257 อางถงในมณมย 2546, 31)

งานของมณมยชใหเหนประเดนนวา ครอบครวมบทบาทในฐานะหนวยทางเศรษฐกจท

สาคญในชนบท การเขาเรยนและอพยพไปเรยนของสมาชก จาเปนตองมการเสยสละของผเปนพอแมทจะตองทางานหนกในการประกอบอาชพตอไป (มณมย 2546, 192) แตเมอสมาชกในครอบครวประสบความสาเรจแลว พอแมในครอบครวสามารถลดการใชแรงงานในการผลตลงได เมอภาระเรองคาใชจายในดานตาง ๆ ลดลง กมผลทาใหรายรบเหลอในครอบครวมากขน สงผลตอฐานะครอบครวทเปลยนแปลง

การเปลยนแปลงทางสงคมเศรษฐกจของพนทปากพนงในภาพรวมอยในชวงเวลาท

คลายคลงกบงานศกษาชาวนาไทยทใชแนวคดแบบมารกซสต ทมองผลกระทบของระบบทนนยมและเศรษฐกจแบบการคาทมผลตอสงคมชาวนา แมวาพนทแหงนจะไดรบผลกระทบจากการคาและตลาด แตไมไดแสดงใหเหนผลกระทบในเชงลบแบบทงานกลมนเสนอ ทงชาวนาทลาชาตอการเปลยนแปลง หรอปรบตวไมทนตอการเปลยนแปลง หรอเกดปญหาความอดอยากยากจนเพราะระบบเศรษฐกจทเปลยนแปลง (สวทย 2522; ชสทธ 2523; ประนช 2525; ศวรกษ 2528; จามะร 2530; มณมย 2546) อาจจะเปนเพราะพนทแหงนถกพฒนาและบกเบกเพอเศรษฐกจแบบการคาโดยเฉพาะ และอยทามกลางกระแสความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจแบบตลาดและทนนยมทหลงไหลเขามาจากภายนอกอยตลอดเวลา

ผลจากการศกษายงชวยทาใหเราสามารถพจารณาทศทางการเปลยนแปลงเบองตนของสงคมชาวนาทบานวดโบสถรวมถงชาวนาทปากพนงในอนาคตวา การลงทนในการทานาจะลดลง ตามอายทเพมขนของกลมคนทลงทนทานาอยในปจจบน ทางเลอกในภาคเกษตรจะกาวไปสพชเศรษฐกจตามทศทางของตลาด แตจะมเงอนไขเรองความสามารถในการผลตและความสามารถในการดแลเปนเงอนไขในการตดสนใจ ผเขยนมองจากสถานการณปจจบนวา ถาพชเศรษฐกจเชนปาลมนามนยงตอบสนองตอตลาด การขยายตวของพชชนดนกจะเพมมากขน

132 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เพราะสามารถตอบสนองกบความสามารถทลดลงของคนในพนทไดด สวนสมาชกทไดรบการศกษา มความสามารถในการยกระดบสการเปนชนชนกลางและมโอกาสนอยทจะหวนกลบสภาคการเกษตร

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 133

เชงอรรถ 1 บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธเรอง “ทางเลอกเศรษฐกจของชาวนาปากพนง กรณศกษา ชาวนาบานวดโบสถ ตาบลเกาะทวด อาเภอปากพนง จงหวดนครศรธรรมราช” (2552) สาขามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร ไดรบทนสนบสนนจากโครงการทนวจยมหาบณฑต สกว. ดานมนษยศาสตรและสงคมศาสตร รนท 5 ผเขยนขอขอบคณ อาจารยชนดา ชตบณฑตยเปนอยางสงสาหรบความกรณาในการอานและชวยปรบแกบทความเพอความเขาใจในการสอสารทดขน พรอมตรวจดความเรยบรอยของภาษาในบทความน 2 “อาเภอปากพนงเปนททราบอยแลววาเปนทสาคญอยางไร แตเมอถงทยงรสกวา ตามทคาดคะเนนนยงผดไปเปนอนมาก ไมนกวาจะใหญโตมงมถงเพยงน...แมนาโตราวสกแมนาเจาพระยาฯ...เปนทนาอดมดบางกกลาวกนวาดกวานาคลองรงสต และมทวางเหลออยมาก จะทานาขนไดใหญกวาทมอยแลว เดยวนอก 10 เทา...บรรดาเมองทาในแหลมมลายฝงตะวนออกเหนจะไมมทไหนดเทาปากพนง” (กจช. มร.5ม/86) 3 สนธสญญาเบาวรง เปนสนธสญญาสมพนธไมตรระหวางสยามกบองกฤษซงทาขนในป 2398 ทาใหไทยตองยกเลกการคาแบบผกขาด และเปดประตสการคาเสร ทาใหประเทศไทยตองปรบโครงสรางเศรษฐกจ โดยเฉพาะอยางยงการผลตขาวเพอการคาและการสงออก 4 พระราชบญญตฉบบนมชอวา “พระราชบญญตควบคมการสงออกไปนอกและนาเขาในราชอาณาจกร พทธศกราช 2482” ถกรฐบาลประกาศใชเนองจากเกรงวาหากใหมการนาเขาและสงออกสนคาบางประเภทไดอยางเสร โดยเฉพาะสนคาขาว กอาจจะทาใหเกดภาวะขาดแคลนได เนองจากอยในภาวะทเตรยมพรอมในสภาวะสงคราม ตอมาเมอไทยไดเขารวมสงครามโลกครงท 2 รฐบาลไดอาศยอานาจตามความในกฎหมายน ตราพระราชกฤษฎกา (ป 2484) เพอควบคมการสงออกขาวและปลายขาวทกชนดออกนอกราชอาณาจกร เวนแตไดรบอนญาตจากทางการกอน (มาตรา 3) (อางถงใน ชวลต 2544, 35)

134 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

5 นโยบายนเกดจาก “พระราชบญญตควบคมเครองอปโภคบรโภค และสงของอนๆ ในภาวะคบขน พทธศกราช 2488” เนองจากอยในภาวะสงคราม รฐบาลจงตรากฎหมายฉบบนขน เพอใชควบคมเครองอปโภคบรโภค รวมทงขาว มใหเกดภาวะขาดแคลน ตอมาไดอาศยอานาจตามความในกฎหมายนใหม “ประกาศควบคมราขาว สตวมชวต และเครองอปโภคบางอยาง” โดยเนนการหามขนยายราขาวในเขตจงหวดแถบชายทะเลอยางเขมงวดกวดขน เพอปองกนการลกลอบสงราขาวออกนอกราชอาณาจกรใหมประสทธภาพมากขน กระทงหลงสงครามโลกครงท 2 ยต รฐบาลไดออก “พระราชบญญตการคาขาว พทธศกราช 2489” และมประกาศคณะกรรมการปฏบตการทออกซงอาศยอานาจตามความในพระราชบญญตทมขอกาหนดเกยวกบการควบคมการคาขาวอยางรดกมมากขนโดยกาหนดประเภทผประกอบการคาขาวประเภททาการคาขาวสงไปจาหนายตางประเทศ กาหนดใหเอกชนสามารถสงขาวไปจาหนายตางประเทศไดกตอเมอจดทะเบยนเปนบรษทจากดมทนไมนอยกวา 5 ลานบาท เปนสมาชกหอการคาไทย มโรงสหรอโรงขาวสารทดาเนนการดวยตนเองในฐานะเจาของกจการหรอผเชาโรงส หรอโรงขาวสารนนจะตองตงอยในเขตจงหวดพระนคร จงหวดธนบร หรอจงหวดใกลเคยง (อางถงใน ชวลต 2544, 36-37) สงผลอยางยงตอเมองทาคาขาวซงอยนอกเขตทกฎหมายกาหนดเชนปากพนง

6 วาตภยทแหลมตะลมพก เกดขนในวนท 25 ตลาคม พ.ศ.2505 ถอเปนมหาวาตภยซงเกดจากพายแฮเรยต (Harriet) พดเขาสแหลมตะลมพก อาเภอปากพนง สงผลใหเกดความเสยหายทงชวตและทรพยสนครงรายแรงทสดของประเทศในชวงเวลานน ซงวาตภยครงนทาใหพนทปลกขาวและโรงสในพนทปากพนงไดรบเสยหายตามไปดวย 7 วกฤตการณราคานามนโลก เปนผลกระทบจากสงครามอาหรบ-อสราเอล ครงท 4 พ.ศ. 2516 ซงกอใหเกดภาวะขาดแคลนนามนทวโลก วกฤตการณครงนสงผลใหโรงสขนาดใหญในอาเภอปากพนงตองเลกกจการไปในชวงนจานวนมาก เนองจากไมสามารถรบภาระตนทนราคานามนได

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 135

8 นโยบายเงนผน เปนนโยบายของ ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช นายกรฐมนตรคนท 18

ของประเทศไทย เพอปรบปรงสภาพความเปนอย และสรางงานในชนบท โดยการอดหนนงบประมาณเพอใหเกดการจางงานคนในชมชน เพอมาเปนแรงงานในการทากจกรรมหรอโครงการพฒนาตาง ๆ ในชมชนเอง อาทเชน ทาถนน ขดคลอง ขดเหมองนา เปนตน 9 การทานาแบบหวานนาตมนน คอ การทานาดวยการเตรยมพนทใหมนาขงประมาณ 3-5 เซนตเมตร เตรยมดนแลวทงใหดนตกตะกอนจนเหนวานาใสจงเอาเมลดพนธจานวน 1-2 ถงตอไรเพาะใหงอกแลวหวานลงไป กอนไขนาออก และปลอยใหเมลดเจรญเตบโต การทานาแบบนจงตองอาศยนาจากระบบชลประทานเปนปจจยหลก ในขณะทการทานาแบบหวานแหง คอ การหวานเมลดขาวลงในดนแหง และรอนาจากฝนเปนหลก การทานาแบบหวานแหงจงเหมาะกบการทานาปซงพนทตองมฝนตกตองตามฤดกาล สวนแบบหวานนาตมนน เหมาะกบการทานาปรง 10 หวา หรอ การหนกนทานา มวธการคอ เจาของนาซงไมตองการลงแรงในการทานาเอง ประกาศหาผทจะมารวมลงทนทานา โดยทเจาของนาใหทนาทา สวนผทมารวมหวา จะตองลงแรงในทกขนตอน สวนปจจยในการผลตทงหมด ทงสองฝายตองออกคนละครง ตงแตเมลดพนธขาวปลก ปย สารเคม หรอคาจางในขนตอนตาง ๆ ทจาเปนตองใชนอกเหนอจากแรงงานของผทรวมหวา เชน การจางคนหวานขาวปลกเพม การจางรถเกยว เปนตน เมอไดผลผลตแลว ผลผลตกจะถกแบงออกเปนสองสวนใหทงสองฝายเทา ๆ กน 11 หรา เปนอกรปแบบหนงทของการใหผอนใชทดน การหรามลกษณะคลายกบการจานอง แตแตกตางกนในรายละเอยดและวธปฏบต คอ เจาของทดนทตองการใหผอน “หรานา” กจะแจงใหทราบถงขนาดนาทจะหรา พรอมบอกจานวนเงนทตองการ และระยะเวลาทจะเอานาคนไว ผใดตองการรบหรา กจะมาทาสญญาพรอมกบนาเงนจานวนทตกลงกนไวมาให ทงสองฝายจะทาสญญาไวแกกนวา เจาของนารบเงนคาหรานาไปเทาไหร และอนญาตใหผรบหรานาทดนทตกลงกนไวไปใชประโยชนไดในระยะเวลากป เมอครบกาหนดเวลาทตกลงกนไวแลว เจาของนาตองคนเงนเตมจานวนทตกลงกนไวใหแกผรบหรา ผรบหรากจะหมดสทธในการทานาผนดงกลาวไป

136 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บรรณานกรม ภาษาไทย ขจรจบ กสมาวล. 2547. ความขดแยงระหวางรฐ ทนและทองถน: ศกษาจากการจดการทรพยากรธรรมชาต บรเวณตาบลเกาะเพชร และตาบลทาซอม อาเภอหวไทร จงหวดนครศรธรรมราช. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย. งามพศ สตยสงวน. บรรณาธการ. 2541. รายงานการวจยทางมานษยวทยา เลมท 1 วฒนธรรมขาวใน สงคมไทยและนานาชาต. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย. จงพศ สรรตน และคณะ. 2534. การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมในภาคใต ผลกระทบตอการ พฒนาทรพยากรมนษยในทศวรรษหนา (พ.ศ. 2534-2543). กรงเทพฯ: สถาบนพฒนาทรพยากร มนษย มหาวทยาลยธรรมศาสตร. จอรจ โรสเซน. 2519. ชาวนาไทยกบการเปลยนแปลง. แปลโดย สเทพ สนทรเภสช. กรงเทพฯ: ปถชน. จามะร พทกษวงศ. 2530. การเปลยนแปลงของชาวนา: การผนวกเขากบระบบเศรษฐกจนอกหมบาน (กรณศกษาการทางานรบจางของหมบาน 4 หมบานในเชยงใหม). รายงานวจยคณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. (เอกสารอดสาเนา). ฉลาดชาย รมตานนท. 2525. การศกษาสงคมไทยในแงสงคมชาวนา: ขอเสนอเบองตน. สงคมศาสตร. 6 [1]: 161-215. ฉววรรณ ประจวบเหมาะ. 2536. แลใตสทศวรรษ: ความเปลยนแปลงทางสงคม วฒนธรรมและ พฒนาการทางการเมอง (พ.ศ. 2490-2536). กรงเทพฯ: มลนธสถาบนวจยเพอพฒนาประเทศไทย. ฉตรทพย นาถสภา. 2550. เศรษฐกจหมบานไทยในอดต. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: สรางสรรค. _____________ .2551. ประวตศาสตรเศรษฐกจไทย. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ฉตรทพย นาถสภา และคณะ. 2541. ทฤษฎและแนวคดเศรษฐกจชมชนชาวนา. กรงทพฯ: โครงการวถทรรศน.

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 137

ฉตรทพย นาถสภา และ พรพไล เลศวชา. 2541. วฒนธรรมหมบานไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: สรางสรรค. ชวลต องวทยาธร. 2544.การแลกเปลยนและการคาขาวบรเวณชมชนรอบทะเลสาบสงขลา. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย. ตาบลเกาะทวด อาเภอปากพนง จงหวดนครศรธรรมราช. 2551.แผนแมบทชมชนระดบตาบล (ตามแนว พระราชดารเศรษฐกจพอเพยง). (เอกสารอดสาเนา). นลน ตนธวนตย. 2550. รปธรรมการเปลยนแปลงญาณวทยา วธวทยาและความรเรองชนบทไทย. เอกสาร ประกอบการสอน สาขาวชาสงคมวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลย ธรรมศาสตร. (เอกสารอดสาเนา). แผนงานเกษตร สานกปลด องคการบรหารสวนตาบลเกาะทวด. 2551. แผนพฒนาการเกษตรระดบตาบล ป 2551-2553 ตาบลเกาะทวด อาเภอปากพนง จงหวดนครศรธรรมราช. (เอกสารอดสาเนา). พรเพญ ศาสตรยาภรณ. 2549. ชาวนาในยคเศรษฐกจเพอการคา. กรงเทพฯ: ศนยนวตกรรมการเรยนร ตลอดชวต มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ. พอตา แกนแกว. 2542. ความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจของชมชนปากพนง. ใน 100 โรงเรยนปากพนง 22 สงหาคม 2542. นครศรธรรมราช: คณะกรรมการจดงานเฉลมฉลอง 100 ป โรงเรยนปากพนง. มณมย ทองอย. 2546. การเปลยนแปลงของเศรษฐกจชาวนาอสาน. กรงเทพฯ: สรางสรรค. ยศ สนตสมบต. 2539. ทาเกวยน: บทวเคราะหเบองตนวาดวยการปรบตวของชมชนชาวนาไทย ทามกลางการปดลอมของวฒนธรรมอตสาหกรรม. กรงเทพฯ: คบไฟ. ___________. 2546. พลวตรและความยดหยนของสงคมชาวนา: เศรษฐกจชมชนภาคเหนอและการ ปรบกระบวนทศนวาดวยชมชนในประเทศโลกทสาม. เชยงใหม: ศนยศกษาความหลากหลายทาง

ชวภาพและภมปญญาทองถน เพอการพฒนาอยางยงยน ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

รตนา บญมธยะ โตสกล. 2550. ชาวนาอสาน ชาตไทย และการพฒนาไปสความทนสมย. สงคมศาสตร 19 [1]: 68-129.

138 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ลเซยน เอม. แฮงค. 2527. ขาวกบมนษย นเวศวทยาทางการเกษตรในเอเชยนอาคเนย. แปลโดย นฤจร อทธจระจรส. กรงเทพฯ: มลนธโครงการตาราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร. วฟล อรค อาร. 2527. สงคมชาวนา. แปลโดย สเทพ สนทรเภสช. เชยงใหม: ภาควชาสงคมวทยาและ มานษยวทยา มหาวทยาลยเชยงใหม. สานกงานคณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชดาร. 2548. พลกฟนคนส แผนดนทอง “ปากพนง” ระบบบรณาการ. กรงเทพฯ: แอรบอรนพรนต. อนญญา ภชงคกล. 2530. อะไรกาหนดพฤตกรรมของชาวนา?. วารสารเศรษฐศาสตรธรรมศาสตร. 5 [1]: 88-128.

วทยานพนธ ชสทธ ชชาต. 2523. ววฒนาการเศรษฐกจหมบานในภาคเหนอของประเทศไทย พ.ศ. 2394-2475. วทยานพนธการศกษามหาบณฑต สาขาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร, มหาวทยาลย ศรนครนทรวโรฒ ประสานมตร. ตฤณ สขนวล. 2546. วาทกรรมการพฒนา: ศกษากรณการพฒนาพนทลมนาปากพนง. วทยานพนธ ศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวฒนธรรมศกษา, สานกวชาศลปศาสตร, มหาวทยาลยวลยลกษณ. ประนช ทรพยสาร. 2525. ววฒนาการเศรษฐกจหมบานในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย พ.ศ. 2394-2475. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร, จฬาลงกรณมหาวทยาลย. พอตา แกนแกว. 2528. ความเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมของชมชนปากพนง พ.ศ. 2439 - 2525. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร, จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ไพรนทร รยแกว. 2548. ศกษาพลวตการผลตและการคาขาวในอาเภอหวไทร จงหวดนครศรธรรมราช. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาไทยคดศกษา คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร, มหาวทยาลยทกษณ.

จากผนนาสสวนปาลม จากชาวนาส...: ความเปลยนแปลงและการพฒนาสทางเลอกทางเศรษฐกจ| 139

ศวรกษ ศวารมย. 2528. กระบวนการการแบงชนชนชาวนาในชนบท: ศกษาเฉพาะชาวนาภาคกลาง พ.ศ. 2485 - 2524. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร, จฬาลงกรณมหาวทยาลย. สวทย ไพทยวฒน. 2522. ววฒนาการเศรษฐกจชนบทในภาคกลางของประเทศไทย พ.ศ. 2394 -2475. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร, จฬาลงกรณ มหาวทยาลย.

เอกสาร กองจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร. เอกสารราชการท 5 มร.5ม/86 รางพระราชหตถเปนรายงาน เสดจ ประพาสหวเมองชายฝงทะเลตะวนตก เดอนมถนายน และกรกฏาคม ร.ศ. 124. หนงสอภาษาองกฤษ Kearney, Michael. 1996. Re - Conceptualizing the Peasantry. Colorado: Westview Press. Keyes, Charles F. 1983a. Economic Action and Buddhist Morality in a Thai Village. Journal of Asian Studies. Vol. XLII (4): 851-868. _____________ .1983b. Peasant Strategies in Asian Societies: Moral and Rational Economic Approaches-A Symposium. Journal of Asian Studies Vol. XLII (4), August: 753-768. Lauriston Sharp and Lucien M. Hanks. 1978. Bang Chan: Social History of a Rural Community in Thailand. Ithaca: Cornell University Press. Popkin, Samuel L. 1979. The Rational Peasant: The Political Economy of Rural Society in Vietnam. Berkley: University of California Press. Scott, Jame C. 1976. The Moral Economy of the Peasant: Rebellion and Subsistence in Southeast Asia. New Haven: Yale University Press. Wolf, Eric R. 1966. Peasants. New Jersey: Englewood Cliffs.

140 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

สมภาษณ จาเรญ ชานาญเนยน, นกวชาการเกษตร, 10 กมภาพนธ 2552 และ 13 มนาคม 2552. ตามด สพจน ใหมดวง, อดตกานนตาบลเกาะทวด, 22 เมษายน 2551,19 มกราคม 2552 และ 23 กมภาพนธ 2552. ตารน อรณ เสนศรสงข, 12 มกราคม 2552. นองภรณ, 17 มกราคม 2552. นากม, 18 มกราคม 2552. นาญต บญญต รอดแกว, ผใหญบานหมท 5 บานวดโบสถ, 23 เมษายน 2551, 16 มกราคม 2552 และ 12 มนาคม 2552. นาทง, 20 กมภาพนธ 2552. นายม นยม เรองเพง, 29 ธนวาคม 2551. นายา กญญา ไทรทองคา, 26 มกราคม 2552. นาเลยม, 21 กมภาพนธ 2552. นาสทธ-พแอน, 23 กมภาพนธ 2552. ปาเขยวและลงมง, 15 ธนวาคม 2551, 23 มกราคม 2552 และ 21 กมภาพนธ 2552. ปาน, 2 กมภาพนธ 2552. ปาพน, 28 ธนวาคม 2551. พคณ, 16 มกราคม 2552. มณฑา ทาทอง, 11 มกราคม 2552. ลงคลอง, 27 ธนวาคม 2551. ลงไหว ไสว ทองเดช, 23 มกราคม 2552.

ความเปนปกแผนทางสงคม ภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย: กรณศกษาขาราชการเกษยณอาย ในเขตกรงเทพมหานคร 1 มณฑ พฤกษปารชาต

142 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ

งานวจยชนนเปนการศกษาเรอง “ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย: กรณศกษา ขาราชการเกษยณอาย เขตกรงเทพมหานคร” เพอศกษาระดบและความแตกตางของความเปนปกแผนทางสงคมภายใน และภายนอกครอบครวของผเกษยณอายราชการทเคยทางานใน 4 กระทรวง คอ กระทรวงกลาโหม, กระทรวงพาณชย, ทบวงมหาวทยาลย และกระทรวงสาธารณสข จานวน 305 คน โดยใชระเบยบวธวจยเชงปรมาณ รวมถงตรวจสอบภมหลงทางสงคมทมความสมพนธกบความเปนปกแผนทางสงคมของขาราชการเกษยณอาย ผานมตของความเปนปกแผนทางสงคม 4 มต คอ ความเปนปกแผนทางสงคมในมตเชงบรรทดฐาน มตเชงการหนาท มตเชงการปฏสงสรรค และมตเชงความผกพนทางอารมณ ผลการศกษาพบวา ผสงอายยงคงมความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครวและภายนอกครอบครวในระดบสง ผลการเปรยบเทยบความสมพนธความเปนปกแผนทางสงคมระหวาง 2 บรบท พบวา ผสงอายทมความเปนปกแผนภายในครอบครวสงจะมแนวโนมวามความเปนปกแผนภายนอกครอบครวสงเชนกน สาหรบเชงความผกพนทางอารมณพบวา ถาผสงอายมความเปนปกแผนภายในครอบครวตาจะมแนวโนมวามความเปนปกแผนภายนอกครอบครวสง และผลการทดสอบความสมพนธภมหลงสงคม พบวาอายเปนคณลกษณะเดยวทมความสมพนธกบระดบความเปนปกแผนทางสงคม คาสาคญ ความเปนปกแผนทางสงคม, ผสงอาย, ขาราชการเกษยณอาย, ความสมพนธทางสงคม

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 143

Abstract

This article, "The Elderly's Social Solidarity within and outside the Family : A Case Study of Retired Government Officials in Bangkok", aims to study the social solidarity within and outside the family of the elderly who are the retired government officials in Bangkok. By undertaking the quantitative methodology, I would like to explain the contribution of dividing the social solidarity into different dimensions. It can be classified into four dimensions: normative, functional, asso-ciational, and affective dimension. I try to explain the significance of the external social solidarity between the elderly and friends, which has been over-looked among gerontological reseach in Thailand. In this article, it shows the major differences between the internal and external social bond in the elderly’s social life. That is, the elderly with high level of social solidarity in family tends to have high social solidarity in the friendship group. Inversely, they who have low affective social solidarity within family tend to have high affective social inte-gration in social relationship with outside friendship group.

Keywords

Social Solidarity, Elderly, Retired Government Officials, Social Relationship

144 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทนา

เมอขาราชการมอายครบ 60 ป สงทพวกเขาตองเผชญ คอ การยตบทบาทการทางาน เพราะขาราชการทมอายครบ 60 ปบรบรณตองปลดระวางบทบาทการปฏบตอาชพลงทนท ซงแตกตางจากผเขาสวยสงอายอาชพอน ๆ ทมเวลาในการปรบตวเพอยตบทบาทการทางาน ไดสงผลใหความสมพนธทางสงคมของผเกษยณอายราชการลดลงอยางชดเจนและความสมพนธ ทางสงคมอาจสงผลกระทบตอรางกายและจตใจ แตหากผเกษยณอายราชการสามารถรกษาความสมพนธทางสงคมเอาไวได กจะมแรงยดเหนยวระหวางตนเองและสงคม ซงไมเพยงทาใหผเกษยณอายราชการไมรสกโดดเดยวในสงคม แตยงสงผลดตอรายกายและจตใจดวย แรงยดเหนยวทวานทางสงคมวทยาเรยกวา “ความเปนปกแผนทางสงคม”

สาหรบงานศกษาเกยวกบประเดนความเปนปกแผนทางสงคมของประเทศไทยทผานมา

เพอดความสมพนธระหวางผสงอายกบครอบครว เนนศกษาความเปนปกแผนทางสงคมภายใน ทงทความเปนจรงแลวผเกษยณอายราชการ หรอผสงอายทเปนแรงยดเหนยวทางสงคมทงภายในและภายนอก ผศกษาจงสนใจเปดประเดนการศกษาความเปนปกแผนทางสงคมระหวางผสงอายและสมาชกภายนอกครอบครวเพมเตมจากสมาชกภายในครอบครว ซงเปนสงทงานศกษาทผานมายงมไดใหความสาคญมากนก

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 145

ความเปนมาและความสาคญ

การเกษยณอายการทางาน (retirement) เปนกระบวนการเปลยนบทบาททางสงคมทบงบอกวา บคคลไดถอนตวออกจากสงคมการทางานของตนแลว และยงเปนชวงเวลาเดยวกบการกาหนดอายของบคคลใหเขาสวยสงอาย2 การตองปลดระวางบทบาทการทางานอาชพลงทนท ทาใหปญหาของผสงอายทเกษยณอายการทางานในกลมอาชพขาราชการ มความชดเจนกวาผสงอายทวไป (ผสงอายทสามารถปลดระวางบทบาททางอาชพไดตามความสมครใจ)

ผเกษยณอายราชการตองพบกบวกฤตการณ และ ปญหาตาง ๆ ซงแบงได 3 ดาน คอ 1) การเปลยนแปลงดานสถานภาพและความสมพนธทางสงคม โดยผสงอายตองหาทางรบมอกบสถานภาพ ตาแหนง บทบาท และหนาททางสงคมทเคยไดมาในขณะประกอบอาชพ เพราะเมอเกษยณอายการทางาน สงเหลานยอมลดลงหรอหมดไป สงผลใหสถานภาพ บทบาทและ ความสมพนธทางสงคมในบรบทของการทางานเปลยนแปลงไปในทางลดนอยลง 2) การเปลยนแปลงดานรางกาย คอ ความเสอมถอยของความสามารถในการทางานของอวยวะตาง ๆ ภายในรางกาย และ 3) การเปลยนแปลงดานจตใจ ซงเปนผลจากการเปลยนดานสถานภาพ ความสมพนธทางสงคมและการเปลยนแปลงดานรางกาย จากชวตประจาวนทผสงอายใชเวลาสวนใหญในททางาน ไดพบปะสงสรรค มกจกรรมททารวมกบสมาชกในสงคม กลบกลายมาเปนผทไมตองทางาน มสงคมแตภายในบาน ขาดการพบปะกบเพอนรวมงาน มบทบาททางสงคมลดลง รวมถงอานาจทางหนาทการงานทเคยมอยตองลดลงหรอหมดหายไป การเปลยนแปลงทเกดขนนอาจสงผลใหผเกษยณอายราชการเกดความรสกวา ตนเองหมดคณคา ขาดคนเคารพยกยอง การเปลยนแปลงทวานจะแตกตางกนไปตามภมหลงของผเกษยณอายราชการแตละคน ในแงน ทฤษฎกจกรรม (A c t i v i t y Theory) ซงเปนทฤษฎหนงทอธบายเกยวกบความสงอาย ไดอธบายไววา กจกรรมทางสงคมถกผกมดไวกบบทบาททางสงคมของบคคล ถาบคคลถกกดกนออกจากบทบาททางสงคม กจกรรมทางสงคมของบคคลจะลดลง ความพอใจในชวตของบคคลกจะลดลงดวย ฉะนน ผสงอายทมกจกรรมสงจะมการปรบตวไดดทงรางกาย จตใจ และสงคม (บษยมาส สนธประมา 2539, 23) เมอใดทบคคลหยดทากจกรรมอาจทาใหบคคลเกดความรสกวาตนเองไรคา ไรประโยชน ความสขในชวตกจะลดนอยลงตามไปดวย (Crandall 1980, 112)

146 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

กลาวไดวา การไดทากจกรรมรวมกบผอนเปนหนทางการสรางและรกษาความสมพนธทางสงคมทางหนงทผเกษยณอายจะมความยดเหนยวหรอความเปนปกแผนทางสงคมระหวาง ตวผสงอายกบสงคมเขาไวดวยกน นอกจากน แรงยดเหนยวหรอความเปนปกแผนทางสงคมทางสงคม ยงเปนเกราะปองกนการเสอมสภาพของรางกายและจตใจของผสงอายดวย เนองจากการปฏสงสรรคระหวางบคคลจะทาหนาทเปนตวกนชน หรอตวกลางในการปองกนความเครยดของผสงอาย (พงษสวสด สวสดพงษ 2533, 82 – 103) และจะกลายเปนเกราะปองกนการเสอมสภาพของรางกาย และจตใจของผสงอาย จากการทบทวนงานศกษาเกยวกบผสงอาย พบวา ผสงอายทยงสามารถรกษาแรงยดเหนยวและเขารวมเปนสวนหนงของกลมทางสงคมได จะรบมอกบการเปลยนแปลงทเกดขนได เพราะการยงคงเปนสมาชกของกลมทางสงคม เชน ครอบครวและกลมเพอนจะสงผลตอการลดลงของความเจบปวด และอาการทพพลภาพทางกายภาพและจตใจของผสงอาย อกทงเครอขายครอบครวและเพอนยงเปนสงทมความสาคญตอชวตของผสงอายอยางยง (Hamestad 1997 และ Park and Kim 2004) ผเกษยณอายราชการจงมความจาเปนทจะตองรกษาแรงยดเหนยวระหวางความสมพนธของตนเองกบกลมทางสงคมไว ในแงน แนวคด “ความเปนปกแผนทางสงคม” (Social Solidarity) ซงเปนแนวคดทางสงคมวทยา เรยกปรากฏการณดงกลาววา บคคลผกพนตนเองเขากลบกลมทางสงคม หรอนาตนเองกลบเขาสกลมทางสงคม “ความเปนปกแผนทางสงคม” หรอการบรณาการทางสงคม (Social Integration) คอ สงทแสดงใหเหนถงความแตกตางทครอบคลมทงความคด คานยม ความเชอ ความรสก และ การกระทาของบคคลทผสงอาย หรอผเกษยณอายราชการปฏสงสรรคดวย (An t o n u c c i a n d Akiyama 1995, 355 – 371 และ Crosnoe and Elder 2002 , 309 – 328) ซงแงมมตาง ๆ เหลานจะถกนามาเปนมตของความเปนปกแผนทางสงคม เพอใชศกษาคนหาวาผสงอายจะมความผกพนหรอมความเชอมโยงกบกลมทางสงคมมากนอยระดบใด ซงผศกษาเหนวาแนวคดนสามารถใหคาอธบายครอบคลมแทบทกมตในชวตทางสงคมของคนคนหนง

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 147

แนวคด “ความเปนปกแผน” (Solidarity) จดเรมตนในการมองความเปนปกแผน (s o l i d a r i t y ) ทางสงคมวทยาของเอมล เดอรไคม (Emile Durkheim) ไดกอรปขนจากความคดของออกสต กองท (Auguste Comte) วาดวยการยดเหนยวทางสงคม อนเกดจากความเปลยนแปลงทควบคไปกบการจดระเบยบทางสงคม (Social Organization) และระเบยบทางสงคม (Social Order) เดอรไคมยงไดรบอทธพลทางความคดของ เฮอรเบรต สเปนเซอร (Herbert Spencer) ในเรองความคดการแบงลกษณะสงคมทมองวา สงคมเคลอนทจากความเรยบงายไปสสงคมทสลบซบซอน และความเปนปกแผนทางสงคมจะเกดขนไดกดวยการประสาน และพงพาซงกนและกนของบทบาททแตกตางกน นอกจากน เดอรไคมยงรบเอาอทธพลทางความคดของ เฟอรดนานด เทนน Ferdinand Tönnies ทวา เจตนารมณ (wills) ซงเปนตวกาหนดความเขาใจและความเปนอนหนงอนเดยวกนทางสงคมนน ทาใหเกดการแบงความสมพนธทางสงคมออกจากกนอยางชดเจน ในทศนะของเดอรไคม ความผกพนของปจเจกบคคลในสงคมทมตอกนและกนนนเปรยบเหมอนแรงยดเหนยวระหวางปจเจกบคคลในสงคมหรอการนาปจเจกบคคลรวมเขาดวยกนเปนสงคม เพราะสมาชกในสงคมแตละคนมตาแหนงทางโครงสรางทางสงคม รวมถงมการเรยนรวฒนธรรมรวมกน โดยมโครงสรางทางสงคมและวฒนธรรมเปนสงผกมดสมาชกในสงคมไวดวยกน การกระทาของสมาชกในสงคมจงไมใชการกระทาในฐานะปจเจกบคคล แตเปนการกระทาในฐานะสมาชกของกลมทางสงคม เดอรไคมแยกความยดมนผกพนของสงคมออกเปน “ความเปนปกแผนเชงจกรกล” (Mechanical Solidarity) ซงใหความสาคญกบเรองของการยดถอบรรทดฐานรวมกน ซงทาหนาทผกมดสมาชกในสงคมเขาไวรวมกน ความเชอมแนนในลกษณะนเปนบรรทดฐานรวมนจะยดเหนยวบคคลและทาใหสงคมเกดเปนอนหนงอนเดยวกน และ “ความเปนปกแผนเชงอนทรย” (Organic Solidarity) ซงเนนถงการแบงแยกแรงงาน (Division of Labors) ทสมาชกในแตละสวนของสงคมจะมหนาทรบผดชอบเฉพาะของตนเอง ความแตกตางเหลานกมความเชอมโยงตอกน จงทาใหสงคมกลบมามความเปนเอกภาพเชนเดม เพอใหงายตอการนาไปใช เดอรไคมจงไดลดระดบการอธบายความเปนปกแผนทางสงคมจากระดบมหภาคใหลง

148 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

มาสระดบจลภาค ทาใหเกดการเปลยนการใชคาของ คาวา “ความเปนปกแผนเชงจกรกล” ทใหความสาคญตอเรองบรรทดฐานทางสงคมมาเปน “ความเปนปกแผนเชงบรรทดฐาน” (N o r m a t i v e S o l i d a r i t y ) และเปลยนจากคาวา “ความเปนปกแผนเชงอนทรย” ทใหความสาคญตอลกษณะการแบงแยกแรงงานมาเปน “ความเปนปกแผนเชงการหนาท” (Functional Solidarity) แมวาความเปนปกแผนทางสงคมทงสองแบบจะมความแตกตางกน แตทงสองตางกสงเสรมซงกนและกน (พงษสวสด สวสดพงษ 2547, 165) การแยกมตความเปนปกแผน แนวคด “ความเปนปกแผนทางสงคม” แสดงใหเหนถงความแตกตางทางความคด คานยม ความเชอ ความรสก และ การกระทาของบคคล ดงนนงานศกษาในครงนจงศกษาดวยการแยก “ความเปนปกแผนทางสงคม” ออกเปนมตตาง ๆ เพอใหครอบคลมคานยาม “ความเปนปกแผนทางสงคม” ขางตน โดยศกษาผานกลมทางสงคม 2 กลม คอ ครอบครว และเพอน เนองจากในประเดน “ความเปนปกแผนทางสงคม” ในประเทศไทย ผศกษายงไมพบงานทศกษา “ความเปนปกแผนทางสงคม” ทมตอสมาชกภายนอกครอบครว ดงนน ผศกษาจงนามตนเขามารวมในการวเคราะหดวย มตของ “ความเปนปกแผนทางสงคม” ทนามาศกษาเปนการนาเอามตจากงานศกษา “ความเปนปกแผนทางสงคม” กอนหนามาประยกตใช ไดแก 1) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงบรรทดฐาน (No rmat i ve So l i da r i t y ) 2 ) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงการหนาท (Functional Solidarity) ซงทงสองมตยงคงยดหลกความเปนปกแผนทางสงคมทางความคดของเดอรไคมแบบดงเดมทอธบายถงแรงยดเหนยวของบคคลกบสงคมไดอยางชดเจน 3) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงการปฏสงสรรค (Associational Solidarity) เปนมตทแตกออกมาจากของ Landecker (Landecker 1951, 208 - 340) เนองจากเราไมสามารถปฏเสธไดวา การทบคคลจะผกพนกบผอนไดนน การปฏสงสรรคจะเปนองคประกอบสาคญทขาดไมได 4) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงความรสกผกพนทางอารมณ (Affective Solidarity) ซงนามาจากมตการศกษาความเปนปกแผนทางสงคมของ Bengtson and Robert (Vern L. Bengtson และ Robert E. L. Roberts 1991, 856 – 858) ความเปนปกแผนทางสงคมในมตนเปนสงทมองไมเหน แตบคคลสามารถรบรไดและเปนองคประกอบทสาคญอกมตหนงทจะทาใหบคคลเกดแรงยดเหนยวอยกบสงคม

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 149

สาหรบงานศกษาครงน ตองการศกษาวาผเกษยณอายราชการมแรงยดเหนยวหรอความเปนปกแผนทางสงคมมตใดบางทใชในการรกษาและสรางความสมพนธกบสมาชกภายใน และภายนอกครอบครว เพราะธรรมชาตของการปฏสงสรรคในชวตประจาวนไมวาจะเปนของผสงอายหรอกลมคนวยอนจะมทงการตดตอสอสารกบบคคลภายในครอบครว (Kin) กบบคคล ภายนอกครอบครว (Non-kin) ผานมตความเปนปกแผนทางสงคม

“ความเปนปกแผนทางสงคม” ภายในครอบครว ใชมต ดงน (1) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงบรรทดฐาน (Normative Solidarity) (2) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงการหนาท (Functional solidarity) (3) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงการปฎสงสรรค (Associational sol idar i ty) และ (4) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงความผกพนทางอารมณ (Affect ive Solidarity) สาหรบ “ความเปนปกแผนทางสงคม” ภายนอกครอบครว ผศกษาใชมตการศกษาเชนเดยวกบภายในครอบครว ยกเวน ความเปนปกแผนทางสงคมเชงบรรทดฐาน (Normative Solidarity) ทผศกษาไมไดนามาใช เนองจากความสมพนธภายนอกครอบครว เชน กลมเพอน ไมมนยามทชดเจนเกยวกบคานยมรวมของความเปนเพอน นอกจากน ผศกษายงศกษาปจจยเกยวกบภมหลงทางสงคมของผสงอาย ไดแก เพศ อาย สถานภาพสมรส และลกษณะการอยอาศย โดยศกษาความสมพนธระหวางปจจยเหลานกบระดบความเปนปกแผนทางสงคม และ ตรวจสอบคณภาพของมาตรวดแตละมตทงในเชงความถกตอง แมนตรง ดานเนอหา (Content Validity) และการตรวจสอบความสอดคลองภายใน (Internal Consistency) โดยใช คาสมประสทธอลฟา (α) ของ Cronbach “ความเปนปกแผนทางสงคม” (α = 0.950) ในการศกษาครงนจงหมายถง แรงยดเหนยวทางสงคมทเกดจากการกระทาทสอดคลองกบคานยมในสงคม การใหความชวยเหลอและการแลกเปลยนตามบทบาทหนาทของแตละบคคลผานการปฏสงสรรคและการทากจกรรมรวมกน ซงเนนทงในเรองความรสก ความคดเหนการรบร และพฤตกรรมการแสดงออกในทางบวกทผสงอายไดรบทงโอกาสทางกายภาพททาใหบคคลมโอกาสไดพบปะพดคยแลกเปลยน ความคด และประสบการณซงกนและกน

150 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ผศกษาใหความหมายความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครว (α = 0.877) ในแตละมต มดงน (1) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงบรรทดฐาน (Normative Solidarity) (α = 0.739) คอ ความเหนพองตองกนในคานยมรวมจากครอบครวของผสงอายกบสมาชกในครอบครว (2) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงการหนาท (Functional Solidarity) (α = 0.808) คอ ลกษณะการใหความชวยเหลอ การแลกเปลยนการกระทา และการบรการระหวางกนของผสงอายกบสมาชกในครอบครว (3) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงการ ปฎสงสรรค (Associational Solidarity) (α = 0.792) คอ การตดตอสอสารทเกดจากการแลกเปลยนความหมาย (Exchange of Meanings) ทเกดขนระหวางผสงอาย กบสมาชกในครอบครว (4) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงความผกพนทางอารมณ (Affective Solidar-i ty) (α = 0.786) คอ การรบรดานอารมณ และความรสกในทางทดทผสงอายกบสมาชกในครอบครว มใหและไดรบซงกนและกน ความหมายความเปนปกแผนทางสงคมภายนอกครอบครว (α = 0.962) ในแตละมต มดงน (1) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงการหนาท (Functional Solidarity) (α = 0.918) คอ ลกษณะการใหความชวยเหลอ และการแลกเปลยนการกระทาและการบรการระหวางกนของผสงอาย กบบคคลภายนอกครอบครว (2) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงการปฎสงสรรค (Associational Solidarity) (α = 0.881) คอ การตดตอสอสารทเกดจากการแลกเปลยนความหมาย (Exchange o f Mean i ngs ) ทเกดขนระหวางผสงอาย กบบคคลภายนอกครอบครว (3) ความเปนปกแผนทางสงคมเชงความผกพนทางอารมณ (Affective Solidar-ity) (α = 0.923) คอ การรบรดานอารมณและความรสกในทางทดทผสงอาย และบคคล ภายนอกครอบครวมใหและไดรบซงกนและกน

อภปรายผลการศกษา งานศกษาครงนมวตถประสงคทจะศกษาระดบความเปนปกแผนทางสงคมของผสงอาย โดยเปรยบเทยบความแตกตางของความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครว และตรวจสอบปจจยทสมพนธกบความเปนปกแผนทางสงคมของผสงอาย ผสงอายทเปนกลมตวอยางในการศกษา ไดแก ขาราชการเกษยณอายทเคยทางานอยใน 4 กระทรวง คอ

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 151

กระทรวงกลาโหม กระทรวงพาณชย ทบวงมหาวทยาลย และกระทรวงสาธารณสข จานวน 305 คน

กลมตวอยางเปนเพศหญงและเพศชายในจานวนทใกลเคยงกน คอ รอยละ 45.2 และ รอยละ 54.8 ตามลาดบ โดยสวนใหญจะเปนผทมอายตงแต 60 - 69 ป คดเปน 59.3 และมการศกษาอยในระดบปรญญาตร รอยละ 45.9 กลมตวอยางเปนผทแตงงาน และอาศยกบคสมรส รอยละ 57.7 สวนผทมสถานภาพสมรส หมาย หรอหยารางทมบตรนน สวนใหญมบตร 2 คน คอ รอยละ 40.1 ระดบซหลงเกษยณของกลมตวอยาง สวนใหญไดรบระดบซ 7 คดเปน รอยละ 33.4 มรายไดตอเดอน ตากวา 15,000 บาท และในการประเมนความพอเพยงของรายไดอยในระดบ “พออยได” รอยละ 68.2

กลมตวอยางอาศยอยกบสาม/ภรรยา บตร/หลาน และญาต รอยละ 35.4 สาหรบผท

อาศยอยรวมกบบตร/หลานนน สวนใหญอาศยอยกบบตรสาวคดเปนรอยละ 55.7 บตรสาวมสถานภาพการสมรสเปนโสด รอยละ 47.7 ซงสวนใหญเปนบตรคนโต

ความเปนปกแผนทางสงคมทงภายในและภายนอกครอบครว สาหรบความเปนปกแผนทางสงคมของผสงอาย ผลการศกษาพบวา ผสงอายทสวนใหญยงคงมความเปนปกแผนทางสงคมอยในระดบปานกลาง สวนทเหลอเปนผสงอายทมระดบความเปนปกแผนทางสงคมระดบสง และไมพบผสงอายทมความเปนปกแผนทางสงคมในระดบตา ผลการศกษาออกเปน 6 ประเดน ดงน

1. ภาพรวมของความเปนปกแผนทางสงคม ขาราชการเกษยณอายทเปนกลมตวอยางสวนใหญมความเปนปกแผนทางสงคมอยในระดบคอนขางสง หรอหมายความวา ผสงอายเหลานมความสมพนธทางสงคมกบคนอนทงภายในครอบครว และในสงคมวงกวางอยในระดบทคอนขางสง ซงมความเปนปกแผนทางสงคมในระดบสง ประมาณ 2 ใน 5 มความ

152 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เปนปกแผนทางสงคมในระดบปานกลาง

2 . ความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครว ผลการศกษาพบวา ผสงอายมความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครวอยในระดบปานกลางคอนไปทางระดบสง โดยกระจายตวสวนใหญอยทระดบปานกลาง เมอพจารณาจาก 4 มตของความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครวพบวา ผสงอายสวนใหญมความสมพนธเชงการหนาทมากทสด รองลงมาคอ ความสมพนธเชงบรรทดฐาน ความสมพนธเชงการปฏสงสรรค และ ความสมพนธเชงความผกพนทางอารมณ

ในสวนของภาพรวมของความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครวในแตละมต พบวา

ผสงอายกบสมาชกในครอบครวยงคงมการพงพาอาศยซงกนและกนคอนขางสง และสมาชกภายในครอบครวเองสวนใหญกยงยดมนตอความเหนพองตองกนของคานยมภายในครอบครวในระดบสง ทงสองมตดงกลาวอยในระดบปานกลาง และระดบสงซงมความใกลเคยงกนมาก ยกเวนในความสมพนธมตเชงการปฏสงสรรค ซงสวนใหญกระจกตวอยางในระดบปานกลาง ในสวนความสมพนธเชงความผกพนทางอารมณพบวา ผสงอายมความผกพนกบสมาชกในครอบครวในระดบสงเพยงเลกนอย สวนผสงอายทเหลอเกอบทงหมดรสกวาตนเองกบสมาชกในครอบครวมความผกพนในมตนในระดบปานกลาง

ผลการศกษาดงกลาวแสดงใหเหนวาครอบครวยงคงเปนสถาบนทสาคญ โดยเปนแหลง

ทมาสาคญของการสนบสนนทางสงคม (Social Support) ททาหนาทดแลผสงอาย ในแงน ผลการศกษาชใหเหนวาความสมพนธระหวางครอบครวกบผสงอายยงไมไดอยในขนวกฤตอยางทภาครฐและเอกชนวตกกงวล เพราะสมาชกในครอบครวยงคงยดมนอยกบบรรทดฐานและหนาททพงกระทาตอผสงอาย ฉะนนคากลาวทวาสภาพสงคมทครอบครวมจานวนสมาชกนอยลง และตางกมกจกรรมนอกบานเปนสวนใหญอยางสงคมเมอง จะทาใหความกตญญ และการมองคณคาของผสงอายลดลงนน จงไมสอดคลองกบผลการศกษาครงน กระนนกตาม คากลาวนเปนจรงอยบาง หากมองในแงของความสมพนธในมตเชงการปฎสงสรรคและมตเชงความรสกผกพนทางอารมณ ซงผศกษามองวาอาจเปนเพราะสภาพสงคมและรปแบบกจกรรมทเปลยนไป จนทาใหสมาชกในครอบครวไมมโอกาสไดทากจกรรม หรอแสดงความรสกทดตอกน อยางไรกด สองมตนยงมระดบทไมสงนก จงไมสามารถสรปไดเบดเสรจเดดขาดวา ผสงอายจะมความเปนปกแผนทางสงคมตา เพราะยงตองพจารณาในมตอนรวมดวย

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 153

3. ความเปนปกแผนทางสงคมภายนอกครอบครว ในการศกษาความเปนปกแผนทางสงคมภายนอกครอบครวพบวา ผสงอายสวนใหญมความผกพนกบกลมภายนอกครอบครวอยในระดบปานกลางคอนมาทางระดบสง โดยสวนใหญกระจายตวอยทระดบสง และไมพบวามผทมความผกพนภายนอกครอบครวอยในระดบตา เมอแยกพจารณาเปนมตพบวา ผสงอายพฒนาความผกพนทางอารมณกบบคคล ภายนอกครอบครวสงกวาความผกพนในดานอน ๆ ซง “สวนทาง” กบความผกพนทางอารมณกบสมาชกในครอบครวทตา รองลงมาคอ ความผกพนกบกลมภายนอกครอบครวในลกษณะความสมพนธเชงการหนาท ซงในทนหมายถง การชวยเหลอ พงพาอาศยซงกนและกน สวนความเปนปกแผนทางสงคมเชงการปฏสงสรรคพบวา ผสงอายสวนใหญมความเปนปกแผนทางสงคมเชงการปฏสงสรรค กลาวไดวา เมอพจารณาภาพรวมของความเปนปกแผนทางสงคมภายนอกครอบครวพบวา ผสงอายมความผกพนกบกลมภายนอกครอบครวอยในระดบสง

การทผสงอายสวนใหญรสกมความผกพนกบกลมภายนอกครอบครวในระดบสง นาจะเปนเพราะวา สภาพสงคมเมองทสมาชกในครอบครวตองออกไปประกอบกจกรรมนอกบานเปนสวนใหญ ประกอบกบการตองหยดทางานประจาอาจทาใหผเกษยณอายราชการรสกเหงา หรอวาเหวได ผสงอายจงหาทางปรบตวเพอทดแทนกบความรสกความหางเหนของสมาชกในครอบครว และการตองอยคนเดยวลาพงในบาน ดวยการปรบตวเขาหาคนภายนอกครอบครว

4. การเปรยบเทยบความเปนปกแผนทางสงคมระหวางภายในและภายนอกครอบครว เมอเปรยบเทยบความผกพนทางสงคมในกลมระดบสงแบบรวมทง 3 มตของผสงอายระหวางบรบทภายในและภายนอกครอบครว พบวาในสวนของระดบความผกพนทางสงคมของผสงอายนน ผสงอายมแนวโนมผกพนกบสมาชกภายนอกครอบครวมากกวาสมาชกภายในครอบครวทงในแงของความสมพนธทางสงคมโดยทวไปและในมตตาง ๆ ของความสมพนธอยางชดเจน ซงเหนไดจากนาหนกความผกพนทผสงอายใหระหวางภายในและนอกครอบครวทมความตางอยางเหนไดอยางชดเจน (ผสงอายใหคะแนนผกพนระหวางตนเองกบสมาชกนอกครอบครวสงกวารอยละ 50 ทกมตของความสมพนธ) และคมตทมความแตกตางอยางชดเจนมากทสดคอ ความเปนปกแผนทางสงคมมตเชงความผกพนทางอารมณ ในมตนผสงอายรสกผกพนกบสมาชกในครอบครวเพยงรอยละ 10 ในขณะทรสกผกพนกบสมาชกนอกครอบครวสงถงรอยละ 70

154 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ผลการศกษาการเปรยบเทยบคมตเชงความผกพนทางอารมณ พบวา ผมความผกพนทางสงคมเชงอารมณตากบสมาชกภายในครอบครว มแนวโนมทจะมความผกพนทางอารมณสงกบบคคลภายนอกครอบครว ซงโดยธรรมดาแลว การทบคคลจะมเพอนยอมตองหาคนทมลกษณะคลายคลงกบตนเอง การไดเจอกบคนทมลกษณะคลายเรากบยอมทาใหเกดรสกสบายใจทจะคบหา เพราะสามารถพดคย ปรกษา หรอ มกจกรรมทคลายกน ความจงใจในการเลอกทจะผกพนกบกลมภายนอกครอบครว อาจเปนอกเหตผลหนงทาใหระดบความเปนปกแผนทางสงคมภายนอกครอบครวของผสงอายอยในระดบสง อกหนงเหตผลททาใหผสงอายมระดบความเปนปกแผนทางสงคมภายนอกครอบครวสงกวาภายในครอบครว อาจเปนเพราะการยตบทบาทการทางานทาใหผสงอายมโอกาสผกพนกบเพอนมากกวา เพราะทงเพอนและผสงอายเองตางกเปนกลมทมเวลาวางพอ ๆ กน ซงตางกบครอบครวทสมาชกในครอบครวมเวลาใหกบผสงอายไมมากนก รวมถงวยทแตกตางกนยงอาจทาใหเกดความชนชอบกจกรรมมความแตก ตางกน ผสงอายและสมาชกในครอบครวจงมเวลาในการทากจกรรมรวมกนนอย แตสาหรบกลมเพอนทมวย และความชนชอบใกลเคยงกนอาจเปนแรงหนนเสรมใหผสงอายมความผกพนตอกนมากขน

5. ความสมพนธระหวางความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครวกบภายนอก ครอบครว เมอพจารณาความเปนปกแผนทางสงคมโดยรวม พบแบบแผนของความสมพนธในลกษณะทวา หากผสงอายมความเปนปกแผนทางสงคมภายในครอบครวในระดบสง จะมแนวโนมวามความเปนปกแผนทางสงคมภายนอกครอบครวสงดวยเชนกน ในแงน ผศกษามความเหนวา อาจมาจากความแตกตางสวนบคคลในดานแนวโนมดานการชอบคบหาสมาคมกบคนอน ๆ (sociability) ทแตกตางกน ดงนนผสงอายทมแนวโนมในการสรางความสมพนธทางสงคมในระดบสงในครอบครวกนาจะมแนวโนมทจะสรางความสมพนธนอกครอบครวในระดบ สงเชนกน ซงแตกตางกบผสงอายทอาจรสกวาตนเองชอบอยเงยบ ๆ เฉย ๆ ไมสงสงกบผอนมากนก กจะไมคอยมความผกพนกบสมาชกในครอบครว และทาใหไมอยากมความสมพนธกบคนภายนอกครอบครวดวยเชนกน นอกจากน เมอพจารณาแยกออกแตละมต พบวา หากผสงอายมความเปนปกแผนทางสงคมเชงการหนาทภายในครอบครวสง จะมแนวโนมทจะมความเปนปกแผนทางสงคมเชงการหนาทภายนอกครอบครวสงเชนเดยวกน ทเปนเชนนอาจเปนเพราะการทาหนาทของสมาชกภายในครอบครว และสมาชกภายนอกครอบครวมทงสวนททาหนาทในลกษณะคลายคลงกน

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 155

และแตกตางกนไป กลาวไดวาถาผสงอายมความรสกวาสมาชกในครอบครวไมสามารถทาหนาทของตนเองไดอยางเตมทแลว ผสงอายจะสามารถออกไปทากจกรรมนอกบานเพอทดแทนสงทไมมในครอบครว สาหรบผลการศกษาในมตเชงการปฏสงสรรคนน ถงแมวาจะไมพบนยสาคญทางสถต แตหากพจารณาในภาพรวมกจะพบแนวโนมของความสมพนธเชงบวก โดยผทมระดบความเปนปกแผนทางสงคมเชงการปฏสงสรรคในครอบครวสงมแนวโนมทจะมความเปนปกแผนทางสงคมภายนอกครอบครวสงเชนกน ซงความสมพนธของทงสองมตนใหนยยะทางสงคมวา ผทพฒนาความความสมพนธทางสงคมภายในครอบครวในระดบสงกมแนวโนมทจะพฒนาหรอมความสมพนธทางสงคมภายนอกครอบครวในระดบสงเชนกน สวนความเปนปกแผนทางสงคมในมตเชงความผกพนทางอารมณ พบวา แมแบบแผนความสมพนธจะไมมนยสาคญเชงสถต แตเมอพจารณาภาพรวมพบวา มความสมพนธเชงลบระหวางความผกพนทางอารมณภายในและภายนอกครอบครวซงความสมพนธเชนนใหนยยะวา ผทพฒนาหรอมความผกพนทางอารมณในครอบครว “ตา” มแนวโนมทจะแสวงหาความผกพนทางอารมณกบบคคลนอกครอบครว “สง” ซงเปนคมตเดยวทมทศทางความสมพนธทสวนทางกน (ซงดเหมอนจะใหนยยะวาทดแทนหนาทซงกนและกนได) ซงอธบายตามแนวทฤษฎความจาเปนพนฐาน ไดวา หากผสงอายรสกวาสมาชกในครอบครวกบตนเองไมสามารถสนองความตองการเชงอารมณใหอยในระดบทผสงอายรสกพอใจได ผสงอายกมแนวโนมทจะแสวงหาความผกพนเชงอารมณจากภายนอกครอบครว 6. ความสมพนธของคณลกษณะบางประการกบความเปนปกแผนทางสงคม จากการวเคราะหความสมพนธของภมหลงทางสงคม 4 องคประกอบของกลมตวอยาง ไดแก เพศ อาย สถานภาพการสมรส และลกษณะทอยอาศย พบวา อายเปนภมหลงทางสงคมตวเดยวทมความสมพนธกบระดบความเปนปกแผนทางสงคม โดยกลมอายทมความโนมเอยงวาจะมระดบความเปนปกแผนทางสงคมสงกวากลมอน ๆ คอ กลมอาย 76 – 80 ป สวนกลมอาย 60 – 69 ป เปนกลมอายมระดบความเปนปกแผนทางสงคมตากวากลมอายอน ๆ นอกจากน องคประกอบดานเพศ พบวา เพศชายมความโนมเอยงทจะมความเปนปกแผนทางสงคมระดบมากกวาเพศหญง ในขณะทความเปนปกแผนทางสงคมระดบสงทงใน

156 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เพศหญงและเพศชายไมมความแตกตางกน

สาหรบองคประกอบดานสถานภาพการสมรส พบวา ในกลมท 1 (กลมสมรสและอยดวยกน หรอ สมรสและอยกนคนละท) กบกลมท 3 (กลมหมายกบหยาราง) มระดบความเปนปกแผนทางสงคมระดบสง ปานกลาง ตา แตกตางกนเพยงเลกนอย แตในกลมท 2 (กลมโสด) มความแตกตางของระดบความเปนปกแผนทางสงคมอยางชดเจน โดยมความเปนปกแผนทางสงคมระดบสงมากทสด (รอยละ 46.4)

องคประกอบดานลกษณะทอยอาศย พบวา ผสงอายทอยอาศยอยกบ บตร/หลาน

และญาต, อยกบญาตหรอคนอน ๆ และอยกบสาม/ภรรยา , บตร/หลานและญาต มความโนมเอยงทจะมความเปนปกแผนทางสงคมสงกวาผสงอายทอยอาศยอยคนเดยวตามลาพง หรออยกบสาม/ภรรยา

สรปนยยะสาคญของการศกษา งานศกษาครงนมนยยะสาคญทงในดานของทฤษฏ ดานการนาไปประยกตใชและดานระเบยบวธวจย ดงน

นยยะเชงทฤษฎ การนาแนวคดความเปนปกแผนทางสงคมมาใชศกษาในครงน พบวา ทศทางระดบ

มตเชงบรรทดฐาน และเชงการหนาทภายในครอบครวทอยในกลมปานกลางคอนไปทางสงเหมอนกนทงสองมต ชใหเหนไดวา ความเหนพองในคานยมรวมจากครอบครวของผสงอายกบสมาชกในครอบครว และลกษณะการใหความชวยเหลอ การแลกเปลยนการกระทา และการบรการระหวางกนของผสงอายกบสมาชกในครอบครวยงใชอธบาย มตเชงบรรทดฐานและเชงการหนาทไดเปนอยางดวา มตเชงบรรทดฐาน และเชงการหนาทของ Durkheim ยงสามารถนามาใชไดเปนอยางดในบรบทครอบครว แมวามตเชงบรรทดฐานทมความเปนนามธรรมสง งานศกษาครงนยงทาทายความเชอทวไปทเขาใจกนวาปจจบนบรรทดฐานของครอบครวกาลงถกความเปนเมองสมยใหมทาลายลง สมาชกในครอบครวเรมไมยดมนตอบรรทดฐาน แตงานศกษานกลบพบวา บรรทดฐานของครอบครวยงคงทาหนายดเหนยวบคคลกบครอบครวได และแสดงออกมาเปนการปฏบตตน (มตเชงการหนาท)

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 157

นอกจากน จากการทการศกษาความเปนปกแผนทางสงคมกอนหนานถกนาไปศกษาในบรบทของครอบครวเปนสวนใหญ งานศกษาครงนจงไดนาบรบทภายนอกครอบครวมารวมศกษาดวย ซงทาใหไดขอคนพบใหมทวา ผสงอายไมไดมเฉพาะความผกพนอยกบครอบครว แตภายนอกครอบครวกมอทธพลตอผสงอายดวยเชนกน โดยพบวา ความเปนปกแผนทางสงคมในมตเชงการทาหนาทภายนอกครอบครวยงคงมอย ซงมความสาคญเปนลาดบ 2 รองจากมตเชงความผกพนทางอารมณ ในแงน วธการแยกมตในการศกษาความเปนปกแผนทางสงคมสามารถทาใหเหนภาพแรงยดเหนยวทางสงคมผสงอายไดชดเจนขน เนองจากความจาเพาะเจาะจงในการนยามความหมายของแตละมตไมมความซาซอนกนและสามารถครอบคลมการดาเนนชวตประจาวนของผสงอายได

นยยะเชงปฏบต งานศกษานยงมนยยะเชงการปฏบตหรอการนาผลการศกษาไปประยกตใชผลการศกษาพบวา ผสงอายยงคงมความผกพนกบสมาชกภายในครอบครวและภายนอกครอบครว ดงนน แนวทางการศกษาเกยวกบผสงอายหรอนโยบายเกยวกบผสงอายในอนาคตควรมการพจารณามตตาง ๆ ทครอบคลมในชวตประจาวนของผสงอาย โดยแยกมตเฉพาะดานและไมเนนเฉพาะแตความสาคญของแงมมภายในครอบครว แตควรหนมาใหความสาคญกบกลมนอกครอบครวของผสงอายโดยเฉพาะกบกลมทไมไดเกดจากการจดตงอยางเปนทางการอยางชมรม สมาคม หรอสโมสร เพอศกษาดวากลมไมเปนทางการเหลานมสวนชวยหรอหนนเสรมใหผสงอายรบมอกบวกฤตอยางไร หรอวามผลตอความสมพนธทางสงคมของผสงอายในลกษณะใด เพอทจะไดสามารถพฒนาและแกปญหาของผสงอายไดอยางถกทาง โดยเฉพาะการศกษาทแยกมตในการศกษาใหชดเจนนนจะทาใหมทศทางในการกาหนดนโยบายเกยวผสงอายทชดเจนขน และสามารถแกปญหาไดสอดคลองกบวตถประสงคมากกวา นยยะเชงระเบยบวธวจย เนองจากการศกษาครงนเปนการศกษาเชงปรมาณ ขอคนพบทวดออกมาเปนมตตาง ๆ นนไดจากดขอบเขตการวดดวยขอความในแบบสอบถาม จงบอกไดเพยงวา ความเปนปกแผนทางสงคมนนมตใดมระดบสงตาอยางไร และมความสมพนธตอกนอยางไร ดงนนการวดระดบความเปนปกแผนทางสงคมจงควรเพมเตมการวดในเชงคณภาพ โดยเนนคนหาสงททาใหแตละมตมระดบความเปนปกแผนทางสงคมทแตกตางกน เพอจะไดขอมลทมรายละเอยดมากขน

158 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เชงอรรถ 1 บทความนเรยบเรยงจากวทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต สาขาสงคมวทยา เรอง ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย: กรณศกษา ขาราชการเกษยณอาย เขตกรงเทพมหานคร 2 ผลการประชมสมชชาโลกเกยวกบผสงอาย พ.ศ. 2525 ณ กรงเวยนนา ประเทศออสเตรย องคการสหประชาชาต ไดนยาม “ประชากรสงอาย” วาคอ ผทมอายตงแต 60 ปขนไป ทงเพศชายและเพศหญง

ความเปนปกแผนทางสงคมภายในและภายนอกครอบครวของผสงอาย | 159

บรรณานกรม หนงสอและบทความภาษาไทย บษยมาส สนธประมา. 2539. สงคมวทยาความสงอาย. เชยงใหม: โรงพมพสมพรการพมพ. พงษสวสด สวสดพงษ. 2533. ความสมพนธทางสงคมกบสขภาพ: โครงรางการวเคราะหเชงสงคมวทยา.

วารสารสงคมวทยาและมานษยวทยา ฉบบฉลองครบรอบ 25 ป: 82 - 103. พงษสวสด สวสดพงษ. 2547. การจดระเบยบทางสงคม: ความคดพนฐานทางสงคมวทยา. กรงเทพฯ: โรง

พมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

หนงสอและบทความภาษาองกฤษ Antonucci, Toni C., and Hirolo Akiyama. 1995. Convoys of Social Relations: Family and Friend-

ship within a Life Span Context. In Handbook of Aging and the Family. R. Blieszner and V.H. Bedford, eds. pp. 355 – 371. Westport, CT: Greenwood.

Bengtson, V. L., and Roberts, Robert E. L. 1991. Intergenerational Solidarity in Aging Families.

An Example of Marriage and the Family 53: 856 – 870. Crandall, Richard C. 1980. Gerontology: A Behavioral Science Approach. Reading, Mass:

Addison – Wesley Publishing Company. Crosnoe, Robert and Glen H. Elder Jr. 2002. Successful Adaptation in the Later Years: A Life

Course Approach to Aging. Social Psychology Quarterly 65: 309 – 328. Hamestad, B. R.1997. Nurses’ Perceptions of the Content, Relevance and Usefulness of the

Quality of Life Concept in Relation to Nursing Practice. Nursing Science and Research in the Nordic Countries 16: 17 – 22.

160 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

Landecker, Wener S. 1951. Type of Integration and Their Measurement. The American Journal of Sociology 56: 332 – 340.

Park, Joon – Shil and Kim, Young – Bum. 2004. Patterns of Family Network and Life

Satisfaction of Elderly in the Seoul Metropolitan Area. Geriatrics and Gerontology International 4 (S1): S266.

การนยามการนยาม และประกอบสรางอตลกษณและประกอบสรางอตลกษณ

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม1 อรด อนทรคง

164 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ บทความเรอง “กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม” ศกษาการประกอบสราง “จนตกรรมอตลกษณลานนา” ผานการแสดงกลองสะบดชยภายใตบรบททางสงคมรวมสมยของเมองเชยงใหมโดยใชกรอบแนวคดวาดวยอตลกษณ และการศกษาดนตรและการแสดงในทางมานษยวทยา การศกษาครงนไดใชวธวทยาทางมานษยวทยาดวยการเกบขอมลภาคสนามในสงคมเมองเชยงใหมเปนหลก ระหวางเดอนมกราคม พ.ศ. 2551 ถงเดอนเมษายน พ.ศ. 2552 ผลการศกษาพบวา บรบทของการประกอบสราง “จนตกรรมอตลกษณลานนา” ทมสวนสมพนธกบการแสดงกลองสะบดชยเกดขนนบตงแตป พ.ศ. 2500 เปนตนมา ซงเปนชวงเวลาทเชยงใหมกาวสภาวะ “ความเปนเมอง” ทเตบโตอยางรวดเรว โดยมเงอนไขทสาคญ 2 ประการ ไดแก การเปลยนแปลงระบบการผลตในภาคเกษตรกรรม จากการผลตเพอบรโภคไปสการผลตเชงพาณชยและการสงเสรมอตสาหกรรมการทองเทยว ซงทาใหเมองเชยงใหมเกดความเปลยนแปลงอยางลกซง ทงทางดานกายภาพของพนทและโครงสรางความสมพนธของผคน การประกอบสราง “จนตกรรมอตลกษณลานนา” ตงแตป พ.ศ. 2500 จนถงวาระทเมองเชยงใหมมอายครบรอบ 700 ป (พ.ศ. 2539) แสดงออกซงแนวคด 2 กระแสหลกทมความยอนแยงกน ระหวางการสรางอตลกษณในฐานะทเปน “สนคา” และอตลกษณในฐานะทเปน “ภมปญญา” ความยอนแยงนปรากฏผานการนยามความหมายใหกบกลองสะบดชยทมลกษณะแตกตางกน 2 แบบ คอ “กลองสะบดชยแบบประยกต” กบ “กลองสะบดชยแบบโบราณ” อยางไรกตาม ความหมายทงสองแบบไมไดแยกขาดกนอยางเดดขาด แตมการดารงอยและมปฏสมพนธกนอยางซบซอนผานวาทกรรมและปฏบตการตาง ๆ ความแพรหลายของศลปะการแสดงกลองสะบดชยควบคไปกบการเตบโตของเมองเชยงใหม ไมเพยงทาใหการแสดงชนดนเขาสปรมณฑลของการแสดงในบรบทของสงคมสมยใหม แตยงแทรกเขาสพนทงานประเพณและพธกรรมของทองถนทเกยวของกบพทธศาสนา ทงทเดมทกลองชนดนไมเคยอยในอาณาบรเวณศกดสทธมากอน ปรากฏการณดงกลาวแสดงถงการปรบเปลยนความหมายของกลองสะบดชยใหเขากบเงอนไขตามสถานการณ ทงความหมายของการเปน “พทธบชา” และการเปน “จดขาย” ของการทองเทยวเมองเชยงใหม

คาสาคญ กลองสะบดชย, งานปอยหลวง, อตลกษณของคนเมองเชยงใหม

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 165

Abstract

This article studies the construction of Chiangmai people's imagined Lanna identity through the performance of Sabatchai Drum in contemporary Chiangmai society. I employ the conceptual framework of imagined identity and the anthropological study of music and perform-ance in this study. Research methodology applied ethnographic fieldwork in the city of Chiang-mai, during January 2008 – April 2009. I found that “imagined Lanna identity,” which contextualizes the performance of Sa-batchai Drum, has been constructed since 1957. During such period Chiangmai became rapidly urbanized in two main conditions: the rise of agricultural commercial production on a replace-ment to production for consumption and the rise of tourist industry. Under such conditions, Chiangmai was profoundly changed both in its physical condition and social relation. The con-struction of “imagined Lanna identity” existing from 1957 until the 700th anniversary of Chiang-mai (1996) creates two major contradictory characteristics: the imagined identity as “commodity” and the imagined identity as “local wisdom.” This contradiction appears in the identity of Sabatchai Drum presented as “contemporary Sabatchai Drum” and “traditional Sa-batchai Drum.” However, as seen from the performance, the two definitions are not absolutely different. The meanings are overlapped. In the same direction of the growth of Chiangmai city, the popularity of Sabatchai Drum performance not only expands into the modern context. This popularity also extends the role of the Sabatchai Drum in the context of the Buddhist local traditions and ceremonies, although previously Sabatchai Drum had never existed in this context. Demonstrated in the performance of Sabatchai Drum in Poi Luang ceremony and Chiangmai’s New Year celebration, Sabatchai Drum is adaptively identified as “offering to the Buddha” and “tourist entertainment.”

Keywords Sabatchai Drum, Poi Luang, Chiangmai People’s imagined Lanna Identity

166 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

1.บทนา ในชวงสองทศวรรษทผานมา กระบวนการรอฟนความเปนทองถนของลานนาไดเกดขนอยางกวางขวาง ประเพณ พธกรรมและงานกจกรรมทางวฒนธรรมตาง ๆ ทงทมอยเดม และประดษฐสรางขนใหม ถกจดขนทงในระดบชมชนหมบานและในระดบชมชนเมอง โดยเฉพาะในเมองเชยงใหมซงถอเปนศนยกลางทางศลปวฒนธรรมลานนา นกวชาการในแวดวงลานนาคดจานวนหนงมองวา ปรากฏการณทเกดขนเปนปฏกรยาตอบโตโลกาภวตนดวย อตลกษณของทองถน (ชสทธ ชชาต 2541, ธเนศวร เจรญเมอง 2544) งานเขยนเหลานมกจะอธบาย วฒนธรรมทองถนในลกษณะของการเชดชภมปญญาอนทรงคณคา แมมมมองดงกลาวจะมคณปการในการสรางทางเลอกภายใตบรบทของแนวทางการพฒนา ดวยกระแสวฒนธรรมชมชนทใหความสาคญตอศกยภาพของทองถนมากกวาการพฒนาทมาจากภายนอก หากแตมมมองนกไดสะทอนถงคตทมองลกษณะของโลกาภวตนในเชงลบเพยงดานเดยว ทาใหมตความสมพนธระหวางวฒนธรรมทองถนและโลกาภวตนถกสะทอนออกมาในลกษณะของสงทเปนปฏปกษตอกน เปนคตรงขามทตายตว การมองทงสองกระแสในลกษณะทเปนขวตรงขามกนน สรางปญหาในเชงการวเคราะหวฒนธรรมทสาคญ คอ ประการแรกทาใหมองไมเหนวาอนทจรงความเคลอนไหวทเปนกระแสทองถนนยมตาง ๆ นน เกดขนไดกเพราะอาศยปจจยในระดบใหญกวาปจจยภายในของทองถนนน ๆ เอง หรอกลาวอกนยหนงไดวา โลกาภวตนเองมสวนขบเคลอนใหกระแสทองถนนยมกอ

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 167

ตวขน ในลกษณะของการผสมผสานโลกาภวตนและวฒนธรรมทองถนเขาดวยกน (อภญญา เฟองฟสกล 2546, 87) อกประการหนงกคอ การมองขามลกษณะหลากหลายททองถนตาง ๆ ทาปฏกรยาตอโลกาภวตนในแงหนงจงละเลยทจะตรวจสอบกระบวนการสรางความเปนทองถนจากลกษณะอนหลากหลาย เหตเพราะกระบวนการรอฟนความเปนทองถนทกอตวขนนน ไมไดผกขาดความหมายอยกบใครคนใดคนหนงหรอกลมใดกลมหนงแตมนยยะในฐานะทเปน “พนท” ทกลมพลงตาง ๆ ทงภาครฐ ภาคเอกชน และภาคประชาชน เขามารวมกนชวงชง สรางความหมายเพอบรรลผลประโยชนและจดมงหมายทางการเมองวฒนธรรมของฝายตน การพจารณากจกรรมทางวฒนธรรมดงกลาว นอกจากสะทอนใหเหนถงกระบวนการสราง (ทงทเปนการผลตซาและผลตใหม) ในเชงอตลกษณ ความเปนลานนายงจะสามารถชใหเหนโครงสรางความสมพนธเชงอานาจ การปะทะประสานระหวางกลมพลงตาง ๆ ทเกดขนทามกลางบรบทของการพฒนาเมองในยคปจจบน บทความนผเขยนมงเนนไปทการศกษาถงอตลกษณ “ความเปนลานนา” ผานศลปะการ แสดงดนตรทเรยกวา “กลองสะบดชย” ในฐานะทเปนผลผลตทางวฒนธรรมซงแฝงไวดวยระบบคณคา รวมถงอดมการณทอยเบองหลง โดยความแพรหลายของการแสดงกลอง สะบดชยนบตงแตปลายทศวรรษ 2530 เปนปรากฏการณหนงทเกดขนในยคแหงการรอฟนกระแสวฒนธรรมทองถน การแสดงนถกแสดงออกในฐานะทเปนอตลกษณลานนาในสงคมเมองเชยงใหมอยางเขมขนและโดดเดนกวาการแสดงประเภทอนทเคยมมา2 ซงนอกจากแสดงในงานประเพณสาคญ และกจกรรมทางวฒนธรรมตาง ๆ แลว ยงจดใหมการเรยนการสอนในหลกสตร ทองถนของโรงเรยนในเขตเชยงใหมพรอมทงมการจดแขงขนขนในหลายเวท เปนทนาสนใจวา ความแพรหลายของศลปะการแสดงกลองสะบดชยทเปนไปในทศทางเดยวกบการเตบโตของเมองเชยงใหม ไมเพยงเปดพนทใหกบการแสดงชนดนไดเขาสปรมณฑลของเวทการแสดงภายใตบรบทของสงคมสมยใหม อาท ศนยวฒนธรรม รานอาหาร โรงแรม รานคา ฯลฯ เทานน หากแตการแสดงกลองสะบดชยยงสามารถแทรกซมเขาสพนทงานประเพณและพธกรรมของทองถนทเกยวของกบพระพทธศาสนา ทงทเดมทนนกลองชนดนไมเคยอยในอาณาบรเวณดงกลาวมากอน นยยะของปรากฏการณนไมเพยงแสดงถงความพยายามนาเอาองคประกอบบางประการในวฒนธรรมประเพณดงเดมมาผลตใหม เพอใหสอดคลองกบบรบทของยคสมย แตยงสะทอนถงการนยามตวตนความเปนลานนาใหมอกครง

168 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ทามกลางบรบทรวมสมยของสงคมเมอง ซงเปนพนทแหงการปะทะระหวางโลกลานนาจารต (Traditional Lanna) กบโลกลานนาสมยใหม (Modern Lanna) อยางเขมขน จากการเกบขอมลภาคสนามในเบองตน ผเขยนพบวาศลปะการแสดงกลองสะบดชยอยในสนามของการชวงชงความหมายเกยวกบ “อตลกษณลานนา” ทยงไมจบสน กระบวนการชวงชงความหมายเกดขนจากผคนทรายรอบวฒนธรรมการแสดงกลองชนดน ผานการสนทนา ถอยคา ภาษา เรองเลาเกยวกบการแสดง และชวตประจาวนในการอธบาย “ตวตน” หรอ “ความเปนลานนา” อยางไรกตาม งานศกษาทางมานษยวทยาในปจจบน (Keeler 1987, Kondo 1992) คอนขางจะเหนไปในแนวทางวา “ตวตน” ไมไดเปนสงทมมาเองตามธรรมชาต หรอมแกนสาร เทยงแทไมแปรเปลยน หากแตเปนการประกอบสรางประเภทหนงทกอรปขนจากเงอนไขทางประวตศาสตรและวฒนธรรม ดงทนกมานษยวทยาบางทานไดสรปไววา แนวทฤษฎในยคตนศตวรรษท 21 จะพจารณา “ตวตน” วาเปนภาพบางอยางทพยายามจะคละเคลาประสบการณ ทหลากหลายใหเปนอนหนงอนเดยวกน แตกไมสามารถจะทาไดสาเรจ (Moore อางถงใน ปรตตา เฉลมเผา กออนนตกล 2545, 47) โจทยสาหรบนกมานษยวทยาในยคทไมไดคนหาแกนสาร หรอสงทไมมวนเปลยนแปลง คอ การระบความเปนองคประธานของมนษยดวยการหาตาแหนงแหงทของเขาภายในเครอขายโยงใยทางประวตศาสตรและสงคม คาถามของผเขยนในทนจงไมใชการคนหาวา “ความเปนลานนา” ทแสดงผานกลองสะบดชยทแทจรงนนคออะไร แตเปนคาถามทวา “ความเปนลานนา” ในการรบร (และจนตนาการ) ของผคนในแวดวงกลองในเวลาหนง ๆ ถกสรางขนภายใตบรบททางสงคมแบบใด ทามกลางสนามของการชวงชงความหมายเกยวกบอตลกษณลานนานน พวกเขาสรางสรรค ปรงแตง ตอรอง กระทงตอบโตซงกนและกนอยางไรบาง

2. กลองสะบดชย: อตลกษณลานนาของคนเมองเชยงใหม สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคเหนอ (2542) ไดรวบรวมเรองราวเกยวกบกลองทพบ ในวฒนธรรมลานนาไวถง 20 กวาชนด อาท กลองหลวง กลองปจา (กลองบชา) กลองปเจ กลองตงโนง กลองเตงถง กลองมองเซง ฯลฯ ความหลากหลายของกลองทพบ สะทอนถงความสาคญของกลองในสงคม โดยเฉพาะบทบาทในพธกรรมทางศาสนา ซง “คนเมอง” หรอ

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 169

ผคนในดนแดนลานนาเชอวา “เสยงกลอง” เปนหนงในเสยงทเปนสรมงคล3 เมอมงานบญประเพณ ชาวบานจะตกลองเพอถวายเปนพทธบชา ในขณะเดยวกนยงเชอวา หากเสยงกลองดงกงวาน ขนไปถงสวรรค จะสามารถสอสารกบเหลาเทวดา ใหชวยปดเปาความชวรายใหพนไปจากโลกมนษยได เสยงกลองจงไมไดมเพยงแงมมทวาดวย “ความดง” แตยงสมพนธอยกบ “ความหมาย” ทางวฒนธรรมดวย ผเขยนมองวา นอกจากคตความเชอแลว ความหมายอกชดทผกตดกบเสยงกลอง คอ อตลกษณทางวฒนธรรม โดยความหมายดงกลาวเกดขนอยางเขมขนในชวง 2 ทศวรรษทผานมา ซงเปนชวงทเกดกระแสการรอฟนวฒนธรรมทองถนอยางกวางขวางในสงคมลานนา ผเขยนพบวาในชวงเวลาดงกลาว หลายพนทในภาคเหนอตอนบนไดมการรอฟนกลองหลากหลายประเภทขนมาในฐานะทเปนอตลกษณของทองถน อาท การรอฟนประเพณการแขงขนกลองหลวงในจงหวดลาพน (โปรดด รณชต แมนมาลย 2536) การรอฟนวฒนธรรมกลองปจาในจงหวดลาปาง (โปรดด ทวาลกษณ กาญจนมยร และคณะ 2546) เปนตน ในเมองเชยงใหมเอง กลองทถกฟนฟขนอยางแพรหลายมากทสด คอ กลองสะบดชย การตกลองสะบดชยมกถกกลาวถงในฐานะทเปนศลปะการแสดงพนบานรปแบบหนงของ ทองถนลานนา ซงมลลาการตทโลดโผน เราใจ เนองดวยมการผสมผสานเขากบศลปะการปองกนตว ทาใหนกแสดงสามารถอวดชนเชงการตอสในขณะทตกลอง ดวยการใชสวนตาง ๆ ของรางกายสมผสกบหนากลองโดยตรง ไมวาจะเปน การโขกศรษะ การฟนศอก การตเขา การฟาดปลายเทาในลกษณะของทาจระเขฟาดหาง ฯลฯ ศลปะการแสดงชนดนเปนทนยมแพรหลายในฐานะอตลกษณทางวฒนธรรมของชาวเมองเชยงใหม นบตงแตปลายทศวรรษ 2530 ซงเปนชวงทเกดกระแสการรอฟนวฒนธรรมทองถนลานนาอยางเขมขน อยางไรกตามหากสบยอนกลบไป การแสดงชนดนเพงเปนทรจกและไดรบความสนใจในสงคมเชยงใหมเมอไมเกน 50 ปมาน พอครคา กาไวย ศลปนแหงชาต สาขาศลปะการแสดง (การแสดงพนบาน – ชางฟอน) ประจาป พ.ศ. 2535 ผคดคนและเผยแพรศลปะการตกลองสะบดชย (แบบประยกต) กลาวถงจดเรมตนของศลปะการแสดงนวา ในป พ.ศ.2509 มการประกวดการแสดงพนบานของลานนาเพอเปนการฟนฟศลปวฒนธรรมและตอนรบการทองเทยว ในงานนนมการประกวดฟอนเลบ ฟอนดาบ และตกลองสะบดชย ซงพอครคาไดเขารวมการแขงขนดวย และไดคดนาเอาอวยวะสวนตาง ๆ ทใชเปนอาวธปองกนตวได ทงมอ ขอศอก เขา มาตทหนากลองดวย

170 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ลลาอนโลดโผนสนกสนาน ทาใหถกใจกรรมการจนไดรบรางวลชนะเลศ การแสดงครงนนทาใหมผสนใจมาฝากตวเปนลกศษยจานวนมาก จนกระทงในป พ.ศ. 2518 พอครคาไดมาสอนทวทยาลยนาฏศลปเชยงใหม และไดรวมออกแบบหลกสตรการเรยนการสอนวชาการตกลองสะบดชยรวมกบทางวทยาลย หลกสตรดงกลาวไดกลายเปนแมแบบใหกบโรงเรยนอน ๆ ทมการเปดสอนหลกสตรการตกลองสะบดชยนาไปใชในเวลาตอมา ผเขยนมองวา การบรรจวชาการตกลองสะบดชยเขาเปนสวนหนงในหลกสตรทองถนของโรงเรยนในเขตจงหวดเชยงใหม ไมเพยงทาใหศลปะการแสดงชนดนแพรหลายอยางรวดเรวแตยงสงผลใหเกดการเปลยนแปลงวถปฏบตทสมพนธกบบทบาททางเพศดวย กลาวคอ เดมทการตกลองจะถกจากดอยในแวดวงของผชายเปนหลก เนองดวยชาวลานนามความเชอวา กลองเปนของสง โดยเฉพาะกลองทอยในคมของเจาเมองและกลองทอยในวด บทเพลงตาง ๆ ทใชในการตกลองถอเปนบทเพลงศกดสทธ ผตกลองจะตองมความรในทางพธกรรมและการบรกรรมคาถาตาง ๆ ตลอดจนตองผานการบวชเรยนแลว กฎเกณฑดงกลาวจงกดกนผหญงออกจากบทบาทของผตกลองไปโดยปรยาย เมอกลองสะบดชยเขาสปรมณฑลของการแสดง จงเทากบเปนการเปดพนทใหกบผหญงไดเขามามบทบาทดวย อยางไรกตามแมความหมายของกลองสะบดชยในแง ของการแสดงจะไมจากดเพศของผตกลอง แตยงคงพบวาพนทสวนใหญถกจบจองดวยนกแสดงชายเปนหลก โดยเฉพาะในบรบทของการแสดงทเกดขนในขบวนแหตามงานประเพณทองถน เชน งานปอยตาง ๆ แมวาจากคาบอกเลาของพอครคาจะยนยนวา ศลปะการแสดงกลองสะบดชยทแพรหลายกนในทกวนนเปนสงททานประยกตดดแปลงขนในชวงเวลาเพยงไมกปทผานมา หากแตกลมคนในแวดวงกลองสวนใหญทผเขยนพบกลบเชอวา ศลปะการตกลองชนดนมมาเนนนานยอนกลบไปไดตงแตสมยพญามงรายผกอตงอาณาจกรลานนา ผเขยนมองวาขอคดเหนดงกลาวเปนสวนหนงของการนยามตวตนความเปนลานนารปแบบหนงโดยเฉพาะในดานทสมพนธกบประวตศาสตรอนรงเรองและความเปนของแทดงเดม (authenticity) ขอถกเถยงเกยวกบตนกาเนดและความเปนของแทดงเดมของกลองสะบดชยแบงไดเปน 2 กระแส กระแสแรกเชอวา กลองสะบดชยเปนกลองคบานคเมองของชาวลานนาทมมายาวนาน ขอเขยนและเรองเลาของกลมนจะแสดงใหเหนถงววฒนาการของกลองสะบดชย โดยเรมจากกลองทเรยกวา “กลองชยยะมงคล” ซงเปนกลองขงหนงสองหนาขนาดใหญ

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 171

ประกอบดวยกลองใหญ 1 ใบ เรยกวา “แมกลอง” และกลองลกเลกอก 3 ใบ เรยกวา “ลกตบ” กลองชนดนตงอยทหอกลองภายในคมของเจาเมอง โดยแตละเมองจะมกลองเพยงเมองละ 1 ชด ตอมาไดมการปรบเปลยนกลองชยยะมงคลใหมขนาดเลกลงจนสามารถแบกหามได ทงนเพอนาไปเปนเครองประโคมในยามทาศกสงคราม เมอกาวเขาสยคลมสลายของการปกครองโดยเจาเมอง ประกอบกบวางเวนจากการทาศกสงคราม กลองชยยะมงคลไดถกถวายเปนพทธบชาใหกบวดวาอารามตางๆ โดยยายเอาลกตบซงอยดานขวามอของแมกลองมาไวยงดานซายมอ และเปลยนชอเรยกเปน “กลองปจา” (กลองบชา) ใชตในโอกาสทเกยวของกบงานพธกรรมทางพทธศาสนา หรอใชตเปนอาณตสญญาณภายในชมชน ปจจบนกลองชนดนยงมใหพบเหนทวไปตามวดในแถบภาคเหนอตอนบน

ภาพท 1 กลองปจา (กลองบชา)

ภาพท 2 กลองสะบดชยโบราณ

172 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ภาพท 3 กลองสะบดชยประยกต

สวน “กลองสะบดชย” เปนววฒนาการทสบเนองมาจากกลองปจา ซงไดปรบประยกตใหมขนาดเลกลง เพอใหสะดวกตอการแบกหามไปในงานพธตางๆ โดยกลองสะบดชยทพบในปจจบนสามารถแบงตามลกษณะไดเปน 2 รปแบบคอ กลองสะบดชยแบบทยงคงมลกตบ ซงนายไกรศร นมมานเหมนท ชนชนนาทองถนเปนผเรยกชอวา “กลองสะบดชยโบราณ” สวนอกลกษณะหนงคอกลองสะบดชยทไมมลกตบ ซงมลลาการตทโลดโผน เราใจ ตามแบบฉบบของพอครคา กาไวย ทรจกในชอ “กลองสะบดชยประยกต” นนเอง งานเขยนของ สนน ธรรมธ (2550) นกวชาการผสบคนประวตความเปนมาของกลองสะบดชย อางถงหลกฐานการใชคาวา “สะบดชย” และ “กลองชย” ทพบในตานานเมองเชยงใหม และสนนษฐานวานาจะเปนตนเคาเดมของกลองสะบดชยทแพรหลายในปจจบน แมจะยงไมม งานวชาการชนใดตรวจสอบสมมตฐานขอน แตขอสนนษฐานดงกลาวกเปนทยอมรบในกลมคนทคลกคลอยในวงการกลองลานนา จนอาจกลาวไดวาการสรางความรชดนไดกลายเปนกระแสหลกทบอกเลาถงความเปนมาของกลองสะบดชย ณ ชวงเวลาปจจบน นยยะหนงของการสรางองคความรเกยวกบความเปนมาของกลองสะบดชย ผานการสบคนและหาความเชอมโยงกบหลกฐานทางประวตศาสตรคอ การพยายามสรางภาพลกษณเชงอดมคตใหกบกลองสะบดชยทแพรหลายอยทามกลางสงคมสมยใหม โดยภาพลกษณทถกสรางขนสมพนธอยกบอดตอนรงเรองของอาณาจกรลานนาอนไกลโพน ซงเปนหนทางหนงในการนยาม ความเปนของแทดงเดม (authenticity) ใหกบกลองสะบดชย

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 173

อกกระแสหนง เปนกระแสทออกมาวพากษวา กลองสะบดชยไมใชวฒนธรรมของชาวลานนาทแทจรง แตเปนของพวกพมาทเขามายดครองดนแดนภาคเหนอเปนเวลานาน ซงไดนาวฒนธรรมการละเลนของตนเขามาเผยแพรดวย และถอเปนความผดพลาดอยางยงในการสบทอดวฒนธรรม สวนคาวา “สะบดชย” เปนชอของจงหวะทเรยกวา “จงหวะสะบดชยหรอเพลงชนะศก” มากกวาจะเปนชอทใชเรยกตวกลอง และเชอวาตวกลองนนเปนสงทคนรนหลงนามาแตงเตมพรอม กบประดษฐลลาทาทางในการตกลองสะบดชยขนใหม (ทวาลกษณ กาญจนมยร และคณะ 2546, 230) โดยกลมหลงนยงมองวาลลาการตกลองทประยกตขนถอเปนสงทไมเหมาะสม โดยเฉพาะการใชอวยวะในสวนทตากวาเอวสมผสหนากลองโดยตรง เพราะกลองถอเปนของศกดสทธ ควรคาแกการเคารพบชา การแตงเตมลลาทาทางใหมโดยรเทาไมถงการณ และสบทอดกนมาผด ๆ ถอเปนสงทกระทบกระเทอนจตใจของครเพลงดงเดมเปนอยางยง และถอเปนการสญเสยวฒนธรรมไปอยางนาเสยดาย กระแสเสยงทวพากษลลาการตกลองสะบดชยทมการใชอวยวะสวนตาง ๆ น ไดสงผลใหมการรอฟนการตกลองสะบดชยแบบโบราณขนมาอกครง โดยมลลาทาทางทนมนวลกวา และไมมการใชอวยวะสวนตาง ๆ สมผสกบหนากลองโดยตรง อกทงบทเพลงทใชยงมความเกยวพนกบพทธศาสนามากกวา จะโดยเจตนาหรอไมกตามการสรางคาอธบายใหกบกลองทง 2 รปแบบน มกเปนไปในลกษณะของคตรงขาม เชน คของความศกดสทธกบการแสดงเชงมหรสพรนเรงคของความเปนของแทเกาแกดงเดมกบของประยกตขนใหม คของศลปะอนทรงคณคาดวยจตวญญาณกบศลปะเชงพาณชย ฯลฯ

ผเขยนมองวา การสรางคาอธบายใหกบกลองทง 2 แบบ ลวนเปนการพยายามจดวางนยามความหมายทางวฒนธรรม ซงเผยใหเหนกระบวนการชวงชง ตอรองอตลกษณลานนาอยางมชวตชวา และแสดงใหเหนในชนตนวาอตลกษณเปนเรองของการตอส แมแตในการตอสชวงชงนยามเกยวกบประวตความเปนมากเปนสวนหนงทอธบายวาอตลกษณทเกดขนไมไดมเพยงชดเดยว

3. เมองเชยงใหมและกลองสะบดชยในงานประเพณทองถน พฒนาการทางประวตศาสตรของเมองเชยงใหมนบตงแตป พ.ศ. 2500 เปนตนมา ถอเปนชวงเวลาทเชยงใหมไดเปลยนแปลงเขาสภาวะความเปน “เมอง” ทเตบโตอยางรวดเรว ซง

174 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เปนผลมาจากปจจยหลก 2 ดาน โดยดานแรก เกดจากการเปลยนแปลงระบบการผลตในภาคเกษตรกรรม จากการผลตเพอบรโภคเปนการผลตเชงพาณชยอกดานหนง คอ การสงเสรมอตสาหกรรมการทองเทยว ปจจยดงกลาวสงผลตอความเปลยนแปลงทางโครงสรางสงคมในเมองเชยงใหมอยางมาก โดยเฉพาะทาใหสายสมพนธทางสงคมในลกษณะชมชนแบบเดมสญสลายไป (โปรดด อรรถจกร สตยานรกษ 2534 และอานนท กาญจนพนธ 2527) ซงเปนเงอนไขสาคญทนาไปสการรอฟน “อตลกษณ/วฒนธรรมทองถน” อยางแพรหลายในสงคมเมองเชยงใหม นบตงแตทศวรรษ 2530 เปนตนมา จากการศกษาพบวา การประกอบสราง “อตลกษณลานนา” สมพนธอยกบแนวคด 2 กระแสหลก ไดแก การขายวฒนธรรมในอตสาหกรรมการทองเทยว ซงทาให “อตลกษณทองถน” ถกแปลงเปน “ทน” หรอ “สนคา” ทสนองตอบจนตนาการและภาวะการโหยหาอดต ในแงของความเปนชมชนแบบดงเดม อกกระแสหนง คอ กระแสความคดวฒนธรรมชมชน ซงกอตวขนนบตงแตทศวรรษ 2520 กระแสความคดนสมพนธกบการใหคณคาแก “อตลกษณทองถน” ในฐานะทเปน “ภมปญญา” ซงเปนความรทมรากเหงามายาวนาน เปนสงทมความงดงามและมคณคา ความคดทง 2 กระแสนไดถกบรรจไวในศลปะการแสดงกลองสะบดชยดวย ในฐานะทเปนอตลกษณลานนาชดหนงทเกดขนในชวงเวลาดงกลาว ซงสะทอนผานปรากฏการณในการนยามความหมายใหมใหกบกลองสะบดชยทมลกษณะแตกตางกน ระหวาง “กลองสะบดชยแบบโบราณ” กบ “กลองสะบดชยแบบประยกต” อยางไรกตามผเขยนมองวา คณคาทง 2 แบบไมไดเปนสงทถกแยกขาดจากกนอยางตายตว หากแตมการซอนทบกน ทงในแงของการใหความหมายกระทงปฏบตการตาง ๆ ภายในอาณาบรเวณของการแสดงกลองสะบดชย ความเปลยนแปลงของเมองเชยงใหมนบตงแตป พ.ศ. 2500 เปนตนมา ยงไดสรางพนทกจกรรมทางวฒนธรรมใหม ๆ ขน โดยเฉพาะกจกรรมทรองรบการทองเทยว ซงเปนหนงในอาณาบรเวณการแสดงของกลองสะบดชย นอกจากการปรบตวเขาสพนทกจกรรมทางวฒนธรรม

แบบใหมแลว ผเขยนพบวา กลองสะบดชยยงสามารถแทรกซมเขาสพนทกจกรรมทางวฒนธรรมทมอยเดม โดยเฉพาะงานประเพณของทองถนทเกยวของกบพระพทธศาสนา ซงเดมทกลองชนดนไมเคยอยในพนทการแสดงดงกลาวมากอน

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 175

ในหวขอน เปนการพยายามทาความเขาใจ “ความหมาย” ของกลองสะบดชยในฐานะทเปนอตลกษณลานนาชดหนงในบรบทงานปอยหลวง ซงเปนกจกรรมทจดขนเพอใหชมชนตาง ๆ ทมความสมพนธกนแบบ “หววด4” ไดมารวมกนทาบญเฉลมฉลองศาสนสถานหรอศาสนวตถ โดยผเขยนตองการตอบคาถามทวา อตลกษณลานนาทแสดงผานกลองสะบดชยถก “สราง” และ “รบร” จากกลมคนตาง ๆ อยางไรบาง และ “ความหมาย” ทเกดขนนเผยใหเหนการปรบเปลยนอตลกษณของกลองสะบดชยทามกลางบรบทของงานประเพณทองถนอยางไร

4. งานปอยหลวงกบการสรางความสมพนธระหวางชมชน “ปอยหลวง” เปนวาระรนเรงของชาวลานนา จดขนเพอเฉลมฉลองศาสนสถาน หรอศาสนวตถ เชน โบสถ วหาร ศาลาการเปรยญ กาแพงวด หรอกฏ เปนตน ทงนมขอกาหนดขนภายหลงวา การจะมปอยหลวงไดนน ของทจะถวายตองมราคาตงแต 100,000 บาทขนไป ถาราคาตากวานนกอนญาตใหเพยงทาบญถวายเทานน การทเรยกวา “ปอยหลวง” เพราะเปนงานใหญ ตองอาศยความรวมมอจากคนจานวนมาก มกจกรรมตาง ๆ ทงทางศาสนาและดานมหรสพเพอความบนเทง ทงยงตองจดการอานวยความสะดวกดานบรการแกแขกตางหมบาน ซงจะมทงสมณะและฆราวาสทกเพศทกวย บคคลเหลานจะมาในนามของ “หววด” ซงเปนความสมพนธทางสงคมรปแบบหนงทเกดขนจากการมกศลกจรวมกน เมอคณะศรทธาตกลงกนวาจะจดงานปอยหลวง จะตองดาเนนการขออนญาตจากเจาคณะตาบลและเจาคณะอาเภอเสยกอน เพอกาหนดวนจดงานไมใหทบซอนกบวดอน ๆ เมอวดเจาภาพไดรบอนญาตใหจดงานแลว จะนาใบฎกาทมตราประทบไปเชญหววดตาง ๆ มารวมงาน หววดทไดรบเชญ สวนใหญจะเปนหววดทเคยไปมาหาสกน หรอรวมงานบญกนมากอน ซงจะเรยกวา “หววดถงกน” แตหากเปนวดทสรางขนใหม กจะตองสรางเครอขายหววดใหมขนมา โดยอาจไปรวมงานปอยหลวงทวดใหญ ๆ จดขน อาจกลาวไดวา งานปอยหลวงเปนพธกรรมหนงในการเชอมรอยความสมพนธระหวางชมชนตางๆ ผาน “กศโลบาย” วาดวย “งานบญ” เปนกลไกสาคญ โดยความสมพนธระหวาง “หววด” ตาง ๆ นนกเปนไปในลกษณะของการพงพาอาศยและตางตอบแทนกน

176 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

งานปอยหลวงในเมองเชยงใหมจดขนในชวงเดอนกมภาพนธ ไปจนถงกอนเทศกาลสงกรานต ผเขยนไดมโอกาสเกบขอมลในงานปอยหลวงหลายวดดวยกน ในทนจะขอกลาวถงเหตการณปอยหลวงทวดกเตาเปนหลก เนองจากเปนวดทจดงานใหญ มคณะศรทธามารวมงานจานวนมาก โดย “วดกเตา” อยในตวเมองเชยงใหม ยานประตชางเผอก ถอเปนวดทใหญเปนอนดบตน ๆ ของจงหวด มคณะศรทธามากมายทงในจงหวดและตางจงหวด เนองจากครบาจนทรงษ เจาอาวาสวดกเตา ไดไปสรางวดตาง ๆ ไวหลายแหง วดเหลานทาใหเครอขายหววดขยายเพมมากขน ในการจดงานปอยหลวงจงมหววดมารวมงานกวา 400 หววด งานปอยหลวงทวดกเตา จดขน 3 วน ตงแตวนท 27 กมภาพนธ ไปจนถง 1 มนาคม พ.ศ. 2552 ในการเตรยมงานกรรมการชมชนจะปรกษาหารอกบทางวดเพอแบงสรรหนาทกน นบตงแตการพมพใบฎกาแผกศล ตดตอประสานงานกบชมชนอน การจดสถานท การจดการเรองอาหารทจะเลยงพระสงฆตลอดจนแขกเหรอทจะมารวมงานในแตละวน รวมถงการตดตอมหรสพทจะมาแสดงในงาน พยงยทธ จนทกล ประธานชมชนวดกเตาเลาวา ในสมยกอนวดตาง ๆ จะมกลมหนมสาวเปนแรงงานสาคญทชวยจดการแสดงใหกบวด โดยกลมผชายจะมาฝกซอมตกลอง สวนผหญงกจะทาหนาทเปนชางฟอน แตเมอสงคมเปลยนไปการรวมกลมลกษณะเดมกคอย ๆ หางหาย เวลาทวดมงานจะตดตอขอความรวมมอจากโรงเรยนในชมชนแทน งานปอยหลวงครงน พยงยทธไดตดตอโรงเรยนเทพบดนทรใหชวยเตรยมการแสดงบนเวทให นอกจากนนยงไดจางคณะลเกพนเมองมารวมแสดงดวย กอนวนงานปอยหลวงจะมการทานตง (ธงตะขาบ) และชอ (ธงสามเหลยม) เสยกอน โดยศรทธาวดจะนาตงไปปกเรยงรายตามถนนในชมชนอยางสวยงาม เพอเปนสญลกษณใหคนทสญจรผานไปมารวาทวดนกาลงจะมงานปอยหลวง นอกจากนนตามคตลานนายงเชอวา ในการจดงานปอยหลวงจะตองมการอญเชญ “พระอปคต” มาคมครองงานใหดาเนนไปโดยราบรน ไมมปญหาหรออปสรรคใดๆ พระอปคตนไดชอวาเปนพระอรหนตทอาศยอยในสะดอทะเล เปนผทสามารถปราบพญามารมากอน การเชญพระอปคตจะสมมตเอากอนหนในแมนาลาคลองในละแวกนนเปนพระอปคต เมองมไดจะอญเชญไปไว ณ หออปคตทปลกเปนศาลขนชวคราว แลวจดบาตร คนโทนา ดอกไม ธป เทยน และสารบอาหารถวาย เมอเสรจงานแลวกจะมการอญเชญพระอปคตกลบไปสแหลงนาดงเดม อนง ในการอญเชญพระอปคต จะใชวงกลองตงโนงนาขบวนแห คนลานนามความเชอวาเสยงของกลองตงโนงจะชวยหามมารได ตอมาจงมการเรยกกลองชนดนวา “กลองหามมาร”

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 177

ความสนกสนานของงานปอยหลวง เกดขนในวนทมการแหครวทาน (ไทยทาน) หรอสงของถวายพระ โดยแบงเปน 2 ประเภท คอ ครวทานหวบาน หมายถงครวทานของคณะศรทธาในชมชนทจดงาน ประกอบไปดวยขาวของเครองใชหลายอยางรวมถงปจจยดวย ครวทานบานนจะนาถวายใหวดในวนแรกทจดงาน สวนประเภททสอง คอ ครวทานหววด หมายถงครวทานของคณะศรทธาจากหววดตาง ๆ ซงสวนใหญจะแหครวทานเขามาถวายในวนท 2 และ 3 ของงาน ครวทานหววดนยงแบงไดเปน 3 ประเภท ไดแก (1) การฮอมทาน หมายถงหววดใดทไมประสงคจะแหครวทาน กแตงเครองไทยทานอยางงายๆ มาสานไมตร (2) การแหครวทาน หมายถง หววดใกลเคยง จะพาศรทธาของตนมารวมทาบญ (3) เอยงครวทาน หมายถง ครวทานประกวด ซงจะจดขนเฉพาะบางวดเทานน โดยสวนใหญจะเปนวดใหญ ๆ ทมฐานะทางเศรษฐกจคอนขางด ในปนทางวดกเตาไดจดใหมการประกวดครวทานดวย โดยจะใหรางวลกบขบวนทมการประดบตกแตงตนครวทานอยางสวยงาม และมการแสดงทเปนเอกลกษณของลานนา พยงยทธ เลาถงการจดการประกวดดวยวา

“อยากใหคนทมารวมงานไดอนรกษวฒนธรรมแบบลานนา เพราะสมยนเวลาไปงานปอยหลวง คนจะชอบนากลองแตกไปแหประกอบฟอนแมว ซงเสยงของกลองแตกนน เปนเสยงทดงหนวกห แลวกไมใชวฒนธรรมของเรา ซารายกวานน บางคณะกนารถดสโกเธคมารวมขบวนแห ไมมชางฟอนมแตคนขเมารากนมา”

ในการแหนนคณะศรทธาจะนาครวทานของตนมารวมกน ณ ทใดทหนงกอนเพอตงขบวน โดยแตละขบวนจะจดเรยงลาดบคลายคลงกน เรมจากผถอปายชอวด ตามดวยพระสงฆหรอสามเณร ผถอชอและตงตาง ๆ คณะชางฟอนและวงกลองตงโนง ตามดวยตนครวทาน และปดทายขบวนดวยคณะศรทธาชาวบานของหววด ซงอาจจะนากลองชนดอน ๆ มารวมแหดวย เชน กลองปเจ กลองมองเซง และกลองสะบดชย ซงตามคตความเชอของชาวลานนา เสยงฆอง เสยงกลอง ในงานเฉลมฉลองไมเพยงสรางความรสกสนกสนานเทานน แตยงเปนเสยงทมความเปนสรมงคล ซงประโคมขนเพอถวายเปน พทธบชาดวย วงกลองจงเปนสงทขาดไมไดในขบวนแห โดยเมอแหมาถงวดเจาภาพ ทางวดจะมการฟอนเลบตอนรบขบวนท

178 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

มาถง จากนนปอาจารย (มคทายก) ซงเปนผนาของคณะศรทธาจะนาไปไหวพระรบศล หลงจากประเคนเครองครวทานแดพระสงฆแลว คณะศรทธากรบพรเปนอนเสรจพธ ในเมองเชยงใหมจะแหขบวนครวทานเขาวดในชวงเยนไปจนถงดก ถาวดไหนม “หววด” มากกอาจมขบวนแหไปจนถงเทยงคนดงเชนกรณของวดกเตา สวนวดในอาเภอรอบนอกจะนยมแหขบวนครวทานเขาวดในตอนกลางวนมากกวา พระครพทกษสทธคณ เจาอาวาสวดศรสพรรณ อ.เมอง จ.เชยงใหม ซงนาคณะศรทธามารวมงานปอยหลวงทวดกเตา ไดเลาถงความเปลยนแปลงของขบวนแหครวทานวา

“ในปจจบนนมการแหขบวนมากขนกวาเมอกอน เปนเพราะการเดนทางสะดวกขน ในชวงฤดงานปอยหลวงทางวดศรสพรรณจะตองนาขบวนไปรวมแห 20 – 30 งานตอเดอน ซงการจดขบวนแหแตละครงกจะตองอาศยศรทธาวดจานวนมาก รวมถงคาใชจายตาง ๆ ในการจดขบวนกเพมสงขน ในชวงหลงทางวดจงใชวธ ‘เอามอ’กน หมายถง ถาเปนวดทอยในละแวกใกลเคยงกนกจะไปรวมกนจดขบวนทเดยว เพราะสวนใหญแลวถาไดรบใบฎกา ทกวดกจะไมคอยปฏเสธทจะมารวมงาน”

สาหรบคณะศรทธาวดเจาภาพแลว งานปอยหลวงเปนงานทพวกเขาเตมใจมารวมงาน ในชวงทจดงานจะมการชกชวนญาตพนองทอยตางจงหวดมารวมดวย หากบานใดมญาตมารวมเปนจานวนมาก กจะตงตนครวทานสวนตวขนทบาน แตสวนใหญชาวบานมกจะไปรวมตวกนทบานคนใดคนหนงมากกวา โดยจะมการกนเลยงสงสรรคกนอยางสนกสนานคกครน ความหมายของงานปอยหลวงจงรวมทง “ความศรทธา” และ “ความสนก” เขาไวดวยกน โดยเกดจากการทมารวมทาบญกบคนหมมากนนเอง ซงความหมายของกลองทนามาแหในขบวนกจะเปนไปในลกษณะเดยวกนน

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 179

5. ปอยหลวงกบการเปลยนแปลงของ “เสยง” กลอง: วาดวยพลงศรทธาและความ “มวน” ความหมายของงานปอยหลวงทสมพนธอยกบความ “ศรทธา” และความ “สนก” หรอทคนเมองเรยกวา “มวน” ทาใหบทบาทของวงกลองในงานปอยหลวงเปนไปในลกษณะทสอดคลองกบความหมายน กลาวคอ วงกลองจะไมเพยงสรางความรนเรง สนกสนาน ใหกบคณะศรทธาทมารวมงานเทานน แตยงมความหมายของการบรรเลงเพอเปน “พทธบชา” ดวย โดยวงกลองทพบในงานปอยหลวงอาจแบงเปน 2 สวน คอ สวนแรกเปนวงกลองของวดเจาภาพ ซงจะทาหนาทตอนรบขบวน “หววด” ทแหตนครวทานเขามา อกสวนหนงเปนวงกลองของคณะศรทธาจาก “หววด” ตาง ๆ ทมารวมงาน งานปอยหลวงในสมยกอนจะนยมใชวงกลองตงโนงเปนหลกโดยในวงตงโนงประกอบดวยเครองดนตรทงหมด 7 ชน คอ กลองตงโนง 1 ใบ กลองตะหลดปด 1 ใบ ฆองโหยง 1 ใบ ฆองอย 1 ใบ สวา (ฉาบ) 1 ค แนนอย (ปเลก) 1 เลา และแนหลวง (ปใหญ) 1 เลา สวนเหตทคนในสมยกอนนยมนากลองตงโนงมาใชในงานปอยหลวง อาจารยสนน ธรรมธ นกวชาการทศกษาเกยวกบกลองลานนา ไดอธบายวา

“เสยงของวงกลองตงโนงจะเปนเสยงทดงกงวานเยอกเยน มจงหวะทเนบชาจงเหมาะแกการนามาใชในงานพธทางศาสนา เพราะสามารถดงศรทธาจากผคนทมารวมในงานบญได อกทงยงเปนกลองทตประกอบการฟอนเลบ ซงเปนการฟอนเพอถวายเปน พทธบชาดวย”

ผตกลองตงโนงจะมความพถพถนเกยวกบคณภาพของเสยงกลองเปนพเศษ หนงในนน คอ พอหนานดารงค ชยเพชร ซงเปนทงผตกลองและสลากลอง (ชางทากลอง) พอหนานดารงคมวธเทยบเสยงกลอง5 โดยจะหนกนกลองไปยงฆองอย จากนนทาการตและคอยตดขจากลองไปเรอย ๆ เมอเหนวาฆองอยครางเสยงขนมากแสดงวาการเทยบเสยงไดทแลว จงเอาผาขนหนชบนาบดพอหมาดคลมปดหนากลองไว หรอเอานาพรหมคลมกลองไวอกชน

180 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ภาพท 4 กลองตงโนงตประกอบการฟอน เลบเพอตอนรบขบวนแห ครวทาน

ภาพท 5 การฟอนเลบในขบวนครวทาน หววด

อยางไรกตาม จากการสงเกตการณในงานปอยหลวงทเกดขนในทตาง ๆ ผเขยนพบวา วงกลองตงโนงมจานวนนอยหากเทยบกบกลองชนดอน ๆ ทนามารวมในขบวนแห โดยเฉพาะกลองสะบดชยแบบประยกต และสวนใหญผทตกลองตงโนงมกจะเปนผเฒาผแกทมอาย 60 – 70 ปขนไป ในบางวดทไมมกลองกลองตงโนง แตตองการจะฟอนเลบเพอตอนรบขบวนครวทาน ทางวดจะใชวธการเปดเทปหรอแผนซดแทน พยงยทธ ประธานชมชนวดกเตาเลาวา สมยกอนวงกลองตงโนงของวดกเตาโดงดงมาก ถงขนาดทมการทาเทปออกจาหนาย แตตอมากคอย ๆ หางหายไป เพราะไมไดรบความนยมจากคนรนใหม ปจจบนนคนทตกลองตงโนงไดสวนใหญจะมอาย 60 ขนไป อกทงในระยะหลง ทางวดกหนมาสงเสรมกลองปจามากกวา โดยมเยาวชนในชมชนมารวมตวกนรอฟนขนมาแลวไปแขงขน ไดรางวลชนะเลศหลายครง จนชวงหลงมาน กลองปจาวดกเตากลายเปนทรจกและมชอเสยงแทนกลองตงโนง โดยทกปทางเทศบาลนครเชยงใหมจะตดตอใหทางวดนากลองปจา

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 181

ไปรวมแหในงานปใหมเมองเปนขบวนทสองตอจากขบวนพระพทธสหงค ซงเปนพระพทธรปคบานคเมองเชยงใหม อยางไรกตาม เมอมความคดวาจะจดงานปอยหลวงทางชมชนคดวานาจะ “ฟนฟ” กลองตงโนงขนมาอกครง เพราะเปนรปแบบ “ดงเดม” ทเคยใชกนมา โดยทางวดจะนากลองตงโนงมาใชประกอบการฟอนเลบเพอตอนรบคณะศรทธาทมารวมงาน ในการฟนฟกลองตงโนง ทางชมชนไดขอใหพออยฐา (อาย 80 ป) ซงเคยเปนคนตกลองตงโนงประจาวดมาชวยฝกสอนเดก ๆ ในชมชน เดกทเขามาฝกตกลองตงโนงเปนเดก ผชายทงหมด มทงเดกเลกชนประถม ไปจนถงเดกวยรนทเรยนมธยมปลาย โดยใชเวลาวางในชวงวนเสารอาทตยฝกหด พออยฐาเลาวา เหตทคนสมยกอนนยมใชกลองตงโนงในงานปอยหลวงเนองจาก

“เสยงของวงกลองตงโนงนน มจงหวะทชา เมอไดฟงในงานวดหรองานบญจะรสกชมเยน ชวนใหเกดปต ตางกบเพลงสมยใหม นอกจากจะหนวกหแลว ลาโพงขนาดใหญยงทาใหคนเฒาฟงแลว ใจสนไปหมด”

“ความหมาย” และ “รปแบบ” ของวงกลองในขบวนแหงานปอยหลวงเรมมความเปลยนแปลงเมอราว 20 กวาปทผานมา โดยพระครพทกษสทธคณ เจาอาวาสวดศรสพรรณ ซงบวชมานานกวา 25 พรรษา ไดกลาวถงความเปลยนแปลงของขบวนแหวา ราว 20 ปมาน มการนา “กลองแตก” หรอวงกลองสตรงมาใชในขบวนแห มการใชเครองเสยงกาลงขยายสงประกอบดวย ทาใหเสยงกลองทสรางศรทธาเรมหายไปกลายเปนเสยงแหงความอกทกคกโครมเขามาแทนท

ภาพท 6 วงกลองแตก

182 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ภาพท 7 การฟอนแมว

ผเขยนพบวา “กลองแตก” นถกให “ความหมาย” ในลกษณะทเปนการ “ทาลาย” วฒนธรรมทองถนอยบอยครง ขอมลจากการสมภาษณผทมารวมงานปอยหลวง โดยเฉพาะผทมอาย 40 ปขนไป มกจะมองวา กลองชนดนไมใชกลองของ “ลานนา” แตเปนกลอง “สมยใหม” แมจะมการนา “แน” (ปพนเมอง) เขามาใชในวง แตเสยงทเกดขนกเปน “เสยงทดงหนวกห” และมจงหวะท “เรงเรา” จนเกนไป ผเขยนยงพบวา การนยามกลองแตก นอกจากจะสมพนธกบเรองของ “เสยง” แลว ยงเกยวของกบการแสดงออกซง “ทาทาง” ในขณะทแหดวย โดยสวนใหญวงกลองแตกจะเปนกลมชายวยรนไปจนถงวยกลางคน ในกลมนมกจะมการดมสราในขณะทแหไปดวย ทาทางทแสดงออกในขณะแหจงเปนการเตนราทไมม “แบบแผนตายตว” ซงมกจะถกผมารวมงานคนอน ๆ วพากษวา “เตนแบบขเมา” หรอไมก “ขาดสต” ความหมายดงกลาวสะทอนใหเหนวาลกษณะการเตนรานนไมสอดคลองกบการถวายเปนพทธบชานนเอง นอกจากการเตนรา แบบ “ขเมา” และ “ขาดสต” แลว ผเขยนพบวา ในบางครงกลองแตกอาจจะใชตประกอบการแสดงทเรยกวา “ฟอนแมว” ซงมลกษณะเปนการเตนราแบบประยกต โดยนกเตนจะสวมชดชาวเขาประยกต และเตนไปตามจงหวะกลองแตกทเรงเรา ในลกษณะของการหมนตวและยกขาสลบไปมา บางทากจะเปนการกระโดดยาอยกบท การเตนราในลกษณะนไดรบการวพากษวาเปนลกษณะทไมเหมาะสมเชนกน โดยผมารวมงานมกใหความเหนวาเปนการเตนราท “ไมใชของเหนอ” หรอ “ไมใชลานนา” ผเขยนมองวาการใหความหมายวาสงใดอยในกรอบความเปน “ลานนา” ทพบในงานปอยหลวงนน สมพนธอยกบความศรทธาในพทธศาสนาเปนหลก

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 183

อยางไรกตาม ผเขยนพบวา ในอาเภอรอบนอกเมองเชยงใหมทมการจดงานปอยหลวง คณะศรทธายงคงนยมนา “กลองแตก” และการ “ฟอนแมว” ไปรวมงาน โดยทงนผมารวมงานคนอน ๆ กไมไดให “ความหมาย” กลองแตกและการฟอนแมว ในลกษณะทเปน “การทาลายวฒนธรรม” หรอ “เปนการแสดงทไมใชของลานนา” หากแตผมารวมงานสวนใหญและผแสดงเองจะกลาวตรงกนวา กลองชนดนฟงแลวก “มวนด” (สนก, ไพเราะ) นอกจากกลองตงโนงและกลองแตกแลว ผเขยนยงพบวา “กลองสะบดชยแบบประยกต” เปนกลองอกประเภทหนงทไดรบความนยมมากในการนามารวมขบวนแห พอครคา กาไวย เคยเลาวา ในสมยกอนมเพยงไมกแหงทนากลองสะบดชยมาใชในขบวนแหงานปอยหลวง สวนใหญจะนยมใชกลองตงโนงมากกวา มาในชวง 10 ปหลงทมการรอฟนกลองสะบดชยจงไดมการนามาเขารวมขบวนแหมากขน โดยสวนใหญแลวผตกลองมกจะเปนกลมเดกหรอวยรนชาย ซงเปนขบวนกลองของวดทตนสงกดอย หรอบางกรณกเปนคณะกลองจากทางโรงเรยนซงอยในชมชนเดยวกบวด ในการมารวมงานเดก ๆ อาจจะไดคาขนมเลก ๆ นอย ๆ เปนการตอบแทนจากทางวดทตนสงกดอย ในแงน “ความหมาย” ของการมารวมงานจงเปนไปในลกษณะของการชวยงานชมชน ผเขยนยงพบวาบางคณะให “ความหมาย” ของการมารวมงานปอยหลวงในลกษณะทเปนการแสดงออกเพอ “สบสาน” วฒนธรรมกลองสะบดชยดวย กรณทเหนไดเดนชด คอ “คณะกลองสะบดชยสลปงจยแกวกวาง” ของพอหลวงอานนท ซงอยท ตาบลสนผเสอ พอหลวงอานนทพาเดก ๆ มารวมงานปอยหลวง เพราะตองการใหกลองสะบดชยกลายเปนสวนหนงในชวตของเดก โดยนามาใชในงานบญศาสนาไมใชนาไปแสดงรบจางเพยงอยางเดยว พอหลวงอานนทกลาววา “การทกลองแนบเขาไปกบวถชวต จะทาใหการสบสานวฒนธรรมเปนไปอยางยงยน ไมใชสงทฮตเปนพก ๆ” นอกจากความหมายในแงของการ “ชวยเหลอชมชน” และการ “สบสานวฒนธรรม” แลว ผเขยนพบวา กลองสะบดชยไดถกนยามความหมายในแงของการเปน “พทธบชา” ดวย เชน กรณของวดทาทม พระอาจารยไชยวทย ธมมรโต ผดแลคณะกลองสะบดชยวดทาทม ไดพาเดก ๆ มารวมในขบวนแห โดยพระอาจารยกลาววา เดมททางวดใชกลองตงโนงในขบวนแหครวทาน แตเนองจากผทตกลองตงโนงมอายมากแลว บางคนกเรมลมหายตายจาก ทาใหกลองตงโนงถกทงรางไป ประกอบกบทางวดไดมโครงการอบรมพทธศาสนาใหกบเดกในชมชน

184 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

และมการนากลองสะบดชยมาเปน “สอ” ใหเดก ๆ ทากจกรรมรวมกน โดยในการพามารวมขบวนแหพระอาจารยไดสอนวา เปนการตกลองถวายเปนพทธบชา ถงแมวารปแบบการตกลองและเสยงจะตางจากกลองตงโนง แตพระอาจารยมองวากลองสะบดชยสามารถดงเดก ๆ เขามาสวด ใหเกดความศรทธาในพทธศาสนาได ดงนนจะตกลองประเภทใดกไมสาคญ เพราะเปนเรองของจตใจ ผเขยนพบวา การนยามอตลกษณของกลองสะบดชยในงานปอยหลวง มกจะเปนไปในลกษณะของการเปรยบเทยบกบกลองประเภทอนๆ โดยเฉพาะกลองตงโนงและกลองแตก โดยผเขารวมงานปอยหลวงทนากลองสะบดชยมารวมขบวนแห มกจะกลาวในทานองเดยวกนวา กลองสะบดชยมจงหวะและลลาท “มวน” (สนก) กวากลองตงโนง ซงมกจะถกมองวา “ชาเนบนาบ” “ไมถกใจวยรน” และ “ไมทนกน” โดยหลายคนจะกลาวตรงกนวา กลองสะบดชยแบบประยกตไมไดมความหมายในลกษณะทเปน “พทธบชา” เหมอนกลองปจาหรอกลองตงโนง แตการจะกลบไป “รอฟนของเกา” กเปนเรองทยากและไมตอบสนองความตองการของคนในปจจบน ในขณะเดยวกนกลองสะบดชยกเปน “ทางเลอก” ทดกวากลองแตก ซงไมใชกลองในวฒนธรรมแบบลานนา อาจารยสนน ธรรมธ นกวชาการทศกษาเรองกลองลานนาไดเสนอความคดเหนทนาสนใจเกยวกบเสยงในงานปอยหลวงทกาลงเปลยนไปวา

“การนากลองสะบดชยมาใชในงานปอยหลวงมสวนทาใหบคลกภาพทางวฒนธรรมลานนาเปลยนไป เพราะจากเดมเรานยมใชกลอง ตงโนง ซงมจงหวะชา ฟงแลวรสกสงบเยอกเยน สามารถสรางใหเกดความปต ทจะดงไปสความศรทธาทางพทธศาสนาได แตเมอเปลยนเปนทานองเพลงสะบดชย ทาใหความสงบนงถกแทนทดวยจงหวะทเรงเราคกคก ความปต และความศรทธาในพทธศาสนากอาจจะบางเบาลงไป”

ในบรบทของงานปอยหลวง ซงม “ความหมาย” สมพนธกบ “งานบญ” ทรวมความ “ศรทธา” และความ ”สนก” เขาไวดวยกน การประกอบสรางอตลกษณกลองสะบดชย จงเกดขนภายใตการตอรองความหมายกบการสรางความศรทธาและความสนก ผานเสยงกลอง

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 185

และทาทางการแสดงออกตาง ๆ โดยพบวา ในการนยามอตลกษณกลองสะบดชย มการอางองถงกลองชนดอน ๆ โดยเฉพาะ “กลองตงโนง” ซงถกใหความหมายในลกษณะของกลองทเปน “ของเกาดงเดม” หรอ เปน “พทธบชา” กบ “กลองแตก” ซงถกใหความหมายวา “ไมใชลานนา” ผเขยนมองวาการนยามความหมายในลกษณะดงกลาว เปนการแสดงถงการตอรองอตลกษณเพอทจะเปน “ทางเลอก” หรอ สามารถกลมกลนแนบสนทไปกบ “วฒนธรรมทองถน” ได ทง ๆ ทกลองสะบดชยแบบประยกตไมไดถกใหความหมายในแงของการตเพอเปน “พทธบชา” มากอน โดยอตลกษณทถกเลอกนามาตอรองไดแก เสยงและลลาการตทสนกสนานซงสามารถเชอมโยง “ความเปนชมชน”ไวได โดยเฉพาะในการดงความสนใจจากคนรนใหมใหเขาสพทธศาสนา ดวยการเปนตวแทนของวดนาขบวนแหไปรวมงานหรอไปในฐานะ “ผสบสานวฒนธรรมลานนา” โดยทงนหากกลาวถง “เสยง” และ “ความมวน” ดงทหลายคนนยามวากลองตงโนงสามารถสราง “ความมวนทางธรรม”ได กอาจกลาวไดวาเสยงและลลาของกลองสะบดชยไดสรางความมวนในแบบ “ทางโลก” ซงนาไปสความศรทธาไดเชนกน

6. บทสงทาย ความหมายของอตลกษณลานนาทแสดงผานกลองสะบดชยในงานปอยหลวงแสดงใหเหนถงการถกกาหนดโดย “กรอบวาทกรรม” ของความเปนลานนา ทยดโยงตวตนกบความศรทธาในพทธศาสนา ทงนผเขยนมองวาเปนไปเพอตอบสนองจนตนาการของความเปนเมองทดารงอยดวยสายสมพนธทางสงคมทแนนแฟน อยางไรกตามผเขยนพบวา ในงานประเพณอนๆ อาท งานปใหมเมอง (สงกรานต) งานยเปง (ลอยกระทง) ซงถกกาหนดโดยกรอบวาทกรรมของความเปนลานนาทแตกตางกน กลาวคอ เปนวาทกรรม “ความเปนลานนาแบบโบราณ ยอนยค อลงการ” ซงสนองตอจนตนาการของความเปนเมองแหง “ศลปวฒนธรรมลานนา” ใหกบกลมนกทองเทยวเปนหลก ผเขยนพบวา กลองสะบดชยสามารถปรบเปลยนอตลกษณลานนาใหเขากบบรบททแตกตางไดเปนอยางด ปรากฏการณดงกลาวแสดงใหเหนถงการเลอนไหลของอตลกษณทแทจรงแลวเปนเพยงการเชอมรอยองคประกอบของวาทกรรมในสถานการณเฉพาะหนง ๆ เทานน เมอบรบทเปลยนไป คานยามอตลกษณกสามารถเปลยนแปลงไปดวย โดยทงนการตอรองอตลกษณของทองถนแสดงถงการ “ปรบตวผสมผสาน” และ “หยบยม” กระบวนการของโลกาภวตนมาสรางอตลกษณทตอบสนองจนตนาการไดดวย ไมวาจะเปนการปรบตวเองเปน “พทธบชา” เพอ

186 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

สนองตอบงานบญทองถน หรอปรบตวเองเปน “จดขาย” ในวฒนธรรมการทองเทยว การเลอนไหลของอตลกษณทแสดงผานกลองสะบดชยทาใหลกษณะความเปน “ขวตรงขาม” ไมใชสงทดารงอยอยาง “สถตย” หากแตถกปรบเปลยนไปตามสถานการณทรายลอม บรบทของงานปอยหลวงแสดงใหเหนชดเจนวา การตอรองอตลกษณของกลองสะบดชยเกดขนภายใตการอางอง “คตรงขาม” ทเปนทง “วฒนธรรมสมยใหม” (เชนกรณกลองแตก) และ “วฒนธรรมทองถน” (เชนกรณกลองตงโนง กลองปจา และกลองหลวง) ความแพรหลายของกลองสะบดชยทพบในงานปอยหลวง ไมเพยงแสดงถงการนาเอาองคประกอบบางอยางในวฒนธรรมประเพณดงเดมมาผลตใหม เพอใหสอดคลองกบยคสมย หากแตในขณะเดยวกนกสะทอนถงการนยามตวตนความเปนลานนาใหมอกครงทามกลางบรบทรวมสมยของสงคมเมอง อตลกษณของกลองสะบดชยปรบเปลยน เลอนไหลไปตามสถานการณทรายลอมเพอตอบสนอง “จนตนาการอตลกษณลานนา” ทหลากหลายของคนเมอง โดยในบางกรณจนตนาการอตลกษณทเกดขนกมความยอนแยงในตวเอง ผเขยนมองวา สภาวการณดงกลาวสะทอนถงอตลกษณทซบซอนของคนเมองเชยงใหมซงอยทามกลางการเผชญหนาระหวาง “โลกลานนาแบบจารต” (Traditional Lanna) ทตองการรกษาวฒนธรรมประเพณดงเดมของทองถนไว กบ “โลกลานนาสมยใหม” (Modern Lanna) ทตองการปรบตวไปตามกระแสโลกในยคปจจบน

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 187

เชงอรรถ 1 บทความนปรบปรงเพมเตมจาก อรด อนทรคง. 2552. กลองสะบดชย: จนตกรรม อตลกษณลานนาของคนเมองเชยงใหม, วทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต, สาขามานษยวทยา, คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา, มหาวทยาลยธรรมศาสตร

2เปรยบเทยบจากศลปะการแสดงกลองประเภทอน ๆ ทมอยในสงคมเมองเชยงใหม อาท กลองตงโนง, กลองหลวง, กลองมองเซง, กลองเตงถง, กลองปเจ, กลองปจา (กลองบชา) ฯลฯ ผเขยนยงพบวากระแสการฟนฟวฒนธรรมทองถนในชวงสองทศวรรษทผานมา ไดมความพยายามรอฟนศลปะการแสดงกลองแตละชนดขนมาเปนอตลกษณเฉพาะถน ในแตละจงหวด เชน การรอฟนการแขงขนกลองหลวงในจงหวดลาพน (โปรดด รณชต แมนมาลย 2536) หรอการรอฟนกลองปจาในจงหวดลาปาง (โปรดด ทวาลกษณ กาญจนมยร และคณะ 2546) อกทงเดมทงานศกษาเกยวกบศลปะการแสดงลานนา มกจะนาเสนอถงอตลกษณทางการแสดงทมลกษณะ นมนวล ออนชอย งดงาม อาท การฟอนเลบ ฟอนสาวไหม ซงเปนศลปะการแสดงทไดรบการปรบปรงและดดแปลง โดยราชสานกลานนา โดยเฉพาะในสมยพระราชชายาเจาดารารศม นบตงแตป พ.ศ. 2457 เปนตนมา ตางจากภาพลกษณของกลองสะบดชย ทมลลาการแสดงอยางโลดโผน เราใจ 3 เสยงทเปนสรมงคลตามคตความเชอลานนา ประกอบดวย เสยงฆอง เสยงกลอง เสยงมองตาขาว (ครกกระเดอง) และเสยงตเจา (พระ) เทศนธรรม บางสานวนวา เสยงตเจาปนปอน (พระใหพร) (นรนดร ภกด 2544, 68) 4 “หววด” เปนลกษณะความสมพนธทางสงคมรปแบบหนงทเกดจากการมกศลกจรวมกน สวนใหญเปนกลมหมบานหรอชมชนทรวมกนโดยมวดเปนแกนกลาง 5 การตดขจากลอง คอ การตดถวงหนากลองดวยสวนผสมของขาวเหนยวนงสกบดละเอยดกบขเถา เพอใหไดเสยงตามทตองการ (สนน ธรรมธ 2550, 91)

188 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บรรณานกรม หนงสอภาษาไทย โครงการศนยสงเสรมศลปวฒนธรรม มหาวทยาลยเชยงใหม. 2539. วฒนธรรมและการเมองลานนา. กรงเทพฯ: สานกพมพตนออ. (เอกสารอดสาเนา). ชสทธ ชชาต. 2541. รายงานการวจยเรองการใชภมปญญาชาวบานในการอนรกษปาและระบบนเวศ เพอ แกปญหาภยแลงของประเทศ. เชยงใหม: คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร สถาบนราชภฎ เชยงใหม. ฐาปนา แกวหนนวล และคณะ. 2546. ศลปะการตกลองสะบดชยโบราณของนายมานพ ยาระณะ. ภาควชา นาฏศลปและดรยางคศกษา คณะนาฏศลปและดรยางค สถาบนเทคโนโลยราชมงคล. ธเนศวร เจรญเมอง. 2544. คนเมอง. เชยงใหม: โครงการศกษาการปกครองทองถน คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. ทวาลกษณ กาญจนมยร และคณะ. 2546. กลองบชา: วถชวต ประเพณ พธกรรมแหงหมบานลานนา. ใน การศกษาการจดการทรพยากรทางสงคมและวฒนธรรมกรณศกษาจงหวดลาปาง. ลาปาง: วทยาลยสหวทยาการ มหาวทยาลยธรรมศาสตร ศนยลาปาง. ปรตตา เฉลมเผา กออนนตกล. 2545. โลกของนางรา: ตวตน ความงาม และความศกดสทธ. ใน ชวตของ นางละครแกบน. กรงเทพฯ: สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร. มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย. 2542. กลอง. ใน สารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคเหนอ (ล.1, น.62–97). กรงเทพฯ: มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย. วสนต ปญญาแกว. 2543. ชวตขางถนน: การศกษาเชงชาตพนธวรรณาวาดวยผชมโทรทศนยามคาคนบน ถนนสายหนงในเมองเชยงใหม. เชยงใหม: คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. สนน ธรรมธ. 2550. นาฏดรยการลานนา. เชยงใหม: สานกสงเสรมศลปวฒนธรรม มหาวทยาลยเชยงใหม. สรสวด อองสกล. 2529. ประวตศาสตรลานนา. เชยงใหม: โครงการขอสนเทศลานนาคดศกษา.

กลองสะบดชย งานปอยหลวง และอตลกษณของคนเมองเชยงใหม | 189

สนทด เสรมศร. 2529. ผลกระทบของการทองเทยวตอสงคมและวฒนธรรม กรณศกษาจงหวดเชยงใหม. กรงเทพฯ: โครงการสงคมศาสตรสงแวดลอม ภาควชาสงคมศาสตร คณะสงคมศาสตรและ มนษยศาสตร มหาวทยาลยมหดล. สามารถ จนทรสรย. 2536. ภมปญญาชาวบาน. ใน ภมปญญาชาวบานกบการพฒนาชนบท. กรงเทพฯ:

มลนธภมปญญา. สดารา สจฉายา. บรรณาธการ. 2540. เชยงใหม. กรงเทพฯ: สานกพมพสารคด. สเทพ สนทรเภสช. 2543. คนเมอง ความสานกและการสรางอตลกษณทางชาตพนธของชาวไทยเหนอ ใน บรบทการเปลยนแปลงทางประวตศาสตร การเมอง และสงคม. ใน คนเมองทามกลางบรบทการ เปลยนแปลง. ธเนศวร เจรญเมอง และ วสนต ปญญาแกว. บรรณาธการ. เชยงใหม: ภาควชา รฐศาสตร และภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. (เอกสารอดสาเนา). อภญญา เฟองฟสกล. 2546. อตลกษณ. กรงเทพฯ: คณะกรรมการสภาวจยแหงชาต สาขาสงคมวทยา สานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต. อรรถจกร สตยานรกษ. 2534. การเปลยนแปลงทางสงคม วฒนธรรม และพฒนาการทางการเมองใน ภาคเหนอของไทยหลงสงครามโลกครงท 2. เชยงใหม: ภาควชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. (เอกสารอดสาเนา). __________________ .2539. เชยงใหม 700 ป. ใน สารคด. ปท12 (พ.ค.), หนา 109–122. อานนท กาญจนพนธ. 2527. พฒนาการของชวตและวฒนธรรมลานนา. เชยงใหม: สานกหอสมด มหาวทยาลยเชยงใหม.

วทยานพนธ ธนะรชต อนกล. 2543. กลองสะบดชยในสงคมและวฒนธรรมชาวเชยงใหม. วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต, สาขาวชาดนตร คณะศลปศาสตร, มหาวทยาลยมหดล. ธดา เกดผล. 2542. คา กาไวย ศลปนแหงชาต: ชวประวตและผลงานการแสดงพนบานชางฟอน. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต, สาขาวชาวฒนธรรมศกษา คณะศลปศาสตร, มหาวทยาลยมหดล.

190 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

นรนดร ภกด. 2544. วงตงโนง: กรณศกษาในพนทจงหวดเชยงใหมและลาพน. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาดนตร คณะศลปศาสตร, มหาวทยาลยมหดล.

รณชต แมนมาลย. 2536. กลองหลวงลานนา: ความสมพนธระหวางวถชวตและชาตพนธ. วทยานพนธ ปรญญามหาบณฑต, สาขาวชาวฒนธรรมศกษา คณะศลปศาสตร, มหาวทยาลยมหดล.

หนงสอภาษาองกฤษ

Keeler, Ward. 1987. Javanese Shadow Plays: Javanese Selves. New Jersey: Princeton University Press. Kondo, Dorinne. 1992. Multiple Selves: the Aesthetics and Politics of Artisanal Identities In

Japanese Sense of Self. N. R. Rosenberger. editor. Cambridge: Cambridge University Press.

Moore, Henrietta L. editor. 1999. Anthropological Theory Today. Cambridge: Polity Press. Reed, Susan A. 1998. The Politics and Poetics of Dance. Annual Review of Anthropology 27:

503-32. Sahlins, Marshal. 1985. Islands of History. Chicago: University of Chicago Press. Stokes, Martin. editor. 1994. Ethnicity, Identity and Music: the Musical Construction of Place.

Oxford: Berg. Wong, Deborah. 2001. Sounding the Center: History and Aesthetics in Thai Buddhist Perform-

ance. Chicago: The University of Chicago Press. _____________. 2004. Speak it Louder: Asian Americans Making Music. New York: Routledge.

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย1 กษมาพร แสงสระธรรม

192 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ บทความนตองการนาเสนอกระบวนการเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ทปรากฏในงานจตรกรรมไทยรวมสมย ซงผลตโดยกลมศลปนลานนากลมหนง เพอทาความเขาใจภาพเขยนในฐานะทเปนสอถง “ความเปนลานนา” ผานปฏบตการและอานาจทเกยวของในกระบวนการผลตงานศลปะใน “โลกศลปะไทย” (Tha i a r t wo r l d ) อนประกอบขนจากรฐ นกวจารณศลปะ ตลาดการคาศลปะ สถาบนศลปะ และศลปน ผเขยนเสนอวาในกระบวนการผลต/สรางภาพ (i m a g e ) “ความเปนลานนา” ของศลปนทนยามตนเองวาเปน “คนลานนา” ไมไดเกยวพนกบประสบการณในชวตประจาวนเทานน หากยงสมพนธกบตวบทอน ๆ ทนาเสนอภาพความเปนลานนา อกทงยงสมพนธสอดคลองกบภมหลงทางประวตศาสตร และบรบททางสงคมวฒนธรรม ทงในระดบทองถนและระดบชาตอยางแยกไมออก คาสาคญ จตรกรรมไทยรวมสมย, ลานนา, ภาพตวแทน

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 193

Abstract

In this article, I explore the process of representation of “Lanna-ness” in contemporary Thai painting through a group of Northern Thai artists. In this Thai art world, many organizations and agents, including the state, art markets, art connoisseurs, galleries, art institution and artists, participate to negotiate for the meaning of Lanna-ness. I argue that artworks representing “imagined Lanna-ness” are constructed, not only from individual experiences, but also relate to “other texts” that representing Lanna-ness. Moreover, Lanna-ness images construction processes also situated on a specific historical, and socio-cultural context of both national and local history.

Keywords Contemporary Thai Paintings, Lanna, Representation

194 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ในการศกษาศลปะดวยแนวทางของมานษยวทยาศลปะนน นกมานษยวทยาศลปะมกจะศกษาความหมายของ “รปทรง” (form)2 โดยศกษาความหมายของรปทรงทปรากฏในงานศลปะรวมกบบรบทแวดลอมของงานศลปะทถกสรางขนมา ทงนทงนนไมไดหมายความวางานศลปะจะไมมความหมายถาปราศจากบรบท เนองจากผลงานศลปะอยในพนทของการผลตและการแยงชงความหมายทแตกตางกน (Marcus and Myers 1995,II) การนาวธการศกษาทางมานษยวทยามาใชในการศกษาศลปะ จงชวยทาใหมองเหนวธการทศลปะถกผลตขนมา มากไปกวาการเนนการศกษาทรปทรงหรอคณลกษณะทางสนทรยศาสตร (Taylor 2004,5) อยางไรกตาม การศกษาศลปะในทางมานษยวทยา ไมไดศกษาในแนวทางใดแนวทางเดยว หากแตเปนการศกษาขามสาขา (interdiscipl inary) ทรวมเอาวธทางประวตศาสตรศลปะ การศกษา ดานการทศนา (Visual Studies) การศกษาวฒนธรรมทางวตถ (Material Culture) มานษยวทยาศลปะ และมานษยวทยาทศนา (Visual Anthropology) เขาดวยกน การทาความเขาใจความหมายของงานศลปะจงตองทาความเขาใจในบรบททกวางทสดเทาทจะเปนไปได การทาความเขาใจความหมายของการผลตงานศลปะจะไมเพยงพอถาปราศจากความเขาใจเบองตนเกยวกบภมหลงทางประวตศาสตร สงคมและวฒนธรรม ในแงนนกมานษยวทยาจงใหความสาคญกบความหมายของศลปะทแปรเปลยนไปจากบรบทของทองถนไปสบรบทของศนยกลางของศลปะ การศกษาศลปะจงไมสามารถแยกออกจากบรบททางสงคมวฒนธรรม รวมถงวธคดของแตละทองถนได และไมสามารถใชวธการตดสนคณคาทางสนทรยศาสตร ตามแบบประวตศาสตรศลปะตะวนตกมาใชในการทาความเขาใจศลปะของทองถนนน ๆ ได (Phillips 1994; George 1998 และ Taylor 2004)

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 195

บทความนตองการนาเสนอกระบวนการเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ผานงานจตรกรรมทปรากฏในงานจตรกรรมไทยรวมสมย ซงผลตโดยกลมศลปนลานนากลมหนง3 เพอทาความเขาใจภาพเขยนในฐานะทเปนสอถง “ความเปนลานนา” ผานปฏบตการและอานาจทเกยวของใน “โลกศลปะไทย” (Art World) (Becker 1982) ผเขยนเสนอวาในกระบวนการผลต/สราง ภาพ (image ) “ความเปนลานนา” ของศลปนทนยามตนเองวาเปน “คนลานนา” ไมไดเกยวพนกบประสบการณในชวตประจาวนของศลปนเทานน จากแนวความคดทวาศลปนเปนผเลอกทจะสรางสรรคผลงานสวนบคคล หากยงสมพนธกบ “ตวบท” อน ๆ ทนาเสนอภาพความเปนลานนาดวยเชนกน โดยผเขยนจะวเคราะหความหมายของตวบท เพอเขาใจความหมายของรปทรงและเขาใจกระบวนการสรางรปทรง ทงในบรบทของโลกศลปะและในบรบทสงคมวฒนธรรมไทย

“ลานนา” ในฐานะทเปนสวนหนงของ “คลปะไทย” จากกระแสศลปะทสาคญใน “โลกศลปะไทย” (Thai Art World) ในชวง 2 ทศวรรษทผานมาพบวา งานของของศลปนไทยทงทปรากฏในเวทศลปะไทยและเวทศลปะโลกนน ศลปนไดนา “ความเปนไทย” หรอ “เอกลกษณไทย” (Thai Identity) ในรปแบบตาง ๆ ทงทถกรอฟนมาจากวฒนธรรมของแตละทองถน ไมวาจะเปนศลปวฒนธรรมจากภาคกลาง ภาคเหนอ ภาคใต และภาคอสาน มาเปนสวนหนงของการนาเสนอผลงานศลปะ ในเวทการประกวดศลปะในประเทศไทย ผลงานทประสบความสาเรจ (ไดรบรางวล) มกมเนอหาและรปแบบทางศลปะทไดรบอทธพลจากทองถน หรอผลงานศลปะทมกลนอายของ “ความเปนไทย” ขณะทเวทศลปะระดบนานาชาต ศลปนไทยกมกจะใช “ความเปนไทย” เปนสอในการแสดงออกทางศลปะดวยเชนกน4 กลาวคอ การแสดงออกถง “ความเปนไทย” ในผลงานศลปะทปรากฏนกมหลายระดบ ขนอยกบวาจะปฏสมพนธกบใคร ในเวทศลปะไทย “ความเปนลานนา” อยในฐานะ “ทองถน” ของไทย ในขณะทในเวทโลก “ความเปนไทย” “ทองถนไทย” อยในฐานะทองถนของโลก พนทของงานศลปะเปนเหมอนพนททางวฒนธรรมหนงทศลปน ผลงานศลปะ รฐ องคกรเอกชน ตลาดการคาศลปะ สถาบนศลปะ ไดรวมกนสรางและชวงชงความหมายของ “ความเปนไทย” อยางเปนพลวตรในประวตศาสตรศลปะไทย มาตงแตในสมย

196 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

สมบรณาญาสทธราชย โดยการสรางอตลกษณของศลปะไทยรวมสมย ในรปแบบของการผสมผสานระหวางศลปะไทยและศลปะตะวนตก ซงผเขยนพบวาแนวคดในการทางานศลปะในรปแบบนเพอแสดงออกถงความเปนไทยยงไดรบสบทอดมาจนถงปจจบน แมวาระบบการเมองไทยจะเปลยนมาเปนระบอบประชาธปไตย แตรฐกยงเปนผนาเสนอมโนทศนหลกวาดวย “ความเปนไทย” ในแตละยคสมยตามบรบททางการเมอง โดยเฉพาะอยางยงนบตงแตป พ.ศ. 2520 เปนตนมา รฐไดจดตงหนวยงานตาง ๆ เพอมสวนรวมในการนยามความเปนไทยมากขน อาท ในป พ.ศ. 2522 มการจดตงคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต เพอดแลการอนรกษและสงเสรมวฒนธรรมไทย คณะกรรมการเอกลกษณของชาตและอนกรรมการเพอการเผยแพรเอกลกษณไทยยงไดสงเสรมใหมโครงการสงพมพ และงานกจกรรมตาง ๆ นบไมถวน เพอแสดงแบบอยางวฒนธรรมใหชาวไทยยดถอปฏบต (อภนนท 2549) ปพ.ศ. 2545 มการจดตงกระทรวงวฒนธรรมขนมาเปนหนวยงานหลกทดแลรกษาวฒนธรรมไทย และมหนวยงานยอยในสงกด อาท คณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต รวมถงสานกงานศลปะรวมสมยอกดวย ในอกดานหนง หลงป พ.ศ. 2520 เปนตนมา เกดกระแสทองถนนยม ในบรบทเชนนทาใหเกดการชวงชง การตความ และการนยามความหมายระหวางความหมายของความเปนไทยทถกผลตโดยรฐกบความเปนชาตพนธ ซงเปนตวตนของศลปน “ความเปนไทย” ไดถกตงคาถามมากขนจากศลปนทมภมลาเนาในชนบท ทพยายามคนหาตวตนจากรากเหงาทแตกตางในงานศลปะของตวพวกเขาเอง อาท ผลงานของศลปนจากภาคเหนอ ผลงานของประสงค ลอเมองมกลนอายลกผสมระหวางลานนา เอเชย และภาพจนตนาการแบบศลปะสมยใหม ผลงานของประสงคแสดงออกถงความเปนทองถนชนบททไมใชลกษณะศลปะจากสวนกลาง อยางศลปะกรงเทพฯ ผลงานของศลปนทางภาคอสาน อาท เนตกร ชนโย จนตนา เปยมสร และพรพรหม ชาววง เปนตน ความเปนชาตพนธหรอตวตนทมจากรากเหงาของศลปนแตละบคคลไดกลายเปนแนวความคดสาคญทศลปนนยมใชในการแสดงออกถงตวตนของพวกเขา โดยเฉพาะอยางยง เมอศลปนไทยออกไปแสดงผลงานศลปะนอกประเทศ “ความเปนไทย” จงมความหมายมากไปกวาการแสดงตวตนของศลปน และเกยวพนกบมมมองของชาวตางชาตทมตอศลปะไทยอยางปฏเสธไมได แมวาจะมความพยายามจากรฐ ในการมงหาอตลกษณแหงชาตทางศลปะทมลกษณะ เฉพาะเปนอนหนงอนเดยว กระนนการทศลปนหยบเลอกวฒนธรรมทองถนของตนมาใชในการแสดงออกในผลงาน ศลปนแสดงถงการทาทายโดยตรงกบการครอบงาของวฒนธรรมภาค

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 197

กลางทเปนวฒนธรรมกระแสหลก ผลงานจตรกรรมไทยรวมสมยของกลมศลปนลานนาทเปนกรณศกษาในบทความนกเกดขนมาจากกระแสนดวยเชนกน ศลปะทมรปแบบหรอแสดงออกถงวฒนธรรมลานนา จงเปนสวนหนงทสอถงความเปนไทยทประกอบสรางขนมาจากกลมชาตพนธตาง ๆ ทมแกนหลกคอ “ความเปนไทย” ภายใตรฐชาตไทย

กระบวนการสราง “ภาพ” ความเปนลานนา

การทาความเขาใจ “ภาพ” (i m a g e ) ควรจะวเคราะห ทงเนอหาและบรบทของภาพ เนองจากบรบทจะนาไปสการทาความเขาใจการสรางเนอหาของภาพ โดยเฉพาะภาพเขยน (Pink 2001:97) ในบทความนผเขยนนาเสนอใหเหนพลวตรของ “ภาพ” หรอ “ภาพลกษณ” ของ “ลานนา” อนหมายถงดนแดนทางภาคเหนอของประเทศไทยทถกนาเสนอผานสอตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยง หนงสอและวารสารทองเทยว ทสงผลกระทบททาใหเกดการสรางจนตนาการทมตอ “ความเปนลานนา” ซงในทายทสดไดกลายมาเปน “ภาพลกษณของความเปนลานนา” นบตงแต “ลานนา” ถกผนวกรวมใหเปนสวนหนงรฐสยามในตอนตนพทธศตวรรษท 24 ในฐานะประเทศราชของสยามทตองขนตรงตออานาจของกรงเทพ สงผลใหภาพของลานนาในสายตาสยามเปนภาพของทองถนชนบททลาหลงและดอยพฒนากวากรงเทพฯ ดงจะเหนไดจากการเรยกผคนในภาคเหนอวา “ลาว” และเรยกผหญงเหนอวา “อลาว” (เตอนใจ 2536; ภกดกล 2543)5 ภาพถายทปรากฏในยคสมยนมกเปนภาพของผหญงสวมผาซน ไมสวมเสอ และมการบรรยายภมประเทศในแบบทดอยพฒนาทงทางดานเศรษฐกจและวฒนธรรม จนกระทงในปลายพทธศตวรรษท 24 ภาพของลานนาในฐานะของทองถนสยามกเปลยนไป โดยหนมาใหความสนใจกบประวตศาสตรทองถนและการสงเสรมใหเมองเชยงใหมเปนศนยกลางการทองเทยวทงจากภาครฐและจากกลมนายทน อาท การจดพมพหนงสอ “ตานานโยนก” (ครงแรกป 2441) โดยพระยาประชากจ กรจกร (แชม บนนาค) และนบจากป พ.ศ. 2500 เปนตนมา นโยบายจากรฐสวนกลางผลกดนใหเชยงใหมเปนศนยกลางของภาคเหนอแทบทกดาน อาท การสงเสรมการทองเทยวของรฐอยางจรงจงตงแตป พ.ศ. 2512 เรอยมา และการเปนศนยกลางการคมนาคมขนสงทางอากาศ ทาอากาศยานเชยงใหมไดรบการพฒนาเปนสนามบนนานาชาตตงแตป พ.ศ. 2522 (ธเนศวร 2536)

198 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

มากไปกวานน ศลปวฒนธรรมของภาคเหนอทมลกษณะแตกตางและแปลกตาไปจากศลปะแบบกรงเทพฯ และศลปะของตางชาตกไดรบความสนใจ ทงจากนกทองเทยวและนกวชาการ ดงสะทอนใหเหนไดจากการตงศนยวจยชาวเขาทเชยงใหม แมกระทงกองบญชาการตารวจตระเวนชายแดนทไดรวบรวมสงของเครองใชของชนกลมนอยและสงของพนเมองมาจดตงเปนพพธภณฑเอกชนในเชยงใหม การสรางศนยวฒนธรรมเชยงใหม การตงเขตอตสาหกรรมผลตหตถกรรมทองถน ผลตและขายสนคาพนเมอง อาท ผาทอ เครองเขน, เครองเงน กระดาษสา การทารม ไมแกะสลก ตลอดจนประเพณวฒนธรรมอนทกลายเปน “การแสดง” สาหรบนกทองเทยว ทงอาหารพนเมอง การจดเลยงขนโตก การฟอนเลบและกลองสะบดชย เปนตน (สดแดน 2534; อรด 2552; วฒนะและคณะ 2544) รวมถงเพลงทมเนอรองเปนภาษาคาเมองของจรล มโนเพชร ทโดงดงในระดบประเทศในชวงป 2520 (ธเนศวร 2549, 189-190)6 ปรากฏการณดงกลาวแสดงใหเหนวาศลปวฒนธรรมภาคเหนอกลายเปนสวนสาคญของ “อตลกษณลานนา” ในฐานะทเปนสวนหนงของการทองเทยวและมสวนผลกดนให “ความเปนลานนา” ไดรบความนยมและเปนทรจกในระดบประเทศ อยางไรกตาม สงทนาสนใจคอการฟนฟศลปวฒนธรรมภาคเหนอนน ไมไดเกดขนมาจากปจจยทางการทองเทยวเพยงอยางเดยว หากแตในทองถนกมการตนตวทจะรวมกนรอฟนศลปวฒนธรรมของทองถนดวยเชนกน ในชวงปลายทศวรรษท 2530 เกดแนวคดในการฟนฟศลปวฒนธรรมภาคเหนอ โดยเฉพาะอยางยงในชวงหลงทเชยงใหมเฉลมฉลองครบ 700 ป ในป พ.ศ. 2539 อาท การเรยกขานวา ลานนาฟเวอร (Lanna Fever) ลานนาลสซม (Lannalism) ลานนาเรอเนสซอง (Lanna Renais-sance) ทาใหเกดความตนตวในการพดภาษาคาเมองและเรยนตวเมอง (ตวอกษรลานนา) อกทงมการตงโฮงเฮยนสบสานภมปญญาลานนาขนในปพ.ศ. 2543 ซงมการสอนศลปวฒนธรรมภาคเหนอในแขนงตาง ๆ อาท ภาษาลานนา การทอผา การทาตง-โคม การวาดรปแบบจตรกรรมฝาผนงลานนา การตองลายเครองเงน (แกะสลกเครองเงน) ดนตรพนเมอง การฟอน เปนตน (อรด 2552, 52) นอกจากนเปนทนาสนใจวาในชวงทศวรรษท 2480-2500 ไดเกดการเผยแพรทศนะทชนชมหลงใหลความงดงามนาอยของเมองเชยงใหมในหมชนชนสงของสยาม ผานบทประพนธของพระองคเจาพรพงศภาณเดช และบทประพนธของ ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช (ธเนศวร 2552, 52) การสรางบานพกรมนาปง เปนภาพสะทอนใหเหนถงความปรารถนาของชนชนสงท

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 199

ตองการจะเสพความสขเหลานน ตอมากมการเผยแพรไปยงกลมชนชนกลาง ผานหนงสอทองเทยว (สงวน 2505) วารสาร อาท วารสารคนเมอง (จดจาหนายในชวงป 2497-2499) ตลอดจนบทเพลงชนชมความงามของภาคภาคเหนอ/สาวเหนอ7 นวนยาย ละครและภาพยนตร (ดรายละเอยดเพมเตมใน ภกดกล 2543 และธเนศวร 2552) ซงสงผลใหชอเสยงตาง ๆ เหลานไดกลายเปน “ภาพลกษณ” สาคญของอตสาหกรรมทองเทยวในภาคเหนอ ภาพและเนอหาเหลานไดกลายเปนสวนหนงของ “ภาพลกษณ” ของภาคเหนอทถกผลตซาผานหนงสอทองเทยว งานทางประวตศาสตร (เชน การพดถงประวตศาสตรทองถน ศลปวฒนธรรมทองถนทแตกตางไปจากทองถนอนในประเทศไทย) และ “ภาพประกอบ” (images) ทปรากฏอยในหนงสอ โดยเฉพาะอยางยงหนงสอทถกผลตขนดวยวตถประสงคทางการทองเทยว (Freeman 2001; Cummings 2006) ซงไดเสนอภาพประเพณวถชวต ภาพผคนในเครองแตงกายพนเมอง ภาพสถาปตยกรรมทองถน (ภาพท 1) อนไดแก วหาร เจดย บานเรอน เปนตน สอดคลองไปกบ “ตวบท” ในหนงสอเหลาน ลานนาถกกลาวถงในลกษณะทมธรรมชาตอนโดดเดน มสถานททองเทยวมากมาย มขนบธรรมเนยมประเพณทดงาม ความงดงามแปลกตาของศลปวฒนธรรมทองถน “ประชาชนมขนบประเพณของตนเอง ผคนมนาใจไมตร พดจาไพเราะ มทศนยภาพทสวยงาม อากาศหนาวเยนคลายกบตางประเทศ ดอกไมสวยงาม” (ธเนศวร 2536:1621-163) “เปนดนแดนอสระ อยทามกลางขนเขา มวฒนธรรมเปนของตนเอง” (Freeman 2001:78) “การเปนดนแดนแหงหญงงาม โดยบรรยายถงผหญงเหนอวามผวขาว ผมยาว รปรางด และเรยกเปรยบเทยบวาเปน "เอองเหนอ" ทสวยงาม9

ภาพท 1 “วดพระธาตลาปางหลวง” (Freemann 2001, 35)

200 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ภาพชวตในลานนาทถกนาเสนอมไดแสดงถงความลาบาก ความไมสะดวกสบายหรอความยากจนของชวตในชนบท (ดงทปรากฏในยคกอน) แตกลบเสนอภาพวถชวตทเรยบงาย มความสขและมความงามอยางสนโดษ (ภาพท 2) ในแงนภาพถายทาใหดราวกบวาภาพไดนาเสนอสงตาง ๆ อยางชดเจน หรอสะทอนความเปนจรงอยางตรงไปตรงมา แตกระนน ภาพทถกถายกไมสามารถสะทอนภาพทกอยางทตรงหนาเลนสออกมาไดอยางตรงไปตรงมา เพราะผถายภาพตองเลอกวาจะถายภาพแบบใดและไมถายแบบใด ซงทาใหสงทไมไดถกบนทกหายไป ขณะเดยวกนกทาใหสงทถกถายภาพกลายเปนภาพทสมจรง

ภาพท 2 “วถชวต” (Cummings 2006)

การหวานลอมใหผอานคลอยตามวาภาพ “ความเปนลานนา” ในลกษณะนไดทาใหภาคเหนอ/ลานนาเปนดนแดนทแปลกประหลาด (exotic) ผานสายตาของคนกรงเทพฯ ไดรบการผลตซาอยางตอเนองมาจนถงยคปจจบน ภาพทเกดขนจงมไดเปนผลมาจากการรอฟนวฒนธรรมทองถนในฐานะทเปน “ภมปญญา” ทมคณคาอยางเดยว หากยงเปนผลผลตจากการสรางความเปนลานนาในลกษณะทเปน “สนคา” ของการทองเทยว “ความเปนลานนา” ทถกสรางขนจากเงอนไขทยอนแยงกนดงกลาว ทาใหการประกอบสราง “ความเปนลานนา” เปนเรองของการชวงชงความหมายของกลมตาง ๆ เพอบรรลเปาหมายของฝายตน ภาพเหลานจงไมไดเปนภาพทเกดขนมาจากภายในทองถนแตเพยงอยางเดยว หากแตสวนหนงเปน “สายตา” ทเกดขนมาจากนกทองเทยวตางชาต ชนชนสง และกลมทนชนชนกลางกรงเทพฯทสรางและกาหนดภาพความเปนลานนาในแบบทพวกเขาตองการเหนขนมา พรอมทงสรางความชอบธรรมใหภาพและตวบทเหลาน ขณะเดยวกนกจากดการตความ การนยาม และไดบดบงเบยดขบภาพความเปนลานนาในแบบอนออกไป

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 201

การสราง “ความเปนลานนา” ในฐานะทเปนงานศลปะ สถานะของ “ศลปวฒนธรรมลานนา” มไดดารงอยอยางอสระ แตขนอยกบนโยบายของ รฐไทยทเขามามบทบาทและมอานาจในการควบคมจดการใหมสถานะตามแบบทรฐกาหนด ในกรอบของประวตศาสตรศลปะชาตนยม ศลปะเชยงแสนหรอศลปะลานนา10 จงถกผนวกรวมใหอยในพฒนาการทางศลปะไทยของไทย ในสมยรชกาลท 5 แมจะมนโยบายเนนความเปนไทยของลานนา ดวยการเรยกชอวา “ลานนาไทย” เพอเนนถงพระราชอานาจของกษตรยแหงกรงเทพฯ ทอยเหนอลานนา (สายชล 2551, 63) แตสยามในขณะนนไมไดมนโยบายทางดานศลปกรรมอยางชดเจน ประกอบกบการทชางและวทยาการตาง ๆ ยงคงกระจกตวอยเฉพาะในกรงเทพฯ จงทาใหศลปกรรมของทองถน เชน จตรกรรมฝาผนงในภาคเหนอไมตกอยภายใตอานาจของรฐกรงเทพฯ และยงคงรกษารปแบบของศลปะทองถนเอาไวได อาท จตรกรรม ฝาผนงวดบวกครกหลวง จงหวดเชยงใหม และจตรกรรมฝาผนงวดภมนทร จงหวดนาน โดยแตละเมองจะมแบบอยางของตนเองอยางเดนชด ซงสามารถจดเปนสกลชางตามพนทได อาท สกลชางลาปาง สกลชางเชยงใหม สกลชางนาน เปนตน (สน 2526, สนต 2534, 2536 และ ภาณพงษ 2541) ในอกทางหนง นบตงแตการพยายามสรางเอกลกษณแหงชาตในปพ.ศ. 2454 โดย รชกาลท 6 ไดตงกรมศลปากรขนมาดแลงานชางของสยาม โดยเฉพาะกรมศลปากรจงกลายเปนแหลงรวมชาง ผเชยวชาญดานศลปะและวฒนธรรมในขณะนน (ฉวงาม 2545, 7-11) และทาใหการชางของสยาม และการชางของชาวบานถกจดใหอยนอกกระแสการนยามความเปนศลปะไทย กลาวไดวาการตงกรมศลปากร ทาใหเกดการสรางรปแบบมาตรฐานทางศลปะของชาต หรอทเรยกวา “ศลปะแบบกรมศลป” มาตรฐานในลกษณะนกลายเปนกลไกของชนชนสงในการกากบรสนยม การออกแบบและการสรางสรรคศลปกรรมของไทย นอกจากนการสรางมาตรฐานศลปะแบบกรงเทพฯของกรมศลปากร ยงทาใหศลปะของกลมชาตพนธอนถกมองวาเปน “ศลปะชาวบาน” (folk art) ซงแสดงถงสถานภาพทดอยกวาอกดวย เชนเดยวกนกบศลปวฒนธรรมในทองถนภาคเหนอทถกจดใหเปน “ศลปะชาวบาน” เนองจากเปนศลปะทเกยวเนองกบขนบประเพณ และวฒนธรรมของทองถน โดยแบงประเภทออกเปนจตรกรรม ประตมากรรม สถาปตยกรรม วรรณกรรม ดนตร นาฏศลป ตลอดจนงาน

202 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

หตถกรรมตาง ๆ เนองจากไมใชศลปะของชนชนสง “ศลปะชาวบาน” จงมชอเรยกอยางหนงวา ศลปะพนถน” และ “ศลปะชายขอบ” (A p i n a n 1 995 , 2 05 ) ซงหมายถงศลปะททาโดยชาวบานทอยชายขอบจากเมองศนยกลาง การนยามเชนนทาใหสถานภาพของศลปวฒนธรรมในภาคเหนอถกมองวาเปน “ศลปะชาวบาน” มากไปกวานน การเกดขนของศลปะสมยใหมในชวงตนพทธศตวรรษท 25 ไดทาใหศลปะแบบประเพณและจตรกรรมฝาผนงถกมองวาเปน “อดต”, “ประวตศาสตร” ตรงขามกบศลปะทนาเขามาจากตะวนตก ซงถกมองวาเปน “สากล” และ “สมยใหม”11 โดยเฉพาะอยางยงการสถาปนาตวเองของความคดแบบศลปะตะวนตก ซงแสดงใหเหนผานการตงสถาบนศลปะ โดยมศลป พระศร เปนผสรางหลกสตรการเรยนการสอนทใชรปแบบการสอนแบบประเทศอตาลหรอ “ศลปะแบบหลกวชา”12 (Academic Art) และยกฐานะเปนมหาวทยาลยศลปากรในป พ.ศ. 2486

การเปลยนแปลงทวานสงผลใหเกดการเปลยนดานความคด เทคนควธการและทสาคญอยางยงคอ การเปลยนแปลงทางอดมการณดานคณคาหรอสนทรยศาสตรทางศลปะ อนหมายถง ความเปนหนงเดยว (or ig ina l i ty) ความเปนปจเจก (ind iv idual ism) ลกษณะเฉพาะตว (subjectivity) และการทางานศลปะเพอศลปะ (Art for Art ’s Sake)13 ซงหมายความวาผลงานศลปะตองมลกษณะเฉพาะทไมเหมอนใคร นอกจากนนแลวศลปะสมยใหมยงสถาปนาตนเองวาเปนศลปะชนสง (High Art) ทแยกขาดออกจากศลปะแบบประเพณและศลปะของคนทวไป (M a s s A r t ) และสงผลใหศลปะรปแบบอน ๆ อาท พาณชยศลป (Commercial Art) ศลปะทถกผลตเพอขายในอตสาหกรรมการทองเทยว (Tourist Art, sou-venirs) ศลปะชาวบานและงานชางตาง ๆ (craft) อยในลาดบทลดหลนลงมา ลกษณะเชนนจงไมตางไปจากการครอบงาศลปะโดยชนชนนาไทยในยคสมบรณาญาสทธราชย เพยงแตเปลยนบทบาทจากรฐมาเปนมหาวทยาลยศลปากร แมวาศลปะลานนา ในฐานะทเปน “ศลปะพนบาน” จะถกมองวาเปนศลปะชายขอบ แตเมอไรทศลปนหยบเอาลกษณะทางวฒนธรรมลานนามาสรางเปน “งานจตรกรรมไทยรวมสมย”14 โดยผสมผสานกบเทคนควธแบบตะวนตกหรอศลปะสมยใหม ศลปะในลกษณะนเรยกวา “ศลปะประเพณสมยใหม” (neotraditionalism/Neotradition Art) (Fisher 1994;

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 203

Clark 1998; Cate 2003 และ Taylor 2004)15 ผลงานศลปะในรปแบบนกไดกลายเปนผลงานศลปะทกลบไดรบการยอมรบในฐานะทเปนวจตรศลป (F ine Ar ts ) จนกระทงศลปะทองถนถกจดแสดงในพพธภณฑศลปะและแกลเลอรศลปะรวมสมย และตวศลปนเองกยงไดรบการยอมรบจากรฐดวย อาท การยกยองใหเปนศลปนแหงชาต16 ผลงานศลปะในรปแบบนกไดกลายเปนผลงานศลปะทกลบไดรบการยอมรบในฐานะทเปนวจตรศลป (Fine Arts) จนกระทงศลปะทองถนถกจดแสดงในพพธภณฑศลปะและแกลเลอรศลปะรวมสมย และตวศลปนเองกยงไดรบการยอมรบจากรฐดวย อาท การยกยองใหเปนศลปนแหงชาต17 เปนตน รางวลทพวกเขาไดรบนน ลวนแสดงใหเหนถงความโดดเดนของผลงาน และการไดรบการยอมรบในแวดวงศลปะ18 รางวลจากการประกวดแสดงใหเหนวาผลงานศลปะทแสดงออกถงความเปนทองถนสามารถไดรบการยอมรบมากขน การประกวดเปนเสมอนเครองมอของปฏบตการทางอานาจททาใหความรทางศลปะแพรกระจายไปทวแวดวงศลปะไทยดวย กลาวคอ มาตรฐานทางศลปะทถกสรางขนจากมหาวทยาลยศลปากร ไมวาจะเปนรปแบบ วธการ ตลอดจนการตดสนทใชในการประกวดศลปะลวนแลว แตสะทอนใหเหนถงการครอบงาทางความคดอดมการณและมาตรฐานทางศลปะทไมเพยงแคใชเปนมาตรฐานภายในมหาวทยาลยศลปากรเอง หากแตยงกลายเปนมาตรฐานทใชกนในโลกศลปะไทยซงทาใหรางวลทงเปนเครองยนยนทงความสามารถของศลปนและเปนคณคาทางสนทรยศาสตรหรอความงามในผลงานศลปะอกดวย นอกจากน ความสาเรจจากการประกวดยงสะทอนใหเหนวา “ความเปนทองถน” ไดกลายเปนสวนหนงของอตลกษณในการทางานศลปะททาใหศลปนแตกตางคนอน ซงถอวากลายเปนจดขายสาคญของอานาจในการผลตและการตลาด โดยเฉพาะอยางยงในชวงตนทศวรรษท 2500 ตลาดการคาศลปะรปแบบประเพณไดรบความนยมอยางมาก เนองจากความตองการในการใชในการตกแตงโรงแรมหรอ บนฝาผนงอาคาร ในแงนจงเปนสงสะทอนใหเหนวา “ศลปะลานนา” สามารถเขาสตลาดศลปะชนสง (High-End Art) ไดดวยการช “ความเปนทองถน” ขนมาเปนสาคญ

204 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย ถาพจารณาจากผลงานจตรกรรมไทยรวมสมยของศลปนภาคเหนอ สามารถสรปเนอหา19 ทปรากฏในการสรางสรรคไดออกเปน 2 แนวทาง แนวทางแรก ไดแก เนอหาทเกยวของกบคต ความเชอ ความศรทธาในพระพทธศาสนา20 แนวทางทสอง ไดแก การนาเสนอมมมองแสดงถงสภาพวถชวต, ความเปนอย, ประเพณ ความเชอของทองถน21 2 แนวทางนชใหเหนวาวตถทางวฒนธรรมทศลปนภาคเหนอใชในการแสดงออก สามารถแบงออกเปน

(1) จากประเพณวถชวตประจาวน อาท งานของประสงค ลอเมอง ในชดลานาอรหนต ระหวางป พ.ศ. 2530 ไดรบแรงบนดาลใจจากการจบปลาของชาวประมงพนบาน (ภาพท 3) งานของพรชย ใจมา ซงเปนภาพวถชวต ผคน ในงานประเพณ อาท ประเพณยเปง ประเพณปใหมเมอง (สงกรานต) และผลงานของอานนท ราชวงอนทรในชวง พ.ศ. 2550 แสดงออกถงภาพวถชวตของชาวลานนาทผกพนกบศาสนาพทธ อาท ภาพ “สงบ” (2550)

ภาพท 3 ประสงค ลอเมอง “ลขตสวรรค” (2530) เทคนคสอะครลค รางวลท 1 เหรยญทองจตรกรรมไทยแบบประเพณ จตรกรรมบวหลวงครงท 11

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 205

(2) จากความเชอทางพทธศาสนา ตลอดจนนทานปรมปรา ตานานในทองถนภาคเหนอ ไดแก ผลงานของ ลปกร มาแกว ไดแรงบนดาลใจจาก “ปปสา” หรอคมภรใบลานลานนา, งานของ วระศกด สสด “ตระกลผกะ” (2552) อนมทมาจากเรองผกะ ซงเปนผในตานานความเชอลานนา ตลอดจนงานศลปะแบบประเพณ เรองราวในพทธศาสนา พทธประวตแตใชเทคนควธการเขยนแบบศลปะลานนา อาท ผลงานของสระทน ตาตะนะ และลขต นสทนาการ (3) สถาปตยกรรมในทองถน อาท ผลงานของ ทรงเดช ทพยทอง ไดแรงบนดาลใจจากบานเรอน เจดย อโบสถ สถป วหารในวดลานนา อาท ภาพ “พระพทธบาท” (2546) “วดตนแหลง” (2549) “ธรรมศาลา” (2549) “วดดอย” (2551) งานของลขต นสทนาการ ทไดรบอทธพลจากลายปนปนทวดไหลหน จงหวดลาปาง (4) จตรกรรมฝาผนงวดในลานนา โดยเฉพาะจตรกรรมฝาผนงวดภมนทรและวดหนองบว จงหวดนานเปนแรงบนดาลใจใหกบศลปนหลายๆทาน อาท ภาพเขยนใบหนา “ปมาน - ยามาน” (2550) ของธงชย ศรสขประเสรฐ ภาพ “หญงสาวกบชายหญงในอดต” (2548) ของวระศกด สสด

วตถทางวฒนธรรมทศลปนหยบเลอกเอามาแสดงออกในงานจตรกรรม ไมเพยงแตบงบอกถงตวตนของศลปน แตยงกลายเปนภาพตวแทนของวฒนธรรม “ลานนา” หรอทเรยกวา “กลนอายของวฒนธรรมภาคเหนอ” ทปรากฏในงานจตรกรรมไทยรวมสมยดวย ประเดนทนาสนใจ คอ วตถทางวฒนธรรมทศลปนกลมนหยบเลอกมาแสดงออกลวนแตเกยวของกบประเพณวถชวตทสามารถเหนในชวตประจาวนและเปนสงทสะทอนใหเหนถงมมมองของศลปนในฐานะทเปนลานนาทมตอวฒนธรรมลานนา โดยศลปนนามาใชเพอตอบสนองถงจนตนาการและความรสกทพวกเขามตอวฒนธรรมพนถนของตน อาจกลาวไดวา จนตนากรรมของศลปนลานนาทมตอวฒนธรรมลานนาคอ “ความเปนชนบทลานนา” ทงดงาม เรยบงาย บรสทธ โดยแสดงออกผานรปทรงของวตถทางวฒนธรรมลานนา ไมวาจะเปนรปทรงของสถาปตยกรรมพนถน รปทรงของตวบคคลทไดรบอทธพลมาจากภาพจตรกรรมฝาผนงทพบในลานนาซงมลกษณะทางศลปะเฉพาะถนทแตกตางไปจากศลปะในรปแบบอน ๆ (ภาพท 4)

206 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

นอกเหนอจากนน ประเดนทนาสนใจอกประการหนง คอ นบตงแตป 2530 เปนตนมา ผเขยนพบวามการตงชอในงานแสดงนทรรศการศลปะ โดยเฉพาะอยางยงทจดขนทกรงเทพฯ เพอสะทอนถงทมา รากเหงาของพวกเขาเอง อาท นทรรศการ “ไต หรภญชย” โดยประสงค ลอเมอง ณ หอศลปศลปะ พระศร (2531) นทรรศการศลปกรรม “สรวยศลป ศลปนเหนอ” ณ ศนยศลปะ PCC (2549) นทรรศการ “กาวทสสสายทาง สลาลานนา” ณ แกลเลอร เอน (2551) นทรรศการ “The North Faith” โดย 9 ศลปนไทย ณ Number1 (2552) เปนตน ภาษาทใชในการตงชอนทรรศการเหลานมทงใชภาษาคาเมองหรอภาษาเหนอ โดยทไมตองเปนภาษาภาคกลาง ดงคาวา ”สลา” “ไต” และการใชคาเพอสอถงภาคเหนอโดยตรงวาเปนศลปนจากภาคเหนอ การใชภาษาเหลานลวนสะทอนใหเหนถงการยอมรบวฒนธรรมลานนาและศลปนเองกมความภาคภมใจทแสดงออกถงรากเหงาของพวกเขาเอง นอกจากภาษาทใชในการตงชอนทรรศการแลว ศลปนบางคนยงใชภาษา “คาเมอง” ในการตงชอภาพผลงานจตรกรรมของตนเอง โดยเฉพาะอยางยงพรชย ใจมาทมกใช “คาเมอง” เปนชอภาพ โดยทไมแปลความหมายเปนภาษากลาง อาท ภาพ “ปอยหนอย” (2537) หลองขาว (2542) ตบ (2542) กาดนด (2552) เปนตน จงเหนไดวาการกลาวถงตวตนและงานจตรกรรมของศลปนลานนานน เชอมโยงไปกบทองถนลานนา ขณะเดยวกนกแสดงใหเหนวาสงคมหรอโลกศลปะของไทยกยอมรบ “ความเปนลานนา” วาเปนสวนหนงของศลปะไทย “ความเปนลานนา” สามารถดารงอยในงานจตรกรรมไทยรวมสมยดวยจนตนาการของศลปน กลาวคอ จนตนาการทศลปนไดถายทอดลงในงานจตรกรรมเหลาน มสวนในการผลตซา “อตลกษณลานนา” โดยเฉพาะอยางยงภาพลกษณของเมองเหนอ ในฐานะ “ชมชนทมวฒนธรรมแปลก ๆ” (e x o t i c ) ผานมมมองของนกทองเทยวตางถน ดงจะเหนไดจากผลงานจตรกรรมของศลปนภาคเหนอ ไมวาจะเปนภาพชด “ชาวบาน” ของ ประสงค ลอเมอง ทมรปทรง ลกษณะแปลกตาไปกวาศลปะภาคกลาง ผลงานของ ทรงเดช ทพยทอง ทแมจะไมมตวบคคลอยในผลงานเลยแตการจดวางสถาปตยกรรมในลานนา ดวยบรรยากาศและโทนส ทาใหเกดความสขสงบ และงานของ พรชย ใจมา ทเลาเรองวถชวตแบบพนบาน/ชนบทไดอยางมชวตชวา มแตรอมยม ผคนชวยกนทางานอยางมความสข (ภาพท 5)

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 207

ภาพท 4 อานนท ราชวงอนทร “สงบ” (2542) เทคนคสอะครลค รางวลท 1 เหรยญทอง จตรกรรมแนวไทยประเพณ จตรกรรมบวหลวง ครงท 23

ภาพท 5 พรชย ใจมา “ยเปง” (2551) เทคนคสอะครลค ขนาด 200x250 ซม.

208 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ภาพเหลานมไดสะทอนภาพของลานนาทงหมด หากแตหยบเลอกนาเสนอความเปนลานนาในบางแงมมและบางพนท โดยผลงานเหลานสวนมากเลอกกลาวถง “ความเปนลานนา” เฉพาะในแงด ไมคอยหยบเอาปญหาทางสงคมในภาคเหนอขนมาเปนเนอหาในงานอาท ปญหาสทธความเปนพลเมองของชาวเขาและกลมชาตพนธตาง ๆ โสเภณ ยาเสพยตด เปนตน มเพยงผลงานบางชน เชน ผลงานของ วระศกด สสด ทแสดงออกถงผหญงลานนาทถกลวงละเมดทางเพศ ซงเปนปญหาใหญปญหาหนงของภาคเหนอ ภาพลกษณผหญงลานนาทวระศกดนาเสนอนน โทนสของภาพมกจะเนนทสขาวดาเปนหลก เพอสะทอนอารมณความรสกสะเทอนใจ อาท “ดอกไมรวง” (2546) “แมญง” (2548) ซงเปนภาพทตางไปจากภาพผหญงลานนา ทถกสรางโดยศลปนภาคเหนอคนอน ๆ ทมกจะเขยนภาพใหผหญงลานนาอยในบรรยากาศทงดงาม มโทนสสดใส22

การทศลปนแสดงออกถง “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย ทงจากเนอหาในภาพ จากภาษาทใชในการตงชอภาพหรอตงชอนทรรศการ ทาใหเหนวาตวตนของศลปนกบความเปนลานนานนเปนอนหนงอนเดยวกน เมอกลาวถงตวตนของศลปนกจะกลาวถงรากเหงาของศลปนนนคอ “ความเปนลานนา” ในเวลาเดยวกน ฉะนนงานจตรกรรมของศลปนลานนาในรปแบบนจงไมสามารถดารงอยไดหากปราศจากวฒนธรรมลานนา ผลงานจตรกรรมจงเปนสวนหนงของผลตผลทางวฒนธรรมแบบหนง (Cultural Production) (Myers 1995,61) งานจตรกรรมไทยรวมสมยของศลปนคนลานนาจงเปนสงทเกดขนมาจากการเปนภาพตวแทนของ “วฒนธรรมลานนา” ทเกดขนในบรบทหนง

สรป สถานภาพของศลปะลานนาภายใตรฐชาตไทย มการปรบเปลยนไปตามบรบททางการเมองทเปลยนแปลงไปในแตละยคสมย จากความเปนคนอนสการเปนสวนหนงของรฐชาตและกลายเปนศลปะพนถนภายใตศลปะของรฐชาตและของชนชนนาไทย และยงไดรบการสงเสรมจากรฐ เพอเปนสวนหนงในการเพมรายไดจากการทองเทยวในภาคเหนอมาตงแตในอดตจนถงปจจบน

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 209

“ภาพและตวบท” ของลานนาทถกผลตขน จากกลมศลปนทนยามตนเองวาเปนศลปน คนลานนา ซงถอวาเปนคนในวฒนธรรม นาเสนอ “ภาพ” ของความเปนลานนาทสอดคลองกบภาพและตวบทความเปนลานนาทถกสรางผานสอตางๆ สงทนาสนใจคอผลงานศลปะทถกสรางขนโดยศลปนกลมนกไดรบการยอมรบจากรฐ การใชแรงบนดาลใจ (m o t i f ) จากวฒนธรรมทองถน “ลานนา” ไดรบการสนบสนนจากรฐ ทพยายามสรางความเปนชาตพนธของชาตจากอดตอนรงเรอง การไดรบการสนบสนนจากรฐ อนกลาวไดวาหมายถงการทภาพวฒนธรรมลานนาในงานจตรกรรมไทยรวมสมยสวนมากมลกษณะตรงกบภาพลกษณความเปนลานนาทถกสรางขนโดยรฐ แสดงถงการครอบงาทางความคดอดมการณทมตอ “ความเปนลานนา” ทสงผลตอการจากดจนตนาการทมตอความเปนลานนา สรางความชอบธรรม เปนภาพหลกทมบทบาทสาคญ ขณะเดยวกนกเบยดบง ความเปนลานนาในรปแบบอน ๆ ออกไป ดงนน จงกลาวไดอกวาความเปนตวตน และอตลกษณทางศลปะของศลปนเปนดงภาพตวแทนของวาทกรรมตาง ๆ ทถกสรางขนมา ผลงานจตรกรรมของศลปนจงเปนภาพตวแทนของวฒนธรรมลานนาทถกสรางขนในบรบทหนง ความหมายของงานจตรกรรมไทยไมไดถกควบคมโดยศลปนผสรางผลงานเทานน แตยงถกควบคมจากสนามทางวฒนธรรม เนองจากผลงานเหลานถกจดแสดง ขายตลอดจนไดรบรางวลรบรองจากรฐ จงเหนไดวาศลปนแสดงอตลกษณผานตวตนทงในระดบทองถน (local) และในระดบของความเปนชาต (nation) อยางไรกตาม ผเขยนพบวาการทศลปนลานนากลมนตระหนกถงอตลกษณของตนเอง จากพนถนของตนเอง สวนหนงไดรบอทธพลมาจากการเรยนการสอนศลปะจากภาควชาศลปไทย คณะจตรกรรม ประตมากรรม และภาพพมพ มหาวทยาลยศลปากร ทเนนใหนกศกษาศลปะคนหาอตลกษณทางศลปะของตนเองจากทมาของตนเอง ปรากฏการณดงกลาวเปนปฏกรยาทสอดคลองกบบรบททางสงคมวฒนธรรมไทยในชวงเวลานนกลาวคอ “กระแสทองถนนยม” อนหมายถง กระแสการใสใจความเปนทองถน การรอฟนอตลกษณทองถน ตลอดจนการนยามความเปนไทยจากทองถนทเกดขนในชวงทศวรรษท 2520 ซงแททจรงแลวไมไดเกดขนจากทองถนหรอเจาของวฒนธรรมแตเพยงอยางเดยว หากแตภาครฐและองคกรเอกชนเองกมสวนรวมในการนยาม รอฟนวฒนธรรม/อตลกษณทองถนอยางแพรหลาย กระทงกลาวไดวาสงผลใหศลปะและศลปนลานนารวมสมยเหลานไดรบการยอมรบใหเปนมาตรฐานหนงของวงการศลปะไทยและสรางอานาจครอบงาศลปะลานนารปแบบอน ๆ

210 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เชงอรรถ 1 บทความนพฒนามาจากสวนหนงของวทยานพนธของผเขยนเรอง “การสรางและตอรองความหมายของ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย” (2553) ซงทาการศกษาในชวงเดอนพฤษภาคม 2552 ถงเมษายน 2553

2 รปทรง ในความหมายทางศลปะ (Artistic Form) คอสวนทเปนรปทรงของศลปะ รปทรงเปนตวการสาคญทสอความหมายจากศลปนไปสผด หมายถง สงทมองเหนไดในทศนศลป โดยมองคประกอบ 2 สวนคอ สวนทเปนโครงสรางทางรป ไดแก เสน ส นาหนกออนแกของขาว-ดา, ทวาง และลกษณะพนผวกบสวนทเปนโครงสรางวตถ ไดแก วสดทใชในการสรางรป เชน ส ดนเหนยว หน ไม กระดาษ ผา เปนตน และเทคนคทใชกบวสดเหลานน เชน การระบาย การปน การสลก การแปะ การเชอมตอ เปนตน (ชลด 2541, 18, 209) 3 ศลปนกลมทศกษาในครงนเนนเฉพาะกลม “ศลปนลานนา” รนกลางจนถงรนใหม กลาวคอ ศลปนทเรมสรางผลงานในชวงทศวรรษ 2530 เปนตนมา ทไดรบการฝกฝนทางศลปะจากภาควชาศลปไทย คณะจตรกรรม ประตมากรรม และภาพพมพ มหาวทยาลยศลปากร ทสรางสรรคผลงานจตรกรรมไทยรวมสมย โดยไมไดหมายรวมถงศลปนลานนากลมอน ๆ ทอยในภาคเหนอ การทผเขยนใชคาวา “ศลปนลานนา” นนมาจากการนยามตนเองของศลปนกลมน อนหมายถงศลปน ผสรางสรรคงานศลปะทมพนเพเปน “คนลานนา” ทไดนาเอาวฒนธรรมจากทองถนของตนเองมาแสดงออกในผลงานจตรกรรม เพอประกอบสราง “ความเปนลานนา” ขนมา ดงจะเหนไดวาตวตนของศลปนกลมน ทงทถกนาเสนอผานมมมองของผอนและจากทศลปนนาเสนอตวตนของตนเอง มไดเปนตวตนของศลปนในฐานะปจเจกแตเพยงอยางเดยว แตพวกเขาไดนาพนเพของตนเองในฐานะทเกดและถนทเขาอาศยอยมาเปนสวนหนงในการนาเสนอตวตนของพวกเขา ซงสะทอนใหเหนจากเนอหาและรปแบบของผลงานศลปะ รวมไปถงภาพลกษณของศลปนทปรากฏตอบคคลอนทอยตางวฒนธรรม 4 อาท ผลงานศลปะแนวจดวาง (Insta l la t ion Ar t ) โดย ฤกษฤทธ ตรวานช ทนาเสนอผานกวยเตยวผดไทย ขนมจน แกงเขยวหวาน ผลงานของ สรสห กศลวงศ นาเสนอผานรานขายของโชหวย มวยไทย การนวดแผนไทย เชนเดยวกบ สาครนทร เครอออน

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 211

นาเสนอผลงานนาขาวขนบนไดแหงเมอง Kassel “Ripe Project: Village and Harvest Time” เชญชวนชาวเยอรมนไป “ลงแขก” ในงานนทรรศการศลปะนานาชาต Documenta ครงท 12 (2005) (พ.ศ. 2548) ทเมอง Kassel ประเทศเยอรมนน เปนตน 5 ทศนคตดานลบทมตอผหญงเหนอน รวมไปถงเจาดารารศมทถวายตวในราชสานกสยามกถกเรยกวา “ลาว” และตาหนกของพระองคกถกเรยกวา “ตาหนกลาว” อกดวย รวมถงการมขอหามมใหขาหลวงและขาราชการของรฐสยามมภรรยาเปนชาวพนเมอง (หจช. ร.5 ขอบงคบใหอานาจกบขางหลวงเมองเชยงใหมในความทเกยวเนองกบคนในบงคบองกฤษ. สารบาญสมดพเศษเลม 10 หนา 194-195 อางถงใน ภกดกล 2543, 38-39) 6 จดเดนสาคญของเพลงของจรล คอ มเนอรองและคารองเปนภาษาคาเมอง

ผสมผสานกบเสยงกตาร ซงเปนเครองดนตรตะวนตก ดงท ธเนศวร เจรญเมอง (2549: 189-

190) ไดอธบายลกษณะของจรลไววา “...เนอเพลง [ของจรล มโนเพชร] มอตลกษณ

(เกยวของกบคนเหนอ) เชน เพลงนอยใจยา ของกนบานเฮา ลกขาวนง ลองแมปง สาว

เชยงใหม...จรลเปนคนทมความภาคภมใจในความเปนคนเมองของตน เขาชอบพดภาษาคาเมอง

ในทกโอกาสทจะเปนได เขาพยายามแสดงใหเหนวาศลปวฒนธรรมทองถนนนมคณคา...ความ

ยงใหญของจรลอยทการนาเครองดนตรตะวนตก คอ กตาร และทวงทานองเพลงของตะวนตก

มาดดแปลงและใสคารองภาษาคาเมองลงไป...”

7 "ฟาดนเออนอมนาประทานนางจตลงมาเปนมงขวญเวยงพงค นวลอนงคเลอพก

ตรงามผองเยยเดอนเดนพราวไสวโอษฐอมพมพใจชวนใฝฝนมวายเนตรนางคม โฉมสมเปน

ขวญเมองโดยยงขอเทดเกยรตนางเลศหญงสวยจรงยงพศพรงพราย วบขบแสงดาวแพพายศร

ทองแหงองคนารายณนน อายขนงนงรามใครหนอปนนางโสภาสลางชางชวนใหพศทกยาม

เปนเทวเจาแหงความงามใครไหนมทามเทยบงามแหงสาวเชยงใหม สมเปนยอดพธคเวยง

สวรรค ผดผาดผองพรรณงามเฉดฉนไฉไล เจาจงเปนขวญคเวยงนครเชยงใหม ขออยาไป

หางไกลฝงใจชวนจนรนดร" (อางถงใน ภกดกล 2543, 122)

212 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

8 สะทอนใหเหนจากขอความภาษาองกฤษทวา “Northern Thailand, known for the last few centuries as Lanna, was until recently a quite independent political en-tity. The physical isolation of its valleys, hemmed in by forested ranges, kept it apart; a collection of small, self-governing principalities that developed their own culture, art and architecture. Lanna’s political independence ended in the late nine-teenth century when it was incorporated into Siam, but its cultural personality to this day remains distinct.” 9 สงทนาสนใจอกประการหนง คอ จดหมายเหตของหมอเดวด รชารดสน (Dr Richardson’s Mission to Siam 1829-1839) กมการกลาวถงผหญงไวคอนขางชนชมวา “สตรลานนานนผวขาวและสวย สตรและเดกในลานนานน งดงามเกอบเทยบเทาชาวยโรป ตาโตไมเหมอนคนจน เสยอยางเดยวจมกแบนเหมอนชาวพมา” (อางใน ธษณา 2553, 158) ภาพของผหญงในลกษณะน ยงไดรบการสนบสนนจากเจาดารารศม อาท การฟอนราทนมนวลเนบชา แตงกายดวยผาซน สวมเสอแขนกระบอกเขารป ขณะเดยวกนกมการพดถงวาเปนผหญงใจงาย/ไมรกนวลสงวนตว (ดเพมเตมในภกดกล 2543, 122) 10 ศลปะลานนา เดมนยมเรยกวาศลปะเชยงแสน เนองจากมการคนพบพระพทธรปแบบเชยงแสนเปนครงแรก ทอาเภอเชยงแสน จงหวดเชยงราย นกโบราณคดเรยกพระพทธรปทคนพบตามชออาเภอทพบและใชเปนชอเรยกศลปกรรมทพบในตามเมองตาง ๆ ในภาคเหนอวาศลปะเชยงแสน ปจจบนเปลยนมาเรยกวา “ศลปะลานนา” เนองจากศลปกรรมเหลานน มไดสรางขนทเมองเชยงแสนเพยงแหงเดยว หากแตสรางขนตามเมองตาง ๆ เฉพาะพระพทธรปเทานนทยงคงนยมเรยกวาแบบเชยงแสน (สภทรดศ 2506, 22-25; สนต 2536, 70) อยางไรกตามมการคนพบศลปะลานนาตงแตสมยกอนประวตศาสตร จนถงพทธศตวรรษท 14 สมยหรภญชย (ลาพน) และพทธศตวรรษท 21 ขนมา เรยกวา “ศลปะเชยงแสนหรอลานนา” (สนต 2534, 2536) 11 คาวา “modern” หรอ “สมยใหม” เปนคาทใชแทนศลปะตะวนตก การพดถงศลปะสมยใหม (Modern Art) หรอความเปนศลปะสมยใหมในเอเชยจงหมายถง “ศลปะทเขามาใหม” เนองจากการเขามามาพรอมกบอานาจของจกรวรรดนยม จงมนยถงความเหนอกวาหรอเจรญกวาของศลปะตะวนตกอยดวย

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 213

12 ศลป พระศร นาหลกสตร “ศลปะตามแบบหลกวชา” ของประเทศอตาลมาใชเปนหลกสตรในการศกษาศลปะในประเทศไทย หลกสตรของโรงเรยนเนนทความสามารถดานทางชางศลปและความสามารถในการสรางสรรคในระยะแรกใชเวลาเรยน 4 ป คอ เรยนชนเตรยมหนงปกอนแลวจงเรยนตออก 3 ป หลกสตรรบแบบอยางอะคาเดมในยโรป มทงวชาทฤษฎและวชาปฏบต วชาทฤษฎประกอบดวย หลกของแสงและเงา (Light and Shade) ซงเปนหลกเบองตนเกยวกบคาของแสงและนาหนก (c h i a r o s c u r o ) การวาดภาพทวทศน (landscapes) ประวตศาสตรศลป (History of Art) สนทรยศาสตร (aesthetic) แบบอยางศลปะ (S ty l e o f Ar t ) หลกทศนมต (pe rspec t i ve ) กายวภาคศาสตร (ana tomy ) องคประกอบและการออกแบบ (Composition and Design) ศลปะวจารณ (Critic Art) แบบลวดลาย (ornament) ทฤษฎส (Theory of Color) สถาปตยกรรมไทย (Thai Architecture) วชาปฏบตสาขา ประตมากรรมไดแก การปนแบบนนตา (Bas Relief, Basso-Relievo) การปนนนสง (Hight-Relief, Alto-Rilievo) และการปนลอยตว (Free-Standing) สาขาจตรกรรม ไดแก การวาดเสนดนสอ (Pencil Drawing) สนามน (Oil Color) และสฝน (Tempera Color) (ดารง 2535, 76) 13 หมายถง การทางานศลปะเพอศลปะในตวมนเอง ไมไดเปนศลปะทสรางขนเพอประโยชนใชสอย (Applied Art) และทาใหศลปนกลายเปนผทบคคลพเศษ เปนความสามารถของบคคลทนอยคนจะมได (Becker 1982, 15) การทางานศลปะแบบใหมนจงไมไดทาเพอรบใชศาสนาหรออยในบงคบของวงเจานาย แตเปนการทางานศลปะเพอตวศลปนเอง 14 คาวา “งานจตรกรรมไทยรวมสมย” ทใชในบทความนหมายถง “ความรวมสมย” ทแสดงถงมตของเวลา โดยหมายถงศลปะทถกสรางขนในยคปจจบน มไดใชในความหมายของรปแบบการทางานศลปะ 15 ผลงานศลปะทผสมผสานระหวางศลปะประเพณกบศลปะตะวนตกมชอเรยกในตาราประวตศาสตรศลปะตางกนไป อาท ศลปะไทยประยกต (วบลย 2548; สธ 2545) “ศลปะแบบประเพณสมยใหม” (วบลย 2548) “ศลปะประเพณนยมสมยใหม” (วรณ 2534) สวนในตาราประวตศาสตรศลปะในโลกภาษาองกฤษใชคาวา “Neotraditionalism/Neotradition/Art” (Fisher 1994; Clark 1998 และ Taylor 2004) ในขณะทกลมศลปนและอาจารยทคณะจตรกรรมฯ มกจะเรยกตามการประกวดจตรกรรมบวหลวงวา “ศลปะแบบประเพณไทย”

214 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

และ “ศลปนแนวประเพณ” John C l a r k ( 1998 , 84 -85 ) นกประวตศาสตรศลปะชาวออสเตรเลย เสนอวา Neotraditional Art ของไทยเกดขนในชวงทศวรรษท 1980 ถงทศวรรษท 1990 (2523 เปนตนมา) หลงจากทศลปนไทยไดไปปะทะกบศลปนตางประเทศ จงตองแสวงหา “ความเปนไทย” เพอแสดงออกถงอตลกษณของตน และยงไดใหความเหนตอรปแบบการประยกตศลปะตะวนตกมาใชในศลปะไทย ในชวงกอนหนานวาเกดขนจากแรงผลกดนของศลป พระศรทสงเสรมใหมการใชความเปนไทยเปนแรงบนดาลใจใน การสรางสรรคผลงาน โดยมไดตระหนกถงวาทกรรมของคาวา “ประเพณ” ดงทกลาวขางตน ลกษณะของศลปะในรปแบบนยงพบทประเทศญปน, ฟลปปนส (Clark 1998), อนโดนเซย (Fisher 1994; George 1998) และเวยดนาม (Taylor 2004) 16 ศลปนแหงชาต เปนการยกยองเชดชเกยรตศลปนทมลาดบสงสดจากรฐ โดยคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต รเรมตงแตป 2527 เปนตนมา ปจจบนมศลปนลานนา 4 ทานทไดรบยกยองใหเปนศลปนแหงชาต ไดแก ทว นนทขวาง (2533) อนสนธ วงศสาม (2542) ดารง วงศอปราช (2542) ถวลย ดชน (2544) 17 ประสงค ลอเมอง ป 2530 ไดรบรางวลเหรยญเงน จากงานศลปกรรมแหงชาตและรางวลท 1 จากจตรกรรมบวหลวง ในป 2531 ไดรบรางวลเหรยญทอง จากงานศลปกรรมแหงชาต ธงชย ศรสขประเสรฐ ไดรบรางวลรางวลท 1 จากการประกวดจตรกรรมบวหลวงในป 2533 และท 2 จากเวทเดยวกนในปตอมา (2534) พรชย ใจมา ไดรบรางวลเหรยญทองบวหลวง จตรกรรมแบบไทยประเพณในการประกวดจตรกรรมบวหลวงตดตอกนสามปตงแตป 2536–2538 3 รางวลยอดเยยมพกนทอง จากการประกวดศลปกรรมเทดพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เนองในวโรกาสฉลองสรราชสมบตครบ 50 โดยธนาคารกสกรไทย จากด (2539) และรางวลศลปาธร สาขาทศนศลป โดยกระทรวงวฒนธรรม (2548) (รายละเอยดเพมเตมโปรดด กษมาพร 2553, 243-246) 18 ศลปวฒนธรรมภาคเหนอยงเปนแรงบนดาลใจในการสรางสรรคงานจตรกรรมไทยรวมสมยใหแกศลปนหลาย ๆ ทาน แมวาจะไมมพนเพอยในภาคเหนอ อาท แรงบนดาลใจจากจตรกรรมฝาผนงวดภมนทร จงหวดนาน โดย อวบ สาณะเสน ในผลงานสนามนชดชวงป 2528-2530 ผลงานในชดวรรณคดของจกรพนธ โปษยกฤต ในภาพ “พระเพอนพระแพง”

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 215

จากวรรณคด ผลงานในชดวรรณคดของจกรพนธ โปษยกฤต ในภาพ “พระเพอนพระแพง” จากวรรณคด เรองลลตพระลอ ซงมฉากหลงบรรยายถงบานเมองในภาคเหนอ ผลงานสรสทธ เสาวคง (ตงแตป 2526 เปนตนมา) ยงไดรบรางวลจากประกวดจตรกรรมบวหลวงและจากการประกวดศลปกรรมแหงชาตหลายครง อาท “ความสงบ” (2524) 19 เนอหา หมายถง ความหมายของงานศลปะทแสดงออกผานรปทรงทางศลปะ (Artistic Form) เนอหาอาจจะแบงได 2 ประเภทคอ เนอหาภายในจะใหสนทรยภาพแกผด เปนอารมณศลปะทบรสทธ เปนลกษณะจตวสยของศลปน เปนบคลกภาพหรอรปแบบการแสดงออกของศลปน สวนเนอหาภายนอก มอยในศลปะแบบรปธรรมทมเรอง เชน คน สตว สงของ วตถ (ชลด 2542, 22-23) 20 ศลปนทสรางสรรคในแนวทางน ไดแก ถวลย ดชน, เฉลมชย โฆษตพพฒน, ธงชย ศรสขประเสรฐ, ทรงเดช ทพยทอง, สรทน ตาตะนะ และ ลขต นสทนาการ โดยแสดงผานเนอหาทแตกตางกน ผลงานของถวลย, เฉลมชย และ ธงชย เนนทคตทางพทธพจน อาท การหลดพน วฏฏสงสาร เปนตน 21 ศลปนทสรางผลงานในแนวทางน ไดแก ดารง วงศอปราช, อนธสน วงศสาม, ประพนธ ศรสตา, ประสงค ลอเมอง, พรชย ใจมา, อานนท ราชวงอนทร และ วระศกด สสด โดยแสดงออกผานรปทรงตาง ๆ อาท สถาปตยกรรมทอยอาศย เชน ภาพหมบานชาวประมงของ ดารง วงศอปราช สภาพวถชวต อาท ภาพลขตสวรรค ของ ประสงค ลอเมอง ทไดรบแรงบนดาลใจมาจากชาวประมงพนบาน ภาพเกบเกยวของ พรชย ใจมา เปนตน 22 การทศลปนแสดงออกถง “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย ทงจากเนอหาในภาพ จากภาษาทใชในการตงชอภาพหรอตงชอนทรรศการ ทาใหเหนวาตวตนของศลปนกบความเปนลานนานนเปนอนหนงอนเดยวกน เมอกลาวถงตวตนของศลปนกจะกลาวถงรากเหงาของศลปนนนคอ “ความเปนลานนา” ในเวลาเดยวกน ฉะนนงานจตรกรรมของศลปนลานนาในรปแบบนจงไมสามารถดารงอยไดหากปราศจากวฒนธรรมลานนา ผลงานจตรกรรมจงเปนสวนหนงของผลตผลทางวฒนธรรมแบบหนง (Cultural Production) (Myers 1995,61) งานจตรกรรมไทยรวมสมยของศลปนคนลานนาจงเปนสงทเกดขนมาจากการเปนภาพตวแทนของ “วฒนธรรมลานนา” ทเกดขนในบรบทหนง

216 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บรรณานกรม หนงสอภาษาไทย ชลด นมเสมอ. 2542. องคประกอบของศลปะ. กรงเทพฯ:ไทยวฒนาพาณชย. ธเนศวร เจรญเมอง. 2552. คนเมอง: ประวตศาสตรลานนาสมยใหม (พ.ศ.2317-2552). กรงเทพฯ: โรง พมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. _______________. 2536. มาจากลานนา. กรงเทพฯ: ผจดการ. ธษณา วรเกยรตสนทร. เอกสารลาดบท 25 จดหมายเหตของหมอเดวด รชารดสน: ภาพสะทอน ความสมพนธระหวางลานนา องกฤษ สยาม และพมา ใน 100 เอกสารสาคญ สรรพสาระ ประวตศาสตรไทย ลาดบท 3 (วรรณคดและเอกสารตะวนตก). วนย พงศศรเพยร. บรรณาธการ. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.).

ภาณพงษ เลาหสม. 2541. จตรกรรมฝาผนงลานนา. กรงเทพฯ: เมองโบราณ. ภกดกล รตนา. 2543. ภาพลกษณ ผหญงเหนอ ตงแตปลายพทธศตวรรษท 25 ถงตนพทธศตวรรษท 26. เชยงใหม: บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม. วบลย ลสวรรณ. 2535. ศลปหตถกรรมพนบาน. กรงเทพฯ: บานหนงสอ. ____________. 2546. ศลปะชาวบาน Folk Art. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: อมรนทรฯ. ____________. 2548. ศลปะในประเทศไทย จากศลปะโบราณในสยาม ถงศลปะสมยใหม. กรงเทพฯ: ศนย หนงสอลาดพราว. วรณ ตงเจรญ. 2534. ศลปะสมยใหมในประเทศไทย. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร. วฒนะ วฒนาพนธ และคณะ. 2543. ศลปะพนบานลานนา: การเปลยนแปลงเพอการดารงอย (Lanna Folk Arts: Adaptation Through Changing times). เชยงใหม: Within Design.

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 217

สายชล สตยานรกษ. 2551. ประวตศาสตรสราง “ความเปนไทย” กระแสหลก. ใน จนตนาการความเปน ไทย. กฤตยา อาชวนจกล และคณะ. นครปฐม: สถาบนวจยประชากรและสงคมและศนยศกษาและ พฒนาสนตวธ มหาวทยาลยมหดล. สธ คณาวชยานนท. 2545. จากสยามเกา สไทยใหม : วาดวยความพลกผนของศลปะจากประเพณสสมยใหม และรวมสมย. กรงเทพฯ :อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง.

สภทรดศ ดศกล. 2506. ศลปในประเทศไทย. พมพครงท 8. พระนคร: มหาวทยาลยธรรมศาสตร. สน ศรมาตรง. 2526. โครงสรางจตรกรรมฝาผนงลานนา. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากรและมลนธ โตโยตาประเทศไทย.

สนต เลกสขม. 2534. ศลปะเชยงแสน (ลานนา) และศลปะสโขทย. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยศลปากร. ___________. 2536. ศลปะภาคเหนอ: หรภญชย-ลานนา. กรงเทพฯ: เมองโบราณ.

วทยานพนธ กษมาพร แสงสระธรรม. 2553. การสรางและตอรองความหมายของ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรม ไทยรวมสมย. วทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต, สาขามานษยวทยา คณะสงคม วทยาและมานษยวทยา, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

เตอนใจ ไชยศลป. 2536. ลานนาในการรบรของชนชนปกครองสยาม พ.ศ.2437-2476. วทยานพนธปรญญา โท สาขาประวตศาสตร คณะศลปศาสตร, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

สดแดน วสทธลกษณ. 2534. ความเปลยนแปลงของการผลตผาพนเมอง ชมชนบานหาดเสยว อ.ศรสชนาลย จ.สโขทย. วทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต, สาขาวชามานษยวทยา คณะสงคม วทยาและมานษยวทยา, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

อรด อนทรคง. 2552. กลองสะบดชย: จนตกรรมอตลกษณลานนาของคนเมองเชยงใหม.วทยานพนธสงคม วทยาและมานษยวทยามหาบณฑต สาขามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

218 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

หนงสอภาษาองกฤษ Cate, Sandra. 2003. Making Merit, Making Art: A Thai Temple in Wimbledon. Honolulu Hawai‘i: University of Hawai‘i Press. Cummings, Joe. 2006. Lanna Renaissance. Chiang Mai: Dhara Dhevi Hotel. Clark, John. 1993. Modernity in Asian. Australia: Wild Peony. __________. 1998. Modern Asian Art. Honolulu Hawai‘i: University of Hawai‘i Press. Fisher, Joseph. 1994. The Folk Art of Java. Singapore: Oxford University Press. Freeman, Michael. 2001. Lanna: Thailand’s Northern Kingdom. Bangkok: River Books. George, Kenneth M. 1998. Designs on Indonesia's Muslim Communities. Journal of Asian Studies 57 (3), 693-713.

Marcus, George E. and Myers, Fred R., editors. 1995. The Traffic in Culture: Refiguring Art and Anthropology. Berkeley: University of California Press. Myers, Fred R. 1995. Representing Culture: The Production of Discourse(s) for Aboriginal Acrylic Paintings. In Marcus, George E. and Myers, Fred R. editors. The Traffic in Culture: Refiguring Art and Anthropology. Berkeley: University of California Press.

Phillips, Herbert P. 1992. The Integrative Art of Modern Thailand. Berkley: Lowe Museum of Anthropology. Pink, Sarah. 2001. Doing Visual Ethnography: Images, Media and Representation in Research. London: SAGE.

การเมองของการนาเสนอภาพ “ความเปนลานนา” ในงานจตรกรรมไทยรวมสมย | 219

Poshyananda, Apinan. 1992. Modern Art in Thailand Nineteenth and Twentieth Centuries. Singapore: Oxford University Press.

Taylor, Nora Annesley. 2004. Painters in Hanoi: An Ethnography of Vietnamese Art. Honolulu Hawai‘i: University of Hawai‘i Press.

การประกอบสรางความเชอ เรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” กบอตลกษณและวถชวตของคนเขมรพลดถน ศภวด มนตเนรมตร

222 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ

บทความนตองการนาเสนอการประกอบสรางความทรงจาทางสงคมเกยวกบ “เจาแมทบทมคลองใหญ” ของผคนในอาเภอคลองใหญ จงหวดตราด ซงสงผลตอการดารงชวตของคนเขมรพลดถนทหลบหนการปกครองของ “ระบบเขมรแดง” เขามาอาศยอยในอาเภอคลองใหญ จงหวดตราด โดยธรรมเนยมประเพณทปฏบตเพอเคารพบชา “เจาแมทบทมคลองใหญ” นน นอกจากจะตอกยาถงความศกดสทธและความเปนสมาชกในชมชนเดยวกนของคนในอาเภอคลองใหญแลว ยงเปนสงทชวยใหคนเขมรพลดถนสามารถอยในประเทศไทยไดอยางมนคงโดยการนยาม “ความเปนคนไทย” ใหกบตนเองผานการเปนสวนหนงกบชมชนดวยการเคารพบชา “เจาแมทบทมคลองใหญ” คาสาคญ

ความทรงจา, ความทรงจาทางสงคม, เขมรพลดถน, เจาแมทบทม, วถชวต

การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” | 223

Abstract This article aims to demonstrate the practices of Khmer Diaspora by

applying the concept of “remembering as a socially constructed process”. The author explains that after Khmer Diaspora fled to Thailand during the Red Khmer regime and resettled in Klong Yai District, Trat Province, they have been involved in spiritual practices, ceremonies, and celebrations, which are organized by the local people. They also accept the local beliefs and worship “Jao Mae Tap Tim Klong Yai” or Tap Tim Goddess. According to the local people, “Jao Mae Tap Tim Klong Yai” is the highly sacred goddess in this area because they believe that the goddess can protect their lives. Khmer Diaspora, therefore, attend the ritual practices with local people to define their identities as “Thai” and “Thainess”. By applying and constructing the belief on Jao Mae Tap Tim Klong Yai”, Khmer Dias-pora define themselves as part of local community in Thailand and that will en-able them to survive in their last resort.

Keywords

memory, Social Memory, Khmer Diaspora, Jao Mae Tap Tim, The Way of Life

224 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เกรนนา อาจจะเรยกบทความนไดวาเปน “ควนหลง” จากวทยานพนธเรอง ชวตและการตอสของเขมรพลดถน1 ทศกษาเรองราวชวตคนเขมรทจากดนแดนมาตภมของตนมาตงรกรากอยในอาเภอคลองใหญ จงหวดตราด เมอคนเขมรพลดถนตดสนใจอาศยอยในดนแดนพกพงแหงนอยางถาวร พวกเขา /เธอ จงตองพยายามปรบเปลยนวถชวตของตนใหสามารถอาศยอยในดนแดนแหงน บทความฉบบนนาเสนอเงอนไขความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” สงศกดสทธประจาอาเภอคลองใหญซงเปนเงอนไขหนงทมผลตอการปรบเปลยนวถชวตของคนเขมรพลดถน ความทรงจารวมทถกประกอบสรางขนไดทาให “เจาแมทบทมคลองใหญ” กลายเปนแหลงยดเหนยวจตใจทสาคญของผคนในอาเภอคลองใหญอนรวมถงสมาชกใหมในชมชนอยางคนเขมรพลดถน ประเพณ และพธกรรมทตอกยาความศกดสทธของเจาแมไดเขาไปเปนสวนหนงในวถชวตประจาวนของคนเขมรพลดถนและชวยทาใหคนเขมรพลดถนกลมกลนหรอคลายคลงไปกบผคนในชมชน ซงจะสงผลใหคนเขมรพลดถนสามารถดารงชวตอยในอาเภอคลองใหญไดอยางมนคงมากขน โดยใชแนวคดความทรงจาทางสงคม (Social Memory) ของ Shigeharu Tanabe and Charles F. Keyes (2002) และแนวคดคนพลดถน (diaspora) ของ Steven Vertovec and Robin Cohen (1999) ในการทาความเขาใจคาบอกเลา (Oral History) เรองราวชวตของคนเขมรพลดถน 13 คน

การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” | 225

สาหรบเนอหาในบทความนแบงออกเปน 2 สวน คอ 1) ประวตศาสตรศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญ 2) การผลตซาความเชอ “เจาแมทบทมคลองใหญ” กบวถชวตและ อตลกษณทางชาตพนธของคนเขมรพลดถน

1. ประวตศาสตรศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญ 1.1 “เจาแมทบทม” ความเชอของผคนใกลนท พระมารดาผศกดสทธ, เทพเจาแหงลานา, พระสมทรเทว, เจาแมไขมก, แมยานางเรอ,พระธดาแหงเจามงกร, เจาแมกวนอมแหงทะเลใต, เจาแมแหงความเมตตา, มาจ, หงหยน, เหมยวเหลง, ฮกอว, ผาจ, เซงกา, เทยนเฟย, เจาแมทบทม, Matzu, A-Ma, Goddess of the Sea, Tian Fei, Tian Hou, Tin Hou, Tian Shang Sheng Mu ชอเหลานลวนแลวแตหมายถงเทพธดาศกดสทธทคนเชอสายจนทอาศยอยแถบชายทะเลและแถบแมนานบถอ การเรยกชอในแตละทองทนนไมเหมอนกนจงทาใหมหลากหลายชอ (http://www.somboon.info/wizContent.asp?wizConID=87&txtmMenu _ID=7เจาทบทม (มาจ)) และยงมตานานความเชอแตกตางกนออกไป

ชาวไตหวน จนฮกเกยนจะเรยกเทพธดาศกดสทธวาเจาแมทบทม โดยเชอวาเปนเจาแมสวรรคองคหนงทชอ "มาจ" หรอมนามเปนทางการวา "เทยนซางเซงหม" (เจาแมทบทม) ถอวาเปนเจาแมสวรรคอนดบสอง รองจากเจาแมกวนอม (http://nu2000 3.9.forumer.com/a/ _post735.html) สวนชาวจนไหหลาเชอวาเจาแมทบทมคอเทพธดาแหงทองทะเลทคมครองผเดนทางทางเรอ โดยเรยกวา “จยบวยเนยว” แปลวา “เจาแมชายนา” ซงเปนทเคารพบชาในหมชาวเรอชาวประมง (http://th.wikipedia.org/wiki/ศาลเจาแมทบทม) บางกกลาววาเทพเจาทางนาทชวยปกปองคมครองอนตรายนามาซงความสงบรมเยนคอ เทยนโหวเตงหมายหรอเจาแมสวรรค สวนเจาแมทบทม หรอตยบวยเตงเหนยง บางกเชอวาเปนเทพเจาผมกตตศพทแหงความเมตตาอนยงใหญทชาวจนไหหลาใหความนบถอสงสด ซงเมอขอพรอนใดแลวยอมไดดงปรารถนา และชวยใหเปนทรกของผพบเหน (http://www.phuketvegetarian.com/borad/data/2/0505-1.html) แมวาจะเปนเทพสตรคนละองค แตตางกมาจากคตความเชอเดยวกนนนกคอ เปนเทพทคมครองผเดนทางทางเรอและเปนเทพทมกมอยในความเชอของมนษยชาตทกกลมสงคมทอยใกลทะเล (http://www.oknation.net/blog/print. php?id=180940)

226 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

อาเภอคลองใหญ จงหวดตราด มพนทตดตอกบทะเลเปนแนวยาว มความอดมสมบรณของทรพยากรทางทะเลบวกกบการมพนดนเพยงเลกนอยทอยระหวางเทอกเขาและทะเลททอดยาวจากเหนอสใต อาชพประมงจงเปนอาชพหลกของคนในพนทแหงนและเปนแหลงสงออกผลตภณฑทางทะเลแหลงสาคญของจงหวดตราด การอยอาศยใกลทะเลทาใหผคนในอาเภอคลองใหญมความหวาดกลวตอภยธรรมชาตในทองทะเล และตางกตองการสงยดเหนยวจตใจ โดยเฉพาะชวงประมาณ 40 ปทผานมา คนเชอสายจนไดเขามาทาการคาขายในบรเวณชมชนปลาใหญ ทเปนทาเรอสาคญในการขนสงและคาขายของอาเภอคลองใหญ (สมภาษณลงเรอ2 วนท 12 มกราคม 2552) จงเปนสวนหนงทชวยใหความเชอเรอง “เจาแม” ทชวยปกปกรกษาจากภยอนตรายจากทะเล เขามามบทบาทกบผคนในทองถน 1.2 ประวตและความเชอ “เจาแมคลองใหญ” และ “เจาแมทบทม” ประมาณ 100 ปลวงมา เจาแมคลองใหญ (เจาแมทบทม) ไดลอยนามาในทะเลหนาอาวทะเลคลองใหญ ลอยมาตดโปะจบปลาของนายปกตอก แซโหงว โดยมนายปกตก แซล ไดรวมอยดวย ทง 2 ทานไดอญเชญเจาแมคลองใหญ ซงเปนไมแกนจนทรแกะสลกเปนรปผหญงขนจากทะเล และสรางศาลใหเปนทประทบของเจาแม (ปายประวตศาลเจาแมทบทมคลองใหญ) บรเวณชมชนปลาใหญ3 ตอมามชาวจนแตจวจากโพนทะเลกลมหนงมชอวา “คณะโปยจาย” มอาชพรบ – สงสนคาจากเรอเมลขนสง ซงลาเรอดงกลาวรบขนสงสนคาจากกรงเทพฯ ถงอาเภอคลองใหญ ซงในสมยนนการคมนาคมยงไมสะดวก ยงไมมถนนลาดยางเชอมตอระหวางจงหวดตราดกบอาเภอคลองใหญ จงทาใหการขนสงสนคาตางๆ ในสมยกอนนนตองใชเรอเปนพาหนะ โดยเฉพาะเมอเวลารบ – สงสนคาจากอาเภอคลองใหญไปสเมองทาตางๆ จาเปนตองใชเรอโปะทไมมเครองยนตและใชไมคาถอเรอเขา - ออกในลาคลองทเรยกวา “คลองใหญ” ซงเปนลาคลองทเชอมตอกบทะเลอาวไทย ชาวจน “คณะโปยจาย” ไดทาการบรณะและปฏสงขรณศาลเจาแมคลองใหญเดมทงหมดอก 3 ครง ครงท 3 ในป พ.ศ. 2530 ตอมามการจดตงคณะกรรมการศาลเจาแมฯ เพอเขามาดแลศาลเจา โดยในป พ.ศ. 2543 คณะกรรมการศาลเจาแมฯ ไดมมตใหถมดนบรเวณชายทะเลพนทชมชนปลาใหญ เพอใชเปนสถานทกอสรางศาลเจาแมฯหลงใหม (วนจ ลบไพร และคณะ 2551, 13 - 15) เนอความขางตนเปนเพยงบางสวนของเรองราวประวตเจาแมคลองใหญทถกผลตซาผานแผนปายในศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญหลงใหมทสรางเสรจในป พ.ศ. 2546 และ

การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” | 227

หนงสอศาลเจาแมทบทมคลองใหญ (2551) เนอความในแผนปายและหนงสอมไดแบงแยกองคเจาแมคลองใหญกบองคเจาแมทบทมออกจากกนอยางชดเจน ความคลมเครอของเนอหาจงเปนสวนหนงททาใหผคนสวนมากโดยเฉพาะผทเพงอพยพหรอยายเขามาอยอาศยในพนทแหงน (เชน พรน,ปากง,ลงสะพานปลา) เขาใจวา “เจาแมคลองใหญ” เปนองคเดยวกบ “เจาแมทบทม” แตสาหรบลงแกะ ผทดแลศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญมามากกวา 20 ป กลบบอกเลาเรองราวแตกตางออกไป ลงแกะเลาวา เดมท “เจาแมคลองใหญ” เคยประดษฐานไวทบรเวณทาเรอในชมชนปลาใหญ ซงในขณะนนเปนทาเรอขนาดใหญทสดทใชในการเดนทางและคาขาย โดย “เจาแมคลองใหญ” เปน “เจาทเจาทาง” ของทนไมไดลอยนามาจากไหน ซงกเหมอนกนกบ “เจาทเจาทาง” ของหมบานหรอตาบลอน ๆ ในอาเภอคลองใหญทชาวบานเชอถอ “ทอนเขากมเจาทเจาทางเหมอนกน ทหาดเลก เจกลก กม” นอกจากน ลงแกะยงกลาวอกวาเจาแมคลองใหญองคจรงนนไดถกขโมยไปแลว องคทตงอยปจจบน คอ องคจาลอง ภายหลงทมการสรางศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญหลงใหมเสรจในป พ.ศ. 2546 คณะกรรมการศาลเจาแมไดอญเชญองคเจาแมทบทม (เทยนโหวเซยโบว) มาจากทางภาคใตของประเทศไทย และนามาประดษฐานเปนองคประธานในศาลเจา สวนองคเจาแมคลองใหญทอนเชญมาจากศาลเจาหลงเกาถกตงไวดานลางองคเจาแมทบทม โดยตงคกบ “องคเจาพอ” ทอญเชญมาจากศาลเจาบรเวณโรงพยาบาลประจาอาเภอคลองใหญหลงเกาทอยตดกบชมชนปลาใหญ

ศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญ (หลงใหม)

228 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

รปองคเจาแมทบทม องคเจาแมคลองใหญ องคเจาพอ ทประดษฐานไวในศาลเจาแมทบทม คลองใหญหลงใหม

แมวาประวตความเปนมาของ “เจาแมคลองใหญ” และ “เจาแมทบทม” จะถกรบรแตกตางกน แตสงสาคญมไดอยทจะตดสนวาประวตความเปนมาอนไหนถก ผด หรอเปนความจรงหรอไม เพราะเรองราวทแตกตางกนนน แสดงใหเหนถงผลของการผลตซาความทรงจาในรปแบบทแตกตางกน ไมวาจะเปนปายประวต หนงสอ ตานาน คาบอกเลา

2. การผลตซาความเชอ “เจาแมทบทมคลองใหญ” กบวถชวตและอตลกษณทางชาตพนธของคนเขมรพลดถน 2.1 การผลตซาความเชอ “เจาแมทบทมคลองใหญ” ผเขยนไมสามารถแยกความเชอเรอง “เจาแม” ทคนเขมรพลดถนพดถงไดอยางชดเจนวาคอ องคเจาแมคลองใหญ หรอ องคเจาแมทบทม ผเขยนจงใชคาวา “เจาแมทบทมคลองใหญ” ตามคากลาวของคนในอาเภอคลองใหญ แทนความเชอเรอง “เจาแม” ทคนเขมรพลดถนกลาวถงและเขาไปกราบไหวทศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญ ซงเรองราวคาบอกเลาหรอความทรงจารวมของคนในชมชน โดยเฉพาะคนไทยในชมชนไดทาใหความเชอนคอย ๆ เขาไปมบทบาทในชวตประจาวนของคนเขมรพลดถน

การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” | 229

ความทรงจารวมถกประกอบสรางขนจากสมาชกในกลมสงคม ครอบครว กลมศาสนา หรอชนชนทางสงคม คาพดหรอภาพลกษณทมลกษณะเฉพาะจะถกปลกขนมาจากกระบวนการจดจา ความทรงจารวมจงเปนการนาความรทไดรบจากกลมทางสงคมมาเกบไว หรอเกดจากการทบคคลทาบอย ๆ และทาไปโดยอตโนมต (Tanabe and Keyes 2002, 2-6) ดงนน ความทรงจาของผคนในอาเภอคลองใหญทมตอ “เจาแม”ถกสรางขนจากเรองราวทถกบอกเลาตามชวงเวลาทบรบททางสงคมเปลยนแปลงไป โดยแบงออกเปน 2 แบบ คอ 1) “เจาแม” ศกดสทธชวยปกปองภยจากระเบด และ 2) “เจาแม” ผปกปองคมครองจากภยอนตรายและชวยใหรารวย 2.1.1 “เจาแมทบทมคลองใหญ” ศกดสทธชวยปกปองภยจากระเบด ในชวงเวลาทอาเภอคลองใหญตองประสบกบความไมสงบสขจากเหตการณทางการเมองในประเทศเขมร ความทรงจาเกยวกบ “เจาแม” กคอย ๆ ถกประกอบสรางขนมาใหม ความเชอเกยวกบ “เจาแม” ในฐานะผทชวยปกปองคมครองภยทางทะเล ตามความเชอของเหลาพอคาแมคาชาวจน ทเขามาทาการคาขายททาเรอในชมชนปลาใหญกคอย ๆ ถกรบรนอยลง

หลงจากทนายพอล พต ผนากองกาลง “เขมรแดง” สามารถโคนลมรฐบาลของ นายลอน นอล ลงในป พ.ศ. 2518 ประเทศเขมรกตกอยภายใตอานาจของ “เขมรแดง” (Red Khmer)(รงมณ เมฆโสภณ 2551, 127-129) ระบบการปกครองนถกกลาวขานวามความโหดรายมากทสด คนเขมรทถกพวกเขมรแดงเรยกวา “ประชาชนใหม” ถกเกณฑใหออกไปใชแรงงานอยางหนกเชน การสรางเขอน การทานา บางสวนถกทรมานและสงหารอยางโหดรายตลอดระยะเวลาของระบบการปกครองนทาใหผคนลมตายเปนจานวนมากกวา 740,800 คน (ธบด บวคาศร 2547, 122) ผคนในประเทศเขมรบางสวนจงอพยพหนระบบการปกครองของนายพอล พต มายงประเทศไทย พนทอาเภอคลองใหญกเปนอกพนทหนงทผคนจากประเทศเขมรอพยพเขามา โดยเฉพาะชวงหลงจากกองกาลงทหารจากประเทศเวยดนามทาลายระบบการปกครองของ “เขมรแดง” ลงในวนท 7 มกราคม พ.ศ. 2522 (International Center for Transitional Justice 2008, 1) การสรบครงน ทาใหผคนในประเทศเขมรทงทเปนกลม “เขมรแดง” และ “ประชาชนใหม” ตางอพยพหนเขามาในพนทอาเภอคลองใหญเปนจานวนมาก

230 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ประมาณ 14,000 คน โดยเขามาพรอมกบลกระเบดทถกยงขามมาจากฝงประเทศเขมร (อตเรก ณ กลาง 2537, 94 – 96) ระเบดทไมอาจทราบแนชดวามาจากฝาย “เขมรแดง” หรอ จากกองทพเวยดนามถกยงเขามาในอาเภอคลองใหญตดตอกนเปนเวลามากกวา 5 ป ทาใหชาวบานทกหลงคาเรอนในอาเภอคลองใหญ โดยเฉพาะในบรเวณตาบลคลองใหญตองสรางหลมหลบภยไวใกลบานของตนเอง ดงคาบอกเลาของลงชา เจาของรานขายของชาซงเปนคนไทยในตาบลคลองใหญ

“โอย สมยนนเขมรมนยงทกวนนนแหละ สาม สโมงกตองหงขาวหงปลากนกนแลว กนเสรจกไปอยในหลม นอนอยในหลมนนแหละ ตอนหลงลงเลยมาทาทหลบระเบดในบานเลย โนนไง...ตรงทจกรยานจอดอยนะ พอมนเลกยง ลงเลยทบเปนทเกบของ” (สมภาษณลงชา, วนท 12 มนาคม 2552)

จากเหตการณระเบดทเกดขนทาใหเรองเลาถง “เจาแมทบทมคลองใหญ” ถกผกโยงเขากบเหตการณระเบดในฐานะผมอทธฤทธปกปองภยจากระเบด สงผลใหความเชอเรองเจาแมเขาไปมอทธพลกบผคนในพนทแหงน

“ตอนอยทโนน (เขมร) ไมมหรอก มาอยทนถงม (นบถอ) เจาแม เจาแมเกง ขออะไรกได สมยโนนทระเบดลงทคลองใหญ ตรงศาลไมโดนระเบดเลยนะ ปดไปตกทะเลหมด...เมอกอนศาลเกาอยตรงทางเขาชมชนขางหนา แลวกยายไปตรงน เขาจดงานใหเจาแมกนทกป คนบาน4 ไปหมด” (สมภาษณลงจา, วนท 17 กนยายน 2551)

เรองเลาถง “เจาแม” ของลงจาไมไดแตกตางไปจากคนเขมรพลดถนคนอน ๆ ทแมวาตนเองจะไมเคยอยในเหตการณการแสดงอทธฤทธของ “เจาแม” ทตนพดถงเลยกตาม ความไมรและความหวาดกลวทจะตงขอสงสยจากคาบอกเลาของผคนในสงคม ทาใหคนเขมรพลดถนคอย ๆ รบความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” ทถกเลาขานอยในชมชนมาเปนทเคารพนบถอและมบทบาทในชวตประจาวนของตน

การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” | 231

2.1.2 “เจาแมทบทมคลองใหญ” ผปกปองคมครองจากภยอนตรายและชวยใหรารวย ผลจากการสรบระหวางประเทศเขมรและไทยไดทาใหพนทอาเภอคลองใหญพบกบความขาดแคลนทงสนคาอปโภคและบรโภค การทาประมงขนาดเลกไปจนถงขนาดใหญกไดรบผลกระทบตามไปดวย แตเมอสงครามระเบดระหวางประเทศเขมรและไทย เรมยตลงเมอประมาณพ.ศ. 2529 อนเปนปทศนยอพยพบานเขาลาน5 ปดตวลง (เทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร, สมเดจพระ 2537, 149) ปญหาทางการเมองทหมดไปทาใหเศรษฐกจของอาเภอคลองใหญเรมเฟองฟขนอกครง พอคาแมคาจานวนมากตางนาสนคาเขามาจาหนายให กบคนในอาเภอคลองใหญ โดยเฉพาะการเปนแหลงนาเขาไมซงจากประเทศเขมร ซงแมวาจะถกรฐบาลไทยสงหามนาเขาไมซงจากประเทศเขมร ในเดอนธนวาคม พ.ศ. 2539 (http://www.ryt9.com/s/prg/173111 20/8/53) แตชวงเวลานไดทาใหเศรษฐกจของอาเภอคลองใหญเตบโตเปนอยางมาก และเจรญเตบโตมากขนอกจากการเปนแหลงคาขายขามพรมแดน เมอมการเปดจดผานแดนถาวรบานหาดเลก6 ในวนท 21 กนยายน พ.ศ. 2540 (http://www.ryt9.com/s/prg/173111 20/8/53) ความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจของอาเภอคลองใหญ ทาให “เจาแมทบทมคลองใหญ” ถกเชอมโยงกบการเปนสงสรมงคล ผมอทธฤทธชวยปกปองคมครองใหทามาคาขายรารวยและผทชวยใหสมความปรารถนา การผลตซาความเชอ “เจาแมทบทมคลองใหญ” ผานคาเลาขานตานานอทธฤทธกนภายในชมชน การสรางศาลเจาขนาดใหญเพอใหผคนเขามากราบไหว การสรางยนต “ศาลเจาแมทบทม”เพอใหผคนนาไปบชาทบาน และเงอนไขทสาคญคอ การจดงานประจาปศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญทจะมการจดขนเปนประจาทกป ซงเรมขนตงแตป พ.ศ. 2507 และจะถอเอาวนขน 6 คา เดอน 12 ของปฏทนจนเปนวนแหเจาแม โดยมคณะกรรมการศาลเจาแมทบทมคลองใหญเปนผจดงานและดแลกจการศาลเจาแมทงหมด (วนจ ลบไพร และคณะ 2551, 21) ซงการจดงานนมการจดสบเนองกนและยงใหญขนทกป จนในปจจบนเปนงานทยงใหญระดบอาเภอ การผลตซาความเชอจากอดตสปจจบนทาให “เจาแมทบทมคลองใหญ” กลายเปนสงศกดสทธคบานคเมองของชาวอาเภอคลองใหญ ไมใชสงศกดสทธทชวยใหเดนเรออยางปลอดภยของชาวประมงและชาวจนอกตอไป

232 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ความทรงจาของสงคมทมตอเรองใด ๆ นนหาไดอยบนฐานของขอมลขอเทจจรงทางประวตศาสตรทงหมดไม แตทวาความทรงจาทางสงคมนนถกจดการผานกระบวนการบาง อยางทจะทาใหเนอหาเรองหนง ๆ ยกระดบขนมาเปนความทรงจารวมของสงคม โดยสมพนธกบเงอนไขและบรบทของโครงสรางทางสงคม (ณฐพรรษ เตชะบรรณะปญญา 2549, 1) “เจาแม” ทคนเขมรพลดถนใหความเคารพจงไมใชแคเพยง “เจาแมคลองใหญ” หรอ “เจาแมทบทม” ตามความเชอดงเดมอกตอไป แตคอ “เจาแมทบทมคลองใหญ” ทมความศกดสทธ มอทธฤทธทจะชวยปกปองคมครองจากภยอนตรายและชวยให “การทามาหากน” เจรญรงเรอง หรอจะเปนอะไรกได ตามแตการหนาททมตอบรบทในชวงเวลานน ๆ

2.2 “เจาแมทบทมคลองใหญ” กบวถชวตและอตลกษณทางชาตพนธของคน

เขมรพลดถน สาหรบคนเขมรพลดถน ในเมอ “บานเกา” ทพวกเขา/เธอจากมานนไมมอกแลว ม

เพยงอาเภอใหญเปน “บานใหม” เทานนทจะเปนแหลงพกพงสดทายในชวต ณ “บานใหม” แหงน พวกเขา/เธอจงตองพยายามสรางความมนคงในการดารงชวตในแตละวนใหไดเมออยทามกลางการถกเลอกปฏบตจากรฐไทยทใหสทธเสรภาพแกพวกเขาแตกตางไปจากคนไทยโดยการใหบตรประจาตว หรอโดยการใหคาจางทตากวาเพอนรวมงานคนไทย การพยายามกลมกลนไปกบคนไทยจงเปนเงอนไขสาคญทจะทาใหคนเขมรพลดถนอยใน “บาน” หลงนไดอยางมนคง โดยมความเชอเกยวกบ “เจาแมทบทมคลองใหญ” เปนสวนหนงทสรางใหพวกเขา/เธอไดกลมกลนไปกบ “คนไทย” ในชมชน ผานพธกรรมในงานประจาปศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญ และการเคารพกราบไหว

ในงานพธกรรมการแห “เจาแมทบทมคลองใหญ” รอบตลาดสดประจาตาบลคลอง

ใหญนน ชาวบานจะยนเขาแถวตลอดเสนทางเดนขบวนเพอรอรบนามนตจากเจาแม กราบไหวบชาเจาแม และรวมชมขบวนแหเจาแมทบทมคลองใหญทยงใหญ สวยงาม โดยในขบวนแหนน มทงองคเจาแมทบทม องคเจาแมคลองใหญ และองคเจาพอคลองใหญอยในขบวนดวย ในวนนผคนในอาเภอคลองใหญ โดยเฉพาะทอยในบรเวณตาบลคลองใหญเกอบทกคนจะเขามารวมงานแหเจาแมพรอมกบสวมใสเสอสแดงตามความเชอทปฏบตสบทอดกนมา ซงคนเขมรพลดถนทเปนกลมตวอยางในการศกษาครงนตางกสวมใสเสอผาสแดงมารวมงานเชนกน

การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” | 233

“วนแหเจาแมตองใสเสอสแดง เขาใสกนทงงน ใสแลวจะโชคด” คากลาวของพรนทแนะนาผเขยนซงเปนคนหนาใหมทเขามาอยอาศยในตาบลคลองใหญ อาเภอคลองใหญแหงน ใหปฏบตตนตามธรรมเนยมดวยการสวมใสเสอแดงเขารวมงานแหเจาแม นอกจากน การพยายามเปนสวนหนงของงานยงหมายถงการเปนสวนหนงกบชมชนดวย โดยคนเขมรพลดถนสนบสนนใหลกหรอหลานของตนเขารวมเดนในขบวนแห เชน พรนทสนบสนนใหลกสาวของตนเขารวมเดนในขบวนแหเจาแม ปากงและยายบงเอญกเชนเดยวกนตางสนบสนนใหลกหลานของตนเขารวมเดนในขบวนแหเจาแมอยเปนประจา โดยเฉพาะลกสาวของปากงทเขารวมเดนในขบวนแหมาตงแตชนประถมจนตอนนอยชนมธยม ในวนแหเจาแม ผทมบานตดกบเสนทางขบวนแห จะเปดบานและตงโตะเครองบชาไวหนาบาน เพอรอรบขบวนแห เมอขบวนแหเจาแมมาถงหนาบาน เจาของบานจะจดประทด เสยงประทดจงดงไปพรอมกบการเชดสงโตทนาอยหนาขบวนแห พธการแหเจาแมจะสนสดลงดวยการอนเชญเจาแมกลบศาลเจา โรงทานกจะเปดใหบรการแจกอาหารฟรใหแกผคนทเขามารวมงานในบรเวณศาลเจาแมทบทมอาเภอคลองใหญ ในยามคาคนยงมมหรสพใหชมอยางสนกสนาน ไมวาจะเปนการแสดงลเก รองเพลง รานคาทเปดขายของหลากหลายชนด แตสาหรบรานคาจะเปดใหบรการกอนวนงานแหเจาแมสองวน ผคนในอาเภอคลองใหญตางเขารวมงานมาจบจายซอของกนเปนจานวนมาก งานศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญจงเปนแหลงศนยรวมผคนทง “คนไทย” และ “คนเขมร” นอกจากน การเคารพสกการะกราบไหว “เจาแมทบทมคลองใหญ” ทศาลเจาแมทบทม อาเภอคลองใหญมการนายนต “ศาลเจาแม” มาตดไวทประตบาน เชน ปากงทอาศยอยในชมชนปลาใหญใกลทตงของศาลเจาแมทบทมจะเขาไปกราบไหวอยเปนประจาทกป โดยเฉพาะทกวนตรษจน หลงจากปากงไหวบรรพบรษของตนทบานแลวจะเดนทางมากราบไหว ขอพร จาก “เจาแมทบทมคลองใหญ” อยางไรกตาม แมวาความเชอ “เจาแมทบทมคลองใหญ” จะเขาไปมบทบาทในชวตประจาวนของคนเขมรพลดถน แตคนเขมรพลดถนกมไดทงรากเหงาของตน หากแตยงคงดารงวถชวต ความเชอ คานยมเดมของตนอย ไมวาจะเปน การใชภาษาเขมรเวลาพดคยกนกบสมาชกในบานและเพอนชาวเขมร การไหวบรรพบรษของตน การเลอกรบสอบนเทง ผานรายการโทรทศนจากประเทศเขมร ฟงเพลงของเขมร เชน ลงจากบลงบญทยงคงดรายการ

234 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ขาวและละครของเขมรผานระบบเคเบลทว ดงนน คนเขมรพลดถนจงดารงชวตประจาวนอยภายใตการยดถอวฒนธรรมเกาและวฒนธรรมใหมในดนแดนพกพง การเขารวมเปนสวนหนงของชมชนผานกจกรรมตางๆในงานแห “เจาแมทบทมคลองใหญ” การเคารพกราบไหว “เจาแมทบทมคลองใหญ” ทาใหคนเขมรพลดถนรสกวาตนเปนสมาชกคนหนงของชมชนทไมไดแตกตางจากสมาชกคนอนๆ ในชมชน นอกจากนความเปนสวนหนงของชมชนยงเปนจตสานกใหมทอางองความเปน “คนไทย” ใหกบคนเขมรพลดถน เพอความมนคงในการดารงชวตอยในดนแดนพกพงแหงน

บทสรป “เจาแมทบทมคลองใหญ” ทถกใหความหมายใหมไปตามการปรบเปลยนของบรบทสงคม การผลตซาความเชอผานกลไกตาง ๆ ไมวาจะเปน รปเคารพ พธการ จนกลายเปนจดศนยรวมของผคนในอาเภอคลองใหญ และเขาไปมบทบาทกบชวตประจาวนของผคนในอาเภอคลองใหญ

การประกอบสรางความทรงจารวมเกยวกบ “เจาแมทบทมคลองใหญ” จนกลายมาเปนสงศกดสทธ หรอจดศนยรวมของคนในอาเภอคลองใหญ เปนสงทชวยสรางจตสานกใหมในการเปนพวกเดยวกน หรอผทนบถอ “เจาแมทบทมคลองใหญ” ซงการสรางจตสานกใหมนเปนสงทชวยใหคนเขมรพลดถนใชเปนแหลงอางองในการนยาม “ความเปนคนไทย” ใหกบตนเอง การนยามตวตนทางชาตพนธของคนเขมรพลดถน จงเปนสงทปรบเปลยนไปตามบรบทแวดลอม และความสมพนธทางสงคมกบกลมชาตพนธภายในชมชนทตนเขารวม (Frederik Barth 1969 อางถงใน รตนา บญมธยะ 2545, 4) เพอสรางความมนคงในการดารงชวตในดนแดนพกพงอาเภอคลองใหญตอไป

การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” | 235

เชงอรรถ

1 วทยานพนธสาขาสงคมวทยาเรอง “ชวตและการตอสของเขมรพลดถน” 2552. คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร ไดรบการสนบสนนจากสานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) ภายใตโครงการทนวจยมหาบณฑต สกว. ดานมนษยศาสตร-สงคมศาสตร ประจาปงบประมาณ 2552 2 ชอทใชในบทความนเปนชอทถกสมมตขน 3 ชอชมชนทใชในบทความนเปนชอทถกสมมตขน 4 บาน เปนภาษาถนของคนจงหวดตราด แปลวา มาก จานวนมาก 5 ศนยอพยพบานเขาลาน เปนสถานททใชรองรบชวยเหลอคนเขมรทอพยพออกนอกประเทศในป พ.ศ. 2522 6 บานหาดเลก เปนหมบานทตงอยในตาบลหาดเลก อาเภอคลองใหญ ซงเปนพนททมอาณาเขตตดกบจงหวดเกาะกง ประเทศเขมร

236 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บรรณานกรม หนงสอภาษาไทย ณฐพรรษ เตชะบรรณะปญญา. 2549. กระบวนการจดการความทรงจาทางสงคม: สญญา ธรรมศกด ใน

ฐานะสญลกษณใหมของมหาวทยาลยธรรมศาสตร. ใน เอกสารการสมมนาเครอขายนกศกษาระดบ บณฑตศกษา สาขาวชาสงคมวทยาและมานษยวทยา ครงท 6.

เทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร, สมเดจพระ. 2537. คาสงสภากาชาดไทย. ใน ราชการณย

(สภากาชาดไทยจดพมพเฉลมพระเกยรตในมหามงคลสมยเฉลมพระชนมพรรษาหารอบ สมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถและวโรกาสเสดจพระราชดาเนนทรงเปด “ศาลาราชการณย” จงหวดตราด). หนา 149. ตราด: ธ นาถพรนตงเพรส.

ธบด บวคาศร. 2547. ประวตศาสตรกมพชา. กรงเทพฯ: เมองโบราณ. รตนา บญมธยะ (โตสกล). 2545. พธมะเนากบความเปนตวตนของคนกะฉน. ใน เอกสารประกอบการ

ประชมประจาปทางมานษยวทยา เรอง “คนมองคน” : นานาชวตในกระแสความเปลยนแปลง. กรงเทพฯ: ศนยมานษยวทยาสรนธร (องคการมหาชน).

รงมณ เมฆโสภณ. 2551. คนสองแผนดน. กรงเทพฯ: บานพระอาทตย. วนจ ลบไพร และคณะ. 2551. ศาลเจาแมทบทมคลองใหญ. ตราด: สญลกษณการพมพ. อตเรก ณ กลาง. 2537. บนทกความทรงจา รองศาสตราจารยนายแพทยอตเรก ณ กลาง. ใน ราชการณย

(สภากาชาดไทยจดพมพเฉลมพระเกยรตในมหามงคลสมยเฉลมพระชนมพรรษาหารอบ สมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถและวโรกาสเสดจพระราชดาเนนทรงเปด “ศาลาราชการณย”จงหวดตราด). หนา 94 – 96. ตราด: ธนาถพรนตงเพรส.

หนงสอภาษาองกฤษ Barth, Frederik. 1969. Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Cultural

Difference. Boston: Little Brown and Company.

การประกอบสรางความเชอเรอง “เจาแมทบทมคลองใหญ” | 237

International Center for Transitional Justice. 2008. Cambodian Diaspora Communities in Transitional Justice. March (Briefing Paper). New York: International Center for Transitional Justice.

Tanabe, Shigeharu and Charles F. Keyes. editors. 2002. Cultural Crisis and Social Memory:

Modernity and Identity in Thailand and Laos. London: RoutledgeCurzon. Vertovec, Steven and Robin Cohen, editors. 1999. Migration, Diasporas and Transnationalism.

Aldershot: Edward Elgar.

สมภาษณ พรน, 1 มกราคม 2552. ปากง, 20 พฤศจกายน พ.ศ. 2551. ลงสะพานปลา, 11 สงหาคม 2553. ลงชา, 12 มนาคม 2552. ลงจา, 17 กนยายน 2551. ลงเรอ, 12 มกราคม 2552.

ขอมลจากสออเลคทรอนกส เจาแมทบทม. http://www.somboon.info/wizContent.asp?wizConID= 87&txtmMenu_ID=7 เจาทบทม

(มาจ). (accessed June 9, 2010). เจาแมทบทม. http://nu20003.9.forumer.com/a/post735.html. (accessed June 9, 2010). วกพเดย สารานกรมเสร. เจาแมทบทม. http://th.wikipedia.org/wiki/ศาลเจาแมทบทม. (accessed June

9, 2010). โอเค เนชน. เจาแมทบทม. http://www.oknation.net/blog/print.php?id=180940 (accessed June 9,

2010). Phuketvegetarian. เจาแมทบทม. http://www.phuketvegetarian.com/borad/data /2/0505-1.html

(accessed June 9, 2010).

238 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

Ryt9. การคาชายแดนไทย-กมพชา ดานจงหวดตราด. http://www.ryt9.com/s/prg/173111 20/8/53. (accessed August 20, 2010).

พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบร ในการอธบายโลกของสวนบาน1 อมต จนทรงษ

240 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ บทความเรอง “พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน” เปนการนาเสนอผลการศกษาการใชโครงรางการรบรวเคราะหภาษาทเจาของสวนใชในการแสดงความรสกตอสวนของตนเอง ผเขยนพบวาระบบสญลกษณทอยในสวนบานเปนระบบการสรางความสงตาทเกดขนบนความสมพนธแบบคตรงขาม นนคอ สง/ตา ดเลศ/ไมด เปนเอกลกษณ/มอยทวไป อสระ/บบบงคบ เบา/หนก โดยความหมายทอยในระดบดเลศ สง เปนเอกลกษณ อสระ และเบาเปนความหมายแบบพวกเดยวกนและอยในตาแหนงทสงกวา รวมทงกดกนความหมายในกลมตา ไมด มอยทวไป บบบงคบ และหนกออกไปจากพวก ความสมพนธเชนนยงสอดคลองกบโครงสรางทางสงคมแบบ ชนชนสง/สามญชน หรอแบบชนชนนา/ชนชนผถกครอบงา ดงนนเจาของสวนทองคประกอบสวนมความหมายอยในกลมเดยวกบความสง ดเลศ เปนเอกลกษณ อสระ และเบาจงถกมองวาเปนคนกลมเดยวกน และไดรบการยอมรบใหมสถานภาพทางสงคมทสงกวาเจาของสวนทมความหมายในทางตรงกนขาม กลาวไดวา เราสามารถรบรสถานภาพทางสงคมของเจาของสวนจาก ความหมายขององคประกอบสวนทรวมตวกนอยในโลกของสวนในบานทมลาดบสงตากากบอย คาสาคญ สวนบาน, โครงรางการรบร, คตรงขาม, สญลกษณของชนชน, สถานภาพทางสงคม

พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน | 241

Abstract

This article is to study the perception of garden owners towards the social status by analyzing their languages which are expressed via garden decoration. By conducting with perceptual scheme, Bourdieu’s proposition, I argue that the hierarchical symbolic system of home garden base on the relation of binary oppo-sitions such as high and low, fine and coarse, unique and common, free and forced, and light and heavy. The meanings of “high, fine, unique, free, and light” are considered as the same category and are located in high and positive posi-tion. These meanings separate themselves out of another polar which sounds negative and being in lower status i.e. the words low, coarse, common, forced, and heavy. The opposition of meaning serve the hierarchy of social status between elite and mass or the dominant and dominated in society. That is, the garden owners, who have their own garden decorated with high style garden furniture, are perceived as people with higher social status. With the binary opposition of meaning in garden decoration, people try to maintain their social status, or even mobilize themselves to upper status. It could be said that the though of inequality of social status still exist in individual’s perception towards their social life.

Keywords Home Garden, Perceptual Scheme, Opposition, Taste, Social Status

242 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทนา

อนทจรงแลวบทความนมความเกยวเนองกบวทยานพนธเรอง “สวนในบาน: การบรโภคเชงสญญะและการสรางความโดดเดนทางสงคม” ซงมคาถามวจยหลก 3 ประเดนคอ 1) สวนทเปนวตถแหงการบรโภคเชงสญญะไดสรางอตลกษณแกเจาของสวนอยางไร 2) การจดสวนตกแตงในบรเวณบานสะทอนรสนยมของเจาของบาน 3) การจดสวนตกแตงในบานสรางความแตกตางอนนาไปสการสรางความโดดเดนทางสงคม (Social Distinction) ใหแกเจาของบานอยางไร แตในบทความนเปนการนาเสนอประเดนอนทนาสนใจ โดยผเขยนไดหยบยกประเดนทวาดวยโครงรางการรบรความหมายในโลกทางสงคมผานการจดสวนในบานซงผเขยนไดใชแนวคดเ รองโครงรางการรบร ทบ รด เยอได เสนอไว ในตอนทายของหนงสอเ รอง La Distinction: Critique Sociale du Judement (1979) ซงแปลเปนภาษาองกฤษโดย Richard Nice และใชชอหนงสอวา Distinction : A Social Critique of the Judgement of Taste (1984) ขนมาเปนตวเดนเรอง รวมทงชวนผอานมองสวนในบานในระดบของภาษาแทนระดบของบคคล

ในมมมองของผเขยน การวเคราะหในระดบของภาษาและความหมายดวยโครงรางการ

รบรเปนประเดนทนาสนใจเปนอยางมาก กลาวคอ ทามกลางกระแสการตงคาถามตอการศกษาดวยการวเคราะหแบบคตรงขามวาไมอาจสะทอนความเปนจรงทางสงคม ผเขยนกลบมองวาการวเคราะหเชนนยงสามารถนามาใชได หลายครงทผเขยนไดสมผสสวนและทาความรจกกบเจาของสวนทใหความหมายตอสวนของตนเอง ผเขยนไดพบความนาสนใจในคา

พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน | 243

บอกเลาถงการเลอก การจด และวางสงของ/ตนไมซงเปนถอยคาทสะทอนถง ‘การรบร’ ความสวยงามของสวนเหลานน ในบทความชนน ผเขยนจงนาคาบอกเลาเหลานนมาวเคราะหผานโครงรางการรบร ซงชวยเปดทางใหเราเหนถงการทางานของภาษาทรองรบโลกทางสงคมได

ผเขยนขอนาเสนอบทความเปน 2 สวน สวนแรกคอโครงรางการรบรกบการทาความเขาใจโลกทางสงคม ซงเปนการเสนอแนวคดเกยวกบโครงรางการรบร ความสมพนธระหวางโครงรางการรบรและความหมายในโลกทางสงคม สวนทสองคอคณคาของสวนจากการรบรแบบขวตรงขาม ทนาเอาโครงรางการรบรมาใชวเคราะหการประเมนคณคาของสวนในบาน

โครงรางการรบรกบการทาความเขาใจโลกทางสงคม โครงรางการรบร (Perceptual Scheme) เปนผลงานของปแอร บรดเยอ นกสงคมวทยา สายหลงโครงสรางนยม ชาวฝรงเศส ผสนใจศกษาโครงสรางในรปของชนชนและอธบายวธกาหนดชนชนทตางไปจากเดม นนคอ การขยายแนวคดเรองชนชนออกไปจากมตทางเศรษฐกจ (การครอบครองทรพยสน) ไปสมตทางวฒนธรรม หรอ การวเคราะหชนชนโดยการเชอมโยงรปแบบความสมพนธระหวางวตถของจรงกบสญญะในชวตทางสงคมนนเอง (สภางค 2552, 238-239; กาญจนา และ สมสข 2551, 2544)

โครงรางการรบรทบรดเยอเสนอไวในหนงสอ Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste ถอไดวาเปนเครองมอในการทาความเขาใจมตทางสญลกษณของชนชน ดวยการอธบายผานโครงสรางการรบรและความเขาใจ (Cognitive Structure) ทอยในตวคน บรดเยอเสนอวาโครงสรางนไดสรางโลกทางสงคมทคนนาไปปรบใชในชวตจรง การกระทาของผคนจงเกดขนโดยมความรเกยวกบโลกทางสงคมทพวกเขาสรางขนจากโครงสรางการรบรคอยกากบควบคมอย นนคอ “ระบบของการแยกแยะ” (classification) ในความคดและการกระทา เนองจากโลกทางสงคมคอสงสราง (construction) ทสรางขนอยางเอนเอยงและแฝงไปดวยอคต การกระทาและความคดของผคนทอยภายใตความรเกยวกบโลกทางสงคมจงอยบนพนฐานของการมองแบบแบงแยกหรอการประเมนวาอะไร ด/ไมด สง/ตา อยเสมอ (Bourdieu 1979, 467-468)

244 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

การศกษาระบบของการแยกแยะใหเหนเปนรปธรรม เราสามารถวเคราะหโดยใชโครงรางการรบร (Perceptual Scheme) ซงเปนโครงรางทเกดจากการใชคของคาคณศพททตรงขามหรอขดแยงกนมาจดประเภท (classify) และใหคณคา (qualify) บคคลหรอสงของทปรากฏอยในบรบทของการกระทาทหลากหลาย โครงรางการรบรแบบคตรงขามทบรดเยอไดเสนอไวมมตหลก 8 มต และมมตยอยทเปนความหมายทานองเดยวกบมตใหญอย 5 มต (Bourdieu 1984, 468-469) ซงสามารถเขยนเปนแผนภาพไดดงน

เลศเลอ, การเลอนขน, บรสทธ หยาบคาย, ชนตา, เจยมตว

ทาใหเรยบรอย, สงางาม หนก, อวน, หยาบกระดาง, โหดราย

บอบบาง, มชวตชวา, เชองชา, หนา,

แหลมคม, คลองแคลว ลาบาก, งมงาม

หายาก, แตกตาง, นารงเกยจ, ดงเดม, ซาซาก, ดาษดน,

ผกขาด, เฉพาะตว, ใหม ไมสาคญ, เดมๆ

อจฉรยะ มดมว, เศราหมอง, งนๆ

สง ตา

จตใจ วตถ

ดเลศ ไมด

เบา หนก

อสระ บบบงคบ

กวางขวาง คบแคบ

เปนเอกลกษณ ทวไป

ฉลาด โง

พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน | 245

แผนภาพชใหเหนวาโครงสรางการรบรแบบคตรงขามขางตนประกอบไปดวย 2 ขวทมความหมายแตกตางกนอยางสดโตง ซงความหมายของ 2 ขวนไมใชความหมายทเทาเทยมกน ขวหนงเปนความหมายเชงบวก สวนอกขวหนงเปนความหมายเชงลบ หรอกลาวอกอยางหนงวา ขวทอยฝงซายแสดงใหเหนถงความหมายทควรใหคณคา สวนขวทอยฝงขวาแสดงใหเหนถงความหมายทนารงเกยจ ความสมพนธกนของคตรงขาม 2 ขวจงเปนความไมเทาเทยมกนซงสงผลใหสงของหรอบคคลทถกใหความหมายในทานองเดยวกบความหมายทางฝงซายไดรบการยกยอง ในทางตรงกนขาม สงของหรอบคคลทถกใหความหมายในทานองเดยวกบความหมายทางฝงขวายอมไดรบการดถก นอกจากความสมพนธทไมเทาเทยมกนแลว ระบบภาษาทแบงออกเปนคตรงขามยงมนยยะทแฝงถงการเปนกลมพวกเดยวกน และกดกนสงทสอความหมายวาเปนคนละพวกกนออกไป (Bourdieu 1984, 102) เมอเปนเชนนน สงทแสดงถงความเลศเลอ การเลอนขน และความบรสทธจงกดกนสงทแสดงถงความหยาบคายชนตาและความเจยมตวออกไป (โปรดดทบรรทดแรกของแผนภาพ)

ความสมพนธทไมเทาเทยมกนเชนนเปนทยอมรบโดยทวไปและเขาใจรวมกน (Bourdieu 1984, 468) เชน ความเขาใจทวาความดเลศอยตรงขามกบความไมด ความสมพนธเหลานยงไมถกตงคาถามวามนจาเปนตองเปนอยางนนหรอไม เชน ความเปนเอกลกษณดกวาความดาษดนจรงหรอไม สาเหตทความสมพนธเชนนไดรบการยอมรบเพราะเปนความสมพนธทวางอยบนความสมพนธเดยวกบโครงสรางทางสงคม (Social Order) ซงมฐานมาจากคตรงขามและการกดกนขวทแตกตางออกไป นนคอแบบ ‘ชนชนสง’ (e l i t e ) และ ‘สามญชน’ (mass ) หรอแบบ ‘ชนชนครอบงา’ และ ‘ชนชนผถกครอบงา’ (Bourdieu 1984, 469) แนนอนวาขวของชนชนสงอยขางเดยวกบความหมายฝงขวา (ความสง) และขวของสามญชนคอความหมายทานองเดยวกบคาคณศพทฝงซาย (ความตา) ความหมายทสอถงชนชนสงมคณคามากกวาความหมายทสอถงสามญชน และยงทาหนาทกดกนกลมความหมายทสอถงความเปนสามญชนออกจากกลมดวย ดงนน คตรงขามระหวางความเบาและหนกจงมความสามารถในการสนบสนนใหเกดการแบงแยกรสนยมแบบสามญชน หรอกระฎมพนอยออกจากรสนยมแบบ ชนชนสงหรอกระฎมพ การแยกแยะคาคณศพทและแบงออกมาเปน 2 ขวตรงขามอยางขวของความดเลศสงศกดและความตาตอยดอยคาจงทาใหเราเหนถงความสมพนธของภาษา ความคดทกากบภาษา และโครงสรางทางสงคมททางานสอดคลองกนเปนอยางด โครงสรางทางสงคมสรางภาษาท

246 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

สอดคลองกบความคดแบบแบงแยกชนชนโดย ความคดแบบแบงแยกถกถายทอดผานภาษา ดวยคาศพททมความหมายไมเทาเทยมและตรงขามกน ภาษายงทาหนาทธารงโครงสรางทางสงคมทมการแบงแยกความสงตานนไวและสบทอดสงคมทมการกดกนสงทเปนขวตรงขามเอาไว และนคอวธการทาความเขาใจโลกทางสงคมทเตมไปดวยสญลกษณผานความคดความเขาใจของคน (C o g n i t i v e A p p r o a c h ) ดวยการนาภาษามาวเคราะหและเชอมโยงใหเหนถงความสมพนธกบโลกทกากบควบคมภาษาอย

คณคาของสวนจากการรบรแบบขวตรงขาม

การวเคราะหภาษาหรอคาคณศพทสามารถทาใหเราเขาใจโลกทางสงคมหนง ๆ ไดดวยความเชอดงกลาว ผเขยนจงทดลองทาความเขาใจกบโลกของกลมคนทจดสวนสวยงามในบานดวยวธการน โดยผเขยนไดรวบรวมคาพดทแสดงถงการรบรคณคาทเกยวของกบสวนสวยงาม ไมวาจะเปนตนไมในสวน ของแตงสวน องคประกอบสวน รปแบบสวน หรอบานทประกอบดวยสวน ยกตวอยางเชน คาพดของเจาของสวนหลาย ๆ คนทวา

“ไปอมพอรทตกตนตกตาหนมา ชอบแบบตกตาบาหล แตวาใหไปซอตกตาทวามนกอกแกก ๆ มนกไมใช ไมได พตองออรจนล” “เคากออกแบบเปนชงชาภารด เปนชงชาเปลอย เบาๆ ไวนงหยอนใจ” “ตนไมน turn over ตลอดเวลา ตนไหนโทรมปบ พเปลยน” “คอนเซปตหองนาจะเปนโอเพน มองเหนปา เวลาฝนตก” “(ของแตงสวน) บางชนทเราไมสามารถจะเอามา(จากประเทศองกฤษ)ได เรากอาจจะจางเขยนแบบหรอทาเอง” “พอมไม ทาใหเหมอนกบมนซอฟทลง ความแขงมนกดสวย ดมกซกนไปเลย มนแมทกนมาก”

พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน | 247

จากนนผเขยนจงถอด ‘คา’ ทซอนความรสกและการประเมนของเจาของสวนวาสงใดทมคาและไมมคาออกมา คาเหลานนจะถกนามาใสใน ‘โครงรางการรบร’ หากคาเหลานนเปนคาทแสดงถงการใหคณคาเชงบวก คานนจะถกจดใหอยในฝงซายของโครงราง ถาคาใดเปนคาทแสดงถงความหมายเชงลบ คาเหลานนจะถกจดใหอยในฝงขวา เชนเดยวกบความสมพนธในโครงรางการรบรทบรดเยอเสนอไว ผเขยนเลอกคตรงขามทบรดเยอเสนอไว 5 ค นนคอ คตรงขามของความ สง/ตา ดเลศ/ไมด เปนเอกลกษณ/ทวไป อสระ/บบบงคบ และเบา/หนก ซงเปนคตรงขามทเหมาะกบภาษาในบรบทการจดสวนสวยงาม ผลของการจดแบงดงกลาวแสดงออกมาในรปของแผนภาพไดดงน

สบปะรดส มคณคา ไมมคณคา อเมซซงเกรส สนกสนาน นาเบอ ตนไม ซอตนไมทโตเตมทแลว ซอตนเลกยงไมโตเตมท งานแกะสลกไม ผลงานแท งานของพมา ซนโตโซมา สวย ไมสวย หนดา มอสขน/เขยวปด มอสไมขน มานง ซอฟท/แมทช แขง/ไมเขากน ชงชา สขาว/นารก สแดง/แปลกๆ ลลาวด ตนเตน/สวย/แปลก/เกด ไมนาตนเตน/ไมสวย/ไมแปลก/ไมเก หญาแดง สนๆ/ชยอดชใบ/พลวสวย ยาว/ไมสวย/รก หญาทตายเปนหยอม เปนระเบยบ เละเทะ

ตนเฟรนชายผาสดา ทรงตสต (ยาว) ทรงรองทรง (สน) ไฮบรด สไวทชอคโกแลต สวย ไมสวย ตนขนน สวย/ชะลด ไมสวย/เกะกะ จนผา งาม/ดด ไมงาม ตนไมทเสยหาย ซอตนใหม/ฟอรมสวยกวาเดม รอตนไมแตก/ทาใจไมได

สวน/องคประกอบสวนทถกประเมน สง ตา

ดเลศ ไมด

248 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

วาสนานาคราช สวยจาบ/ถกใจโก/นารก/นาหมนเขยว นาเกลยด/ไมนาสนใจ เปเปอรโรเมยดาง นารกด/ออนชอย นาเกลยด/แขงกระดาง ไทรคอมแพค ดแลงาย/แนน/เขยวดด ดแลยาก/โปรง/ไมเขยว ปรงญปน ออกดอก/สวยมาก ไมออกดอก/ไมสวย

ศาลากลางสวน ประณต/พถพถน หยาบกราน/ไมละเอยด แสลนบงแดด เปนธรรมชาต ไมเปนธรรมชาต

ผนงรากไทร เหมอนนครวด เหมอนผนงบานอนๆ สวนแนวตง ไดอารมณ/มดไซน จดชด/เฉย ววาบอรด ไมเนยบ/เกอกแบบ เนยบ/ไมเก ลายผนงสวน เหมอนไมไดตงใจทา/มะด เหมอนตงใจทา/ไมมะ ตกตนบาหล ออรจนล/สวย ของเลยนแบบ/ไมสวย ตนอนทผาลม หายาก/ราคาแพง หางาย/ราคาถก ตนมะพราวรนคณป-คณยา เกาแก ใหม ไทรคอมแพค ไมโหล โหล บรอมเลยดพนธเพอรเฟคชน หายากมาก พบเหนไดทวไป ลกษณะสวน สวนทออกแบบเอง สวนสาเรจรปของโครงการ

บาน มกระจกและมองเหนสวน เปนกลองสเหลยมทบ หองนา เปดโลง ปดทบ บอนา เยนสบาย รอนอบอาว ตนไมสเขยวๆ ปลดปลอย/relax อดอด/ตงเครยด ชงชา แบบเปลอย แบบทบ/เทอะทะ ตนขอย โปรง บงตาจนดทบ บรอมเลยดพนธยโคเบย นมนวล กระดาง

ดเลศ ไมด

เปนเอกลกษณ มอยทวไป

อสระ บบบงคบ

เบา หนก

พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน | 249

การแบงประเภทคาทเกยวกบรสนยมสวนดวยโครงรางดงกลาวทาใหเรารวารสนยมและความรสกทเจาของสวนมตอสวนเปนระบบความหมายทวางอยบนการแบงแยกความสง-ตา ด-เลว เชนเดยวกบระบบสญลกษณในโลกทางสงคมอน ๆ นนคอ ระบบสญลกษณทอยในสวนบานเปนระบบการสรางความสงตาทเกดขนบนความสมพนธแบบคตรงขามและความสมพนธแบบการเปนพวกเดยวกน/การกดกนออกไปจากพวก ดงนนความหมายเกยวกบ ความมคณคา สนกสนาน โตเตมท แท สวย แมทช ซอฟท นารก เกด พลวสวย ชะลด ตสท นาหมนเขยว ออนชอย ออกดอก เปนธรรมชาต ประณต ไดอารมณ มะ เกาแก ไมโหล หายาก เปดโลง เยนสบาย แบบเปลอย และนมนวล จงเปนกลมความหมายในเชงบวกแบบเดยวกน ในขณะทความหมายเกยวกบความไมมคณคา เละเทะ นาเบอ โตไมเตมท ไมสวย ไมเขากน แปลก ๆ ไมนาตนเตน รก เกะกะ นาเกลยด แขงกระดาง ไมออกดอก จดชด ของเลยนแบบ โหล พบเหนไดทวไป ปดทบ รอนอบอาว และเทอะทะ เปนกลมความหมายในเชงลบแบบเดยวกน กลมความหมายในเชงบวกหรอขวทมความหมายสงมกกดกนกลมความหมายในเชงลบหรอขวทมความหมายตอยตาออกไปเสมอ การกดกนดงกลาวอาจมองไดใน 2 ระดบ 1) ระดบของภาษา เราจะเหนถงภาษาทแสดงถงความแตกตางและตรงกนขาม 2) ระดบชวตทางสงคม เราจะเหนไดจากการคดเลอกองคประกอบสวนมาจดสวน โดยเจาของสวนมแนวโนมจะเลอกองคประกอบสวนทสอความหมายในทางดเลศ/สง (ความหมายดานซายมอของแผนภาพ) มารวมไวในพนทสวนของตนเอง และไมเลอกองคประกอบสวนทสอความหมายถงความไมด/ตา (ความหมายดานขวามอ) มาไวในพนทสวนบาน สวนในบานทผเขยนไดไปเยยมเยอนจงประกอบดวยตนไมและของแตงสวนทแสดงถงความดเลศ/สง อยางสบปะรดสทมคณคาราคาแพง อเมซซงเกรสทนกสะสมเลนกนอยางสนกสนาน ตนไมทรงสวยราคาสง งานแกะสลกไมสกทมคณภาพพอรบได ซนโตโซมาทสวยงาม ของแตงสวนจากหนดาทมมอสขนเขยวปด มานงทมความ ‘ซอฟท’ และ ‘แมทช’ ชงชาสขาวทดนารก บอนากลางสวนททาใหรสกเยนสบาย รวตนขอยทดโปรงตา ตนบรอมเลยดพนธยโคเบยทสรางความนมนวลใหแกสวน ในทางกลบกน ผเขยนไมพบวาเจาของสวนเลอกองคประกอบสวนทสอถงความหมายในกลมหลงเขามาอยในสวน ยกตวอยางเชน ตนไมทเสยหายตองรอใหแตกยอดใหม ตกตนบาหลทเลยนแบบของแทและไมสวยงาม รวตนโมกทดโหล ๆ เหมอนบานอน แสลนบงแดดททาใหสวนดไมเปนธรรมชาต นอกจากน เจาของสวนยงไมสรางสวนหรอไมจดสวนทมลกษณะสอถงความหมายเหลานนดวย ดงจะเหนไดจากเจาของ

250 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

สวนทรอสนามทมหญาตายเปนหยอม ๆ จนดเละเทะออก พรอมทงเปลยนพนสวนเปนพนทรายลางแทน เจาของสวนทไมตองการสวนสาเรจรปทโครงการบานจดสรรสรางไวพรอมตวบาน จงไดจางนกออกแบบสวนมาสรางสวนโมเดรนแบบดบ ๆ ททาใหตองเปลยนตนไมและโครงสรางสวนเกอบทงหมด

เมอคตรงขามของสญลกษณทเกดขนในสวนไดรบการยอมรบและนาไปใชโดยเจาของสวนและคนทไดพบเหนสวนแหงนน (แมจะเหนผานเรองราวและรปภาพในหนงสอหรอนตยสารกตาม) คตรงขามเหลานนจะไปทางานรวมกบตาแหนงในโครงสรางทางสงคมและทาใหผคนเขาใจผดวาคตรงขามทกคเชอมโยงกบสงทมความเหนอกวา ดงนนคตรงขามของสญลกษณในสวนจงมความสมพนธแบบครอบงา/ถกครอบงา กลาวคอ ความมรสนยมแบบชนชนสง (elite) ทมาพรอมกบระบบสญลกษณทแสดงถงความสง ความดเลศ ความเปนเอกลกษณ ความอสระ และความเบาจงมอานาจครอบงารสนยมแบบสามญชน (mass) ทมาพรอมกบระบบสญลกษณทแสดงถงความตา ความไมด ความมอยทวไป การบบบงคบ และความหนก ดวยเหตน สวนทมองคประกอบทสอถงความหมายในทางดเลศหรอสงจงมความเหนอกวาสวนทมความหมายในทานองไมดหรอตาและถกจดวางอยในตาแหนงทสงกวา เมอความสมพนธทางภาษาเชนนวางอยบนพนฐานเดยวกบโครงสรางทางสงคมแบบแบงแยกชนชนสงตา ผทครอบครองสงทมความหมายในกลมเดยวกบความดเลศจงไดรบการมองวามสถานภาพทางสงคมทสง ในขณะทผทครอบครองสวนทมองคประกอบสวนทสอถงความหมายในกลมของความไมดจงถกมองวามสถานภาพทางสงคมทรองลงมา ยกตวอยางเชน เจาของสวนโมเดรนแหงหนง ถกมองวาเปนคนทหรหราจากการสรางสวนทมศาลาไมสกเกา ซงสรางขนอยางประณตงดงามดวยการเกบรายละเอยดของมข ตะเขบ และเพดานของศาลาเปนอยางด หรอการทเจาของสวนโมเดรนอกแหงหนง ถกมองวาเปนผมหนาทการงานด โดยพจารณาจากการเลอกตนขนน และตนพญาสตบรรณทโตเตมทจนมองเหนฟอรมของลาตนทสวยงามมาประดบสวน ถงแมวาตนไมทโตเตมทจะมราคาสงอยไมนอย หรออกตวอยางหนงทวา เจาของสวนแนวตง2 ถกมองวาเปนคนทประสบความสาเรจจากการทาธรกจสวนตวจากการสรางสวนทเตมไปดวยบรอมเลยดพนธหายากเพอเปนรางวลใหกบชวตของตนเอง รวมทงการทเจาของสวน ‘บานเลกสวนใหญ’ ถกมองวามาจากครอบครวทมสถานะทางสงคมสง จากการเกบรกษาตนไมเกาแกสมยคณปคณยาอยางตนยางนา ตนมะพราวอายกวา 40 ป และตนชมพไวทสวนกลางเมอง

พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน | 251

การวเคราะหภาษาทเกยวของกบสวนสวยงามในบานดวยการมองแบบคตรงขามแสดงใหเหนวา ภาษาสามารถทาใหเราเขาใจโลกของการจดสวนสวยงามทมลาดบสงตากากบอยไดเปนอยางด ซงไมเพยงแตจะชวยทาความเขาใจความสงตาของความหมายในระบบสญลกษณ แตยงชวยใหเรามองเหนความคดความเชอเรองความสงตาทอยในโครงสรางทางสงคมดวย ในแงน การวเคราะหภาษาของเจาของสวนจงชวยอธบายแงมมหนงของความสมพนธระหวางสวนบานและสถานภาพทางสงคมได การทดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน ผานถอยคาจากการ “พดจาภาษาเจาของสวน” ในการศกษาครงนจงทาใหผเขยนเชอวา โครงรางการรบรของบรดเยอสามารถเปนเครองมอในการทาความเขาใจสงคมไดอยางนาสนใจ และมประโยชนตอการมองโครงสรางทางสงคมทยงคงดารงอยและมสวนสาคญในการครอบงา ความคดและความเขาใจของคนในสงคมมาอยางตอเนอง

252 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เชงอรรถ 1 ผเขยนขอขอบคณ ผศ.ดร.นลน ตนธวนตย และ ดร.สายพณ ศพทธมงคล สาหรบความรและคาแนะนาทเปนประโยชนตอการเขยนบทความ รวมทง อ.พรทพย เนตภารตนกล สาหรบการตรวจทานและปรบแกเนอหาใหบทความชนนสมบรณขน 2 สวนแนวตง คอ การสรางสวนดวยการจดวางตนไมและองคประกอบอน ๆ ในมตแนวดงโดยใชพนทแนวตงปลกตนไมและจดวางของแตงสวน แทนการจดลงดนพนดนหรอกระถาง ตามแนวราบ พนทแนวตงอาจเปนไดทงกาแพง เสา ผนงตก หรอโครงเหลกทสรางขนโดยเฉพาะ สวนแนวตงนเปนสวนสไตลใหมทไดรบความนยมในปจจบน

พดจาภาษาเจาของสวน: บททดลองใชโครงรางการรบรในการอธบายโลกของสวนบาน | 253

บรรณานกรม หนงสอภาษาไทย กาญจนา แกวเทพ และ สมสข หนวมาน. 2551. สายธารแหงนกคดทฤษฎเศรษฐศาสตรการเมองกบ

สอสารการศกษา. กรงเทพฯ: ภาพพมพ. สภางค จนทวานช. 2552. ทฤษฎสงคมวทยา. พมพครงท 2. กรงเทพฯ :สานกพมพแหงจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย.

วทยานพนธ อมต จนทรงษ. 2552. สวนในบาน: การบรโภคเชงสญญะและการสรางความโดดเดนทางสงคม.

วทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต, สาขาสงคมวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

หนงสอภาษาองกฤษ Bourdieu, Pierre. 1984 . Distinction: Social Critique of the Judgement of Taste. Translated by Richard Nice. London: Routledge and Kegan.

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย1 นวพรรณ สามไพบลย

256 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

บทคดยอ บทความนตอบคาถามทวา “ทาไมผปวยพษสราเรอรงจงไมหายจากความทกขทรมานและความเจบปวย” สาเหตททาใหพวกเขายงไมหายไมไดเกดขนจากการกระทาตนเองใหเจบปวย อยางทสงคมกลาวโทษ หากแตเงอนไขเชงเศรษฐศาสตรการเมองพบวามการผกขาดธรกจสราโดยกลมทนรายใหญและรฐรวมมอกนทาใหสราเปน “สนคาถกกฎหมาย” แพรกระจายอยในสงคมเปนจานวนมากราวกบ “เชอโรคราย” การจดใหสรามการจาหนายมากจนเกนความจาเปนนามาสการปรบตวในเชงวฒนธรรม เชน การเออใหเกดวาระการดมสราทเพมจานวนมากยงขน จนนาพวกเขาเจบปวยดวยโรคพษสราเรอรงชนดทไมอาจรกษาใหหายขาดได และยงตองทนทกขทรมานหลายขวบป ดงนนการแกปญหาการดมสราของผปวยจงไมอาจแกไขไดในระดบปจเจกชนหรอตวผปวยเทานน หากแตทกภาคสวนของสงคมจะตองแกไขปญหาดงกลาว นไปพรอม ๆ กนนนเอง คาสาคญ การแพรกระจายสรา, โรคพษสราเรอรง, ความเจบปวยของสงคม

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 257

Abstract

This article answers the question “why most alcoholics cannot free them-selves from alcohol”. In the political economy condition, the state supports major alcohol corporations to be able to distribute alcohol widely as “legal product” and as “a germ” harming the poor. The availability of alcohol pushes people drinks more in many occasions. It is very difficult for alcoholics to resist the great risks of alcohol which is widespread in their life, culture and society. The problem cannot be solved only by focusing on behaviors of the patients individually, but all parts of the society should take some action with them as well.

Keywords Widespread of Alcohol, Alcoholism Problems, Social Disorder

258 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เกรนนา “สงคมไทยกาลงปวย” เปนสงทหลายคนเคยไดยนกนมาบางไมมากกนอย สงคมมอาการแบบนนไดจรงหรอ และอะไรททาใหผเขยนมองวาสงคมไทยกาลงปวย (suffering) ในบทความน ผเขยนเรมจากความตายของผปวยพษสราเรอรงของยายแปดหญงชราผหนงทใชชวตอยในวงจรการดมมากวาครงชวตของเธอ และทาใหเธอกาวเขาสความตายในทายทสด เชนเดยวกบสามของเธอททกขทรมานดวยโรคพษสราเรอรงในวาระสดทายของชวต ตามดวยเรองราวของรานสราในชมชนทมสวนสาคญตอการกระจายโรคภยไขเจบไปสผคนยากจน โครงสรางการจาหนายสราของรานชาหรอรานสราในชมชนทาใหผคนทประกอบอาชพเปนแรงงานในไรนามรายไดขนตาเพยงไมกรอยบาทสามารถเขาถงการดมสราไดอยางงายดาย และสดทายผเขยนจะเชอมโยงกลบไปสโครงสรางอานาจทสาคญทงรฐและกลมทนรายใหญทเปนตนทางของการสงเสรมใหการดมสรากระจายกนอยางแพรหลายและไรทศทางปองกน

1.1 ความตายของยายแปด

ผเขยนจาไดวาในวยเดก ผหลกผใหญใกลชดมกใชคาวากลาวตกเตอนลกหลานดวยการขวา หากทาผดอกจะยกใหเปนลกยายแปด พวกเดกๆ ทกคนตางกลวเกรงในคาขและไมกลาทจะทาผดอก ดวยรปรางของเธอดผายผอมหนงกระดก รมฝปากของเธอเตมไปดวยสแดงของนาหมาก ฟนทดาเหมอนกนทกซ ผมเผารงรง และกลนกายอบอวลจากฤทธของสราทเธอดม

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 259

ทกวน ความสมพนธของยายแปดและผคนในหมบานจงเปนเพยงนายจางและลกจางมากกวาทจะมบานไหนสนทสนมกบเธอและครอบครว เธอรบจางตดหญา ดแลสวน และรบจางตดออเปนครงคราว ครอบครวของยายแปดอาศยอยในเพงไมไมไกลจากบานของผเขยนมากนก ทกครงกอนออกไปทางาน ยายแปดจะแวะเขามาทบานของผเขยน ซงในสมยนนเปนรานขายของชาขายทงกบขาวและของใชตาง ๆ ในบานทแมของผเขยนรบมาจากในเมอง รานของแมขายดมากและมลกคาขาประจาจานวนมากทงคนงานตดออยทรวมตวเขามาทบานทกเยนเปนคนรถกระบะ และคนงานททางานโรงงานใกลเคยงอยางโรงส โรงโมกระถน โรงงานทอผา และโรงงานอาหารกระปอง สนคาทขายดบขายดนอกเหนอจากกบขาวทเอามาจากตลาดในเมองทกวนแลว ทรานของแมยงขายเหลาขาว ยาทมใจ และเครองดมบารงกาลงจานวนมาก ยายแปดจงไมไดเปนคนเดยวทเปนลกคาขาประจา เมอแมเหนหนายายแปดเดนเขามาทราน เธอไมตองพดพราทาเพลงใด ๆ แมหยบถวยขนาดเลกทเรยกวา “เปก” ขนมาตวงเหลาใหยายแปดและขาประจาคนอน ๆ ดม สนนราคาอยทเปกละ 5 บาทเทานน ราคาเพยงเทานกสามารถจะทาใหมอไมทสนเทาหยบแกวใบนอยขนดมอยางไมรรอพอจะหายสนไปไดบางและเดนออกจากรานไปทางานไดตามปกต หากวนไหนทเธอหาเงนมาไดมาก เธอจะซอทละเปนกกหรอปรมาณเทาขวดเครองดมบารงกาลงสชาทพบเหนไดทวไปราคาประมาณ 15 บาทเทานน หลายสบปผานไปผเขยนยายเขาไปเรยนหนงสอในเมอง จงไมเคยพบเหนยายแปดอกเลย ทราบขาวอกทกเมอครงทเบยวลกชายของยายแปดซงอยในวยเดยวกบผเขยนออกไปหางานทาทกรงเทพฯ และพบกนโดยบงเอญ เบยวไมไดเรยนตอมธยมศกษา เขาออกจากบานมาหางานทาตามรานเสรมสวยตามทเบยวชอบ สวนโอเลนองสาวของเบยวกออกไปเปนเดกเสรฟและมครอบครวทกรงเทพฯ เบยวบอกวาแมและพอของเขาตายอยางทกขทรมาน จากฤทธของพษสราเรอรง เขาไมมเงนพอทจะใหพอแมไปโรงพยาบาล ทงเขาและนองไมสามารถหาเวลาและเงนไดเยอะขนาดนน ไหนจะคารกษาพยาบาล คาเดนทาง คากน และยงตองลางานไปอก พอและแมของเบยวไมไดไปโรงพยาบาล แตใชวธการหยดสราแทน เพราะคดวานอาจเปนวธการทประหยดทสด แตแลวทงคกจบชวตดวยอาการถอนสราและหวใจวายเฉยบพลนดวยเวลาไลเลยกน เบยวเลาเรองราวของพอแมของเขาอยางเยนชา และชนชากบความเจบปวดทงทเคยถกกลาวหาวาเปน “ลกขเมา” ความยากจนขนแคนอดมอกนมอทพวกเขาเผชญกนมานานเรอรงหลายขวบป

260 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

การตายของยายแปดและสาม รวมถงนาเสยงทชาชนตอความเจบปวดของเบยวและโอเลลกของยายแปดเปนเพยงเรองราวทไมไดเกดขนจากการกระทาของผคนตวเลก ๆ หรอผปวยพษสราเรอรงเปนผกระทาตนเองอยางทสงคมกลาวหาพวกเขาทงสน หากแตความทกขดงกลาวกลบสะทอนใหเหนถงความอยตธรรมของโครงสรางการแพรกระจายจาหนายสราของรฐและกลมทนทมความสมพนธในเชงการใหความรวมมอ ปลอยใหสรากลายมาเปนเชอโรคทแพรกระจายอยทวทกหวระแหง ตลอดจนวธการขายสราในเชงวฒนธรรมทสงผลใหกระจายตวของสราไปสผมรายไดนอยมากยงขน อนมผลสบเนองมาจากทครงหนงพอคาชาวจนขายสราใหกบแรงงานจนผมรายไดนอยดวยการแบงขายสราเปน “เปก” “กก” “กง” มาชานานแลว เหตนจงเปนรากฐานทางวฒนธรรมสาคญททาใหรานคาปลกในปจจบนอาศยกลยทธนดงเงนจากคนยากจนรายไดนอยทเออใหพวกเขาสามารถจะซอหาสราคณภาพตาทาลายสขภาพราคาถกดมไดอยางงายดาย 1.2 เรองเลาถงรานสราชมชน: ททางของการแพรกระจายสราแหลงสาคญของธรกจสราไทย เรองราวของแมแปดเพอนบานของผเขยน (ในจงหวดนครปฐม) กลบมความคลายคลงอยางยงกบเรองราวชวตของผปวยพษสราเรอรงคนอนๆ ทเขารบการรกษา ณ คลนกรงอรณ (นามสมมต) อนเปนพนทศกษาทผเขยนใชในการเกบขอมล คลนกนเปนคลนกยาเสพตดตงอยในโรงพยาบาลขนาด 895 เตยง ในจงหวดทางภาคตะวนตกทมพนทการผลตแบบกงอตสาหกรรมกงการเกษตร2 หางจากบานของผเขยนประมาณ 70 กโลเมตร ระยะทางดงกลาวพอจะยนยนไดวา ความเจบปวยดวยโรคพษสราเรอรงไมไดมอยแตในโรงพยาบาลเทานน แตโรครายนยงดารงอยในชมชนเลกทวทกหวระแหง คลนกดงกลาวกอตงขนเมอ พ.ศ. 2539 ผปวยพษสราเรอรงสวนใหญเปนคนททางานงานอาชพรบจางรายวนรายไดนอย จากการพดคยและรวมรบฟง (Engaged-Listening) เรองเลาความเจบปวย (Illness Narrative)3 จากผปวยพษสราเรอรงเหลานกพบวา ผปวยเหลานมวฒนธรรมทเออใหเกดการดมสราจานวนมากและชวตของผปวยหลายคนมความหมายในขณะดม ไมวาจะเปน (1) การดมเพอผอนคลายจากความเหนอยลาหลงการทางานหนก (2) การดมเพอสรางสมพนธกบเพอนรวมงานและสรางเครอขายหางาน (3) การดมเพอผอนคลายอารมณ

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 261

(4) การดมเพอลมเรองราวความปวดราวจากชวตครอบครวใหผานพนไปไดชวขณะ ฯลฯ การดมเชงสงคมวฒนธรรมของผปวยพษสราเรอรงกอนทพวกเขาเจบปวยจงเปนผลผลตหนงจากการเตบโตของธรกจสราทไดรบความรวมมอเปนอยางดระหวางกลมทนรายใหญกบรฐและแบงปนผลประโยชนในรปแบบของภาษจานวนปละมหาศาล เพอแลกกบการเอออานวยใหสราในธรกจของตนสามารถแบงขายไดทกภมภาคของประเทศ (ดรายละเอยดใน นวพรรณ สามไพบลย 2553, 41-51) เปนสาเหตสาคญททาใหสราสามารถเขาถงประชาชนผมรายไดนอยซงเปนแรงงานหรอกาลงสาคญตอหนวยการผลตของประเทศตองเจบปวยเปนโรคพษสราเรอรงโดยไมจาเปน จากปากคาของผปวยคลนกรงอรณทเลาวา ประกต: ตอนนไมไดทางานเมยทางานคนเดยว เขาจะใหเรา

วนละ 10 บาทไวเปนคาขาว ผมกเอาทมนใหมาไปซอเหลาขาวอยางถกเปกละ 7 - 8 บาทกกนไดแลว หรอถาวนไหนลกมา ใหผม 50 บาท กเอาไปซอไดครงขวด 30 บาท หรอไมกกนสกกกหนง 15 บาท (ประกต, สมภาษณ, เมษายน 2552)

สามารถ: อยางวนนมาโรงพยาบาลเนย ผมกกรบมาครบ 15 บาทเชามากสบายตว ... บางทเงนยงไมออก ซอเปนขวดมนไมไหว อยางบางทเราไปทาจบกงไกล ๆ เนย เชา ๆ มาเราอยากกน ซอเปนขวดมนถกกวากจรง แตกนหนกไปจะทางานไมได เลยเอาแคกกหนงพอ บางทซอกกหนงเหนอย ๆ กจบไปเรอย (สามารถ, สมภาษณ, มนาคม 2552)

บางรานคามกลยทธการขายโดยดดแปลงสราเพอใหครอบคลมถงกลมเปาหมายมากยงขน เชน การทาเหลายาดองตวงขาย

สมบต: ถากนกนหลายคนกซอยาดองเหลาตราเสอ 11 ตวซองหนงเขาขายคกน ซองละ 12 บาท เอาเหลาใส เอายาดองใส รอใหมนแดงสกแปบหนงกเอามากนไดแลวไมยงยากอะไร แตกนคนเดยวใหซอมาทาเองกไมไหว เดยวนทรานเขามดองแบบสาเรจไวใส

262 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เปนขวดกระทงแดง บางทกเทใสเปก ไมตองดองเอง แพงกวาเหลาขาว 2-3 บาท แตกดกวาซอเปนขวดมาดองเอง (สมบต, สมภาษณ, กรกฎาคม 2552)

นอกจากน ยงมการใหเชอเงนหรอทเรยกวา “เซน” แลวคอยนาเงนมาจายทหลงเมอเงนออก เพอใหผบรโภคสามารถเขาถงการดมสราไดงายดายยงขน

ทองม: เมอกอนผมเซนกบแมคาไว พอเงนออกวกหนง [15 วน] กคอยเอามาจาย เดยวนยงสบายใหญเลย แมเขาแกแลวเปดรานขายของเองพวกเบยร เหลา ของแหง เกดวาเงนหมนไมทนเรากไปเชอของแหงมากนกอนได หรองวดนไมมจายกเอาไวกอนได (ทองม, สมภาษณ, ธนวาคม 2551) สรนทร: ผมเซนกบรานคาใกลบานครบ ซกนมานาน เขาจะใหเอาของไปกอนได แลวกจดไว พอเงนออกกรบมาจาย ผมไมคอยเบยวนะ แมคาเขาถงชอบ ถาเกดผดใจกบแมคา เขาไมใหเราเชอเรากแย เราไมไดเชอคาเหลาอยางเดยวนะ วกหนงเรากตองมของใชคากบขาวอยางอนอก เสยเคร [credit] หมด ไปรานอนกตองไปสรางเครใหม เลยไมคอยอยากใหเสยชอ (สรนทร, สมภาษณ, มนาคม 2552)

ดงนนเราจะเหนวา รานขายสราในชมชนมกลไกทสอดคลองกบการดมสราในเชงวฒนธรรมอยางการแบงสราขาย การทาเหลายาดองเพอใหเขาถงกลมลกคาทไมสะดวกดองสราเองอกดวย อกทงรานคามกลไกในแงเศรษฐกจทจะทาใหลกคาสามารถดมสราไดกอน แลวคอยนาเงนมาจายทหลง หรอทผปวยเรยกวา “เชอ” “เคร” “เซน” เปนตน เหลานจงเปนเงอนไขสาคญทเออตอการเขาถงสราในหมประชาชนผมรายไดนอยอยางงายดายยงขน ทงนกลไกดงกลาวไมไดเกดขนมาอยางลอย ๆ แตผเขยนสงเกตวา การใหเซนเปนกลไกทถกสรางขนมาพรอมกนกบวถชวตของผมรายไดนอยเพอประกนความเสยงในการเขาถงขาวของเครองใชในชวตประจาวนจากรานคาในชมชนอกดวย

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 263

อยางไรกด ในกรณ ท เปนลกคาประจาหรอเปนคนในชมชนเดยวกน ลกษณะความสมพนธของลกคาและผคายงสะทอนใหเหนถงความเอออาทรตอกนดวย เชน แมคาบางรานอาจมการตอวาหรอหามปรามลกคาทตนเองสนทไมใหดมมากจนเกนขนาด หรอไมยอมขายใหได เมอทราบวาพวกเขาปวย เชน

ยอดรก: ทาเรอรวม 10 ปเงนไมเหลอ เทยวหมดเลนหมด... กนเหลาเบยรทกอยาง กนหนกกเหลาขาว... กนทละกกกเมาได พอมากกกเขาไป ตดเหลา แมคาเหลากบน ไมอยากใหกน (ยอดรก, สมภาษณ, พฤษภาคม 2552) ทองม: เราไปซอทรานแม เจอพอขายของอย เราไปซอเขากบนแลวบอกวา ไมขายให ผมรวาพสาวเขาสงไมใหขายให ไมขายกไมเปนไรผมกไปหาซอรานอนเอา ถงจะไกลหนอย ไมเหนงอเลย (ทองม, สมภาษณ, ธนวาคม 2551) ลนดา: บางทแมคาเขารวาเราไมสบายกไมอยากขายใหเหมอนกน เขากวา อะไรกนอกแลว วนนไมมเหลา เหลาหมด (ลนดา, สมภาษณ, เมษายน 2552)

ดงนน เราจะเหนไดวารานเหลาชมชนไมไดดาเนนการเพอแสวงหากาไรจากผบรโภคอยางไมลมหลมตาเทานน หากแตความสมพนธเปนไปในลกษณะทเอออาทรตอผบรโภคในฐานะเพอนรวมชมชนนนเอง การใหความหมายจากแมคาสราในชมชนทเกดขนในทศทางทตางกนน อยบนฐานประสบการณการใหความหมายของสราทแตกตางกนออกไป 2 ชด ไดแก (1) กอนทผปวยพษสราเรอรงจะปวย การใหความหมายของการดมสราเปนเรองปกต ทามกลางการแพรกระจายและการคาสราในวงกวาง จากการทรฐอนญาตใหมการขายสราไดอยางถกกฎหมาย ดวยกลยทธและวธการตาง ๆ นานา เพอลดขอจากดและเอออานวยใหกลมผมรายไดนอยสามารถเขาถงสราไดมากยงขน ในขณะท (2) เมอผปวยตองเขารกษาตวทโรงพยาบาล ความรทางการแพทยไดเขามาควบคมการดมสรา และมองวาสราเปนอนตรายตอสขภาพซงเปนชดวาทกรรมจรยธรรมทเกดขนมาจากองคความรทางการแพทยทกระจดกระจายตวอยในสงคม (sickness) เพอรกษาชวตของเพอนรวมชมชนไวการหามปรามและ

264 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ควบคมจงเปนสงจาเปน ผเขยนมองวาการใหความหมายของสราทแตกตางกนไปของคนหนงคน อาจชวยทาใหเราไดเหนถงประสบการณของปจเจกทเขาไปสมพนธกบชดความหมายของสราทยงคง “กากวม” อยภายในสงคมนนเอง จากทกลาวมาทงหมดน เราไดเหนความหมายของสราทเกดขนในระบบวฒนธรรมของผปวย การใหความหมายเหลานไมไดเกดขนมาในอาณาบรเวณทมการปฏสมพนธระหวางคน (ผปวย) กบ สรา ทผปวยใหความหมายวา สราเปนเครองผอนคลายอารมณทงในยามสขและยามทกขเทานน หากแตการใหความหมายของสรายงเกดขนผานการปฏสมพนธกนระหวาง คน กบ คน หรอผปวยกบผอนทงระนาบเดยวกนและตางระนาบกนดวย ทงนความหมายของสราในลกษณะดงกลาวยงกนความไปถงการปฏสมพนธกบภาคธรกจ หรอรานขายสราในชมชนทมบทบาทเปนทง “ผคา” ซงมวธการจาหนายทหลากหลายเออใหผมรายไดนอยสามารถเขาถงการดมสราไดงายขน และในบางกรณกเปน “ผคม” การดมสราของคนในชมชนไดอกทางหนงดวย ชดความหมายของการดมสราทมลกษณะไมแนนอน กเปนตวชวดทดถงความ “กากวม” ของภาพตวแทนทางวฒนธรรมของสรามทงในแงบวกและแงลบ จากปฏบตการตาง ๆ ทไรความยตธรรม ทาใหผปวยพษสราเรอรงตองทนทกขทรมานและเจบปวยโดยไมจาเปน ทามกลางอนตรายและความเสยงตางๆ ทเกดขนจากการมสราอยในชมชนอยางแพรหลาย ดวยมาตรการควบคมสราทออนแอ

1.3 ปญหาการแพรกระจายสราในฐานะสนคาของรฐไทย ปญหาสงคมจากการดมสรา เชน การประสบอบตเหตจากความเมามาย การทารายรางกายผอน หรอแมกระทงความเจบปวยจนถงตาย ฯลฯ ผปวยพษสราเรอรงและนกดมทวประเทศมกจะถกกลาวโทษวาเปน “ผทาตวเองทงสน” คาถามจากขอกลาวหานคอ ผปวยกระทาตนเองแตเพยงฝายเดยวจรงหรอ หรอแททจรงพวกเขาเปนเพยง “แพะรบบาป” ทถกยดเยยดความผดและถกกระทาจากแรงผลกดนเชงเศรษฐกจการเมอง สงคม และวฒนธรรม ทอยเบองหลงหรอการกระทาของพวกเขากนแน สดทาย “ภาษบาป” ทจรงนนเปน “บาป” ของใครกน เหลานคอคาถามทผเขยนมงหาคาตอบ

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 265

ในอดตทผานมา รฐไทยเขามาเกยวของกบธรกจสราในหลายลกษณะ ทงในแงของการเปนผจดเกบภาษ ควบคมการผลต และบางครงกเปนผผลตเสยเอง โดยอางวาเปนไปเพอผลประโยชนทสาคญของรฐเปนหลก การปกปองผลประโยชนของรฐสงผลตอการกระจายการดมสราททาใหพลเมองเขาถงสราไดมากขน และทาใหเกดปญหาอนๆ ตามมาอกมากดวย การเขามาของเกยวกบธรกจสราของรฐเรมมาตงแตสมยอยธยาตอนตน ในรชสมยพระเจาปราสาททอง (พ.ศ. 2178) ม “กฎหมายพระธรรมนญกาหนดการจดเกบอากรสรา” ตอมาในสมยสมเดจพระนารายณ (พ.ศ. 2230) มการเพมพกดอากรสรามากขนจากเดมเปน 2 เทา4

ผเขยนเหนวาจากการทรฐเรยกเกบภาษกบผคาสงและผคาปลกสราสงผลอยางยงตอการเปลยนแปลงแบบแผนการดมสราของคนในประเทศ จากเดมทผลตสรากนเองในครวเรอน กลายมาเปนสนคาทตองซอหาจากรานสรา แตการจดเกบภาษไมทวถงนกรฐจงมรายไดไมมากเทาทควร จนกระทงสมยอยธยาตอนปลาย เกดระบบการรบทาสมปทานผลตและจาหนายสราขน ภายใตการดแลของเจาภาษนายอากรหรอกลมเอกชนดวยการประมลสทธเกบภาษอากรสราเปนรายป ในสมยพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช มการตงโรงงานสราบางยขนขนแหงแรกในประเทศ5 โดยมนายอากรเปนผผลต จาหนาย และนาเงนสงเขาหลวงตามทไดตกลงกน ขณะเดยวกนรฐกเปนผหามปรามไมใหพลเมองผลตสราเอง ทงนมการออก “กฎหมายตราสามดวง” เพอสะดวกแกการจดเกบรายไดเขารฐมากขน เชน การหามราษฎรตมกลนสราเอง (พระไพศาล วสาโล 2537) ทาใหในชวงรชกาลท 1-3 รายไดจากอากรสราอยในอนดบตน ๆ6 ของรายไดทงหมด (บษยรตน ธรรมขนต 2550, 228) นนยอมหมายความวา การผลตและการจาหนายสราของรฐเรมแพรขยายไปในหมประชาชนมากขนดวย พ.ศ. 2398 รฐไดลงนามในสนธสญญาเบาวรง โดยไมไดระบใหสราเปนสนคาตองหาม จงเกบภาษสรารอยละ 3 เชนเดยวกบสนคาอน ๆ ทาใหสราตางประเทศเขามาแขงขนกบสราภายในประเทศ การจดเกบภาษของนายอากรกลดลงและสญเสยรายไดมหาศาล7 ดงนนสมยตนรชกาลท 5 จงมการเปดเจรจาเพอขอแกไขสนธสญญาเหลากบนานาชาต ใน พ.ศ. 2425 โดยมการแลกเปลยนทาสญญาโทรเลขและสญญาทะเลสาบกบฝรงเศส ลดภาษปลาใหกบ เนเธอแลนด (พอใจ 2529, 106 – 98; บษยรตน 2550, 28) ทาใหไทยไดรบสทธการจดเกบภาษสรารอยละ 8 และมสทธอนชอบธรรมในการควบคมการผลตและการจาหนายการคาสราในประเทศอกครง (บษยรตน ธรรมขนต 2550, 29)

266 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ตอมา มการราง “พระราชบญญตอากรชนใน จ.ศ. 1248 (พ.ศ. 2429)” (เสถยร ลายลกษณ 2478, 52; บษยรตน ธรรมขนต 2550, 29) เพอใชเปนขอบงคบในการจดเกบภาษสราในประเทศไดมากขนและจากดการนาเขาสราตางประเทศอยางเปนมาตรฐานมากขน ถงกระนนกตาม รายไดจากภาษสรากยงไมเปนไปตามทรฐคาดไวจงลดบทบาทเจาภาษนายอากรลงเหลอเพยงตมกลนสรา8 และสงเจาหนาทของกรมสรรพสามต กระทรวงพระคลงมหาสมบตเปนผจดเกบภาษเอง เรมจากพนทกรงเทพมหานครและเขตปรมณฑลกอน คอยขยายไปทวราชอาณาจกร พ.ศ. 2452 นโยบายดงกลาวทาใหรายไดของรฐเพมขนจาก พ.ศ. 2451 รฐจดเกบภาษได 3,116,280 บาท มาเปน 6,326,611 บาทในปถดมา (บษยรตน ธรรมขนต 2550, 68) แมรฐจะมรายไดเพมมากขนจากการควบคมและจดเกบภาษแทนเจาภาษนายอากรแลว ตอมารฐกเรมสวมบทบาทใหมในการเปน “ผผลต” สราเองดวย กลาวคอ พ.ศ. 2470 กระทรวงพระคลงมหาสมบตเขามาผลตเหลาแทนเอกชน ควบคมการจดจาหนายเหลาเอง และเปดประมลสทธการตงโรงผลตเหลาในพนทหางไกลแกเอกชน เพอปองกนการตมกลนเหลาเถอนและปกปองรายไดเขารฐ9 มาถง พ.ศ. 2474 กระทรวงพระคลงมหาสมบตเปลยนชอกรมสราเปนกรมสรรพสามต (บษยรตน 2550, 71) เพอใหจดเกบภาษสนคาอยางอนไดมากขน อกทงยงมการปรบปรงและจดการธรกจสรา โดยจางทปรกษาชาวตางประเทศมาแนะนาเปนการชวคราว เพอสนบสนนใหธรกจสราภายในประเทศมความทดเทยมกบตางประเทศและเจาหนาทรฐสามารถดาเนนธรกจสราไดโดยสะดวกขน (เยาวภา ญาณสภาพ 2532, 100) เปนทนาสงเกตวา ระบบภาษทรฐนามาใชมความทนสมยยงขนเปนเงอนไขสาคญทเรงใหการบรโภคสราในหมประชาชนสามารถเขาถงไดสะดวกทวทกพนทของประเทศ สงผลสาคญในเวลาตอมา พ.ศ. 2478 กระทรวงการคลง10 มอตราการขยายตวและกาลงการผลตสราใหพรอมทงทางดานสถานททนสมย การคมนาคมสะดวก ใกลแหลงตลาด และแหลงวตถดบทาใหกระทรวงการคลงสามารถจดเกบรายไดจากการตมกลนสราไดในอตราสงขน จาก 6,283,711.60 บาทตอป ใน พ.ศ. 2480 เพมเปน 10,692,371.70 บาทตอป ใน พ.ศ. 2484 (บษยรตน 2550, 71-73)

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 267

ในสงครามมหาเอเชยบรพา รฐไทยลงนามสญญาเปนพนธไมตรในสงครามรวมกบญปน11 ธรกจสราดาเนนการในรปแบบของรฐวสาหกจ ทงนกรมสรรพสามตดาเนนการตงโรงงานเหลาเพมอก 7 แหง12 และพจารณาใหบรษทจงหวดเขามาจดจาหนายสรา ซงรฐไดถอหนในบรษทจงหวดเหลานถงรอยละ 51 โดยอางวาเพอควบคมการลกลอบการผลตสราของประชาชน (บษยรตน 2550, 74)13 จากนนไดกอตง “กรมโรงงานอตสาหกรรม” สงกดกระทรวงอตสาหกรรมขน และโอนธรกจเหลาไปขนกบกระทรวงอตสาหกรรมแทน14 เพอใหรฐสามารถควบคมและพฒนาการผลตเหลาและสนคาในอตสาหกรรมอนๆ ใหมประสทธภาพมากยงขนในภาวะสงคราม หลงสงคราม มการยกราง “พระราชบญญตเหลา พ.ศ. 2493” ใหสอดคลองกบสถานการณทงภายในและภายนอกประเทศ15 ทสาคญคอกฎหมายฉบบนประกาศ “หามมใหผใดทาสราหรอมภาชนะหรอเครองกลนสาหรบทาสราไวในครอบครอง เวนแตจะไดรบอนญาตจากอธบด” (http://www.excise.go.th/law2b4/law_sura1.html) เปนจดเรมตนสาคญทเออใหกลมทนรายใหญเพยงไมกรายผกขาดสมปทานธรกจสราในประเทศ16 เนองจากบคคลกลมนมความพรอมทางดานปจจยการผลตและมความสมพนธอนดกบผมอานาจในหนวยงานของรฐ ทเอออานวยใหธรกจของตนดาเนนไดสะดวก17 ตอมา พ.ศ. 2503 กรมสรรพสามตเปดโอกาสใหบรษทเอกชนยนประมลรบสทธสมปทานผลตเหลาได แตมการละเวนใหโรงงานสราบางยขนไมตองผานการประมล เพราะมบรษทสรามหาคณ จากด ผผลตเหลาขาว - ผสม แมโขง กวางทอง ดาเนนการอยแลว นอกจากนยงไดรบการละเวนใหจายเงนภาษเพยงปละ 41 ลานบาท ทงยงสามารถสงสราออกไปขายทวประเทศไดเพยงผเดยว ตางจากบรษทเอกชนผรบสทธสมปทานรายอนทสามารถจาหนายเหลาไดเฉพาะเขตทกาหนดไวเทานน แมใน พ.ศ. 2522 บรษทสรามหาคณจะหมดสญญาการเชาโรงงานสราบางยขน แตกมบรษทสรามหาราษฎร จากด (พ.ศ. 2523)18 เขามาผกขาดการขายเหลาทวประเทศแทน การแขงขนทางธรกจของกลมทนมความรนแรงมากขน เมอกลมบรษทสราทพย19 ผลตเหลาแสงโสมมาตตลาด แตกไมสาเรจ จนกระทง พ.ศ. 2527 รฐมนโยบายใหยบเลกโรงงานผลตเหลาขาว-ผสม ภายใตการดแลของกรมสรรพสามตจานวนทงหมด 32 โรงงานทวประเทศ20

268 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ทงนมการเปดประมล เพอจดสรางและเปดใหเชาโรงงานผลตเหลาขนอกครง บรษทสราทพยจงใชชองทางนเขาประมลโรงงานไดเกอบทงหมด และไดผลตเหลาหงษทองซงมรสชาตใกลเคยงกบเหลาแมโขงทบรษทสรามหาราษฎร จากดผลตอย มาตตลาดไดสาเรจ โดยอาศยการอานวยความสะดวกจากทหารนาเหลาหงษทองออกขายทวประเทศ21 ความขดแยงในการแยงชงสวนแบงทางการตลาดของแมโขงและหงษทองน มผลใหประชาชนสามารถซอสราทถกลง ในขณะนนรฐยงไมไดมมาตรการใด ๆ มาดาเนนการกบกลมทนผผลต นอกจากการเออประโยชนตอกนเทานน จนกระทงบรษทสรามหาราษฎรและบรษทกลมสราทพยเสยหายเปนอยางมากจากการแขงขนทางการตลาด ตอมาจงตกลงยตการแขงขน เมอ พ.ศ. 2529 บรรดานกธรกจตางถอนตวจากธรกจสราเหลอเพยง นายเจรญ สรวฒนภกดสามารถประมลโรงงานสราบางยขนไดในนาม บรษท สรามหาราษฎร จากด ในเวลาตอมา รฐบาลมนโยบาย “เปลยนสนามรบใหเปนสนามการคา” ทาใหมการเปดเสรอตสาหกรรมเบยรขนเมอ พ.ศ. 2532 บรษทสรามหาราษฎรไดเปลยนชอมาเปนบรษทไทยเบฟเวอเรจ จากดในป พ.ศ. 2533 ไดขอเปดโรงงานภายใตการดาเนนการของบรษท เบยรไทย (1991) จากด (มหาชน)22 โดยมจดขายอยทการสรางเบยรทมคณภาพและราคาถกอยางเบยรชางมาตตลาดคแขงกบ บรษท บญรอดบรวเวอร จากด ผผลตเบยรสงห ภาษสราทสรางรายไดใหกบรฐจานวนมาก ไดแก เหลาขาว-ผสม เหลาแมโขง และเบยร23 เพราะภาวะทางเศรษฐกจมอตราการขยายตวทด สงผลตอกาลงซอของประชาชนมาก การบรโภคสราในประเทศจงมอตราเพมสงขนตามไปดวย ในขณะเดยวกนมการนาเขาเหลาจากตางประเทศมากขนดวย ทาใหรฐตองดาเนนนโยบายเพมภาษเหลานาเขา เพอปกปองอตสาหกรรมเหลาภายในประเทศ (อดศวร หลายชไทย และคณะ 2544, 1)

เดมธรกจเหลาประเภทเบยรและไวนจดเปนสนคานาเขาประเภทฟมเฟอย ทรฐตองควบคม แตหลง พ.ศ. 2535 เปนตนมา รฐไดปลอยใหมการนาเขาเหลาจากตางประเทศไดมากขน เพราะเหลานาเขากลายเปนสนคาซงเปนทตองการของตลาดผบรโภคในระดบสง โดยในชวง พ.ศ. 2535-2539 ธรกจเบยร เหลา และไวนนาเขามอตราการขยายตวอยางรวดเรวทาใหรฐสามารถเกบภาษเหลาไดเพมขน (อดศวร หลายชไทย และคณะ 2544) แมจะเกดภาวะเศรษฐกจตกตาใน พ.ศ. 2540 แตการบรโภคสราของประชาชนกลบเพมปรมาณขนอยาง

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 269

รวดเรว ทาใหรฐเกบภาษจากผลตภณฑสราขาว - ผสม สราปรงพเศษแมโขง และหงษทอง24

ไดมากขนไปดวย สมปทานโรงงานสราสนสดลงใน พ.ศ.2542 รฐมนโยบายเปดเสรการผลตและจาหนายทงสราขาวและสราส เพอพฒนาคณภาพของสราในประเทศใหทดเทยมกบคณภาพสราของตางประเทศ แตทวาการเปดเสรดงกลาวกลบมไดเปดโอกาสใหผผลตสรารายยอยสามารถผลตสราเสรไดอยางแทจรง25 ธรกจสราภายในประเทศยงตกอยในมอกลมทนรายใหญอยาง บรษท ไทยเบฟเวอเรจ จากด (มหาชน) เปนกลมผประกอบการอนดบ 1 มสวนแบงทางการตลาดรอยละ 90 ของมลคาการตลาดทงหมด (บษยรตน 2550, 264-266) และยงเปนผผลตรายเดยวทไดรบอนญาตการสมปทานการผลตเหลาในโรงงานเหลาของรฐ26 นอกจากนบรษท ไทยเบฟเวอเรจยงมบรษทในเครอทดาเนนการผลตสราอก ไดแก บรษทแสงโสม บรษทกระทงแดง (1998) บรษทสราพเศษทพราช และบรษทสราพเศษลานนา ทง 4 บรษทจะไดรบสวนแบงการตลาดทงหมด รอยละ 15 นอกจากนยงเปนพนธมตรในอตสาหกรรมสรากวา 22 แหง27 เพอแผขยายอานาจการผกขาดการผลตสราใหแขงแกรงยงขนนนเอง นโยบายของบรษทของผประกอบการรายใหญในปจจบนมลกษณะผกขาด และตตลาดบรษทคแขงดวยวธการตาง ๆ เชน บงคบมใหผคาปลกขายสนคาของคแขง (exclusive dealing) หรอใชวธการขายพวง เชน กรณทซอเหลาแมโขง พวงเบยรชางของบรษทไทยเบฟเวอเรจ28 หรอขายเหลาพวงเบยรอาชาราคา 5 ขวด 100 บาททาใหยอดการผลตทะลจากหลกแสนลตรเปนหลกลานลตร หรอการนาเบยรราคาถกออกมาขายตตลาดแขงกบเบยรชาง เชน เบยรไท เบยรลโอ ของบรษท บญรอดบรวเวอรร (ht tp ://www.tha i ra th .co . th/news.php?section=economic&content=14053) เปนตน เนองจากความพรอมดานเงนทน กาลงคน ฐานการตลาด และฐานอานาจทางการเมองทเออใหกลมทนใหญเพมศกยภาพการผกขาดมากยงขน บรษทไทยเบฟเวอเรจจงสามารถขยายตลาดไปยงหลายประเทศทวโลก โดยเฉพาะอยางยงกรณทบรษทสามารถจดทะเบยนในตลาดหลกทรพยสงคโปร (Singapore Exchange Ltd. หรอ SGX) ไดสาเรจ29 อยางไรกตาม ความยงใหญของธรกจสราทาใหกระทรวงสรรพสามตไดรบเงนภาษสราใน พ.ศ.2551 มากถง

270 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

35,150.684 ลานบาท (http://www.excise.go.th/stat265/5pamamkron-2.htm) ซงอาจไมคมกบตวเลขของตนทนทางสงคมและเศรษฐกจของการบรโภคสราเพยง 1 ป (พ.ศ. 2549) ทประเทศไทยมอตราการสญเสยสงถง 197,576 ลานบาท จากตนทนในการรกษาพยาบาล 5,623 ลานบาท (รอยละ 2.8) ทนจากการสญเสยผลตภาพจากการเสยชวตกอนถงวยอนควร 128,365 ลานบาท (รอยละ 65) ตนทนการสญเสยผลตภาพจากการขาดงานและการสญเสยประสทธภาพในการทางาน 62,638 ลานบาท (รอยละ 31.7) ตนทนจากการบงคบใชกฎหมายและการฟองรองคดความ 171 ลานบาท (รอยละ 0.1) และตนทนจากทรพยสนเสยหาย 779 ลานบาท (รอยละ 0.4)30 ผเขยนเหนวา กลไกการผกขาดสราเปนสงด หากมการนาไปใชในทางทถกตองและยดถอประโยชนของประชาชนเปนหลก เชน รฐตองเขามาควบคมการผลตและจาหนายสราอยางเขมงวด เพอไมใหประชาชนสามารถเขาถงสราไดมากเกนความจาเปน ในความเปนจรงกลบไมไดเปนเชนนน กลไกการผกขาดดงกลาวนบแตในอดตถงปจจบนกลบเปนไปเพอปกปองผลประโยชนทางธรกจของรฐและกลมผลประโยชนทเกยวของ ไดแกขาราชการผมอานาจและกลมทนรายใหญในธรกจสราเปนสาคญ แตไมไดคานงถงสวสดภาพของประชาชนในการบรโภคสราเทาทควร การจายภาษ “บาป” เพอชวยใหเกดการรณรงคงดการดมสราของปจเจกชนแตเพยงฝายเดยว อาจไมชวยยตปญหาการดมสราและความรนแรงอนเกดขนจากความเมามายสราได โดยเฉพาะอยางยงกลมผมรายไดนอย

1.4 ประตทปดตาย : ปญหาทเหนหนทาง แตไรความหวงทจะเดนออก จากขอสงเกตเชงเศรษฐศาสตรการเมองในเบองตน โครงสรางทางเศรษฐกจการเมองทาใหผปวยซงสวนใหญเปนผมรายไดนอยตองตกอยภายใตสภาวะความเสยงตอการเกดโรคพษสราเรอรง เพราะพวกเขาตองอยภายใตสภาวะของการแพรกระจายของการจาหนายสราจานวนมากในสงคม ผปวยตางพยายามทกวถทางทจะหาวธการหยดเลกดม ทงทหยดดวยตนเองกด หรอเขารบการรกษาทโรงพยาบาลกด การพยายามดนรนทจะกลบมาสการมชวตทดตามความคาดหวงจากสงคมเหลานอาจจะไมเพยงพอ ตราบใดทพวกเขายงคงมชวตอยในสงคมทมการขายสราอยอยางดาษดนภายใตโครงการการผลตและจาหนายสราโดยกลมทนรายใหญภายใตการสนบสนนของรฐ ทาใหชะตากรรมทพวกเขาตองเผชญกบปญหาการปวยท

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 271

เรอรงเพยงลาพง ทามกลางการดารงอยของสราทงในบาน ชมชน และสงคม ดงปรากฏในเรองเลาของผปวยพษสราเรอรงเหลาน ทองม เปนผปวยพษสราเรอรงอกคนหนงทดารงชวตรวมกบโรคพษสราเรอรงมากวา 4 ป โดยทยงไมเคยหยดดมสราไดเลยแมแตวนเดยว วนนทองมเดนเขามาในคลนกรงอรณพรอมกบกลนตลบอบอวลของสราทตดตวเขามาทาใหพยาบาลหนาหองตรวจไมจาเปนตองซกอาการวาหยดดมหรอยง พยาบาลหลายคนรจกเขาดวาเปนคนไขทมารบยาอยางสมาเสมอด แตกไมสามารถเลกดมสราได เขาถกจดใหเปนคนไขทอยจนครบการรกษาแตไมสามารถเลกดมสราได ทองมเปนชางกอสรางวย 41 ป เขาเกดและเตบโตในครอบครวทมญาตพนองเกอบทงหมดประกอบอาชพกรรมกรกอสราง ในวยเดกเขาคดวาตนเองเหมาะทจะทางานมากกวาจงไมไดเรยนตอ เขาออกมารบจางทวไปตามสวนแถวบานดวยคาจางวนละ 10 บาทเทานน ในขณะทนองสาวของเขาสามารถเรยนจนจบชนมธยมศกษาป ท 6 และทางานอย ทโรงพยาบาลแหงนดวย ทองมไดรบการชกชวนจากปาของเขาใหไปเปนจบกงเมออายได 15 ป เขามหนาทในการ “โกยหนโกยทราย ขบลฟตขนปน คาแรงวนละ 40 บาท” ทองมเรยนรงานไดหลายอยางเขาจงไดเลอนตาแหนงเปนชางใน 3 ปตอมา แตเขาไมคอยชอบเปนชางเทาไรนก เขาวา “เขาดนใหผมมาเปนชางแตทาจบกงกได 60 เทากน จบกงสบายกวา ชางยากกวาตองใชสมอง” ในชวงหลงเลกงาน เพอนของทองมจะจบกลมตงวงดมเหลาขาวกนเพอผอนคลายความออนลาจากการทางานหนกและพดคยแลกเปลยนเรองราวตาง ๆ ในกลมคนงานชายกอนแยกยายกนกลบบาน พวกเขาใชวธการลงขนกนจายคาสราทาใหสามารถดมสราไดทกวน ในชวงททองมไปรบงานกอสรางทกรงเทพฯ เขาไดรจกกบสมใจเพอนรวมงานใหมซงเปนคนจงหวดขอนแกน ทงคตกลงใจทจะแตงงานและแยกบานออกมาอยดวยกนฉนสามภรรยาในบรเวณบานของพอแม และมลกดวยกน 2 คน ลกสาวคนโตเปนผหญง สวนคนเลกเปนผชาย เมอภาระคาใชจายเพมมากขนแตรายไดของทงคกยงคงเทาเดมทาใหทงคตองกนอยกนอยางประหยด ทองมเรมเลนแชรเพอนาเงนทไดมาจายเปนคาเทอมใหกบลกทงสองคน ลกคนโตจบชนประกาศนยบตรวชาชพทวทยาลยเทคนคใกลบาน เธอขยนมากกลางวนเปนเสมยนทโรงสแหงหนงสวนชวงเยนกไปรบจางเปนผชวยทนตแพทยทรานทาฟนในเขตอาเภอเมอง สวน

272 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ลกชายของทองมหลงจบชนมธยมศกษาท 3 กไมไดเรยนตอและออกมาเปนลกจางทรานรบลางรถแหงหนง ทองมเปนหวงลกชายคนเลกมากทสดเพราะเขายงไมสามารถรบผดชอบตนเองได ไมคอยชอบกลบบาน และมกจะใชเวลาสวนใหญในการเทยวเลนตามประสาวยรนกบญาตพนองแถวบานอยเสมอ เมอ พ.ศ. 2548 พอแมของทองมเรมชราขนทกทไมสามารถทางานกอสรางเหมอนเชนทเคยทาในอดตได จงหนมาเปดรานขายของชาแทน ทาใหรายไดของทองมทเคยชกหนาไมถงหลงกเรมยดหยนมากยงขน เพราะสามารถนาขาวของทจาเปนจากรานของพอแมมาใชกอนได รวมถงคาสราทเขาตองจายดวย เมอไดเงนคาแรงทออกทก ๆ 15 วน เขาคอยนามาจายคนแม ทาใหทงคพอมเงนเกบทจะตอเตมบานทยงคาราคาซงอย หนงปตอมา มเรองราวไมคาดฝนเกดขนกบทองม เมอเขาทราบจากเพอนวาภรรยาของเขามช ดวยความโมโห ทองมตดสนใจไลภรรยาของเขาออกจากบานไปโดยไมไดไถถามความจรง หลงจากสมใจถกไลออกจากบานไป เขาเรมดมสราหนกขนเรอย ๆ และเรมปลกตวมาดมคนเดยวทบานเพราะความเสยใจ ในแตละวนทผานไปทองมจะเมาจนหลบไปและตนขนมาดมใหมอยอยางนเปนสปดาห เขาเรมมอาการเพอคลงจนไมสามารถทางานไดอกแลว

ผมคดวาเขาคงไมกลบมาแลว เรากอยากจะลมๆ มนไป สรางอะไรกนมากตงมาก เลยกนทงวนทงคนเลย ไมอยากรบรอะไร ผมกนหนกเลย ไมอยากไปเรยกเพอนแลวมนไกล กนคนเดยวกสบายใจกวาดวย ตอนนนไมไดทางานกไปเชอเหลาแมมากนกอน กนไปกนมากลมเดยวกไมพอ ไมเมากเรมกนเยอะขน ทนมนกลายเปนวาเราบาไปเลย เหนพวกผหนาตาหนากลวทงนนมนมาชหนาดาผม เรากราคาญมนไงเลยอาละวาดขนมา (ทองม, สมภาษณ, ธนวาคม 2551)

นองสาวของทองมนาตวเขาสงไปยงตกผปวยในของโรงพยาบาลแหงน และผลดเปลยนกนมาชวยดแลเขาในขณะทปวย หลงออกจากโรงพยาบาลทองมถกสงมารกษาตอเนองทคลนกรงอรณ ทองมตดสนใจไปตามภรรยากลบมาอยดวยกน เขาวา “สงสารลก คดเรองนบางครงถาผมไมไดกนยา กนอนไมหลบเหมอนกน มนทาใหผมเครยด เขาบอกวาเขาไมไดมช แตเขา

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 273

โดนขมขน ผมกไมคอยแนใจ แตกทาใจไดแลว ใหเขามาอยรวมกบลกดกวา” (ทองม , สมภาษณ, ธนวาคม 2551) เพอไมใหเขากลบไปดมสราตามทแพทยสงอก พนองของเขาจงสงพอแมไมใหขายสราใหเขาอก ทวารานสราในหมบานไมไดมแครานเดยว เมอถกสงหามขายสราให ทองมจงหาทางเลยงไปซอรานอนแทน แตอยางไรกดความเจบปวยทเกดขนในครงน ทาใหทองมตองปรบเปลยนวาระการดมจากทเคยดมมากจนเสยงาน เขากเรมเปลยนมาดมแตเฉพาะวนทเขาไมมงานเทานน

ผมกนมา 4 วนแลว เมอเชากกนมาเปกละ 10 บาทแลวกนขาวมาทน เดยวเปดงานผมกไมกนแลว ทางานจะกนยาอยางเดยว บางทไมกนยานอนไมหลบ เหมอนมคนมาพดอยในหมนกองไปหมด แฟนบอกวาผมมสภาพเหมอนคนบา ผมเลยกนเหลาเฉพาะตอนหยดงาน 3-4 วนกกนมนทงวนเลย นอนพกผอนฟนมาแลวกนใหม พอจะเปดงานกตองรบมาเอายา ผมขาดยาไมไดเลย ไมอยางนนกทางานไมได (ทองม, สมภาษณ, ธนวาคม 2551)

กจจา คนไขทเขารบการรกษาเปนผปวยในตกจตเวชมา 2 ครงแลว แมวาเขาพยายามเลยงไมเขารวมกจกรรมตาง ๆ ในละแวกบาน แตดวยหมบานทเขาอยแวดลอมไปดวยวาระการดมสราจานวนมาก จงยากทจะออกจากการดมสราไดแมวาเขาจะหยดดมไดเพยงระยะเวลาสน ๆ หลงออกจากโรงพยาบาล กจจาเลาถงวาระทเออใหเขาดมสราในชมชนวา

บานผมอยกนเปนหมบาน มแตพ ๆ นอง ๆ เรองคนงาน สถานทไมตองหวงเลย ตรงกลางหมบานมนมลานโลง ๆ สาหรบจดงานโดยเฉพาะ จะจดบานใครละ อยางถาเกดวาบานปามงาน กตงเตนทหนาบานปา แลวเอารถมาจอดหนาบานผม โตะกตงมหลายทซอยเขาได 2 ซอย พชายทเปน อบต. ขานน เขากมเครองไฟพรอมอยแลว เราจะจดอะไรเมอไหรกได พอเรมมเตนทเครองไฟมาตง แมคากยมแลว บางทเหลาหมดรานแลว กยงไมเลกกนกนเลย ไป

274 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

หาซอกนมาจนได หมดคาเหลากนไปหลายหมน แตขายขวดเหลาเตมคนรถเพงจะไดสามรอย (กจจา, สมภาษณ, พฤษภาคม 2552)

ปนหลายงาน ปใหมกจดงานกนเหลาเพยบ แตสงกรานตเนยเหลาจะเยอะกวาเพราะปใหมนแคคนเดยว แตเราเรมกนกนไปกอนปใหมแลวนะ พอขนปใหมตอนเชากนอกวนสองวน ตางคนตางแยกยายกนมหนาท (กจจา, สมภาษณ, พฤษภาคม 2552) ...สงกรานตกสนก เหลาเพยบอกเหมอนกน แตสงกรานตปนผมไมสบายพอดดวย แตกยงฝนลงเลนกบเขา คอมนตรงกบวนเกดของพชายคนทเปน อบต. พอด เขาจะเอาตลาโพง เครองไฟออกมาตงรมถนน เปดเพลงกนดงลน แลวเอาถงนาใบใหญๆ ออกไปตง วยรน เดกๆ กออกมาเลนนา เลนแปง ดนกนบนถนน ใครจอดรถทกถงนามากเลนกนไป พวกเราผใหญแลวกตงโตะกนเหลากนทงวน เรม 5 โมงเชากเดนออกจากบานมากนแลว ตงแตวนท 13 วนแรกเลยเลนไปอก 5 วน วดเรากเลกสรงนาพระเสรจพอด เรากเลกเลนเพราะมนไมมรถแลว... (กจจา, สมภาษณ, พฤษภาคม 2552) ...งานวนเกดตองมเลยงกน คอวา ครอบครวผมครอบครวใหญ มแตหนมๆ พนองหลานๆ รวมกนก 20 กวาคน เดยวคนนเกด คนโนนเกด บางทหลานยงไมรประสาอะไรเลย คนโตกจดใหหาเรองกนเหลากนสนกไป รวมพรวมนองกน เพราะมนจะมพวกพนองทเขาอยไกล ถารวามงานเขากจะตองมา กนกนทไมตองหวงขามวนขามคน แตสวนใหญจะเปนวนเกดพวกเดก ๆ นะ พวกแมเขาไมชอบเสยงดง บางทเขากไปทาบญทวดพอ แตพวกวยรนนไมได วนเกดเลยมเหลาใหกนกนทงป (กจจา, สมภาษณ, พฤษภาคม 2552) หลานผมไอเจมสมนจะบวชอกคนหนงแลวเหนกนมาตงแตเลก อยากไปงานมน แต ทน ทบานเขาก ไ มอยากใหผมออกจากโรงพยาบาล เขากลวกลบไปกนอก แตถาไปอยอยางนนนะถาใจไม

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 275

แขงพอกอยไมได เพราะปกตงานบวชนกมเหลาตลอด ใหพวกชวยงานดวย แขกดวย ตอนไปรบนาคกตองมกระแช ทหนงๆ พวกแมๆ จะใช ขาวเหนยวแดงหมดไปหลายกระสอบ หมบานอนเขากมาเอาแรงชวยกนรา พวกผมกคอยเอากระแชใสในรถกระบะไป พอเหนพวกนางราแรงตกกรบสงใหแลว รอน ๆ แตกไมมใครถอยกนเลย สนกด แลวยงมกนเลยงเยนอก (กจจา, สมภาษณ, พฤษภาคม 2552) ..ในงานศพยายผมทตายตอนอาย 80 กวา ผมกบคนอนๆ ไปเฝาศพกน คอยจดธปตลอดขาดไมได เราไปเฝาหนาศพกกนเหลากนตลอดเลย 7 คนไมไดนอน ตองผลดกนไป เพราะบานผมไมมเลนการพนนไง มแตกนเหลาอยางเดยว ตารวจนไมตองมายงเลย เขามาตรวจทผมกชวน กนเหลาดวยกนเปลา ถากนเหลากจดให กนกนทกคน ขาดเหลาไมไดหรอก ถาไมมเหลากไมมใครยอมอย ตองมเพอนมาสงสรรคกนอยตลอด พวกผใหญเขารเขากใหนะ แมผมซอใหลงหนง ปากซอมาใหอกลงหนง ออกกนเองบางกม...งานศพตาผมกเหมอนกน ปาผมเอาหนง เอาลเก จากเมองกาญจนมาชวย 2 คน เขาไมยอมเอาตงค ถาใหตงคเขาเคองกนเลย ตองหาขาว เหลา หรออะไรมาเลยงเขาใหเตมท ผมเหนคนตตะโพนเมาหวตก พวกลเกนงกนเหลากนขางลางเวทกน (กจจา, สมภาษณ, พฤษภาคม 2552) ...ผมสลบไป พอฟนมาหมอบอกวาถามอกครงผมตองตายแน เขาโรงพยาบาลคราวน กนมา 7 วน 7 คน ไปชวยงานรอยวนยาย ชวยเขาตดหญา ถากหญาทาลานจอดรถใหเขา พอเชามาเหลากตงแลว ไมไดกนอะไรกนเลย แมนเขาไปซอลโพกระทงแดงพวกน เตรยมใสถงไวใหไมไดกนเลย กนแตเหลา ถาคนไหนเราเหนวาไมไหวแลวกใหนงกนเลยเดยวมคนแทน เหนสภาพวาประคองเครองไมไหว เรากเปลยนกนเพราะมเครอง 2 ตว เพอนเขาใหหมปามาแลวกใหเหลามาดวย เขาไปเทยวทไหนมาไมร มงานเขากแวบมา...หม

276 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ปาเรากเอามาผดเผดแกลมเหลา อบต.นเขาเปนแมครวใหญ ทงานนกเหมอนกนเหลากบแกลมกนกนไมไดหยดเลย คอวากนเชายนเยนเลยใครไมไหวไปนอน ตนมากนพอเขากหามนอยๆ หนอย เรากนอยอยแลวแหละ กนไปเรอย เฉพาะชวงทวาทาลานบานทาอะไรใหเขายกเตนทยกของ ขนโตะจากวดมาน เตรยมงานกน 3-4 วน มงานอก 2 วน เกบของอก 2 วนเกบของเสรจทนเจาภาพเขากเอายกมาใหอก เพราะผใหญเขาใหแลว ทางานกนมาเรยบรอยแลวเขาจะยกมาใหเลยทน เพราะชวงทเรากนกนนเราไมไดวนวายขอเขาน เรามตางหาก จะเตรยมเวลามงานกเรยรายเลยวาเฮยเทาไร มงเทาไร อยางน รวมกนเปนคาเหลา เวลาขนของขนอะไรเรามเราจะไมขอเขาเลย นอกจากบางทเขาเหน เรยกเราใหมาขวดหนง คอเขากเตรยมไวให (กจจา, สมภาษณ, พฤษภาคม 2552) มนกตองเรอย ๆ ไปนะ เพอนกยงมาชวนอย แตเรากโทษมนไมไดอยทตวเรา มนมสงคมอยนะ เหนๆ มนกนอย คนเราเคยกนอยมนกอยากกนนะ เออนอกจากจะไปอยปาอยไหน ไมมเหลาขายถงจะอดได บางทกมวนไหนทผมไมอยากกนเหลา หรอผมอยากจะนงนอนพกบาง เสยงรถมาแลวสองคน หวเหลามาแลว เสยงแกก ๆๆ โซดาหนารถมารอ (กจจา, สมภาษณ, มกราคม 2552)

จากเรองราวของทองมและกจจาทเขารบการรกษาทคลนกรงอรณแหงนชนดทไมมวนจบสน นาเราไปสคาถามตอสงคมจานวนมากทวา “เมอสงคมมวาระการดมสราทงในชวตประจาวนและวาระพเศษจานวนมากถงเพยงน โดยรฐและทนรวมมอกนทาใหสราสามารถเขาถงไดงาย ผปวยพษสราเรอรงเหลานจะหายจากโรครายนไปไดหรอไม” “พวกเขาจะมชวตอยางไร หากเขาถงสราไดยากกวาน” “การแกไขเพยงความเจบปวยทางกายแตเฉพาะตวของผปวยพษสราเรอรงเพยงพอทจะแกไขปญหาการดมสราและปญหาทเกดขนจากอาการเมามายสราของผคนในสงคมแลวหรอยง”

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 277

1.5 สรป : ใครทาใหแมแปดและผปวยคนอน ๆ ตองปวย จะเหนวา โครงสรางเชงเศรษฐศาสตรการเมองของธรกจสราในประเทศไทยเองกระทาตอผยากคนจนผมรายไดนอย อยางแมแปด ทองม กจจาและคนอน ๆ ทเขารบการรกษาทคลนกรงอรณ พวกเขาตองตายอยางไรความเปนธรรม หรอสญเสยความสามารถในการกลบมาเปนคนทดและมชวตทดตามทสงคมคาดหวงได อกทงยงคงอยรายลอมดวยความเสยงตอการเขาถงสราไดอยางงายดายในสงคม ทงนผเขยนตงขอสงเกตวา เมดเงนจานวนหนงทกรมสรรพสามตไดจากการเกบภาษสราหรอทสงคมเรยกขานมนวาเปน “ภาษบาป” ถกนากลบมาใชเพอหามปรามกากบพฤตกรรมของผปวยเหลานเสยเอง ไมไดเปนการแกปญหาทสาเหตอยางแทจรง มาตรการการเกบภาษของสานกงานสรางเสรมสขภาพแหงชาต (สสส.) เปนเพยงมาตรการอาพรางความผดบาปของผไดรบผลประโยชนในเรองน ยงพลเมองบรโภคสรามากขนเพยงใด ผลประโยชนของกลมทนรายใหญและภาษของรฐกยงเพมพนมากขนเทานน อกทงยงทาใหเกดความเจบปวยและความตายแกผคนจานวนมากอกดวย ขอเสนอทสาคญในงานเขยนชนนคงหวงเพยงจะเหนการกาวขามการกลาวโทษตนตอของปญหาวาเปนเรองของปจเจกชนเปนผรบผดชอบตอการดมสราของตนแตเพยงฝายเดยว หากแตสงคมเองจะตองถกแกไขอาการเจบปวยของสงคมไปพรอมกนดวย

278 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เชงอรรถ 1 ปรบปรงจากวทยานพนธของผเขยนเรอง “ผปวยพษสราเรอรงกบความเจบปวยของสงคมไทย” (Alcohol ic and Social Disorder) . 2553. วทยานพนธสงคมวทยาและมานษยวทยามหาบณฑต, สาขามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา, มหาวทยาลยธรรมศาสตร 2 ประชากรเมอ พ.ศ. 2548 มทงสน 823,494 คน สวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรม ทานาขาวในเขตทราบลมแมนาแมกลอง เพาะปลกพชไร เชน ออย มนสาปะหลง สบปะรด ขาวโพดเลยงสตว และมการทาสวนผลไมหลายชนด เชน มะมวง มะพราว องน และชมพ มการปศสตวทสาคญ เชน ไก สกร เปด โคเนอ และโคนม นอกจากนยงมการเพาะเลยงสตวนาจดในบางทองท อตสาหกรรมสาคญคอ เครองเคลอบดนเผา สงทอ ตวถงรถยนตโดยสารและรถบรรทก (ศรสกล พทกษนานรตน 2551, 53-54)

3 เรองเลาความเจบปวยนเปนวธวทยาการศกษาทเรยกวา Mini-Ethnography หรอ “งานเขยนเชงชาตพนธวรรณาขนาดยอม” เรองเลาของผปวยนจะเปนตวชวดทสาคญทจะทาใหเราเหนถงความทกขจากความเจบปวยของปจเจกบคคลเปนเรองของ “สงคม” กเพราะปญหาสขภาพจตและสงคมบางอยางมรากฐานมาจากสงคม (Social Roots) อาท ปญหาการใชสารเสพตดและสรา ความรนแรง โรคตดตอทางเพศ โรคจตประสาท และการฆาตวตายซงทวความรนแรงขนอยางมากในหลายพนท ทงในประเทศรารวยและยากจนทวโลก นเปนสภาวะ (conditions) ความเจบปวยของสงคม (Social Suffering) รปแบบหนงทเปนผลมาจากการเปลยนแปลงทางการเมอง เศรษฐกจ และวฒนธรรมในระดบมหภาคในยคททนนยมโลกาภวตนกาลงเฟองฟ เชน ปญหาสขภาพและการแพรกระจายตวอยางรวดเรวของบหรและสราในสงคมของกลมผมรายไดนอย ปญหาชองวางทางเศรษฐกจทหางขน และปญหาการตายกอนวยอนควรอาจมสาเหตมาจากความยากจน ตามทองคการอนามยโลกเหนวา ความยากจนเปนมอสงหาร (killer) และเปนผรายททาใหคนบาดเจบลมตาย แตกไมใชความยากจนเพยงอยางเดยว ททาอนตรายถงตายได หากแตยงมการเหยยดสผว อคตทางชาตพนธ ฯลฯ กสงผลใหเกดความยากจนและทาใหผคนมสขภาพทยาแยไดเชนกน ดงนนความทกขจากความเจบปวยของสงคม (Social Suffering) จงเปนการบงชถงความไมกาวหนา ไรอานาจ ผลกระทบจาก

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 279

ความสญเสยจากการเปลยนแปลงทางสงคม และยงเปนดชนเชงศลธรรม (Moral Indicator) ของความเจบปวยทางวฒนธรรมหรอสงคมดวย (Kleinman 1998, 391) ดวยเหตผลทไดกลาวมา ความทกขของปจเจกบคคลอยางผปวยพษสราเรอรงจงเปนสงทเราจะตองรบฟงและทาความเขาใจใหซบซอนยงขน โดยพจารณาจากแรงผลกดนทางวฒนธรรมและเศรษฐศาสตรการเมองในแตละยคสมย ซงมสวนสมพนธกบสภาวะของมนษย (Human Condition) ดวย เนองจากความไรระเบยบดงกลาวไดเปลยนแปลงประสบการณทางสงคมและประสบการณเชงศลธรรมของอตวสยอยางลมลกและอนตรายทสดในโลกทองถนภายใตรมเงาของกระแสโลกาภวตนดวย คาถามกคอเราจะสามารถเขาไปมสวนรวมรบฟงปญหาทสลบซบซอนและทาความเขาใจผปวยพษสราเรอรงดวยความเหนอกเหนใจไดอยางไร ไคลนแมน (Kleinman) จงเรยกรองใหมการรบฟงเรองเลาความเจบปวย มสวนรวมไปกบอารมณความรสก เรองราวของครอบครว และเรองงานซงทงหมดประกอบขนเปนสาเหตของความเจบปวยทางสงคม รปแบบการตอบสนองตอการรกษาของคนไข รปแบบการสอสารทละเอยดออน เพอคาดเดาอาการ วางแผนการรกษาในระยะตอไป การมสวนรวมตอสาเหตทางวฒนธรรม ศาสนา เพศสภาวะ และสาเหตอนๆ ซงโดยทวไปงานศกษาเชงชาตพนธวรรณนาใชวธการสงเกตการณอยางมสวนรวม (Participant Observation) ในการเขาไปศกษาคนอนดวยมมมองของคนใน (Native Point of View) แตวธการดงกลาวอาจไมเออใหผศกษาเขาไปมสวนรวมกบการเปลยนแปลงประสบการณความเจบปวยของผปวยเรอรงทเกดขนในชวงเวลาตาง ๆ ได ไคลนแมน (Kleinman 1998, 357- 412) เหนวาเรองเลาความเจบปวยเปนงานเขยนเชงชาตพนธวรรณนาขนาดยอม ซงเปนแนวทางการศกษาสาคญทาใหนกมานษยวทยาเหนอกเหนใจและมสวนรวมรบฟง (Engaged Listening) เรองราวความทกขยากตางๆ ของคนอนหรอคนชายขอบของสงคมแบบปลายเปดมากขน และรวมเปน “พยาน” เพอพจารณาความเสยงและอนตรายตางๆ ทเกดขนในชวตประจาวนของพวกเขาทามกลางการเปลยนแปลงทางดานเศรษฐกจ การเมอง เทคโนโลยและสถาบนทางสงคมตางๆ ในยคทนนยมโลกาภวตน งานศกษานจงอยบนฐานความคดทเชอวา ความเจบปวยของผปวยพษสราเรอรงไมไดเปนเรองของปจเจกชนเทานน เนองจากเมอผปวยเจบปวย พวกเขาจะตองสมพนธอยกบผอนในครอบครว ชมชน และสงคมเดยวกนกบผปวยดวย นอกจากนความเจบปวยดงกลาวอาจเกดจากความไรระเบยบทางศลธรรมของสงคมทผปวยมประสบการณรวมอยดวย ดงนนความทกขจากความเจบปวยของปจเจกชนจงเปนความเจบปวยของสงคมนนเอง

280 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

4 กรมพระยาดารงราชานภาพไดทรงอธบายไวในหนงสอ “ตานานภาษอากรบางอยาง” ใน จดหมายเหตของ มร. เดอลาลแบร อครราชทตฝรงเศสสมยพระเจาหลยสท 14 ซงมาเจรญสมพนธไมตรใน พ.ศ. 2230 อธบายวาเมอครงสมยรชกาลสมเดจพระนารายณมหาราชนนมการเกบสวยสาอากรดงนคอ “อากรสรา เกบตามจานวนเตาทตงตมกลนสราขาย ถาแลทเมองใดไมมเตาสรา (ปลอยใหราษฎรตมกลนตามอาเภอใจ) เกบอากรสราเรยงตวคน (ชายฉกรรจ) คนละบาท 1 มอธบายวาในรชกาลพระนารายณมหาราช เพมพกดสราขนกวาแตกอนอกเทาหนง และเกบอากรจากคนขายสราดวย คอขายยอยกเกบรานละบาท 1 ถาขายจานวนมากเกบตามจานวนสราโองใหญ (เท) ละบาท 1” ตามหลกฐานในจดหมายเหตนปรากฏวามการจดเกบอากรสราตามจานวนเตาทตงตมกลนสราเตาละ 1 บาทเรยกวา เตาเหลา ตอป ในสมยสมเดจพระนารายณมหาราชเกบเพมอกเทาตวเปน 2 บาทตอป และเมองใดไมมเตาตมกลนแตราษฎรตมสรากนเองกเรยกเกบผดมเปนรายตวคนละบาท ถามการขายสรากเกบรานขายปลกรานละบาท และรานขายสงเกบตามจานวนสราโองใหญ (ไห) โองละ 1บาท ถาจะพเคราะหแลวมการเกบคาอากรเหมาเตาอยางหนง รายครวอยางหนง และเกบเปนรายเทอกอยางหนง (www.pr.excise.go.th /history /exhistory.pdf) 5 เนองดวยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โปรดเกลาฯ ใหสรางโรงตมกลนสราแหงแรกขนทรมแมนาเจาพระยา บรเวณปากคลองบางยขน เพอหารายไดเขาทองพระคลง เมอ พ.ศ. 2329 หลงสถาปนากรงเทพฯ เปนราชธานเพยง 4 ป ชาวบานเรยกชอโรงงานแหงนนตามชอคลองวา “โรงงานสราบางยขน” ในยคแรกมเพยงการตมกลนส ร า ข า ว ห ร อ เ ห ล า โ ร ง (http://www.thaibev.com/PDA_th/aboutus_corporate _milestones.html) 6 รชกาลท 1 กรมพระคลงมหาสมบตสามารถเกบภาษจากนายอากรเหลาได 190,514 บาท รชกาลท 2 เกบได 264,000 บาท และในรชกาลท 3 เกบได 287,938 บาท (พระไพศาล วสาโล 2537,9) 7 จาก พ.ศ. 2398 เกบได 260,350 บาท แตตอมา พ.ศ. 2399 ลดลงเหลอเพยง 239,108 บาท และลดลงตาสด พ.ศ. 2400 รฐจดเกบอากรเหลาไดเพยง 30,772 บาท (เยาวภา ญาณสภาพ 2532, 20 - 21) ในขณะเดยวกนปรมาณการนาเขาเหลาตางประเทศทพอคาชาวตางประเทศและคนในบงคบของกงสลยงคงสามารถจาหนายเหลาไดในปรมาณท

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 281

สงขน จาก พ.ศ. 2408 มการนาเขาสราตางประเทศ 26,505 ลตร ใน พ.ศ. 2422 สราตางประเทศมปรมาณการนาเขาสงถง 17 เทาตว หรอ 467,609 ลตร (พอใจ ถมยา 2529:44-45; บษยรตน ธรรมขนต 2550:163) 8 พ.ศ. 2448 มการประกาศยกเลกระบบเจาภาษนายอากร เวนแตในพนทหางไกล เชน มณฑลนครราชสมา อาเภอรตนบร อาเภอภเขยว อาเภอเกษตรสมบรณ มณฑลนครสวรรค และอาเภอแมสอด ใน สจช.ร.5 ค 14.18/13 “จดอากรเหลาเปนของรฐบาล” (11 มกราคม ร.ศ. 125 – 13 สงหาคม ร.ศ. 129) (บษยรตน ธรรมขนต 2550, 65) 9 พ.ศ. 2475 พระยาภรมยภกดยนขอจดตงโรงเบยรภายใตชอ บรษท บญรอด บรวเวอรร จากด ซงเปนโรงผลตเบยรแหงแรกของประเทศไทย ในการน รฐไดอนญาตใหดาเนนการไดโดยสะดวก ดวยเหตผลทวาจะชวยลดการสญเสยรายไดทประชาชนตองเสยใหแกตางประเทศ 10 หลงการเปลยนแปลงการปกครองมการปรบปรงระบบกระทรวง ทบวง กรมใหม กระทรวงพระคลงจงเปลยนชอเปน “กระทรวงการคลง” เมอ พ.ศ. 2476 กระทรวงยงคงทาหนาทตมกลนสราทโรงงานสราบางยขนเฉพาะโรงงานอยในกรงเทพฯ เพยงแหลงเดยวเชนทผานมา และปลอยใหเอกชนผลตในตางจงหวดทาใหรฐขาดรายไดสวนนไป จงเกดนโยบายเพอปกปองประโยชนสวนนขนในชวงเวลาตอมา 11 เมอวนท 21 ธนวาคม พ.ศ. 2484 รฐไทยยนยอมใหญปนสามารถเดนทพผานประเทศไทยได และประกาศสงครามตอองกฤษและสหรฐอเมรกาในอก 1 เดอนตอมา 12 ไดแก โรงงานเหลาจงหวดสงขลา โรงงานเหลาจงหวดพระนครศรอยธยา โรงงานเหลาจงหวดนครสวรรค โรงงานเหลาจงหวดพษณโลก โรงงานเหลาจงหวดราชบร โรงงานเหลาจงหวดอตรดตถ และโรงงานเหลาจงหวดเชยงราย 13 ในระยะเรมตนของสงคราม กองทพญปนขอซอเหลาจากรฐบาลไทย ไดแก เหลาแช (คอ เบยรจากบรษท บญรอดบรวเวอรร จากด) เพอใชสงสรรคในหมทหาร และเหลากลน (แอลกอฮอลบรสทธ) เพอใชในทางการแพทย แตในระยะหลงญปนขอจดตงบรษทรวมทนเพอ

282 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

ทาเหลาสาเกในไทย แตรฐบาลไทยปฏเสธอางวาสงวนไวเฉพาะรฐไทยเทานน เมอรฐไทยปฏเสธขอเสนอดงกลาว ญปนจงลกลอบตงโรงตมกลนแอลกอฮอลขนเองทาใหไทยสญเสยรายไดจากการจาหนายเหลาใหกบกองทพญปนเปนจานวนมาก พฤตกรรมของกองทพญปนสรางความไมพอใจใหกบรฐบาลไทยมาก แตรฐบาลไทยกไมสามารถจดการปญหานได ตองทาเหมอนไมมอะไรเกดขน เพราะเกรงวาจะกระทบความสมพนธระหวางประเทศ (บษยรตน 2550, 40)

14 ในชวงแรก โรงงานเหลาบางยขน โรงงานเหลาอยธยาและโรงงานเหลาสงขลาจะโอนยายมากอน โรงงานทเหลอยงอยในการควบคมของกระทรวงการคลงตอไป (บษยรตน 2550, 42) 15 โดยปรบปรงประเภทของเหลาใหครอบคลมเหลาทมอยในขณะนน จากเดมมแตสรากบเมรยเปน เหลากลน เหลาแช เพมเตมแปงเ ชอเหลา (http://www.excise.go.th/law2b4 /law_sura1.html) 16 หลงจากประกาศใชกฎหมาย พ.ศ. 2502 มนโยบายใหโอนโรงงานเหลาคนสความรบผดชอบของกรมสรรพสามต กระทรวงการคลง เวนแตโรงงานสราบางยขนทยงอยในความรบผดชอบกรมโรงงานอตสาหกรรม กระทรวงอตสาหกรรมตอไป 17 นอกจากนยงมการกาหนดเงอนไขเกยวกบวตถดบ ระยะเวลา วธการจดเกบภาษเหลา ชนดของเหลา แรงแอลกอฮอล รวมทงจานวนเหลาทใหผลตและขายในทองททกาหนดเทานน 18 ซงตอมาไดเปลยนชอเปน บรษท ไทยเบฟเวเรจ จากด (มหาชน) ใน พ.ศ. 2533 19 ของนายเถลง เหลาจนดาพยายามสรางความสมพนธกบหนวยงานรฐเชนเดยวกน แตเจาหนาทของรฐในขณะนนใกลชดกบบรษท สรามหาราษฎรมากกวา และบรษทสรามหาราษฎรไดยนซองประมลโดยใหคาสทธตอรฐบาลสงถงรอยละ 45.67 ในขณะทบรษทสราทพยยนเสนอเพยงรอยละ 31.6 เทานน เปนเหตใหบรษทสรามหาราษฎรไดสทธในการผลตสราแมโขงจากโรงงานสราบางยขน สงผลใหผลประโยชนของบรษทของสราทพยอยในภาวะซบเซา

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 283

ตอมาบรษทสราทพยของนายเถลง เหลาจนดา นายเจรญ สรวฒนภกดและนายจล กาญจนลกษณ ไดหนไปลงทนซอโรงงานสราธาราวสกทนครชยศร และเปลยนชอใหมเปนบรษท ทซซ เพอวางแผนแยงชงสวนแบงทางการตลาดเหลาแมโขง โดยการผลตเหลาแสงโสมซงเปนเหลารมทมสทธขายไดทวประเทศเชนเดยวกบแมโขง แตทวาผบรโภคยงคงตดใจในรสชาตของแมโขงอย ทาใหแสงโสมไมสามารถชวงชงสวนแบงทางการตลาดของแมโขงไปได (บษยรตน 2550, 114) 20 ทางกรมสรรพสามตเหนวาโรงงานเหลาทง 32 โรง ทรดโทรมมาก อปกรณการผลตลาสมยและตงอยในยานชมชน (ปยวรรณ สขศร 2544, 34) 21 บรษททไดรบการประมลลวนอยในเครอของนายเถลงและนายเจรญเจาของบรษทสราทพยหรอกลมแสงโสม ในการประมลครงนกลมของนายเถลงและนายเจรญตองจายเงนประมลทงสน 5,884.24 ลานบาท แตทวาทงคไมสามารถหาเงนมาชาระในงวดแรกไดทงหมด จงไดไปเพยงแค 5 โรงเทานน ตอมามการเปดประมลอกครงหนงกลมของนายเถลงและนายเจรญชนะประมลและหาเงนมาจายไดทงหมดรวมทงสน 5,088 ลานบาท ทงยงมคาผลประโยชนแกรฐอก 800 ลานบาท นอกจากนยงตองรบซอสราเกาของ 32 โรงงานทวประเทศทเหลอคางในตลาดทงหมด เพอใหสนคาใหมสามารถเขาไปวางขายในตลาดไดดยงขน (บษยรตน 2550, 118) หนสวนสาคญของกลมแสงโสมคอนายจล กาญจนลกษณ เดมเปนผปรงเหลาแมโขง นายจลไดปรงเหลาหงษทองซงมรสชาตใกลเคยงกบเหลาแมโขงมาตตลาด หงษทองไดรบความนยมจากผบรโภคอยางรวดเรว เพราะมรสชาตด ราคาถก สามารถผลตไดในปรมาณทมากพอกบความตองการของผบรโภค ทงนกลมแสงโสมอาศยเจาหนาทกรมสรรพสามตตรวจเฉพาะตนทางการขนสง และอาศยบารมของทหารเปนขออางวา ขนสงไปเฉพาะทสโมสรทหารเทานน ทาใหเหลาหงษทองสามารถสงไปยงตางจงหวดทวประเทศได (บษยรตน 2550, 119) 22 ผผลตเบยรชาง ตงโรงงานอยทจงหวดกาแพงเพชร (เรองยศ จนทรศร 2537, 145)

284 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

23 ใน พ.ศ. 2532 รฐเกบภาษอนดบ 1 จากเบยรได 5,144,745 พนลานบาท อนดบ 2 คอสราขาวเกบได 3,954,959 พนลานบาท อนดบ 3 คอแมโขงเกบได 2,404,937 พนลานบาท และสดทายคอสราผสมเกบได 1,052,859 พนลานบาท รายไดของรฐจากการจดเกบภาษรวมทงสน 13,686,486 พนลานบาท (กองการสรา กรมสรรพสามต; บษยรตน 2550, 243) 24 สถตการเกบภาษเหลาของรฐเพมขนอยางรวดเรว ภาษเหลาขาวจาก พ.ศ. 2535 จดเกบได 460,690 พนลตรเพมสงขนเปน 520,550 พนลตร ใน พ.ศ. 2540 สวนเหลาผสม 28 ดกร รฐเกบภาษ พ.ศ. 2535 จานวน 176,580 พนลตรเพมสงขนเปน 301,706 พนลตร ใน พ.ศ. 2540 และสราปรงพเศษแมโขงและหงษทอง รฐเกบภาษจาก พ.ศ. 2535 ไดจานวน 72,410 พนลตรเพมสงขนเปนจานวน 145,875 พนลตรใน พ.ศ. 2540 (ปยวรรณ 2544, 2) 25 มาตรการดงกลาวกาหนดใหผมสทธผลตเหลาพนบานไดนนตองมคณสมบตเปนกลมเกษตรกร เปนสหกรณ เปนกลมเกษตรกรทขนทะเบยนกบกองทนฟนฟเกษตรกรเปนรฐวสาหกจชมชน ตาม พ.ร.บ. วสาหกจชมชน และเปนนตบคคลเทานนจงจะไดรบอนญาตใหผลตเหลาได ในการทจะเปนรฐวสาหกจชมชนไดนนในทางปฏบตยงไมสามารถดาเนนการได เพราะยงไมมกฎหมายรองรบ เปนเพยงประกาศเผอไวในอนาคตเทานน จงเหลอเพยงหนทางเดยวคอ ชาวบานจะตองจดทะเบยนเปนนตบคคลเทานน นนหมายถงจะตองไปจดทะเบยนเปนบรษทจากดหรอหางหนสวนจากด ทสานกงานพาณชยจงหวด ซงมขนตอนทยงยากมากสาหรบชาวบานผผลตเหลารายยอย นอกจากนยงมมาตรการดานภาษ ซงไมเอออานวยใหกบกลมทนรายยอย เพราะกลมทนรายยอยหรอชาวบานจะตองจายภาษเทยบเทากบกลมทนรายใหญทมเงนทนสงและสามารถผลตดวยตนทนทตากวา สนคาของชาวบานจงมราคาสงไมสามารถนาไปแขงขนกบสนคาของผประกอบการรายใหญได ปจจบนจงเหลอผประกอบการรายยอยเพยงไมกรายเทานนทสามารถปรบตวได และยงคงดาเนนการอย 26 การผลตเหลาในโรงงานเหลาของรฐ (บางยขน 1 และ 2) ดาเนนการโดยบรษท สรามหาราษฎร จากดซงเปนผผลตเหลาขาว 40 ดกร นอกจากนในเครอบรษท ไทยเบฟเวอเรจ อยางบรษท สราทพยยงไดรบมอบหมายใหดาเนนการผลตและจาหนายเหลาขาวและ

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 285

เหลาพเศษ ซงมสวนแบงการตลาดรวมทงสนรอยละ 77 (บษยรตน 2550, 254) 27 แมวาการประมลโรงงานของรฐทเปดใหเอกชนรายอนเขาประมลโรงงานผลตสราของกรมสรรพสามตมากขน เชน กลมเอยมสกลรตนประมลได 5 โรงงาน และกลมกงชชวาลประมลได 2 โรงงาน แตบรษทประมลรายใหมทงสองบรษทกลวนแตเปนพนธมตรทดของกลมแสงโสมดวย โดยแสงโสมเขาไปถอหนอยรอยละ 25 (บษยรตน 2550, 256) 28 เมอ พ.ศ. 2536 บรษทเบยรไทยตองการนาเบยรชางมาตตลาดอตสาหกรรมเบยรเพอแยงสวนแบงการตลาดของเบยรสงห โดยใชวธการขายพวง โดยกลมแสงโสมไดตงเงอนไขกบผจดจาหนายรายใหญและรายยอยวาหากซอสราขาว สราผสม หรอสราผสมพเศษพวงดวยเบยรชางจะไดรบสวนลดในการขายเบยร ตอมาการขายพวงมไดมเฉพาะเบยรเทานน แตเมอตองการจาหนายเบยรชางจงไดเพมโซดาชางและนาดมบรรจขวดชางเขาไปดวย การเปลยนแปลงกลยทธดงกลาวของกลมแสงโสมมการเปลยนแปลงอยตลอดเวลาทงนเพอใหเหมาะสมกบสภาพการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจของบรษท สวนใหญจะเปนวธการขายทใชการขายพวงซงเปนการขายควบบงคบ (Requirement Tie-In Seals) (ชมพนช นะรา และ วภา เลกกลวฒน 2550; บษยรตน 2550, 257) 29 เมอวนท 30 พฤษภาคม พ.ศ.2549 การจดทะเบยนทตลาดหลกทรพยแหงประเทศไทยถกคดคานจาก พล.ต.จาลอง ศรเมอง ประธานกองทพธรรมมลนธ ผประสานงานศาสนกชนทกศาสนา และเครอขายองคกรงดเหลาทาใหบรษทไปจดทะเบยนทประเทศสงคโปรแทน โดยบรษทไทยเบฟเวอเรจเปนบรษทจดทะเบยนในตลาดหลกทรพยสงคโปรทใหญทสดในชวง 10 ปทผานมาสามารถระดมทนได 1,574 ลานเหรยญสงคโปร หรอ 38,080 ลานบาท ตอมา พ.ศ. 2551 สภาวะทางการเมองทวนวายและเศรษฐกจซบเซา บรษทไทยเบฟเวอเรจอาศยโอกาสนเขาตลาดหลกทรพยประเทศไทยอกครง โดยอางวา ธรกจของตนจะทาใหการจางงานขยายตวเพมขน การรบซอผลผลตทางการเกษตรจากเกษตรกรมากขน การจายภาษใหกบรฐปละประมาณ 70,000 ลานบาท การขยายตวทางเศรษฐกจภายในประเทศมากขน ตลาดหลกทรพยประเทศไทยจากทเคยผนผวนอยจะมนคงยงขน และอนๆ เหลานเปนคาตอบแทนของประชาชนทบรษทจะจายให แตกมการคดคานอก ทาใหในเดอนธนวาคม พ.ศ . 2551 บรษท ไทยเบฟเวอเรจจงไดหยดดาเนนการในประเดนดงกลาว (http://www.suthichaiyoon.com/WS01_A001 _news.php?newsid=6924)

286 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

30 นอกจากนการบรโภคเครองดมสรากอใหเกดการตายกอนวยอนควรถง 38,868 คนในหนงป จากการตาย 4 อนดบแรก ไดแก โรคเอดส 9,254 ราย อบตเหตจราจรทางบก 8,086 ราย มะเรงตบ 5,953 ราย และโรคตบแขง 5,094 ราย กอใหเกดการสญเสยผลตภาพจากการขาดงานและขาดประสทธภาพในการทางานรวมกนมากทสดคอ กลมอาย 30-44 ป สญเสยผลตภาพคดเปนมลคา 25,964 ลานบาท (รอยละ 41.5) กลมอาย 45-59 ป 18,661 ลานบาท (รอยละ 29.8) และกลมอาย 15-29 ป (รอยละ 23.8) (h t t p : / /www.siamturakij.com/home/news/display_news.php?news_id=9463)

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 287

บรรณานกรม หนงสอภาษาไทย จดหมายเหตแหงชาต, หอ. 2495. เอกสารกระทรวงมหาดไทย มท 0201. 2. 2. 6/9. เรอง คณะกรรมการ พจารณาหาทางอบรมใหราชการและประชาชนเหนโทษของการดมสราและการพนน. (ตอน 1). _________________ . 2495. เอกสารกระทรวงมหาดไทย มท 0201. 2. 2. 6/10. เรอง คณะกรรมการ

พจารณาหาทางอบรมใหราชการและประชาชนเหนโทษของการดมสราและการพนน. (ตอน 2). _________________ . 2504-2505. เอกสารสานกงานปลดสานกนายกรฐมนตร สร 2. 1. 12/8 กลอง 1 เรองปญหาสรา. (10 พ.ย. 2504 - 6 ม.ค. 2505). ฉตรสมนต พฤฒภญโญ. 2548. การทบทวนองคความรเกยวกบมาตรการควบคมอปทานของการบรโภคสรา.

รายงานวจย สานกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) กรมสขภาพจต สถาบนวจยระบบสาธารณสข (สวรส.) และศนยวจยปญหาสรา (ศวส.)

เทพช ทบทอง. 2546. ยอนรอยกรงเทพฯ. กรงเทพฯ: สวรยาสาสน. พระไพศาล วสาโล. 2537. ประวตศาสตรการบรโภคสราในประเทศไทย. กรงเทพฯ: บรษทดไซด จากด. เรองยศ จนทรศร. ผรวบรวม. 2537. ทางสงหผาน: 60 ป ประวตศาสตรความสาเรจของธรกจอสาหกรรม

ไทยแท. กรงเทพฯ: สานกพมพยคสมย. วชย โปษยจนดา และ อาภา ศรวงษ ณ อยธยา. 2544. สราในประเทศไทย. กรงเทพฯ: สานกวจย

วทยาศาสตรการแพทย จฬาลงกรณมหาวทยาลย. วนย พงศศรเพยร. 2549. พระพทธศาสนาและสถาบนสงฆกบสงคมไทยตงแตรชกาลพระบาทสมเดจพระ

พทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชถงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว. ใน วนย พงศศรเพยร และวรวลย งามสนตกล, (บรรณาธการ). พระพทธศาสนาและสถาบนสงฆกบสงคมไทย. กรงเทพ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.)

เศรษฐสยาม. ผรวบรวม. 2524. การผกขาดเศรษฐกจไทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: โรงพมพเทพประทานพร.

288 | มอง “คน” สะทอน “โครงสราง”

เสถยร ลายลกษณ. ผรวบรวม. 2478. พระราชบญญตอากรชนใน จ.ศ. 1248 (พ.ศ. 2429). ประชมกฎหมายประจาศก. เลมท 11. พระนคร: โรงพมพเอลเมย.

อดศวร หลายชไทย และคณะ. 2544. สราในสงคมไทย: ผลการศกษาโครงการปญหาทเกยวของกบการ

บรโภคเครองดมแอลกอฮอล เพอหามาตรการทางเลอกปองกนและแกไข. กรงเทพฯ: โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วทยานพนธ นวพรรณ สามไพบลย. 2553. ผปวยพษสราเรอรงกบความเจบปวยของสงคมไทย. วทยานพนธสงคมวทยา

และมานษยวทยามหาบณฑต , สาขามานษยวทยา คณะสงคมวทยาและมานษยวทยา , มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

บษยรตน ธรรมขนต. 2550. กลมผลประโยชนธรกจเหลาในประเทศไทย พ.ศ. 2470-2542. วทยานพนธ

ปรญญามหาบณฑต , สาขาวชาประวตศาสตรเอเชยตะวนออกเฉยงใต บณฑตวทยาลย , มหาวทยาลยศลปากร.

ปยวรรณ สขศร. 2544. การวเคราะหเศรษฐกจการผลตสราพนบานของชมชนในประเทศไทย กรณศกษาการ

ผลตเหลาขาวในจงหวดเชยงรายและแพร. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต, คณะเศรษฐศาสตร, จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

พอใจ ถมยา. 2529. บทบาทของพระองคเจาปฤษฎางค: ศกษากรณเจรจาตกลงในหนงสอสญญาเกยวกบ

สรากบนานาประเทศ พ.ศ. 2424-2429. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต, ภาควชาประวตศาสตร บณฑตวทยาลย, จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

เยาวภา ญาณสภาพ. 2532. กจการสราในประเทศไทยระหวาง พ.ศ. 2367- 2485. วทยานพนธการศกษา

มหาบณฑต, สาขาประวตศาสตร, มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ วทยาเขตประสานมตร.

หนงสอภาษาองกฤษ Kleinman, Arthur. 1998. Experience and Its Moral Modes: Culture, Human Conditions, and Dis-

order In The Tanner Lectures on Human Values, Vol. 20., 357-418. Salt Lake City: Uni-versity of Utah Press.

ความตาย สรา ปญหาความเจบปวยของสงคมไทย | 289

ขอมลจากสออเลกทรอนกส กรมสรรพสามต. (1), พระราชบญญตสรา พ.ศ. 2493. [แฟมขอมล], http://www.excise .go.th/law2b4/

law _sura1.html (เขาถงเมอ วนท 3 มนาคม 2552). _____________ . (2), ประวตกรมสรรพสามต. www.pr.excise.go.th/history/ exhistory.pdf (เขาถง

เมอวนท 3 มนาคม 2552). ไทยรฐ. สงหโวย ‘ชาง’ งดทเดดเกาบคแขง. http://www.thairath.co.th/news.php?section=economic&content=14053

(เขาถงเมอวนท 18 มนาคม 2553). บณฑต ศรไพศาลและคณะ. (13 กรกฎาคม 2548). ววฒนาการนโยบายควบคมปญหาสราของประเทศไทย. http://

www.cas.or.th/index.php?contentlaw_evolution&PHPSESSID=f63d4e12261da9c08a624f9dfa72b2fd (เขาถงเมอวนท 4 มนาคม 2552). เบยรชาง “ถอย” ไมเขาตลาดหน (9 ธนวาคม2551). http://www.suthichaiyoon.com/

WS01_A001_news.php?newsid=6924 (เขาถงเมอวนท 3 มนาคม 2552). ศนยวจยปญหาสรา. สถตแอลกอฮอลในประเทศ. http://www.cas.or.th/index.php?

content=statistic&location=1&category=2&id=6 (เขาถงเมอวนท 3 มนาคม 2552). สยามธรกจ. (ฉบบท 851 ประจาวนท 5 ธนวาคม2007 ถง 7 ธนวาคม 2007) สราตวการดดทรพยคนไทย

1 6 .2 ล า น ค น ย ก ก ร ะ ด ก 2 แส น ล า น บ า ท .http://www.siamturakij.com/home/news/display_news.php?news_id =9463 (เขาถงเมอวนท 3 มนาคม 2552).

สานกจดการความร กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข. http://www.kmddc.go.th/newsitem.aspx?

itemid=-290 (เขาถงเมอวนท 26 มกราคม 2553). สานกพฒนาระบบขอมลขาวสารสขภาพ (26 พฤศจกายน 2552) วจยเผยนกดมหนาใหมพง 2.6 แสน

ขณะทคนไทยตายเพราะเหลา 1.8 หมน. http://www.hiso.or.th/hiso/ghealth /newsx34.php (เขาถงเมอวนท 18 มนาคม 2553).

เกยวกบผเขยน | 291

เกยวกบผเขยน

มหาบณฑตสาขาสงคมวทยา ปการศกษา 2551 เรวด อลต เจาหนาทบรหารงานขอมล สานกงานโครงการบานมนคง สถาบนพฒนาองคกรชมชน (องคการมหาชน) อมต จนทรงษ นกวจย คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยเทคโนโลยพระจอมเกลาธนบร มณฑ พฤกษปารชาต นกวจยอสระ ศภวด มนตเนรมตร คร โรงเรยนเขาสมงวทยาคม "จงจนตรจรงศอปถมภ" อาเภอเขาสมง จงหวดตราด

มหาบณฑตสาขามานษยวทยา ปการศกษา 2551-2552

องกร หงษคณานเคราะห อาจารย ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

ภทราวด ดสมโชค

นกโบราณคดชานาญการ สานกศลปากรท 3 พระนครศรอยธยา

อรด อนทรคง นกเขยนอสระ

กาญจนา เหลาโชคชยกล

นกวจย สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร

นวพรรณ สามไพบลย นกวจยอสระ

กษมาพร แสงสระธรรม

อาจารย คณะศลปศาสตรและวทยาศาสตร มหาวทยาลยธรกจบณฑตย